FILE - 20220907 - 141744 - Giao Trinh HHSC-complete

É ÙC THI (CHÕ BIN)
PHM VIT ÙC V PHM HONG H
CÌ SÐ HNH HÅC
V
HNH HÅC SÌ CP
NH XUT BN I HÅC S× PHM

H NËI - 2011
2
Möc löc
I Cì sð h¼nh håc 9
1 H» ti¶n · Hilbert 11
1.1 Ti¶n · v· li¶n thuëc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.2 Ti¶n · v· t½nh ð giúa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.3 Ti¶n · v· sü to n ¯ng giúa c¡c o¤n th¯ng . . . . . . . 30
1.4 Ti¶n · v· quan h» to n ¯ng cho gâc . . . . . . . . . . 38
1.5 M°t ph¯ng Hilbert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
1.6 Giao cõa ÷íng th¯ng v ÷íng trán . . . . . . . . . . . 47
1.7 M°t ph¯ng Euclid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
1.8 æi n²t v· làch sû cõa v§n · c¡c ÷íng th¯ng song song
v H¼nh håc phi Euclid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2 V§n · ë o trong H¼nh håc Euclid 77

2.1 ë d i o¤n th¯ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
2.2 Di»n t½ch trong h¼nh håc Euclid . . . . . . . . . . . . . . 103
2.3 Lþ thuy¸t thº t½ch cõa Euclid . . . . . . . . . . . . . . . 130
2.4 B i to¡n thù ba cõa Hilbert . . . . . . . . . . . . . . . . 136
3
3 V§n · düng h¼nh 145
3.1 Lþ thuy¸t düng h¼nh trong m°t ph¯ng Euclid . . . . . . 146
3.2 Ba b i to¡n iºn h¼nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
3.3 a gi¡c ·u 17 c¤nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
3.4 Düng h¼nh b¬ng compa v th÷îc k´ chia v¤ch . . . . . . 166
3.5 Ph÷ìng tr¼nh bªc ba v ph÷ìng tr¼nh bªc bèn . . . . . . 175
3.6 Phö löc: Mð rëng tr÷íng húu h¤n . . . . . . . . . . . . . 184
II H¼nh håc sì c§p 199

4 Tªp lçi 201
4.1 Mët sè kh¡i ni»m mð ¦u . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
4.2 Chi·u v tæpæ cõa tªp hñp lçi . . . . . . . . . . . . . . . 211
4.3 Tªp hñp lçi v si¶u ph¯ng. C¡c ành lþ ph¥n t¡ch . . . . 219
4.4 Bi¶n cõa tªp lçi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
4.5 ành lþ Helly v ùng döng . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
4.6 H m sè lçi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
5 a di»n lçi 243

5.1 Nhúng t½nh ch§t tæpæ cì b£n cõa a di»n lçi . . . . . . . 243
5.2 a di»n ·u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
5.3 Thº t½ch v di»n t½ch m°t cõa h¼nh a di»n . . . . . . . . 265
5.4 Thº t½ch v di»n t½ch m°t cõa tªp lçi compact . . . . . . 272
6 C¡c ph²p bi¸n h¼nh cõa m°t ph¯ng 287

6.1 ¤i c÷ìng v· c¡c ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng . . . . . . . . . . 287
6.2 Ph²p díi h¼nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
6.3 Ph²p ph£n nghàch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
4
6.4 D¤ng ch½nh tc cõa c¡c ph²p ¯ng cü . . . . . . . . . . . 311
6.5 Hñp th nh cõa c¡c ph²p ¯ng cü . . . . . . . . . . . . . 316
6.6 C¡c ph²p çng d¤ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
6.7 Ph²p nghàch £o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
6.8 B i tªp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
6.8.1 C¡c ph²p díi h¼nh . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
6.8.2 Ph²p èi xùng tröc . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
6.8.3 Ph²p çng d¤ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
6.8.4 Ph²p nghàch £o . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
5
Líi nâi ¦u
Gi¡o tr¼nh Cì sð h¼nh håc v H¼nh håc sì c§p ÷ñc bi¶n so¤n düa tr¶n
ch÷ìng tr¼nh o t¤o cû nh¥n theo h¼nh thùc t½n ch¿ ð c¡c khoa To¡n
cõa c¡c tr÷íng ¤i håc S÷ ph¤m v l m t i li»u tham kh£o cho sinh vi¶n
c¡c tr÷íng ¤i håc khoa håc tü nhi¶n công nh÷ gi¡o vi¶n To¡n cõa c¡c
tr÷íng phê thæng.
Gi¡o tr¼nh gçm câ hai ph¦n.
Ph¦n I tr¼nh b y v· Cì sð h¼nh håc bao gçm ba ch÷ìng. Ch÷ìng 1 tr¼nh
b y nhúng ki¸n thùc cèt lãi v· H» ti¶n · Hilbert cõa H¼nh håc Euclid
v giîi thi»u æi n²t v· làch sû cõa v§n · c¡c ÷íng th¯ng song song v
H¼nh håc phi Euclid. Ch÷ìng 2 tr¼nh b y nhúng ki¸n thùc cèt lãi v· v§n
· ë o trong H¼nh håc Euclid theo quan iºm cõa H» ti¶n · Hilbert:
ë d i o¤n th¯ng, di»n t½ch v thº t½ch. Düng h¼nh l mët trong nhúng
v§n · phùc t¤p nh§t trong H¼nh håc sì c§p v· c£ hai ph÷ìng di»n: x¥y
düng ch½nh x¡c v· m°t to¡n håc düa tr¶n H» ti¶n · Hilbert cõa H¼nh håc
Euclid v kh£o s¡t nhúng h¼nh h¼nh håc n o l düng ÷ñc công nh÷ t¼m
thuªt to¡n º düng c¡c h¼nh h¼nh håc â. Ch÷ìng 3 nh¬m gi£i quy¸t v§n
· tr¶n vîi nhúng ki¸n thùc cèt lãi v· v§n · düng h¼nh trong H¼nh håc
sì c§p düa tr¶n H» ti¶n · Hilbert cõa H¼nh håc Euclid d÷îi gâc ë cõa
Lþ thuy¸t Galois.
Ph¦n II tr¼nh b y v· H¼nh håc sì c§p bao gçm ba ch÷ìng. Ch÷ìng 4 v
Ch÷ìng 5 l¦n l÷ñt tr¼nh b y nhúng ki¸n thùc cèt lãi v· Tªp lçi v a di»n
lçi. Ch÷ìng 6 tr¼nh b y v· C¡c ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng.
Gi£ng d¤y to¡n phê thæng trong c¡c tr÷íng ¤i håc S÷ ph¤m l mët
vi»c l m c¦n thi¸t v câ þ ngh¾a. Nâ khæng nhúng câ t¡c döng gióp sinh
vi¶n t¼m hiºu s¥u th¶m to¡n phê thæng, °ng phöc vö cho cæng t¡c gi£ng
d¤y sau n y cõa hå, m cán gióp sinh vi¶n hiºu v bi¸t vªn döng nhúng
ki¸n thùc to¡n håc hi»n ¤i ÷ñc d¤y v håc t¤i Khoa To¡n cõa tr÷íng
¤i håc S÷ ph¤m. Tuy nhi¶n, kh¡c vîi vi»c gi£ng d¤y To¡n sì c§p b¬ng
c¡ch ti¸p cªn ho n to n sì c§p, chóng tæi cho r¬ng vi»c gi£ng d¤y To¡n
sì c§p ð tr÷íng ¤i håc ph£i ÷ñc ti¸n h nh theo c¡ch nh¼n v vªn döng
nhúng cæng cö m¤nh cõa To¡n håc cao c§p, cung c§p cho ng÷íi håc cì
sð to¡n håc hi»n ¤i cõa To¡n håc sì c§p công nh÷ sü ph¡t triºn s¥u sc
cõa chóng trong To¡n håc cao c§p. i·u â công gâp ph¦n º b¤n åc
th§y ÷ñc nguçn gèc s¥u xa cõa nhúng kÿ thuªt tinh vi trong To¡n håc
hi»n ¤i. Cuèn s¡ch n y ¢ ÷ñc bi¶n so¤n theo tinh th¦n â.
6
Khi bi¶n so¤n Gi¡o tr¼nh n y chóng tæi h¸t sùc chó trång ¸n y¸u tè
s÷ ph¤m nh¬m gióp b¤n åc nm ÷ñc thüc ch§t cõa mæn håc. Mët sè
ành lþ khâ trong ch÷ìng tr¼nh ¢ ÷ñc chùng minh b¬ng nhúng c¡ch ìn
gi£n. Cuèi méi möc câ nhi·u b i tªp º b¤n åc tü kiºm tra ki¸n thùc
v r±n luy»n kÿ n«ng gi£i to¡n. °c bi»t, h» thèng b i tªp ð tøng ch÷ìng
l mët ph¦n khæng thº t¡ch ríi cõa lþ thuy¸t. Chóng thüc ch§t l nhúng
ki¸n thùc c¦n thi¸t nh÷ng ch÷a ÷ñc tr¼nh b y do khuæn khê câ h¤n cõa
thíi l÷ñng gií d¤y tr¶n lîp.
Chóng tæi công muèn trao êi vîi c¡c b¤n çng nghi»p th¶m mët v i
quan iºm khi bi¶n so¤n cuèn gi¡o tr¼nh n y. Tr÷îc h¸t, nhúng ki¸n thùc
v· Cì sð h¼nh håc v H¼nh håc sì c§p câ thº nâi ¢ trð th nh kinh iºn
(thüc t¸ l trong nhi·u n«m nay ¢ khæng cán nhúng k¸t qu£ nghi¶n cùu
mîi v· l¾nh vüc â ÷ñc cæng bè tr¶n nhúng t¤p ch½ to¡n håc câ uy t½n)
v ¢ ÷ñc tr¼nh b y trong r§t nhi·u cuèn s¡ch hay. V¼ th¸, v§n · °t ra
vîi chóng tæi l ph£i lüa chån ki¸n thùc v sp x¸p l m sao cho phò hñp
vîi Khung ch÷ìng tr¼nh o t¤o theo t½n ch¿ cõa Khoa To¡n c¡c Tr÷íng
¤i håc S÷ ph¤m v kh£ n«ng ti¸p thu cõa c¡c em sinh vi¶n. M°t kh¡c,
chóng tæi cho r¬ng º ¤i håc cõa chóng ta hëi nhªp vîi quèc t¸ th¼ mët
trong nhúng y¸u tè quan trång nh§t l sinh vi¶n cõa chóng ta ph£i ÷ñc
ti¸p cªn v håc theo nhúng gi¡o tr¼nh chu©n cõa nhúng tr÷íng ¤i håc
danh ti¸ng cõa th¸ giîi. Sau khi c¥n nhc, chóng tæi ¢ chån c¡c cuèn
s¡ch "Geometry 1,2" cõa t¡c gi£ M. Berger [2] v "Geometry: Euclid and
Beyond" cõa t¡c gi£ R. Hartshorne [1] º düa v o â. Cö thº, Ph¦n I
¢ ÷ñc chóng tæi bi¶n so¤n, lüa chån v tr½ch dàch tø nhúng Ch÷ìng 1-6
trong cuèn s¡ch cõa t¡c gi£ R. Hartshorne [1]; Ph¦n 2 tø nhúng Ch÷ìng
11-12 trong cuèn s¡ch cõa t¡c gi£ M. Berger [2]. Chóng tæi r§t mong c¡c
b¤n çng nghi»p, °c bi»t l c¡c b¤n sinh vi¶n h¢y åc to n bë c¡c ch÷ìng
câ li¶n quan trong c¡c cuèn s¡ch [1] v [2]. Cán câ r§t nhi·u i·u hay
m chóng tæi khæng ÷a ÷ñc v o Gi¡o tr¼nh n y.
Cuèn s¡ch n y công l cæng sùc cõa tªp thº gi£ng vi¶n v nghi¶n cùu
sinh cõa Bë mæn H¼nh håc, Khoa To¡n-Tin ¤i håc S÷ ph¤m H Nëi
trong suèt nhi·u n«m gi£ng d¤y mæn håc Cì sð h¼nh håc v H¼nh håc sì
c§p.
Cuèn s¡ch khæng thº tr¡nh khäi nhúng thi¸u sât. Chóng tæi mong
nhªn ÷ñc sü l÷ñng thù v þ ki¸n âng gâp cõa c¡c b¤n åc.
H nëi, mòa thu n«m 2011.

C¡c t¡c gi£
7
8
Ph¦n I
Cì sð h¼nh håc
9
Ch÷ìng 1
H» ti¶n · Hilbert
Möc ½ch cõa ch÷ìng n y l tr¼nh b y h» ti¶n · Hilbert cho h¼nh håc
Euclid. H» ti¶n · n y ÷ñc Hilbert ÷a ra n«m 1899. Nh÷ chóng ta ¢
bi¸t, vi»c thi¸t lªp mët h» ti¶n · nh÷ th¸ l h¸t sùc quan trång. Nâ cho
ph²p H¼nh håc Euclid trð th nh mët ng nh to¡n håc mang t½nh ch§t
ch°t ch³. Hìn núa, nâ cho ph²p chóng ta câ cì sð º nghi¶n cùu nhúng
gi£ thuy¸t khâ cõa H¼nh håc Euclid ¢ tçn t¤i trong nhi·u th¸ k¿ nh÷ l
c¥u häi v· t½nh ëc lªp cõa ành · song song. Ch¿ tr¶n cì sð hiºu bi¸t
mët c¡ch s¥u sc c¡i g¼ ÷ñc gi£ ành, c¡i g¼ khæng chóng ta mîi tr¡nh
÷ñc váng lu©n qu©n khi gi£i quy¸t nhúng gi£ thuy¸t â.
Theo þ t÷ðng cõa Hilbert, h¼nh håc Euclid bao gçm nhúng kh¡i ni»m,
nhúng mèi quan h» v nhúng thuëc t½nh (t½nh ch§t) cõa nhúng kh¡i ni»m
â. Ta ph£i chån låc mët sè tèi thiºu c¡c kh¡i ni»m khæng ành ngh¾a,
công nh÷ thøa nhªn mët sè tèi thiºu nhúng thuëc t½nh v quan h» giúa
chóng º rçi tø â ành ngh¾a t§t c£ c¡c kh¡i ni»m kh¡c, chùng minh t§t
c£ nhúng t½nh ch§t kh¡c. Nhúng kh¡i ni»m khæng ành ngh¾a gåi l c¡c
kh¡i ni»m cì b£n, nhúng m»nh · ÷ñc thøa nhªn khæng chùng minh
gåi l c¡c ti¶n ·.
Nh÷ vªy, º x¥y düng h¼nh håc b¬ng ph÷ìng ph¡p ti¶n · tr÷îc h¸t
ta ph£i ÷a ra
- C¡c kh¡i ni»m cì b£n.
- C¡c ti¶n · (°c tr÷ng cho mèi quan h» v t½nh ch§t cõa c¡c kh¡i
ni»m cì b£n).
11
12 CH×ÌNG 1. H TIN HILBERT
Tr¶n cì sð â, ta ành ngh¾a c¡c kh¡i ni»m kh¡c v suy di¹n ra c¡c
t½nh ch§t kh¡c li¶n quan ¸n c¡c kh¡i ni»m ¢ câ. C¡c t½nh ch§t v c¡c
kh¯ng ành kh¡c ti¶n · ÷ñc gåi l c¡c m»nh ·, bê ·, ành l½ tòy thuëc
v o nëi dung v và tr½ cõa nâ. C¡c kh¯ng ành n y ÷ñc suy di¹n nhí c¡c
quy tc suy luªn logic.
Cho ¸n nay câ nhi·u h» ti¶n · kh¡c nhau cho h¼nh håc Euclid. Tuy
nhi¶n, dò l h» ti¶n · n o i ch«ng núa, méi h» ti¶n · cho h¼nh håc
Euclid ·u ph£i thäa m¢n c¡c y¶u c¦u sau.
a. T½nh phi m¥u thu¨n: Mët h» ti¶n · gåi l phi m¥u thu¨n n¸u tø h»
ti¶n · â ta khæng thº suy di¹n ra hai k¸t qu£ tr¡i ng÷ñc nhau. N¸u
mët h» ti¶n · câ m¥u thu¨n th¼ ta khæng thº ph¥n bi»t óng, sai cho
lþ thuy¸t x¥y düng tø h» ti¶n · â. T½nh phi m¥u thu¨n l y¶u c¦u bt
buëc cõa mët h» ti¶n ·.
b. T½nh ëc lªp: Mët h» ti¶n · ÷ñc gåi l ëc lªp n¸u méi ti¶n · cõa
h» khæng thº ÷ñc chùng minh nhí c¡c ti¶n · cán l¤i. Nâi c¡ch kh¡c,
mët h» ti¶n · l ëc lªp n¸u ta khæng thº rót bît mët ti¶n · n o trong
h» ti¶n · â. Trong thüc ti¹n, æi khi ta khæng ái häi kht khe y¶u c¦u
n y nh¬m gi£m bît qu¡ tr¼nh suy di¹n v do â câ thº gióp ng÷íi åc
sîm ti¸p cªn ¸n nhúng ki¸n thùc tinh t¸ cõa mæn håc.
c. T½nh ¦y õ: Mët h» ti¶n · ÷ñc gåi l ¦y õ n¸u måi kh¯ng ành
cõa h¼nh håc Euclid ·u ÷ñc suy di¹n tø nâ.
Trong h» ti¶n · Hilbert cho h¼nh håc Euclid câ ba èi t÷ñng cì b£n
l iºm, ÷íng th¯ng, m°t ph¯ng, ba quan h» cì b£n l thuëc, ð giúa,
to n ¯ng v 21 ti¶n · chia l m 5 nhâm: nhâm ti¶n · li¶n thuëc, nhâm
ti¶n · v· thù tü, nhâm ti¶n · v· to n ¯ng, nhâm ti¶n · v· li¶n töc,
ti¶n · v· song song.
1.1 Ti¶n · v· li¶n thuëc

C¡c ti¶n · v· li¶n thuëc · cªp ¸n c¡c iºm, ÷íng th¯ng v giao giúa
chóng. iºm v ÷íng th¯ng l nhúng èi t÷ñng khæng x¡c ành. Nâi
mët c¡ch ìn gi£n ta thøa nhªn mët tªp m c¡c ph¦n tû cõa nâ gåi l c¡c
iºm, c¡c tªp con thªt sü cõa nâ gåi l c¡c ÷íng th¯ng. Ta khæng nâi
iºm l g¼ hay nhúng tªp con n o h¼nh th nh n¶n nhúng ÷íng th¯ng.
Nh÷ng ta ái häi nhúng èi t÷ñng khæng x¡c ành â ph£i thäa m¢n
Ph¦n I: Cì sð h¼nh håc 13
nhúng ti¶n · sau.

I1 . Vîi hai iºm ph¥n bi»t b§t k¼ A, B tçn t¤i duy nh§t mët ÷íng th¯ng
l sao cho A v B ·u thuëc l.
I2 . Câ ½t nh§t hai iºm thuëc mët ÷íng th¯ng b§t ký.
I3 . Tçn t¤i ba iºm khæng còng thuëc mët ÷íng th¯ng.
1.1.1 ành ngh¾a. Mët tªp, c¡c ph¦n tû cõa nâ gåi l nhúng iºm còng
vîi mët tªp c¡c tªp con cõa nâ gåi l c¡c ÷íng th¯ng, thäa m¢n c¡c
ti¶n · (I1 ), (I2 ), (I3 ) s³ ÷ñc gåi l h¼nh håc li¶n thuëc. N¸u mët iºm P
thuëc ÷íng th¯ng l th¼ ta s³ nâi r¬ng P n¬m tr¶n l ho°c l i qua P. N¸u
c¡c iºm A, B, C, · · · thuëc còng mët ÷íng th¯ng th¼ ta s³ nâi r¬ng c¡c
iºm A, B, C, · · · l th¯ng h ng.
M»nh · sau l mët h» qu£ cõa c¡c ti¶n · tr¶n.
1.1.2 M»nh ·. Hai ÷íng th¯ng ph¥n bi»t câ nhi·u nh§t mët iºm
chung.
Chùng minh. Gi£ sû m, l l hai ÷íng th¯ng kh¡c nhau v chùa hai iºm
A, B vîi A 6= B . Theo (I1 ), tçn t¤i duy nh§t ÷íng th¯ng chùa c£ A v
B. V¼ vªy l ph£i tròng vîi m.
Ta ch¿ ra mët v i v½ dö cõa h¼nh håc li¶n thuëc ¢ ÷ñc ành ngh¾a
ð tr¶n.
1.1.3 V½ dö. (M°t ph¯ng Descartes thüc)

Tªp c¡c iºm l R2 . ÷íng th¯ng l tªp con bao gçm nhúng iºm P (x, y)
thäa m¢n ph÷ìng tr¼nh tuy¸n t½nh ax + by + c = 0 vîi hai bi¸n x, y ð â
a2 + b2 6= 0 (xem h¼nh v³)
º thû ti¶n · (I1 ), ta l§y hai iºm A = (a1 , a2 ) v B = (b1 , b2 ). Hai iºm
b 2 − a2
n y thuëc ÷íng th¯ng y−a2 = (x−a1 ) n¸u a1 6= b1 . Chóng thuëc
b 1 − a1
÷íng th¯ng x = a1 n¸u a1 = b1 . º thû ti¶n · (I2 ), ta l§y mët ph÷ìng
tr¼nh tuy¸n t½nh tòy þ m ta rót ÷ñc y theo x. Thay hai gi¡ trà kh¡c
nhau cõa x ta ÷ñc y . Vªy ta ÷ñc hai iºm thuëc ÷íng th¯ng n y. N¸u
ph÷ìng tr¼nh khæng rót ÷ñc y , tùc l nâ câ d¤ng x = c, th¼ ta l§y hai
iºm (c, 0) v (c, 1). º thû ti¶n · (I3 ), ta x²t 3 iºm (0, 0), (0, 1), (1, 0).
D¹ th§y khæng tçn t¤i mët ph÷ìng tr¼nh tuy¸n t½nh n o m c£ ba iºm
â ·u thäa m¢n.
1.1.4 V½ dö. Ta câ thº t¤o ra mët mæ h¼nh tø tªp hñp gçm húu h¤n
iºm. Ch¯ng h¤n l§y tªp gçm ba iºm {A, B, C}. ÷íng th¯ng l c¡c
tªp con {A, B},{B, C} v {A, C}. Ta biºu di¹n tªp n y bði mët biºu ç.
C¡c iºm tæ ªm biºu di¹n c¡c ph¦n tû cõa tªp, c¡c ÷íng v³ tr¶n trang
gi§y ch¿ c¡c tªp con v ÷ñc l§y nh÷ l c¡c ÷íng th¯ng (xem h¼nh v³).
Vi»c thû c¡c ti¶n · l t¦m th÷íng.
1.1.5 ành ngh¾a. Hai ÷íng th¯ng ph¥n bi»t ÷ñc gåi l song song
n¸u chóng khæng câ iºm chung. Ta công nâi r¬ng mët ÷íng th¯ng b§t
k¼ l song song vîi ch½nh nâ.
ành · song song ho°c c¡c d¤ng t÷ìng ÷ìng vîi nâ ÷ñc ÷a ra bði
Playfair v câ thº ÷ñc ph¡t triºn nh÷ l mët ti¶n · v· li¶n thuëc cõa
nhúng ÷íng th¯ng. Tuy nhi¶n ta khæng gëp ti¶n · n y v o trong ành
ngh¾a h¼nh håc li¶n thuëc. Do â, ta câ thº nâi r¬ng h¼nh håc li¶n thuëc
thäa m¢n ho°c khæng thäa m¢n ti¶n · Playfair.
P. (Ti¶n · Playfair công ÷ñc gåi l ti¶n · song song)
Vîi méi iºm A v vîi méi ÷íng th¯ng l tçn t¤i nhi·u nh§t mët ÷íng
th¯ng chùa A sao cho nâ song song vîi l.
Chó þ r¬ng m°t ph¯ng Descartes (1.1.3) thäa m¢n (P) v h¼nh håc
ba iºm (1.1.4) công thäa m¢n (P), bði v¼ khæng tçn t¤i nhúng ÷íng
th¯ng ph¥n bi»t song song. Ti¸p theo ta ÷a ra mët v½ dö v· h¼nh håc
li¶n thuëc m khæng thäa m¢n (P).
1.1.6 V½ dö. L§y tªp hñp gçm 5 iºm A, B, C, D, E v ÷íng th¯ng

l nhúng tªp con gçm hai iºm. D¹ th§y r¬ng h¼nh håc n y thäa m¢n
(I1 ) − (I3 ). Tuy nhi¶n nâ khæng thäa m¢n (P), bði v¼, ch¯ng h¤n AB v
AC l hai ÷íng th¯ng ph¥n bi»t i qua A v còng song song vîi ÷íng
th¯ng DE (xem h¼nh v³).
Ta nâi r¬ng hai mæ h¼nh cõa mët h» ti¶n · l ¯ng c§u n¸u tçn t¤i
t÷ìng ùng 1 − 1 giúa tªp c¡c iºm cõa chóng sao cho tªp con cõa tªp
iºm thù nh§t l mët ÷íng th¯ng th¼ £nh cõa tªp con thù nh§t công
l mët ÷íng th¯ng. Mët c¡ch ngn gån ta nâi "T÷ìng ùng bi¸n mët
÷íng th¯ng th nh mët ÷íng th¯ng". Ch¯ng h¤n ta th§y (1.1.3),(1.1.4)
v (1.1.6) l c¡c mæ h¼nh khæng ¯ng c§u cõa h¼nh håc li¶n thuëc, bði
mët l½ do ìn gi£n l c¡c tªp iºm cõa chóng câ lüc l÷ñng kh¡c nhau.
M°t kh¡c, ta câ thº ch¿ ra b§t cù mët mæ h¼nh n o cõa h¼nh håc li¶n
thuëc câ ba iºm ·u ¯ng c§u vîi mæ h¼nh cho trong (1.1.4). Thªt vªy,
l§y tªp {1, 2, 3} l h¼nh håc gçm ba iºm. Theo (I3 ) ph£i câ ba iºm
khæng th¯ng h ng. Do ch¿ câ ba iºm ð ¥y n¶n khæng tçn t¤i ÷íng
th¯ng chùa t§t c£ ba iºm. Nh÷ng theo (I1 ), méi tªp con gçm câ hai
iºm ph£i chùa trong mët ÷íng th¯ng. Do â {1, 2},{1, 3} v {2, 3} l
nhúng ÷íng th¯ng. Theo (I2 ), måi ÷íng th¯ng chùa ½t nh§t hai iºm,
v¼ vªy tªp c¡c ÷íng th¯ng ch¿ câ thº gçm ba ÷íng th¯ng tr¶n. Nâi
c¡ch kh¡c ÷íng th¯ng l tªp con ch¿ câ hai ph¦n tû. Tø (1.1.4), ta công
câ t½nh ch§t n y. Vªy måi t÷ìng ùng 1 − 1 giúa {A, B, C} v {1, 2, 3} s³
cho ta mët ¯ng c§u. M°t kh¡c, lªp luªn n y công ch¿ ra r¬ng ¯ng c§u
nâi tr¶n l khæng duy nh§t. Tçn t¤i 6 ¯ng c§u nh÷ th¸. i·u n y ÷a
chóng ta tîi kh¡i ni»m tü ¯ng c§u.
1.1.7 ành ngh¾a. Mët tü ¯ng c§u cõa h¼nh håc li¶n thuëc l mët
¯ng c§u cõa h¼nh håc â vîi ch½nh nâ, ngh¾a l mët ¡nh x¤ 1 − 1 giúa
tªp c¡c iºm v o ch½nh nâ m b£o tçn nhúng ÷íng th¯ng.
Chó þ r¬ng hñp th nh cõa hai tü ¯ng c§u l mët tü ¯ng c§u v
nghàch £o cõa tü ¯ng c§u công l mët tü ¯ng c§u. Do â, tªp c¡c tü
¯ng c§u t¤o th nh mët nhâm. Trong v½ dö tr¶n, b§t k¼ t÷ìng ùng 1 − 1
n o cõa tªp hñp gçm ba ph¦n tû v o ch½nh nâ cho ta mët tü ¯ng c§u
h¼nh håc. V¼ vªy nhâm c¡c tü ¯ng c§u cõa h¼nh håc n y l nhâm èi
xùng S3 .
Mët c¥u häi quan trång v· h» ti¶n · l li»u méi mët ti¶n · trong
h» câ ëc lªp vîi c¡c ti¶n · kh¡c khæng. Ngh¾a l khæng câ mët ti¶n ·
n o trong chóng câ thº chùng minh ÷ñc nh÷ mët h» qu£ cõa c¡c ti¶n
· kh¡c. N¸u ti¶n · n o l h» qu£ cõa c¡c ti¶n · kh¡c th¼ ta khæng
c¦n ¸n ti¶n · â núa. Thæng th÷íng º chùng minh mët ti¶n · A
khæng l h» qu£ cõa c¡c ti¶n · B, C, D... ta i t¼m mët mæ h¼nh m
ð â ti¶n · B, C, D... nghi»m óng cán ti¶n · A khæng nghi»m óng.
N¸u mæ h¼nh nh÷ th¸ tçn t¤i th¼ ta k¸t luªn r¬ng A ëc lªp vîi c¡c ti¶n
· kh¡c. Qu¡ tr¼nh n y ph£i ÷ñc l°p l¤i vîi méi ti¶n · cö thº º ch¿ ra
r¬ng méi mët ti¶n · trong h» l ëc lªp vîi måi ti¶n · kh¡c (Thªt ra,
vîi mët h» câ nhi·u ti¶n · vi»c l m n y câ thº khâ kh«n!). º b¤n åc
d¹ nm bt v§n · ta s³ ch¿ ra c¡c ti¶n · (I1 ), (I2 ), (I3 ) v (P) l ëc lªp.
1.1.8 M»nh ·. C¡c ti¶n · (I ), (I ), (I )v

1 2 3 (P) l ëc lªp vîi nhau.
Chùng minh. Ta ¢ th§y (1.1.6) l mët mæ h¼nh thäa m¢n (I1 ), (I2 ), (I3 )
v khæng thäa m¢n (P ). Vªy (P ) ëc lªp vîi c¡c ti¶n · â.
º câ mæ h¼nh thäa m¢n (I1 ), (I2 ), (P ) v khæng thäa m¢n (I3 ), ta

l§y tªp c¡c iºm l tªp gçm hai iºm v ÷íng th¯ng l tªp chùa c£
hai iºm â. Rã r ng (P ) thäa m¢n, bði v¼ khæng tçn t¤i mët iºm n o
khæng thuëc ÷íng th¯ng l.
Cho mët mæ h¼nh thäa m¢n (I1 ), (I3 ), (P ) v khæng thäa m¢n (I2 ) ta
l§y tªp c¡c iºm gçm ba iºm A, B, C, c¡c ÷íng th¯ng gçm c¡c tªp con
{A, B}, {A, C}, {B, C} v {A}. Sü tçn t¤i ÷íng th¯ng gçm mët iºm
{A} m¥u thu¨n vîi (I2 ). Nh÷ng (P ) v¨n thäa m¢n, bði v¼ ÷íng th¯ng
gçm mët iºm {A} l ÷íng th¯ng duy nh§t i qua A v song song vîi
{B, C}.
º cho mët mæ h¼nh thäa m¢n (I2 ), (I3 ), (P ) v khæng thäa m¢n (I1 ),
ta l§y tªp c¡c iºm gçm ba iºm v khæng câ mët ÷íng th¯ng n o
c£.
Khi chóng ta kh£o s¡t h» ti¶n ·, câ mët v i kh¡i ni»m ta c¦n ·
cªp ¸n. Mët h» ti¶n · ÷ñc gåi l phi m¥u thu¨n n¸u khæng thº chùng
minh ÷ñc tø h» ti¶n · â mët m»nh · A v phõ ành cõa A. ¥y
l y¶u c¦u bt buëc cõa mët h» ti¶n ·. Tuy nhi¶n nh logic håc Kurt
Goedel ¢ chùng minh ÷ñc r¬ng dò h» ti¶n · câ bao nhi¶u ti¶n · i
ch«ng núa công khæng thº chùng minh ÷ñc t½nh phi m¥u thu¨n cõa h»
ti¶n · â. Vªy n¶n ta ch¿ câ thº xem x²t t½nh phi m¥u thu¨n mët c¡ch
t÷ìng èi. Thæng th÷íng, ta t¼m mët mæ h¼nh cho h» ti¶n · trong mët
l½ thuy¸t to¡n håc T n o â m T l phi m¥u thu¨n. Th¸ th¼ h» ti¶n ·
cõa chóng ta công l phi m¥u thu¨n. Vîi b§t k¼ m¥u thu¨n n o ÷ñc
suy ra tø h» ti¶n · cõa b¤n th¼ m¥u thu¨n â công xu§t hi»n trong l½
thuy¸t T. V½ dö, n¸u b¤n tin v o t½nh phi m¥u thu¨n cõa l½ thuy¸t c¡c
tªp sè thüc th¼ b¤n ph£i ch§p nhªn t½nh phi m¥u thu¨n cõa h» ti¶n ·
Hilbert cho h¼nh håc, bði v¼ måi ti¶n · â s³ nghi»m óng trong m°t
ph¯ng Descartes. â l c¡ch tèt nh§t ta câ thº l m º tr£ líi cho c¥u häi
v· t½nh phi m¥u thu¨n.
Cuèi còng ta °t ra c¥u häi li»u mët h» ti¶n · câ ¦y õ khæng,
ngh¾a l måi ph¡t biºu óng trong méi mæ h¼nh cõa h» ti¶n · ·u ÷ñc
chùng minh nh÷ l mët h» qu£ cõa c¡c ti¶n ·. Mët l¦n núa Goedel ¢
ch¿ ra r¬ng dò h» ti¶n · câ bao nhi¶u ti¶n · i ch«ng núa công khæng
thº ¦y õ ÷ñc.
B i tªp
I.1. Mæ t£ måi h¼nh håc li¶n thuëc câ thº câ tr¶n mët tªp gçm 4 iºm,
sai kh¡c nhau mët ¯ng c§u. C¡i n o trong sè â thäa m¢n (P)?
I.2. Gi£ sû F l mët tr÷íng. Gåi F (m°t ph¯ng Descartes tr¶n F ) l
2
tªp c¡c c°p câ thù tü c¡c ph¦n tû cõa F v F 2 l tªp c¡c iºm. ành
ngh¾a ÷íng l tªp con x¡c ành bði ph÷ìng tr¼nh tuy¸n t½nh nh÷ trong
v½ dö (1.1.3). H¢y chùng tä c¡c ti¶n · (I1 ), (I2 ), (I3 ) v (P ) thäa m¢n
mæ h¼nh.
I.3. Mët m°t ph¯ng x¤ £nh l mët tªp hñp nhúng iºm v nhúng tªp
con (gåi l nhúng ÷íng th¯ng) thäa m¢n bèn ti¶n · sau:
P1. Hai iºm tòy þ ph¥n bi»t n¬m tr¶n mët ÷íng th¯ng duy nh§t.
P2. Hai ÷íng th¯ng b§t k¼ ct nhau t¤i ½t nh§t mët iºm.
P3. Måi ÷íng th¯ng chùa ½t nh§t ba iºm.
P4. Tçn t¤i ba iºm khæng th¯ng h ng.
Chó þ r¬ng c¡c ti¶n · n y suy ra (I1 ) − (I3 ), v¼ vªy m°t ph¯ng x¤ £nh
công l h¼nh håc li¶n thuëc. H¢y ch¿ ra r¬ng
a) Måi m°t ph¯ng x¤ £nh câ ½t nh§t 7 iºm v tçn t¤i mët mæ h¼nh cõa
m°t ph¯ng x¤ £nh câ óng 7 iºm.
b) M°t ph¯ng x¤ £nh câ óng 7 iºm l duy nh§t sai kh¡c mët ¯ng c§u.
c) C¡c ti¶n · (P1),(P2),(P3),(P4) l ëc lªp.
I.4. Gi£ sû F l mët tr÷íng, °t V = F 3 l khæng gian v²ctì ba chi·u
tr¶n F. Goi Π l tªp c¡c khæng gian v²ctì con mët chi·u cõa V . Ta s³ gåi
ph¦n tû cõa Π l mët iºm. V¼ vªy mët iºm l mët khæng gian v²ctì
con 1 chi·u P ⊆ V . N¸u W ⊆ V l khæng gian v²ctì con 2 chi·u cõa V
th¼ tªp hñp t§t c£ c¡c iºm chùa trong W ÷ñc gåi l mët ÷íng th¯ng.
H¢y ch¿ ra r¬ng tªp Π gçm nhúng iºm v tªp con gçm nhúng ÷íng
th¯ng lªp th nh mët m°t ph¯ng x¤ £nh (xem B i tªp I.3).
I.5. Mët m°t ph¯ng affine l mët tªp bao gçm c¡c iºm v c¡c tªp con
(gåi l nhúng ÷íng th¯ng) thäa m¢n (I1 ), (I2 ), (I3 ) v mët d¤ng m¤nh
hìn cõa ti¶n · Playfair.
P'. Vîi méi ÷íng th¯ng l v vîi méi iºm A tçn t¤i duy nh§t ÷íng
th¯ng m chùa A v song song vîi l.
a) Ch¿ ra r¬ng hai ÷íng th¯ng trong mët m°t ph¯ng affine câ còng sè
iºm, ngh¾a l tçn t¤i t÷ìng ùng 1-1 giúa c¡c iºm cõa hai ÷íng th¯ng
â.
b) N¸u mët m°t ph¯ng affine câ mët ÷íng th¯ng gçm óng n iºm th¼
têng sè iºm trong mët m°t ph¯ng â l n2 .
c) Gi£ sû F l mët tr÷íng. H¢y ch¿ ra r¬ng m°t ph¯ng Descartes tr¶n F
(xem B i tªp I.2) l mët mæ h¼nh cõa m°t ph¯ng affine.
d) Chùng minh r¬ng tçn t¤i m°t ph¯ng affine vîi 4,9,16 ho°c 25 iºm
(Sü khæng tçn t¤i m°t ph¯ng affine gçm 36 iºm l mët k¸t qu£ khâ cõa
Euler).
I.6. Trong h¼nh håc li¶n thuëc, x²t mët quan h» song song "l song song
vîi m" tr¶n tªp c¡c ÷íng th¯ng.
a) ÷a ra mët v½ dö ch¿ ra r¬ng quan h» n y khæng nh§t thi¸t l quan

h» t÷ìng ÷ìng.
b) N¸u gi£ thi¸t ti¶n · song song (P) th¼ quan h» song song l quan h»
t÷ìng ÷ìng.
c) Ng÷ñc l¤i, n¸u quan h» song song l mët quan h» t÷ìng ÷ìng trong
h¼nh håc li¶n thuëc ¢ cho th¼ (P) ph£i óng trong h¼nh håc â.
I.7. Gi£ sû Π l m°t ph¯ng affine (xem B i tªp I.5). Mët chòm c¡c ÷íng
th¯ng song song l tªp t§t c£ c¡c ÷íng th¯ng song song vîi mët ÷íng
th¯ng ¢ cho (bao gçm c£ ÷íng th¯ng â). Ta gåi méi chòm â l mët
iºm "ideal" ho°c mët iºm "væ tªn". Ta nâi r¬ng méi mët iºm "ideal"
n¬m tr¶n méi mët ÷íng th¯ng trong chòm. B¥y gií ta gåi Π0 l mët tªp
mð rëng bao gçm Π vîi måi iºm ideal. Mët ÷íng th¯ng cõa Π0 s³ l
mët tªp con bao gçm mët ÷íng th¯ng cõa Π th¶m v o mët iºm duy
nh§t ideal cõa nâ ho°c mët ÷íng th¯ng mîi (gåi l ÷íng t¤i væ tªn)
bao gçm måi iºm ideal.
a) Ch¿ ra r¬ng tªp mîi Π0 vîi tªp con l ÷íng th¯ng ÷ñc ành ngh¾a ð
tr¶n l mët m°t ph¯ng x¤ £nh (xem B i tªp I.3)
b) Gi£ sû Π l m°t ph¯ng Descartes tr¶n tr÷íng F (xem B i tªp I.2).
Chùng minh r¬ng m°t ph¯ng x¤ £nh li¶n k¸t Π0 l ¯ng c§u vîi m°t
ph¯ng x¤ £nh ¢ x¥y düng trong B i tªp I.4.
I.8. N¸u tçn t¤i mët ÷íng th¯ng câ óng n + 1 iºm trong m°t ph¯ng
x¤ £nh Π th¼ têng sè c¡c iºm trong Π l n2 + n + 1.
I.9. V§n · tr÷íng håc nú cõa Kirkman (1850) nh÷ sau: Trong mët
tr÷íng håc nå câ 15 nú sinh. C¦n t¤o ra mët thíi khâa biºu cho 7 ng y
sao cho méi ng y c¡c cæ g¡i câ thº i bë tr¶n mët c¡i v÷ín v theo 5
nhâm, méi nhâm 3 ng÷íi. Vîi c¡ch thùc nh÷ th¸, méi mët ng÷íi n¬m
trong mët nhâm còng vîi ng÷íi kh¡c ch¿ mët l¦n trong tu¦n. H¢y thi¸t
lªp c¡c nhâm trong méi ng y.
Ta chuyºn v§n · tr¶n v· v§n · h¼nh håc. Xem c¡c nú sinh nh÷ l c¡c
iºm v méi nhâm gçm 3 ph¦n tû l mët ÷íng. Méi ng y ÷ñc mæ t£
nh÷ l mët tªp gçm 5 ÷íng m ta gåi l mët chòm. B¥y gií ta x²t h¼nh
håc Kirkman: Mët tªp m c¡c ph¦n tû cõa nâ gåi l mët iºm, c¡c tªp
con cõa nâ gåi l c¡c ÷íng th¯ng, tªp nhúng ÷íng gåi l chòm, thäa
m¢n c¡c ti¶n · sau ¥y:
K1. Hai iºm ph¥n bi»t n¬m tr¶n mët ÷íng th¯ng duy nh§t.
K2. Måi ÷íng th¯ng ·u chùa còng sè iºm nh÷ nhau.
K3. Tçn t¤i 3 iºm khæng th¯ng h ng.
K4. Méi ÷íng ÷ñc chùa trong duy nh§t mët chòm.
K5. Méi mët chòm chùa mët tªp c¡c ÷íng th¯ng song song m hñp cõa
nâ l to n bë tªp c¡c iºm.
a) Chùng minh r¬ng mët m°t ph¯ng affine b§t k¼ cho ta mët h¼nh håc
Kirkman, ð â ta l§y chòm l tªp t§t c£ c¡c ÷íng th¯ng song song
vîi mët ÷íng th¯ng cho tr÷îc (Do â bði B i tªp I.5 tçn t¤i h¼nh håc
Kirkman vîi 4,9,16 v 25 iºm).
b) Chùng minh r¬ng b§t k¼ mët h¼nh håc Kirkman vîi 15 iºm cho ta
mët líi gi£i cho b i to¡n gèc "tr÷íng håc nú " cõa Kirkman.
c) T¼m ra mët líi gi£i cho b i to¡n gèc cõa Kirkman.
I.10. Trong h¼nh håc li¶n thuëc húu h¤n, sè c¡c ÷íng th¯ng lîn hìn
ho°c b¬ng sè c¡c iºm.
1.2 Ti¶n · v· t½nh ð giúa.

Trong ph¦n n y ta tr¼nh b y c¡c ti¶n · º h¼nh th nh ch½nh x¡c kh¡i
ni»m v· sü ð giúa, tùc l th¸ n o l mët iºm n¬m ð giúa hai iºm. Nhúng
ti¶n · n y âng vai trá quan trång v n·n t£ng º tø â ta câ thº h¼nh
th nh n¶n nhúng kh¡i ni»m cì b£n kh¡c. Ch¯ng h¤n, kh¡i ni»m ph½a
(th¸ n o l mët iºm n¬m v· mët ph½a cõa mët ÷íng ho°c èi t÷ñng
kh¡c), nhúng kh¡i ni»m v· b¶n trong, b¶n ngo i v c£ nhúng kh¡i ni»m
v· thù tü, th¸ n o l mët o¤n ho°c mët gâc lîn hìn o¤n kh¡c hay gâc
kh¡c. Thªt ra, b¤n åc ¢ th§y ÷ñc t½nh ch§t quan trång cõa kh¡i ni»m
n y ngay tø khi håc h¼nh håc Euclid ð nh tr÷íng phê thæng, v công
¢ c£m nhªn ÷ñc sü nguy hiºm cõa vi»c sû döng nhúng kh¡i ni»m n y
mët c¡ch trüc gi¡c thi¸u i ành ngh¾a ch½nh x¡c cõa nâ. Nhi·u b¤n åc
s³ câ c£m gi¡c r¬ng nhúng ti¶n · n y (v c£ h» qu£ cõa chóng) d÷íng
nh÷ r§t khâ hiºu. Chóng tæi ngh¾ r¬ng khæng ph£i v¼ c¡c kh¡i ni»m to¡n
håc l khâ v· m°t k¾ thuªt m bði v¼ b¤n åc ph£i v÷ñt qua ÷ñc trüc
gi¡c ¢ in s¥u v o cuëc sèng h ng ng y cõa méi chóng ta.
Trong suèt möc n y ta luæn gi£ thi¸t ti¶n · (I1 ) − (I3 ) cõa h¼nh håc li¶n
thuëc. Giúa nhúng tªp gçm ba iºm A, B, C, ta thøa nhªn mët quan h»
gåi l "B ð giúa A v C ". Quan h» n y thäa m¢n c¡c ti¶n · sau ¥y:
B1. N¸u B ð giúa A v C , (ta vi¸t A ∗ B ∗ C ) th¼ A, B, C l ba iºm
ph¥n bi»t thuëc mët ÷íng th¯ng v công câ C ∗ B ∗ A.
B2. Vîi hai iºm ph¥n bi»t tòy þ A, B tçn t¤i iºm C sao cho A ∗ B ∗ C .
B3. Vîi ba iºm ph¥n bi»t thuëc mët ÷íng th¯ng câ mët v ch¿ mët
iºm trong sè chóng n¬m giúa hai iºm cán l¤i.
B4. (Pasch) Gi£ sû A, B, C l ba iºm khæng th¯ng h ng v l l mët

÷íng th¯ng khæng chùa A, B, C . N¸u l chùa mët iºm D n¬m giúa A
v B th¼ nâ ph£i chùa ho°c mët iºm n¬m giúa A v C ho°c mët iºm
n¬m giúa B v C nh÷ng khæng chùa c£ hai iºm nh÷ th¸ (xem h¼nh v³).
1.2.1 ành ngh¾a. Gi£ sû A v B l hai iºm ph¥n bi»t. o¤n th¯ng
AB l tªp bao gçm A, B v måi iºm ð giúa A v B. Ta ành ngh¾a
mët tam gi¡c l hñp cõa ba o¤n AB , BC v AC vîi A, B, C l ba iºm
khæng th¯ng h ng. C¡c iºm A, B, C ÷ñc gåi l c¡c ¿nh cõa tam gi¡c,
c¡c o¤n th¯ng AB , BC v AC gåi l c¡c c¤nh cõa tam gi¡c.
Chó þ: C¡c o¤n th¯ng AB v BA x¡c ành còng mët tªp bði ti¶n ·
(B1). iºm cuèi A, B cõa o¤n th¯ng AB ÷ñc x¡c ành duy nh§t bði
o¤n th¯ng AB (B i tªp I.12). C¡c ¿nh A, B, C v c¡c c¤nh AB , BC
v AC cõa tam gi¡c ABC x¡c ành duy nh§t bði tam gi¡c (B i tªp I.13).
Vîi thuªt ngú n y, ta câ thº ph¡t biºu l¤i (B4) nh÷ sau: N¸u ÷íng th¯ng
l khæng chùa c¡c ¿nh A, B, C cõa tam gi¡c v ct c¤nh AB th¼ nâ ph£i
ct mët trong hai c¤nh AC ho°c BC v khæng thº ct c£ hai c¤nh â.
Tø c¡c ti¶n · n y v c¡c ti¶n · li¶n thuëc (I1 ) − (I3 ) ta s³ suy ra
k¸t qu£ v· sü ph¥n chia m°t ph¯ng bði mët ÷íng th¯ng v sü ph¥n chia
÷íng th¯ng bði mët iºm.
1.2.2 M»nh ·. (Chia m°t ph¯ng)
Gi£ sû l l mët ÷íng th¯ng tòy þ. Th¸ th¼ tªp c¡c iºm khæng n¬m tr¶n
l câ thº ÷ñc chia th nh hai tªp kh¡c réng S1 , S2 thäa m¢n c¡c t½nh ch§t
sau:
a) Hai iºm A, B khæng n¬m tr¶n l th¼ thuëc còng mët tªp (S1 ho°c S2 )
n¸u v ch¿ n¸u o¤n th¯ng AB khæng ct l.
b) Hai iºm A, C khæng n¬m tr¶n l thuëc hai tªp (mët iºm thuëc S1 ,
mët iºm thuëc S2 ) n¸u v ch¿ n¸u o¤n AC ct l t¤i mët iºm.
Ta s³ gåi hai tªp S1 , S2 l hai ph½a cõa l v ta nâi "A v B n¬m v· còng
mët ph½a so vîi l" ho°c "A v C n¬m v· hai ph½a so vîi l".
Chùng minh. Ta ành ngh¾a mët quan h» ∼ trong tªp c¡c iºm khæng
n¬m tr¶n l. Ta nâi A ∼ B ho°c n¸u A = B ho°c n¸u o¤n th¯ng AB
khæng ct l. Ta chùng tä r¬ng ∼ l mët quan h» t÷ìng ÷ìng. Thªt vªy,
theo ành ngh¾a A ∼ A v A ∼ B th¼ B ∼ A v¼ tªp AB khæng phö thuëc
v o thù tü khi ta vi¸t A v B . Ta cán ph£i kiºm tra quan h» ∼ l bc
c¦u: N¸u A ∼ B v B ∼ C th¼ A ∼ C .
Tr÷íng hñp 1: Gi£ sû A, B, C khæng th¯ng h ng. Ta x²t tam gi¡c ABC.
Do A ∼ B n¶n l khæng ct AB . Do B ∼ C n¶n l khæng ct BC . Bði ti¶n
· Pasch (B4), ta suy ra l khæng ct AC . Do â A ∼ C .
Tr÷íng hñp 2: Gi£ sû A, B, C n¬m tr¶n ÷íng th¯ng m. Do A, B, C khæng
n¬m tr¶n l n¶n ÷íng th¯ng m kh¡c l. Do â l v m câ thº ct nhau t¤i
nhi·u nh§t mët iºm. Nh÷ng bði (I2 ) måi ÷íng th¯ng câ ½t nh§t 2 iºm
n¶n tçn t¤i iºm D tr¶n l sao cho D khæng n¬m tr¶n m.
Theo ti¶n · (B2) ta t¼m ÷ñc iºm E sao cho D ∗ A ∗ E . Th¸ th¼
D, A, E th¯ng h ng (B1). Do â E khæng n¬m tr¶n l (v¼ A khæng n¬m
tr¶n l v ÷íng th¯ng DAE ct l t¤i iºm D). Hìn núa o¤n th¯ng AE
khæng thº ct l. Thªt vªy, n¸u AE ct l th¼ giao iºm duy nh§t l D.
Trong tr÷íng hñp n y D n¬m giúa A v E . Nh÷ng theo c¡ch l§y iºm
E th¼ D ∗ A ∗ E . Theo (B3) th¼ D khæng n¬m giúa A v E . Ta nhªn
÷ñc m¥u thu¨n. Do vªy AE ∩ l = ∅, suy ra A ∼ E. Công chó þ r¬ng
E khæng n¬m tr¶n ÷íng th¯ng m, bði v¼ n¸u E n¬m tr¶n m th¼ ÷íng
th¯ng AE tròng vîi m v nh÷ th¸ D ph£i thuëc m, m¥u thu¨n vîi c¡ch
chån D. Do â A, B, E l ba iºm khæng th¯ng h ng. Theo tr÷íng hñp
1 ¢ chùng minh ð tr¶n tø A ∼ E v A ∼ B suy ra B ∼ E . L¤i theo
tr÷íng hñp 1, B ∼ E v B ∼ C suy ra C ∼ E . Th¶m mët l¦n núa ¡p
döng tr÷íng hñp 1, tø A ∼ E v C ∼ E ta câ A ∼ C . Vªy ta ¢ chùng
minh ÷ñc quan h» ∼ l mët quan h» t÷ìng ÷ìng. Mët quan h» t÷ìng
÷ìng tr¶n mët tªp chia tªp â th nh hñp ríi r¤c c¡c lîp t÷ìng ÷ìng
v c¡c lîp t÷ìng ÷ìng â s³ thäa m¢n t½nh ch§t (a) theo ành ngh¾a.
º k¸t thóc chùng minh ta ch¿ c¦n ch¿ ra câ óng hai lîp t÷ìng ÷ìng
S1 v S2 trong quan h» t÷ìng ÷ìng ∼ n y. Khi AC ct l (t÷ìng ÷ìng
vîi A C ), ta nâi r¬ng A, C n¬m ð hai tªp èi di»n.
Theo (I3 ), tçn t¤i mët iºm khæng n¬m tr¶n l, v¼ vªy tçn t¤i ½t nh§t mët
lîp t÷ìng ÷ìng S1 . L§y A ∈ S1 v D l mët iºm tòy þ tr¶n l. Theo
(B2), ta chån ÷ñc iºm C sao cho A ∗ D ∗ C . Th¸ th¼ A v C l khæng
t÷ìng ÷ìng. Do â tçn t¤i ½t nh§t hai lîp t÷ìng ÷ìng S1 v S2 .
B÷îc cuèi còng ch¿ ra r¬ng câ nhi·u nh§t hai lîp t÷ìng ÷ìng. º câ
÷ñc i·u n y ta s³ ch¿ ra r¬ng A C v B C th¼ A ∼ B .
Tr÷íng hñp 1: A, B, C khæng th¯ng h ng. Ta x²t tam gi¡c ABC . Do
A C n¶n AC ct l, B C n¶n BC ct l. Theo ti¶n · Pasch (B4) ta
suy ra AB khæng ct l. Vªy A ∼ B .
Tr÷íng hñp 2: Gi£ sû A, B, C n¬m tr¶n ÷íng th¯ng m. Nh÷ trong tr÷íng
hñp 2 cõa chùng minh tr¶n ta chån D n¬m tr¶n l m khæng n¬m tr¶n m
v sû döng (B2) ta câ ÷ñc iºm E sao cho D ∗ A ∗ E . Vªy A ∼ E .
Do A C (theo gi£ thi¸t) v A ∼ E n¶n ta suy ra C E (v¼ ∼ l

quan h» t÷ìng ÷ìng n¶n n¸u C ∼ E th¼ A ∼ C theo t½nh ch§t bc c¦u,
ta d¨n tîi m¥u thu¨n). X²t ba iºm B, C, E . Do E C v B C n¶n
theo tr÷íng hñp 1 th¼ B ∼ E . Nh÷ng A ∼ E n¶n l¤i theo t½nh ch§t bc
c¦u ta câ A ∼ B .
1.2.3 M»nh ·. (Chia ÷íng th¯ng)

Cho A l mët iºm n¬m tr¶n ÷íng th¯ng l. Th¸ th¼ tªp c¡c iºm tr¶n
l \ {A} câ thº chia th nh hai tªp con kh¡c réng S1 , S2 n¬m ð hai ph½a èi
vîi A tr¶n l sao cho
a) B, C còng mët ph½a èi vîi A n¸u v ch¿ n¸u A khæng thuëc o¤n
th¯ng BC .
b) B, D n¬m ð hai ph½a kh¡c nhau èi vîi A n¸u v ch¿ n¸u A thuëc
o¤n th¯ng BD.
Chùng minh. Cho ÷íng th¯ng l v iºm A n¬m tr¶n l. Theo (I3 ) tçn
t¤i iºm E khæng n¬m tr¶n l. Gåi m l ÷íng th¯ng chùa A v E . Ta s³
¡p döng M»nh · 1.2.2 cho ÷íng th¯ng m. N¸u m câ hai ph½a S10 v S20
th¼ ta ành ngh¾a S1 v S2 l giao cõa S10 v S20 vîi l. Th¸ th¼ t½nh ch§t
(a) v (b) lªp tùc ÷ñc suy ra tø m»nh · tr¶n. Ta cán ph£i chùng minh
S1 v S2 kh¡c réng. Theo (I2 ), tçn t¤i iºm B tr¶n l kh¡c A. Theo (B2)
tçn t¤i iºm D sao cho B ∗ A ∗ D. Th¸ th¼ D n¬m kh¡c ph½a vîi B v D
thuëc l. Vªy c£ hai tªp l kh¡c réng.
B¥y gií ta câ thº ành ngh¾a tia v gâc.
1.2.4 ành ngh¾a. Cho 2 iºm A, B ph¥n bi»t, tia −AB

→
ltªp bao gçm
iºm A v måi iºm tr¶n ÷íng th¯ng AB m n¬m còng ph½a èi vîi A
nh÷ l iºm B. iºm A l gèc ho°c ¿nh cõa tia. Gâc l hñp cõa hai tia
−→ −→
AB v AC câ chung gèc v khæng n¬m tr¶n còng mët ÷íng th¯ng v
÷ñc kþ hi»u l BAC

[ (Do â khæng câ "gâc khæng" v khæng câ "gâc
bµt" (180 )). Chó þ r¬ng ¿nh cõa méi tia ho°c gâc ÷ñc x¡c ành mët
o
c¡ch duy nh§t bði tia ho°c gâc (chùng minh t÷ìng tü b i tªp I.12, I.13).
Ph¦n trong (ho°c b¶n trong) cõa mët gâc BAC
[ l mët tªp bao gçm
måi iºm D sao cho D v C n¬m v· còng mët ph½a so vîi ÷íng th¯ng
AB v D v B n¬m v· còng mët ph½a so vîi ÷íng th¯ng AC. N¸u ABC
l mët tam gi¡c th¼ ph¦n trong cõa 4ABC l tªp c¡c iºm b¶n trong
cõa ba gâc BAC,
[ ABC [ v ACB. [
1.2.5 M»nh · (ành lþ ct ngang). Gi£

−−→
sû BAC
[ l mët gâc v D l
mët iºm n¬m trong gâc â. Th¸ th¼ tia AD ph£i ct o¤n th¯ng BC.
Chùng minh. T÷ìng tü nh÷ ti¶n · Pasch (B4), câ i·u ta ph£i x²t ÷íng
th¯ng AD i qua mët ¿nh cõa tam gi¡c ABC. Ta s³ chùng minh düa
v o ti¶n · Pasch v ¡p döng ành lþ chia m°t ph¯ng 1.2.2. Ta k½ hi»u
÷íng th¯ng AB = l, AC = m, AD = n. L§y iºm E tr¶n m sao cho
E ∗ A ∗ C (B2). Ta ¡p döng Ti¶n · Pasch cho tam gi¡c BCE v ÷íng
th¯ng n. Theo c¡ch x¥y düng th¼ n ph£i ct c¤nh CE t¤i A. Do vªy, n
khæng chùa B bði v¼ nâ ct l t¤i A. Ta s³ ch¿ ra r¬ng n khæng ct o¤n
BE v v¼ th¸ theo (B4) nâ ph£i ct o¤n BC.
Ta x²t o¤n BE. o¤n n y ct l t¤i iºm B, vªy n¶n måi iºm cõa
o¤n, ngo¤i trø iºm B, ·u n¬m v· còng mët ph½a èi vîi l. Bði c¡ch
x¥y düng, ta câ C kh¡c ph½a vîi E èi vîi l, do â theo ành lþ chia m°t
ph¯ng 1.2.2 måi iºm cõa o¤n BE, ngo¤i trø iºm B, ·u n¬m kh¡c
ph½a vîi C èi vîi l. M°t kh¡c, do D l n¬m trong ph¦n trong cõa gâc
[ n¶n måi iºm cõa tia −
BAC
−→
AD, trø iºm A, ·u n¬m còng ph½a vîi C
−−→
èi vîi l. Do â, o¤n BE khæng ct tia AD.
T÷ìng tü, sû döng ÷íng th¯ng m, ta ch¿ ra måi iºm cõa o¤n BE,
trø iºm E, ·u n¬m v· còng mët ph½a vîi B èi vîi m, trong khi nhúng
−−→
iºm cõa tia cõa n (èi di»n vîi tia AD) n¬m ph½a kh¡c cõa m. Do â,
−−→
o¤n BE khæng thº ct tia èi cõa tia AD. K¸t hñp vîi c¡c b÷îc chùng
minh tr÷îc, i·u n y suy ra o¤n th¯ng BE khæng ct ÷íng th¯ng n.
Theo (B4) th¼ n ph£i ct o¤n BC t¤i F.
−−→
Ta cán ph£i ch¿ ra r¬ng F thuëc tia AD cõa ÷íng th¯ng n. Thªt
vªy, do B v F l còng mët ph½a èi vîi m, B v D công còng mët ph½a
èi vîi m, n¶n theo ành lþ chia m°t ph¯ng 1.2.2 suy ra D v F n¬m
còng mët ph½a èi vîi m. Do â D v F n¬m còng mët ph½a èi vîi A
−−→
tr¶n ÷íng th¯ng n. Nâi c¡ch kh¡c F n¬m tr¶n tia AD.
1.2.6 V½ dö. Ta s³ ch¿ ra r¬ng m°t ph¯ng Descartes (1.1.3) vîi kh¡i
ni»m "ð giúa" theo ngh¾a thæng th÷íng s³ cho ta mët mæ h¼nh thäa m¢n
c¡c ti¶n · (B1) - (B4).
Tr÷îc h¸t, ta ph£i l m rã kh¡i ni»m thæng th÷íng v· "ð giúa" l g¼.
Vîi ba sè thüc ph¥n bi»t a, b, c ∈ R ta ành ngh¾a a ∗ b ∗ c n¸u ho°c
a < b < c ho°c c < b < a. Th¸ th¼ d¹ d ng th§y r¬ng ành ngh¾a n y cho
ta mët kh¡i ni»m v· ð giúa tr¶n tªp ÷íng th¯ng thüc R thäa m¢n (B1),
(B2) v (B3).
Vîi A = (a1 , a2 ), B = (b1 , b2 ), C = (c1 , c2 ) l ba iºm trong R2 , ta
ành ngh¾a A ∗ B ∗ C câ ngh¾a l A, B, C l ba iºm ph¥n bi»t n¬m tr¶n
còng mët ÷íng th¯ng sao cho a1 ∗ b1 ∗ c1 ho°c a2 ∗ b2 ∗ c2 ho°c c£ hai.
Ta d¹ th§y: n¸u tåa ë x ho°c tåa ë y thäa m¢n i·u ki»n ð giúa (theo
ngh¾a vøa ành ngh¾a) v n¸u ÷íng th¯ng khæng ph£i l ÷íng th¯ng
th¯ng ùng v công khæng ph£i l ÷íng th¯ng n¬m ngang th¼ c¡c tåa
ë cán l¤i công s³ thäa m¢n i·u ki»n ð giúa, bði v¼ c¡c iºm thuëc còng
mët ÷íng th¯ng v c¡c to¡n tû tuy¸n t½nh (cëng, nh¥n) c¡c sè thüc
ho°c b£o tçn ho°c £o d§u b§t ¯ng thùc. Do â c¡c to¡n tû tuy¸n t½nh
b£o tçn t½nh ð giúa. Tâm l¤i, ta ¢ kiºm tra ÷ñc r¬ng kh¡i ni»m ð giúa
trong R2 (theo ngh¾a vøa ành ngh¾a) l thäa m¢n (B1), (B2) v (B3).
Vîi (B4), ta x²t ÷íng th¯ng l v l§y ba iºm A, B, C khæng th¯ng
h ng v khæng thuëc l. Th¸ th¼ ÷íng th¯ng l ÷ñc x¡c ành bði mët
ph÷ìng tr¼nh tuy¸n t½nh n o â ax + by + c = 0. X²t ϕ : R2 → R l mët
h m tuy¸n t½nh x¡c ành bði ϕ(x, y) = ax + by + c. Do ϕ l tuy¸n t½nh
n¶n ϕ b£o tçn quan h» ð giúa. Ch¯ng h¤n, n¸u l ct o¤n AB th¼ 0 s³
n¬m giúa ϕ(A) v ϕ(B). Hay nâi c¡ch kh¡c, mët trong hai gi¡ trà ϕ(A)
v ϕ(B) s³ d÷ìng v sè cán l¤i s³ ¥m. Gi£ sû ϕ(A) > 0 v ϕ(B) < 0. X²t
ϕ(C). N¸u ϕ(C) > 0 th¼ l s³ ct BC nh÷ng khæng ct AC. N¸u ϕ(C) < 0
th¼ l s³ ct AC nh÷ng khæng ct BC. Vªy câ (B4).
B i tªp
I.11. Sû döng c¡c ti¶n · v· li¶n thuëc, quan h» ð giúa v ành lþ chia
t¡ch ÷íng th¯ng h¢y ch¿ ra r¬ng èi vîi mët tªp gçm 4 iºm A, B, C, D
n¬m tr¶n mët ÷íng th¯ng:
(a) N¸u A ∗ B ∗ C v B ∗ C ∗ D th¼ A ∗ B ∗ D v A ∗ C ∗ D.
(b) N¸u A ∗ B ∗ D v B ∗ C ∗ D th¼ A ∗ B ∗ C v A ∗ C ∗ D.
I.12. Cho o¤n AB. Chùng minh r¬ng khæng tçn t¤i iºm C, D ∈ AB
sao cho C ∗ A ∗ D. Do â chùng minh r¬ng iºm cuèi A, B cõa o¤n
th¯ng l x¡c ành duy nh§t bði o¤n th¯ng.
I.13. Cho tam gi¡c ABC. Chùng minh r¬ng c¡c c¤nh AB, AC v BC;
c¡c ¿nh A, B, C x¡c ành mët c¡ch duy nh§t bði tam gi¡c .
H÷îng d¨n: X²t nhúng c¡ch kh¡c nhau m mët ÷íng th¯ng ct vîi mët
tam gi¡c.
I.14. Sû döng (I1) - (I3) v
(B1) - (B4) v c¡c h» qu£ cõa chóng h¢y ch¿
ra r¬ng måi ÷íng th¯ng câ væ sè iºm ph¥n bi»t.
I.15. Chùng minh r¬ng ành lþ ph¥n t¡ch ÷íng (M»nh · 1.2.3) khæng
l h» qu£ cõa (B1), (B2), (B3) b¬ng vi»c x¥y düng mët mæ h¼nh v· t½nh ð
giúa cho tªp húu h¤n iºm tr¶n mët ÷íng th¯ng thäa m¢n (B1), (B2),
(B3). (Th¸ th¼ theo B i tªp I.14, ành lþ ph¥n t¡ch ÷íng l sai trong mæ
h¼nh n y). V½ dö trong v nh c¡c sè nguy¶n {0, 1.2, 3, 5} mod 5 ta ành
ngh¾a a ∗ b ∗ c n¸u b = 12 (a + c).
I.16. Chùng minh trüc ti¸p tø c¡c Ti¶n · (I1) - (I3) v
(B1) - (B4) r¬ng
vîi b§t ký hai iºm ph¥n bi»t A, B tçn t¤i iºm C sao cho A ∗ C ∗ B.
H÷îng d¨n: Sû döng (B2) v (B4) º x¥y düng mët ÷íng th¯ng ct
o¤n AB nh÷ng khæng chùa A ho°c B.
I.17. Chùng minh c¡c ph¡t biºu sau ch¿ düa v o c¡c ki¸n thùc ph¦n
tr÷îc.
(a) Cho A, B, C l ba iºm n¬m tr¶n mët ÷íng th¯ng sao cho C
n¬m giúa A v B. Th¸ th¼ AC ∪ CB = AB v AC ∩ CB = {C}.
−→ −→
(b) Gi£ sû ¢ cho hai iºm A, B ph¥n bi»t tr¶n l. Th¸ th¼ AB∪ BA = l
−→ −→
v AB ∩ BA = AB.
I.18. Gi£ sû A ∗ B ∗ C tr¶n mët ÷íng th¯ng v
A ∗ D ∗ E tr¶n mët ÷íng
th¯ng kh¡c. Chùng minh r¬ng o¤n BE ph£i ct o¤n CD t¤i iºm M.
I.19. Ch¿ ra r¬ng ph¦n trong cõa mët gâc l kh¡c réng.
I.20. Gi£ sû cho ÷íng th¯ng l chùa mët iºm D n¬m trong tam gi¡c
ABC. Chùng minh r¬ng l ph£i ct ½t nh§t mët c¤nh cõa tam gi¡c ABC.
I.21. Tªp U trong m°t ph¯ng ÷ñc gåi l tªp lçi n¸u vîi hai iºm ph¥n
bi»t A, B trong U th¼ to n bë o¤n AB n¬m trong U. Chùng minh r¬ng
ph¦n trong cõa tam gi¡c ABC l mët tªp lçi.
I.22. Tªp con W cõa m°t ph¯ng gåi l li¶n thæng o¤n n¸u vîi b§t ký
hai iºm A, B ∈ W, tçn t¤i d¢y húu h¤n iºm A = A1 , A2 , . . . , An = B
sao cho vîi méi i = 1, 2, . . . , n − 1, o¤n Ai Ai+1 chùa trong W.
Cho tam gi¡c ABC. Chùng minh r¬ng ph¦n ngo i cõa tam gi¡c, tùc
l tªp t§t c£ c¡c iºm tr¶n m°t ph¯ng khæng n¬m tr¶n c¡c c¤nh cõa tam
gi¡c v khæng n¬m trong tam gi¡c, l tªp li¶n thæng o¤n.
I.23. Cho 4 iºm A, B, C, D, trong â khæng câ ba iºm n o th¯ng h ng
v gi£ sû c¡c o¤n AB, BC, CD, DA, khæng giao nhau ngo¤i trø t¤i c¡c
iºm ¦u mót cõa chóng. Ta gåi hñp cõa bèn o¤n n y l mët tù gi¡c
ìn âng, c¡c o¤n AC v BD gåi l c¡c ÷íng ch²o cõa tù gi¡c.
Ta x²t hai tr÷íng hñp.

Tr÷íng hñp 1. AC v BD ct nhau t¤i iºm M. Trong tr÷íng hñp n y
h¢y chùng minh r¬ng vîi méi c°p ¿nh k· nhau (ch¯ng h¤n A, B ) câ 2
c°p ¿nh (C, D) n¬m v· còng mët ph½a so vîi ÷íng th¯ng AB.
Ta ành ngh¾a ph¦n trong cõa tù gi¡c l tªp c¡c iºm X sao cho èi
vîi méi c¤nh (ch¯ng h¤n AB ) th¼ X n¬m còng mët ph½a vîi c¡c ¿nh cán
l¤i èi vîi ÷íng th¯ng AB. Chùng minh r¬ng ph¦n trong n y l mët
tªp lçi.
Tr÷íng hñp 2. AC v BD khæng ct nhau. Trong tr÷íng hñp n y h¢y
chùng minh r¬ng mët trong hai ÷íng ch²o (ch¯ng h¤n AC ) câ t½nh ch§t
l hai ¿nh kh¡c l B v D th¼ n¬m v· còng mët ph½a èi vîi ÷íng
th¯ng AC, trong khi â ÷íng ch²o cán l¤i BD câ t½nh ch§t l A v C
th¼ n¬m kh¡c ph½a èi vîi ÷íng th¯ng BD.
Ta ành ngh¾a ph¦n trong cõa tù gi¡c n y l hñp cõa hai ph¦n trong
cõa hai tam gi¡c ABD, CDB v ph¦n trong cõa BD. Chùng minh r¬ng
trong tr÷íng hñp n y ph¦n trong l mët tªp li¶n thæng o¤n nh÷ng khæng
l tªp lçi.
I.24. (Thù tü tuy¸n t½nh). Cho mët tªp húu h¤n c¡c iºm ríi nhau
tr¶n mët ÷íng th¯ng. Câ thº ¡nh sè ÷ñc hay khæng c¡c iºm â
l A1 , A2 , . . . , An sao cho Ai ∗ Aj ∗ Ak n¸u v ch¿ n¸u i < j < k ho°c
k < j < i?
I.25. Gi£ sû c¡c ÷íng th¯ng a, b, c i qua c¡c ¿nh A, B, C cõa mët tam
gi¡c v ct nhau t¤i ba iºm b¶n trong tam gi¡c (xem h¼nh v³).
Ta k½ hi»u chóng l X = a · c, Y = a · b, Z = b · c.
Chùng minh r¬ng mët trong hai sp x¸p sau l x£y ra
(a) A ∗ X ∗ Y v B ∗ Y ∗ Z v C ∗ Z ∗ X ho°c
(b) A ∗ Y ∗ X v B ∗ Z ∗ Y v C ∗ X ∗ Z.
1.3 Ti¶n · v· sü to n ¯ng giúa c¡c o¤n
th¯ng
Ta ¢ câ nhúng kh¡i ni»m khæng ành ngh¾a nh÷ iºm, ÷íng th¯ng, ð
giúa v c¡c ti¶n · (I1) - (I3), (B1) - (B4). B¥y gií ta thøa nhªn th¶m
mët kh¡i ni»m khæng ành ngh¾a núa â l sü to n ¯ng giúa c¡c o¤n
th¯ng còng c¡c ti¶n · (C1) - (C3). º ìn gi£n ta ch¿ k½ hi»u o¤n th¯ng
AB l AB n¸u khæng sñ nh¦m l¨n. N¸u o¤n th¯ng AB l to n ¯ng vîi
o¤n th¯ng CD th¼ ta vi¸t AB ∼ = CD. Sü to n ¯ng ch½nh l mët quan
h» tr¶n tªp c¡c o¤n th¯ng thäa m¢n ba ti¶n · sau ¥y.
(C1). Vîi méi o¤n th¯ng AB v méi tia r vîi gèc l C, tçn t¤i duy nh§t
iºm D tr¶n tia r sao cho AB ∼ = CD.
(C2). N¸u AB ∼ = CD v AB ∼ = EF th¼ CD ∼ = EF. Måi o¤n th¯ng ·u
to n ¯ng vîi ch½nh nâ.
(C3). (Cëng t½nh). Vîi ba iºm A, B, C tr¶n mët ÷íng th¯ng thäa m¢n
A∗B ∗C v vîi ba iºm D, E, F tr¶n mët ÷íng th¯ng thäa m¢n D∗E ∗F,
n¸u AB ∼= DE v BC ∼ = EF th¼ AC ∼ = DF.
1.3.1 M»nh ·. Kh¡i ni»m to n ¯ng l mët quan h» t÷ìng ÷ìng tr¶n
tªp c¡c o¤n th¯ng.
Chùng minh. º l mët quan h» t÷ìng ÷ìng, quan h» to n ¯ng ph£i

thäa m¢n ba t½nh ch§t:
(1) T½nh ph£n x¤: Måi o¤n th¯ng l to n ¯ng vîi ch½nh nâ. i·u n y
¢ ÷ñc ph¡t biºu mët c¡ch t÷íng minh trong (C2). V nh¥n ¥y, ta
th§y i·u n y t÷ìng ùng vîi kh¡i ni»m chung thù t÷ cõa Euclid â l
"nhúng thù tròng vîi méi thù kh¡c l b¬ng vîi méi thù kh¡c".
(2) T½nh èi xùng: N¸u AB ∼ = CD th¼ CD ∼= AB. ¥y l mët h» qu£
cõa (C2).
(3) T½nh bc c¦u: N¸u AB ∼ = CD v CD ∼ = EF th¼ AB ∼
= EF. i·u n y
∼
suy ra tø t½nh èi xùng, ta câ CD = AB v ¡p döng (C2).
Ti¶n · thù ba (C3) l mët b£n sao cõa kh¡i ni»m chung thù hai cõa
Euclid, â l "b¬ng nhau cëng vîi b¬ng nhau l b¬ng nhau". Ta ÷a ra
ành ngh¾a ch½nh x¡c cho têng hai o¤n th¯ng v sau â ch¿ ra r¬ng têng
cõa c¡c o¤n th¯ng to n ¯ng l to n ¯ng.
1.3.2 ành ngh¾a. Gi£ sû AB v CD l hai o¤n th¯ng cho tr÷îc. Chån
mët thù tü A, B trong c¡c iºm ¦u mót cõa AB . Gåi r l mët tia tr¶n
÷íng th¯ng l = AB chùa B v måi iºm tr¶n r n¬m còng ph½a vîi A so
vîi B . L§y E l mët iºm duy nh§t tr¶n r (sü tçn t¤i cõa nâ ÷ñc cho
bði (C1 )) sao cho CD ∼
= BE .
Th¸ th¼ ta ành ngh¾a o¤n AE l têng cõa hai o¤n AB v CD, nâ phö
thuëc v o thù tü cõa AB v ta vi¸t AE = AB + CD.
1.3.3 M»nh · (Sü to n ¯ng cõa têng). Gi£ sû AB ∼= A B 0 0

v CD ∼
=
C D . Th¸ th¼ AB + CD ∼
0 0 0 0 0 0
=AB +C D
Chùng minh. L§y E l mët iºm tr¶n ÷íng th¯ng AB sao cho AE =
AB + CD. Th¸ th¼ theo c¡ch x¥y düng têng AB + CD ta câ E n¬m tr¶n
tia gèc B èi di»n vîi A. Do â A ∗ B ∗ E. T÷ìng tü, ta câ A ∗ B ∗ E .
0 0 0
Theo gi£ thi¸t ta câ AB ∼ = A B . M°t kh¡c, ta câ CD ∼ = C D , CD ∼

0 0 0 0
=
∼ 0 0
∼ 0 0
∼
BE; C D = B E . Suy ra BE = B E . Theo (C3 ), ta câ AE = A E .
0 0 0 0
Chó þ: Do o¤n th¯ng AB to n ¯ng vîi o¤n th¯ng BA n¶n tø m»nh

· tr¶n ta suy ra têng cõa hai o¤n th¯ng khæng phö thuëc v o thù tü
A, B ¢ chån (sai kh¡c mët to n ¯ng!). V¼ th¸ t½nh ch§t cëng t½nh ÷ñc
ành ngh¾a tho£ ¡ng tr¶n lîp t÷ìng ÷ìng to n ¯ng c¡c o¤n th¯ng.
V¼ vªy, ta câ thº nâi v· t½nh ch§t cëng t½nh cõa c¡c o¤n th¯ng ho°c c¡c
o¤n th¯ng to n ¯ng m khæng sñ nguy hiºm. (B i tªp I.26 ch¿ ra r¬ng
t½nh ch§t cëng t½nh cõa c¡c o¤n th¯ng l k¸t hñp v giao ho¡n, sai kh¡c
to n ¯ng).
Kh¡i ni»m chung thù ba cõa Euclid â l "B¬ng nhau trø i b¬ng
nhau l b¬ng nhau". M»nh · sau ¥y câ thº gi£i th½ch kh¡i ni»m chung
â.
1.3.4 M»nh ·. Cho ba iºm A, B, C tr¶n mët ÷íng th¯ng sao cho
A ∗ B ∗ C v c¡c iºm E, F tr¶n mët tia vîi gèc l D. Gi£ sû AB ∼
= DE
v AC ∼ = DF . Th¸ th¼ E s³ n¬m giúa D v F v BC ∼ = EF . (Ta coi
BC nh÷ l hi»u cõa AC v AB ).
Chùng minh. L§y F l iºm duy nh§t tr¶n tia câ gèc l E , kh¡c ph½a
0
vîi D sao cho BC ∼ = EF . Do AB ∼ = DE v BC ∼ = EF n¶n theo (C3 )

0 0
ta suy ra AC ∼ = DF . Nh÷ng F v F thuëc còng mët tia xu§t ph¡t tø

0 0
D cho n¶n theo (C2 ) th¼ AC ∼= DF v theo t½nh duy nh§t cõa (C1 ) ta câ
F = F 0 . i·u n y suy ra D ∗ E ∗ F v BC ∼
= EF .
Chó þ: T½nh duy nh§t trong (C ) âng vai trá quan trång trong chùng
1
minh ph¦n tr¶n. Ta câ thº coi t½nh duy nh§t n y t÷ìng ùng vîi kh¡i ni»m
chung thù n«m cõa Euclid "To n thº lîn hìn mët ph¦n". Thªt vªy, ph¡t
biºu n y câ thº ÷ñc di¹n gi£i th nh þ nh÷ sau: N¸u A ∗ B ∗ C th¼ AB
khæng thº to n ¯ng vîi AC . i·u n y suy ra tø (C1 ), bði v¼ B v C
n¬m tr¶n còng mët tia xu§t ph¡t tø A n¶n n¸u AB ∼ = AC th¼ B v C
ph£i tròng nhau.
Ta th§y r¬ng c¡c kh¡i ni»m chung cõa Euclid (½t nh§t l trong tr÷íng
hñp to n ¯ng!) ·u câ thº suy ra ÷ñc nh÷ l h» qu£ cõa c¡c ti¶n ·
mîi (C1 ) − (C3 ). Mët kh¡i ni»m kh¡c ÷ñc Euclid sû döng m khæng
ành ngh¾a â l kh¡i ni»m v· so s¡nh c¡c o¤n th¯ng. B¥y gií ta s³ ành
ngh¾a ch½nh x¡c kh¡i ni»m lîn hìn, nhä hìn düa tr¶n c¡c ti¶n · ta ¢
÷a v o.
1.3.5 ành ngh¾a. Gi£ sû AB v CD l c¡c o¤n th¯ng ¢ cho. Ta s³
nâi AB nhä hìn CD v vi¸t AB < CD n¸u tçn t¤i iºm E n¬m giúa C
v D sao cho AB ∼ = CE . Trong tr÷íng hñp n y ta công nâi CD l lîn
hìn AB v vi¸t CD > AB.
Trong m»nh · ti¸p theo, ta s³ th§y r¬ng kh¡i ni»m v· nhä hìn l
t÷ìng th½ch vîi kh¡i ni»m to n ¯ng v cho ta mët quan h» thù tü tr¶n
lîp t÷ìng ÷ìng to n ¯ng c¡c o¤n th¯ng.
1.3.6 M»nh ·. (a) Gi£ sû c¡c o¤n AB ∼

0 0
= A B v CD ∼
0 0
0 0
= C D . Khi
0 0
â AB < CD n¸u v ch¿ n¸u A B < C D .
(b) Quan h» < cho ta mët quan h» thù tü tr¶n c¡c o¤n th¯ng sai kh¡c
to n ¯ng theo ngh¾a sau ¥y:
(i) N¸u AB < CD v CD < EF th¼ AB < EF .

(ii) Cho hai o¤n AB v CD. Th¸ th¼ ch¿ câ duy nh§t mët trong ba
i·u ki»n sau l óng: AB < CD, AB ∼
= CD, AB > CD
Chùng minh. (a) Cho AB ∼

= A B v CD ∼
= C D . Gi£ sû r¬ng AB <
0 0 0 0
CD. Th¸ th¼ tçn t¤i E sao cho AB ∼ = CE v C ∗ E ∗ D. L§y E l iºm

0
−−0−→0
duy nh§t tr¶n tia C D sao cho CE ∼ = C E . Tø M»nh · 1.3.4 ta câ
0 0
C ∗ E ∗ D . Hìn núa, theo t½nh ch§t bc c¦u cõa quan h» to n ¯ng ta
0 0 0
câ A B ∼ = C E . Vªy A B < C D . Ph¡t biºu "N¸u v ch¿ n¸u" ÷ñc

0 0 0 0 0 0 0 0
suy ra b¬ng vi»c ¡p döng lªp luªn t÷ìng tü bt ¦u vîi A B < C D .
0 0 0 0
b-i) Gi£ sû ta câ AB < CD v CD < EF . Th¸ th¼ theo ành ngh¾a tçn
t¤i X ∈ CD sao cho AB ∼ = CX v tçn t¤i Y ∈ EF sao cho CD ∼ = EY .
−→ ∼
L§y Z ∈ EF sao cho CX = EZ . Theo M»nh · 1.3.4 ta câ E ∗ Z ∗ Y .
Vªy E ∗ Z ∗ F (xem b i tªp I.11) v do â AB ∼= EZ . Suy ra AB < EF .
−−→
b-ii) X²t hai o¤n th¯ng AB v CD. L§y E l iºm duy nh§t tr¶n tia CD
sao cho AB ∼ = CE . Th¸ th¼ ho°c D = E ho°c C ∗E ∗D ho°c C ∗D ∗E. Ta
khæng thº câ D ∗ C ∗ E v¼ D v E n¬m v· còng mët ph½a so vîi C . i·u
ki»n n y t÷ìng ÷ìng vîi AB ∼ = CD ho°c AB < CD ho°c AB > CD
t÷ìng ùng v câ mët v ch¿ mët trong sè chóng x£y ra.
1.3.7 V½ dö. Ta ành ngh¾a sü to n ¯ng giúa c¡c o¤n th¯ng trong m°t
ph¯ng Descartes R2 º nâ trð th nh mët mæ h¼nh thäa m¢n c¡c ti¶n ·
(I1 ) − (I3 ), (B1 ) − (B4 ) v (C1 ) − (C3 ). Trong mæ h¼nh n y ta ¢ ành
ngh¾a th¸ n o l ÷íng th¯ng, th¸ n o l quan h» ð giúa trong V½ dö
1.2.6.
Cho hai iºm A (a1 , a2 ) , B (b1 , b2 ), ta ành ngh¾a kho£ng c¡ch giúa
hai iºm n y bði
q
d (A, B) = (a1 − b1 )2 + (a2 − b2 )2 .
Kho£ng c¡ch n y th÷íng ÷ñc gåi l kho£ng c¡ch Euclid hay metric
Euclid. Chó þ r¬ng d (A, B) > 0 v d (A, B) = 0 ch¿ khi A = B .
Ta ành ngh¾a AB ∼ = CD n¸u d (A, B) = d (C, D).
Ta s³ l¦n l÷ñt thû c¡c ti¶n · (C1 ), (C2 ), (C3 ).
Vîi (C1 ), gi£ sû ¢ cho o¤n AB v d = d (A, B). Ta công gi£ sû r¬ng
C = (c1 , c2 ) v ¢ cho mët tia vîi gèc l C . º ìn gi£n ta gi£ sû r¬ng
tia n y câ ë dèc m > 0 v câ h÷îng theo chi·u t«ng cõa tåa ë x (c¡c
tr÷íng hñp kh¡c d nh cho b¤n åc). Th¸ th¼ måi iºm D tr¶n tia n y
câ tåa ë D√= (c1 + h, c2 + mh) vîi h > 0. Kho£ng c¡ch t÷ìng ùng l
d(C, D) = h 1 + m2 . Vi»c t¼m iºm D sao cho AB ∼ = CD t÷ìng ùng vîi
vi»c gi£i ph÷ìng tr¼nh (vîi bi¸n h > 0)
√
h 1 + m2 = d
vîi m v d d÷ìng ¢ cho. Rã r ng ph÷ìng tr¼nh tr¶n tçn t¤i duy nh§t
mët nghi»m h ∈ R, h > 0. Vªy ta ¢ chùng minh ÷ñc (C1 ).
Ti¶n · (C2 ) l t¦m th÷íng do ành ngh¾a h m kho£ng c¡ch.
º chùng minh (C3 ) ta ch¿ c¦n chùng minh r¬ng h m kho£ng c¡ch câ
t½nh ch§t cëng t½nh vîi c¡c iºm tr¶n mët ÷íng th¯ng, ngh¾a l : N¸u
A ∗ B ∗ C th¼
d(A, B) + d(B, C) = d(A, C).
Gi£ sû ÷íng th¯ng â l y = mx + b v A(a1 , a2 ) l iºm vîi ho nh ë
x l nhä nh§t. Th¸ th¼ ∃ h, k > 0 sao cho
B = (a1 + h, a2 + mh), C(a1 + h + k, a2 + m(h + k)).
B¬ng t½nh to¡n trüc ti¸p ta câ

√ √ √
d(A, B) = h 1 + m2 , d(B, C) = k 1 + m2 , d(A, C) = (h + k) 1 + m2 .
V¼ th¸ t½nh ch§t cëng t½nh cõa h m kho£ng c¡ch ÷ñc thäa m¢n.
æi khi ta gåi mæ h¼nh n y, m°t ph¯ng Descartes thüc vîi quan h»
to n ¯ng cõa c¡c o¤n th¯ng ÷ñc ành ngh¾a bði h m kho£ng c¡ch
Euclid, l mæ h¼nh ti¶u chu©n cho h» ti¶n · cõa chóng ta.
B i tªp
Nhúng b i tªp sau ¥y (trø nhúng tr÷íng hñp °c bi»t) ÷ñc x²t trong
h¼nh håc thäa m¢n c¡c ti¶n · (I1 ) − (I3 ), (B1 ) − (B3 ), (C1 ) − (C3 ).
I.26.
(a) Chùng minh r¬ng sü cëng t½nh cõa c¡c o¤n th¯ng câ t½nh ch§t k¸t
hñp: Cho c¡c o¤n th¯ng AB, CD, EF v l§y thù tü A, B. Th¸ th¼
(AB + CD) + EF = AB + (CD + EF )
(i·u n y cho ph²p ta ành ngh¾a ÷ñc têng cõa nhi·u o¤n th¯ng).
(b) Chùng minh r¬ng sü cëng t½nh cõa c¡c o¤n th¯ng câ t½nh ch§t giao
ho¡n: Vîi 2 o¤n th¯ng AB, CD th¼ AB + CD ∼ = CD + AB .
I.27. Chùng minh r¬ng "Nhúng nûa cõa b¬ng nhau th¼ b¬ng nhau" theo
ngh¾a sau ¥y: N¸u AB ∼ = CD v n¸u E l trung iºm cõa AB theo
ngh¾a l A ∗ E ∗ B v AE ∼ = EB , v n¸u F l iºm ch½nh giúa cõa CD
th¼ AE ∼= CF . H¢y chùng tä r¬ng iºm ch½nh giúa cõa AB n¸u tçn t¤i
th¼ duy nh§t.
I.28. Chùng minh r¬ng t½nh ch§t cëng t½nh b£o tçn b§t ¯ng thùc: N¸u
AB < CD v n¸u EF l mët o¤n th¯ng tòy þ th¼ AB +EF < CD+EF .
I.29.Cho r l mët tia câ gèc A v s l mët tia vîi gèc B . Chùng minh
r¬ng tçn t¤i song ¡nh ϕ : r → s b£o tçn quan h» to n ¯ng v quan h»
ð giúa. Nâi c¡ch kh¡c, vîi méi X ∈ r ta °t X = ϕ(X) ∈ s, th¸ th¼ vîi
0
b§t k¼ X, Y, Z ∈ r ta câ XY ∼
=XY v
0 0
0 0 0
X ∗Y ∗Z ⇔X ∗Y ∗Z .
I.30. Vîi hai iºm ph¥n bi»t O, A ta ành ngh¾a ÷íng trán vîi t¥m O
b¡n k½nh OA l mët tªp Γ gçm måi iºm B sao cho OA ∼ = OB .
(a) Chùng minh r¬ng måi ÷íng th¯ng i qua O ph£i ct ÷íng trán t¤i
óng 2 iºm.
(b) Chùng minh r¬ng ÷íng trán chùa væ sè iºm.
(Chó þ: ành ngh¾a n y ch÷a kh¯ng ành ÷ñc li»u t¥m O câ ÷ñc x¡c
ành mët c¡ch duy nh§t bði tªp c¡c iºm Γ x¡c ành n¶n ÷íng trán hay
khæng. i·u â s³ ÷ñc chùng minh sau).
I.31. X²t m°t ph¯ng Descartes húu t Q2 m mët iºm cõa nâ l mët
c°p câ thù tü c¡c iºm húu t, ð â ÷íng th¯ng ÷ñc ành ngh¾a bði
ph÷ìng tr¼nh tuy¸n t½nh vîi h» sè húu t v quan h» ð giúa, quan h»
to n ¯ng ÷ñc ành ngh¾a nh÷ trong mæ h¼nh ti¶u chu©n (xem c¡c V½
dö 1.2.6 v V½ dö 1.3.7). H¢y thû l¤i r¬ng (I1 ) − (I3 ) v (B1 ) − (B4 ) thäa
m¢n trong mæ h¼nh n y. Chùng minh r¬ng (C2 ) v (C3 ) óng trong mæ
h¼nh n y nh÷ng (C1 ) khæng óng.
I.32. X²t m°t ph¯ng Descartes thüc R2 vîi ÷íng th¯ng v quan h» ð
giúa ÷ñc ành ngh¾a nh÷ tr÷îc (xem V½ dö 1.2.6) nh÷ng kh¡i ni»m v·
quan h» to n ¯ng ÷ñc ành ngh¾a bði h m kho£ng c¡ch b¬ng têng c¡c
gi¡ trà tuy»t èi
d(A, B) = |a1 − b1 | + |a2 − b2 |
vîi A = (a1 , a2 ) v B = (b1 , b2 ) . Mët v i ng÷íi gåi h¼nh håc n y l "H¼nh
håc cõa xe taxi" (taxicab geometry) bði v¼ câ sü t÷ìng tü nh÷ kho£ng
c¡ch o bði taxi tø mët iºm n y ¸n mët iºm kh¡c trong th nh phè
nìi m måi con ÷íng ch¤y theo h÷îng æng t¥y ho°c nam bc. Chùng
minh r¬ng c¡c ti¶n · (C1 ), (C2 ), (C3 ) óng, v¼ th¸ ¥y l mët mæ h¼nh
kh¡c cõa c¡c ti¶n · ¢ ÷ñc giîi thi»u. ÷íng trán vîi t¥m (0, 0) b¡n
k½nh 1 l nh÷ th¸ n o trong mæ h¼nh n y?
I.33. Mët l¦n núa l¤i x²t m°t ph¯ng Descartes thüc R2 v ành ngh¾a
kh¡i ni»m thù ba v· quan h» to n ¯ng cho c¡c o¤n th¯ng b¬ng c¡ch
sû döng h m kho£ng c¡ch l sup cõa c¡c gi¡ trà tuy»t èi
d(A, B) = sup{|a1 − b1 |, |a2 − b2 |}.

Chùng minh r¬ng (C1 ), (C2 ), (C3 ) công thäa m¢n trong mæ h¼nh n y.
÷íng trán t¥m (0, 0), b¡n k½nh 1 trong mæ h¼nh n y l nh÷ th¸ n o?
I.34. Nguy¶n l½ têng qu¡t cõa ta nh÷ sau: Ta nâi r¬ng hai mæ h¼nh h¼nh
håc M, M 0 l ¯ng c§u n¸u tçn t¤i song ¡nh ϕ : M → M 0 ; A 7→ A0 tø
tªp c¡c iºm cõa M l¶n tªp c¡c iºm cõa M 0 sao cho ϕ bi¸n méi ÷íng
th¯ng th nh ÷íng th¯ng v b£o tçn quan h» ð giúa, ngh¾a l A ∗ B ∗ C
trong M ⇔ A0 ∗ B 0 ∗ C 0 trong M 0 . Chùng minh r¬ng hai mæ h¼nh trong
c¡c b i tªp I.32 v I.33 ð tr¶n l ¯ng c§u vîi nhau, nh÷ng chóng khæng
¯ng c§u vîi mæ h¼nh chu©n trong V½ dö 1.3.7.
Chó þ: º ch¿ ra hai mæ h¼nh trong c¡c b i tªp I.32 v I.33 l ¯ng
c§u, ta khæng c¦n t¤o ra h m kho£ng c¡ch t÷ìng ùng. Ch¿ c¦n quan h»
to n ¯ng giúa c¡c o¤n th¯ng ÷ñc b£o tçn. º chùng minh hai mæ
h¼nh khæng ¯ng c§u câ mët ph÷ìng ph¡p l t¼m ra mët ph¡t biºu n o
â óng trong mæ h¼nh n y nh÷ng khæng óng trong mæ h¼nh kia.
I.35. C¡c ti¶n · m chóng ta ¢ ÷a ra ch÷a cho ph²p rót ra thæng tin
g¼ v· mèi li¶n quan giúa k½ch cï cõa mët o¤n th¯ng tr¶n ÷íng th¯ng vîi
k½ch cï cõa o¤n th¯ng to n ¯ng tr¶n mët ÷íng th¯ng kh¡c. Thªt vªy,
ta câ thº t¤o ra mët mæ h¼nh nh÷ sau: L§y m°t ph¯ng Descartes thüc R2
vîi c¡c kh¡i ni»m v· ÷íng th¯ng v quan h» ð giúa nh÷ thæng th÷íng.
Sû döng h m kho£ng c¡ch Euclid, ta ành ngh¾a mët h m kho£ng c¡ch
mîi:
(
d(A, B) n¸u o¤n AB ho°c n¬m ngang ho°c th¯ng ùng
d0 (A, B) =
2d(A, B) trong c¡c tr÷íng hñp kh¡c
ành ngh¾a quan h» to n ¯ng giúa c¡c o¤n th¯ng nh÷ sau: AB ∼ =
CD n¸u d (A, B) = d (C, D). Chùng minh r¬ng (C1 ), (C2 ), (C3 ) ·u thäa
0 0
m¢n trong mæ h¼nh n y. ÷íng trán t¥m (0, 0) b¡n k½nh 1 l nh÷ th¸
n o?
I.36. B§t ¯ng thùc tam gi¡c ÷ñc ph¡t biºu nh÷ sau: N¸u A, B, C l
ba iºm ph¥n bi»t th¼ AC 6 AB + BC .
(a) B§t ¯ng thùc tam gi¡c luæn óng cho c¡c iºm th¯ng h ng.
(b) B§t ¯ng thùc tam gi¡c óng cho måi ba iºm tòy þ trong mæ h¼nh
chu©n V½ dö 1.3.7 v công óng trong h¼nh håc cõa xe taxi (xem B i tªp
I.32).
(c) B§t ¯ng thùc tam gi¡c khæng óng trong mæ h¼nh cõa b i tªp I.35.
Do â b§t ¯ng thùc tam gi¡c khæng l h» qu£ cõa c¡c ti¶n · v· li¶n
thuëc, v· quan h» ð giúa v quan h» to n ¯ng cõa c¡c o¤n th¯ng
(C1 ) − (C3 ). (Tuy nhi¶n ta s³ th§y trong ph¦n sau r¬ng b§t ¯ng thùc
tam gi¡c trong h¼nh håc ph¯ng Euclid l mët h» qu£ cõa mët h» ¦y õ
c¡c ti¶n · cõa m°t ph¯ng Hilbert).
1.4 Ti¶n · v· quan h» to n ¯ng cho gâc

Ta ¢ ành ngh¾a gâc l hñp cõa hai tia câ chung gèc v khæng n¬m tr¶n
còng mët ÷íng th¯ng. Ta thøa nhªn mët kh¡i ni»m khæng ành ngh¾a
v· quan h» to n ¯ng tr¶n tªp c¡c gâc, kþ hi»u l ∼ =, thäa m¢n ba ti¶n
· sau ¥y:
[ v tia −
(C4 ). Vîi méi gâc BAC
−→ −−→
DF , tçn t¤i duy nh§t mët tia DE tr¶n
nûa m°t ph¯ng vîi bí DF sao cho BAC [ ∼ = EDF
\
(C5 ). Vîi ba gâc α, β, γ tòy þ n¸u α = β v α ∼
∼ = γ th¼ β ∼
= γ . Måi gâc
·u to n ¯ng vîi ch½nh nâ.
(C6 ). (SAS) Cho c¡c tam gi¡c ABC v DEF. Gi£ sû r¬ng AB ∼
= DE
∼ ∼ ∼ ∼
v AC = DF v BAC = EDF . Th¸ th¼ BC = EF , ABC = DEF v
[ \ [ \
[ ∼
ACB = DF
\ E.
Chó þ r¬ng Hilbert l§y sü tçn t¤i cõa mët gâc to n ¯ng º ÷a ra
(C4 ) nh÷ mët ti¶n ·, trong khi Euclid l¤i chùng minh i·u n y düa v o
th÷îc k´ v compa. Do Hilbert khæng sû döng compa n¶n ta câ thº coi
ti¶n · n y nh÷ mët cæng cö thay th¸ cho compa.
1.4.1 ành ngh¾a. Tam gi¡c ABC ÷ñc gåi l
to n ¯ng vîi tam gi¡c
∼ ∼ ∼ [ ∼
DEF n¸u AB = DE, AC = DF, BC = EF v BAC = EDF
\ , ABC[ ∼ =
\ [ ∼
DEF , ACB = DF E .
\
Nh÷ vªy ti¶n · (C6 ) ch½nh l tr÷íng hñp b¬ng nhau (SAS) cõa hai
tam gi¡c. Công nh÷ vîi (C2 ), ta câ thº sû döng (C5 ) º ch¿ ra r¬ng quan
h» to n ¯ng l mët quan h» t÷ìng ÷ìng.
1.4.2 M»nh ·. Quan h» to n ¯ng giúa c¡c gâc l mët quan h» t÷ìng
÷ìng.
Công nh÷ tr÷íng hñp v· sü to n ¯ng cõa c¡c o¤n th¯ng, ta muèn
l m rã ra c¡c kh¡i ni»m chung cõa Euclid tø c¡c ti¶n · v· quan h»
to n ¯ng giúa c¡c gâc. M»nh · 1.4.2 l t÷ìng tü kh¡i ni»m chung ¦u
ti¶n "nhúng thù m b¬ng vîi thù gièng nâ th¼ b¬ng nhau". Th¸ nh÷ng
kh¡i ni»m chung thù hai, â l "b¬ng nhau cëng vîi b¬ng nhau th¼ b¬ng
nhau", trð th nh mët v§n · trong tr÷íng hñp gâc bði l³ ta khæng ành
ngh¾a ÷ñc têng hai gâc trong tr÷íng hñp têng qu¡t.
[ l mët gâc v n¸u tia −

N¸u BAC
−→
AD n¬m trong gâc BAC
[ th¼ ta s³
nâi r¬ng gâc BAC
[ l têng cõa c¡c gâc DAC \ v BAD \. Tuy nhi¶n, n¸u ta
bt ¦u vîi hai gâc ¢ cho th¼ ta câ thº khæng t¼m ÷ñc mët gâc l têng
cõa chóng theo ngh¾a n y. Bði l³ têng cõa chóng câ thº lîn hìn 180o v
trong tr÷íng hñp â ta ÷ñc mët gâc nh÷ng hai gâc ban ¦u s³ khæng
n¬m ð ph¦n trong cõa gâc mîi. V¼ th¸ ta ph£i c©n thªn khi ph¡t biºu
c¡c k¸t qu£ li¶n quan ¸n têng c¡c gâc.
Chó þ r¬ng, ta khæng câ mët ti¶n · v· sü to n ¯ng cõa têng c¡c
gâc t÷ìng tü nh÷ ti¶n · (C3) v· t½nh cëng t½nh cõa c¡c o¤n th¯ng. º
câ thº chùng minh k¸t qu£ t÷ìng tü cho c¡c gâc ta c¦n câ (C6). Ti¶n ·
(C6) ≡ (SAS) l c¦n thi¸t do nâ ëc lªp vîi c¡c ti¶n · kh¡c (b i tªp
I.39). Ti¶n · n y công l c¦n thi¸t º nâi r¬ng m°t ph¯ng cõa chóng ta
l thu¦n nh§t: H¼nh håc l nh÷ nhau t¤i nhúng nìi kh¡c nhau trong m°t
ph¯ng.
B¥y gií, ta h¢y xem vi»c gi£i quy¸t têng c¡c gâc v b§t ¯ng thùc
giúa c¡c gâc düa v o nhúng ti¶n · n y nh÷ th¸ n o?
1.4.3 ành ngh¾a. N¸u BAC
[ l mët gâc v D l mët iºm n¬m tr¶n
÷íng th¯ng AC v kh¡c ph½a vîi C èi vîi A th¼ hai gâc BAC
[ v BAD
\
÷ñc gåi l bò nhau.
1.4.4 M»nh ·. Gi£ sû BAC

[ v BAD
\ l c¡c gâc bò nhau; B\ 0 A0 C 0
v 0 A0 D 0 công l
B\ [ ∼
c¡c gâc bò nhau. Khi â, n¸u BAC 0 A0 C 0 th¼
= B\
\∼
BAD = B\ 0 A0 D 0 .
Chùng minh. Thay th¸ B 0 , C 0 D0 bði nhúng iºm kh¡c n¬m tr¶n còng
mët tia, ta câ thº gi£ sû r¬ng AB ∼= A0 B 0 , AC ∼
= A0 C 0 v AD ∼
= A0 D0 .
V³ c¡c ÷íng th¯ng BC, BD, B 0 C 0 v B 0 D0 .
Tr÷îc h¸t ta x²t c¡c tam gi¡c ABC v A0 B 0 C 0 . Theo gi£ thi¸t, ta câ
AC ∼ [ ∼
= A0 C 0 v BAC = B\0 A0 C 0 . V¼ vªy theo (C6), ta câ thº câ hai tam
gi¡c tr¶n l to n ¯ng. °c bi»t, ta câ BC ∼ [ ∼

= B 0 C 0 v BCA 0 C 0 A0 .
= B\
Ti¸p theo, ta x²t c¡c tam gi¡c BCD v B 0 C 0 D0 . Do AC ∼ = A0 C 0 ,
AD ∼ = A0 D0 , C ∗ A ∗ D v C 0 ∗ A0 ∗ D0 n¶n tø (C3) ta câ CD ∼ = C 0 D0 .
Do BC ∼ [ ∼
= B 0 C 0 v BCA = B\ 0 C 0 A0 ¢ chùng minh ð tr¶n n¶n ta ¡p döng
(C6) mët l¦n núa ta ÷ñc c¡c tam gi¡c BCD v B 0 C 0 D0 l to n ¯ng.
°c bi»t BD ∼ \∼
= B 0 D0 v BDA = B\ 0 D 0 A0 .
B¥y gií, ta x²t hai tam gi¡c BDA v B 0 D0 A0 . Tø c¡c b÷îc chùng
minh tr÷îc ta câ BD ∼ \∼
= B 0 D0 v BDA 0 D 0 A0 . Nh÷ng theo gi£ thi¸t
= B\
ta câ AD ∼
= A0 D0 . V¼ vªy, ¡p döng (C6) l¦n núa ta ÷ñc c¡c tam gi¡c
\∼
BDA v B 0 D0 A0 to n ¯ng. °c bi»t, BDA 0 D 0 A0 .
= B\
1.4.5 H» qu£. C¡c gâc èi ¿nh l to n ¯ng.
Chùng minh. Ta nhc l¤i r¬ng c¡c gâc èi ¿nh l c¡c gâc ÷ñc t¤o bði
c¡c tia èi nhau tr¶n hai ÷íng th¯ng.
C¡c gâc èi ¿nh α v α0 l¦n l÷ñt bò vîi β v β l to n ¯ng vîi ch½nh
nâ. Vªy ta suy ra α v α0 to n ¯ng.
1.4.6
−−→
M»nh ·. (T½nh cëng t½nh cõa gâc) Gi£ sû BAC
[ l mët gâc v
tia AD n¬m trong gâc BAC [ . Gi£ sû D\ 0 A0 C 0 ∼ \ v B\
= DAC 0 A0 D 0 ∼ \,
= BAD
−− → −− →
tia A B v tia A C n¬m ð hai ph½a èi vîi ÷íng th¯ng A D . Th¸ th¼
0 0 0 0 0 0
−−→ −−→ 0 A0 C 0 ∼
−−→
c¡c tia A0 B 0 v tia A0 C 0 t¤o n¶n mët gâc, B\ [ v tia A0 D0
= BAC
n¬m trong gâc B\ 0 A0 C 0 . º ngn gån, ta nâi "têng c¡c gâc to n ¯ng l
to n ¯ng".
−−→
Chùng minh. K´ ÷íng th¯ng BC . Th¸ th¼ tia AD ph£i ct o¤n BC
bði ành lþ 1.2.5. Thay gèc D bði iºm giao n y, ta câ thº gi£ thi¸t r¬ng
B, D, C n¬m tr¶n còng mët ÷íng th¯ng v B ∗ D ∗ C . M°t kh¡c, ta
thay B 0 , C 0 , D0 bði c¡c iºm kh¡c tr¶n còng mët tia, ta câ thº gi£ thi¸t
AB ∼ = A0 B 0 , AC ∼ = A0 C 0 v AD ∼ = A0 D0 . Vªy ta câ BAD \∼ = B\ 0 A0 D 0 v
\∼
DAC = D\ 0 A0 C 0 theo gi£ thi¸t. Vªy theo (C6) ta câ tam gi¡c BAD v
tam gi¡c B 0 A0 D0 l to n ¯ng. °c bi»t, BD ∼ = B 0 D0 v BDA \∼ = B\ 0 D 0 A0 .
L¤i theo (C6) ta câ tam gi¡c DAC to n ¯ng vîi tam gi¡c D0 A0 C 0 . °c
bi»t DC ∼ = D0 C 0 v ADC \∼ = A\ 0 D0 C 0 .
L§y E 0 l iºm tr¶n B 0 D0 sao cho B 0 ∗ D0 ∗ E 0 . Th¸ th¼ A\ 0 D 0 E 0 l bò
vîi gâc A\ 0 D 0 B 0 , ð â gâc A 0 D 0 B 0 l to n ¯ng vîi ADB

\ \. V¼ vªy, theo
M»nh · 1.4.4 v theo t½nh ch§t bc c¦u cõa quan h» to n ¯ng, ta câ
A\0 D0 E 0 ∼
= A\ 0 D 0 C 0 . Do nhúng gâc n y n¬m v· nûa m°t ph¯ng câ bí l
÷íng th¯ng A0 D0 n¶n tø t½nh ch§t duy nh§t cõa (C4) ta k¸t luªn nhúng
gâc n y l nh÷ nhau. Nâi c¡ch kh¡c ba iºm B 0 , D0 , C 0 n¬m tr¶n mët
÷íng th¯ng.
Tø (C3) ta câ BC ∼ = B 0 C 0 . Theo chùng minh tr÷îc, tø t½nh to n ¯ng
cõa c°p tam gi¡c ¦u ti¶n, ta câ ABD \∼ = A\0 B 0 D 0 . Vªy ta câ thº ¡p döng
(C6) mët l¦n núa cho tam gi¡c ABC v tam gi¡c A0 B 0 C 0 . Tø t½nh to n
¯ng cõa nhúng tam gi¡c n y ta suy ra BAC [ ∼ = B\ 0 A0 C 0 . Do B 0 , D 0 , C 0
th¯ng h ng v D0 A0 C 0 l mët gâc n¶n A0 , B 0 , C 0 khæng th¯ng h ng. Vªy

B 0 A0 C 0 l mët gâc. V¼ B 0 v C 0 n¬m tr¶n hai nûa m°t ph¯ng kh¡c nhau
−−→
vîi bí l ÷íng th¯ng A0 D0 n¶n B 0 ∗ D0 ∗ C 0 v v¼ th¸ tia A0 D0 n¬m trong
gâc B\ 0 A0 C 0 .
Ti¸p theo ta ành ngh¾a mët kh¡i ni»m v· b§t ¯ng thùc cho c¡c gâc
t÷ìng tü nh÷ bt ¯ng thùc c¡c o¤n th¯ng trong möc tr÷îc.
1.4.7 ành ngh¾a. Cho tr÷îc hai gâc BAC
[ v
\ . Ta nâi r¬ng gâc
EDF
[ nhä hìn EDF
BAC \ v vi¸t l BAC \ n¸u tçn t¤i mët tia −
[ < EDF −→
DG
n¬m trong gâc EDF [ ∼
\ sao cho BAC \. Trong tr÷íng hñp n y ta
= GDF
công s³ nâi r¬ng EDF
\ lîn hìn BAC
[.
B¬ng c¡ch lªp l¤i ph²p chùng minh cho c¡c o¤n th¯ng ta câ m»nh
· sau.
1.4.8 M»nh ·. (a) N¸u α ∼= α0 v β ∼
= β 0 th¼ α < β ⇔ α0 < β 0 .
(b) B§t ¯ng thùc cho ta mët quan h» thù tü tr¶n tªp c¡c gâc (sai kh¡c
mët to n ¯ng!). Nâi c¡c kh¡c, ta câ

(i) N¸u α < β v β < γ th¼ α < γ .
(ii) Vîi hai gâc tòy þ α v β ch¿ câ mët trong c¡c quan h» sau l óng:
α < β; α ∼
= β; α > β.
1.4.9 ành ngh¾a. Gâc vuæng l gâc m nâ to n ¯ng vîi gâc bò cõa
nâ.
Hai ÷íng th¯ng l vuæng gâc n¸u chóng ct nhau t¤i mët iºm v
mët (do â c£ bèn gâc) trong sè c¡c gâc t¤o ra l gâc vuæng.
1.4.10 M»nh ·. Hai gâc vuæng b§t k¼ l to n ¯ng vîi nhau.
Chùng minh. Gi£ sû α = CAB

[ v α0 = C\
0 A0 B 0 l hai gâc vuæng. Th¸ th¼
chóng s³ to n ¯ng vîi c¡c gâc ph¦n bò cõa chóng l β v β 0 theo ành
ngh¾a. Gi£ sû α v α0 khæng to n ¯ng. Th¸ th¼ ho°c α < α0 ho°c α > α0 .
−−→
Gi£ sû α < α0 . Theo ành ngh¾a b§t ¯ng thùc, tçn t¤i tia A0 E 0 trong
−−→
gâc α0 sao cho α ∼ 0 A0 B 0 . i·u â suy ra r¬ng tia A0 C 0 n¬m trong gâc
= E\
E\0 A0 D 0 , v¼ th¸ β 0 < E\0 A0 D 0 . Nh÷ng E\0 A0 D 0 l gâc bò cõa E\0 A0 B 0 , ð â
E\0 A0 B 0 l to n ¯ng vîi α. Vªy theo M»nh · 1.4.4, ta câ E \ 0 A0 D 0 ∼= β.

∼ 0 ∼ 0
Do vªy β < β . Nh÷ng α = β v α = β n¶n ta k¸t luªn ÷ñc α < α.
0 0
i·u n y l væ lþ.
B i tªp
I.37. Gi£ sû ¢ câ c¡c gâc to n ¯ng
−−→
[ ∼
BAC = B\
AC 0 0 0
−−→
v tia AD n¬m
trong gâc BAC
[ . Th¸ th¼ tçn t¤i tia A0 D0 n¬m trong gâc B\ 0 A0 C 0 sao cho
\∼
DAC = D\ \∼
0 A0 C 0 v BAD 0 A0 D 0 . Ph¡t biºu n y t÷ìng ùng vîi kh¡i
= B\
ni»m chung thù ba cõa Euclid: "B¬ng nhau trø i b¬ng nhau l b¬ng
nhau", ð â b¬ng nhau trong tr÷íng hñp n y mang þ ngh¾a to n ¯ng
cõa c¡c gâc.
I.38. Gi£ sû tia −AD

−→ [ v tia −
n¬m trong gâc BAC
−→
→
AE n¬m trong gâc DAC
\.
Chùng minh r¬ng tia AE công n¬m trong gâc BAC
[.
I.39. X²t m°t ph¯ng Descartes thüc, ð â quan h» to n ¯ng giúa c¡c
o¤n th¯ng ÷ñc cho bði h m kho£ng c¡ch l gi¡ trà tuy»t èi (xem b i
tªp I.32). Sû döng quan h» to n ¯ng thæng th÷íng giúa c¡c gâc nh÷ ¢
bi¸t tø h¼nh håc gi£i t½ch, chùng minh r¬ng (C4) v (C5) l óng trong
mæ h¼nh n y nh÷ng (C6) l sai. H¢y cho mët ph£n v½ dö.
1.5 M°t ph¯ng Hilbert

Tr÷îc h¸t ta ÷a v o kh¡i ni»m sau.
1.5.1 ành ngh¾a. M°t ph¯ng Hilbert l mët tªp cho tr÷îc (gçm c¡c
iºm) còng vîi nhúng tªp con thüc sü gåi l nhúng ÷íng th¯ng v nhúng
kh¡i ni»m khæng ành ngh¾a v· ð giúa, to n ¯ng cho c¡c o¤n th¯ng v
to n ¯ng cho c¡c gâc (nh÷ ¢ gi£i th½ch trong c¡c ph¦n tr÷îc) thäa
m¢n c¡c ti¶n · (I1)-(I3), (B1)-(B4) v (C1)-(C6) (khæng bao gçm ti¶n
· song song (P)).
Vîi nhúng ti¶n · m chóng ta ¢ ÷a v o th¼ m°t ph¯ng Hilbert

thäa m¢n nhi·u t½nh ch§t cì b£n v quan trång cõa H¼nh håc Euclid cê
iºn. Tuy nhi¶n, v¼ khuæn khê câ h¤n cõa cuèn s¡ch n¶n chóng tæi khæng
tr¼nh b y chi ti¸t c¡ch Euclid x¥y düng h¼nh håc thæng qua h» ti¶n ·
cõa m¼nh. V¼ th¸, chóng tæi khæng thº li»t k¶ ra ÷ñc nhúng t½nh ch§t
c«n b£n n o cõa H¼nh håc Euclid cê iºn cán óng trong m°t ph¯ng
Hilbert (v n¸u óng th¼ chùng minh chóng ra sao), nhúng t½nh ch§t c«n
b£n n o khæng cán óng núa trong m°t ph¯ng Hilbert. B¤n åc n¶n tü
m¼nh t¼m hiºu chi ti¸t v§n · n y - mët trong nhúng v§n · h§p d¨n
nh§t cõa h¼nh håc.
º l m v½ dö ta s³ chùng minh mët sè t½nh ch§t nh÷ th¸ cõa m°t
ph¯ng Hilbert.
1.5.2 M»nh ·. (SSS) N¸u hai tam gi¡c ABC v A0 B 0 C 0 câ c¡c c¤nh
t÷ìng ùng b¬ng nhau, cö thº AB ∼
= A B , AC ∼
0
= A C 0 v BC ∼
0 0
= B 0 C 0 th¼
hai tam gi¡c to n ¯ng.
Chùng minh. Sû döng (C4) v (C1), ta düng gâc C\

0 A0 B 00 tr¶n nûa m°t
−−→
ph¯ng kh¡c ph½a vîi B 0 vîi bí l tia A0 C 0 sao cho nâ to n ¯ng vîi gâc
[ v A0 B” to n ¯ng vîi AB. Th¸ th¼ AB ∼
BAC = A0 B” bði c¡ch x¥y düng
v AC ∼ [ ∼
= A0 C 0 bði gi£ thi¸t v BAC = B\ 00 A0 C 0 bði c¡ch x¥y düng. Theo
(C6) tam gi¡c ABC to n ¯ng vîi A B C . Suy ra BC ∼

0 00 0
= B”C 0 .
K´ ÷íng th¯ng B 0 B”. Ta câ A0 B 0 ∼ = AB ∼= A0 B”. Theo t½nh ch§t

0 0 ∼
bc c¦u A B = A B”. Do â, tam gi¡c A B B” l tam gi¡c c¥n v v¼ th¸
0 0 0
hai gâc ¡y A\ 0 B 0 B” v A\ 0 B”B 0 l to n ¯ng. T÷ìng tü B 0 C 0 ∼ = B”C 0 ,

v¼ th¸ tam gi¡c C 0 B 0 B” l c¥n v hai gâc ¡y B”B \ 0 B”C 0 l to n
0 C 0 , B\
¯ng. Bði t½nh cëng t½nh cõa c¡c gâc to n ¯ng (M»nh · 1.4.6) ta suy
ra A\0B0C 0 ∼= A\ 0 B”C 0 . Tam gi¡c sau l¤i to n ¯ng vîi tam gi¡c ABC, do
â A\ 0 B”C 0 ∼ [ . Do t½nh cëng t½nh cõa quan h» to n ¯ng n¶n ta câ

= ABC
[ ∼
ABC = A B C 0 . Ta ¡p döng (C6) mët l¦n núa º suy ra hai tam gi¡c l
\0 0
to n ¯ng.
Chó þ: Chùng minh tr¶n v c¡c h¼nh v³ k±m theo thüc ch§t l cho
tr÷íng hñp A v C kh¡c ph½a nhau èi vîi ÷íng th¯ng B 0 B”. Tr÷íng
0 0
hñp chóng còng ph½a l t÷ìng tü, cán tr÷íng hñp A0 ho°c C 0 n¬m tr¶n
÷íng th¯ng B 0 B” l d¹ hìn. Chùng minh chi ti¸t cho nhúng tr÷íng hñp
â chóng tæi d nh cho b¤n åc.
1.5.3 M»nh ·. (ASA) N¸u hai tam gi¡c ABC v A0 B 0 C 0 thäa m¢n
Â ∼
= Â0 , B̂ ∼
= B̂ 0 , AB ∼
= A0 B 0 th¼ hai tam gi¡c â l to n ¯ng.
Tr¶n tia A0 C 0 , tçn t¤i iºm C” sao cho A0 C” = AC (theo (C1)).

Khi â 4ABC ∼ = 4A0 B 0 C” theo d§u hi»u to n ¯ng (SAS). Do â
[ ∼
CBA = C”B\ 0 A0 . L¤i do C
\ 0 B 0 A0 ∼ [ n¶n C\
= CBA 00 B 0 A0 ∼ 0 B 0 A0 . Do â
= C\
tia B 0 C 0 v B 0 C” tròng nhau (theo (C4)), ngh¾a l C 0 tròng C”.
1.5.4 M»nh ·. (Sü tçn t¤i cõa tam gi¡c c¥n). Cho mët o¤n th¯ng
AB . Th¸ th¼ tçn t¤i mët tam gi¡c c¥n vîi ¡y l AB.
Chùng minh. Gi£ sû AB l o¤n th¯ng ¢ cho. L§y mët iºm C khæng
n¬m tr¶n ÷íng th¯ng AB (ti¶n · (I.3)). X²t tam gi¡c ABC . N¸u c¡c
gâc t¤i A v B l b¬ng nhau th¼ ABC l c¥n. N¸u khæng th¼ câ mët gâc
l nhä hìn gâc cán l¤i. Gi£ sû CAB
[ < CBA[ . Th¸ th¼ tçn t¤i tia −
−→
BE n¬m
trong gâc CBA
[ sao cho CAB [ ∼ [ . Theo ành lþ 1.2.5, tia n y ph£i
= EBA
ct c¤nh èi di»n AC t¤i iºm D. Do c¡c gâc ¡y cõa tam gi¡c DAB l
b¬ng nhau n¶n tam gi¡c l tam gi¡c c¥n.
Chó þ: Do khæng câ ti¶n · song song n¶n vîi t§t c£ nhúng ti¶n ·
m chóng ta ¢ ÷a v o th¼ v¨n khæng düng ÷ñc hai gâc b¬ng nhau t¤i
hai ¦u mót cõa mët o¤n th¯ng, thªm ch½ n¸u c¡c gâc l nhä th¼ công
khæng £m b£o r¬ng hai tia s³ ct nhau.
B i tªp
I.40. H¢y ch¿ ra tr¶n m°t ph¯ng Hilbert sü tçn t¤i tia ph¥n gi¡c cõa mët
gâc cho tr÷îc.
I.41. H¢y ch¿ ra tr¶n m°t ph¯ng Hilbert sü tçn t¤i trung iºm cõa mët
o¤n th¯ng cho tr÷îc.
I.42. H¢y ch¿ ra tr¶n m°t ph¯ng Hilbert sü tçn t¤i ÷íng th¯ng trüc giao
vîi ÷íng th¯ng l cho tr÷îc tø mët iºm A thuëc l.
I.43. H¢y ch¿ ra tr¶n m°t ph¯ng Hilbert sü tçn t¤i ÷íng th¯ng trüc giao
vîi ÷íng th¯ng l cho tr÷îc tø mët iºm A khæng thuëc l.
I.44. H¢y ch¿ ra tr¶n m°t ph¯ng Hilbert sü tçn t¤i ÷íng th¯ng song
song vîi ÷íng th¯ng l cho tr÷îc v i qua iºm A khæng thuëc l.
I.45. Cho mët tªp húu h¤n c¡c iºm A , A , · · · , A tr¶n m°t ph¯ng
1 2 n
Hilbert. Chùng minh r¬ng tçn t¤i ÷íng th¯ng l sao cho måi iºm â
n¬m v· còng mët ph½a èi vîi l.
1.6 Giao cõa ÷íng th¯ng v ÷íng trán

Trong möc n y ta luæn x²t m°t ph¯ng Hilbert (khæng nh§t thi¸t ph£i
thäa m¢n ti¶n · song song (P)). Ta s³ giîi thi»u th¶m ti¶n · (E) º
kh£o s¡t v§n · v· giao cõa ÷íng th¯ng v ÷íng trán trong m°t ph¯ng
Hilbert.
1.6.1 ành ngh¾a. Cho hai iºm ph¥n bi»t O, A. ÷íng trán Γ t¥m O
b¡n k½nh OA l tªp t§t c£ c¡c iºm B sao cho OA ∼
= OB . iºm O gåi
l t¥m ÷íng trán. o¤n OA gåi l b¡n k½nh.
Tø ành ngh¾a ta th§y ÷íng trán Γ bao gçm nhi·u iºm, trong â
câ iºm A. Hìn núa n¸u l l mët ÷íng th¯ng i qua O th¼ theo ti¶n ·
(C1) s³ tçn t¤i óng hai iºm tr¶n l n¬m v· hai ph½a cõa O v n¬m tr¶n
÷íng trán.
1.6.2 M»nh ·. Gi£ sû Γ l ÷íng trán vîi t¥m O b¡n k½nh OA v Γ0
l ÷íng trán t¥m O0 b¡n k½nh O0 A. Gi£ sû Γ = Γ0 theo ngh¾a tªp hñp.
Th¸ th¼ O = O0 . Hay nâi c¡ch kh¡c t¥m cõa ÷íng trán ÷ñc x¡c ành
mët c¡ch duy nh§t.
Chùng minh. Gi£ sû O 6= O0 . Khi â ta x²t ÷íng th¯ng l i qua O v

O0 . Do l i qua t¥m O cõa Γ n¶n nâ ph£i ct Γ t¤i hai iºm C, D thäa
m¢n C ∗ O ∗ D v OC ∼ = OD. Do Γ = Γ0 n¶n c¡c iºm C, D công n¬m
tr¶n Γ0 , v¼ vªy ta câ O0 C ∼
= O0 D v C ∗ O0 ∗ D.
Ta câ thº gi£i thi¸t C ∗ O ∗ O0 . Th¸ th¼ O ∗ O0 ∗ D do t½nh ch§t ð giúa.

Do â OC < O0 C ∼ = O0 D < OD. i·u n y l khæng thº do OC ∼ = OD.
Vªy O = O .0
Do t¥m cõa ÷íng trán ÷ñc x¡c ành mët c¡ch duy nh§t n¶n ta ành
ngh¾a ÷ñc kh¡i ni»m "n¬m trong" v "n¬m ngo i" ÷íng trán.
1.6.3 ành ngh¾a. Cho Γ l ÷íng trán t¥m O b¡n k½nh OA. iºm
B gåi l n¬m trong Γ (ho°c thuëc ph¦n trong cõa Γ) n¸u B = O ho°c
OB < OA. iºm C gåi l n¬m ngo i Γ (ho°c thuëc ph¦n ngo i cõa Γ)
n¸u OA < OC .
1.6.4 ành ngh¾a. Ta nâi ÷íng th¯ng l ti¸p xóc vîi Γ n¸u l v Γ ct
nhau t¤i mët iºm A. Ta nâi ÷íng trán Γ ti¸p xóc vîi ÷íng trán ∆
n¸u Γ v ∆ câ mët iºm chung.
Tø ành ngh¾a tr¶n ta câ thº chùng minh l¤i nhúng t½nh ch§t thæng
th÷íng v· ti¸p xóc.
1.6.5 M»nh ·. Gi£ sû Γ l ÷íng trán t¥m O b¡n k½nh OA. ÷íng
th¯ng vuæng gâc vîi b¡n k½nh OA t¤i A th¼ ti¸p xóc vîi ÷íng trán v
n¬m v· ph½a ngo i cõa ÷íng trán (trø iºm A). Ng÷ñc l¤i n¸u ÷íng
th¯ng l ti¸p xóc vîi Γ t¤i A th¼ nâ vuæng gâc vîi OA. °c bi»t vîi b§t k¼
iºm A thuëc ÷íng trán, tçn t¤i duy nh§t mët ÷íng th¯ng ti¸p xóc vîi
÷íng trán t¤i A.
Chùng minh. Tr÷îc h¸t ta x²t ÷íng th¯ng l trüc giao vîi OA t¤i A.
Gi£ sû B l mët iºm tòy þ tr¶n ÷íng th¯ng l, B 6= A. Trong tam gi¡c
OAB , gâc ngo i t¤i A l mët gâc vuæng, v¼ vªy gâc t¤i O v B nhä hìn
mët gâc vuæng. Suy ra OB > OA.
Do â B n¬m ngo i ÷íng trán. Do vªy l ch¿ giao vîi Γ t¤i iºm A. Vªy
l l ÷íng th¯ng ti¸p xóc vîi ÷íng trán Γ v n¬m v· ph½a ngo i cõa
÷íng trán â.
B¥y gií ta gi£ thi¸t r¬ng l l ÷íng th¯ng ti¸p xóc vîi Γ t¤i A. Ta
ph£i ch¿ ra r¬ng l trüc giao vîi OA. Nâ khæng thº tròng vîi OA v¼ ÷íng
th¯ng OA cán ct Γ t¤i mët iºm kh¡c èi di»n vîi A. X²t ÷íng th¯ng
i qua O trüc giao vîi l, ct l t¤i B . Gi£ sû B 6= A. L§y iºm C kh¡c
ph½a A èi vîi B sao cho AB ∼ = BC (ti¶n · (C1)). Theo (SAS) ta câ
∼
4OBA = 4OBC , suy ra OA ∼ = OC v do â C công thuëc Γ. Nh÷ng
v¼ C 6= A n¶n ta câ m¥u thu¨n. Vªy B = A v do â l trüc giao vîi
OA.
1.6.6 H» qu£. N¸u ÷íng th¯ng l chùa mët iºm A thuëc ÷íng trán Γ
nh÷ng khæng ti¸p xóc vîi Γ th¼ l ct Γ t¤i óng hai iºm.
Chùng minh. N¸u l khæng ti¸p xóc vîi Γ t¤i A th¼ nâ khæng trüc giao
vîi OA v nh÷ ta ¢ th§y trong chùng minh tr÷îc nâ ph£i ct Γ t¤i mët
iºm C kh¡c núa. Ta ph£i ch¿ ra r¬ng l khæng chùa th¶m b§t k¼ mët iºm
n o kh¡c núa cõa Γ. N¸u D l mët iºm kh¡c cõa l tr¶n Γ th¼ OD ∼ = OA,
cán OB to n ¯ng vîi ch½nh nâ. V¼ th¸ ta câ 4ODB ∼ = 4OAB . Do vªy
AB ∼= BD v theo ti¶n · C1 th¼ D ph£i tròng vîi A ho°c C .
1.6.7 M»nh ·. Gi£ sû O, O , A l
0
ba iºm ph¥n bi»t th¯ng h ng. Th¸
th¼ ÷íng trán Γ vîi t¥m O v b¡n k½nh OA ti¸p xóc vîi ÷íng trán Γ0
t¥m O0 b¡n k½nh O0 A0 . Ng÷ñc l¤i, n¸u hai ÷íng trán Γ, Γ0 ti¸p xóc nhau
t¤i A th¼ t¥m O, O0 cõa chóng th¯ng h ng vîi A.
Chùng minh. Gi£ sû O, O0 , A th¯ng h ng. Ta ph£i ch¿ ra r¬ng c¡c ÷íng
trán Γ v Γ0 khæng câ iºm chung n o kh¡c ngo i A. Lªp luªn trong
M»nh · 1.6.2 ch¿ ra r¬ng khæng tçn t¤i mët iºm n o cõa ÷íng th¯ng
OO0 m n¬m tr¶n c£ hai ÷íng trán Γ v Γ0 . Gi£ sû tçn t¤i iºm B khæng
n¬m tr¶n OO0 nh÷ng n¬m tr¶n c£ hai ÷íng trán Γ v Γ0 . Ta chia l m
hai tr÷íng hñp tòy thuëc v o và tr½ t÷ìng èi cõa O, O0 v A.
• Tr÷íng hñp 1: O ∗ O0 ∗ A.
Do OA = OB n¶n OAB[ ∼ [ . V¼ O0 A = O0 B n¶n O
= OBA \ 0 AB ∼
=O\0 BA.
Do â OBA
[ =O ∼ \0 BA. i·u n y l m¥u thu¨n vîi ti¶n · (C4). (Lªp luªn
n y công ¡p döng cho tr÷íng hñp O0 ∗ O ∗ A).
• Tr÷íng hñp 2: O ∗ A ∗ O0 .
[ ∼
Lªp luªn t÷ìng tü tr¶n ta th§y OAB [ v O
= OBA \0 AB ∼
=O \ 0 BA. Do
hai gâc t¤i A l bò nhau n¶n hai gâc t¤i B công bò nhau. V¼ vªy O, B, O0
th¯ng h ng. i·u n y l m¥u thu¨n.
Ng÷ñc l¤i, gi£ sû r¬ng Γ v Γ0 ti¸p xóc nhau t¤i A v gi£ sû r¬ng
O, O0 , A khæng th¯ng h ng. Ta k´ ÷íng th¯ng AC vuæng gâc vîi ÷íng
th¯ng OO0 v chån iºm B tr¶n ÷íng th¯ng AC kh¡c ph½a A èi vîi
OO0 sao cho BC ∼ = AC . Tø c¡c tam gi¡c to n ¯ng ta suy ra OA ∼
= OB
0 ∼
v O A = O B . Vªy B công n¬m tr¶n Γ v Γ0 . i·u n y l m¥u thu¨n
0
vîi gi£ thi¸t ban ¦u. Vªy O, O0 , A th¯ng h ng.

1.6.8 H» qu£. N¸u hai ÷íng trán ct nhau t¤i iºm A nh÷ng khæng
ti¸p xóc nhau th¼ chóng ct nhau t¤i óng hai iºm.
Chùng minh. Ta ¢ th§y ð tr¶n r¬ng n¸u hai ÷íng trán khæng ti¸p xóc
nhau th¼ O, O0 , A khæng th¯ng h ng v chóng cán ct nhau t¤i mët iºm
B kh¡c núa. Ta ph£i ch¿ ra khæng tçn t¤i c¡c giao iºm kh¡c núa. Gi£
sû cán câ giao iºm thù ba l D th¼ OD ∼ = OA v O0 D ∼ = O0 A. D¹ th§y
D ph£i tròng vîi B ho°c A.
Nh÷ ¢ th§y trong ph¦n ¦u cõa möc n y, mët ÷íng th¯ng v mët
÷íng trán ho°c hai ÷íng trán câ thº ti¸p xóc nhau (tùc l ct nhau t¤i
óng mët iºm), ho°c n¸u chóng ct nhau nh÷ng khæng ti¸p xóc nhau
th¼ chóng s³ ct nhau t¤i óng hai iºm. Tuy nhi¶n, khæng câ g¼ £m
b£o r¬ng mët ÷íng th¯ng v mët ÷íng trán ho°c hai ÷íng trán s³ ct
nhau ngay c£ khi chóng ð và tr½ "câ thº" ct nhau theo trüc gi¡c thæng
th÷íng. V¼ th¸ n¶n ta c¦n câ th¶m mët ti¶n · ëc lªp vîi c¡c ti¶n ·
¢ bi¸t cõa m°t ph¯ng Hilbert:
(E) (T½nh ch§t giao cõa hai ÷íng trán)
Cho hai ÷íng trán Γ, ∆. N¸u
∆ chùa ½t nh§t mët iºm trong cõa Γ v chùa ½t nh§t mët iºm ngo i
cõa Γ th¼ ∆ v Γ ct nhau.
Chó þ r¬ng tø c¡c b i tªp I.48 v I.50 ta suy ra hai ÷íng trán n y
ct nhau t¤i óng hai iºm.
1.6.9 M»nh ·. (T½nh ch§t giao cõa ÷íng th¯ng vîi ÷íng trán) Trong
m°t ph¯ng Hilbert còng vîi ti¶n · (E), n¸u mët ÷íng th¯ng l chùa mët
iºm A n¬m trong ÷íng trán Γ th¼ l s³ ct Γ t¤i hai iºm.
Chùng minh. Gi£ sû ¢ cho ÷íng th¯ng l v iºm A ∈ l sao cho A n¬m
trong ÷íng trán Γ. Ta s³ x¥y düng ÷íng trán ∆ sao cho ∆ ct Γ v
giao iºm cõa hai ÷íng trán n y thuëc l. K´ ÷íng th¯ng OB i qua
O v trüc giao vîi l (n¸u O n¬m tr¶n l th¼ l ct Γ theo ti¶n · (C1)). Ta
t¼m iºm O0 n¬m tr¶n ÷íng th¯ng OB sao cho O0 n¬m kh¡c ph½a vîi
O èi vîi l v O0 B ∼
= OB . Gåi ∆ l ÷íng trán t¥m O0 b¡n k½nh r b¬ng
b¡n k½nh cõa Γ. (Thªt ra ð ¥y ta k½ hi»u r l lîp t÷ìng ÷ìng to n ¯ng
cõa b¡n k½nh cõa ÷íng trán Γ.)
Gi£ sû ÷íng th¯ng OO0 ct ∆ t¤i hai iºm C, D sao cho O, C n¬m
còng ph½a so vîi O0 v D n¬m ð ph½a èi di»n. Theo thi¸t A l mët iºm
thuëc l v n¬m trong Γ, Do â OA < r. Trong tam gi¡c vuæng OAB ta
câ OB < OA n¶n suy ra OB < r. Tø â O0 B < r = O0 C n¶n O0 v C
n¬m kh¡c ph½a so vîi l. Vªy O, C n¬m còng ph½a so vîi l. Ta s³ ch¿ ra C
n¬m trong Γ. Câ 2 tr÷íng hñp:
• Tr÷íng hñp 1: N¸u O ∗ C ∗ B th¼ OC < OB < r v do â C n¬m trong
Γ.
• Tr÷íng hñp 2: N¸u C ∗ O ∗ B th¼ C ∗ O ∗ O0 v do â OC < O0 C = r,
vªy C n¬m trong Γ.
M°t kh¡c iºm D thäa m¢n O ∗ O0 ∗ D n¶n OD > O0 D = r. V¼
vªy D n¬m ngo i Γ. Theo ti¶n · (E) ta câ Γ ct ∆ t¤i iºm E . Ta
cán ph£i ch¿ ra r¬ng E n¬m tr¶n l. Thªt vªy, ta câ OE ∼
=r∼ = O0 E v
OB ∼ = O0 B bði c¡ch x¥y düng v BE b¬ng vîi ch½nh nâ. Theo (SSS)
ta câ 4OEB ∼ = 4O0 EB . Suy ra c¡c gâc t¤i B l b¬ng nhau v do vªy
chóng l nhúng gâc vuæng. Vªy BE tròng vîi l v do â E n¬m tr¶n l
v Γ nh÷ ái häi.
Chó þ: Sû döng ti¶n · mîi (E) ta câ thº ch¿ ra sü tçn t¤i cõa tam
gi¡c ·u.
Thªt vªy, ta l§y o¤n th¯ng AB v gåi Γ l ÷íng trán t¥m A b¡n
k½nh AB . Gi£ sû ∆ l ÷íng trán t¥m B b¡n k½nh BA. Th¸ th¼ A ph£i
thuëc ÷íng trán ∆ v nâ n¬m trong Γ v¼ nâ l t¥m cõa Γ. o¤n th¯ng
AB ph£i ct ∆ t¤i mët iºm kh¡c D sao cho A ∗ B ∗ D. Do â AD > AB ,
v¼ th¸ D n¬m ngo i Γ. Do â ∆ chùa mët iºm n¬m trong Γ v c£ mët
iºm n¬m ngo i Γ. V¼ vªy ∆ ph£i ct Γ t¤i mët iºm C . D¹ th§y 4ABC
l tam gi¡c ·u.
B i tªp
I.46. a) Ph¦n trong cõa ÷íng trán Γ l mët tªp lçi, ngh¾a l n¸u B, C
n¬m trong Γ v n¸u D l iºm sao cho B ∗ D ∗ C th¼ D công n¬m trong
Γ.
b) Gi£ sû câ ti¶n · song song (P). H¢y ch¿ ra r¬ng n¸u B, C l hai iºm
ngo i ÷íng trán Γ th¼ tçn t¤i mët iºm thù ba D sao cho o¤n BD v
DC to n bë công n¬m ngo i Γ. i·u n y suy ra r¬ng ph¦n ngo i cõa Γ
l tªp li¶n thæng o¤n.
I.47. Hai ÷íng trán Γ v Γ0 ct nhau t¤i A s³ ti¸p xóc nhau n¸u v ch¿
n¸u ÷íng th¯ng ti¸p xóc vîi Γ t¤i A tròng vîi ÷íng th¯ng ti¸p xóc vîi
Γ0 t¤i A.
I.48. Gi£ sû hai ÷íng trán Γ v ∆ ti¸p xóc vîi nhau t¤i A. H¢y ch¿ ra
r¬ng ∆ (bä i A) n¬m ho n to n trong Γ ho°c n¬m ho n to n ngo i Γ.
I.49. Sû döng M»nh · 1.6.9, h¢y ÷a ra c¡ch x¥y düng mët ÷íng th¯ng
i qua mët iºm v trüc giao vîi mët ÷íng th¯ng ¢ cho.
I.50. Cho ba o¤n th¯ng thäa m¢n têng hai o¤n b§t k¼ lîn hìn o¤n
thù ba. Sû döng (E), h¢y cho c¡ch x¥y düng mët tam gi¡c vîi c¡c c¤nh
to n ¯ng vîi ba c¤nh ¢ cho.
I.51. Ch¿ ra r¬ng c¡ch x¥y düng ÷íng trán nëi ti¸p mët tam gi¡c trong
m°t ph¯ng Hilbert tòy þ. H¢y gi£i th½ch t¤i sao hai ÷íng ph¥n gi¡c
trong cõa mët tam gi¡c l¤i ct nhau t¤i mët iºm. Tø â h¢y suy ra r¬ng
ba ÷íng ph¥n gi¡c trong cõa mët tam gi¡c çng quy.
1.7 M°t ph¯ng Euclid

1.7.1 ành ngh¾a. M°t ph¯ng Euclid l mët m°t ph¯ng Hilbert thäa
m¢n ti¶n · (E), t½nh ch§t giao cõa ÷íng trán vîi ÷íng trán v ti¶n
· Playfair (P) (công cán ÷ñc gåi l ti¶n · song song). Nâi c¡ch kh¡c,
m°t ph¯ng Euclid l mët tªp c¡c iºm còng vîi c¡c tªp con ÷ñc gåi l
c¡c ÷íng th¯ng v c¡c kh¡i ni»m khæng ành ngh¾a v· quan h» ð giúa
v to n ¯ng, thäa m¢n c¡c ti¶n · (I1)-(I3), (B1)-(B4), (C1)-(C6), (E)
v (P).
Vîi vi»c th¶m v o ti¶n · song song c¡c t½nh ch§t cì b£n cõa H¼nh
håc Euclid ·u óng èi vîi m°t ph¯ng Euclid.
1.8 æi n²t v· làch sû cõa v§n · c¡c ÷íng

th¯ng song song v H¼nh håc phi Eu-
clid
Mët trong nhúng kh¡m ph¡ to¡n håc lîn nh§t cõa th¸ k¿ 19 l H¼nh
håc phi Euclid: Gauss ¢ nh¼n th§y nh÷ng khæng cæng bè, Bolyai v
Lobachevsky l nhúng nh to¡n håc ¢ ph¡t minh v ho n thi»n nhúng
v´ µp ký di»u cõa H¼nh håc phi Euclid.
Ta bt ¦u möc n y b¬ng vi»c giîi thi»u làch sû cõa v§n · c¡c ÷íng
th¯ng song song v c¡c né lüc chùng minh Ti¶n · thù n«m cõa Euclid
tø c¡c ti¶n · kh¡c.
Làch sû cõa Ti¶n · song song

º hiºu rã sü h¼nh th nh cõa H¼nh håc phi Euclid, mët lo¤i h¼nh håc m
ð â câ r§t nhi·u ÷íng th¯ng i qua mët iºm v song song vîi ÷íng
th¯ng ¢ cho, ta s³ iºm l¤i làch sû cõa v§n · c¡c ÷íng th¯ng song
song. Nh÷ chóng ta ¢ bi¸t, Ti¶n · thù n«m cõa Euclid (cán ÷ñc xem
nh÷ l ành · song song) ¢ thu hót nhi·u mèi quan t¥m hìn l c¡c
ti¶n · v m»nh · kh¡c. Euclid d÷íng nh÷ ¢ º þ °c bi»t ¸n ành ·
n y. Æng ho¢n vi»c sû döng ành · n y c ng l¥u c ng tèt v r§t thªn
trång trong vi»c ph¡t triºn c¡c ành lþ to n ¯ng cho tam gi¡c m khæng
sû döng ¸n ành · song song. Euclid ¢ b¼nh ph©m ¥y l mët ti¶n ·
chù khæng ph£i l ành lþ. Proclus (410 - 485) ng÷íi ¤i di»n cho tr÷íng
ph¡i Plato th¸ k¿ 5 ð Athens, ¢ câ mët b¼nh luªn s¥u sc v· quyºn Cì sð
¦u ti¶n cõa Euclid. Þ cõa æng l ành · n«m khæng rã r ng "Nâ câ thº
suy ra tø c¡c ành · kh¡c. Do â, nâ l mët ành lþ v vi»c chùng minh
nâ l m n£y sinh nhi·u c¥u häi (Ptolemy ¢ · xu§t nhúng c¥u häi n y
trong c¡c quyºn s¡ch cõa æng) v vi»c gi£i quy¸t nhúng c¥u häi mîi â
l¤i ái häi ph£i th¶m v o mët sè ành ngh¾a" (Proclus(1970)). Proclus
¢ ÷a ra chùng minh cõa Ptolemy v ch¿ ra sü ch÷a ho n thi»n cõa
nâ, çng thíi æng công ÷a ra c¡ch chùng minh ành · n«m cõa ch½nh
m¼nh. Tr÷îc h¸t æng nâi r¬ng ta ph£i ch§p nhªn mët ti¶n · ¢ ÷ñc sû
döng ¦u ti¶n bði Aristotle.
Ti¶n · Aristotle N¸u tø mët iºm ìn, hai ÷íng th¯ng t¤o ra mët
gâc, th¼ o¤n th¯ng giúa chóng s³ v÷ñt qu¡ b§t k¼ mët ë d i húu h¤n
n o. Nâi c¡ch kh¡c, cho gâc BAC tòy þ v o¤n DE cho tr÷îc, tçn t¤i
F tr¶n tia AB sao cho F G trüc giao vîi AC t¤i G v F G lîn hìn DE .
Proclus ¢ · xu§t mët c¡ch chùng minh cho bê · sau m thüc ch§t
ch½nh l ti¶n · Playfair.
Bê · Proclus N¸u mët ÷íng th¯ng ct mët trong hai ÷íng th¯ng
song song th¼ nâ ct ÷íng th¯ng cán l¤i.
Chùng minh cõa æng nh÷ sau:
Gi£ sû AB v CD l hai ÷íng th¯ng song song v EF ct AB vîi F
ti¸n v· ph½a CD. Ta ¡p döng ti¶n · Aristotle cho gâc BEF : Khi ta mð
rëng EF ¸n væ h¤n, o¤n th¯ng giúa nâ v AB s³ v÷ñt qu¡ kho£ng
c¡ch giúa hai ÷íng th¯ng song song n y v v¼ th¸ nâ ph£i ct CD.
Tø m»nh · n y Proclus d¹ d ng chùng minh ÷ñc ành · song song.
Lªp luªn cõa Proclus ¢ ÷ñc ch§p nhªn kh¡ l¥u, thªm ch½ ¢ ÷ñc F.
Commandino tr¼nh b y l¤i trong §n ph©m cõa æng v· Euclid n«m 1575
m khæng câ b¼nh luªn g¼ th¶m.
Chóng ta câ thº quan s¡t th§y hai i·u tø lªp luªn cõa Proclus. Tr÷îc
h¸t, æng gi£ thi¸t ti¶n · kh¡c (Ti¶n · Aristotle) trong chùng minh cõa
æng. i·u n y khæng phê bi¸n trong c¡c ph²p chùng minh ành · song
song. Th÷íng th¼ ta gi£ thi¸t mët i·u g¼ â ÷ñc coi l óng (câ thº
÷ñc nhªn ra ho°c khæng) hâa ra l¤i t÷ìng ÷ìng vîi ành · song song.
Nh÷ng nh÷ vªy công khæng ph£i l qu¡ tçi! Ta th§y r¬ng ti¶n · Aristotle
l h» qu£ cõa ti¶n · Archimedean, v khæng suy ra ÷ñc Ti¶n · song
song. Léi nghi¶m trång hìn trong lªp luªn cõa Proclus l khi æng nâi
v· "kho£ng c¡ch giúa c¡c ÷íng th¯ng song song": måi iºm tr¶n mët
÷íng th¯ng ·u câ kho£ng c¡ch nh÷ nhau ¸n ÷íng th¯ng kia. Tø
ành ngh¾a c¡c ÷íng th¯ng song song l c¡c ÷íng th¯ng trong còng
mët m°t ph¯ng m khæng ct nhau ta khæng suy ra ÷ñc kho£ng c¡ch
tø mët iºm thuëc ÷íng th¯ng n y ¸n ÷íng th¯ng kia l h¬ng sè.
Thüc ra khi kho£ng c¡ch l h¬ng (v còng vîi ti¶n · Aristotle) th¼ ¢ l
õ º suy ra ành · song song nh÷ Proclus ¢ ch¿ ra. Do â, nâ t÷ìng
÷ìng vîi ành · song song. Nh÷ vªy, ¢ câ sü nh¦m l¨n trong vi»c
ành ngh¾a hai ÷íng th¯ng song song nh÷ l hai ÷íng th¯ng khæng ct
nhau vîi hai ÷íng th¯ng song song l chóng c¡ch ·u nhau (nh÷ nhúng
÷íng ray t u häa). V½ dö trong §n ph©m gçm s¡u quyºn s¡ch ¦u ti¶n
cõa Euclid do J. Peletier ph¡t h nh (1557), ành ngh¾a 35 cho r¬ng "song
song ho°c nhúng ÷íng th¯ng c¡ch ·u l nhúng ÷íng th¯ng n¬m tr¶n
còng mët m°t ph¯ng v mð rëng mët c¡ch b§t k¼ theo c¡c h÷îng ·u
khæng ct nhau". Tuy nhi¶n Peletier suy ra c¡c chùng minh cõa Euclid
trong cuèn I m khæng sû döng t½nh ch§t c¡ch ·u.
Mët v½ dö núa l §n ph©m r§t phê bi¸n v· Cì sð h¼nh håc ÷ñc ph¡t
h nh bði Jesuit Andrea Tacquet (1612 - 1660), xu§t b£n l¦n ¦u v o n«m
1654 v ÷ñc t¡i b£n nhi·u l¦n trong 150 n«m ti¸p theo (Tacquet 1738).
S¡ch cõa Tacquet khæng ph£i l b£n dàch mët c¡ch nguy¶n b£n tø Euclid
m æng sp x¸p l¤i º nhúng ng÷íi mîi nghi¶n cùu h¼nh håc ÷ñc d¹
d ng hìn. M°c dò æng v¨n giú sè l÷ñng c¡c m»nh · cõa Euclid, nh÷ng
æng t¤o ¢ t¤o ra nhi·u sü kh¡c bi»t trong chùng minh cõa c¡c m»nh ·
â. Æng công xem x²t mët c¡ch c©n thªn m»nh · n o cõa Euclid th¼
ëc lªp vîi ành · song song v m»nh · n o cõa Euclid th¼ phö thuëc
v o nâ. Tacquet cho r¬ng ành ngh¾a cõa Euclid v· c¡c ÷íng th¯ng song
song theo c¡ch méi ÷íng th¯ng ·u ti¸n ra væ h¤n nh÷ng khæng bao
gií ct nhau, khæng ph£n ¡nh mët c¡ch thäa ¡ng t½nh ch§t tü nhi¶n
cõa c¡c ÷íng th¯ng. Ta khæng thº dòng c¡ch ti¸p cªn â º nâi v· hai
hyperbola song song vîi nhau! V¼ th¸ æng ành ngh¾a hai ÷íng th¯ng
l song song n¸u c¡c iºm n¬m tr¶n ÷íng th¯ng n y c¡ch ·u ÷íng
th¯ng kia, v ÷ñc o bði c¡c o¤n th¯ng trüc giao tø c¡c iºm thuëc
÷íng th¯ng thù nh§t tîi ÷íng th¯ng thù hai.
i·u n y khæng câ h¤i. Tuy nhi¶n vi»c sû döng c¡c ành ngh¾a tòy ti»n
v· ÷íng th¯ng song song s³ t¤o th nh mët g¡nh n°ng trong vi»c chùng
minh sü tçn t¤i c¡c ÷íng th¯ng song song. Tacquet ¢ khæng hiºu sü
tinh t¸ n y. Ngo i ra, trong c¥u ti¸p theo æng nâi r¬ng b¤n c¦n t¤o ra
c¡c ÷íng th¯ng song song nh÷ l quÿ t½ch c¡c iºm c¡ch ·u mët ÷íng
th¯ng ¢ cho mët kho£ng c¡ch trüc giao cè ành ch¤y dåc theo ÷íng
th¯ng â. Rã r ng, æng sû döng mët ti¶n · kh¡c ¢ ÷ñc ph¡t biºu
mët c¡ch t÷íng minh v sû döng tr÷îc â bði Christoph Clavius (1537 -
1612) nh÷ mët sü thay th¸ cho ành · song song cõa Euclid.
Ti¶n · Clavius Tªp c¡c iºm c¡ch ·u mët ÷íng th¯ng ¢ cho v·
còng mët ph½a l mët ÷íng th¯ng.
Ta d¹ d ng th§y ti¶n · n y t÷ìng ÷ìng vîi ành · song song m
Tacquet ¢ h¸t sùc tr¡nh (xem B i tªp I.58).
Nh to¡n håc ng÷íi Ph¡p Alexis Claude Clairaut (1713 - 1765) ¢
vi¸t cuèn Cì sð h¼nh håc (xu§t b£n l¦n ¦u n«m 1741) ð â æng ¢ cè
gng t¤o ra thù h¼nh håc m håc sinh câ thº vîi tîi ÷ñc. Æng ph n
n n v· ph÷ìng ph¡p thæng th÷íng d¤y cì sð h¼nh håc "luæn luæn bt
¦u b¬ng mët sè lîn c¡c ành ngh¾a, ành ·, ti¶n · v nhúng nguy¶n
lþ ¦u ti¶n. Chóng r§t khæ cùng v væ và vîi ng÷íi åc". Æng ngh¾ r¬ng
vi»c lþ gi£i c©n thªn cõa Euclid ch¿ ìn thu¦n thäa m¢n t½nh tá má cõa
con ng÷íi. Möc ½ch cõa Clairaut l giîi thi»u c¡c kh¡i ni»m cõa h¼nh
håc mët c¡ch tü nhi¶n v ìn gi£n. V¼ vªy, æng nâi v· ÷íng th¯ng º
o kho£ng c¡ch giúa c¡c iºm v düng ÷íng th¯ng vuæng gâc nh÷ th¸
n o. Æng cán häi vi»c g¼ d¹ hìn c¡ch sû döng ph÷ìng ph¡p n y º x¥y
düng mët h¼nh chú nhªt? Ta ch¿ c¦n l§y mët o¤n th¯ng AB v t¤i c¡c
iºm mót cõa nâ k´ c¡c o¤n th¯ng trüc giao AC v BD câ ë d i b¬ng
nhau v nèi CD. Tø â æng ph¡t triºn lþ thuy¸t song song. Gi£ thuy¸t
÷ñc ©n i l c¡ch düng â x¡c ành mët h¼nh chú nhªt.
Ti¶n · Clairaut Cho o¤n th¯ng AB. Gi£ sû AC v BD l c¡c o¤n

th¯ng b¬ng nhau v vuæng gâc vîi AB . Th¸ th¼ c¡c gâc C v D l vuæng,
ngh¾a l ABCD l h¼nh chú nhªt.
Robert Simson (1687 - 1768), Gi¡o s÷ ¤i håc Glasgow, ¢ vi¸t mët
§n ph©m quan trång v· Cì sð h¼nh håc Euclid b¬ng ti¸ng Latin v ti¸ng
Anh, xu§t b£n l¦n ¦u ti¶n v o n«m 1756, sau â ÷ñc t¡i b£n trong 30
n«m li·n. V· ành · song song, æng nâi: "Nâ d÷íng nh÷ khæng câ ché
thüc sü trong sè c¡c ti¶n ·. Thªt vªy, nâ khæng t¦m th÷íng nh÷ng nâ
câ thº chùng minh ÷ñc". Do â, Simson ¢ giîi thi»u mët ti¶n ·.
Ti¶n · Simson Mët ÷íng th¯ng khæng thº lóc ¦u g¦n mët ÷íng
th¯ng kh¡c sau â l¤i xa nâ tr÷îc khi ct nâ v nh÷ th¸ th¼ mët ÷íng
th¯ng khæng thº i ra xa tø mët ÷íng th¯ng kh¡c rçi l¤i ti¸n g¦n hìn
÷íng th¯ng â, ho°c khæng thº câ mët ÷íng th¯ng giú mët kho£ng c¡ch
nh÷ nhau tîi mët ÷íng th¯ng kh¡c sau â ti¸n g¦n hìn ho°c xa hìn
÷íng th¯ng â (Simson-1803).
Tø ti¶n · n y v sû döng ti¶n · Archimedean, Simson ¢ chùng
minh óng n«m m»nh · v m»nh · cuèi còng l ành · song song.
V¼ vªy, ta câ tr÷íng hñp thay th¸ mët ti¶n · b¬ng mët ti¶n · kh¡c.
Ti¶n · mîi d÷íng nh÷ tü nhi¶n hìn vîi Simson v æng ¢ sû döng nâ
º chùng minh ành · song song.
John Playfair (1748 - 1819), Gi¡o s÷ tri¸t håc ki¶m to¡n håc cõa ¤i
håc Edinburgh, xu§t b£n mët §n ph©m mîi v· 6 cuèn s¡ch ¦u ti¶n trong
bë Cì sð cõa Euclid l¦n ¦u ti¶n v o n«m 1795. Æng cho r¬ng Simson ¢
thüc hi»n mët cæng vi»c tèt l s÷u t¦m c¡c cì sð cõa Euclid v möc ½nh
cõa æng trong §n ph©m mîi l cho chóng mët c§u tróc º câ thº "l m
cho chóng câ ½ch mët c¡ch cao nh§t". Æng nâi r¬ng: "Mët ti¶n · mîi
công ÷ñc giîi thi»u vîi möc ½ch chùng minh ÷ñc d¹ d ng hìn mët v i
t½nh ch§t v· ÷íng th¯ng song song". â ch½nh l ti¶n · Playfair.
Ti¶n · Playfair Hai ÷íng th¯ng giao nhau th¼ khæng thº còng song
song vîi mët ÷íng th¯ng kh¡c.
Playfair ÷a ra nhi·u lªp luªn thó và v· c¡c ÷íng th¯ng song song.
Æng çng þ vîi Proclus r¬ng ành · song song cõa Euclid s³ ÷ñc chùng
minh v khæng x£y ra nh÷ mët ti¶n ·. Æng ¢ xem l¤i ba ph÷ìng ph¡p
m c¡c nh h¼nh håc ¢ sû döng nh¬m né lüc ÷a ành · song song ra
khäi c¡c cì sð cõa Euclid
(1) B¬ng mët ành ngh¾a mîi v· ÷íng th¯ng song song.
(2) B¬ng vi»c giîi thi»u mët ti¶n · mîi li¶n quan ¸n c¡c ÷íng th¯ng
song song, rã r ng hìn cõa Euclid.
(3) B¬ng vi»c lþ gi£i mët c¡ch rã r ng ành ngh¾a v· ÷íng th¯ng song
song v c¡c t½nh ch§t v· ÷íng th¯ng ÷ñc chùng minh m khæng c¦n
gi£ thi¸t th¶m mët ti¶n · mîi n o.
B i tªp
Trong c¡c b i tªp sau ¥y ta luæn gi£ thi¸t c¡c ti¶n · cõa m°t ph¯ng
Hilbert.
I.52. Chùng minh r¬ng bê · Proclus t÷ìng ÷ìng vîi ti¶n · Playfair
(P).
I.53. X²t tr÷íng hñp °c bi»t sau ¥y cõa ành · song song m ta s³
gåi l ti¶n · tam gi¡c vuæng :
Cho mët gâc vuæng ABD v mët gâc nhån α = CAB tr¶n còng mët
ph½a cõa ÷íng th¯ng AB , tia AC khi k²o d i s³ ct tia BD k²o d i.
Chùng minh ti¶n · tam gi¡c vuæng t÷ìng ÷ìng vîi (P).
I.54. Chùng minh trüc ti¸p r¬ng ti¶n · tam gi¡c vuæng suy ra tr÷íng
hñp °c bi»t cõa ành · song song Euclid ÷ñc ph¡t biºu nh÷ sau: "Cho
mët gâc nhån α = CAB, β = ABD tr¶n còng mët ph½a cõa ÷íng th¯ng
AB . Khi â tia AC v BD s³ ct nhau".
I.55. H¢y xem x²t "chùng minh" sau ¥y v· ti¶n · song song do Frances-
chini (1756 - 1840) n¶u ra: Cho A, B, C, D nh÷ trong b i tªp I.53, tø C
h¤ ÷íng vuæng gâc CE vîi ÷íng th¯ng AB . Do α l gâc nhån n¶n E
s³ n¬m giúa A v B . B¥y gií l§y iºm F xa hìn thuëc tia AC . Tø F h¤
÷íng vuæng gâc F G vîi AB . Th¸ th¼ G n¬m giúa E v B . V¼ F chuyºn
ëng tr¶n tia AC m khæng bà giîi h¤n n¶n G ph£i ch¤y dåc theo tia AE
v khæng bà ch°n, v¼ vªy nâ ph£i d¦n ch¤m B. V¼ vªy F s³ l giao iºm
cõa AC v BD (xem h¼nh v³).
I.56. John Wallis (1616 - 1703) ¢ ÷a ra mët chùng minh cõa ành ·
song song düa v o nguy¶n lþ l måi h¼nh luæn câ mët h¼nh çng d¤ng
vîi cï tòy þ. º rã r ng ta ph¡t biºu ti¶n · Wallis nh÷ sau:
Ti¶n · Wallis
Cho tam gi¡c ABC v mët o¤n DE . Th¸ th¼ tçn t¤i tam gi¡c A0 B 0 C 0
(câ c¡c gâc nh÷ gâc cõa tam gi¡c ABC ) câ c¤nh A0 B 0 ≥DE . Chùng minh
r¬ng ti¶n · Wallis suy ra (P).
I.57. Trong m°t ph¯ng Hilbert, ch¿ ra r¬ng c¡c c¤nh èi di»n cõa mët
h¼nh chú nhªt (ngh¾a l h¼nh câ bèn gâc vuæng) l b¬ng nhau. Gñi þ:
L§y trung iºm E cõa AB , düng ÷íng th¯ng vuæng gâc vîi AB t¤i E ,
sau â sû döng c¡c ÷íng ch²o.
I.58. Trong möc n y ta s³ kh¡m ph¡ v· ti¶n · Clavius.

(a) Cho l l mët ÷íng th¯ng v m l tªp c¡c iºm c¡ch ·u l. Theo ti¶n
· Clavius, m l mët ÷íng th¯ng. Th¸ th¼ vîi A, B, C tr¶n m c¡c ÷íng
vuæng gâc AA0 , BB 0 , CC 0 tîi l l b¬ng nhau. Chùng minh r¬ng c¡c gâc
A, B, C công l c¡c gâc vuæng.
(b) Cho ABC l tam gi¡c vuæng. K²o d i AB tîi D sao cho AB v BD
to n ¯ng, v h¤ ÷íng th¯ng vuæng gâc DE tîi AC . Gi£ sû r¬ng câ
ti¶n · Clavius. Chùng minh r¬ng DE to n ¯ng vîi 2BC .
(c) Chùng minh r¬ng ti¶n · Clavius còng vîi ti¶n · Archimedean suy
ra (P).
I.59. Chùng minh r¬ng ti¶n · Clairaut t÷ìng ÷ìng vîi ti¶n · Clavius.
I.60. Chùng minh r¬ng ti¶n · Simson t÷ìng ÷ìng vîi ti¶n · Clavius.
I.61. Farkas Bolyai cha cõa J¡nos ¢ · xu§t ti¶n · sau
Ti¶n · Bolyai Vîi ba iºm khæng th¯ng h ng tòy þ A, B, C tçn t¤i

mët ÷íng trán chùa chóng.
(a) Sû döng c¡ch düng sau ¥y º ch¿ ra r¬ng ti¶n · Bolyai suy ra ành
· song song cõa Euclid.
Cho hai ÷íng th¯ng l, m v o¤n th¯ng AB. Gi£ sû r¬ng α v β n¬m
v· mët ph½a câ têng nhä hìn 2v . Gåi C l trung iºm cõa AB . Tø C h¤
÷íng th¯ng vuæng gâc vîi l v m v l§y D, E èi xùng vîi C qua l v
m t÷ìng ùng. Ch¿ ra r¬ng C, D, E khæng th¯ng h ng v sû döng ti¶n ·
Bolyai º chùng minh r¬ng l, m ct nhau.
(b) Chùng minh r¬ng ti¶n · Bolyai óng trong mët m°t ph¯ng Hilbert
tòy þ thäa m¢n (P).
I.62.Dr. Anton Bischof trong luªn ¡n n«m 1840 ¢ · xu§t mët lþ thuy¸t
c¡c ÷íng th¯ng song song khæng phö thuëc v o ành · song song cõa
Euclid b¬ng vi»c ÷a ra ành ngh¾a kh¡c v· c¡c ÷íng th¯ng song song.
Lþ thuy¸t cõa æng nh÷ sau:
H÷îng cõa mët ÷íng th¯ng câ thº ÷ñc o b¬ng gâc m chóng t¤o vîi
÷íng th¯ng kh¡c. V¼ vªy, ta ành ngh¾a "song song l sü b¬ng nhau
v· h÷îng cõa c¡c ÷íng th¯ng t÷ìng tü nhau èi vîi c¡c ÷íng th¯ng
kh¡c". Nâi c¡ch kh¡c, hai ÷íng th¯ng song song vîi nhau n¸u chóng t¤o
ra nhúng gâc b¬ng nhau vîi mët ÷íng th¯ng kh¡c m ct c£ hai ÷íng
th¯ng â.
Rã r ng r¬ng c¡c ÷íng th¯ng song song khæng thº ct nhau, bði v¼
÷íng th¯ng i qua méi giao iºm s³ t¤o ra c¡c gâc nh÷ nhau vîi c£ hai
÷íng th¯ng n y. Vîi lþ do t÷ìng tü, rã r ng ch¿ câ mët ÷íng th¯ng i
qua mët iºm v song song vîi ÷íng th¯ng cho tr÷îc. N¸u hai ÷íng
th¯ng t¤o ra nhúng gâc nh÷ nhau vîi mët ÷íng th¯ng ct chóng th¼
chóng s³ song song. Lªp luªn t÷ìng tü ta câ ÷ñc t§t c£ c¡c h» qu£ kh¡c
m ta câ thº t¼m th§y trong måi quyºn s¡ch.
I.63. H¢y xem x²t "chùng minh" cõa Thibaut (1775 - 1832) r¬ng têng
c¡c gâc trong mët tam gi¡c b¬ng 2v ëc lªp vîi lþ thuy¸t c¡c ÷íng
th¯ng song song.
Cho tam gi¡c ABC , l§y o¤n AD n¬m tr¶n ÷íng th¯ng AC kh¡c ph½a
vîi C , quay o¤n th¯ng n y tîi AE tr¶n AB . ©y o¤n AE dåc theo
AB ÷ñc BF , quay BF tîi BG v ©y BG tîi CH , rçi quay CH tîi CI
v ©y nâ trð l¤i AD. Trong qu¡ tr¼nh n y, o¤n th¯ng AD ¢ ho n t§t
mët ph²p quay v t¤o ra bèn gâc vuæng. Nh÷ng nâ b¬ng vîi têng cõa
c¡c gâc ngo i DAE , F BG v HCI . L°p l¤i c¡c b÷îc nh÷ th¸ nh÷ng vîi
c¡c gâc bò, ta t¼m ÷ñc têng cõa ba gâc trong tam gi¡c b¬ng 2v.
H¼nh håc trung t½nh

Ng i Henry Savile, trong mët b i gi£ng v· t¡c ph©m Cì sð cõa Euclid t¤i
Oxford n«m 1621 nâi "trong th¥n thº µp ³ nh§t cõa h¼nh håc, câ hai
khi¸m khuy¸t, khæng nhi·u hìn, v nh÷ tæi bi¸t, º lo¤i bä v l m s¤ch
khi¸m khuy¸t â c£ c¡c t¡c gi£ x÷a kia v hi»n t¤i ¢ ph£i l m vi»c r§t
c¦n m¨n". Æng ¢ nâi ¸n lþ thuy¸t song song v lþ thuy¸t v· t¿ l». Lþ
thuy¸t cõa Euclid v· t¿ l» ¢ ÷ñc chùng minh mët c¡ch th§u ¡o v câ
÷ñc biºu di¹n hi»n ¤i thæng qua sè håc. Tuy nhi¶n, nhúng nghi¶n cùu
v· lþ thuy¸t song song l¤i khæng d¨n tîi k¸t qu£ nh÷ mong ñi. Thay v¼
kh¯ng ành c¡c k¸t qu£ cõa h¼nh håc Euclid l óng, c¡c nh nghi¶n cùu
¢ ch¿ ra r¬ng c¡c k¸t qu£ cõa Euclid ch¿ l mët trong r§t nhi·u h¼nh
håc câ thº câ. Nhúng h¼nh håc kh¡c â ÷ñc gåi l h¼nh håc phi Euclid.
C¥u chuy»n v· sü kh¡m ph¡ n y l mët trong nhúng ch÷ìng châi låi nh§t
trong làch sû to¡n håc v ¢ ÷ñc nâi ¸n ð nhi·u nìi. Trong ph¦n n y
chóng ta ch¿ tr¼nh b y tâm tt.

Ta câ thº chia ra l m bèn thíi k¼. Tr÷îc h¸t, nhúng g¼ m chóng ta
¢ gi£i th½ch t¿ m¿ trong ph¦n tr÷îc câ thº gåi l "sü khæng h i láng vîi
Euclid". M°c dò thøa nhªn c¡c cì sð cõa Euclid t¤o ra mët h¼nh håc
ch°t ch³, nh÷ng công ¢ câ nhúng sü ch¿ tr½ch nâi r¬ng ph÷ìng ph¡p xû
l½ cõa æng câ thº l m tèt hìn. Thªt vªy, hå ¢ cè gng tèt hìn Euclid
ho°c b¬ng vi»c chùng minh ành · song song ho°c b¬ng vi»c thay th¸
chóng b¬ng mët gi£ thi¸t kh¡c tü nhi¶n hìn.
Thíi k¼ thù hai ÷ñc thº hi»n qua c¡c nghi¶n cùu cõa Saccheri, Leg-
endre v Lambert düa tr¶n gi£ thi¸t r¬ng ành · song song l sai v xem
k¸t luªn n o m ta câ thº rót ra ÷ñc. B¬ng c¡ch nh÷ vªy, c¡c nh to¡n
håc tr¶n ti¸n h nh thu thªp c¡c k¸t qu£ óng ÷ñc rót ra tø gi£ thi¸t
r¬ng ành · song song l sai v chí ñi vi»c t¼m ra ÷ñc m¥u thu¨n (v
do â chùng minh ÷ñc ành · song song cõa Euclid!). Ti¸c r¬ng sau
khi ¢ chùng minh t¿ m¿ to n bë c¡c m»nh · trong h¼nh håc mîi n y,
méi nh to¡n håc tr¶n l¤i mc sai l¦m v ngh¾ r¬ng m¼nh ¢ t¼m ra m¥u
thu¨n.
Thíi k¼ thù ba ÷ñc bt ¦u vîi þ ngh¾: V¥ng, câ thº câ mët h¼nh
håc m ð â ành · song song l sai. B÷îc n y x£y ra mët c¡ch ëc
lªp bði Carl Friedrich Gauss (1777 - 1855) ð ùc, J¡nos Bolyai (1802 -
1860) ð Hungari v Nicolai Ivanovich Lobachevsky (1793 - 1856) ð Nga.
M°c dò Gauss l ng÷íi ¦u ti¶n nhªn ra sü tçn t¤i mët h¼nh håc mîi
nh÷ng æng khæng cæng bè g¼ c£ v· c¡c nghi¶n cùu cõa m¼nh. V¼ th¸,
Bolyai v Lobachevsky ·u tin r¬ng c¡c æng l ng÷íi ¦u ti¶n ph¡t minh
ra h¼nh håc mîi n y. Bolyai ¢ thèt l¶n trong mët bùc th÷ gûi cho cha
æng "...Con ¢ t¤o ra mët vô trö mîi l¤".
Thíi k¼ thù t÷ l giai o¤n x¡c nhªn nhúng h¼nh håc mîi b¬ng c¡ch
÷a ra nhúng mæ h¼nh cho nhúng h» ti¶n · º ch¿ ra sü tçn t¤i cõa
chóng. â ch½nh l nhúng nghi¶n cùu cõa Beltrami, Klein v Poincar².
Do khuæn khê câ h¤n cõa Gi¡o tr¼nh n¶n chóng ta ch¿ i s¥u v o mët
v i cæng vi»c cõa thíi k¼ thù hai. B¤n åc n¶n tü m¼nh åc th¶m c¡c t i
li»u tr¼nh b y v· c¡c mæ h¼nh cõa h¼nh håc phi Euclid, ch¯ng h¤n nh÷ mæ
h¼nh Poincar² tr¶n ¾a ìn và cõa m°t ph¯ng phùc. Câ r§t nhi·u cuèn
s¡ch hay vi¸t v· chõ · n y.
C¡c k¸t qu£ ch½nh cõa giai o¤n thù hai l nhúng nghi¶n cùu cõa
Girolamo Saccheri (1667-1773) v Adrien Marie Legendre (1752-1822).
Cuèn s¡ch "Euclides ab omni naevo vindicatus" v· H¼nh håc Euclid cõa
Saccheri ¢ ÷ñc xu§t b£n n«m 1733. Ti¶u · "Euclid th¡o gï måi sü
khi¸m khuy¸t" ¢ ÷ñc tr½ch ra tø t¡c ph©m tr¶n. 32 m»nh · ¦u ti¶n
l c£ mët sü tr¼nh b y tuy»t víi v· m°t to¡n håc. Nh÷ng thªt ¡ng ti¸c,
sau â æng l¤i nâi r¬ng æng ¢ chùng minh ÷ñc ành · song song, bði
v¼ n¸u nâ sai th¼ s³ câ hai ÷íng th¯ng câ ÷íng vuæng gâc chung t¤i xa
væ tªn, i·u n y "tr¡i vîi t½nh tü nhi¶n cõa ÷íng th¯ng".
Cæng vi»c cõa Saccheri câ l³ x£y ra tr÷îc thíi gian n y, nâ ¢ khæng
÷ñc ch§p nhªn v bà bä qu¶n cho tîi cuèi th¸ k 19. C¡c k¸t qu£ t÷ìng
÷ìng ¢ ÷ñc kh¡m ph¡ l¤i mët c¡ch ëc lªp v o nûa sau cõa th¸ k
19 bði Legendre trong cuèn "Cì sð h¼nh håc" (El²ments de G²om²trie)
÷ñc xu§t b£n l¦n ¦u ti¶n n«m 1794. Cuèn s¡ch n y ¢ ÷ñc bi¶n tªp
l¤i v t¡i b£n nhi·u l¦n, ÷ñc dàch ra nhi·u thù ti¸ng v ¢ câ £nh h÷ðng
s¥u rëng trong vi»c d¤y h¼nh håc, °c bi»t l thu hót sü quan t¥m ¸n
ti¶n · song song.
Ta bt ¦u b¬ng mæ h¼nh ¢ ÷ñc Saccheri nghi¶n cùu r§t nhi·u. V·
m°t làch sû, mæ h¼nh n y ¢ ÷ñc Clavius nghi¶n cùu sîm hìn, khi æng
· xu§t ti¶n · Clavius m ta ¢ tr¼nh b y ð ph¦n tr¶n. Nh to¡n håc
Tommaso Ceva ¢ giîi thi»u c¡c t¡c ph©m cõa Clavius vîi Saccheri. V¼
th¸, ta câ thº suy o¡n r¬ng Saccheri ¢ nghi¶n cùu h¼nh håc s¥u sc
hìn tø nhúng þ t÷ðng cõa Clavius.
1.8.1 M»nh ·. Trong m°t ph¯ng Hilbert, gi£ sû AC, BD b¬ng nhau v
còng vuæng gâc vîi AB l¦n l÷ñt t¤i A v B. Ta nèi CD v gåi tù gi¡c
n y l tù gi¡c Saccheri. Th¸ th¼ c¡c gâc t¤i C v D b¬ng nhau. Hìn núa
÷íng th¯ng nèi trung iºm cõa AB v CD trüc giao vîi c£ hai o¤n
th¯ng.
Chùng minh. Gi£ sû tù gi¡c ABCD nh÷ tr¶n. Gåi E l trung iºm cõa
AB v l l ÷íng th¯ng vuæng gâc vîi AB t¤i E. Do l l ÷íng trung
trüc cõa AB n¶n A v C n¬m v· còng mët ph½a èi vîi l; B, C n¬m ð
ph½a kh¡c cõa l. Do â l ct o¤n CD t¤i F. Theo (SAS) tam gi¡c AEF
v BEF l to n ¯ng. V¼ vªy gâc F[ AE = F \ BE v AF = F B. Do gâc
ð A v B l vuæng gâc n¶n CAF [ = DBF\ . Công bði (SAS) ta câ tam
gi¡c CAF v DBF to n ¯ng. i·u n y chùng tä c¡c gâc t¤i C, D b¬ng
nhau v F l trung iºm cõa CD. B¬ng c¡ch x²t c¡c c°p tam gi¡c to n
¯ng công suy ra c¡c gâc CF E v DF E b¬ng nhau. Vªy theo ành ngh¾a
hai gâc n y l vuæng.
Chó þ: Tø vi»c b¬ng nhau giúa c¡c gâc t¤i C v D, Saccheri chia ra l m
ba tr÷íng hñp m æng gåi l c¡c gi£ thi¸t v· gâc nhån, c¡c gi£ thi¸t v·
gâc vuæng v c¡c gi£ thi¸t v· gâc tò, tòy thuëc v o gâc ð C v D l c¡c
gâc nhån, vuæng hay tò. Æng ch¿ ra r¬ng n¸u b§t ký mët trong nhúng
tr÷íng hñp n y m óng vîi mët tù gi¡c n o â th¼ ·u óng cho t§t c£
tù gi¡c kh¡c. Chùng minh cõa æng sû döng t½nh li¶n töc, mët d¤ng cõa
ành lþ gi¡ trà trung gian.
1.8.2 M»nh ·. Trong m°t ph¯ng Hilbert, cho tù gi¡c ABCD câ A v
B vuæng, AC v BD khæng b¬ng nhau. Th¸ th¼ c¡c gâc C lîn hìn gâc D
n¸u v ch¿ n¸u AC < BD.
Chùng minh. Gi£ sû AC < BD v chån E tr¶n BC sao cho AC = BE.

Th¸ th¼ tù gi¡c ABCE l tù gi¡c Saccheri v ACE [ = BEC \ bði m»nh
· tr÷îc. Ta câ ACD
\ > BEC \ v BEC \ lîn hìn gâc D bði ành lþ gâc
ngo i. Do â ta câ gâc C lîn hìn gâc D. M°t kh¡c, n¸u AC > BD th¼
b¬ng lªp luªn t÷ìng tü ta ch¿ ra r¬ng gâc C nhä hìn gâc D. Do â m»nh
· ÷ñc chùng minh.
1.8.3 M»nh ·. Cho ABCD l tù gi¡c Saccheri v P l iºm thuëc

o¤n th¯ng CD, P Q trüc giao vîi AB. Gåi α l gâc C (nâ công b¬ng vîi
gâc D). Khi â
(a) N¸u P Q < BD th¼ α l nhån.
(b) N¸u P Q = BD th¼ α l vuæng.
(c) N¸u P Q > BD th¼ α l gâc tò.
Chùng minh. Gåi β v γ l hai gâc t¤i P . Tr÷íng hñp (a), n¸u P Q < BD
th¼ P Q < AC v tø M»nh · tr¶n ta câ α < β v α < γ . Do â
2α < β + γ = 2v . Do â α l gâc nhån. Chùng minh (b) v (c) b¬ng c¡ch
t÷ìng tü.
1.8.4 M»nh ·. Cho ABCD l mët tù gi¡c Saccheri, P l iºm n¬m
tr¶n ÷íng th¯ng CD nh÷ng ngo i o¤n CD. Gi£ sû P Q trüc giao vîi
÷íng th¯ng AB v α l gâc C (nâ công b¬ng vîi gâc D). Khi â
(a) N¸u P Q > BD th¼ α l nhån.
(b) N¸u P Q = BD th¼ α l vuæng.
(c) N¸u P Q < BD th¼ α l tò.
Chùng minh. a) Gi£ sû P Q > BD. Chån E ∈ P Q sao cho BD = QE.

Nèi CE v DE. Th¸ th¼ ta câ ba tù gi¡c Saccheri. Ta s³ so s¡nh c¡c gâc
cõa chóng.
Gåi α, β, γ l c¡c gâc ð ¿nh cõa tù gi¡c ABCD, BQDE, AQCE

t÷ìng ùng. °t ρ = EDP
\. Th¸ th¼ δ l gâc ngo i cõa tam gi¡c CDE, do
â ta câ δ > DCE
\ = α − γ . M°t kh¡c, quan s¡t c¡c gâc t¤i E, ta th§y
β > γ . Vªy 2v = α + β + δ > α + γ + α − γ = 2α, suy ra α l nhån.
Vîi tr÷íng hñp (b), P Q = BD, th¼ AQCP l tù gi¡c Saccheri. Do
â theo M»nh · 1.8.3b c¡c gâc cõa chóng (công l b¬ng vîi gâc cõa
ABCD) ph£i l gâc vuæng.
c) Vîi P Q < BD, chùng minh t÷ìng tü. K²o d i P Q tîi E sao cho
BD = QE. Nèi CE, DE. Khi â ta t¤o ÷ñc ba tù gi¡c Sacccheri vîi c¡c
gâc α, β, γ ÷ñc kþ hi»u nh÷ h¼nh v³. °t δ = P
\ DE . Th¸ th¼ theo ành
lþ gâc ngo i ta câ δ > DCE = γ − α. Quan s¡t t¤i E ta th§y γ > β . M°t
\
kh¡c, quan s¡t t¤i D ta l¤i th§y2v = α + β − δ . V¼ vªy, k¸t hñp c¡c k¸t
qu£ l¤i ta ÷ñc 2v = α + β − δ < α + γ − δ < 2α. Vªy α l gâc tò.
1.8.5 ành l½. (Saccheri) Trong mët m°t ph¯ng Hilbert tòy þ, n¸u mët
tù gi¡c Saccheri n o â câ c¡c gâc nhån th¼ måi tù gi¡c Saccheri công câ
c¡c gâc nhån. N¸u mët tù gi¡c Saccheri n o â câ c¡c gâc vuæng th¼ måi
tù gi¡c Saccheri công câ c¡c gâc vuæng. Tr÷íng hñp cho gâc tò l t÷ìng
tü.
Chùng minh. Ta ch¿ chùng minh cho tr÷íng hñp gâc nhån. C¡ch chùng
minh cho hai tr÷íng hñp cán l¤i l t÷ìng tü.
Gi£ sû ABCD l tù gi¡c Saccheri câ c¡c gâc nhån v EF l ÷íng
trung b¼nh cõa nâ (xem M»nh · 1.8.1). N¸u A0 B 0 C 0 D0 l tù gi¡c Sacc-
cheri kh¡c vîi ÷íng trung b¼nh b¬ng EF. Th¸ th¼ ta câ thº di chuyºn nâ
º hai tù gi¡c â câ ÷íng trung b¼nh tròng nhau. Gi£ sû AB < A0 B 0 .
Ta câ α l gâc nhån. Theo M»nh · 1.8.4 ta câ BD < B 0 D0 . Theo M»nh
· 1.8.4 ta câ α0 l gâc nhån. N¸u AB > A0 B 0 th¼ ta l°p l¤i lªp luªn
nh÷ tr¶n nh÷ng theo thù tü ng÷ñc l¤i. Vªy måi tù gi¡c Saccheri câ ÷íng
trung b¼nh tròng vîi EF ·u câ gâc nhån.
Ti¸p theo, ta ch¿ ra r¬ng vîi b§t k¼ o¤n th¯ng kh¡c, tçn t¤i mët tù
gi¡c Saccheri vîi c¡c gâc nhån v câ ÷íng trung b¼nh b¬ng o¤n th¯ng
¢ cho. L§y o¤n EG tr¶n EB v o¤n th¯ng trüc giao vîi AB t¤i G ct
CD t¤i H . L§y G, H èi xùng qua AB º ÷ñc G1 , H1 t÷ìng ùng. L§y
F, H èi xùng qua AB º ÷ñc F2 , H2 t÷ìng ùng. Ta câ G1 GH1 H l mët
tù gi¡c Saccheri vîi ÷íng trung b¼nh l EF, v¼ th¸ theo lªp luªn tr÷îc
gâc β cõa nâ l nhån. Ta câ F F2 HH2 l mët tù gi¡c Saccheri kh¡c câ
còng gâc nhån β v ÷íng trung b¼nh EG. Nh÷ vªy, måi tù gi¡c Saccheri
kh¡c câ ÷íng trung b¼nh b¬ng vîi EG (v nhä hìn EB ) ph£i câ c¡c gâc
nhån.
Cuèi còng, cho mët tù gi¡c Saccheri câ ÷íng trung b¼nh lîn hìn EB.
Ta l§y mët o¤n th¯ng nhä hìn EB l m ÷íng trung b¼nh. V³ ÷íng
th¯ng trüc giao vîi ÷íng trung b¼nh t¤i iºm â, t¤o ra mët tù gi¡c
Saccheri mîi vîi ÷íng trunh b¼nh nhä hìn EB v so s¡nh nh÷ tr÷îc.
1.8.6 M»nh ·. Vîi mët tam gi¡c ABC ¢ cho, tçn t¤i mët tù gi¡c
Saccheri m têng hai gâc ð ¿nh cõa nâ b¬ng têng ba gâc trong tam gi¡c.
Chùng minh. Gi£ sû ABC l tam gi¡c ¢ cho.
Ta l§y D, E l trung iºm cõa AB, AC v k´ DE l ÷íng trung b¼nh

cõa tam gi¡c. H¤ ÷íng vuæng gâc BF, AG, CH tîi DE. Ta câ AD = DB
v c¡c gâc èi ¿nh t¤i D l b¬ng nhau, do â theo (AAS) tam gi¡c ADG
v BDF l to n ¯ng. T÷ìng tü c¡c tam gi¡c AEG v CEH l to n
¯ng. Tø c¡c c°p tam gi¡c to n ¯ng, ta câ BF = AG = CH. Tù gi¡c
F HBC câ c¡c gâc vuæng t¤i F v H, v¼ th¸ nâ l tù gi¡c Saccheri. C¡c
gâc cõa tù gi¡c t¤i B v C l hñp th nh cõa c¡c gâc t¤i B v C cõa tam
gi¡c ABC cëng vîi c¡c gâc to n ¯ng vîi hai ph¦n cõa gâc t¤i A ÷ñc
t¤o bði ÷íng th¯ng AG. Do â, gâc t¤i B v C cõa tù gi¡c to n ¯ng
vîi têng c¡c gâc cõa tam gi¡c ABC.
N¸u G n¬m ngo i o¤n EF th¼ ta lªp luªn t÷ìng tü ngo¤i trø sû döng
hi»u thay v¼ têng c¡c gâc.
1.8.7 ành l½. Vîi b§t ký m°t ph¯ng Hilbert n o:

(a) N¸u tçn t¤i mët tam gi¡c m têng c¡c gâc nhä hìn 2v th¼ måi tam
gi¡c ·u câ têng c¡c gâc nhä hìn 2v.
(b) C¡c i·u ki»n sau l t÷ìng ÷ìng:
(i) Tçn t¤i mët tù gi¡c vîi têng c¡c gâc b¬ng 4v.
(ii) Tçn t¤i mët h¼nh chú nhªt.
(iii) Måi tam gi¡c câ têng c¡c gâc b¬ng 2v.
(c) N¸u tçn t¤i mët tam gi¡c vîi têng c¡c gâc lîn hìn 2v th¼ måi tam
gi¡c ·u câ têng c¡c gâc lîn hìn 2v.
Chùng minh. a) N¸u tçn t¤i mët tam gi¡c vîi têng nhä hìn 2v th¼ theo
M»nh · 1.8.6 tù gi¡c Saccheri li¶n k¸t cõa nâ ph£i câ gâc nhån. Bði
M»nh · 1.8.5 ta suy ra måi tù gi¡c Saccheri ·u câ gâc nhån v theo
M»nh · 1.8.6 mët l¦n núa måi tù gi¡c ph£i câ têng c¡c gâc nhä hìn 2v.
Chùng minh cõa (b) l t÷ìng tü, ð â ta chó þ r¬ng mët h¼nh chú
nhªt coi nh÷ l mët tù gi¡c Saccheri câ c¡c gâc vuæng. Chùng minh cõa
(c) t÷ìng tü nh÷ chùng minh cõa (a).
1.8.8 ành ngh¾a. Trong tr÷íng hìp (a) cõa ành lþ tr¶n, ta nâi r¬ng
h¼nh håc â l nûa hyperbolic. Trong tr÷íng hñp (b), ta nâi h¼nh håc â
l nûa Euclid v trong tr÷íng hñp (c) ta nâi h¼nh håc â l nûa elliptic.
Chó þ: Ba tr÷íng hñp tr¶n t÷ìng ÷ìng vîi gi£ thi¸t v· gâc nhån, gi£
thi¸t v· gâc vuæng v gi£ thi¸t v· gâc tò cõa Saccheri. Do â t§t c£ c¡c
m°t ph¯ng Hilbert câ thº chia l m ba lo¤i. T§t nhi¶n, måi m°t ph¯ng
Euclid, ho°c têng qu¡t hìn, måi m°t ph¯ng Hilbert thäa m¢n (P ) ·u
l nûa Euclid. M°t kh¡c, câ nhúng v½ dö v· mët m°t ph¯ng nûa Euclid
m khæng thäa m¢n (P ).
Ta gåi h¼nh håc l hyperbolic n¸u nâ thäa m¢n ti¶n · hyperbolic cõa
Hilbert. Tçn t¤i h¼nh håc nûa hyperbolic m khæng l hyperbolic.
H¼nh håc nûa elliptic ÷ñc ph¡t hi»n l¦n ¦u ti¶n bði Dehn v o n«m
1900. Æng gåi h¼nh håc n y khæng Legendre. Thuªt ngú elliptic th÷íng
÷ñc dòng cho h¼nh håc gièng nh÷ m°t ph¯ng x¤ £nh, ð â khæng câ
nhúng ÷íng th¯ng song song. Chóng khæng thäa m¢n ti¶n · Hilbert.
1.8.9 ành ngh¾a. Ta nâi r¬ng mët tam gi¡c l Euclid n¸u têng c¡c
gâc cõa chóng b¬ng 2v. N¸u khæng th¼ ta gåi l phi Euclid. º o sü kh¡c
bi»t vîi tr÷íng hñp Euclid, ta ành ngh¾a sè khuy¸t cõa mët tam gi¡c
b§t ký b¬ng δ = 2v−(têng c¡c gâc trong mët tam gi¡c). Do â δ = 0 vîi
tam gi¡c Euclid, δ l mët gâc d÷ìng cho mët tam gi¡c trong m°t ph¯ng
nûa Euclid v δ ¥m cho mët tam gi¡c trong m°t ph¯ng nûa elliptic.
1.8.10 Bê ·. N¸u tam gi¡c ABC ÷ñc ct th nh hai tam gi¡c bði mët
o¤n ct ngang BD th¼ sè khuy¸t cõa tam gi¡c lîn b¬ng têng c¡c sè
khuy¸t cõa hai tam gi¡c nhä:
δ(ABC) = δ(ABD) + δ(BCD).
Chùng minh. Kþ hi»u c¡c gâc nh÷ h¼nh v³. Th¸ th¼
δ(ABD) = 2v − α − β1 − δ1 ,
δ(BCD) = 2v − β2 − δ2 − γ.
Do δ1 + δ2 = 2v n¶n ta câ δ(ABD) + δ(BCD) = 2v − α − β1 − β2 − γ =

δ(ABC).
Lþ thuy¸t v· c¡c ÷íng song song trong h¼nh håc

trung t½nh
Tr÷îc h¸t, ta ÷a v o ành ngh¾a sau.
H¼nh håc thäa m¢n c¡c ti¶n · Hilbert v· quan h» li¶n thuëc, ð giúa,
to n ¯ng nh÷ng khæng thº kh¯ng ành ho°c phõ ành ti¶n · song song
(P ), ÷ñc gåi l h¼nh håc trung t½nh.
Cho ÷íng th¯ng l v p 6∈ l. Ta bi¸t r¬ng tçn t¤i mët ÷íng th¯ng qua
P v song song vîi l. N¸u m°t ph¯ng Hilbert thäa m¢n ti¶n · Playfair
(P ) th¼ ÷íng th¯ng â l duy nh§t. Nh÷ng trong tr÷íng hñp phi Euclid,
câ thº tçn t¤i nhi·u hìn mët ÷íng th¯ng i qua P m song song vîi l.
Trong sè nhúng ÷íng th¯ng nh÷ th¸, v· mët ph½a cõa l, câ mët ÷íng
th¯ng g¦n l hìn c¡c ÷íng th¯ng kh¡c. º ành ngh¾a i·u â mët c¡ch
ch½nh x¡c i·u â ta s³ dòng ngæn ngú tia.
Ta s³ kþ hi»u mët tia l Aa vîi A l iºm gèc v a l ÷íng th¯ng
mang tia còng vîi vi»c lüa chån mët trong hai h÷îng tr¶n ÷íng th¯ng
a. Hai tia gåi l còng h÷îng n¸u chóng n¬m tr¶n còng mët ÷íng th¯ng
v "câ còng mët h÷îng". Nâi c¡ch kh¡c, mët trong hai tia â l tªp con
cõa tia kh¡c. N¸u Aa l mët tia v A0 l mët iºm tr¶n ÷íng th¯ng a
th¼ ta kþ hi»u A0 a l tia còng h÷îng t÷ìng ùng.
1.8.11 ành ngh¾a. Tia Aa l giîi h¤n song song vîi tia Bb n¸u ho°c
chóng l nhúng tia còng h÷îng ho°c chóng n¬m tr¶n nhúng ÷íng th¯ng
ph¥n bi»t khæng tròng vîi ÷íng th¯ng AB, chóng khæng ct nhau v
måi tia n¬m trong gâc BAa ·u ct tia Bb. Ta k½ hi»u Aa|||Bb.
Trong c¡c m»nh · sau ¥y ta s³ ch¿ ra r¬ng kh¡i ni»m n y l mët
quan h» t÷ìng ÷ìng. Do ta ch÷a ái häi g¼ v· sü tçn t¤i cõa c¡c tia
giîi h¤n song song n¶n måi k¸t qu£ sau ¥y n¶n ÷ñc hiºu theo ngh¾a
l chóng óng khi c¡c tia giîi h¤n song song tçn t¤i. Ti¶n · hyperbolic
ái häi sü tçn t¤i c¡c tia giîi h¤n song song tø mët iºm tòy þ tîi mët
tia ¢ cho.
1.8.12 M»nh ·. N¸u Aa|||Bb v n¸u A0 a, B 0 b l c¡c tia còng h÷îng
vîi tia Aa, Bb t÷ìng ùng th¼ A0 a|||B 0 b.
Chùng minh. Do ta câ thº thay th¸ mët tia b¬ng mët tia còng h÷îng
n¶n ta câ thº gi£ sû ÷ñc r¬ng A0 n¬m tr¶n tia Aa. Ta ph£i ch¿ ra r¬ng
måi tia n n¬m trong gâc BA0 a s³ ct tia Bb. L§y P tr¶n tia n kh¡c A0 .
−→
Th¸ th¼ tia AP n¬m trong gâc BAa. Theo gi£ thi¸t nâ ct tia Bb t¤i C.
B¥y gií tia n ct mët c¤nh cõa tam gi¡c ABC, theo ti¶n · Pasch (B4)
nâ ph£i ct c¤nh kh¡c. C¤nh AB l khæng thº, v¼ vªy n ct BC vîi BC
chùa trong tia Bb.
Ti¸p theo gi£ sû A0 n¬m tr¶n ÷íng th¯ng a nh÷ng khæng thuëc tia
Aa. L§y A0 n l mët tia trong gâc BA0 a v l§y iºm P tr¶n ÷íng th¯ng
−→
n nh÷ng khæng n¬m tr¶n tia A0 n. Th¸ th¼ tia P A n¬m trong gâc BAa v¼
vªy nâ ct Bb t¤i C. Bði ành lþ 1.2.5 tia A0 n s³ ct AB v bði ti¶n ·
Pasch nâ s³ ct BC.
N¸u thay B bði B 0 trong tia Bb ho°c bði B” tr¶n ÷íng th¯ng b
ngo i tia Bb, chùng minh l ìn gi£n. B§t ký tia n o tø A n¬m trong
gâc th½ch hñp ph£i ct tia B 0 b ho°c B 00 b bði ành lþ 1.2.5 ho°c bði t½nh
ch§t Aa|||Bb.
Trong chùng minh tr¶n ta ¢ bä qua mët iºm nhä, cö thº l ch¿
ra r¬ng vi»c thay êi tia Aa, Bb bði c¡c tia còng h÷îng A0 a, B 0 b, ta v¨n
câ c¡c tia A0 a v B 0 b khæng ct nhau v chóng n¬m tr¶n nhúng ÷íng
th¯ng khæng tròng vîi A0 B 0 . Thªt vªy, º chùng tä i·u n y ta ch¿ c¦n
ch¿ ra r¬ng Aa|||Bb. Khi â, nhúng ÷íng th¯ng chùa c¡c tia l khæng
ct nhau. Ta º l¤i ph¦n n y trong B i tªp I.69.
1.8.13 M»nh ·. N¸u tia Aa l giîi h¤n song song vîi tia Bb th¼ Bb
công l giîi h¤n song song vîi tia Aa.
Chùng minh. N¸u c¡c tia l còng h÷îng vîi nhau th¼ chùng minh l t¦m
th÷íng, v¼ vªy ta câ thº gi£ sû r¬ng a v b l c¡c ÷íng kh¡c nhau.
K´ AB 0 vuæng gâc vîi ÷íng th¯ng b. Th¸ th¼ theo m»nh · tr÷îc,
tia Aa l giîi h¤n song song vîi B 0 b v ta ch¿ c¦n chùng minh B 0 b l giîi
h¤n song song vîi Aa l õ. Nâi c¡ch kh¡c, b¬ng c¡ch thay êi k½ hi»u,
ta câ thº gi£ sû r¬ng ABb l gâc vuæng. Ta c¦n ch¿ ra r¬ng tia tòy þ Bn
trong gâc B ph£i ct tia Aa. Gi£ sû ng÷ñc l¤i, nâ khæng ct. H¤ AC trüc
giao vîi n. Do gâc ABn nhån n¶n theo ành lþ gâc ngo i, C ph£i n¬m
tr¶n tia Bn kh¡c ph½a vîi B. Trong tam gi¡c ABC, gâc C l vuæng trong
khi hai gâc kh¡c l nhån. Thªt vªy, n¸u gâc t¤i A l lîn hìn ho°c b¬ng
1v th¼ tia vuæng gâc vîi BA t¤i A ph£i n¬m trong gâc BAa v song song
vîi Bb. i·u n y m¥u thu¨n vîi gi£ thi¸t cõa ta. Do â AC < AB . Quay
C, n v a quanh iºm A cho ¸n khi C n¬m tr¶n C 0 cõa AB. Gåi n0 , a0
l £nh cõa n, a. Th¸ th¼ Aa0 s³ ct Bb v n0 s³ song song vîi b. Theo ti¶n
· Pasch nâ s³ ct a0 . Quay trð l¤i, ta th§y r¬ng n ct Aa. i·u n y l
m¥u thu¨n.
1.8.14 M»nh ·. Cho ba tia Aa, Bb, Cc. Khi â, n¸u Aa|||Bb v Bb|||Cc
th¼ Aa|||Cc.
Chùng minh. N¸u b§t k¼ hai tia l còng h÷îng, k¸t qu£ ÷ñc suy ra tø
M»nh · 1.8.13, v¼ th¸ ta câ thº gi£ sû r¬ng chóng n¬m tr¶n c¡c ÷íng
th¯ng kh¡c nhau. Tr÷îc h¸t ta chùng minh bê · sau.
Bê ·. Cho ba tia Aa, Bb, Cc n¬m tr¶n c¡c ÷íng th¯ng kh¡c nhau vîi
Aa|||Bb v Bb|||Cc. Th¸ th¼, sau khi thay êi mët tia bði tia còng h÷îng
n¸u c¦n thi¸t, ta câ thº gi£ sû A, B, C th¯ng h ng.
Chùng minh. N¸u A, C n¬m ð hai ph½a èi vîi ÷íng th¯ng b th¼ o¤n
AC ph£i ct ÷íng th¯ng b t¤i B 0 . Thay Bb bði tia còng h÷îng B 0 b ta
÷ñc A, B, C th¯ng h ng.
Gi£ sû A, C n¬m ð mët ph½a so vîi b. Ta x²t gâc ABb v CBb. N¸u
c¡c gâc n y b¬ng nhau th¼ A, B, C th¯ng h ng. N¸u chóng khæng b¬ng
nhau th¼ mët gâc ph£i nhä hìn gâc cán l¤i. N¸u gâc CBb l b² hìn th¼
−−→
tia BC n¬m trong gâc ABb v theo M»nh · 1.8.13 ta câ Bb|||Aa. V¼ th¸
−−→
tia BC ph£i ct Aa t¤i A0 . Thay Aa bði A0 a, ta câ A0 , B, C th¯ng h ng.
N¸u gâc ABb l nhä hìn th¼ ta lªp luªn t÷ìng tü b¬ng c¡ch thay C bði
C 0 . Nh÷ vªy Bê · ÷ñc chùng minh.
Bði Bê · tr¶n ta câ thº coi A, B, C th¯ng h ng. Tø gi£ thi¸t ta suy
ra Aa, Bb, Cc n¬m v· còng mët ph½a cõa ÷íng th¯ng ABC.
Tr÷íng hñp 1: B n¬m giúa A, C.
L§y tia An tòy þ trong gâc CAa. Do Aa|||Bb n¶n tia n y ph£i ct Bb
t¤i B 0 . Theo M»nh · 1.8.12, ta câ B 0 b|||Cc. V¼ th¸ tia n y ct Cc. Vªy
Aa|||Cc.
Tr÷íng hñp 2: C n¬m giúa A, B.

Trong tr÷íng hñp n y tia An n¬m trong gâc CAa, ct b t¤i B 0 . Vªy
Cc ph£i ct n bði ti¶n · Pasch.
Tr÷íng hñp 3: A n¬m giúa B v C. Chùng minh t÷ìng tü, ta suy ra
Cc|||Bb bði M»nh · 1.8.13.
Chó þ: Trong tr÷íng hñp 2 ta ¢ chùng minh cõa mët k¸t qu£ m¤nh
hìn: N¸u Aa|||Bb v C ð giúa A, B v n¸u Cc l tia n¬m trong gâc BAa
v ABb th¼ Cc công l giîi h¤n song song vîi Aa v Bb.
1.8.15 H» qu£. Quan h» "giîi h¤n song song" giúa c¡c tia l mët quan
h» t÷ìng ÷ìng.
B i tªp.
I.64. Gi£ sû ABCD l tù gi¡c Saccheri. H¢y ch¿ ra r¬ng CD > AB n¸u
v ch¿ n¸u c¡c gâc t¤i C, D l nhån.
I.65. Tù gi¡c ABCD ÷ñc gåi l tù gi¡c Lambert n¸u c¡c gâc t¤i A, B, C
l vuæng. Ch¿ ra r¬ng gâc thù t÷ D l nhån, vuæng ho°c tò tòy thuëc
v o h¼nh håc â l nûa hyperbolic, nûa Euclid ho°c nûa elliptic.
I.66. Cho AB l ÷íng k½nh cõa mët ÷íng trán v ABC l mët tam
gi¡c nëi ti¸p trong nûa ÷íng trán â. Ch¿ ra r¬ng gâc t¤i C l nhån,
vuæng ho°c tò tòy thuëc v o h¼nh håc l nûa hyperbolic, nûa Euclid ho°c
nûa elliptic.
I.67. Trong m°t ph¯ng nûa hyperbolic ho°c nûa elliptic, chùng minh ành
lþ çng d¤ng (AAA) cho tam gi¡c: N¸u c¡c tam gi¡c ABC v A0 B 0 C 0
câ Â = Â0 , B̂ = B̂ 0 , Ĉ = Ĉ 0 th¼ chóng çng d¤ng (Gñi þ: Sû döng Bê ·
1.8.10).
I.68. Trong mët m°t ph¯ng nûa hyperbolic ho°c nûa elliptic, h¢y ch¿ ra
r¬ng vîi b§t k¼ ÷íng th¯ng l v b§t ký iºm A khæng thuëc l câ væ sè
÷íng th¯ng qua A song song vîi l (Gñi þ: sû döng tù gi¡c Saccheri).
I.69. Gi£ sû Aa v Bb l c¡c tia giîi h¤n song song n¬m tr¶n c¡c ÷íng
th¯ng kh¡c nhau. Chùng minh trüc ti¸p tø ành ngh¾a r¬ng c¡c ÷íng
th¯ng mang c¡c tia n y khæng ct nhau.
I.70. (AS AL) Cho bèn tia Aa, Bb, A0 a0 , B 0 b0 . Gi£ sû r¬ng BAa[=B \0 A0 a0 ,
AB = A0 B 0 v ABb d =A \0 B 0 b0 . Chùng minh r¬ng Aa|||Bb khi v ch¿ khi
A0 a0 |||B 0 b0 .
I.71. (ASL) Cho Aa|||Bb v A0 a0 |||B 0 b0 gi£ sû BAa[=B \ 0 A0 a0 , AB = A0 B 0 .
Th¸ th¼ ABb d =A \0 B 0 b0 . Ta gåi h¼nh bao gçm o¤n th¯ng AB v hai tia
giîi h¤n song song Aa v Bb l mët tam gi¡c giîi h¤n.

Ch÷ìng 2
V§n · ë o trong H¼nh håc
Euclid
Khi Euclid xu§t b£n bë s¡ch Cì sð æng ¢ khæng · cªp ¸n mët sè v§n
·, trong â câ kh¡i ni»m ë d i cõa o¤n th¯ng. Nh÷ng æng l¤i · xu§t
kh¡i ni»m to n ¯ng cõa c¡c o¤n th¯ng. i·u n y l tr¡i ng÷ñc vîi h¼nh
håc phê thæng thæng th÷íng, ð â méi mët o¤n th¯ng ·u câ ë d i
düa tr¶n vi»c chån mët o¤n th¯ng n o â l m "ìn và", v hai o¤n
th¯ng l to n ¯ng n¸u chóng câ còng ë d i. T÷ìng tü, công khæng câ
kh¡i ni»m ë o gâc trong khi câ kh¡i ni»m to n ¯ng giúa c¡c gâc.
Trong ph¦n di»n t½ch, Euclid công khæng x¥y düng ë o di»n t½ch
cho mët h¼nh tr¶n m°t ph¯ng, trong khi ð h¼nh håc phê thæng ta ·u
1
bi¸t cæng thùc: Di»n t½ch cõa tam gi¡c = ¡y · chi·u cao. Thay v o â,
2
Euclid xem x²t di»n t½ch b¬ng c¡ch th¶m v o v bît i nhúng h¼nh to n
¯ng.
Trong c¡c cuèn I-IV cõa bë Cì b£n, tuy r¬ng Euclid r§t th nh cæng
trong vi»c ph¡t triºn h¼nh håc mët c¡ch thu¦n tóy m khæng sû döng
¸n h» thèng sè nh÷ng l¤i xu§t hi»n mët v§n · kh¡c khi chóng ta g°p
kh¡i ni»m tam gi¡c çng d¤ng. â l nhúng tam gi¡c câ c¡c c°p c¤nh
t÷ìng ùng khæng b¬ng nhau nh÷ng æi mët t¿ l» vîi nhau. N¸u t¿ l» n y
l 2 th¼ khæng khâ º ph¡t triºn l½ thuy¸t nhúng tam gi¡c g§p æi tam
gi¡c kh¡c. Têng qu¡t l¶n ta câ thº mð rëng l½ thuy¸t n y tîi tam gi¡c
m c¤nh cõa nâ l bëi nguy¶n l¦n c¤nh cõa tam gi¡c kia, ho°c g§p mët
sè húu t¿ l¦n. Nh÷ng n¸u t¿ l» n y khæng ph£i l sè húu t¿, l m sao ta
77
78 CH×ÌNG 2. VN Ë O TRONG HNH HÅC EUCLID
câ thº mæ t£ kh¡i ni»m c¤nh t¿ l» n¸u khæng sû döng h» thèng sè? Rã
r ng r¬ng t¿ l» c¡c c°p c¤nh b¬ng nhau ph£i ÷ñc hiºu l t¿ sè ë d i cõa
c¡c c°p c¤nh b¬ng nhau, nh÷ng ta khæng thº di¹n ¤t ÷ñc i·u â n¸u
nh÷ khæng câ kh¡i ni»m ë d i c¤nh l mët con sè v khæng câ kh£ n«ng
chia sè n y cho sè kh¡c. Euclid ¢ gi£i quy¸t sü khâ kh«n n y b¬ng c¡ch
ph¡t triºn l½ thuy¸t t¿ l» ð quyºn V cõa bë Cì b£n. Æng sû döng kh¡i
ni»m sau: C¡c magnitude (nâ câ thº l o¤n th¯ng, mi·n hay b§t cù thù
g¼) l còng t¿ l» (k½ hi»u a : b = c : d) n¸u l§y bëi n l¦n cõa a v c, v
l§y bëi m l¦n cõa b v d (n, m ∈ N∗ ) , th¼ na > mb ho°c na = mb ho°c
na < mb khi v ch¿ khi nc > md ho°c nc = md ho°c nc < md t÷ìng
ùng. N¸u a, b, c, d l nhúng sè, th¼ i·u n y t÷ìng ÷ìng vîi vi»c nâi r¬ng
mët sè húu t¿ m/n l nhä hìn, b¬ng ho°c lîn hìn a/b n¸u v ch¿ n¸u
m/n nhä hìn, b¬ng ho°c lîn hìn c/d. Hìn núa, n¸u a, b, c, d l sè thüc,
i·u n y t÷ìng ÷ìng vîi a/b v c/d b¬ng nhau theo ngh¾a sè thüc v¼
tªp sè húu t¿ l trò mªt trong tªp c¡c sè thüc. Nh÷ vªy kh¡i ni»m n y
t÷ìng tü nh÷ kh¡i ni»m l¡t ct m Dedekind sû döng khi x¥y düng sè
thüc (Dedekind - 1872). B¤n câ thº ngh¾ r¬ng Euclid ¢ bi¸t v· sè thüc
v vi¸t ành ngh¾a cõa nâ 2000 n«m tr÷îc Dedekind! Nh÷ng thüc sü l
khæng ph£i nh÷ vªy. Euclid sû döng d§u hi»u n y ch¿ º ph¥n bi»t c¡c t¿
l» n£y sinh ra mët c¡ch r§t tü nhi¶n trong h¼nh håc cõa æng, v½ dö nh÷
t¿ l» cõa nhúng o¤n câ thº düng ÷ñc b¬ng th÷îc v compa m câ thº
l væ t¿. Ta khæng câ b§t cù b¬ng chùng n o cho th§y r¬ng Euclid nhªn
ra sü tçn t¤i cõa sè thüc (v½ dö sè e ch¯ng h¤n), trong khi â Dedekind
nhªn ra ¦y õ c¡c l¡t ct Dedekind v l§y tªp c¡c l¡t ct l m mët èi
t÷ñng mîi cõa To¡n håc, â ch½nh l tªp c¡c sè thüc. ¥y l qu¡ tr¼nh
t¤o ra nhúng èi t÷ñng to¡n håc mîi nh÷ tªp nhúng tªp con cõa tªp
kh¡c vîi nhúng t½nh ch§t nh§t ành. Qu¡ tr¼nh n y l r§t hi»n ¤i v phê
bi¸n trong To¡n håc ng y nay.
Câ thº b¼nh luªn th¶m mët i·u l Hilbert ¢ gia cè l¤i H¼nh håc
Euclid b¬ng mët h» thèng c¡c ti¶n · thu¦n tóy h¼nh håc cho ph²p ta
x¥y düng H¼nh håc Euclid mët c¡ch ch°t ch³ düa tr¶n h» thèng ti¶n ·
â. Mët sè nh to¡n håc cõa th¸ k¿ XX công ¢ ÷a ra nhúng h» ti¶n ·
kh¡c cho h¼nh håc Euclid. Kh¡c vîi c¡ch l m cõa Hilbert, trong nhúng
h» ti¶n · â ¢ câ sü xu§t hi»n cõa sè thüc ngay khi bt ¦u ti¶n ·
(v½ dö h» ti¶n · cõa Birkhoff-1932). Trong mët chøng müc n o â, i·u
n y thüc sü l khæng thäa ¡ng bði v¼ nâ khæng thu¦n tóy h¼nh håc.
2.1 ë d i o¤n th¯ng

B¥y gií ta s³ thi¸t lªp l½ thuy¸t o ë d i o¤n th¯ng. Ta s³ ành ngh¾a
ph²p cëng v nh¥n c¡c o¤n th¯ng sai kh¡c mët to n ¯ng theo ngh¾a
têng (ho°c t½ch) cõa c¡c o¤n th¯ng to n ¯ng l to n ¯ng. Nâi c¡ch
kh¡c, ta s³ ành ngh¾a ph²p cëng (+) v ph²p nh¥n (·) tr¶n tªp P c¡c lîp
t÷ìng ÷ìng to n ¯ng cõa c¡c o¤n th¯ng. Sau â ta s³ x¥y düng mët
tr÷íng sp thù tü m tªp P ch½nh l tªp c¡c ph¦n tû d÷ìng. Sû döng
tr÷íng n y, chóng ta s³ ành ngh¾a kh¡i ni»m ë d i cõa o¤n th¯ng v
x¥y düng l½ thuy¸t tam gi¡c çng d¤ng.
Trong suèt möc n y ta luæn gi£ sû π l m°t ph¯ng Hilbert thäa m¢n
ti¶n · song song (P).
Tr÷íng v tr÷íng sp thù tü

Tr÷îc h¸t, ta s³ n¶u l¤i ành ngh¾a cõa tr÷íng.
2.1.1 ành ngh¾a. Mët tªp F còng vîi hai ph²p to¡n (+), (·) tr¶n â
thäa m¢n nhúng i·u ki»n sau:
(1) Tªp F còng vîi ph²p (+) lªp th nh mët nhâm Abel, cö thº:
(i) (a + b) + c = a + (b + c), ∀a, b, c ∈ F ,
(ii) a + b = b + a, ∀a, b ∈ F ,
(iii) ∃0 ∈ F thäa m¢n a + 0 = a, ∀a ∈ F ,
(iv) Vîi méi a ∈ F tçn t¤i −a ∈ F thäa m¢n a + (−a) = 0.
(2) Tªp F ∗ = F \{0} còng vîi ph²p (·) lªp th nh mët nhâm Abel, cö thº
(i) (ab)c = a(bc), ∀a, b, c ∈ F ∗ ,
(ii) ab = ba, ∀a, b ∈ F ∗ ,
(iii) ∃ 1 ∈ F ∗ thäa m¢n a.1 = a, ∀a ∈ F ∗ ,
(iv) Vîi ∀a ∈ F ∗ , ∃a−1 ∈ F ∗ thäa m¢n a.a−1 = 1.
(3) Hai ph²p to¡n (+) v (·) thäa m¢n t½nh ch§t ph¥n phèi
a(b + c) = ab + ac, (a + b)c = ac + bc.
°c sè cõa tr÷íng F l sè p ∈ N nhä nh§t m 1 + 1 + · · · + 1(p l¦n )

ho°c b¬ng 0 n¸u khæng câ sè p n o nh÷ vªy.
2.1.2 ành ngh¾a. Mët tr÷íng sp thù tü l mët tr÷íng F còng vîi
mët tªp con P bao gçm c¡c ph¦n tû ÷ñc gåi l d÷ìng, thäa m¢n c¡c
i·u ki»n sau ¥y:
(i) N¸u a, b ∈ P th¼ a + b ∈ P v ab ∈ P .
(ii) Vîi måi a ∈ F th¼ ch¿ mët trong nhúng kh¯ng ành sau l óng
a ∈ P, a = 0, −a ∈ P.
Ta n¶u ra mët sè t½nh ch§t c«n b£n cõa tr÷íng sp thù tü.
2.1.3 M»nh ·. Gi£ sû (F, P ) l mët tr÷íng sp thù tü. Th¸ th¼
(a) 1 ∈ P tùc 1 l ph¦n tû d÷ìng.
(b) F câ °c sè 0.
(c) Tr÷íng con nhä nh§t cõa F chùa 1 ¯ng c§u vîi Q.
(d) Vîi måi a 6= 0 ∈ F, a2 ∈ P
Chùng minh. (a) V¼ 1 6= 0 n¶n 1 ∈ P ho°c −1 ∈ P . N¸u 1 ∈ P th¼ ta câ

i·u ph£i chùng minh. N¸u −1 ∈ P th¼ bði i) ta câ (−1)(−1) = 1 ∈ P.
i·u n y l m¥u thu¨n. Vªy 1 ∈ P.
(b) V¼ 1 ∈ P, 1 + 1 + · · · + 1 ∈ P (têng mët sè húu h¤n b§t k¼ c¡c sè 1)
n¶n F câ °c sè 0.
(c) X²t ¡nh x¤
N −→ F
n 7−→ 1 + 1 + · · · + 1(n l¦n)
Nâ th¡c triºn th nh ìn ¡nh tø Q v o F m £nh cõa Q qua ¡nh x¤ n y

l ¯ng c§u vîi Q v l tr÷íng con nhä nh§t cõa F chùa 1. Tø nay v·
sau ta s³ çng nh§t Q vîi £nh cõa nâ trong F n¸u khæng câ chó þ n o
kh¡c.
(d) N¸u a 6= 0 th¼ ho°c a ∈ P ho°c −a ∈ P . N¸u a ∈ P th¼ a.a = a2 ∈ P
bði (i). Cán n¸u −a ∈ P th¼ (−a).(−a) = a2 ∈ P bði (i)
2.1.4 M»nh ·. Trong tr÷íng sp thù tü (F, P ) ta nâi a > b n¸u a − b ∈
P v a < b n¸u b − a ∈ P . Khi â, ta câ
(i) N¸u a > b v c ∈ F th¼ a + c > b + c.
(ii) N¸u a > b v b > c th¼ a > c.

(iii) N¸u a > b, c > 0 th¼ ac > bc.
(iv) Cho tr÷îc a, b ∈ F th¼ ch¿ câ mët trong c¡c m»nh · sau l óng:
a > b, a = b, a < b.
Chùng minh. (i) Do (a + c) − (b + c) = a − b n¶n theo ành ngh¾a a > b

khi v ch¿ khi a + c > b + c.
(ii) Ta câ a − c = (a − b) + (b − c). N¸u a > b v b > c th¼ a − b ∈ P v
b − c ∈ P. Do â (a − b) + (b − c) ∈ P, hay a − c ∈ P v suy ra a > c.
(iii) Gi£ thi¸t a > b. Th¸ th¼ a − b ∈ P . M°t kh¡c, do c > 0 n¶n c ∈ P.
Suy ra (a − b)c ∈ P, hay ac − bc ∈ P . i·u n y ch¿ ra ac > bc.
(iv) Tø t½nh ch§t (ii) trong ành ngh¾a P ta suy ra ch¿ mët trong ba i·u
sau l óng:
a − b ∈ P, a − b = 0, b − a ∈ P
Ba kh¯ng ành n y l¦n l÷ñt t÷ìng ÷ìng vîi a > b, a = b, a < b.
V½ dö. • Tr÷íng Q l tr÷íng sp thù tü vîi P l tªp c¡c sè húu t¿ d÷ìng
thæng th÷íng.
• Tr÷íng R l tr÷íng sp thù tü vîi P l c¡c sè thüc d÷ìng thæng th÷íng.
• Tr÷íng C khæng thº l tr÷íng sp thù tü v¼ i2 = −1 < 0.
• Vîi mët tr÷íng b§t k¼ ta câ nhi·u
√ c¡ch º bi¸n nâ th nh mët tr÷íng
sp thù tü. V½ dö, vîi F = Q( 2) th¼ F l tr÷íng con cõa R n¶n ta
câ thº chån P l tªp c¡c sè thüc d÷ìng√ m n¬m √ trong F . Ngo i ra,
x²t ph²p nhóng ϕ : F −→ R, a + b 2 7−→ a − b 2, ta câ thº chån
P = {x ∈ F |ϕ(x) > 0 trong R}
Ph²p cëng v nh¥n c¡c o¤n th¯ng
2.1.5 ành ngh¾a. Cho hai lîp t÷ìng ÷ìng to n ¯ng cõa c¡c o¤n
th¯ng a, b. Ta ành ngh¾a têng cõa chóng nh÷ sau: Chån iºm A, B sao
cho o¤n th¯ng AB biºu di¹n lîp a. Tr¶n ÷íng th¯ng AB chån iºm
C sao cho A ∗ B ∗ C v o¤n th¯ng BC biºu di¹n lîp b. Ta ành ngh¾a
a + b l lîp t÷ìng ÷ìng to n ¯ng cõa c¡c o¤n th¯ng biºu di¹n bði
o¤n th¯ng AC.
2.1.6 M»nh ·. Trong mët ph¯ng Hilbert, ph²p cëng c¡c o¤n th¯ng câ
nhúng t½nh ch§t sau:
1) a + b ho n to n x¡c ành, tùc l ph²p to¡n cëng ành ngh¾a nh÷ tr¶n
l khæng phö thuëc v o ¤i di»n.
2) a + b = b + a.
3) (a + b) + c = a + (b + c).
4) Cho hai lîp a, b b§t k¼. Khi â câ mët v ch¿ mët i·u trong nhúng
i·u sau ¥y l óng:
i) a = b.
ii) Tçn t¤i lîp c thäa m¢n a + c = b.
iii) Tçn t¤i lîp d thäa m¢n a = b + d.
Chùng minh. 1) N¸u ta chån biºu di¹n kh¡c A0 B 0 cõa lîp a, v l§y C 0
tr¶n A0 B 0 sao cho B 0 C 0 biºu di¹n b th¼ AC ∼
= A0 C 0 do ti¶n · (C3 ).
2) Gi£ sû AB biºu di¹n a v chån C sao cho A ∗ B ∗ C v BC biºu di¹n
b nh÷ trong ành ngh¾a. Th¸ th¼ AC biºu di¹n a + b. L§y DE biºu di¹n
b, v l§y F sao cho D ∗ E ∗ F v EF biºu di¹n b + a. Nh÷ng AB ∼ = FE
v BC ∼ = ED n¶n AC ∼ = F D (do (C3 )). Tø â ta suy ra a + b = b + a.
3) º câ (a + b) + c, tr÷îc h¸t ta chån AB ∈ a, sau â chån C sao cho
A ∗ B ∗ C v BC ∈ b, chån D sao cho A ∗ C ∗ D v CD ∈ c. Th¸ th¼ AD
biºu di¹n (a + b) + c.
M°t kh¡c gi£ sû EF ∈ b v chån G thuëc EF sao cho F G ∈ c. Vªy
th¼ EG biºu di¹n b + c. º câ a + (b + c) ta c¦n t¼m iºm H sao cho
A ∗ B ∗ H v BH ∼ = EG. Nh÷ng BD ∼ = EG (bði (C3 )) n¶n H = D do
t½nh duy nh§t trong (C1 ). Tø â (a + b) + c = a + (b + c).
4) Cho hai lîp t÷ìng ÷ìng a, b tr¶n tia gèc A. Ta l§y hai iºm B, C
sao cho AB ∈ a v AC ∈ b. N¸u B = C th¼ a = b. N¸u A ∗ B ∗ C th¼
a + [BC] = b. N¸u A ∗ C ∗ B , th¼ a = b + [CB]. Bði (B3 ) n¶n ch¿ câ mët

kh£ n«ng x£y ra. Tø â ta câ i·u ph£i chùng minh.
Tr÷îc khi ta x¡c ành t½ch, ta c¦n ành ra mët o¤n ìn và. Chån
mët o¤n th¯ng b§t k¼ v cè ành nâ. Lîp t÷ìng ÷ìng cõa o¤n th¯ng
â ÷ñc gåi l o¤n ìn và v k½ hi»u l 1. Chóng ta công c¦n ¸n ti¶n
· song song ngay tø ành ngh¾a cõa t½ch.
2.1.7 ành ngh¾a. Cho hai lîp t÷ìng ÷ìng a, b, ta x¡c ành t½ch cõa
chóng nh÷ sau. ¦u ti¶n l§y tam gi¡c vuæng ABC vîi AB ∈ 1, BC ∈ a
v vuæng t¤i B. °t α = ∠BAC . B¥y gií ta v³ tam gi¡c vuæng DEF vîi
DE ∈ b v câ còng gâc α t¤i D, Ê = 1v . Ta ành ngh¾a ab l lîp t÷ìng
÷ìng vîi ph¦n tû ¤i di»n l EF cõa tam gi¡c mîi.
2.1.8 M»nh ·. Trong mët ph¯ng Hilbert vîi (P), ph²p nh¥n c¡c o¤n
câ t½nh ch§t sau ¥y:
(1) ab l ho n to n x¡c ành.
(2) a · 1 = a, ∀a.
(3) ab = ba, ∀a, b.
(4) a(bc) = (ab)c, ∀a, b, c.
(5) ∀a, tçn t¤i duy nh§t b sao cho ab = 1.
(6) a(b + c) = ab + ac, ∀a, b, c.
Chùng minh. 1) ành ngh¾a t½ch l ho n to n x¡c ành. Thªt vªy, n¸u
A0 B 0 C 0 l tam gi¡c vuæng kh¡c vîi c¤nh 1, a th¼ nâ to n ¯ng vîi ABC
do (SAS). Tø â, ta câ gâc to n ¯ng α. N¸u D0 E 0 F 0 l tam gi¡c vuæng
kh¡c vîi gâc α v c¤nh b th¼ nâ l to n ¯ng vîi DEF bði (ASA). Tø
â ta ÷ñc o¤n to n ¯ng E 0 F 0 .
2) º câ t½ch a · 1, l§y 4DEF câ c¤nh b = 1 v gâc α. Th¸ th¼
DEF ∼ = ABC bði (ASA). Do â a · 1 = a.
3) Cho a, b. Tr÷îc h¸t ta l§y tam gi¡c vuæng ABC vîi c¤nh 1, a. X¡c
ành gâc α = ∠BAC . K²o d i CB v· ph½a kh¡c èi vîi AB v l§y D
sao cho BD ∈ b. V³ ÷íng th¯ng qua D t¤o vîi BD mët gâc α. ÷íng
th¯ng n y ct AB k²o d i t¤i E. Th¸ th¼ 4DBE vuæng vîi c¤nh b v
gâc α. Do â o¤n th¯ng BE biºu di¹n ab.
X²t 4 iºm ACDE. V¼ c¡c gâc ∠CAE v ∠CDE còng b¬ng α, n¶n c¡c
iºm A, C, D, E lªp th nh mët tù gi¡c nëi ti¸p. Suy ra ∠DAE = ∠DCE.
Ta gåi lîp n y l β . º t½nh t½ch ba, ta sû döng tam gi¡c ABD, thu ÷ñc
gâc β v sû döng tam gi¡c CBE , câ gâc β v c¤nh a. Tø â BE biºu
di¹n t½ch ba. Suy ra ab = ba.
4) V³ tam gi¡c vuæng vîi c¤nh 1, a º x¡c ành gâc α v v³ tam gi¡c
vuæng c¤nh 1, c º x¡c ành gâc γ . V³ tam gi¡c vuæng ABC vîi c¤nh b
v gâc α º x¡c ành ab.
Tr¶n tia èi cõa tia BC ta l§y iºm D sao cho ∠DAB = γ. Vªy BD
biºu di¹n cb. Tr¶n tia èi cõa BA ta l§y iºm E sao cho ∠EDC = α.
Th¸ th¼ BE s³ biºu di¹n a(cb).
Do c¡c gâc ð A v D ·u b¬ng gâc α n¶n ADEC l tù gi¡c nëi ti¸p.
Suy ra ∠BCE = γ. V¼ th¸ BE biºu di¹n c(ab). Vªy a(cb) = c(ab). Theo
luªt giao ho¡n ð tr¶n ta câ a(bc) = a(cb) = c(ab) = (ab)c.
5) Cho a, v³ tam gi¡c vuæng c¤nh 1, a º x¡c ành α. Gåi β l gâc nhån
cán l¤i. V³ tam gi¡c vuæng gâc β c¤nh 1 º x¡c ành c¤nh b. V¼ gâc thù
hai cõa tam gi¡c n y l α n¶n ab = 1.
6) Cho a, b, c v α ÷ñc x¡c ành bði tam gi¡c vuæng c¤nh 1, a. V³ tam
gi¡c vuæng ABC vîi c¤nh b v gâc α º x¡c ành BC ∈ ab. Chån D
thuëc ÷íng th¯ng AB sao cho A ∗ B ∗ D v BD ∈ c. V³ CE k AB
v DE ⊥ AB. Gåi F l giao cõa AC v DE. Th¸ th¼ ∠ECF = α v

CE ∈ c. Do â EF biºu di¹n ac. Do tù gi¡c BCED l h¼nh chú nhªt
n¶n DE ∈ ab. V¼ vªy AD biºu di¹n b + c v DF biºu di¹n ab + ac. M°t
kh¡c, tam gi¡c ADF câ c¤nh b + c v gâc α n¶n DF biºu di¹n a(b + c).
Vªy a(b + c) = ab + ac.
Chó þ. Chóng ta kiºm tra l¤i xem ta ¢ dòng nhúng gi£ thi¸t g¼ º câ
÷ñc c¡c M»nh · 2.1.6 v 2.1.8. Tr÷îc h¸t i·u ki»n º cëng c¡c o¤n
th¯ng ÷ñc thäa m¢n trong måi ph¯ng Hilbert. Tuy nhi¶n, ngay trong
ành ngh¾a t½ch hai o¤n th¯ng ta ¢ ph£i dòng ¸n (P) º cho iºm
F tçn t¤i. Trong chùng minh cõa M»nh · 2.1.8 ta khæng c¦n ti¶n ·
Euclid (E) cho giao nhúng ÷íng trán. V¼ th¸ c¡c M»nh · 2.1.6 v 2.1.8
l óng trong ph¯ng Hilbert vîi (P) (m khæng c¦n (E)!).
2.1.9 M»nh ·. Cho ph¯ng Hilbert tho£ m¢n (P) v gi£ sû o¤n ìn và
1 ¢ ÷ñc chån. Khi â, tçn t¤i duy nh§t (sai kh¡c ¯ng c§u) mët tr÷íng
sp thù tü F, trong â tªp nhúng ph¦n tû d÷ìng P l tªp nhúng lîp t÷ìng
÷ìng to n ¯ng c¡c o¤n th¯ng vîi ph²p to¡n (+), (·) x¡c ành nh÷ tr¶n.
Chùng minh. ¥y l h» qu£ cõa bê · thu¦n tóy ¤i sè sau ¥y.
2.1.10 Bê ·. Gi£ sû P l tªp hñp vîi hai ph²p to¡n (+), (·) x¡c ành
tr¶n nâ thäa m¢n nhúng t½nh ch§t ð c¡c M»nh · 2.1.6) v (2.1.8). Khi
â tçn t¤i duy nh§t tr÷íng sp thù tü F trong â tªp nhúng ph¦n tû
d÷ìng l P.
Chùng minh. Tr¶n P × P ta x²t quan h» t÷ìng ÷ìng:

(a, b) ∼ (a0 , b0 ) ⇐⇒ a + b0 = a0 + b.
Gi£ sû F l tªp c¡c lîp t÷ìng ÷ìng sinh bði quan h» t÷ìng ÷ìng tr¶n.
X¡c ành ph²p cëng:
(a, b) + (c, d) = (a + c, b + d)
v ph²p nh¥n
(a, b) · (c, d) = (ac + bd, ad + bc).
C¡c ph²p to¡n n y khæng phö thuëc v o c¡ch chån ¤i di»n. Thªt vªy
n¸u (a, b) ∼ (a0 , b0 ) v (c, d) ∼ (c0 , d0 ) th¼ ta câ a+b0 = a0 +b, c+d0 = c0 +d
suy ra a + c + b0 + d0 = a0 + c0 + b + d do â (a + c, b + d) ∼ (a0 + c0 , b0 + d0 ).
Khæng m§t t½nh têng qu¡t ta gi£ sû tçn t¤i x, y sao cho a = b + x v
c = d + y . Do gi£ thi¸t ta câ a0 = b0 + x, c0 = d0 + y tø c¡c i·u â
ta câ ac + bd = ad + bc + xy v a0 c0 + b0 d0 = a0 d0 + b0 c0 + xy th¸ n¶n
(ac + bd, ad + bc) ∼ (a0 c0 + b0 d0 , a0 d0 + b0 c0 ).
K½ hi»u 0 l lîp t÷ìng ÷ìng cõa (a, a) vîi a n o â thuëc P. D¹ th§y
0 âng vai trá nh÷ ph¦n tû trung háa; ph²p cëng l k¸t hñp v giao ho¡n;
vîi méi (a, b) th¼ (b, a) l ph¦n tû èi. Vªy tªp (F, +) l nhâm abel. Ngo i
ra, ph²p nh¥n l k¸t hñp, giao ho¡n v ph¥n phèi èi vîi ph²p cëng. °t
1 l lîp t÷ìng ÷ìng cõa (1 + a, a) vîi a n o â thuëc P. Th¸ th¼ 1 ch½nh
l ph¦n tû trung háa cõa ph²p nh¥n. Vªy (F, +, ·) l mët tr÷íng.
Ta x¡c ành ¡nh x¤ ϕ : P −→ F, a ∈ P 7−→ (a + b, b) vîi b n o
â thuëc P. ¥y l mët ìn ¡nh do n¸u (a + b, b) ∼ (a0 + c, c) th¼
a + b + c = a0 + b + c suy ra a = a0 , tø â ta çng nh§t £nh cõa P
vîi P. D¹ th§y P âng vîi ph²p cëng v ph²p nh¥n. Ta cán ph£i chùng
tä r¬ng vîi måi x = (a, b) ∈ F th¼ x ∈ P ho°c x = 0 ho°c −x ∈ P .
Thªt vªy, n¸u a = b th¼ x = 0. Ta s³ dòng t½nh ch§t (4) cõa M»nh ·
2.1.6. N¸u tçn t¤i c sao cho a + c = b th¼ x = (a, b) = (a, a + c) v do
â −x = (a + c, a) ∈ P . M°t kh¡c, n¸u tçn t¤i d sao cho a = b + d th¼
x = (a, b) = (b + d, d) ∈ P .
2.1.11 ành ngh¾a. Vîi méi o¤n th¯ng AB, ta gåi a l lîp t÷ìng
÷ìng sinh bði AB . Th¸ th¼ a l mët ph¦n tû cõa tr÷íng F . Ta s³ gåi a
l ë d i cõa o¤n th¯ng AB .
N¸u AB v CD l hai o¤n th¯ng vîi ë d i l¦n l÷ñt l a v b th¼ ta
AB a
ành ngh¾a t sè = := ab−1 ∈ F.
CD b
a c
Ta nâi r¬ng bèn o¤n th¯ng vîi ë d i a, b, c, d l t l» n¸u = .
b d
Tam gi¡c çng d¤ng

2.1.12 ành ngh¾a. Hai tam gi¡c ABC v A0 B 0 C 0 ÷ñc gåi l çng
d¤ng n¸u c¡c gâc t÷ìng ùng b¬ng nhau v c¡c c°p c¤nh t÷ìng ùng t l»,
tùc l
a b c
Â = Â0 , B̂ = B̂ 0 , Ĉ = Ĉ 0 ; 0 = 0 = 0 .
a b c
2.1.13 M»nh ·. (D§u hi»u çng d¤ng g.g.g) N¸u hai tam gi¡c ABC
v DEF câ ba gâc t÷ìng ùng b¬ng nhau th¼ hai tam gi¡c â çng d¤ng.
Chùng minh. Tr÷îc h¸t ta d¹ th§y M»nh · l óng cho c¡c tam gi¡c
vuæng theo ngh¾a c¡c c¤nh gâc vuæng t÷ìng ùng t l». V¼ th¸ chóng ta
s³ ÷a tr÷íng hñp têng qu¡t v· tr÷íng hñp tam gi¡c vuæng.
Trong tam gi¡c ABC ta v³ ÷íng ph¥n gi¡c cõa ba gâc, chóng çng
quy t¤i I . Th¸ th¼ I c¡ch ·u ba c¤nh: ID ∼ = IE ∼= IF = h. Do 4AF I ∼ =
4AEI n¶n AE ∼ = AF = x. T÷ìng tü ta câ BD = BF = y, CD = DE =
z. L m t÷ìng tü vîi tam gi¡c A0 B 0 C 0 , ta ÷ñc c¡c iºm I 0 , D0 , E 0 , F 0 v
c¡c o¤n th¯ng x0 , y 0 , z 0 .
1
Gi£ sû α = Â. V³ mët tam gi¡c vuæng vîi mët c¤nh l 1 k· vîi gâc
2
α, c¤nh gâc vuæng cán l¤i l r. Theo ành ngh¾a cõa ph²p nh¥n h = rx.
x h
Trong tam gi¡c thù hai ta câ h0 = rx0 . Do â 0 = 0 . Lªp luªn t÷ìng tü
x h
y h z h h
ta câ 0 = 0 , 0 = 0 . N¸u °t 0 = k th¼ x = kx , y = ky 0 , z = kz 0 . Do
0
y h z h h
a = y + z, a0 = y 0 + z 0 n¶n a = ka0 theo luªt ph¥n phèi. Lªp luªn t÷ìng
a b c
tü ta câ b = kb0 , c = kc0 . Suy ra 0 = 0 = 0 .
a b c
2.1.14 M»nh ·. Trong tam gi¡c ABC k´ B C k BC. Th¸ th¼ AB v
0 0
AC t¿ l» vîi AB v AC . Ng÷ñc l¤i, n¸u ta l§y c¡c iºm B 0 , D l¦n l÷ñt

0 0
tr¶n c¡c c¤nh AB, AC sao cho AB, AC t¿ l» vîi AB 0 , AD th¼ B 0 D k BC.
Chùng minh. V¼ B 0 C 0 k BC n¶n gâc t¤i B 0 , C 0 s³ b¬ng gâc t¤i B, C t÷ìng

ùng. V¼ gâc A chung n¶n tam gi¡c ABC çng d¤ng vîi tam gi¡c A'B'C'
theo M»nh · 2.1.13. Tø â, ta suy ra c¡c c°p c¤nh t÷ìng ùng t¿ l».
Ng÷ñc l¤i, v³ B 0 C 0 k BC. Th¸ th¼ AB, AC t¿ l» vîi AB 0 , AC 0 . Tr¶n
tr÷íng F th¼ ¤i l÷ñng thù t÷ trong t l» thùc ÷ñc x¡c ành duy nh§t khi
¢ bi¸t ba ¤i l÷ñng cán l¤i. V¼ th¸ AD ∼ = AC 0 . V¼ D, C 0 n¬m tr¶n còng
mët tia gèc A n¶n D tròng vîi C (theo ((C1 ))). Do â B 0 D k BC.
0
2.1.15 M»nh ·. (D§u hi»u çng d¤ng c.c.c) N¸u hai tam gi¡c ABC
v A0 B 0 C 0 câ c¡c c°p c¤nh t÷ìng ùng t¿ l» th¼ hai tam gi¡c â çng d¤ng.
Chùng minh. Gi£ sû c¤nh cõa tam gi¡c thù hai l lîn hìn. Ta l§y iºm
D tr¶n B 0 A0 sao cho B 0 D ∼
= BA. V³ mët ÷íng th¯ng qua D song song
vîi A C . Theo M»nh · 2.1.14, hai tam gi¡c A0 B 0 C 0 v DB 0 E l çng
0 0
d¤ng. V¼ th¸ c¡c c°p c¤nh cõa chóng t¿ l». Suy ra c¡c c¤nh cõa tam gi¡c
ABC t¿ l» vîi c¡c c¤nh cõa DB 0 E . M°t kh¡c, do B 0 D ∼ = BA n¶n c¡c
c¤nh cõa tam gi¡c ABC b¬ng c¡c c¤nh t÷ìng ùng cõa tam gi¡c DB 0 E .
Do (c.c.c) ta suy ra 4ABC ∼ = 4DB 0 E. Tø â c¡c gâc t÷ìng ùng cõa
hai tam gi¡c ABC v A0 B 0 C 0 l b¬ng nhau.
2.1.16 M»nh ·. (D§u hi»u çng d¤ng c.g.c) Gi£ sû hai 4ABC, 4A B C0 0 0
câ c¡c gâc t¤i A, A b¬ng nhau v hai c¤nh AB, AC t¿ l» vîi hai c¤nh
0
A0 B 0 , A0 C 0 . Khi â hai tam gi¡c l çng d¤ng.
Chùng minh. D nh cho b¤n åc nh÷ b i tªp.
Chó þ: Trong ph¯ng Hilbert vîi (P), nhúng k¸t qu£ cõa l½ thuy¸t Euclid
èi vîi tam gi¡c çng d¤ng m khæng li¶n quan ¸n di»n t½ch cõa c¡c
h¼nh th¼ v¨n óng.
2.1.17 M»nh ·. N¸u ABC l tam gi¡c vuæng vîi c¤nh a, b v c¤nh
huy·n c th¼ a2 + b2 = c2 .
Chùng minh. ¥y l ành l½ Pythagore quen thuëc. Euclid ¢ chùng minh
düa tr¶n vi»c düng c¡c h¼nh vuæng tr¶n c¡c c¤nh. Ta s³ ÷a ra mët c¡ch
chùng minh kh¡c.
V³ CD ⊥ AB(D ∈ AB). Tam gi¡c ABC câ còng c¡c gâc vîi tam
x a c−x b
gi¡c ACD, CBD, suy ra chóng çng d¤ng. Do â = , = . Suy
a c b c
ra cx = a2 , c2 − cx = b2 . Vªy a2 + b2 = c2 .
2.1.18 H» qu£. Trong ph¯ng Hilbert thäa m¢n (P), tr÷íng sp thù tü F
trong M»nh · 2.1.9 l tr÷íng Pythagore, tùc l vîi méi ph¦n tû a ∈ F
th¼ ph¦n tû 1 + a2 câ c«n bªc hai trong F.
√
Chùng minh. Ta ph£i chùng minh vîi måi a ∈ F, 1 + a2 ∈ F.
N¸u a = 0 th¼ ph²p chùng minh l t¦m th÷íng.
N¸u a < 0, thay a bði −a ta câ thº gi£ sû a > 0. Do â a l ë d i
cõa mët o¤n. V³ mët tam gi¡c√vuæng vîi c¤nh gâc vuæng l 1, a. Theo
M»nh · 2.1.17, c¤nh huy·n l 1 + a2 ∈ F .
M°t ph¯ng Descartes tr¶n mët tr÷íng

Tr÷îc h¸t, ta ÷a ra ành ngh¾a th¸ n o l mët m°t ph¯ng (hay ph¯ng)
Descartes tr¶n mët tr÷íng.
Gi£ sû F l mët tr÷íng.
2.1.19 ành ngh¾a. Tªp F 2
c¡c c°p sp thù tü (a, b), a, b ∈ F ÷ñc gåi
l ph¯ng Descartes tr¶n tr÷íng F , kþ hi»u l π (ho°c πF n¸u ta muèn ch¿
rã tr÷íng F ). C¡c c°p n y ÷ñc gåi l c¡c iºm cõa ph¯ng. Trong ph¯ng
â, tªp nhúng iºm câ d¤ng (a, 0) gåi l tröc x, tªp nhúng iºm câ d¤ng
(0, b) gåi l tröc y v iºm (0, 0) l giao cõa chóng gåi l iºm gèc. Mët
÷íng th¯ng l mët tªp con x¡c ành bði ph÷ìng tr¼nh ax + by + c = 0,
vîi a, b, c ∈ F ; a, b khæng çng thíi b¬ng 0.
Khi b = 0 th¼ ph÷ìng tr¼nh ÷íng th¯ng câ thº vi¸t d÷îi d¤ng x = a
v ta gåi nhúng ÷íng th¯ng n y l ÷íng th¯ng th¯ng ùng. Nhúng
÷íng th¯ng cán l¤i, ph÷ìng tr¼nh cõa nâ ·u câ thº vi¸t d÷îi d¤ng
y = mx + b. Trong tr÷íng hñp n y ta gåi m l h» sè gâc cõa ÷íng
th¯ng. èi vîi ÷íng th¯ng th¯ng ùng ta nâi r¬ng nâ câ h» sè gâc l
∞, trong â ∞ ch¿ l t÷ñng tr÷ng, nâ khæng ph£i l mët ph¦n tû cõa F.
V½ dö: Gi£ sû Fl tr÷íng ch¿ câ hai ph¦n tû l 0, 1. Khi â πF bao
gçm bèn iºm v s¡u ÷íng th¯ng. L÷u þ r¬ng hai ÷íng ch²o khæng
ct nhau.
2.1.20 M»nh ·. N¸u F l mët tr÷íng b§t k¼ th¼ ph¯ng Descartes πF
thäa m¢n nhúng ti¶n · (I1 ), (I2 ), (I3 ) v ti¶n · song song (P ) cõa h»
ti¶n · Hilbert.
Chùng minh. Ti¶n · (I1 ) nghi»m óng v¼ trong tr÷íng F ta v¨n câ c¡c
ph²p to¡n (+), (−), (·), (:) n¶n ta câ thº t¼m ÷ñc mët ph÷ìng tr¼nh tuy¸n
t½nh vîi h» sè trong tr÷íng F i qua hai iºm ¢ cho b¬ng ph÷ìng ph¡p
h¼nh håc gi£i t½ch.
Ti¶n · (I2 ) nghi»m óng v¼ måi tr÷íng F câ ½t nh§t hai ph¦n tû
kh¡c nhau l 0 v 1 n¶n n¸u ÷íng th¯ng câ d¤ng y = mx + b ta l§y hai
iºm ùng vîi x = 0, x = 1, cán n¸u ÷íng th¯ng câ d¤ng x = c ta l§y
hai iºm (c, 0), (c, 1).
Ti¶n · (I3 ) nghi»m óng v¼ ta câ thº l§y ba iºm (0, 0), (0, 1), (1, 0)
v ta th§y ngay r¬ng chóng khæng còng thuëc mët ÷íng th¯ng n o.
Ta kiºm tra ti¶n · (P ). Thªt vªy, trong πF ta th§y ngay hai ÷íng
th¯ng song song khi v ch¿ khi chóng câ còng h» sè gâc. Gi£ sû ¢ cho
÷íng th¯ng l vîi h» sè gâc m. Vªy th¼ tø ph÷ìng ph¡p cõa h¼nh håc
gi£i t½ch ta th§y r¬ng ch¿ câ duy nh§t mët ÷íng th¯ng câ h» sè gâc m
v i qua iºm P cho tr÷îc.
2.1.21 M»nh ·. N¸u F l mët tr÷íng sao cho ta ành ngh¾a ÷ñc quan
h» "ð giúa" trong ph¯ng Descartes thäa m¢n c¡c ti¶n · (B1 ) − (B4 ) th¼
F s³ l tr÷íng sp thù tü. Ng÷ñc l¤i, n¸u (F, P ) l tr÷íng sp thù tü th¼
ta câ thº ành ngh¾a quan h» "ð giúa" trong πF º nâ thäa m¢n c¡c ti¶n
· (B1 ) − (B4 ).
Chùng minh. Gi£ sû F l tr÷íng v ta ¢ câ quan h» "ð giúa" tr¶n ph¯ng

πF thäa m¢n c¡c ti¶n · (B1 ) − (B3 ). Ta gåi P ⊂ F l tªp bao gçm t§t
c£ nhúng iºm a ∈ F, a 6= 0 sao cho iºm (a, 0) tr¶n tröc x n¬m còng
ph½a vîi 1 èi vîi 0. V¼ ph²p cëng tr¶n tr÷íng t÷ìng ùng vîi vi»c x¸p
li·n nhau c¡c o¤n n¶n d¹ th§y n¸u a, b ∈ P th¼ a + b ∈ P .
B¥y gií vîi a, b ∈ P , °t a tr¶n tröc x, °t 1, b tr¶n tröc y . V³ ÷íng
th¯ng nèi (0, 1) vîi (a, 0) v ÷íng th¯ng song song vîi nâ i qua iºm
(0, b). Nâ s³ g°p tröc x t¤i (ab, 0). Rã r ng 1, a, b ∈ P n¶n ab ∈ P . Vªy P
thäa m¢n t½nh ch§t ¦u ti¶n cõa tr÷íng sp thù tü. Tø c¡ch x¥y düng,
ta th§y F l hñp ríi nhau cõa P ∪ {0} ∪ −P. Vªy (F, P ) l mët tr÷íng
sp thù tü.
B¥y gií, ng÷ñc l¤i, gi£ sû (F, P ) l tr÷íng sp thù tü. Ta x¡c ành
quan h» "ð giúa" giúa c¡c iºm tr¶n mët ÷íng th¯ng nh÷ sau: Gi£ sû
A = (a1 , a2 ), B = (b1 , b2 ), C = (c1 , c2 ) l ba iºm ph¥n bi»t tr¶n ÷íng
th¯ng y = mx + b. Ta nâi r¬ng B n¬m giúa A v C (tùc l A ∗ B ∗ C )
n¸u
ho°c a1 < b1 < c1 ho°c a1 > b1 > c1
N¸u ÷íng th¯ng th¯ng ùng th¼ ta s³ thay tåa ë thù hai cho vai trá
tåa ë thù nh§t theo c¡ch t÷ìng tü.
Ta ph£i kiºm tra (B1 ) − (B4 ).
• (B1 ): suy ra ngay tø ành ngh¾a.
• (B2 ): suy ra tø t½nh ch§t cõa tr÷íng sp thù tü, â l vîi b§t k¼
b, d ∈ F, b < d, tçn t¤i a, c, e ∈ F thäa m¢n a < b < c < d < e. Thªt vªy,
1
ta câ thº l§y a = b − 1, c = (b + d), e = d + 1. (V¼ F câ °c sè b¬ng 0
2
1
n¶n ∈ F.)
2
• (B3 ): suy ra tø t½nh ch§t r¬ng n¸u a, b, c l ba ph¦n tû kh¡c nhau cõa
tr÷íng F th¼ ch¿ mët trong 6 kh£ n«ng sau xu§t hi»n
a < b < c, a < c < b, b < a < c, b < c < a, c < a < b, c < b < a.
• (B4 ): Gi£ sû cho tam gi¡c ABC v ÷íng th¯ng l ct c¤nh AB.
Gi£ sû A, B, C 6∈ l, ta ph£i chùng minh l ct ho°c AC ho°c BC .

Gi£ sû l l ÷íng th¯ng ùng, suy ra ph÷ìng tr¼nh cõa l l x = d. Gi£
sû a, b, c l ho nh ë cõa A, B, C . Theo gi£ thi¸t ho°c a < d < b ho°c
b < d < a. Do t½nh èi xùng ta câ thº gi£ thi¸t a < d < b. Rã r ng r¬ng
n¸u c < d th¼ l ct BC nh÷ng khæng ct AC , cán n¸u c > d th¼ l ct AC
nh÷ng khæng ct BC.
N¸u l khæng th¯ng ùng ta s³ dòng mët ph²p êi tåa ë sao cho l
trð th nh th¯ng ùng. V¼ ph²p bi¸n êi tuy¸n t½nh £o chi·u ho°c b£o
tçn chi·u b§t ¯ng thùc n¶n nâ khæng £nh h÷ðng ¸n quan h» "ð giúa"
n¶n ta câ thº chuyºn v· tr÷íng hñp tr¶n.
Ta ÷a ra hai ti¶n · sau.

Ti¶n · Archimedes (A). Cho hai o¤n th¯ng AB v CD. Khi â tçn
t¤i mët sè nguy¶n d÷ìng n sao cho o¤n th¯ng AB g§p l¶n n l¦n s³ lîn
hìn o¤n th¯ng CD.
Ti¶n · Dedekind (D). Gi£ sû c¡c iºm cõa ÷íng th¯ng l ÷ñc chia
th nh hai tªp con kh¡c réng S, T sao cho khæng câ iºm n o cõa S n¬m
giúa hai iºm cõa T v khæng câ iºm n o cõa T n¬m giúa hai iºm cõa
S. Khi â tçn t¤i duy nh§t mët iºm P sao cho vîi b§t ký A ∈ S, B ∈ T
th¼ A = P ho°c B = P ho°c P n¬m giúa A v B .
2.1.22 M»nh ·. N¸u (F, P ) l tr÷íng sp thù tü th¼ ph¯ng Descartes
πF thäa m¢n (A), (D) khi v ch¿ khi F thäa m¢n nhúng t½nh ch§t t÷ìng
ùng sau
(A') (Ti¶n · Archimedes cho tr÷íng) Vîi måi a > 0 trong F , tçn t¤i
n ∈ N sao cho n > a.
(D') (Ti¶n · Dedekind cho tr÷íng) Gi£ sû ta câ thº biºu di¹n F th nh
hñp ríi cõa hai tªp con kh¡c réng F = S ∪ T v gi£ sû r¬ng vîi måi
a ∈ S , vîi måi b ∈ T ta câ a < b. Khi â, tçn t¤i duy nh§t c ∈ F sao
cho ∀a ∈ S v ∀b ∈ T ta câ a ≥ c ≥ b.
Chùng minh. Vîi (A) ta chån tåa ë sao cho o¤n AB l o¤n ìn và.
N¸u C, D n¬m tr¶n còng mët ÷íng th¯ng t÷ìng ùng vîi c, d ∈ F, c < d
th¼ n l¦n cõa AB s³ v÷ñt CD khi v ch¿ khi n > d − c.
Vîi (D) ta chån tåa ë sao cho ÷íng th¯ng trong gi£ thi¸t l tröc x
v çng nh§t nhúng iºm cõa nâ vîi nhúng ph¦n tû cõa F .
2.1.23 M»nh ·. Gi£ sû F l tr÷íng sp thù tü thäa m¢n ti¶n ·
Archimedes (A'). Khi â F ¯ng c§u b£o tçn thù tü vîi mët tr÷íng con
cõa R. Hìn núa, trong tr÷íng hñp n y, F thäa m¢n ti¶n · D¶dekin (D')
khi v ch¿ khi tr÷íng con n y ch½nh b¬ng R.
Chùng minh. Theo M»nh · 2.1.3, F chùa mët tr÷íng con F0 ¯ng c§u
vîi Q. i·u â cho ta ¯ng c§u duy nh§t ϕ0 : F0 −→ Q ⊂ R. Ta s³ th¡c
triºn ϕ0 tîi mët ¯ng c§u tø F v o R.
Thªt vªy, gi£ sû α ∈ F . Theo ti¶n · Archimedes, tçn t¤i nhúng sè
nguy¶n nhä hìn α v lîn hìn α. Gi£ sû a0 l sè nguy¶n n duy nh§t
thäa m¢n n ≤ α < n + 1. L§y a1 ∈ 10 1
Z l sè duy nh§t thäa m¢n
i·u ki»n a1 ≤ α < a1 + 10 1
(Cö thº, ta chån sè nguy¶n m sao cho
m ≤ 10α < m + 1 v °t a1 = m/10). T÷ìng tü, ta l§y a2 ∈ 100 1
Z
sao cho a2 ≤ α < a2 + 100 . . . Ti¸p töc theo c¡ch n y, ta thu ÷ñc d¢y
1
a0 ≤ a1 ≤ a2 . . . ≤ . . . nhúng sè húu t¿ thäa m¢n an ≤ α < an + 10−n

vîi méi n. Trong tr÷íng R, d¢y n y hëi tö ¸n mët sè thüc, ta gåi l
ϕ(α). Nâ cho ph²p ta x¡c ành mët ¡nh x¤ ϕ : F −→ R. D¹ d ng kiºm
tra r¬ng ϕ(α + β) = ϕ(α) + ϕ(β) v ϕ(αβ) = ϕ(α)ϕ(β). V¼ vªy ϕ l mët
çng c§u giúa c¡c tr÷íng v do â nâ l ¯ng c§u tø F l¶n ϕ(F ). Ta
công th§y r¬ng n¸u α < β th¼ ϕ(α) < ϕ(β).
B¥y gií, i·u ki»n (D') tr¶n F t÷ìng ÷ìng vîi (D') tr¶n ϕ(F ) bði
v¼ nhúng tr÷íng n y l ¯ng c§u b£o tçn thù tü. Méi sè thüc r ∈ R °c
tr÷ng bði tªp
Σ1 = {a ∈ R|a ≤ r}
v
Σ2 = {a ∈ R|a > r}
cho n¶n (D') óng èi vîi ϕ(F ) n¸u ϕ(F ) = R.
Ng÷ñc l¤i, n¸u ϕ(F ) thäa m¢n (D0 ) th¼ ta câ
ϕ(F ) = (ϕ(F ) ∩ Σ1 ) ∪ (ϕ(F ) ∩ Σ2 ).
L§y sè c thäa m¢n (D0 ). Gi£ sû c > r. Do Q ⊂ ϕ(F ) n¶n tçn t¤i
x ∈ ϕ(F ) v r < x < c. Suy ra x ∈ Σ2 v do â theo ành ngh¾a cõa c
th¼ c ≤ x. i·u n y l m¥u thu¨n. T÷ìng tü, n¸u gi£ sû c < r ta công
suy ra m¥u thu¨n. Do â c = r, hay r ∈ ϕ(F ), ∀r ∈ R. K¸t hñp vîi ϕ(F )
l tr÷íng con cõa R ta rót ra ϕ(F ) = R.
Chó þ: Måi tr÷íng con F cõa R trð th nh tr÷íng sp thù tü n¸u ta
l§y tªp P ⊂ F l tªp nhúng sè thüc d÷ìng theo ngh¾a thæng th÷íng m
n¬m trong F . Nh÷ vªy, vi»c nghi¶n cùu tr÷íng sp thù tü Archimedes
t÷ìng ÷ìng vîi vi»c nghi¶n cùu nhúng tr÷íng con cõa R.
B¥y gií ta x²t quan h» to n ¯ng cõa o¤n v gâc trong ph¯ng
Descartes πF vîi F l mët tr÷íng sp thù tü.
Nh÷ ta ¢ ành ngh¾a ð tr¶n, o¤n th¯ng AB l tªp gçm nhúng iºm
n¬m giúa A v B , còng vîi hai iºm ¦u mót A, B . Ta s³ ành ngh¾a
sü to n ¯ng cõa o¤n th¯ng düa v o h m kho£ng c¡ch Euclid, cö thº
kho£ng c¡ch giúa hai iºm A = (a1 , a2 ), B = (b1 , b2 )

p
dist(A, B) = (a1 − b1 )2 + (a2 − b2 )2 .
Tuy nhi¶n, tr÷íng F câ thº khæng chùa c«n bªc hai cõa (a1 − b1 )2 + (a2 −
b2 )2 n¶n ta s³ sû döng
dist(A, B)2 = (a1 − b1 )2 + (a2 − b2 )2 .
2.1.24 ành ngh¾a. Hai o¤n AB, CD trong ph¯ng Descartes π F gåi
l to n ¯ng n¸u
dist2 (A, B) = dist2 (C, D).
D¹ th§y, n¸u A, B l hai iºm ph¥n bi»t th¼ dist2 (A, B) > 0.
B¥y gií, ta s³ ành ngh¾a sü to n ¯ng cõa c¡c gâc.
Ta nhî l¤i r¬ng, mët gâc l vuæng n¸u nh÷ hai ÷íng th¯ng chùa hai
tia cõa gâc câ t½ch c¡c h» sè gâc l -1, gåi l tò n¸u nâ chùa mët gâc
vuæng ð ph¦n trong, gåi l nhån n¸u nâ ÷ñc chùa trong ph¦n trong cõa
mët gâc vuæng.
2.1.25 ành ngh¾a. N¸u α l gâc t¤o bði hai tia r, r0 n¬m tr¶n hai
÷íng th¯ng câ h» sè gâc l¦n l÷ñt l m, m0 th¼ tan cõa gâc α ÷ñc x¡c
ành bði
m0 − m
tan α = ± ,
1 + m0 · m
trong â ta l§y d§u + n¸u gâc l nhån v l§y d§u − n¸u gâc l tò.
Chó þ r¬ng tø ành ngh¾a ta th§y tan cõa mët gâc khæng vuæng l
mët ph¦n tû cõa F , trong khi tan cõa gâc vuæng ta s³ xem nâ l ∞.
Trong tr÷íng hñp m ho°c m0 l ∞, cæng thùc v¨n câ þ ngh¾a
∞−m 1
= .
1 + m.∞ m
2.1.26 ành ngh¾a. Hai gâc tr¶n ph¯ng Descartes πF ÷ñc gåi l to n
¯ng n¸u chóng câ còng tan vîi t÷ c¡ch l mët ph¦n tû cõa F ∪ ∞.
Tø ành ngh¾a ta th§y ngay nâ thäa m¢n (C5 ).
2.1.27 M»nh ·. Gi£ sû F l mët tr÷íng sp thù tü v πF l ph¯ng

Descartes li¶n k¸t. Vªy th¼ πF thäa m¢n (C2 ) − (C5 ). Hìn núa, (C1 ) óng
khi v ch¿ khi F l tr÷íng Pythagore.
Chùng minh. • (C2 ) : Suy ra tø ành ngh¾a.

• (C3 ) : Xem nh÷ mët b i tªp.
• (C4 ) : Gi£ sû ta ¢ câ mët gâc α v mët tia câ gèc t¤i A, h» sè gâc l
m. Ta ph£i t¼m mët ÷íng th¯ng qua A vîi h» sè gâc m0 thäa m¢n
m0 − m
tan α = ± .
1 + m0 m
Gi£i ph÷ìng tr¼nh tr¶n ta câ

m ± tan α
m0 = .
1 ∓ m tan α
Vªy n¶n ta câ thº v³ ÷ñc tia c¦n t¼m.
• (C5 ) : Suy ra tø ành ngh¾a.

• (C1 ) : Tr÷îc h¸t, (C1 ) khæng óng vîi tr÷íng b§t k¼. V½ dö vîi tr÷íng
Q c¡c√sè húu t¿ th¼ o¤n nèi (0, 0) vîi (1, 1) khæng thº °t ÷ñc tr¶n tröc
x v¼ 2 6∈ Q.
Ta x²t tr÷íng F b§t k¼. Gi£ sû a ∈ F l ph¦n tû tòy þ. X²t o¤n nèi
(0, 0) vîi (a, 1). Khi â, tçn t¤i mët iºm A tr¶n tröc x sao cho o¤n OA
b¬ng o¤n tr¶n khi v ch¿ khi tçn t¤i b ∈ F sao cho
dist2 ((0, 0), (a, 1)) = dist2 ((0, 0), (b, 0)),
tùc l 1 + a2 = b2 . Vªy 1 + a2 câ c«n bªc hai trong F .

Ng÷ñc l¤i, gi£ sû F l tr÷íng Pythagore. Vîi måi a, b ∈ F m a 6= 0,
ta câ thº vi¸t 2
2 2 2 b
a +b =a 1+ .
a
b √ √
°t c = ta câ a2 + b2 = |a| 1 + c2 ∈ F . Tø â ta câ h m kho£ng
a
c¡ch p
dist(A, B) = (a1 − b1 )2 + (a2 − b2 )2 ∈ F.
Suy ra vîi måi iºm A, B ∈ πF , kho£ng c¡ch giúa A v B công thuëc F .
Gi£ sû ta ¢ câ ÷íng th¯ng y = mx + b v mët iºm A tr¶n ÷íng
th¯ng. Ta c¦n °t tr¶n â mët o¤n câ ë d i d. Ta câ thº vi¸t A =
(a, ma + b) v ta c¦n t¼m C = (c, mc + b) sao cho dist(A, C) = d, tùc l
p
(a − c)2 + m2 (a − c)2 = d
√
⇐⇒ |a − c| 1 + m2 = d.
√
V¼ F l tr÷íng Pythagore n¶n 1 + m2 ∈ F. Ta câ thº gi£i ÷ñc
ph÷ìng tr¼nh tr¶n º t¼m C . Chó þ r¬ng câ hai nghi»m t÷ìng ùng vîi hai
h÷îng tø A dåc theo ÷íng th¯ng l.
B¬ng c¡ch chùng minh t÷ìng tü ta câ m»nh · sau.
2.1.28 M»nh ·. Gi£ sû π l ph¯ng Descartes tr¶n tr÷íng sp thù tü
F . Khi â, hai i·u ki»n sau l t÷ìng ÷ìng:
(i) π thäa m¢n ti¶n · (E) v· giao hai ÷íng trán.
(ii) Tr÷íng F l tr÷íng Euclid, tùc l vîi méi a ∈ F, a > 0 tçn t¤i
mët c«n bªc hai cõa a trong F.
Chùng minh. (i) ⇒ (ii) : L§y ba iºm A, B, C theo thù tü tr¶n ÷íng
th¯ng sao cho AB = a, BC = 1. Gåi O l trung iºm cõa AC v v³
÷íng trán t¥m O ÷íng k½nh AB . Khi â iºm C n¬m trong ÷íng
trán. Do ti¶n · (E) ÷ñc thäa m¢n n¶n theo M»nh · 1.6.9 th¼ ÷íng
th¯ng qua C vuæng gâc vîi AB s³ ct ÷íng trán (O) t¤i iºm D. Ta
câ ∠ADB l gâc vuæng v d¹ d ng ch¿ ra c¡c tam gi¡c ACD v DCB
çng d¤ng, do vªy AC · BC = DC 2 . Vªy DC 2 = 1 · a = a hay a câ c«n
bªc hai trong F .
(ii) ⇒ (i) : Gi£ sû (O; r) v (O0 ; r0 ) l hai ÷íng trán khæng çng t¥m
sao cho tçn t¤i hai iºm A, B l hai iºm trong cõa (O), A l iºm trong
cõa (O0 ) nh÷ng B khæng l iºm trong cõa (O0 ). Gi£ sû r ≥ r0 . L§y H
l iºm tr¶n tia OO0 sao cho
1 r2 − r02
OH = (OO0 + ).
2 OO0
Khi â d¹ d ng th§y r¬ng
1 r02 − r2
O0 H = (OO0 + ).
2 OO0
Qua H v³ ÷íng th¯ng d vuæng gâc vîi OO0 . Do A thuëc ph¦n trong cõa
c£ hai ÷íng trán n¶n OA < r, O0 A < r0 . Do â ta câ OO0 < OA+O0 A <
r+r0 . B¬ng t½nh to¡n ìn gi£n ta câ r2 −OH 2 = r02 −O0 H 2 = a > 0. Theo
gi£ thi¸t ta ph£i t¼m ÷ñc mët c«n bªc hai cõa a l b. Tr¶n d l§y K sao
cho HK = b. Theo ành l½ Pythagore ta ph£i câ OK 2 = r2 , O0 K 2 = r02 .
Suy ra OK = r, O0 K = r0 hay K thuëc giao cõa (O), (O0 ).
Vîi r0 > r, ta chùng minh t÷ìng tü.
2.1.29 M»nh ·. Gi£ sû Ω l tªp c¡c sè thüc nhªn ÷ñc tø c¡c√sè húu
t¿ sau mët sè húu h¤n c¡c ph²p to¡n√(+), (−), (·), (:) v c 7−→ 1 + c2
(Chó þ r¬ng ∀c ∈ R, 1 + c2 > 0 n¶n 1 + c2 ∈ R). Khi â Ω l tr÷íng
Pythagore sp thù tü.
a
Chùng minh. Rã r ng n¸u a, b ∈ Ω th¼ a + b, a − b, ab, (b 6= 0) công
b
thuëc Ω. N¸u c ∈ Ω th¼ c ÷ñc biºu di¹n qua c¡c
√ sè húu t¿ vîi
√ mët sè húu
h¤n c¡c ph²p t½nh (+), (−), (·), (:) v c 7−→ 1 + c n¶n 1 + c2 công
2
th¸. Vªy Ω l Pythagore v công l tr÷íng sp thù tü bði v¼ nâ l tr÷íng

con cõa R.
Chó þ: Rã r ng Ω l tr÷íng Pythagore sp thù tü nhä nh§t. Ta s³ gåi

nâ l tr÷íng Hilbert v¼ æng ¢ nghi¶n cùu nâ trong quyºn "Cì sð h¼nh
håc". Nâ công l tr÷íng nhä nh§t º tr¶n â t§t c£ nhúng ti¶n · cõa
Hilbert v· "ð giúa" v "to n ¯ng" l óng.
2.1.30 M»nh ·. Gi£ sû K l tªp nhúng sè thüc nhªn ÷ñc tø nhúng
sè húu t¿ thæng qua mët sè húu h¤n c¡c ph²p to¡n (+), (−), (·), (:) v
√
a 7−→ a(a > 0). Th¸ th¼ K l mët tr÷íng sp thù tü Euclid.
Chùng minh. T÷ìng tü nh÷ chùng minh M»nh · 2.1.29.
Chó þ: Tr÷íng K cán ÷ñc gåi ltr÷íng düng ÷ñc v¼ K l tr÷íng b²

nh§t m måi ph¦n tû cõa K ·u düng ÷ñc b¬ng th÷îc v compa. Chó
þ r¬ng Ω ⊂ K nh÷ng Ω 6= K .
2.1.31 ành ngh¾a. Gi£ sû π v π 0 l hai ph¯ng Hilbert. Mët ¯ng c§u
giúa π v π 0 l mët song ¡nh ϕ : π −→ π 0 thäa m¢n c¡c i·u ki»n sau:
1) Mët tªp con L ⊂ π l mët ÷íng th¯ng khi v ch¿ khi ϕ(L) ⊂ π 0 công
l mët ÷íng th¯ng.
2) Ba iºm A, B, C ∈ π thäa m¢n quan h» "ð giúa" A ∗ B ∗ C n¸u v ch¿
n¸u ϕ(A) ∗ ϕ(B) ∗ ϕ(C) trong π 0 .
3) Cho bèn iºm A, B, C, D ∈ π. Khi â o¤n th¯ng AB v CD l to n
¯ng khi v ch¿ khi ϕ(A)ϕ(B) v ϕ(C)ϕ(D) l to n ¯ng.
4) Gi£ sû α l mët gâc t¤o bði hai tia AB, AC trong π . K½ hi»u ϕ(α) l
gâc t¤o bði hai tia ϕ(A)ϕ(B) v ϕ(A)ϕ(C) trong π 0 . N¸u α, β l hai gâc
trong π th¼ α v β l to n ¯ng khi v ch¿ khi ϕ(α) v ϕ(β) l to n ¯ng
trong π 0 .
2.1.32 M»nh ·. Gi£ sû π l ph¯ng Hilbert thäa m¢n ti¶n · song song
(P). Gi£ sû F l tr÷íng sp thù tü sinh bði lîp t÷ìng ÷ìng to n ¯ng
cõa c¡c o¤n th¯ng trong π (xem M»nh · 2.1.9). Th¸ th¼ π ¯ng c§u vîi
ph¯ng Descartes F 2 tr¶n tr÷íng F .
Chùng minh. Chóng ta bt ¦u b¬ng vi»c cè ành hai ÷íng th¯ng vuæng
gâc trong ph¯ng π , ta gåi chóng l¦n l÷ñt l tröc x v tröc y . Ta gåi giao
iºm O cõa hai tröc l iºm gèc. Tr¶n méi tröc ta chån mët iºm 1x , 1y
sao cho o¤n O1x , O1y ·u biºu di¹n o¤n 1 trong tr÷íng F . Chóng x¡c
ành tia d÷ìng tr¶n tröc x v y .
Vîi méi iºm P tr¶n ph¯ng, ta v³ ÷íng th¯ng P A vuæng vîi tröc
x, P B vuæng vîi tröc y . Gi£ sû o¤n OA biºu di¹n a ∈ F, o¤n OB biºu
di¹n b ∈ F.
Ta ành ngh¾a ¡nh x¤ ϕ : π −→ F 2 cho bði ϕ(P ) = (±a, ±b), trong

â ta chån d§u + n¸u A (t÷ìng ùng B ) n¬m tr¶n tia d÷ìng cõa tröc x
(t÷ìng ùng tröc y ) v d§u − trong tr÷íng hñp ng÷ñc l¤i. Rã r ng, c¡ch
x¥y düng n y cho ta mët song ¡nh giúa tªp nhúng iºm cõa π v tªp
nhúng c°p sp thù tü cõa tr÷íng F . V¼ th¸ ϕ l song ¡nh.
Ta cán ph£i kiºm tra ϕ t÷ìng th½ch vîi kh¡i ni»m ÷íng th¯ng, ð
giúa, to n ¯ng cõa o¤n v cõa gâc.
B÷îc 1: Gi£ sû l l ÷íng th¯ng trong π. º ìn gi£n, ta ch¿ x²t ÷íng
th¯ng têng qu¡t cán tr÷íng hñp ÷íng th¯ng th¯ng ùng v ÷íng th¯ng
n¬m ngang th¼ b¤n åc tü kiºm tra. Gi£ sû l ct tröc x t¤i A. L§y iºm
B thuëc tröc x sao cho AB ∈ 1 v BC l o¤n vuæng gâc v m ∈ F l
ë d i cõa BC . Ta gåi m l ë nghi¶ng cõa ÷íng th¯ng.
Gi£ sû l g°p tröc y t¤i D, v b ∈ F biºu di¹n iºm n y, ngh¾a l
b = OD n¸u D tr¶n tia d÷ìng cõa tröc, ng÷ñc l¤i b = −OD. X²t iºm
P = (x, y) b§t k¼ tr¶n m°t ph¯ng. Düng 4DP E l tam gi¡c t¤o bði
DP vîi ÷íng n¬m ngang v ÷íng th¯ng ùng. Vªy th¼ DE = x v
P E = y − b (èi vîi tr÷íng hñp m ta v³ tr¶n h¼nh, n¸u khæng câ
thº th¶m d§u + ho°c − n¸u c¦n). iºm P n¬m tr¶n l khi v ch¿ khi
∠P DE = α ⇐⇒ y − b = mx. Hay P = (x, y) ∈ l ⇐⇒ y = mx + b. V¼
c¡c ÷íng th¯ng trong F 2 ÷ñc x¡c ành bði ph÷ìng tr¼nh tuy¸n t½nh
n¶n ta chùng minh ÷ñc t½nh ch§t ¦u ti¶n: L ⊂ π l ÷íng th¯ng khi
v ch¿ khi ϕ(L) ⊂ F 2 l ÷íng th¯ng.
B÷îc 2. Gi£ sû A, B, C lba iºm th¯ng h ng trong π . Theo B÷îc 1 th¼
£nh cõa ba iºm â l th¯ng h ng trong π 0 . Ta x²t tr÷íng hñp A, B, C
n¬m trong gâc ph¦n t÷ thù nh§t, nhúng tr÷íng hñp kh¡c b¤n åc tü
m¼nh chùng minh. Gi£ sû A0 , B 0 , C 0 l h¼nh chi¸u cõa chóng tr¶n tröc x.
V¼ AA0 , BB 0 , CC 0 song song n¶n A v C s³ ð hai ph½a cõa BB 0 khi v
ch¿ khi A0 v C 0 công ð v· hai ph½a èi vîi BB 0 . Do â A ∗ B ∗ C khi v
ch¿ khi A0 ∗ B 0 ∗ C 0 . Gi£ sû c¡c o¤n OA0 , OB 0 , OC 0 biºu di¹n a, b, c ∈ F .
Th¸ th¼ A0 ∗ B 0 ∗ C 0 ngh¾a l OA0 ≤ OB 0 ≤ OC 0 ho°c OC 0 ≤ OB 0 ≤ OA0 .
i·u n y t÷ìng ÷ìng vîi a < b < c ho°c c < b < a. V tø â t÷ìng
÷ìng vîi ϕ(A) ∗ ϕ(B) ∗ ϕ(C) do ành ngh¾a cõa "ð giúa" trong F 2 .
B÷îc 3. Gi£ sû A, B l hai iºm tr¶n π v o¤n AB biºu di¹n d ∈ F . Gi£
sû ϕ(A) = (a1 , a2 ) v ϕ(B) = (b1 , b2 ). Ta v³ tam gi¡c vuæng ABC câ c¡c
c¤nh gâc vuæng song song vîi c¡c tröc. Th¸ th¼ AC = b1 − a1 v BC =
b2 − a2 . Sû döng ành l½ Pythagore 2.1.17 ta câ d2 = (b1 − a1 )2 + (b2 − a2 )2
trong F .
Gi£ sû A0 B 0 l o¤n kh¡c vîi ë d i d0 ∈ F . Gi£ sû ϕ(A0 ) = (a01 , a02 ),
ϕ(B 0 ) = (b01 , b02 ). Lªp luªn t÷ìng tü ta câ
2
d0 = (b01 − a01 )2 + (b02 − a02 )2 .
Ta câ AB ∼ = A0 B 0 ⇐⇒ d = d0 . M°t kh¡c, d = d0 khi v ch¿ khi d2 = d0

2
bði v¼ d v d0 ·u l nhúng ph¦n tû d÷ìng cõa F . Nh÷ng nhúng ph÷ìng

tr¼nh ð tr¶n cho ta th§y d2 v d0 2 ·u b¬ng h m b¼nh ph÷ìng kho£ng c¡ch
m ta ¢ dòng º ành ngh¾a quan h» to n ¯ng giúa c¡c o¤n th¯ng
trong F 2 . Suy ra AB ∼= A0 B 0 khi v ch¿ khi ϕ(A)ϕ(B) ∼
= ϕ(A0 )ϕ(B 0 ).
B÷îc 4. Ta ch¿ ra r¬ng α v α0 l hai gâc to n ¯ng khi v ch¿ khi ϕ(α)
v ϕ(α0 ) l to n ¯ng.
Gi£ sû α v α0 l hai gâc vîi ¿nh l A v A0 trong π. Tr¶n hai tia cõa
gâc α ta l¦n l÷ñt l§y hai iºm B, C v tr¶n hai tia cõa gâc α0 ta l¦n l÷ñt
l§y hai iºm B 0 , C 0 sao cho AB ∼
= A0 B 0 , AC ∼
= A0 C 0 . Nèi BC, B 0 C 0 º t¤o
th nh hai tam gi¡c. N¸u α = α0 th¼ bði (SAS) ta câ 4ABC ∼ = 4A0 B 0 C 0 .
Do â BC ∼ = B 0 C 0 . Ng÷ñc l¤i, n¸u BC ∼ = B 0 C 0 th¼ bði (SSS) ta câ
4ABC = 4A B C . Do â α = α . Vªy α = α0 ⇐⇒ BC ∼
∼ 0 0 0 ∼ 0 ∼ = B0C 0.
Theo B÷îc 3 ta câ
ϕ(A)ϕ(B) ∼
= ϕ(A0 )ϕ(B 0 ), ϕ(A)ϕ(C) ∼
= ϕ(A0 )ϕ(C 0 ).
Hìn núa ta ¢ ch¿ ra r¬ng h¼nh håc cõa F 2 thäa m¢n nhúng ti¶n ·
Hilbert, v °c bi»t (SAS) v (SSS) công óng trong F 2 . V¼ th¸ công bði l½
luªn t÷ìng tü tr¶n F 2 ta câ ϕ(α) ∼
= ϕ(α0 ) ⇐⇒ ϕ(B)ϕ(C) ∼ = ϕ(B 0 )ϕ(C 0 ).
K¸t hñp k¸t qu£ n y vîi B÷îc 3 v ¡p döng cho c¡c o¤n BC, B 0 C 0 ,
ta th§y
α∼
= α0 ⇐⇒ BC ∼
= B 0 C 0 ⇐⇒ ϕ(B)ϕ(C) ∼
= ϕ(B 0 )ϕ(C 0 ) ⇐⇒ ϕ(α) ∼
= ϕ(α0 ).
2.1.33 H» qu£. Måi ph¯ng Hilbert π thäa m¢n (P) v (D) ·u ¯ng c§u
vîi ph¯ng Descartes thüc.
Chùng minh. Bði ành lþ 2.1.32, π ¯ng c§u vîi ph¯ng Descartes tr¶n
tr÷íng sp thù tü F . Do M»nh · 2.1.22, ph¯ng π thäa m¢n (D) khi
v ch¿ khi tr÷íng F thäa m¢n (D'). V¼ th¸ tø M»nh · 2.1.23 ta suy ra
F ' R.
2.2 Di»n t½ch trong h¼nh håc Euclid

Trong m°t ph¯ng Hilbert ta nâi hai tam gi¡c l khæng chçng l¶n nhau
n¸u chóng khæng câ iºm trong chung. Chóng câ thº câ ¿nh chung ho°c
ph¦n c¤nh chung.
2.2.1 ành ngh¾a. Mët h¼nh ph¯ng l mët tªp con cõa m°t ph¯ng m
câ thº biºu di¹n d÷îi d¤ng hñp húu h¤n c¡c tam gi¡c khæng chçng l¶n
nhau. Mët iºm D l iºm trong cõa mët h¼nh P n¸u câ mët tam gi¡c
ABC n¬m trong P m D n¬m trong tam gi¡c ABC . Hai h¼nh khæng
chçng l¶n nhau n¸u chóng khæng câ iºm trong chung.
L÷u þ r¬ng trong ành ngh¾a cõa ta mët h¼nh bao gçm c¡c c¤nh bi¶n
cõa nâ v t§t c£ iºm trong cõa nâ.
M»nh · sau ¥y ÷ñc suy ra ngay tø ành ngh¾a.

2.2.2 M»nh ·. Giao cõa hai h¼nh b§t ký l mët h¼nh. Hñp cõa hai h¼nh
b§t ký l mët h¼nh. Ph¦n bò cõa mët h¼nh b¶n trong h¼nh kh¡c (t½nh c£
c¡c o¤n th¯ng t¤o n¶n tø c¡c c¤nh cõa chóng) l mët h¼nh. °c bi»t,
hñp húu h¤n cõa c¡c tam gi¡c l mët h¼nh.
2.2.3 ành ngh¾a. Hai h¼nh P, P ÷ñc gåi l ¯ng hñp (hay cán ÷ñc
0
gåi l câ ph¥n t½ch nh÷ nhau ) n¸u chóng câ thº vi¸t ð d¤ng hñp cõa c¡c
tam gi¡c khæng chçng l¶n nhau.
P = T1 ∪ · · · ∪ Tn
P 0 = T10 ∪ · · · ∪ Tn0 ,
ð â tam gi¡c Ti to n ¯ng vîi tam gi¡c Ti0 vîi méi i.
Hai h¼nh P v P 0 ÷ñc gåi l câ dung l÷ñng b¬ng nhau n¸u câ hai
h¼nh Q, Q0 sao cho c¡c i·u ki»n sau ÷ñc thäa m¢n:
(1) P v Q l khæng chçng l¶n nhau.
(2) P 0 v Q0 l khæng chçng l¶n nhau.
(3) Q v Q0 l ¯ng hñp.
(4) P ∪ Q v P 0 ∪ Q0 l ¯ng hñp.
V½ dö 1: Gi£ sû P l hñp cõa hai h¼nh vuæng b¬ng nhau trong m°t
ph¯ng Euclid v P 0 l mët h¼nh vuæng ÷ñc t¤o n¶n tø ÷íng ch²o cõa
mët trong hai h¼nh vuæng cõa P. Khi â P v P 0 l ¯ng hñp. Thüc vªy,
chóng ta ct P v P 0 th nh bèn tam gi¡c to n ¯ng nh÷ h¼nh v³.
V½ dö 2 : Trong m°t ph¯ng Euclid, cho ABCD v CDEF l hai h¼nh

b¼nh h nh câ chung c¤nh CD, hai c¤nh AB, EF n¬m tr¶n còng ÷íng
th¯ng song song vîi CD. Ta s³ ch¿ ra r¬ng ABCD v CDEF câ dung
l÷ñng b¬ng nhau. Thüc vªy, n¸u chóng ta cho P = ABCD, P 0 = CDEF
v l§y Q = Q0 = 4BGE th¼ P ∪ Q v P 0 ∪ Q0 l hñp cõa hai tam gi¡c
to n ¯ng ACE v BDF vîi tam gi¡c CDG.
2.2.4 M»nh ·. Trong m°t ph¯ng Hilbert, quan h» hai h¼nh ¯ng hñp
l mët quan h» t÷ìng ÷ìng. Hñp khæng chçng l¶n nhau cõa nhúng h¼nh
¯ng hñp l nhúng h¼nh ¯ng hñp.
Chùng minh. Quan h» ph£n x¤ v èi xùng l hiºn nhi¶n. Ta ch¿ ra t½nh
ch§t bc c¦u. Thªt vªy, gi£ sû P v P 0 l ¯ng hñp, P 0 v P 00 l ¯ng
hñp. °t
P = T1 ∪ T2 ∪ · · · ∪ Tn ,
P 0 = T10 ∪ T20 ∪ · · · ∪ Tn0 ,
trong â Ti v Ti0 l c¡c tam gi¡c to n ¯ng vîi méi i. Ta công °t
P 0 = S10 ∪ S20 ∪ · · · ∪ Sm
0
,
00
P 00 = S100 ∪ S200 ∪ · · · ∪ Sm ,
trong â Sj0 v Sj00 l nhúng tam gi¡c to n ¯ng vîi méi j . Ta ph£i chùng
minh P v P 00 l ¯ng hñp.
º l m vi»c n y ta s³ l m màn c¡c ph¥n ho¤ch cõa P v P 00 º biºu
di¹n cõa chóng nh÷ l hñp cõa c¡c tam gi¡c to n ¯ng. Vîi méi i, j , x²t
giao Ti0 ∩ Sj0 trong P 0 . Nâ câ thº réng, ho°c gçm mët sè iºm ho°c ch¿
l mët o¤n th¯ng. N¸u nh÷ th¸, chóng ta bä qua giao n y. Khi giao â
câ ph¦n trong kh¡c réng, nâ s³ l mët h¼nh (xem B i tªp II.2) v câ thº
biºu di¹n nh÷ l hñp cõa c¡c tam gi¡c
l
[
Ti0 ∩ Sj0 = 0
Uijk .
k=1
Gi£ sû ϕi : Ti −→ Ti0 l mët ph²p díi h¼nh bi¸n tam gi¡c Ti th nh

tam gi¡c Ti0 to n ¯ng vîi nâ. Chóng ta sû döng ϕi º chuyºn tam gi¡c
0
Uijk th nh tam gi¡c mîi Uijk = ϕ−1
i (Uijk ) bao h m trong Ti . Th¸ th¼
0
[
Ti = Uijk
j,k
v méi Uijk to n ¯ng vîi Uijk

0
.
T÷ìng tü vîi méi j, gi£ sû ψj l mët ph²p díi h¼nh bi¸n tam gi¡c Sj0
th nh tam gi¡c to n ¯ng Sj00 . Gi£ sû Uijk
00 0
= ψj (Uijk ). Th¸ th¼
[
Sj00 = 00
Uijk
j,k
v méi Uijk
00
to n ¯ng vîi Uijk
0
.
Do c¡ch düng n¶n Uijk
0
l c¡c tam gi¡c khæng chçng l¶n nhau v Uijk
00
công l c¡c tam gi¡c khæng chçng l¶n nhau. Hìn núa, ta câ thº vi¸t
[
P = Uijk
i,j,k
[
P 00 = 00
Uijk ,
i,j,k
trong â Uijk l to n ¯ng vîi Uijk
00
∀i, j, k . Do â P v P 00 l ¯ng hñp.
N¸u P v P 0 , Q v Q0 l ¯ng hñp v n¸u P, Q khæng chçng l¶n nhau,
P , Q0 khæng chçng l¶n nhau th¼ hiºn nhi¶n P ∪ Q v P 0 ∪ Q0 l ¯ng
0
hñp.
2.2.5 M»nh ·. Trong m°t ph¯ng Hilbert, quan h» giúa hai h¼nh câ
dung l÷ñng b¬ng nhau th¼ câ nhúng t½nh ch§t d÷îi ¥y:
(a) Dung l÷ñng b¬ng nhau l mët quan h» t÷ìng ÷ìng.
(b) Nhúng h¼nh ¯ng hñp th¼ câ dung l÷ñng b¬ng nhau.
(c) Hñp khæng chçng l¶n nhau cõa nhúng h¼nh câ dung l÷ñng b¬ng
nhau th¼ câ dung l÷ñng b¬ng nhau.
(d) N¸u Q ⊆ P v Q0 ⊆ P 0 v Q, Q0 câ dung l÷ñng b¬ng nhau v
P, P câ dung l÷ñng b¬ng nhau th¼ P − Q v P 0 − Q0 câ dung l÷ñng b¬ng
0
nhau.
2.2.6 Bê ·. Gi£ sû P v P 0 l c¡c h¼nh ¯ng hñp, P biºu di¹n ÷ñc
nh÷ hñp cõa hai h¼nh con khæng chçng l¶n nhau: P = P1 ∪ P2 . Khi â câ
c¡c h¼nh con P10 , P20 cõa P 0 sao cho P 0 l hñp khæng chçng l¶n nhau cõa
P10 v P20 , çng thíi Pi v Pi0 l ¯ng hñp vîi i = 1, 2.
Chùng minh. Gi£ sû

P = T1 ∪ · · · ∪ Tn ,
P 0 = T10 ∪ · · · ∪ Tn0 ,
trong â Ti v Ti0 l c¡c tam gi¡c to n ¯ng vîi méi i. Nh÷ trong chùng
minh cõa M»nh · 2.2.4 ta s³ l m màn c¡c ph¥n ho¤ch mët c¡ch th½ch
hñp.
Vîi méi i, ta x²t giao Ti ∩ P1 v Ti ∩ P2 . Theo M»nh · 2.2.2 ta câ
thº vi¸t méi giao nh÷ hñp cõa c¡c tam gi¡c
[
Ti ∩ P1 = Sij1 ,
j
[
Ti ∩ P2 = Sij2 .
j
Dòng ph²p díi h¼nh ϕi : Ti −→ Ti0 º bi¸n êi c¡c tam gi¡c n y v ành
ngh¾a
0
Sijk = ϕi (Sijk ), ∀i, j, k.
°t [
P10 = 0
Sij1 ,
[
P20 = 0
Sij2 .
Th¸ th¼ P1 v P2 thäa m¢n y¶u c¦u cõa bê ·.
Chùng minh cõa M»nh · 2.2.5

(a) T½nh ch§t èi xùng v ph£n x¤ cõa quan h» dung l÷ñng b¬ng nhau
l hiºn nhi¶n. Ph¦n khæng t¦m th÷íng l t½nh ch§t bc c¦u. Gi£ sû P v
P 0 câ dung l÷ñng b¬ng nhau, P 0 v P 00 câ dung l÷ñng b¬ng nhau. Khi
â, câ c¡c h¼nh ¯ng hñp Q v Q0 sao cho P ∪ Q v P 0 ∪ Q0 l ¯ng hñp.
Hìn núa, ta câ c¡c h¼nh ¯ng hñp R0 v R00 sao cho P 0 ∪ R0 v P 00 ∪ R00
l ¯ng hñp.
Khâ kh«n ð ¥y l c¡c y¸u tè nhc ¸n ð tr¶n ·u l khæng chçng
l¶n nhau trong khi câ thº x£y ra tr÷íng hñp Q0 v R0 l¤i chçng l¶n nhau.
º tr¡nh t¼nh huèng n y, chóng ta ¡p döng Bê · 2.2.6 cho c¡c h¼nh
¯ng hñp P 0 ∪ R0 , P 00 ∪ R00 v ph¥n ho¤ch º chóng ¯ng hñp. Khi â
tçn t¤i ph¥n ho¤ch màn hìn sao cho vîi måi Ti l mët tam gi¡c thuëc
ph¥n ho¤ch cõa P 0 ∪ R0 th¼ ho°c Ti ⊂ P 0 ho°c Ti ⊂ R0 . Nh÷ vªy chóng
ta câ thº gi£ sû r¬ng ph²p tam gi¡c ph¥n cõa P 0 ∪ R0 sinh ra tø ph²p
tam gi¡c ph¥n ri¶ng r³ cõa P 0 v R0 . Ta câ thº di chuyºn R0 tîi mët và
tr½ kh¡c R∗ tr¶n m°t ph¯ng m v¨n câ P 0 ∪ R∗ v P 00 ∪ R00 l ¯ng hñp.
°c bi»t chóng ta câ thº chån R∗ sao cho R∗ khæng chçng l¶n Q, P (xem
B i tªp II.4). Theo c¡ch t÷ìng tü ta công l m ÷ñc cho Q0∗ khæng chçng
l¶n R0∗ , P 00 , R00 . Tø â ta câ P ∪ Q ∪ R0∗ ¯ng hñp vîi P 0 ∪ Q0∗ ∪ R0∗ .
Do P 0 ∪ Q0∗ ∪ R0∗ ¯ng hñp vîi P 00 ∪ R00 ∪ Q0∗ v Q ∪ R0∗ ¯ng hñp vîi
Q0∗ ∪ R00 n¶n P v P 00 câ còng dung l÷ñng. M»nh · (a) ¢ ÷ñc chùng
minh.
M»nh · (b): Chùng minh l t¦m th÷íng.
M»nh · (c), (d): Chùng minh düa tr¶n Bê · 2.2.6 v theo c¡ch t÷ìng
tü nh÷ M»nh · (a) (xem B i tªp II.5).
Khi x¥y düng kh¡i ni»m v· di»n t½ch cõa c¡c h¼nh ph¯ng, Euclid thøa
nhªn r¬ng:
1. C¡c h¼nh "b¬ng nhau"' l "b¬ng nhau".
2. Têng cõa c¡c h¼nh "b¬ng nhau" l "b¬ng nhau".
3. Hi»u cõa c¡c h¼nh "b¬ng nhau" l "b¬ng nhau".
4. Chia ·u c¡c h¼nh "b¬ng nhau" l "b¬ng nhau".
5. Têng thº lîn hìn tøng ph¦n.
6. N¸u c¡c h¼nh vuæng l "b¬ng nhau" th¼ c¡c c¤nh cõa chóng "b¬ng
nhau".
Vîi kh¡i ni»m "dung l÷ñng b¬ng nhau" cõa c¡c h¼nh ph¯ng m chóng
ta ¢ ÷a ra ð tr¶n, ta câ thº chùng minh ch°t ch³ h¦u h¸t c¡c k¸t qu£
cõa Euclid v· di»n t½ch, trong â câ c¡c t½nh ch§t 1, 2, 3 vøa ÷ñc li»t k¶.
Tuy nhi¶n, lþ thuy¸t cõa chóng ta d÷íng nh÷ khæng õ m¤nh º chùng
minh ch°t ch³ mët sè c¡c t½nh ch§t kh¡c, ch¯ng h¤n c¡c t½nh ch§t 4, 5, 6.
V¼ vªy chóng ta ÷a ra ti¶n · sau.
Ti¶n · de Zolt (Z) N¸u Q l mët h¼nh ÷ñc bao h m trong mët h¼nh
P kh¡c v P − Q câ ph¦n trong kh¡c réng th¼ P v Q khæng câ dung
l÷ñng b¬ng nhau.
Ti¶n · (Z) trong mët chøng müc n o â thº hi»n ch½nh x¡c t½nh ch§t
thù n«m nâi tr¶n cõa Euclid v· di»n t½ch: "t§t c£ th¼ lîn hìn mët ph¦n".
Tuy nhi¶n chóng ta n¶n tr¡nh sû döng tø "lîn hìn" v "nhä hìn", bði
v¼ sü tçn t¤i cõa mët quan h» thù tü giúa c¡c h¼nh v¨n ch÷a ÷ñc thi¸t
lªp. Trong B i tªp II.7 ta s³ thi¸t lªp quan h» thù tü cho dung l÷ñng tø
Ti¶n · (Z). C¡c B i tªp II.6, II.8 s³ chùng minh hai t½nh ch§t 4 v 6.
Tâm l¤i, ta câ m»nh · sau.
2.2.7 H» qu£. Trong m°t ph¯ng Hilbert, quan h» dung l÷ñng b¬ng nhau
câ c¡c t½nh ch§t 1, 2, 3 nh÷ ¢ li»t k¶. Trong m°t ph¯ng Euclid còng vîi
(Z), c¡c t½nh ch§t 4, 5, 6 l óng.
Ta k¸t thóc möc n y b¬ng mët sè b¼nh luªn v· Ti¶n · Z. Vi»c bê

sung Ti¶n · (Z) ¢ t¤o ra mët n·n t£ng kh¡ thuªn lñi cho vi»c chùng
minh c¡c ành lþ cõa Euclid v· di»n t½ch. Tuy nhi¶n, câ thªt Ti¶n · (Z)
l ëc lªp vîi c¡c ti¶n · cán l¤i? Khæng ph£i nh÷ vªy! Trong ph¦n sau,
ta s³ ch¿ ra r¬ng Ti¶n · (Z) l óng trong m°t ph¯ng Descartes tr¶n
mët tr÷íng, v do â theo ành lþ 2.1.32 nâ l óng trong b§t k¼ m°t
ph¯ng Hilbert n o thäa m¢n (P). Nh÷ th¸, nâ s³ óng trong b§t k¼ m°t
ph¯ng Euclid n o (Nhc l¤i r¬ng m°t ph¯ng Euclid l mët m°t ph¯ng
Hilbert còng vîi (P) v (E)).
B i tªp
II.1. Chùng minh r¬ng giao cõa hai h¼nh l mët h¼nh. Gñi þ: ¦u ti¶n
chùng minh vîi giao cõa hai tam gi¡c.
II.2. Chùng minh r¬ng ph¦n bò cõa mët h¼nh ÷ñc bao h m trong h¼nh
kh¡c l mët h¼nh. Gñi þ: ¦u ti¶n chùng minh vîi tr÷íng hñp h¼nh nhä
hìn l mët tam gi¡c ìn.
II.3. Chùng minh r¬ng hñp cõa hai h¼nh l mët h¼nh.
II.4. Trong mët m°t ph¯ng Hilbert, cho hai h¼nh P, Q. Chùng minh câ
mët ph²p díi h¼nh ϕ cõa m°t ph¯ng sao cho P v ϕ(Q) khæng giao nhau.
II.5. Chùng minh ph¦n (c) v (d) cõa M»nh · 2.2.5.
II.6. Trong m°t ph¯ng Euclid thäa m¢n (Z), cho c¡c o¤n AB v CD sao
cho h¼nh vuæng düng tr¶n AB v CD câ dung l÷ñng b¬ng nhau. Chùng
minh AB v CD b¬ng nhau.
II.7. Trong m°t ph¯ng Euclid vîi (Z), chùng minh câ mët thù tü to n
ph¦n tr¶n tªp c¡c h¼nh thäa m¢n t½nh ch§t sau: P ≤ Q n¸u tçn t¤i mët
h¼nh P 0 câ còng dung l÷ñng vîi P v P 0 ÷ñc bao h m trong Q. Gñi þ:
Chùng tä r¬ng h¼nh P b§t ký câ còng dung l÷ñng vîi mët h¼nh chú nhªt
P 0 düng tr¶n c¤nh AB cè ành.
II.8. Trong m°t ph¯ng Euclid vîi (Z), chùng minh r¬ng "mët nûa cõa
b¬ng nhau th¼ b¬ng nhau", theo ngh¾a sau: Gi£ sû P v Q l hai h¼nh câ
dung l÷ñng b¬ng nhau, P = P1 ∪ P2 l mët hñp khæng chçng l¶n nhau
vîi P1 , P2 câ dung l÷ñng b¬ng nhau, Q = Q1 ∪ Q2 vîi Q1 , Q2 câ dung
l÷ñng b¬ng nhau. Th¸ th¼ P1 v Q1 câ dung l÷ñng b¬ng nhau.
II.9. Trong m°t ph¯ng Euclid thäa m¢n (A), gi£ sû (Z) khæng óng theo
ngh¾a r¬ng tçn t¤i mët tam gi¡c ABC v iºm D n¬m giúa B v C sao
cho ABC câ dung l÷ñng b¬ng tam gi¡c nhä hìn ADC . Chùng minh vîi
h¼nh P b§t ký, tçn t¤i mët h¼nh Q bao h m P sao cho Q câ dung l÷ñng
b¬ng nhau vîi tªp réng. (N¸u b¤n câ thº t¼m th§y mët k¸t qu£ m¥u
thu¨n tø ¥y th¼ b¤n s³ kh¡m ph¡ ra mët chùng minh cõa (Z)!)
II.10. Trong mët m°t ph¯ng Euclid còng vîi ti¶n · Achimedes (A), cho
mët chùng minh trüc ti¸p kh¯ng ành sau: Hai h¼nh b¼nh h nh câ còng
¡y v hai c¤nh èi cõa chóng còng n¬m tr¶n mët ÷íng th¯ng song
song vîi ¡y th¼ ¯ng hñp.
II.11. a gi¡c ìn âng. Mët a gi¡c ìn âng l hñp cõa c¡c o¤n
th¯ng A1 A2 , A2 A3 , · · · , Ai Ai+1 , An A1 , trong â A1 , · · · , An l c¡c iºm
ph¥n bi»t tr¶n m°t ph¯ng, méi iºm n¬m tr¶n hai o¤n th¯ng v c¡c
o¤n th¯ng khæng câ iºm trong chung.
(a) Chùng minh r¬ng mët a gi¡c ìn âng chia m°t ph¯ng th nh hai
tªp con li¶n thæng o¤n, gåi l ph¦n trong v ph¦n ngo i cõa nâ. (¥y l
d¤ng a gi¡c cõa ành l½ Jordan nêi ti¸ng èi vîi ÷íng cong âng ìn
trong R2 ).
(b) Chùng minh r¬ng mët a gi¡c ìn âng còng vîi ph¦n trong cõa nâ
l mët h¼nh P (ngh¾a l hñp húu h¤n c¡c tam gi¡c). Ta câ thº chia mët
a gi¡c P câ n c¤nh th nh hñp cõa n − 2 tam gi¡c hay khæng?
H m o di»n t½ch
Trong ch÷ìng tr¼nh h¼nh håc phê thæng, b¤n åc ·u bi¸t di»n t½ch cõa
mët h¼nh l mët con sè v ·u ÷ñc håc c¡ch t½nh di»n t½ch cõa nhúng
h¼nh kh¡c nhau, nh÷ng ch÷a tøng câ ành ngh¾a v· di»n t½ch ho°c chùng
minh sü tçn t¤i cõa nâ. Do â, cæng vi»c ¦u ti¶n cõa chóng ta s³ l ành
ngh¾a h m o di»n t½ch düa tr¶n nhúng t½nh ch§t m ta mong muèn. Sau
â, ta s³ chùng tä r¬ng h m o di»n t½ch tçn t¤i trong m°t ph¯ng Hilbert
vîi (P) v suy ra ti¶n · Zolt (Z). Hai k¸t qu£ n y s³ t¤o ra cì sð khoa
håc vúng chc cho lþ thuy¸t Euclid v· di»n t½ch.
2.2.8 ành ngh¾a. Mët nhâm abel sp thù tü l mët nhâm giao ho¡n
G còng vîi mët tªp con P m nhúng ph¦n tû cõa nâ ÷ñc gåi l d÷ìng,
thäa m¢n c¡c i·u ki»n sau:
(i) N¸u a, b ∈ P th¼ a + b ∈ P .

(ii) Vîi méi a ∈ G, câ mët v ch¿ mët trong c¡c tr÷íng hñp sau x£y
ra: a ∈ P, a = 0, −a ∈ P .
T÷ìng tü nh÷ vîi tr÷íng sp thù tü, ta ành ngh¾a a > b n¸u a−b ∈ P .
Khi â quan h» ">" câ ¦y õ c¡c t½nh ch§t nh÷ trong M»nh · 2.1.4.
2.2.9 ành ngh¾a. H m o di»n t½ch trong m°t ph¯ng Hilbert l h mα
x¡c ành tr¶n tªp c¡c h¼nh P (xem ành ngh¾a 2.2.1), nhªn gi¡ trà trong
nhâm abel sp thù tü G, thäa m¢n c¡c i·u ki»n sau:
(1) èi vîi måi tam gi¡c T , ta câ α(T ) > 0 trong G.
(2) N¸u T v T 0 l hai tam gi¡c to n ¯ng th¼ α(T ) = α(T 0 ).
(3) N¸u hai h¼nh P v Q khæng chçng l¶n nhau th¼
α(P ∪ Q) = α(P ) + α(Q).
Ta gåi α(P ) l di»n t½ch cõa h¼nh P ùng vîi h m o di»n t½ch α.
2.2.10 M»nh ·. Cho α l h m o di»n t½ch trong m°t ph¯ng Hilbert.
Khi â:
(a) N¸u h¼nh P câ ph¦n trong kh¡c réng th¼ α(P ) > 0.
(b) N¸u h¼nh P v P 0 l ¯ng hñp th¼ α(P ) = α(P 0 ).
(c) N¸u h¼nh P v P 0 câ dung l÷ñng b¬ng nhau th¼ α(P ) = α(P 0 ).
(d) N¸u h¼nh Q chùa trong h¼nh P v P − Q câ ph¦n trong kh¡c réng
th¼ α(Q) < α(P ). °c bi»t, P v Q khæng thº câ dung l÷ñng b¬ng nhau.
Do â ti¶n · Zolt x£y ra.
Chùng minh. (a) Biºu di¹n h¼nh P l hñp cõa P

c¡c tam gi¡c Ti . Theo ành
ngh¾a cõa h m o di»n t½ch, ta ÷ñc α(P ) = α(Ti ) vîi α(Ti ) > 0. Do
â α(P ) > 0.
(b) Suy ra tø t½nh ch§t hai tam gi¡c to n ¯ng câ h m di»n t½ch b¬ng
nhau.
(c) N¸u P v P 0 câ dung l÷ñng b¬ng nhau th¼ câ c¡c h¼nh Q v Q0 ¯ng
hñp v khæng chçng l¶n P v P 0 sao cho P ∪ Q v P 0 ∪ Q0 l ¯ng hñp.
Do â α(Q) = α(Q0 ) v α(P ∪ Q) = α(P 0 ∪ Q0 ). Sû döng t½nh ch§t cëng
t½nh (3) v ph²p trø trong nhâm G, ta ÷ñc α(P ) = α(P 0 ).
(d) Vi¸t P = Q ∪ (P − Q). V¼ P − Q câ ph¦n trong khæng réng n¶n
α(P − Q) > 0. Do â, bði t½nh ch§t (3), ta ÷ñc α(P ) < α(Q). Theo
kh¯ng ành (c), P v Q khæng thº câ dung l÷ñng b¬ng nhau. Nâi c¡ch
kh¡c, ti¶n · Zolt x£y ra.
B¥y gií chóng ta s³ chùng minh sü tçn t¤i cõa h m o di»n t½ch trong
m°t ph¯ng Hilbert vîi (P ). Ngo i ra, b¤n åc n¶n tham kh£o th¶m c¡c
t i li»u kh¡c º th§y ÷ñc sü tçn t¤i cõa h m o di»n t½ch trong H¼nh
håc phi Euclid.
Ta luæn gi£ sû r¬ng èi vîi m°t ph¯ng Hilbert thäa m¢n (P) th¼
tr÷íng F ÷ñc x¡c ành nh÷ trong M»nh · 2.1.9.
2.2.11 ành l½. Trong m°t ph¯ng Hilbert vîi (P), tçn t¤i v duy nh§t
h m di»n t½ch α nhªn gi¡ trà trong nhâm cëng cõa tr÷íng F thäa m¢n
i·u ki»n sau: Vîi méi tam gi¡c ABC , n¸u ta chån c¤nh AB l ¡y v
câ chi·u d i l b ∈ F, ë d i ÷íng cao h¤ xuèng c¤nh ¡y l h, th¼
α(ABC) = 21 bh.
Chùng minh. T½nh ch§t duy nh§t l d¹ th§y, bði i·u ki»n th¶m cho ta
gi¡ trà cõa α t¤i måi tam gi¡c, v b§t k¼ h¼nh n o công câ thº ph¥n t½ch
÷ñc th nh hñp cõa mët sè húu h¤n c¡c tam gi¡c con.
B¥y gií ta chùng minh sü tçn t¤i cõa α. Thªt vªy, vîi h¼nh P b§t k¼,
ta ph¥n t½ch P = T1 ∪ · · · ∪ Tn , ð â tam gi¡c Ti câ c¤nh ¡y bi v ÷íng
cao hi t÷ìng ùng. Ta ành ngh¾a
X1
α(P ) = bi hi .
2
Ta ph£i ch¿ ra r¬ng kh¡i ni»m n y l ho n to n x¡c ành. Muèn vªy,

ta ph£i ch¿ ra r¬ng gi¡ trà cõa h m α tr¶n mët tam gi¡c l khæng phö
thuëc v o vi»c chån c¤nh ¡y v gi¡ trà α(P ) l khæng phö thuëc v o
tam gi¡c ph¥n. Cuèi còng, ta ph£i chùng minh r¬ng α thäa m¢n måi
t½nh ch§t cõa h m di»n t½ch. Chóng ta s³ l¦n l÷ñt gi£i quy¸t nhúng v§n
· n y trong c¡c bê · sau.
2.2.12 Bê ·. Trong m°t ph¯ng Hilbert vîi (P ), cho tam gi¡c ABC .
Gi£ sû b l mët c¤nh ¡y còng vîi ÷íng cao t÷ìng ùng h. Gi£ sû b0 l
c¤nh ¡y kh¡c còng vîi ÷íng cao h0 t÷ìng ùng. Khi â 12 bh = 12 b0 h0 trong
tr÷íng F .
Chùng minh. Cho tam gi¡c ABC vîi b = BC, h = AD, b0 = AC, h0 =
BE . V¼ hai tam gi¡c vuæng ADC v BEC câ chung gâc C n¶n c£ ba gâc
cõa chóng t÷ìng ùng b¬ng nhau. Do â ∆ADC çng d¤ng vîi ∆BEC
(Sim AAA), k²o theo t¿ l» c¡c c°p c¤nh t÷ìng ùng b¬ng nhau
h h0
= .
b0 b
Nh¥n ch²o, ta ÷ñc bh = b0 h0 v do â 21 bh = 12 b0 h0 .
Nh÷ vªy h m α x¡c ành vîi måi tam gi¡c ABC .

2.2.13 Bê ·. N¸u tam gi¡c T bà chia th nh húu h¤n nhúng tam gi¡c
nhä hìn Ti th¼ di»n t½ch cõa tam gi¡c lîn s³ b¬ng têng di»n t½ch cõa c¡c
tam gi¡c nhä: α(T ) =
P
α(Ti ).
Chùng minh.
B÷îc 1: Ta x²t tr÷íng hñp °c bi»t khi tam gi¡c ABC bà chia th nh
hai tam gi¡c con bði mët ÷íng th¯ng, v½ dö l CD (vîi D thuëc c¤nh
AB )
Ta chån c¤nh AB l ¡y cõa tam gi¡c lîn, hai c¤nh AD v DB l
¡y cõa hai tam gi¡c nhä t÷ìng ùng. D¹ th§y, ba tam gi¡c n y câ chung
÷íng cao, v têng hai c¤nh ¡y AD v DB ch½nh l c¤nh AB . Vªy
α(ABC) = α(ACD) + α(BCD).
B÷îc 2: Ti¸p theo, ta x²t tr÷íng hñp tam gi¡c ABC bà chia nhä th nh
c¡c tam gi¡c Ti sao cho khæng câ ¿nh cõa tam gi¡c con n o n¬m b¶n
trong tam gi¡c lîn v câ ½t nh§t mët c¤nh cõa tam gi¡c lîn (nh÷ c¤nh
AC trong h¼nh
P v³) khæng chùa ¿nh cõa mët tam gi¡c con n o. Khi â
α(ABC) = α(Ti ).
Ta chùng minh k¸t qu£ n y b¬ng quy n¤p theo n l sè l÷ñng c¡c tam
gi¡c con Ti .
* n = 2: ¥y ch½nh l tr÷íng hñp 1 ta ¢ x²t.

* Chùng minh k¸t qu£ vîi n > 2. C¤nh AC ph£i thuëc v o mët
trong nhúng tam gi¡c nhä, gi£ sû l T1 . Do â gâc cán l¤i D cõa tam
gi¡c T1 ph£i thuëc c¤nh AB ho°c BC (gi£ sû â l AB ). Theo B÷îc 1,
ta câ
α(ABC) = α(T1 ) + α(BCD)
D¹ th§y ∆BCD câ ½t hìn mët tam gi¡c trong sü ph¥n t½ch cõa nâ so vîi
∆ABC . Hìn núa, ∆BCD thäa m¢n gi£ thuy¸t cõa B÷îc 2, bði v¼ nâ
khæng câ ¿nh n o n¬m trong (do ∆ABC khæng câ) v khæng câ ¿nh
cõa tam gi¡cPcon n o n¬m tr¶n c¤nh CD. Theo gi£ thi¸t quy n¤p, ta câ
α(BCD) = α(Ti ). Ta câ pcm.
B÷îc 3: Tr÷íng hñp têng qu¡t
X²t tam gi¡c ABC bà chia th nh c¡c tam gi¡c nhä Ti . Chån mët ¿nh
cõa ABC , gi£ sû l C . V³ c¡c ÷íng th¯ng (n²t ùt) nèi C ¸n méi ¿nh
cõa tam gi¡c ph¥n, kº c£ nhúng ¿nh n¬m tr¶n c¤nh èi AB v k²o d i
nhúng ÷íng th¯ng n y xuèng ct c¤nh AB . Th¸ th¼ ta câ ÷ñc mët
ph¥n ho¤ch kh¡c cõa ∆ABC , gçm c¡c tam gi¡c Sj . L÷u þ r¬ng ph¥n
ho¤ch {Sj } thäa m¢n gi£ thuy¸t cõa B÷îc 2, do â
X
α(ABC) = α(Sj ). (1)
K¸t hñp Ti v Sj th nh c¡ch ph¥n ho¤ch mîi: ABC = i,j Ti ∩ Sj . D¹

S
th§y, h¼nh Ti ∩ Sj s³ ho°c l tam gi¡c ho°c l tù gi¡c. Ta v³ th¶m

S c¡c
÷íng nèi º chóng trð th nh hñp cõa c¡c tam gi¡c: Ti ∩ Sj = k Uijk .
Tø â, ta câ ÷ñc c¡ch ph¥n ho¤ch ∆ABC th nh c¡c tam gi¡c Uijk .
Méi Sj l hñp cõa c¡c tam gi¡c Uijk vîi i, k thay êi. Ta th§y c¡ch
ph¥n t½ch Sj n y thäa m¢n i·u ki»n cõa B÷îc 2. Thªt vªy, khæng câ
¿nh n o n¬m trong bði c¡c o¤n th¯ng t¤o n¶n c¡c tam gi¡c Sj i qua
måi ¿nh cõa tam gi¡c ph¥n ban ¦u. Hìn núa, c¤nh cõa Sj m n¬m
tr¶n ¡y AB th¼ công khæng chùa ¿nh v¼ lþ do t÷ìng tü. Sû döng B÷îc
2, vîi méi j ta ÷ñc
X
α(Sj ) = α(Uijk ). (2)
i,k
K¸t hñp (1) v (2), ta câ

X
α(ABC) = α(Uijk ). (3)
i,j,k
Ta ch¿ cán ph£i xem x²t v· c¡ch chia méi Ti th nh nhúng tam gi¡c nhä
Uijk . Méi ÷íng th¯ng xu§t ph¡t tø C i qua ba ¿nh X, Y, Z cõa Ti s³
chia Ti th nh hai ph¦n gåi l Ti v Ti (Trong h¼nh v³, c¤nh qua Z chia
0 00
Ti th nh hai ph¦n). Theo B÷îc 1, ta ÷ñc: α(Ti ) = α(Ti ) + α(Ti ).

0 00
èi vîi méi mët ph¦n t¤o bði nhúng ÷íng th¯ng qua C v nhúng
÷íng th¯ng ta ¢ v³ th¶m ta s³ v³ th¶m ÷íng th¯ng (n¸u c¦n thi¸t!)
º chia h¼nh tù gi¡c th nh hai tam gi¡c. Nhúng tam gi¡c n y cõa Ti v
0
Ti thäa m¢n i·u ki»n cõa B÷îc 2: Khæng câ ¿nh n¬m trong, v c¤nh
00
qua Z (dòng º chia Ti th nh Ti v Ti ) khæng chùa mët ¿nh n o. Do

0 00
â, theo B÷îc 2, méi tam gi¡c Ti v Ti qua h m α ·u b¬ng têng cõa
0 00
c¡c α(Uijk ) theo c¡ch nâ ÷ñc chia. Bði vªy

X
α(Ti ) = α(Uijk ). (4)
j,k
Cuèi còng, k¸t hñp (3) v (4), ta câ

X
α(ABC) = α(Ti ) (5)
i
2.2.14 Bê ·. Di»n t½ch cõa mët h¼nh ph¯ng khæng phö thuëc v o c¡ch
tam gi¡c ph¥n h¼nh â.
Chùng minh. Gi£ sû h¼nh P câ hai c¡ch tam gi¡c ph¥n:
P = T1 ∪ · · · ∪ Tn
0 0
P = T1 ∪ · · · ∪ Tn .
Th¸ th¼ giao cõa Ti v Tj câ thº ti¸p töc chia th nh nhúng tam gi¡c Uijk
0
nh÷ trong chùng minhSM»nh · 2.2.4. Sû döng Bê · 2.2.13, vîi méi

Ti = j,k Uijk v Tj = i,k Uijk , ta t¼m ÷ñc:
S 0
0
X X X
α(Ti ) = α(Uijk ) = α(Tj ).
i i,j,k j
Ta ÷ñc i·u ph£i chùng minh.

Ti¸p töc chùng minh ành lþ 2.2.11 Tø c¡c bê · 2.2.12, 2.2.13 v
2.2.14 ta th§y r¬ng h m α ho n to n x¡c ành. B¥y gií, ta ch¿ c¦n kiºm
tra nâ câ ¦y õ c¡c t½nh ch§t cõa h m o di»n t½ch.
1. V¼ ë d i åan th¯ng x¡c ành ph¦n tû d÷ìng cõa F n¶n α(T ) > 0
vîi måi tam gi¡c T .
2. C¡c tam gi¡c to n ¯ng th¼ câ c¡c c¤nh v c¡c ÷íng cao t÷ìng
ùng b¬ng nhau. Do â α(T ) = α(T 0 ) vîi T v T 0 l hai tam gi¡c to n
¯ng.
3. Gi£ sû P v Q l hai h¼nh khæng chçng l¶n nhau. N¸u ta câ tam
gi¡c ph¥n P = T1 ∪ · · · ∪ Tn v Q = T1 ∪ · · · ∪ Tm th¼ {Ti , Tj } l tam gi¡c
0 0 0
ph¥n cõa P ∪ Q. Do â, t½nh ch§t (3) l óng.
2.2.15 H» qu£. Trong m°t ph¯ng Euclid, måi lþ thuy¸t v· di»n t½ch ·u
óng, ð â "di»n t½ch b¬ng nhau" ÷ñc hiºu theo ngh¾a "dung l÷ñng b¬ng
nhau".
Chùng minh. Ta bi¸t r¬ng nhúng k¸t qu£ n y phö thuëc v o ành ngh¾a
cõa dung l÷ñng b¬ng nhau v Ti¶n · (Z). Th¸ nh÷ng Ti¶n · (Z) l¤i l
h» qu£ cõa sü tçn t¤i h m di»n t½ch v h m n y tçn t¤i trong m°t ph¯ng
Hilbert vîi (P).
2.2.16 M»nh ·. Trong m°t ph¯ng Hilbert vîi (P ), gåi α l h m o

di»n t½ch ành ngh¾a trong ành lþ 2.2.11. Khi â hai h¼nh P v Q câ
dung l÷ñng b¬ng nhau khi v ch¿ khi α(P ) = α(Q).
Chùng minh. N¸u P v Q câ dung l÷ñng b¬ng nhau th¼ α(P ) = α(Q)
theo M»nh · 2.2.10.
Ng÷ñc l¤i, gi£ sû α(P ) = α(Q). Ta câ thº t¼m ra c¡c h¼nh chú nhªt
P 0 v Q0 câ dung l÷ñng b¬ng P v Q t÷ìng ùng. Hìn núa, ta câ thº gi£
sû r¬ng mët c¤nh cõa nhúng h¼nh chú nhªt â l ìn và 1 cõa tr÷íng F .
Thªt vªy, vîi tam gi¡c ABC b§t k¼ ta gåi M, N l trung iºm AB, AC .
H¤ c¡c ÷íng vuæng gâc AI, BH, CK xuèng M N . Khi â tam gi¡c ABC
¯ng hñp vîi h¼nh chú nhªt BCKH (do ta câ thº ct tam gi¡c ABC
th nh bèn tam gi¡c BCM, CM N, AM I, AN I v h¼nh chú nhªt BCKH
ct th nh bèn tam gi¡c t÷ìng ùng l BCM, CM N, BM H, CM K . Vªy
måi tam gi¡c ·u ¯ng hñp vîi mët h¼nh chú nhªt. Vîi méi h¼nh chú nhªt
ta s³ t¼m mët h¼nh chú nhªt câ mët c¤nh l 1 m câ còng dung l÷ñng
vîi nâ. Thüc vªy, x²t h¼nh chú nhªt ABCD. Tr¶n c¤nh AD l§y iºm M
sao cho AM = 1. Tr¶n tia AB l§y iºm I sao cho DI song song vîi M B
v düng h¼nh chú nhªt AM JI . Gåi K l giao cõa BC v M J , H l giao
cõa IJ v DC . Do M B song song vîi DI n¶n A, H, K th¯ng h ng. Ta
d¹ th§y AIJM ∪ HJK ¯ng hñp vîi ABCD ∪ CHK v tam gi¡c CHK
¯ng hñp vîi tam gi¡c JHK . Do vªy hai h¼nh chú nhªt ABCD, AM JI
câ còng dung l÷ñng. Tâm l¤i vîi méi tam gi¡c ta câ thº t¼m ÷ñc mët
h¼nh chú nhªt c¤nh 1 còng dung l÷ñng vîi nâ. Vîi P l mët h¼nh b§t k¼
th¼ P l hñp ríi cõa húu h¤n c¡c tam gi¡c. Do â P câ còng dung l÷ñng
vîi hñp húu h¤n c¡c h¼nh chú nhªt câ còng c¤nh 1. Gh²p c¡c h¼nh chú
nhªt n y l¤i ta thu ÷ñc mët h¼nh chú nhªt câ c¤nh 1 v câ còng dung
l÷ñng vîi P . B¥y gií gåi a, b l nhúng c¤nh cán l¤i cõa hai h¼nh chú nhªt
P 0 , Q0 câ c¤nh 1 v câ còng dung l÷ñng t÷ìng ùng vîi P, Q. Sau â, ct
méi h¼nh chú nhªt th nh hai tam gi¡c, ta th§y α(P 0 ) = 1 · a = a v
α(Q0 ) = 1 · b = b. M°t kh¡c, c¡c h¼nh câ còng dung l÷ñng qua h m α s³
nhªn gi¡ trà b¬ng nhau, do â α(P ) = a v α(Q) = b. Tø gi£ thuy¸t ta
suy ra a = b. Bði vªy, hai h¼nh chú nhªt l to n ¯ng, suy ra P 0 v Q0 câ
còng dung l÷ñng. Do t½nh bc c¦u n¶n P v Q câ còng dung l÷ñng.
B i tªp
II.12. Trong ành lþ 2.2.11, t½nh duy nh§t cõa h m di»n t½ch câ ÷ñc do
bi¸t di»n t½ch cõa måi tam gi¡c. Trong m°t ph¯ng Descartes tr¶n tr÷íng
F , chóng ta coi h m o di»n t½ch nhªn gi¡ trà tr¶n mët nhâm cëng cõa
tr÷íng F vîi y¶u c¦u y¸u hìn r¬ng h m α tr¶n h¼nh vuæng ìn và s³
nhªn gi¡ trà 1.
(a) N¸u tr÷íng F l Archimedes, h¢y ch¿ ra r¬ng α l x¡c ành duy
nh§t bði i·u ki»n tr¶n.
(b) N¸u tr÷íng F l khæng Archimedes, h¢y ch¿ ra r¬ng câ thº câ
nhi·u hìn mët h m di»n t½ch nhªn gi¡ trà l 1 tr¶n h¼nh vuæng ìn và.
II.13. Sû döng h m o di»n t½ch cõa ành lþ 2.2.11 º chùng minh r¬ng
n¸u hai h¼nh vuæng câ di»n t½ch b¬ng nhau th¼ c¤nh cõa chóng công b¬ng
nhau.
II.14. Cho tam gi¡c ABC , l§y D, E, F chia méi c¤nh th nh mët ph¦n
ba, nèi AE, BD, CF . Chùng minh r¬ng: tam gi¡c nhä n¬m ð b¶n trong
(nh÷ h¼nh v³) câ di»n t½ch b¬ng 71 di»n t½ch cõa tam gi¡c ABC .
II.15. Cho tam gi¡c ABC , DE l ÷íng th¯ng song song vîi c¤nh ¡y.
Cho F l iºm b§t k¼ tr¶n DE . Chùng minh r¬ng: di»n t½ch cõa hñp hai
tam gi¡c DBF v ECF l nhä hìn ho°c b¬ng 14 di»n t½ch cõa tam gi¡c
ABC . D§u b¬ng x£y ra khi v ch¿ khi D v E l trung iºm cõa AB v
BC .
II.16. º
√ hiºuth¶m √ v· nhâm abel sp thù tü, l m√b i sau:
°t Q( 2) = a + b 2|a, b ∈ Q , t÷ìng tü vîi Q( 3).
√ √
(a) Chùng minh r¬ng Q( 2) v Q( 3) ¯ng c§u nhâm abel (vîi ph²p
cëng).
√ √
(b) Chùng minh r¬ng Q( 2) v Q( 3) khæng ¯ng c§u tr÷íng.
√ √
(c) Chùng minh r¬ng Q( 2) v Q( 3) ¯ng c§u nh÷ l c¡c tªp sp
thù tü vîi thù tü c£m sinh tø thù tü tü nhi¶n trong R (S gåi l sp thù
tü n¸u S còng vîi quan h» thù tü a < b câ hai t½nh ch§t: (i) n¸u a < b
v b < c th¼ a < c, (ii) n¸u a, b ∈ S th¼ câ mët v ch¿ mët trong c¡c kh£
n«ng sau x£y ra: a < b, a = b, b < a)).
√ √
(d) Q( 2) v Q( 3) khæng ¯ng c§u nh÷ l c¡c nhâm abel sp thù
tü.
II.17. Chùng minh ành lþ Ptolemy: H¼nh chú nhªt t¤o bði hai ÷íng
ch²o cõa tù gi¡c nëi ti¸p câ dung l÷ñng t÷ìng ÷ìng vîi têng hai h¼nh
chú nhªt t¤o bði c°p c¤nh èi cõa tù gi¡c.
Sü ph¥n ct
Euclid x¥y düng lþ thuy¸t di»n t½ch düa tr¶n vi»c th¶m v bît c¡c h¼nh
to n ¯ng. Hilbert ¢ h¼nh thùc ho¡ kh¡i ni»m n y b¬ng c¡ch ÷a ra
kh¡i ni»m dung l÷ñng b¬ng nhau, mët kh¡i ni»m m ta câ thº hiºu rã
nhí sû döng h m o di»n t½ch. Tuy nhi¶n i·u â l¤i l m n£y sinh v§n
· sau: M°c dò hai h¼nh câ dung l÷ñng b¬ng nhau nh÷ng ta khæng bi¸t
ph£i th¶m v o nh÷ th¸ n o º l m cho chóng ¯ng hñp. Nâi c¡ch kh¡c,
chóng ta s³ ph£i nghi¶n cùu kh¡i ni»m ch°t ch³ hìn v· vi»c khi n o th¼
hai h¼nh l ¯ng hñp. i·u n y d¨n tîi b i to¡n thüc t¸ v· sü ph¥n ct:
Cho hai h¼nh, h¢y t¼m (n¸u câ!) mët c¡ch ph¥n ct húu hi»u cõa h¼nh
thù nh§t th nh hñp khæng chçng l¶n nhau cõa c¡c h¼nh nhä hìn (khæng
nh§t thi¸t l tam gi¡c) sao cho chóng câ thº gh²p l¤i th nh h¼nh thù hai.
Mët ph¥n ct tçn t¤i n¸u v ch¿ n¸u hai h¼nh l ¯ng hñp. Trong tr÷íng
hñp â, ta công s³ nâi r¬ng, mët h¼nh câ thº ph¥n ct th nh h¼nh kia,
ho°c chóng l t÷ìng ÷ìng bði ph¥n ct.
Ð ph¦n n y, ta v¨n luæn gi£ thi¸t m°t ph¯ng Hilbert thäa m¢n (P)
v trong mët v i tr÷íng hñp ta s³ gi£ thi¸t m°t ph¯ng Hilbert thäa m¢n
th¶m (A) ho°c (E). Ta s³ th§y ành l½ Pythagore m Euclid chùng minh
èi vîi di»n t½ch, công óng theo ngh¾a m¤nh hìn cõa sü ph¥n ct. Ta
s³ chùng minh ành l½ cõa Bolyai v Gerwien r¬ng trong mët m°t ph¯ng
Archimedes, b§t k¼ hai h¼nh câ di»n t½ch b¬ng nhau n o công ·u t÷ìng
÷ìng bði ph¥n ct.
B i to¡n thüc t¸ v· t¼m c¡c c¡ch ph¥n ct mët h¼nh th nh h¼nh kh¡c
nhªn ÷ñc nhi·u sü quan t¥m cõa c¡c nh to¡n håc. Nh÷ng d÷íng nh÷
nâ l mët mæn ngh» thuªt hìn l mët khoa håc. Nhúng ng÷íi khæng
chuy¶n ¢ t¼m ra mët sè l÷ñng lîn c¡c c¡ch ph¥n ct thæng minh, nh÷ng
vi»c chùng minh r¬ng nhúng c¡ch ph¥n ct â l tèi thiºu ho°c giîi h¤n
thªt hi»u qu£ sè m£nh ái häi, th¼ l¤i d÷íng nh÷ khæng câ.
Chóng ta bt ¦u ph¦n n y vîi mët v i k¸t qu£ chung v· sü tçn t¤i
cõa c¡c ph¥n ct.
2.2.17 M»nh ·. Trong m°t ph¯ng Hilbert vîi (P), b§t k¼ tam gi¡c n o
công câ thº ph¥n ct th nh mët h¼nh b¼nh h nh.
Chùng minh. Gi£ sû ABC l mët tam gi¡c. Gåi D l trung iºm cõa
AC . K´ ÷íng th¯ng qua D song song vîi BC v qua C song song vîi
AB , chóng ct nhau t¤i F. Khi â 4ADE ∼
= 4CDF (ASA). Vªy 4ABC
câ thº ph¥n ct th nh h¼nh b¼nh h nh BCF E .
2.2.18 Bê ·. Cho tam gi¡c ABC . Gi£ sû iºm D l ch¥n ÷íng cao
h¤ tø A xuèng c¤nh BC n¬m ð ngo i o¤n BC . Khi â, mët trong hai
gâc B v C cõa tam gi¡c l gâc tò.
Chùng minh. Gi£ sû B n¬m giúa D v C . Khi â gâc ∠ABC l gâc ngo i
cõa tam gi¡c vuæng ABD, do â ∠ABC lîn hìn mët gâc vuæng.
2.2.19 M»nh ·. B§t k¼ h¼nh b¼nh h nh n o công câ thº ph¥n ct th nh
mët h¼nh chú nhªt.
Chùng minh. Gåi ABCD l h¼nh b¼nh h nh ¢ cho. Tø C v D h¤ ÷íng

cao CE , DF xuèng AB .
Gi£ sû E n¬m trong o¤n AB . Khi â 4ACE b¬ng 4BDF . Vªy
h¼nh b¼nh h nh ÷ñc ph¥n ct th nh h¼nh chú nhªt CDF E .
Ta th§y r¬ng luæn câ thº ¡p döng c¡ch düng h¼nh tr¶n. Trong b§t k¼
h¼nh b¼nh h nh n o, c¡c gâc èi di»n luæn b¬ng nhau v têng cõa c¡c gâc
b¬ng bèn gâc vuæng. V¼ vªy, hai trong sè c¡c gâc èi di»n l gâc nhån.
(N¸u khæng, c£ bèn gâc ·u l gâc vuæng v ta câ i·u c¦n chùng minh).
Do â, ta câ thº gi£ sû r¬ng gâc ð A l gâc nhån.
Gi£ sû E n¬m ngo i o¤n AB . Gi£ sû ÷ñc A∗B ∗E . Th¸ th¼ theo Bê
· 2.2.18 gâc ABC ph£i l gâc tò. Do â gâc ACB l gâc nhån. Trong
tr÷íng hñp â, tr¡o êi vai trá cõa B v C , ÷íng cao h¤ tø B xuèng
AC s³ n¬m trong o¤n th¯ng AC . Nh÷ vªy, ta câ thº ¡p döng c¡ch düng
h¼nh ð tr¶n.
2.2.20 M»nh ·. Cho tr÷îc mët h¼nh chú nhªt ABCD v cho tr÷îc
o¤n th¯ng AE sao cho AB < AE < 2AB . Khi â h¼nh chú nhªt ABCD
câ thº ph¥n ct th nh h¼nh chú nhªt câ mët c¤nh b¬ng AE .
Chùng minh. Gi£ sû ta ¢ câ h¼nh chú nhªt ABCD v iºm E . Nèi C

vîi E ct BD t¤i F . Chån G tr¶n AC sao cho CG ∼= BF . Düng h¼nh chú
nhªt AEGH v gåi K , L nh÷ ¢ th§y. Do c¡c ÷íng th¯ng song song
n¶n gâc ð C v F b¬ng nhau. Ngo i ra, CG b¬ng BF theo c¡ch düng.
Vªy 4CGK ∼ = 4F BE(ASA). Suy ra GK ∼ = BE . V¼ vªy, b¬ng ph²p trø
ta câ CD = AB = KH . B¥y gií l¤i theo (ASA), 4CDF ∼
∼ ∼ = 4KHE .
i·u n y cho ta mët c¡ch ph¥n ct h¼nh chú nhªt ABCD th nh h¼nh
chú nhªt AEGH nh÷ y¶u c¦u.
Chó þ r¬ng º c¡ch ph¥n ct thüc hi»n ÷ñc chóng ta c¦n iºm F
n¬m d÷îi trung iºm cõa BD. Do â G n¬m tr¶n trung iºm cõa AC ,
v v¼ vªy F n¬m d÷îi L. i·u n y suy ra tø gi£ thi¸t AB < AE < 2AB ,
bði v¼ ÷íng th¯ng k´ tø C tîi trung iºm cõa BD s³ ct ÷íng th¯ng
AB t¤i mët iºm M vîi AM = 2AB .
2.2.21 M»nh ·. Gi£ sû th¶m r¬ng Ti¶n · (A) ÷ñc thäa m¢n. Cho
h¼nh chú nhªt ABCD v o¤n th¯ng EF b§t k¼. Khi â luæn câ mët h¼nh
chú nhªt EF GH t÷ìng ÷ìng theo ph¥n ct vîi ABCD.
Chùng minh. Cho h¼nh chú nhªt b§t k¼, ct æi v gh²p hai nûa dåc theo
c¤nh b¶n nh÷ h¼nh v³, ta câ thº ph¥n ct h¼nh chú nhªt gèc th nh mët
h¼nh chú nhªt mîi vîi chi·u cao b¬ng mët nûa v ¡y b¬ng hai l¦n ¡y
cõa h¼nh chú nhªt gèc. Theo ti¶n · (A), sau khi g§p æi ho°c chia æi
o¤n AB mët sè húu h¤n l¦n, ta câ thº gi£ sû r¬ng AB ≤ EF < 2AB .
Sau â ta ¡p döng M»nh · 2.2.20 º câ h¼nh chú nhªt EF GH nh÷ y¶u
c¦u.
2.2.22 H» qu£. Gi£ sû th¶m r¬ng Ti¶n · (A) ÷ñc thäa m¢n. Cho mët
o¤n th¯ng EF . Khi â b§t k¼ h¼nh n o công ·u câ thº ph¥n ct th nh
mët h¼nh chú nhªt vîi mët c¤nh l EF.
Chùng minh. Chia h¼nh P th nh mët sè húu h¤n c¡c tam gi¡c T1 , · · · , Tn .
Vîi méi i, ¦u ti¶n ph¥n ct tam gi¡c Ti th nh mët h¼nh b¼nh h nh theo
M»nh · 2.2.17, sau â th nh h¼nh chú nhªt theo M»nh · 2.2.19, sau
â th nh h¼nh chú nhªt Ri vîi ¡y b¬ng EF theo M»nh · 2.2.21. Lóc
n y, t§t c£ c¡c h¼nh chú nhªt R1 , R2 , · · · , Rn ·u câ c¤nh ¡y b¬ng EF.
°t chóng l¶n nhau, ta thu ÷ñc mët h¼nh chú nhªt lîn vîi ¡y EF nh÷
y¶u c¦u.
2.2.23 ành l½. (Bolyai, Gerwien) Trong m°t ph¯ng Hilbert vîi (P) v
(A), cho α l h m o di»n t½ch nh÷ trong ành lþ 2.2.11. Khi â hai h¼nh
P v Q l t÷ìng ÷ìng theo ph¥n ct n¸u v ch¿ n¸u chóng câ còng di»n
t½ch.
Chùng minh. Mët chi·u suy ra tø M»nh · 2.2.10. Chi·u c¡c h¼nh câ
di»n t½ch b¬ng nhau th¼ t÷ìng ÷ìng theo ph¥n ct c¦n sû döng ti¶n ·
Archimedes. Thüc ra, c¡ch chùng minh s³ l lªp l¤i nh÷ trong M»nh ·
2.2.16, ð â k¸t qu£ t÷ìng tü ¢ ÷ñc chùng minh cho di»n t½ch.
Gi£ sû c¡c h¼nh P v Q câ còng di»n t½ch : α(P ) = α(Q). Do M»nh
· 2.2.22, chóng câ thº ph¥n ct th nh c¡c h¼nh chú nhªt vîi c¡c c¤nh
1, a v 1, b. Khi â α(P ) = a, α(Q) = b. Vªy a = b v c¡c h¼nh chú nhªt
l b¬ng nhau. Do â, theo t½nh ch§t bc c¦u cõa quan h» ph¥n t½ch nh÷
nhau (xem M»nh · 2.2.4), P câ thº ph¥n ct th nh Q.
Chó þ.
• K¸t qu£ n y sai n¸u (A) khæng ÷ñc thäa m¢n.
• Chùng minh tr¶n ¢ ch¿ ra c¡ch ph¥n ct mët h¼nh th nh h¼nh kh¡c.
T§t nhi¶n, sü ph¥n ct t¼m ÷ñc theo c¡ch n y câ thº khæng câ t¡c döng
trong tr÷íng hñp ái häi v· sè l÷ñng c¡c m£nh.
• K¸t hñp k¸t qu£ n y vîi M»nh · 2.2.16, ta th§y r¬ng trong m°t ph¯ng
Hilbert vîi (P) v (A), hai h¼nh câ còng di»n t½ch n¸u v ch¿ n¸u chóng
l ph¥n t½ch nh÷ nhau.
2.2.24 M»nh ·. Trong m°t ph¯ng Euclid cho h¼nh chú nhªt ABCD
vîi c¡c c¤nh a = AB v b = AC tho£ m¢n a ≤ b ≤ 4a. Khi â câ o¤n
th¯ng c = AE sao cho h¼nh chú nhªt ABCD câ thº ph¥n ct th nh mët
h¼nh vuæng c¤nh AE .
Chùng minh. L§y mët o¤n th¯ng ë d i a + b, gåi O l trung iºm cõa
nâ. V³ ÷íng trán t¥m O i qua c¡c ¦u mót cõa o¤n th¯ng v gåi c l
o¤n th¯ng n¬m tr¶n ÷íng vuæng gâc t¤i iºm chia trong o¤n th¯ng
a + b th nh hai o¤n a v b, t½nh tø iºm chia tîi giao iºm vîi ÷íng
trán (Ð ¥y ta sû döng (E) cho sü tçn t¤i giao iºm).
Gåi ABCD l h¼nh chú nhªt ¢ cho, °t AE b¬ng o¤n c v gåi
AEF G l h¼nh vuæng tr¶n c¤nh AE . Do gâc chn nûa ÷íng trán l gâc
vuæng n¶n ta câ c¡c gâc α, β trong h¼nh v³ câ ÷íng trán l b¬ng nhau.
Nhúng gâc n y gièng vîi c¡c gâc α, β trong h¼nh thù hai do c¡c tam gi¡c
b¬ng nhau (SAS). Do â hai ÷íng ch²o F B v CE l song song. Suy ra
CF ∼= MB v F K ∼ = BE . Lªp luªn gièng nh÷ trong chùng minh M»nh
· 2.2.20 ta th§y r¬ng ABCD câ thº ph¥n ct th nh h¼nh vuæng AEF G.
º vi»c düng h¼nh thüc hi»n ÷ñc, ta c¦n AB ≤ AE < 2AB . Gi£ sû
r¬ng a ≤ b. Th¸ th¼ gâc α = β v nhä hìn mët nûa gâc vuæng. Do vªy
a ≤ c ≤ b. M°t kh¡c, n¸u c ≥ 2a th¼ b¬ng c¡c tam gi¡c çng d¤ng ta suy
ra b ≥ 2c. Do â b ≥ 4a, tr¡i vîi gi£ thi¸t.
2.2.25 H» qu£. Trong m°t ph¯ng Euclid vîi (A), b§t k¼ h¼nh n o công
câ thº ph¥n ct th nh mët h¼nh vuæng.
Chùng minh. Chån mët o¤n th¯ng AB . Do M»nh · 2.2.22 n¶n h¼nh
gèc câ thº ph¥n ct ÷ñc th nh h¼nh chú nhªt ACBD vîi c¤nh AB . Ct
æi h¼nh chú nhªt v gh²p l¤i mët sè húu h¤n l¦n gièng nh÷ trong chùng
minh cõa M»nh · 2.2.21(l¤i sû döng (A)), ta câ thº gi£ sû r¬ng c¡c c¤nh
a = AB v b = AC tho£ m¢n a ≤ b ≤ 4a. Theo M»nh · 2.2.24, h¼nh
chú nhªt n y câ thº ph¥n ct ÷ñc th nh mët h¼nh vuæng.
Ti¸p theo ta x²t ¸n ành l½ Pythagore. Ta tr¼nh b y c¡ch chùng minh
÷ñc cho l cõa Thabit b. Qurra (826-901 sau Cæng nguy¶n).
2.2.26 M»nh ·. Trong m°t ph¯ng Hilbert vîi (P), hñp cõa c¡c h¼nh
vuæng tr¶n c¡c c¤nh gâc vuæng cõa mët tam gi¡c vuæng câ thº ph¥n ct
th nh h¼nh vuæng tr¶n c¤nh huy·n.
Chùng minh. Gåi ABC l tam gi¡c vuæng ban ¦u (xem h¼nh v³). Gåi
ABDE l h¼nh vuæng tr¶n AB , gåi ACF G l h¼nh vuæng tr¶n AC ; düng
h¼nh vuæng GHEK v ÷íng th¯ng LM sao cho DM ∼ = BC . Khi â
ba tam gi¡c ADF, F GH, CKG b¬ng tam gi¡c ban ¦u ABC v GHEK
b¬ng h¼nh vuæng tr¶n BC . Lóc n y, h¼nh vuæng tr¶n c¤nh huy·n ÷ñc
ph¥n ct th nh n«m m£nh 1, 2, 3, 4, 5. Ba m£nh ¦u ti¶n b¬ng 10 , 20 , 30
theo c¡ch düng. H¼nh vuæng tr¶n AB ÷ñc ph¥n ct th nh 10 , 30 , 5, trong
khi h¼nh vuæng tr¶n BC ÷ñc ph¥n ct th nh 20 , 4. Vªy k¸t qu£ ÷ñc
chùng minh.
B i tªp
C¡c b i tªp sau ¥y x²t trong m°t ph¯ng Hilbert vîi (P). Trong nhúng
tr÷íng hñp c¦n thi¸t ta s³ gi£ sû m°t ph¯ng â l mët m°t ph¯ng Euclid,
ho°c m°t ph¯ng Descartes tr¶n mët tr÷íng.
II.18. Sû döng h¼nh v³ tr¶n º ÷a ra mët chùng minh kh¡c cõa ành l½
Pythagore b¬ng ph¥n ct. B¤n ph£i ÷a ra c¡ch düng h¼nh cõa h¼nh n y
v mët ph²p chùng minh düa tr¶n c¡ch düng â r¬ng c¡c m£nh t÷ìng
ùng l b¬ng nhau.
II.19. H¢y ph¥n ct mët h¼nh vuæng th nh ba h¼nh vuæng nhä hìn b¬ng
nhau.
II.20. T¼m c¡ch ph¥n ct mët tam gi¡c ·u th nh mët h¼nh vuæng. Sau
â vi¸t c¡ch düng h¼nh v chùng minh cõa b¤n, t¤o mët mæ h¼nh gi§y
cõa c¡ch düng v ¡nh sè c¡c m£nh º minh ho¤ cho c¡ch ph¥n ct cõa
b¤n.
II.21. Chùng minh ho°c b¡c bä sü tçn t¤i c¡ch ph¥n ct mët h¼nh vuæng
c¤nh 21 th nh h¼nh chú nhªt vîi c¡c c¤nh 13, 34 nh÷ h¼nh v³ b¶n d÷îi.
II.22. Cho ABC l tam gi¡c b§t k¼. Gåi D l mët iºm tr¶n AC . Chùng
minh r¬ng câ mët c¡ch ph¥n ct cõa tam gi¡c ABC th nh h¼nh thang
P QRS nh÷ ¢ th§y. i·u ki»n c¦n thi¸t cõa iºm D º ph¥n ct thüc
hi»n ÷ñc l g¼?
II.23. Sû döng b i tªp tr÷îc º t¼m c¡ch

√ ph¥n ct hai tam gi¡c ·u c¤nh
1 th nh mët h¼nh tam gi¡c ·u c¤nh 2.
II.24. Ph¥n ct mët h¼nh ngô gi¡c th÷íng th nh mët h¼nh vuæng.
II.25. Chùng minh ho°c b¡c bä : èi vîi b§t k¼ sè nguy¶n n o n ≥ 1, sè
l÷ñng ½t nh§t c¡c tam gi¡c bt buëc º ph¥n ct mët h¼nh vuæng c¤nh 1
th nh mët h¼nh chú nhªt vîi c¡c c¤nh n v 1/n l 2n.
II.26. Ph¥n ct mët h¼nh vuæng th nh t¡m tam gi¡c nhån thüc sü (t§t
c£ c¡c gâc ·u nhä hìn 1v ).
II.27. N¸u mët h¼nh vuæng ph¥n ct ÷ñc th nh n tam gi¡c câ di»n t½ch
b¬ng nhau th¼ n ph£i l mët sè ch®n.
II.28. Chùng minh sü tçn t¤i c¡ch ph¥n ct mët tam gi¡c ·u th nh
mët h¼nh vuæng dòng bèn m£nh cõa Dudeney (1929) nh÷ gñi þ ð h¼nh
ph½a d÷îi.
II.29. X²t mët d¤ng h¤n ch¸ cõa b i to¡n ph¥n ct, ð â b¤n câ thº ct
h¼nh th nh c¡c m£nh v di chuyºn c¡c m£nh â trong m°t ph¯ng m ch¿
÷ñc sû döng c¡c ph²p tành ti¸n (khæng dòng c¡c ph²p quay, khæng lªt
c¡c m£nh). Chùng minh r¬ng ch¿ vîi c¡c ph²p tành ti¸n, b¤n câ thº ph¥n
ct h¼nh vuæng ìn và th nh mët h¼nh vuæng ìn và vîi b§t k¼ h÷îng
cho tr÷îc n o.
II.30. Chia h¼nh vuæng ìn và bði ÷íng ch²o cõa nâ th nh hai tam gi¡c
(b¬ng nhau) T1 , T2 . Chùng minh r¬ng khæng thº ph¥n ct T1 th nh T2
m ch¿ dòng c¡c ph²p tành ti¸n.

II.31. N¸u P v P 0 l hai h¼nh b§t k¼ câ còng di»n t½ch, thøa nhªn ti¶n
· Archimedes, chùng minh r¬ng câ thº ph¥n ct P th nh P 0 m ch¿
dòng c¡c ph²p tành ti¸n v ph²p quay 180o .
II.32. Cho T l mët tam gi¡c câ gâc nhä nh§t lîn hìn ho°c b¬ng 45o .
Khi â T câ thº ph¥n ct ÷ñc th nh mët h¼nh vuæng sû döng 5 m£nh
ho°c ½t hìn.
II.33. Cho T l tam gi¡c câ gâc α vîi tan α < 1/a, a n o â a ∈ F, a >√1.
Khi â b§t k¼ c¡ch ph¥n ct n o cõa T th nh h¼nh vuæng công c¦n ≥ 12 a
m£nh. °c bi»t, tçn t¤i c¡c tam gi¡c c¦n nhi·u tuý þ c¡c m£nh º câ
thº ph¥n ct ÷ñc th nh mët h¼nh vuæng.
II.34. Cho T l tam gi¡c câ gâc nhä nh§t α tho£ m¢n tan α > 1/a, vîi
a n o â a ∈ F, a ≥ 1. Khi â√ T câ thº ph¥n ct ÷ñc th nh mët h¼nh
vuæng m dòng khæng qu¡ 3 a + 4 m£nh.
Ph²p c¦u ph÷ìng h¼nh trán

Mët trong sè ½t nhúng b i to¡n s¥u sc nh§t v· di»n t½ch l b i to¡n
v· ph²p c¦u ph÷ìng ÷íng trán. Trong nhi·u th¸ k, b i to¡n n y ¢ câ
nhúng £nh h÷ðng v÷ñt ra ngo i giîi h¤n cõa to¡n håc, nâ nh÷ l mæ h¼nh
cõa nhúng b i to¡n khæng gi£i ÷ñc. Trong mët þ ngh¾ mang t½nh tæn
gi¡o, John Donne (tr÷îc th¸ k¿ 17) ¢ nâi ¸n ph²p c¦u ph÷ìng ÷íng
trán nh÷ l mët thù g¼ â m ch¿ câ Chóa mîi câ thº l m ÷ñc. M°c dò
b i to¡n â qu£ l r§t tü nhi¶n nh÷ng líi gi£i khæng thº ¤t ÷ñc, công
gièng nh÷ nhúng nh gi£ kim thuªt t¼m c¡ch bi¸n êi ch¼ th nh v ng.
Mët c¡ch ch½nh x¡c, b i to¡n °t ra l h¢y düng b¬ng th÷îc k´ v
compa mët h¼nh vuæng câ di»n t½ch b¬ng di»n t½ch mët h¼nh trán cho
tr÷îc. Nh÷ng di»n t½ch cõa h¼nh trán l g¼? Trong lþ thuy¸t di»n t½ch,
chóng ta mîi ch¿ th£o luªn di»n t½ch cõa nhúng h¼nh ph¯ng. V¼ th¸ câ mët
b i to¡n kh¡c ti·m ©n trong b i to¡n v· ph²p c¦u ph÷ìng ÷íng trán,
cö thº l ÷a ra mët ành ngh¾a tèt v· di»n t½ch cõa mët h¼nh trán. Nâi
c¡ch kh¡c, chóng ta c¦n h m o di»n t½ch ÷ñc ành ngh¾a tr¶n t§t c£ c¡c
mi·n ph¯ng ÷ñc giîi h¤n bði nhúng o¤n th¯ng v cung trán. Ph÷ìng
ph¡p ti¸p cªn hi»n ¤i cõa v§n · n y (trong m°t ph¯ng Descartes thüc)
l sû döng t½ch ph¥n Lebesgue º ành ngh¾a di»n t½ch.
Euclid ch÷a bao gií ành ngh¾a di»n t½ch mët ÷íng trán v æng công
r§t tr¡nh b i to¡n v· ph²p c¦u ph÷ìng ÷íng trán, nh÷ng trong quyºn
XII cõa bë s¡ch "Cì sð" æng câ m»nh · nâi r¬ng t¿ sè di»n t½ch cõa
mët ÷íng trán vîi mët ÷íng trán kh¡c th¼ b¬ng b¼nh ph÷ìng t¿ sè cõa
nhúng b¡n k½nh. Chùng minh cõa æng sû döng "ph÷ìng ph¡p v²t c¤n"
m ng y nay chóng ta gåi l qu¡ tr¼nh chuyºn qua giîi h¤n.
Ta câ m»nh · sau.
2.2.27 M»nh ·. 25.1 Trong m°t ph¯ng Euclid vîi (A) cho ÷íng
trán γ , ta câ thº t¼m ÷ñc mët a gi¡c P nëi ti¸p v a gi¡c P 0 ngo¤i
ti¸p sao cho hi»u di»n t½ch α(P 0 ) − α(P ) nhä hìn b§t k¼ ¤i l÷ñng d÷ìng
cho tr÷îc n o (¤i l÷ñng d÷ìng l mët ph¦n tû cõa tr÷íng F ).
B¬ng vi»c x§p x¿ mët ÷íng trán bði c¡c a gi¡c nëi ti¸p v ngo¤i ti¸p
cõa nâ, Euclid ¢ ch¿ ra r¬ng t¿ sè di»n t½ch cõa h¼nh trán vîi b¼nh ph÷ìng
b¡n k½nh l h¬ng sè ëc lªp vîi k½ch cï cõa h¼nh trán. H¬ng sè n y ÷ñc
gåi l π . Archimedes ng÷íi sèng ngay sau Euclid ¢ sû döng ph÷ìng
ph¡p x§p x¿ bði nhúng a gi¡c º ¤t ÷ñc ÷îc l÷ñng 3 10 71
< π < 3 71 hay
d÷îi d¤ng ph¥n sè: 223 71
< π < 22 7
. V¼ vªy ¢ bt ¦u n£y sinh mët b i
to¡n mîi tø b i to¡n v· ph²p c¦u ph÷ìng ÷íng trán, â l t¼m gi¡ trà
g¦n óng cho sè π . Lo i ng÷íi vîi nhúng chi¸c m¡y t½nh tèt ¢ l m vi»c
ch«m ch¿ tr¶n b i to¡n n y º ¸n n«m 1600 gi¡ trà cõa π ÷ñc bi¸t ¸n
vîi 15 chú sè thªp ph¥n, ¸n 1700 l 71 chú sè thªp ph¥n v ¸n n«m
1873 nhi·u hìn 500 chú sè thªp ph¥n. Thªm ch½ ng y nay, sü thóc ©y
t½nh to¡n v¨n cán m¤nh m³ v vîi sü gióp ï cõa c¡c m¡y t½nh i»n tû
tèi t¥n, gi¡ trà cõa π ÷ñc t¼m th§y nhi·u hìn mët t¿ chú sè thªp ph¥n.
Trð l¤i b i to¡n ban ¦u v· ph²p c¦u ph÷ìng ÷íng trán, nâ luæn
÷ñc coi l r§t khâ n¸u khæng muèn nâi l khæng thº. Tø khi Lindeman
chùng minh r¬ng sè π l si¶u vi»t v o n«m 1880 th¼ b i to¡n v· ph²p c¦u
ph÷ìng ÷íng trán ¢ câ líi gi£i phõ ành: Khæng thº düng b¬ng th÷îc
k´ v compa mët h¼nh vuæng câ di»n t½ch b¬ng di»n t½ch mët h¼nh trán
cho tr÷îc. Tuy nhi¶n, b i to¡n â ¢ v v¨n ang g¥y mët ni·m am m¶
lîn cho nhi·u bë âc tá má. Trong suèt chi·u d i làch sû h ng ngh¼n n«m,
nhi·u ng÷íi ¢ i ¸n nhúng "líi gi£i" cho b i to¡n c¦u ph÷ìng ÷íng
trán. Nhúng "líi gi£i" â nhi·u khi ¢ trð th nh nhúng c¥u chuy»n bi
h i trong làch sû to¡n håc. a ph¦n hå l nhúng nh to¡n håc khæng
chuy¶n, ½t ÷ñc o t¤o v· m°t to¡n håc nh÷ng bà thu hót bði nhúng b i
to¡n nêi ti¸ng gièng nh÷ s¥u b÷îm th½ch lûa. Vi»c gñi þ mët b i to¡n l
khæng gi£i quy¸t ÷ñc câ l³ ch¿ l m cho hå ch«m ch¿ hìn vîi hy vång l
s³ th nh cæng vîi nhúng v§n · m nhúng ng÷íi kh¡c th§t b¤i. Chùng
minh cõa hå l mët mî lën xën c¡c sü ki»n, ngöy bi»n v thi¸u sü gn
k¸t hñp l½. Vi»c ch¿ ra nhúng léi sai cõa hå v vi»c tr½ch d¨n nhúng k¸t
qu£ ÷ñc c¡c nh to¡n håc thüc thö t¼m ra ch¿ kh¯ng ành ni·m tin cõa
hå r¬ng hå ¢ kh¡m ph¡ ra sü thªt m t§t c£ c¡c håc gi£ cán l¤i ¢ qu¡
mò qu¡ng khæng nhªn ra. Th¿nh tho£ng nhúng chùng minh cõa hå ¸n
tø þ ngh¾ th¦n th¡nh, khæng thº tranh luªn v¼ khæng ai câ thº tranh c¢i
vîi Chóa.
Tr÷íng hñp cö thº l Joseph Ignati Carl von Leistner, mët hi»p s¾
cõa Francis I (1708-1765), cæng t÷îc cõa Lorraine v sau â l ho ng ¸
La M¢. Herr Leistner ¢ kh¡m ph¡ ra gi¡ trà ch½nh x¡c cõa π l 3844
1225
. Khi
sü kh¡m ph¡ cõa æng §y khæng ÷ñc hoan ngh¶nh nh÷ mong ñi th¼ æng
§y ¢ sû döng uy lüc cõa m¼nh º ch¿ ành mët õy ban to n quy·n cæng
bè cæng tr¼nh cõa m¼nh. Õy ban n y ¢ ch¿ ra léi cõa æng §y trong cæng
tr¼nh m æng ¢ xu§t b£n, b§t ch§p nhúng sü ch¿ tr½ch quy¸t li»t cõa æng
nh¬m b£o v» cæng tr¼nh cõa m¼nh. H¼nh nh÷, Herr Leistner tin r¬ng gi¡
trà thüc cõa π l t¿ sè cõa nhúng sè nguy¶n v ch÷a câ ai õ thæng minh
º t¼m ra nhúng kh¯ng ành óng nh÷ æng §y ¢ l m. Mët trong nhúng
c¡ch lªp luªn cõa æng l nh÷ sau: "Achimedes ¢ · nghà gi¡ trà 22 7
v
223
71
m°c dò æng §y bi¸t r¬ng chóng l khæng ch½nh x¡c, trong khi gi¡ trà
cõa tæi l ch½nh x¡c". Æng ¢ th§t b¤i trong vi»c thæng b¡o gi¡ trà cõa
m¼nh tr÷ñt ra ngo i nhúng giîi h¤n ÷ñc Archimedes ch¿ ra. Nh¥n dàp
vi»c k¸t hæn cõa æng vîi Maria Theresa cõa o n«m 1736, æng ¢ xu§t
b£n mët chuy¶n · v· sü tròng hñp ngü nhi¶n tuy»t víi cõa nhúng sè
3844 v 1225 vîi c¡c ng y v c¡c sè kh¡c tø cuëc íi cõa æng v cæ d¥u
cõa m¼nh.
2.3 Lþ thuy¸t thº t½ch cõa Euclid
Trong quyºn XI cõa bë "Cì sð", Euclid bt ¦u nghi¶n cùu thº t½ch
cõa h¼nh khèi m khæng câ ành ngh¾a v· thº t½ch, công nh÷ khæng câ
sü thøa nhªn vi»c · cªp ¸n mët lo¤i ¯ng thùc mîi kh¡c vîi sü to n
¯ng. Trong c¡c chùng minh rã r ng æng ¢ sû döng t½nh ch§t b¬ng nhau
cõa c¡c h¼nh khèi º ành ngh¾a sü b¬ng nhau v· thº t½ch.
Ta x²t tr÷íng F . Gi£ sû cho tr÷îc mët h m thº t½ch v sao cho méi
h¼nh khèi P ùng vîi gi¡ trà khæng ¥m v(P ) ∈ F m nâ b¬ng nhau vîi
nhúng h¼nh khèi b¬ng nhau v câ t½nh cëng t½nh èi vîi hñp cõa nhúng
h¼nh câ ph¦n trong khæng giao nhau. Méi mët k¸t qu£ cõa Euclid câ thº
÷ñc gi£i th½ch b¬ng c¡ch nâi r¬ng nhúng h¼nh ¢ bi¸t câ còng thº t½ch.
i·u chóng ta quan t¥m l l m th¸ n o m Euclid chùng minh ÷ñc sü
b¬ng nhau n y.
¦u ti¶n chóng ta ÷a ra mët sè thuªt ngú.
H¼nh châp l h¼nh khèi ÷ñc t¤o bði mët ph¯ng ABCD cho tr÷îc v
nhúng ÷íng th¯ng nèi c¡c ¿nh vîi iºm O n¬m ngo i m°t ph¯ng. N¸u
¡y l tam gi¡c ta gåi l châp tam gi¡c, n¸u ¡y l tù gi¡c ta gåi l châp
tù gi¡c...
L«ng trö l h¼nh khèi t¤o bði hai h¼nh b¬ng nhau tr¶n hai m°t ph¯ng
song song vîi nhúng c¤nh song song v c¡c ÷íng th¯ng nèi c¡c ¿nh
t÷ìng ùng cõa hai m°t. C¡c m°t cõa nâ gçm hai h¼nh b¬ng nhau ban
¦u v nhúng h¼nh b¼nh h nh t¤o bði c¡c c¤nh b¶n. N¸u ¡y l tam gi¡c
ta gåi l l«ng trö tam gi¡c.
H¼nh hëp l l«ng trö vîi ¡y l h¼nh b¼nh h nh. Nâ ÷ñc t¤o bði ba c°p
h¼nh b¼nh h nh trong nhúng c°p m°t ph¯ng song song.
Nhúng k¸t qu£ ¦u ti¶n cõa Euclid li¶n quan ¸n thº t½ch ÷ñc chùng
minh b¬ng nhúng c¡ch ho n to n t÷ìng tü nh÷ ð quyºn I. V½ dö, æng

ch¿ ra r¬ng h¼nh hëp ÷ñc chia æi bði m°t ph¯ng qua hai c¤nh èi di»n.
Tuy hai nûa â câ nhúng gâc v nhúng c¤nh t÷ìng ùng b¬ng nhau nh÷ng
chóng ta khæng thº chçng chóng l¶n nhau trong khæng gian ba chi·u bði
mët nûa l £nh ph£n chi¸u cõa nûa cán l¤i. Tuy nhi¶n, Legendre ¢
chùng minh r¬ng chóng l t÷ìng ÷ìng theo ph¥n ct (B i tªp II.35 ch¿
ra r¬ng mët h¼nh khèi b§t k¼ t÷ìng uìng theo ph¥n ct vîi £nh ph£n
chi¸u cõa nâ).
Ngo i ra, Euclid công ch¿ ra r¬ng nhúng h¼nh hëp câ di»n t½ch ¡y
b¬ng nhau v câ còng chi·u cao th¼ câ còng thº t½ch. Sû döng k¸t qu£
n y ng÷íi ta câ thº ch¿ ra h» qu£: mët h¼nh hëp b§t k¼ câ còng thº t½ch
vîi h¼nh hëp chú nhªt câ c¤nh l 1, 1, a vîi a ∈ F . Trong thüc t¸ vîi vi»c
gi£ thi¸t F l tr÷íng Archimede ta câ thº ho n t§t b¬ng c¡ch ph¥n chia
tùc l ct h¼nh khèi th nh nhúng m£nh v ho¡n và chóng.
Ngo i ra, Euclid công ¢ chùng minh ành lþ sau: Cho hai l«ng trö
tam gi¡c, mët l«ng trö n¬m ngang tr¶n c¤nh cõa nâ, l«ng trö cán l¤i l
ùng (xem h¼nh v³). N¸u ¡y h¼nh b¼nh h nh cõa l«ng trö n y câ di»n
t½ch b¬ng hai l¦n ¡y tam gi¡c cõa l«ng trö kia v n¸u chóng câ còng
chi·u cao th¼ chóng câ thº t½ch b¬ng nhau. V¼ vªy g§p æi nhúng l«ng trö
tam gi¡c tr¶n ta câ nhúng h¼nh hëp câ thº t½ch b¬ng nhau. Tø ¥y rót
ra nguy¶n l½:"c¡c nûa cõa nhúng h¼nh b¬ng nhau th¼ b¬ng nhau". Khi ta
coi thº t½ch l mët h m vîi gi¡ trà trong mët tr÷íng th¼ nguy¶n l½ n y l
hiºn nhi¶n, khæng th nh v§n ·. Tuy nhi¶n, n¸u chóng ta ành x¥y düng
mët lþ thuy¸t h¼nh håc thu¦n tóy v· thº t½ch theo ph÷ìng ph¡p ph¥n
ct ho°c theo kh¡i ni»m dung l÷ñng nh÷ ¢ l m èi vîi di»n t½ch th¼ ái
häi ph£i chùng minh ch°t ch³ nguy¶n lþ â.
Nh÷ vªy, l½ thuy¸t v· thº t½ch cõa h¼nh hëp v h¼nh l«ng trö câ thº
x¥y üng theo c¡ch ta ¢ l m ð l½ thuy¸t di»n t½ch, s³ khæng xu§t hi»n
i·u g¼ mîi m thu¦n tóy ch¿ l chuyºn þ t÷ðng tø ph¯ng sang khæng
gian. Tuy nhi¶n, vi»c x¥y düng thº t½ch cõa h¼nh châp th¼ l¤i khæng ìn
gi£n nh÷ th¸, ta ph£i l m ho n to n kh¡c. Trong tr÷íng hñp h¼nh châp
tam gi¡c, ch¼a khâa º gi£i quy¸t v§n · n y l m»nh · sau.
2.3.1 M»nh ·. Nhúng h¼nh châp tam gi¡c câ di»n t½ch ¡y b¬ng nhau
v chi·u cao b¬ng nhau th¼ câ thº t½ch b¬ng nhau.
Chùng minh. º chùng minh m»nh · tr¶n, Euclid sû döng ph÷ìng ph¡p
v²t c¤n ÷ñc s¡ng t¤o bði Eudoxus. Þ t÷ðng ch½nh l biºu di¹n c£ hai
h¼nh khèi th nh hñp cõa væ h¤n nhúng h¼nh khèi con câ thº t½ch b¬ng
nhau m méi h¼nh khèi con b¬ng hìn mët nûa cõa ph¦n cán l¤i sau khi
bä i nhúng h¼nh khèi tr÷îc â. B¬ng c¡ch n y nhúng h¼nh khèi con s³
v²t c¤n h¼nh ban ¦u v tø sü b¬ng nhau v· thº t½ch cõa c¡c h¼nh khèi
con ta suy ra sü b¬ng nhau v· thº t½ch cõa hai h¼nh khèi ban ¦u. B÷îc
cuèi còng ái häi ph£i òng ¸n Ti¶n · Archimedes: N¸u hai h¼nh châp
kh¡c nhau th¼ qu¡ tr¼nh v²t c¤n n y ÷ñc thüc hi»n cho ¸n khi ph¦n cán
l¤i cõa méi h¼nh châp nhä hìn sü ch¶nh l»nh giúa hai h¼nh châp. i·u
n y l câ thº v¼ méi mët ph¦n cán l¤i nhä hìn mët nûa cõa ph¦n cán l¤i
tr÷îc â v v¼ vªy vi»c l°p l¤i qu¡ tr¼nh n y cho ph²p t¤o ra nhúng ph¦n
cán l¤i nhä hìn mët l÷ñng cho tr÷îc b§t ký n o. Trong ngæn ngú hi»n
¤i, ta nâi r¬ng thº t½ch cõa h¼nh châp l giîi h¤n thº t½ch cõa nhúng
h¼nh con. ành ngh¾a giîi h¤n sû döng k½ hi»u v δ cho nhúng ¤i l÷ñng
õ b². Chóng thªt ra ch¿ l c¡ch vi¸t hi»n ¤i cho ph÷ìng ph¡p ¢ ÷ñc
Euclid sû döng tø l¥u.
B¥y gií chóng ta xem x²t cö thº c¡ch chùng minh.
Gåi P l h¼nh châp tam gi¡c ABCD. Gåi E, E, G, H, J, K l trung

iºm cõa c¡c c¤nh. Khi â h¼nh châp P ÷ñc chia th nh bèn ph¦n:
hai h¼nh châp b¬ng nhau P1 = AEF G v P2 = F BHK câ c¤nh b¬ng
nûa c¤nh cõa P ; v hai h¼nh l«ng trö tam gi¡c l T1 = F HKGJD v
T2 = EF GCHJ . Trong h¼nh n y th¼ T1 n¬m tr¶n c¤nh cõa nâ trong khi
T2 ùng, ¡y cõa T1 l h¼nh b¼nh h nh HJKD b¬ng hai l¦n tam gi¡c
CHJ (thüc t¸ nâ l hñp cõa hai tam gi¡c b¬ng nhau n¸u nèi J vîi K ).
Do â T1 v T2 câ còng thº t½ch. Hìn núa, ta th§y T2 v P1 câ còng ¡y
EF G, còng chi·u cao, T2 l h¼nh l«ng trö, P1 l h¼nh châp. V¼ th¸ T2 lîn
hìn P1 v· thº t½ch (Thüc ra h¼nh châp ECHJ b¬ng vîi P1 v chùa trong
T2 ). Vªy T1 + T2 lîn hìn mët nûa cõa P v· thº t½ch.
T÷ìng tü nh÷ tr¶n, ta chia h¼nh châp thù hai P 0 th nh hai h¼nh châp
P10 , P20 v hai h¼nh l«ng trö T10 , T20 . Do ¡y tam gi¡c cõa P v P 0 l b¬ng
nhau n¶n hai h¼nh hëp câ còng chi·u cao düng tr¶n ¡y cõa T1 , T10 s³ câ
còng thº t½ch. Tø â suy ra mët nûa cõa chóng l T1 v T10 câ còng thº
t½ch. V¼ vªy T1 + T2 v T10 + T20 câ còng thº t½ch v l¦n l÷ñt lîn hìn mët
nûa thº t½ch cõa P v P 0 . Ph¦n cán l¤i P1 + P2 v P10 + P20 l hñp cõa
nhúng h¼nh châp tam gi¡c câ chi·u cao v ¡y b¬ng nhau.
B¬ng c¡ch quy n¤p chóng ta câ thº l°p l¤i c¡ch l m n y v biºu di¹n
P1 , P2 , P10 , P20 l hñp th nh cõa bèn ph¦n, gçm hai h¼nh châp v hai h¼nh
l«ng trö. Sau â, chóng ta l¤i ti¸p töc chia nhúng ph¦n n y.
Khi â nhúng h¼nh l«ng trö ÷ñc düng trong tøng b÷îc câ còng thº
t½ch v chóng v²t c¤n h¼nh châp nh÷ ¢ gi£i th½ch ð tr¶n. Chuyºn qua
giîi h¤n chóng ta th§y P v P 0 câ còng thº t½ch.
2.3.2 H» qu£. H¼nh châp tam gi¡c câ thº t½ch b¬ng 1/3 thº t½ch l«ng
trö tam gi¡c câ còng ¡y v còng chi·u cao.
Chùng minh. Cho ABCDEF l mët l«ng trö tam gi¡c. Chóng ta º þ
l«ng trö T l sü k¸t hñp cõa ba h¼nh châp P1 = CDEF, P2 = ACDE v
P3 = ABCE .
P1 v P2 l nhúng h¼nh châp vîi ¿nh E v ¡y l tam gi¡c CDF v
ACD. Hai tam gi¡c n y l hai nûa cõa h¼nh b¼nh h nh ACDF n¶n b¬ng
nhau. V¼ th¸ P1 v P2 câ còng thº t½ch. Hai h¼nh châp tam gi¡c P2 v
P3 câ thº ÷ñc xem nh÷ câ ¿nh C v ¡y l nhúng tam gi¡c ADE v
ABE . Nhúng tam gi¡c n y l mët nûa cõa h¼nh b¼nh h nh ABDE , do
â chóng b¬ng nhau. M hai h¼nh châp n y câ còng chi·u cao n¶n theo
M»nh · 2.3.1 ta câ P2 v P3 câ còng thº t½ch.
Tâm l¤i P1 , P2 , P3 câ còng thº t½ch, v¼ vªy thº t½ch n y b¬ng 1/3 thº
t½ch h¼nh l«ng trö.
Ta k¸t thóc möc n y b¬ng mët v i nhªn x²t v· ph÷ìng ph¡p v²t c¤n
cõa Euclid.
Tr÷îc h¸t lþ thuy¸t v· thº t½ch düa tr¶n ph÷ìng ph¡p v²t c¤n s³
phùc t¤p hìn lþ thuy¸t v· di»n t½ch trong h¼nh håc ph¯ng. N¸u chóng
ta dü o¡n sü tçn t¤i cõa h m thº t½ch v l m vi»c trong mët tr÷íng
Archimedes th¼ ¥y l mët chùng minh ho n to n óng. Tuy nhi¶n, n¸u
chóng ta mong muèn mët lþ thuy¸t h¼nh håc thu¦n tóy v· thº t½ch, ta
ph£i cho ph²p c¡c qu¡ tr¼nh chuyºn qua giîi h¤n (nh÷ ¢ l m trong
ph÷ìng ph¡p v²t c¤n) xu§t hi»n trong ành ngh¾a cõa chóng ta còng vîi
nhúng kh¡i ni»m tr÷îc â v· ph¥n ct v l§y ph¦n bò.
Thù hai, chóng ta tü häi li»u ph÷ìng ph¡p n y câ thªt sü c¦n thi¸t.
Thªt ra, ph÷ìng ph¡p v²t c¤n cán ÷ñc bi¸t ¸n sîm hìn núa khi Euclid
ùng döng nâ º gi£i b i to¡n v· h¼nh ph£n chi¸u. Trong th÷ gûi cho
Gerling n«m 1844, Gaus nâi r¬ng: Mët i·u thªt tçi t» l sü b¬ng nhau
v· thº t½ch cõa hai h¼nh èi xùng nh÷ng khæng to n ¯ng l¤i ÷ñc chùng
minh ch¿ bði ph÷ìng ph¡p v²t c¤n. Gerling trong th÷ tr£ líi ÷a ra mët
chùng minh trüc ti¸p r¬ng mët h¼nh châp tam gi¡c b§t ký câ thº bà ph¥n
ct th nh 12 ph¦n m méi ph¦n ·u to n ¯ng vîi £nh ph£n chi¸u cõa
nâ (xem b i tªp II.35). Gauss ¡p l¤i r¬ng i·u â óng nh÷ng khæng
ph£i lóc n o công l m ÷ñc. Nhúng suy ngh¾ n y tr¡i ng÷ñc vîi ành lþ
cõa Bolyai v Gerwien r¬ng c¡c h¼nh ph¯ng câ di»n t½ch b¬ng nhau th¼
t÷ìng ÷ìng bði ph¥n ct v chóng d¨n Hilbert tîi vi»c ÷a c¥u häi n y
v o danh s¡ch nêi ti¸ng cõa æng v· 23 b i to¡n quan trång nh§t cõa to¡n
håc trong th¸ k¿ 20. Danh s¡ch n y ¢ ÷ñc æng tr¼nh b y trong Hëi nghà
to¡n håc th¸ giîi n«m 1900. â ch½nh l v§n · thù ba cõa Hilbert. Mët
c¡ch ch½nh x¡c, v§n · thù ba ái häi ph£i chùng tä r¬ng ph÷ìng ph¡p
v²t c¤n l r§t c¦n thi¸t trong chùng minh M»nh · 2.3.1 cõa Euclid, tùc
l c¦n ch¿ ra hai h¼nh khèi câ còng thº t½ch nh÷ng khæng thº t÷ìng ÷ìng
bði ph¥n ct. V§n · thù ba cõa Hilbert ¢ ÷ñc Max Dehn chùng minh
ngay trong n«m 1900. Cö thº, æng ¢ ch¿ ra r¬ng khæng thº chia mët
khèi tù di»n ·u th nh húu h¤n ph¦n º rçi câ thº gh²p chóng l¤i th nh
h¼nh lªp ph÷ìng.
B i tªp
II.34. Chùng minh cõa Gerling nâi r¬ng h¼nh châp tam gi¡c v £nh èi
xùng cõa nâ b¬ng nhau bði sü ph¥n ct.
(a) Gi£ sû P l h¼nh châp tam gi¡c ABCD. Chùng minh r¬ng nâ câ thº
nëi ti¸p trong mët h¼nh c¦u, tùc l tçn t¤i mët h¼nh c¦u chùa c¡c iºm
A, B, C, D. B¬ng vi»c v³ c¡c m°t ph¯ng qua t¥m O cõa h¼nh c¦u v c¡c
c¤nh cõa h¼nh châp P , h¢y ch¿ ra r¬ng P câ thº ÷ñc chia th nh bèn
h¼nh châp tam gi¡c P1 , P2 , P3 , P4 vîi ¡y ABC ,...v trong méi h¼nh châp
Pi th¼ O c¡ch ·u ba ¿nh cõa ¡y.
(b) Gi£ sû P1 = OABC l h¼nh châp tam gi¡c sao cho ¿nh O c¡ch ·u
A, B, C . Gåi D l ch¥n ÷íng cao h¤ tø O xuèng m°t ph¯ng ABC . H¢y
chùng minh D c¡ch ·u A, B, C . B¬ng c¡ch v³ c¡c m°t ph¯ng qua OD
v A, B, C , h¢y chùng minh P1 ÷ñc chia th nh ba h¼nh châp vuæng c¥n
P11 , P12 , P13 vîi P11 = OABD, OA = OB , DA = DB v OD vuæng gâc
vîi DA, OD vuæng gâc vîi DB .
(c) Chùng minh h¼nh châp tam gi¡c vuæng c¥n OADB l to n ¯ng vîi
h¼nh ph£n chi¸u cõa nâ b¬ng sü dàch chuyºn trong khæng gian.
(d) N¸u P l h¼nh
P châp v 0 P P
0
l h¼nh ph£n chi¸u cõa nâ th¼ h¢y chùng
minh r¬ng P = Pij v P = Pij0 l hai c¡ch ph¥n ct méi h¼nh châp
th nh 12 ph¦n, v Pij = Pij0 .
II.35. Chùng minh r¬ng méi khèi tù di»n ·u c¤nh b¬ng 1 câ thº ÷ñc
chia th nh bèn tù di»n ·u câ c¤nh b¬ng 1/2 v mët khèi t¡m m°t ·u
câ c¤nh b¬ng 1/2.
2.4 B i to¡n thù ba cõa Hilbert
Nh÷ ¢ · cªp ð möc tr÷îc, b i to¡n thù ba cõa Hilbert nh¬m möc ½ch
ch¿ ra r¬ng ph÷ìng ph¡p v²t c¤n thªt sü c¦n thi¸t trong chùng minh
M»nh · 2.3.1 cõa Euclid. Hay ch½nh x¡c hìn, b i to¡n n y ái häi t¼m
hai h¼nh trong khæng gian câ thº t½ch b¬ng nhau m khæng t÷ìng ÷ìng
bði ph¥n ct (tùc l khæng ¯ng hñp), thªm ch½ ngay c£ khi ta th¶m v o
c¡c h¼nh kh¡c m nhúng h¼nh n y l t÷ìng ÷ìng bði ph¥n ct. B i to¡n
÷ñc Max Dehn gi£i quy¸t v o n«m 1900. Trong möc n y, chóng tæi s³
÷a ra ph²p chùng minh theo ¤i sè hi»n ¤i cõa Max Dehn.
¥y l¤i l v½ dö kh¡c núa v· vi»c sû döng c¡c ph÷ìng ph¡p ¤i sè
hi»n ¤i º gi£i mët b i to¡n h¼nh håc thu¦n tóy. º chùng minh mët
c¡ch ph¥n ct n o â l câ thº, ta ch¿ c¦n ÷a ra c¡ch ph¥n ct v chùng
minh r¬ng c¡c ph¦n l to n ¯ng. â l ph÷ìng ph¡p h¼nh håc thu¦n
tóy v ¢ ÷ñc tr¼nh b y trong nhi·u v½ dö ð möc tr÷îc. Tuy nhi¶n, º
ch¿ ra sü khæng tçn t¤i c¡ch ph¥n ct l¤i ái häi mët c¡ch ti¸p cªn kh¡c.
Trong to¡n håc hi»n ¤i, ph²p chùng minh mët sè èi t÷ñng h¼nh håc
khæng t÷ìng ÷ìng vîi nhau theo ngh¾a n o â th÷íng ÷ñc thüc hi»n
b¬ng c¡ch x¡c ành mët ¤i l÷ñng b§t bi¸n chung cho t§t c£ c¡c h¼nh
t÷ìng ÷ìng v sau â ch¿ ra r¬ng ¤i l÷ñng §y ùng vîi c¡c h¼nh trong
y¶u c¦u l kh¡c nhau. ¥y l công tri¸t lþ cì b£n cõa Tæpæ ¤i sè, ð â
vi»c nghi¶n cùu v· sü çng lu¥n cõa c¡c khæng gian tæ pæ ÷ñc ÷a v·
vi»c nghi¶n cùu c¡c nhâm çng lu¥n v çng i·u. Ng y nay, ¤i sè hi»n
¤i công ÷a ra nhi·u cæng cö tèt cho vi»c x¡c ành c¡c b§t bi¸n v t½nh
to¡n chóng.
Trð l¤i tr÷íng hñp chóng ta ang x²t, ta s³ x¡c ành mët nhâm
abel G n o â v vîi méi h¼nh a di»n P , ta x¡c ành mët ph¦n tû
δ(P ) ∈ G ùng vîi P , gåi l b§t bi¸n Dehn cõa P . Ta s³ ch¿ ra r¬ng δ
cõa nhúng h¼nh to n ¯ng l nh÷ nhau v δ câ t½nh cëng t½nh theo ngh¾a
δ(P1 ∪ P2 ) = δ(P1 ) + δ(P2 ), trong â c¡c h¼nh P1 , P2 l khæng chçng l¶n
nhau. i·u n y k²o theo c¡c h¼nh l t÷ìng ÷ìng bði ph¥n ct ho°c bði
bê sung câ b§t bi¸n δ nh÷ nhau. Ta s³ t½nh ÷ñc δ cõa mët tù di»n th¼
kh¡c 0 v δ cõa mët h¼nh lªp ph÷ìng th¼ b¬ng 0. i·u n y ch¿ ra r¬ng
mët h¼nh tù di»n s³ khæng t÷ìng ÷ìng vîi b§t k¼ h¼nh lªp ph÷ìng n o
bði ph¥n ct hay bði bê sung.
Chóng ta s³ bt ¦u vîi ành ngh¾a cõa nhâm G.
X²t hai nhâm cëng abel R v R/πZ. X²t tªp hñp A gçm c¡c tê hñp
tuy¸n t½nh h¼nh thùc
X
n(a,α) (a, α),
(a,α)∈R×R/πZ
trong â n(a,α) ∈ Z v h¦u h¸t c¡c n(a,α) l b¬ng 0 trø ra mët sè húu h¤n.
Tr¶n A, ta x²t ph²p to¡n cëng:
X X
m(a,α) (a, α) + n(a,α) (a, α)
(a,α)∈R×R/πZ (a,α)∈R×R/πZ
X
= (m(a,α) + n(a,α) )(a, α).
(a,α)∈R×R/πZ
Th¸ th¼ A l mët nhâm cëng abel.

Trong A, ta x²t nhâm con H sinh bði tªp hñp t§t c£ c¡c ph¦n tû câ
d¤ng:
(a1 + a2 , α) − (a1 , α) − (a2 , α),
(a, α1 + α2 ) − (a, α1 ) − (a, α2 ).
Khi â nhâm th÷ìng A/H ÷ñc gåi l t½ch tenxì cõa hai nhâm abel R
v R/πZ.. Ta kþ hi»u nhâm abel n y l
G := R ⊗Z R/πZ.
2.4.1 ành ngh¾a. Gi£ sû P l h¼nh a di»n trong khæng gian Euclid
thüc ba chi·u. Ta ành ngh¾a b§t bi¸n Dehn δ(P ) ∈ G nh÷ sau.
Vîi méi c¤nh cõa P , gåi ë d i c¤nh l a, v α l gâc nhà di»n (o
trong mët m°t ph¯ng vuæng gâc vîi c¤nh â) n¬m ð ph½a trong a di»n,
giúa hai m°t ph¯ng ct nhau theo c¤nh â.
Ta l§y α theo raian l mët sè d÷ìng v tèi gi£n (mod π). Khi â ta
ành ngh¾a:
X
δ(P ) = (ai , αi ) ∈ G,
trong â têng ÷ñc l§y theo t§t c£ c¡c c¤nh cõa P .

2.4.2 V½ dö. Cho P l mët h¼nh lªp ph÷ìng câ c¤nh ë d i a. Do gâc

nhà di»n giúa hai m°t b§t k¼ l gâc vuæng n¶n δ(P ) = 12(a, π/2). M°t
kh¡c, trong nhâm G ta câ
(a, π/2) = (a/2, π/2) + (a/2, π/2)

= (a/2, π) = 0.
V¼ th¸ δ(P ) = 0. T÷ìng tü ta câ δ(P ) = 0 vîi b§t k¼ h¼nh hëp h¼nh chú
nhªt n o.
2.4.3 V½ dö. Cho P l mët l«ng trö ùng tam gi¡c vîi c¡c c¤nh ¡y
a, b, c; c¡c gâc ¡y α, β, γ v chi·u cao h. Ta câ
δ(P ) = 2(a, π/2) + 2(b, π/2) + 2(c, π/2) + (h, α) + (h, β) + (h, γ).
Theo tr¶n (a, π/2) = 0 v t÷ìng tü cho b v c. M°t kh¡c, trong G ta câ:
(h, α) + (h, β) + (h, γ) = (h, 2π) = 0.
Vªy δ(P ) = 0.
2.4.4 V½ dö. Cho P l mët tù di»n ·u c¤nh a. Khi â P câ 6 c¤nh ë

d i a v t§t c£ ·u câ còng gâc nhà di»n α. V¼ vªy
δ(P ) = 6(a, α).
D¹ th§y cosα = 1/3. D÷îi ¥y ta s³ ch¿ ra r¬ng δ(P ) 6= 0 trong G.
2.4.5 M»nh ·. B§t bi¸n Dehn δ câ c¡c t½nh ch§t sau:
(a) N¸u P v P 0 to n ¯ng th¼ δ(P ) = δ(P 0 )
(b) N¸u P1 v P2 câ ph¦n trong ríi nhau th¼:
δ(P1 ∪ P2 ) = δ(P1 ) + δ(P2 ).
Chùng minh. Ph¡t biºu (a) l hiºn nhi¶n v¼ c¡c h¼nh b¬ng nhau th¼ câ
c¡c c¤nh v gâc nhà di»n b¬ng nhau, do â chi·u d i ai v sè o gâc αi
cõa chóng b¬ng nhau. Vîi (b), khi so s¡nh hñp P1 ∪ P2 vîi hai ph¦n P1
v P2 , câ ba tr÷íng hñp m c¤nh cõa P1 ∪ P2 câ thº kh¡c so vîi sü k¸t
hñp cõa c¤nh P1 v P2 . Trong méi tr÷íng hñp chóng ta s³ ch¿ ra c¡ch
t¤o δ ð hai v¸ l nh÷ nhau.
• Tr÷íng hñp 1: Mët c¤nh cõa P1 v mët c¤nh cõa P2 câ thº d¡n l¤i
º t¤o th nh mët c¤nh ìn cõa P1 ∪ P2 .
Trong tr÷íng hñp n y gâc α cõa c¤nh â trong P1 ∪ P2 s³ b¬ng têng
α1 + α2 cõa gâc trong P1 v P2 . Tø (a, α1 + α2 ) = (a, α1 ) + (a, α2 ) trong
G, ta th§y c¡ch t¤o th nh δ ð hai v¸ l nh÷ nhau.
• Tr÷íng hñp 2: C¤nh câ ë d i a trong P1 v c¤nh câ ë d i b trong
P2 câ còng gâc α câ thº d¡n th¯ng ùng º t¤o th nh mët c¤nh cõa
P1 ∪ P 2 .
Tø (a + b, α) = (a, α) + (b, α) trong G, ta th§y c¡ch t¤o th nh δ ð hai
v¸ l nh÷ nhau.
• Tr÷íng hñp 3: Hai c¤nh cõa P1 v P2 câ thº d¡n º t¤o mët m°t
ìn. Trong tr÷íng hñp n y tuy khæng câ c¤nh t÷ìng ùng cõa P1 ∪ P2
nh÷ng gâc nhà dà¶n α, β cõa c¤nh â trong P1 , P2 câ têng b¬ng π . Do
(a, α) + (a, β) = (a, π) = 0 trong G n¶n ta câ c¡ch t¤o δ khæng êi.
Câ mët v i tr÷íng hñp kh¡c, v· cì b£n t÷ìng ÷ìng vîi nhúng i·u
b¶n tr¶n, n¶n chóng tæi d nh nâ cho b¤n åc. Tø ¥y chùng tä δ câ t½nh
cëng t½nh.
2.4.6 M»nh ·. (Nghi»m Dehn trong b i to¡n thù ba cõa Hilbert) Trong
khæng gian Euclid thüc ba chi·u, mët tù di»n khæng thº ph¥n ct ÷ñc
th nh mët h¼nh lªp ph÷ìng.
Chùng minh. Theo M»nh · 2.4.5, hai h¼nh t÷ìng ÷ìng theo ph¥n ct
ph£i câ còng b§t bi¸n Dehn. Ta th§y b§t bi¸n cõa h¼nh lªp ph÷ìng vîi
k½ch th÷îc b§t k¼ b¬ng 0, v¼ vªy ta ch¿ c¦n chùng tä r¬ng b§t bi¸n Dehn
cõa mët tù di»n ph£i kh¡c 0. i·u n y l h» qu£ cõa hai bê · sau.
2.4.7 Bê ·. Mët ph¦n tû câ d¤ng (a, α) ∈ G b¬ng 0 khi v ch¿ khi a = 0
ho°c α l mët bëi húu t¿ cõa π , tùc l α ∈ πQ.
Chùng minh. Gi£ sû α ∈ πQ. Khi â α = (r/s)π vîi r, s ∈ Z. Trong G

ta câ thº vi¸t

1 1 1
(a, α) = s a, α = a, sα = a, rπ = 0.
s s s
N¸u a = 0 th¼ ta câ (a, α) = (0, α) = (0, α) − (0, α) = 0

Ng÷ñc l¤i, gi£ sû a 6= 0. Ta s³ ành ngh¾a mët çng c§u nhâm ϕ :
G → R/πQ nh÷ sau. Coi R nh÷ mët khæng gian v²ctì tr¶n Q. V¼ a 6= 0,
n¶n aQ l mët khæng gian vectì con 1 chi·u. Chån mët khæng gian con
V l bò tuy¸n t½nh cõa aQ trong R.. Th¸ th¼ méi ph¦n tû b ∈ R câ thº
vi¸t duyPnh§t d÷îi d¤ng b = ra + v vîi r ∈ Q, v ∈ V . Vîi b§t ký ph¦n
tû g = (bi , βi ) ∈ G ta vi¸t méi bi = ri a + vi vîi ri ∈ Q, vi ∈ V v ành
ngh¾a: X
ϕ(g) = ri βi ∈ R/πQ.
Ta ph£i kiºm tra r¬ng ϕ l ho n to n x¡c ành. Tr÷îc ti¶n, l÷u þ r¬ng
n¸u βi ∈ πZ th¼ ri βi ∈ πQ. V¼ vªy nâ ho n to n x¡c ành tr¶n βi (mod π).
Ti¸p theo, ta ph£i xem li»u r¬ng ϕ câ tho£ m¢n quan h» t÷ìng ÷ìng
÷ñc sû döng º ành ngh¾a G khæng. N¸u
(b, β) = (b1 , β) + (b2 , β)
b1 = r1 a + v1 ,
b2 = r2 a + v2 ,
th¼
b = (r1 + r2 )a + (v1 + v2 ).
V¼ vªy
ϕ(b, β) = (r1 + r2 )β = ϕ(b1 , β) + ϕ(b2 , β).
M°t kh¡c, n¸u
(b, β) = (b, β1 ) + (b, β2 )
v b = ra + v th¼
ϕ(b, β) = r(β1 + β2 ) = ϕ(b, β1 ) + ϕ(b, β2 )
Do â ϕ ho n to n x¡c ành.
Ta th§y r¬ng a = 1.a + 0 n¶n ϕ(a, α) = α ∈ R/πQ. V¼ vªy, n¸u
(a, α) = 0 trong G th¼ φ(a, α) = 0 trong R/πQ v do â, α ∈ πQ. ¥y
ch½nh l i·u ta muèn chùng minh.
2.4.8 M»nh ·. N¸u α l mët gâc câ cosα = 1
3
th¼ α khæng l mët bëi
húu t¿ cõa π
Chùng minh. Chóng tæi s³ ÷a ra 2 c¡ch chùng minh. C¡ch thù nh§t l
"sì c§p" theo ngh¾a khæng sû döng g¼ ngo i l÷ñng gi¡c, nh÷ng nâ khæng
÷a ra ÷ñc nhi·u l½ do s¥u sc º gi£i th½ch t¤i sao k¸t qu£ óng. C¡ch
thù hai câ nhi·u kh¡i ni»m hìn, sû döng c¡c k¸t qu£ cõa l½ thuy¸t Galois
v· tr÷íng chia ÷íng trán (cyclotomic) tr¶n Q.
•C¡ch 1: √
Tø tam gi¡c vuæng nhä tr¶n ta th§y tanα = 2 2. Ta s³ chùng
tä r¬ng tan(nα) 6= 0, ∞ vîi måi sè nguy¶n d÷ìng n. i·u ki»n l õ º
suy ra r¬ng a ∈
/ πQ. Thªt vªy, n¸u α l mët bëi húu t¿ cõa π th¼ nα n o
â s³ l bëi nguy¶n cõa π . Khi â tan(nα) = 0 ho°c ∞.
Chóng ta t½nh tan (nα) theo qui n¤p b¬ng c¡ch sû döng cæng thùc
tang cõa têng hai gâc:
tanα + tan(nα)
tan(n + 1)α =
1 − tanα · tan(nα)
B¬ng c¡ch n y ta t½nh ÷ñc:
√
tanα = 2 2,
4√
tan2α = − 2,
7
10 √
tan3α = 2,
23
√
v v.v.... Têng qu¡t hìn n¸u tan(nα) = a/b 2 vîi a, b ∈ Z th¼
a + 2b √
tan(n + 1)α = 2
b − 4a
√
B¬ng suy luªn quy n¤p ta câ tan(nα) l mët bëi húu t¿ cõa 2 vîi
måi n ≥ 1. º ìn gi£n v§n · ta x²t tû sè v mü sè cõa ph¥n sè n y
theo (mod 3). Thªt vªy, ta x²t ph²p bi¸n êi bi¸n mët c°p thù tü (a, b)
th nh (a + 2b, b − 4a), v coi a, b nh÷ l ph¦n tû cõa Z/3Z. Bt ¦u vîi
a = 2, b = 1 ta ÷ñc
(2, 1) → (1, 2) → (2, 1)
Sau 2 b÷îc, qu¡ tr¼nh s³ l°p l¤i. V¼ vªy, vîi b§t k¼ n ≥ 1,
√
tan(nα) = (a/b) 2
vîi (a, b) ∼
= (2, 1) ho°c (1, 2) (mod 3). V¼ th¸ tan(nα) 6= 0, ∞.
• C¡ch 2: √
N¸u cosα = 31 th¼ sinα = 23 2. X²t sè phùc z = cosα +
√
isinα = 31 + 23 −2. Hiºn nhi¶n z l nghi»m cõa mët ph÷ìng tr¼nh bªc
3z 2 + 2z + 3 = 0 tr¶n Q. Do â z t¤o th nh mð rëng tr÷íng Q(z) bªc 2
tr¶n Q. Lóc â n¸u α l mët bëi húu t¿ cõa π , ta câ thº vi¸t α = pq ·2π vîi
p, q ∈ Z, (p, q) = 1. Trong tr÷íng hñp n y z s³ l mët c«n nguy¶n thu
bªc q cõa ìn và. a thùc tèi tiºu cõa nâ tr¶n Q l a thùc chia ÷íng
trán Φq (z) câ bªc ϕ(q), trong â ϕ l h m Euler. Trong tr÷íng hñp cõa
chóng ta, z câ bªc hai tr¶n Q, v¼ vªy ta câ ϕ(q) = 2. N¸u q = pe11 · · · perr
l ph¥n t½ch th nh thøa sè nguy¶n tè cõa q th¼
Y
ϕ(q) = pei i −1 (pi − 1)
Vªy c¡c gi¡ trà cõa

√ q m ϕ(q) = 2 ch¿ l q = 3, 4, 6. C¡c mð rëng tr÷íng
√
t÷ìng ùng l Q( −3) v Q(i). Chóng ·u khæng b¬ng Q(z) = Q( −2),
ta câ m¥u thu¨n. i·u n y cho th§y α khæng ph£i l mët bëi húu t¿ cõa
π.
B i tªp
II.36. T½nh b§t bi¸n Dehn cõa mët b¡t gi¡c ·u c¤nh a. Ch¿ ra ph¦n tû
n y kh¡c 0 trong G, v¼ th¸ b¡t gi¡c khæng thº ph¥n ct th nh mët h¼nh
lªp ph÷ìng. Hìn núa, chùng tä r¬ng mët b¡t gi¡c khæng thº ph¥n ct
th nh mët tù di»n ·u.
II.37. Chùng tä hai tù√di»n câ c¤nh 1 khæng thº ph¥n ct ÷ñc th nh
mët tù di»n ìn c¤nh 3 2. Câ thº ph¥n ct 8 tù di»n c¤nh 1 th nh mët
tù di»n ìn c¤nh 2 khæng?
II.38. Câ hay khæng h¼nh châp tam gi¡c câ b§t bi¸n Dehn b¬ng 0?
II.39. T½nh b§t bi¸n Dehn cõa mët h¼nh châp tam gi¡c vuæng c¥n OABC
vîi AB = AC = a, gâc ð ¡y ∠BAC = θ vîi OA vuæng gâc vîi m°t
ph¯ng ABC v gâc nhà di»n α c¤nh BC . Sû döng i·u n y º x¡c ành
£nh cõa ¡nh x¤ δ , tùc l nhâm con cõa G bao gçm c¡c ph¦n tû l b§t
bi¸n Dehn cõa a di»n n o â.
II.40. Düa v o c¡ch chùng minh ¦u ti¶n cõa Bê · 2.4.8 chùng tä r¬ng
n¸u tanα ∈ Q v α l mët bëi húu t¿ cõa π th¼ tanα = 0, ±1, ∞. Gñi þ:
°t tanα = (r/s) vîi r, s ∈ Z, (r, s) = 1. N¸u r, s khæng çng thíi b¬ng
±1, l§y mët ÷îc sè nguy¶n tè l´ p cõa r2 + s2 v thüc hi»n ph²p t½nh
(mod p) t÷ìng tü nh÷ (mod 3) trong Bê · 2.4.8.
II.41. Sû döng c¡ch chùng minh thù hai cõa Bê · 2.4.8, chùng tä n¸u
cosα ∈ Q v α l bëi húu t¿ cõa π th¼ cosα = 0, ± 12 , ±1.
Ch÷ìng 3
V§n · düng h¼nh trong H¼nh
håc Euclid
Trong ch÷ìng n y ta s³ tr¼nh b y lþ thuy¸t chung cõa h¼nh håc düng
h¼nh, °c bi»t l düng h¼nh b¬ng ph÷ìng ph¡p ¤i sè. Ta s³ ÷a ra mët
i·u ki»n ¤i sè cho kh£ n«ng düng b¬ng th÷îc v compa
Trong ph¦n ti¸p theo cõa ch÷ìng ta s³ tr¼nh b y c¡ch chùng minh
ch°t ch³ cõa mët sè b i to¡n düng h¼nh cê iºn. Cæng cö m chóng ta
sû döng chõ y¸u l ¤i sè hi»n ¤i, lþ thuy¸t ph÷ìng tr¼nh v mð rëng
tr÷íng, °c bi»t l lþ thuy¸t Galois.
Ta s³ nghi¶n cùu ba b i to¡n düng h¼nh cê iºn, hai trong sè â câ
thº chùng minh düa tr¶n lþ thuy¸t tr÷íng. B i to¡n thù ba phö thuëc
v o t½nh si¶u vi»t cõa sè π m vi»c chùng minh nâ v÷ñt xa ph¤m vi cõa
cuèn s¡ch.
Ti¸p ¸n chóng ta s³ kh£o s¡t b i to¡n düng c¡c a gi¡c ·u v ÷a
ra chùng minh cõa Gauss v· c¡ch düng a gi¡c ·u 17 c¤nh.
Trong ph¦n cuèi cõa ch÷ìng chóng ta nghi¶n cùu c¡ch düng h¼nh vîi
mët cæng cö bê sung l th÷îc k´ chia v¤ch. Vîi vi»c sû döng th÷îc k´
chia v¤ch ta ch¿ ra c¡ch khai c«n bªc ba v chia mët gâc th nh ba ph¦n
b¬ng nhau. B¬ng c¡ch nghi¶n cùu nghi»m thüc cõa ph÷ìng tr¼nh bªc ba
v bªc bèn, ta s³ ch¿ ra r¬ng vi»c düng h¼nh b¬ng compa v th÷îc k´
chia v¤ch t÷ìng ÷ìng vîi vi»c gi£i ph÷ìng tr¼nh bªc hai, bªc ba v bªc
bèn.
145
146 CH×ÌNG 3. VN DÜNG HNH
Trong Ph¦n phö löc, chóng tæi ÷a ra (h¦u h¸t khæng chùng minh!)
c¡c k¸t qu£ cõa lþ thuy¸t tr÷íng ÷ñc sû döng trong ch÷ìng.
Ð ch÷ìng n y chóng ta luæn l m vi»c tr¶n mët tr÷íng con cõa tr÷íng
sè thüc R.
3.1 Lþ thuy¸t düng h¼nh trong m°t ph¯ng

Euclid
Kh¡i ni»m düng h¼nh h¼nh håc l mët kh¡i ni»m cì sð, ta thøa nhªn
kh¡i ni»m â m khæng ành ngh¾a. B¥y gií ta n¶u l¤i h» thèng c¡c ti¶n
· cõa lþ thuy¸t düng h¼nh trong m°t ph¯ng Euclid, ho°c m°t ph¯ng
Descartes tr¶n mët tr÷íng.
1. Måi h¼nh ¢ cho l ¢ düng ÷ñc.
2. N¸u ¢ düng hai h¼nh th¼ hñp cõa hai h¼nh â l ¢ düng ÷ñc.
3. N¸u hai h¼nh ¢ düng ÷ñc th¼ ta câ thº x¡c lªp r¬ng hi»u cõa chóng
câ l tªp réng hay khæng.
4. N¸u hi»u cõa hai h¼nh ¢ düng ÷ñc l tªp khæng réng th¼ hi»u â l
¢ düng ÷ñc.
5. N¸u hai h¼nh ¢ düng ÷ñc th¼ ta câ thº x¡c lªp r¬ng giao cõa chóng
câ l tªp réng hay khæng.
6. N¸u giao cõa hai h¼nh ¢ düng ÷ñc l tªp khæng réng th¼ giao â l
¢ düng ÷ñc.
7. Câ thº düng ÷ñc iºm, cho bi¸t l thuëc mët h¼nh ¢ düng.
8. Câ thº düng ÷ñc iºm, cho bi¸t l khæng thuëc mët h¼nh ¢ düng
vîi i·u ki»n h¼nh ¢ düng khæng chi¸m h¸t to n bë m°t ph¯ng.
9. Ti¶n · v· th÷îc:
i) Düng o¤n th¯ng nèi li·n hai iºm ¢ düng.
ii) Düng ÷íng th¯ng i qua hai iºm ¢ düng.
iii) Düng tia xu§t ph¡t tø mët iºm ¢ düng v i qua mët iºm
kh¡c ¢ düng.
10. Ti¶n · v· compa:
i) Düng ÷íng trán n¸u t¥m ÷íng trán v o¤n th¯ng b¬ng b¡n k½nh
÷íng trán l ¢ düng.
ii) Düng ÷ñc b§t ký cung n o trong hai cung bò nhau cõa mët ÷íng
trán khi t¥m ÷íng trán v c¡c iºm ¦u mót cõa cung â ¢ düng.
H» thèng ti¶n · tr¶n cho ph²p ta thüc hi»n c¡c ph²p düng cì b£n
sau ¥y.
1. Düng o¤n th¯ng nèi li·n hai iºm ¢ düng.
2. Düng ÷íng th¯ng i qua hai iºm ¢ düng.
3. Düng tia xu§t ph¡t tø mët iºm ¢ düng v i qua mët iºm kh¡c ¢
düng.
4. Düng ÷íng trán n¸u t¥m ÷íng trán v o¤n th¯ng b¬ng b¡n k½nh
÷íng trán l ¢ düng.
5. Düng ÷ñc b§t ký cung n o trong hai cung bò nhau cõa mët ÷íng
trán khi t¥m ÷íng trán v c¡c iºm ¦u mót cõa cung â ¢ düng.
6. Düng b§t ký mët sè húu h¤n iºm chung cõa hai h¼nh ¢ düng n¸u
c¡c iºm â tçn t¤i.
7. Düng iºm thuëc mët h¼nh ¢ düng n o â.
8. Düng ÷ñc iºm, cho bi¸t l khæng thuëc mët h¼nh ¢ düng.
Líi gi£i cõa mët b i to¡n düng h¼nh b¬ng th÷îc v compa l ch¿ ra
mët d¢y húu h¤n c¡c ph²p düng cì b£n sao cho sau khi thüc hi»n c¡c
ph²p düng â th¼ h¼nh ph£i düng xem l ¢ düng ÷ñc, c«n cù v o c¡c
ti¶n · ¢ ÷ñc thøa nhªn.
Ta ÷a ra mët i·u ki»n ¤i sè cho kh£ n«ng düng b¬ng th÷îc v
compa. ành l½ n y l mët v½ dö quan trång cho vi»c gi£i quy¸t nhúng
b i to¡n cõa h¼nh håc b¬ng c¡ch nh¼n tø quan iºm ¤i sè.
3.1.1 M»nh ·. (ành lþ Descartes) Cho c¡c iºm P 1 = (a1 , b1 ), · · · ,
Pn = (an , bn ) tr¶n m°t ph¯ng Descartes thüc. Ngo i ra, ta công gi£ sû
r¬ng hai iºm (0, 0), (1, 0) l ¢ cho. Khi â ta câ thº düng ÷ñc iºm
Q = (α, β) b¬ng th÷îc v compa n¸u v ch¿ n¸u α v β biºu di¹n ÷ñc qua
a1 , · · · , an , b1 , · · · , bn bði húu h¤n c¡c ph²p to¡n tr÷íng (+), (−), (·), (:)
v ph²p to¡n l§y c«n bªc hai cõa mët sè thüc d÷ìng .
Chùng minh. Cho hai iºm P1 = (a1 , b1 ), P2 = (a2 , b2 ), ÷íng th¯ng i

qua chóng câ ph÷ìng tr¼nh
b2 − b1
y − b1 = (x − a1 ).
a2 − a1
H» sè cõa nâ biºu di¹n ÷ñc qua a1 , a2 , b1 , b2 bði húu h¤n c¡c ph²p to¡n
tr÷íng (+), (−), (·), (:).
÷íng trán t¥m (a, b) v b¡n k½nh r cho bði ph÷ìng tr¼nh:
(x − a)2 + (y − b)2 = r2 .
¥y l ph÷ìng tr¼nh bªc hai m h» sè ch¿ phö thuëc v o a, b, r2 .

º t¼m giao iºm cõa hai ÷íng th¯ng, ta gi£i h» hai ph÷ìng tr¼nh
tuy¸n t½nh m vi»c gi£i â ch¿ sû döng ¸n c¡c ph²p to¡n tr÷íng (+), (−),
(·), (:).
º t¼m giao cõa ÷íng th¯ng v ÷íng trán, thüc ch§t ta gi£i ph÷ìng
tr¼nh bªc hai theo x. Vi»c gi£i â ch¿ sû döng ¸n c¡c ph²p to¡n tr÷íng
(+), (−), (·), (:) v ph²p to¡n l§y c«n bªc hai cõa mët sè thüc d÷ìng .
º t¼m giao cõa hai ÷íng trán, ta trø hai ph÷ìng tr¼nh º t¼m mèi
li¶n h» giúa x v y sau â thay v o mët ph÷ìng tr¼nh nh¬m thu ÷ñc
mët ph÷ìng tr¼nh bªc hai theo x. Do â vi»c gi£i công ch¿ sû döng ¸n
c¡c ph²p to¡n tr÷íng (+), (−), (·), (:) v ph²p to¡n l§y c«n bªc hai cõa
mët sè thüc d÷ìng .
Tâm l¤i, º t¼m tåa ë cõa mët iºm Q = (α, β) düng ÷ñc b¬ng
th÷îc v compa tø nhúng iºm cho tr÷îc P1 , P2 , · · · , Pn ta ph£i gi£i mët
sè húu h¤n nhúng ph÷ìng tr¼nh bªc nh§t v bªc hai m h» sè cõa chóng
ch¿ phö thuëc v o (ai , bi ) v nhúng h» sè thu ÷ñc tø nhúng b÷îc tr÷îc.
Vªy α v β biºu di¹n ÷ñc qua a1 , · · · , an , b1 , · · · , bn bði húu h¤n c¡c
ph²p to¡n tr÷íng (+), (−), (·), (:) v ph²p to¡n l§y c«n bªc hai cõa mët
sè thüc d÷ìng.
Ng÷ñc l¤i, måi nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh tuy¸n t½nh v ph÷ìng tr¼nh
bªc hai ·u düng ÷ñc b¬ng th÷îc v compa. Thªt vªy, måi ph÷ìng
tr¼nh n y ·u gi£i ÷ñc sau mët sè l¦n húu h¤n ¡p döng c¡c ph²p t½nh
(+), (−), (·), (:) v ph²p khai c«n bªc hai. V méi ph²p t½nh §y ·u di¹n
t£ b¬ng th÷îc v compa.
Vîi têng v hi»u cõa hai o¤n th¯ng, ta ch¿ c¦n °t hai o¤n th¯ng
â nèi ti¸p vîi nhau èi vîi têng v chçng l¶n nhau èi vîi hi»u.
Vîi t½ch, °t o¤n a tr¶n tröc x v c¡c o¤n 1, b tr¶n tröc y . V³
÷íng th¯ng nèi hai iºm 1, a, ph÷ìng tr¼nh cõa ÷íng th¯ng â l
y = −(1/a)x + 1. V³ ÷íng th¯ng song song vîi ÷íng th¯ng tr¶n v i
qua b, ph÷ìng tr¼nh cõa ÷íng th¯ng â l y = −(1/a)x + b. Do â nâ s³
ct tröc x t¤i iºm (ab, 0). Vªy ta düng ÷ñc o¤n th¯ng ab tø c¡c o¤n
th¯ng 1, a, b.
Vîi th÷ìng, °t o¤n th¯ng 1 tr¶n tröc x v hai o¤n a, b tr¶n tröc
y . V³ ÷íng th¯ng i qua 1 v a. V³ ÷íng th¯ng i qua b v song song
b
vîi ÷íng th¯ng tr¶n, s³ ct tröc x t¤i iºm .
a
Vîi c«n bªc 2 cõa a > 0, düng nh÷ h¼nh v³.
3.2 Ba b i to¡n iºn h¼nh

Trong möc n y chóng ta s³ kh£o s¡t ba b i to¡n düng h¼nh cê iºn thæng
qua lþ thuy¸t tr÷íng. Theo ành lþ 3.1.1, mët iºm vîi tåa ë (α, β)
trong m°t ph¯ng tåa ë Descartes thüc câ thº düng ÷ñc b¬ng th÷îc
k´ v compa n¸u v ch¿ n¸u c¡c tåa ë α, β nhªn ÷ñc tø dú ki»n ban
¦u qua mët sè húu h¤n c¡c ph²p to¡n cõa tr÷íng v ph²p khai c«n bªc
hai cõa c¡c ¤i l÷ñng d÷ìng. N¸u dú ki»n ban ¦u ÷ñc ÷a ra l c¡c
sè húu t¿ th¼ i·u â t÷ìng ÷ìng vîi α v β l c¡c ph¦n tû cõa tr÷íng
düng ÷ñc K (xem M»nh · 2.1.30). D¹ th§y K ch½nh l tªp hñp c¡c sè
thüc nhªn ÷ñc tø Q sau mët sè húu h¤n c¡c ph²p to¡n cõa tr÷íng v
ph²p khai c«n sè húu t d÷ìng. Ta nâi r¬ng mët sè thüc α l düng ÷ñc
n¸u nâ l mët ph¦n tû cõa K . Tø â, mët iºm (α, β) trong m°t ph¯ng
Descartes thüc l düng ÷ñc b¬ng th÷îc v compa tø c¡c sè húu t¿ n¸u
v ch¿ n¸u α v β l c¡c sè düng ÷ñc.
Ta ÷a ra mët sè ti¶u chu©n nh¬m x¡c ành khi n o th¼ mët sè thüc
l düng ÷ñc. M»nh · ¦u ti¶n thüc ch§t l sü ph¡t biºu l¤i nhúng nhªn
x²t ð tr¶n.
3.2.1 M»nh ·. Mët sè thüc α ∈ R l düng ÷ñc n¸u v ch¿ n¸u câ mët
th¡p c¡c tr÷íng con cõa R,
Q = F0 ⊆ F1 ⊂ . . . ⊆ Fk ⊆ R
√
thäa m¢n α ∈ Fk v Fi = Fi−1 ai vîi ai n o â thuëc Fi−1 .
Chùng minh. N¸u α biºu di¹n ÷ñc d÷îi d¤ng mët sè húu h¤n c¡c ph²p
to¡n cõa tr÷íng v c«n bªc hai th¼ méi l¦n khai c«n bªc hai, °t Fi l
tr÷íng sinh bði c«n bªc hai â tr¶n tr÷íng düng ÷ñc tr÷îc â, ta s³ câ
th¡p c¡c tr÷íng thäa m¢n m»nh ·. Ng÷ñc l¤i, n¸u α ∈ Fk th¼ theo c¡ch
x¥y düng th¡p c¡c tr÷íng, nâ vi¸t ÷ñc d÷îi d¤ng mët sè húu h¤n c¡c
ph²p to¡n v c«n bªc hai.
3.2.2 H» qu£. N¸u α ∈ R l düng ÷ñc th¼ deg Q (α) /Q l luÿ thøa cõa
2. Ð ¥y chóng ta sû döng kh¡i ni»m bªc cõa mët tr÷íng mð rëng nh÷
Phö löc 3.6.
Chùng minh. Gh²p th¶m c«n bªc hai cõa mët ph¦n tû khæng ph£i l
ch½nh ph÷ìng th¼ t¤o ra mët mð rëng tr÷íng bªc 2. V¼ th¸, sau khi gi£
thi¸t r¬ng c¡c mð rëng tr÷íng trong M»nh · 3.2.1 l khæng t¦m th÷íng,
ta câ deg Fk /Q = 2k . Do Q ⊆ Q (α) ⊆ Fk n¶n bði M»nh · 3.6.2 ta câ
deg Q (α) /Q l luÿ thøa cõa 2.
Nhªn x²t M»nh · ìn gi£n tr¶n công õ º gi£i quy¸t hai trong ba
b i to¡n düng h¼nh cê iºn. Tuy nhi¶n m»nh · £o l¤i l khæng óng.
G§p æi khèi lªp ph÷ìng

B i to¡n l nh÷ sau: Cho mët khèi lªp ph÷ìng, h¢y düng mët khèi lªp
ph÷ìng mîi câ thº t½ch g§p hai l¦n thº t½ch khèi lªp ph÷ìng ¢ cho. Ð
¥y, thuªt ngú "cho mët khèi lªp ph÷ìng" ngh¾a l ta cho c¤nh cõa nâ
nh÷ l mët o¤n th¯ng trong m°t ph¯ng v b i to¡n trð th nh düng
c¤nh cõa khèi lªp ph÷ìng mîi. N¸u khèi lªp ph÷ìng thù nh§t câ c¤nh a
th¼ ta√ph£i t¼m mët ë d i b thäa m¢n b3 = 2 · a3√
. i·u n y câ ngh¾a l
b = a 2. Nh÷ vªy, b l düng ÷ñc khi v ch¿ khi 3 2 l düng ÷ñc.
3
3.2.3 ành l½. √2 khæng thuëc K . Tø â khæng thº g§p æi mët khèi
3
lªp ph÷ìng b¬ng th÷îc v compa.
√
Chùng minh. X²t α = 3
2 l mët nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh x3 − 2 = 0.
a thùc x − 2 b§t kh£ quy tr¶n Q. Thªt vªy, n¸u nâ ph¥n t½ch ÷ñc
3
th nh c¡c nh¥n tû th¼ thøa sè b² nh§t l nh¥n tû tuy¸n t½nh. Do â nâ

a
câ nghi»m. Gi£ sû nghi»m â l vîi a, b ∈ Z, (a, b) = 1. Ta câ:
b
a3 = 2 · b 3
Suy ra a l mët sè ch®n. Tø â 23 | a3 , n¶n 22 | b, do â b l sè ch®n.

i·u n y m¥u thu¨n vîi gi£ thi¸t a v b nguy¶n√tè còng nhau.
V¼ a thùc x3 − 2 l b§t kh£ quy n¶n tr÷íng Q 3 2 l mët mð rëng bªc
3√cõa Q. L¤i do 3 khæng l lôy thøa cõa 2 n¶n theo M»nh · 3.2.2 ta câ
3
2∈
/ K.
B i to¡n chia ba mët gâc

B i to¡n l nh÷ sau: Cho mët gâc tr¶n m°t ph¯ng, h¢y düng (b¬ng th÷îc
v compa) mët gâc mîi b¬ng mët ph¦n ba gâc ¢ cho. B i to¡n n y rc
rèi hìn v¼ mët sè gâc câ thº chia ba. V½ dö, n¸u gâc ban ¦u l gâc vuæng
th¼ ta câ thº düng mët gâc b¬ng mët ph¦n ba cõa nâ b¬ng c¡ch düng
mët tam gi¡c ·u, rçi chia æi mët gâc cõa nâ (xem b i tªp III.4).
Ta s³ ch¿ ra r¬ng b i to¡n chia ba mët gâc khæng ph£i lóc n o công
thüc hi»n ÷ñc vîi c¡c gâc trong m°t ph¯ng Descartes π. Thªt vªy, ta
s³ chùng tä r¬ng gâc 60o l tçn t¤i trong m°t ph¯ng Descartes π tr¶n
tr÷íng düng ÷ñc K nh÷ng mët ph¦n ba cõa nâ l gâc 20o th¼ l¤i khæng
tçn t¤i trong π. D¹ th§y, n¸u mët gâc α tçn t¤i trong π th¼ c¡c h m
l÷ñng gi¡c sin α, cos α, tan α s³ l c¡c ph¦n tû cõa tr÷íng K .
3.2.4 ành l½. Sè thüc α = cos 20 khæng thuëc K . Tø â khæng thº

0
chia gâc 60 th nh ba ph¦n b¬ng nhau b¬ng th÷îc v compa.

o
Chùng minh. Sû döng cæng thùc cëng èi vîi h m sin v cos, ta câ:
cos 3θ = 4 cos3 θ − 3 cos θ.

1
Do cos 60o = n¶n α = cos 20o thäa m¢n:
2
1
4α3 − 3α = .
2
Do â α l nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh:

1
4x3 − 3x − = 0.
2
Ta s³ ch¿ ra r¬ng ph÷ìng tr¼nh n y khæng câ nghi»m tr¶n K . Thay y = 2x,

ph÷ìng tr¼nh tr¶n trð th nh
y 3 − 3y − 1 = 0.
Ph÷ìng tr¼nh n y khæng câ nghi»m trong K . Thªt vªy, ¦u ti¶n ta ch¿
a
ra nâ khæng câ nghi»m trong Q. Gi£ sû nâ câ nghi»m trong Q l vîi
b
a, b ∈ Z, (a, b) = 1. Th¸ th¼
a3 − 3ab2 − b3 = 0.
Do â mët thøa sè nguy¶n tè p b§t k¼ cõa a ·u chia h¸t b v mët thøa sè
nguy¶n tè b§t k¼ cõa b công chia h¸t a. K¸t hñp vîi i·u ki»n a, b nguy¶n
a
tè còng nhau ta câ a, b = ±1. Suy ra = ±1. Nh÷ng kiºm tra l¤i ta th§y
b
1 v −1 ·u khæng l nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh. V¼ th¸ y 3 − 3y − 1 l mët
a thùc b§t kh£ quy tr¶n Q do bªc cõa nâ b¬ng 3 v nâ khæng câ nghi»m
húu t¿. Suy ra Q (α) l mët mð rëng bªc ba cõa Q. Nh÷ng n¸u α l düng
÷ñc th¼ Q (α) l mët mð rëng bªc hai tr¶n Q theo M»nh · 3.2.2. i·u
n y l m¥u thu¨n. Vªy α ∈ / K v gâc 20o khæng düng ÷ñc.
Ph²p c¦u ph÷ìng h¼nh trán

B i to¡n l nh÷ sau: Cho mët h¼nh trán, h¢y düng b¬ng th÷îc k´ v
compa mët h¼nh vuæng câ di»n t½ch b¬ng di»n t½ch cõa h¼nh trán. N¸u
÷íng trán câ b¡n k½nh l r, di»n t½ch cõa nâ l πr2 , th¼ chóng √
ta c¦n
mët h¼nh vuæng c¤nh a vîi a = πr√. i·u n y câ ngh¾a l a = π · r.
2 2
Nh÷ vªy, n¸u a düng ÷ñc tø r th¼ π công l düng ÷ñc tø r v tø â

π l düng ÷ñc.
3.2.5 ành l½. π ∈/ K , v¼ vªy b i to¡n c¦u ph÷ìng mët h¼nh trán khæng
thº gi£i ÷ñc b¬ng th÷îc v compa.
Chùng minh. Kh¯ng ành π ∈

/ K ÷ñc suy ra tø sü ki»n r¬ng méi ph¦n
tû cõa K ·u l ¤i sè tr¶n Q v π l si¶u vi»t tr¶n Q. Ph²p chùng minh
π l sè si¶u vi»t thuëc v· gi£i t½ch n¶n chóng tæi khæng ÷a ra ð ¥y. B¤n
åc câ thº tham kh£o th¶m ð c¡c t i li»u kh¡c.
M»nh · 3.2.2 l i·u ki»n c¦n cho mët sè l düng ÷ñc. Sû döng ½t
lþ thuy¸t tr÷íng hìn, ta s³ rót ra ÷ñc i·u ki»n c¦n v õ º mët sè
thüc l düng ÷ñc. i·u n y phö thuëc v o sü tròng hñp ¡ng chó þ cõa
ba kh¡i ni»m kh¡c nhau: c«n bªc hai li¶n ti¸p, gi£i ph÷ìng tr¼nh bªc hai
v x¥y düng mð rëng tr÷íng bªc hai.
3.2.6 M»nh ·. Gi£ sû F ⊆ E l mët mð rëng cõa tr÷íng câ °c sè

kh¡c 2. Khi â c¡c m»nh · sau t÷ìng ÷ìng:
√ √
(i) E = F ( a) vîi a ∈ F, a ∈ / F.
(ii) deg E/F = 2.
(iii) E = F (α), trong â α l nghi»m cõa mët a thùc b§t kh£ quy bªc
hai tr¶n F .
√
Chùng minh. (i) ⇒ (ii). N¸u E = F ( a) th¼ méi ph¦n tû cõa E vi¸t
√
÷ñc mët c¡ch duy nh§t d÷îi d¤ng c1 + c2 a, c1 , c2 ∈ F , cho n¶n deg
E/F = 2.
(ii) ⇒ (iii). N¸u deg E/F = 2 v α ∈ E l mët ph¦n tû khæng n¬m
trong F th¼ 1, α, α2 phö thuëc tuy¸n t½nh. Do â α l mët nghi»m cõa
mët a thùc bªc hai b§t kh£ quy vîi c¡c h» sè trong F .
(iii) ⇒ (i). Tø cæng thùc nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh bªc hai
1 √
ax2 + bx + c = 0 ta ÷ñc α = · (−b ± b2 − 4ac)
2a
Nhªn x²t; Ta khæng câ ÷ñc k¸t qu£ t÷ìng tü nh÷ tr¶n trong tr÷íng
hñp bªc cao hìn (xem b i tªp III.5 v möc v· ph÷ìng tr¼nh bªc ba v
bªc bèn).
3.2.7 M»nh ·. Mët sè thüc α l düng ÷ñc n¸u v ch¿ n¸u nhâm Galois
cõa a thùc tèi tiºu cõa nâ l mët nhâm c§p 2n , n ∈ N.
Chùng minh. Theo M»nh · 3.2.1, ta câ α düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ v
compa khi v ch¿ khi tçn t¤i mët th¡p c¡c tr÷íng
Q = F0 ⊆ F1 ⊆ · · · ⊆ Fk (∗)
sao cho [Fi : Fi−1 ]62 vîi måi 1 ≤ i ≤ k v α ∈ Fk . Do â Fk l mð rëng
bªc húu h¤n tr¶n Q. Suy ra Fk l mð rëng ¤i sè cõa Q v do vªy α l
ph¦n tû ¤i sè tr¶n Q. Gåi p(x) l a thùc tèi tiºu cõa α tr¶n Q v gåi F l
tr÷íng ph¥n r¢ cõa p(x) tr¶n Q. Do °c sè cõa tr÷íng Q l 0 n¶n p(x) l
a thùc t¡ch ÷ñc tr¶n Q, ngh¾a l p(x) = c(x−α1 )(x−α2 ) · · · (x−αm ) vîi
c ∈ Q, α = α1 . Khi â tçn t¤i ¯ng c§u tø Q(α) ¸n Q(αi ) giú b§t ëng
Q v bi¸n α th nh αi vîi måi 1 ≤ i ≤ m. Do â vîi c¡c sè α2 , · · · , αm ta
·u câ thº l m t÷ìng tü nh÷ α º ÷ñc th¡p c¡c tr÷íng d¤ng (*). Nh÷
vªy, bt ¦u tø Fk ta l¤i câ th¡p c¡c tr÷íng d¤ng (*) v tr÷íng cuèi còng
chùa α2 . Ti¸p töc nh÷ th¸ v nèi l¤i ta ÷ñc th¡p c¡c tr÷íng sau
Q = F0 ⊆ F1 ⊆ · · · ⊆ Fd
sao cho [Fi : Fi−1 ]62 vîi måi 1 ≤ i ≤ d. °t F = Q(α1 ; α2 ; · · · ; αm )⊆Fd .
Th¸ th¼
[Fd : Q] = [Fd : F ][F : Q].
Suy ra [F : Q] = 2n vîi n 6d. Vªy nhâm Galois cõa a thùc tèi tiºu cõa
α l mët nhâm c§p 2n , n ∈ N.
Ng÷ñc l¤i, gi£ sû F l tr÷íng ph¥n r¢ cõa mët a thùc f (x) tr¶n Q. V¼
°c sè cõa Q l 0 n¶n F l mët mð rëng Galois cõa Q. Do â
[F : Q] = |Gal(F, Q)| = 2n .
Mët k¸t qu£ cì b£n trong lþ thuy¸t nhâm ph¡t biºu r¬ng t¥m cõa mët
p-nhâm l khæng t¦m th÷íng. Tø â G câ nhâm con chu©n tc bªc 2.
T÷ìng tü vîi G/G1 v cù ti¸p töc nh÷ th¸, ta t¼m ÷ñc mët d¢y c¡c
nhâm con:
{e} = G0 ⊆ G1 ⊆ G2 ⊆ . . . ⊆ Gn = G,
trong â Gi l chu©n tc trong G v Gi /Gi−1 câ bªc 2.
Gåi Ki l tr÷íng b§t ëng cõa nhâm con Gi . Ta nhªn ÷ñc mët th¡p
c¡c tr÷íng
K0 = Q ⊆ K1 ⊆ · · · ⊆ Kn = F.
Ta câ Gi = Gal(F, Ki ) v |Gi | = [F : Ki ] vîi måi i. Do â

2 = [Gi−1 /Gi ] = |Gi−1 |/|Gi | = [F : Ki−1 ]/[F : Ki ] = [Ki : Ki−1 ].
Th¡p c¡c tr÷íng n y câ d¤ng (*) n¶n sè α düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ v
compa.
Chó þ: º α ∈ R l düng ÷ñc th¼ i·u ki»n deg Q (α) /Q l mët lôy thøa
cõa 2 ch÷a ph£i l i·u ki»n õ. V½ dö, a thùc f (x) = x4 − x3 − 5x2 + 1
câ bèn nghi»m thüc kh¡c nhau. Gåi α l mët nghi»m trong sè â. V½ dö
3.6 ch¿ ra r¬ng f (x) l b§t kh£ quy v nhâm Galois cõa nâ câ bªc 12
ho°c 24. Do â deg Q(α)/Q = 4, nh÷ng theo M»nh · 3.2.7, α l khæng
düng ÷ñc.
B i tªp
III.1. Mët parabola Γ câ thº ÷ñc x¡c ành nh÷ mët quÿ t½ch c¡c iºm
P c¡ch ·u mët iºm cè ành F, gåi l ti¶u iºm, v mët ÷íng th¯ng
cè ành l, gåi l ÷íng chu©n.
(a) T¼m ph÷ìng tr¼nh cõa parabola bi¸t ti¶u iºm l F (0, 1) v ÷íng
chu©n l y = −1.
(b) Cho ÷íng th¯ng y = mx + b vîi m, b ∈ K (K l tr÷íng düng ÷ñc)
v b > 0. H¢y ch¿ ra c¡c giao iºm cõa ÷íng th¯ng â vîi parabola
Γ câ tåa ë trong K .
(c) Dòng compa v th÷îc k´ º düng c¡c giao iºm cõa mët ÷íng
th¯ng m vîi parabola câ ti¶u iºm F v ÷íng chu©n l. Tø â rót
ra r¬ng chóng ta khæng thº "v³" ÷ñc parabola nh÷ng l¤i câ thº
t¼m ÷ñc giao iºm cõa chóng vîi mët ÷íng th¯ng b§t k¼, nh÷ th¸
công câ thº coi l v³ ÷ñc.
III.2. Trong m°t ph¯ng Descartes thüc:
(a) Chùng minh r¬ng ÷íng trán câ t¥m (a, 1) v i qua gèc tåa ë ct
1 √ √
parabola Γ : y = x2 t¤i iºm (2 3 a, 2 3 a2 ).
2
(b) Chùng minh r¬ng n¸u v³ s®n mët parabola tr¶n m°t ph¯ng th¼ ho n
to n câ thº g§p æi mët khèi lªp ph÷ìng.
(c) N¸u mët parabola bi¸t ti¶u iºm v ÷íng chu©n th¼ giao iºm cõa
nâ vîi mët ÷íng trán khæng ph£i lóc n o công düng ÷ñc.
III.3. Ph²p c¦u ph÷ìng parabola: Cho mët parabola bi¸t ti¶u iºm F v
÷íng chu©n l (nh÷ b i III.1), v cho mët ÷íng th¯ng m kh¡c tr¶n m°t
ph¯ng. Chùng minh r¬ng câ thº düng ÷ñc mët h¼nh vuæng b¬ng th÷îc
k´ v compa m di»n t½ch cõa nâ b¬ng di»n t½ch cõa h¼nh ÷ñc giîi h¤n
bði ÷íng th¯ng v parabola ¢ cho. (Khæng c¦n ch¿ ra c¡ch düng, ch¿
c¦n chùng minh l câ thº düng ÷ñc).
III.4. Trong m°t ph¯ng tåa ë Descartes thüc, cho mët gâc α câ sè o
2πa
radian l vîi a, b ∈ Z v b khæng chia h¸t cho 3. Chùng minh r¬ng
b
1
câ thº düng ÷ñc mët gâc α tø gâc ¢ cho.
III.5. 3
(a) V³ ç thà y = x3 − 3x − 1 trong m°t ph¯ng tåa ë Descartes thüc

v sû döng ành lþ gi¡ trà trung b¼nh º chùng minh ph÷ìng tr¼nh
tr¶n câ ba nghi»m thüc.
(b) Cho α l mët nghi»m cõa a√thùc x3 − 3x − 1. Chùng minh r¬ng
tr÷íng Q(α) kh¡c tr÷íng Q( 3 d) vîi d ∈ Q b§t k¼. Do vªy mët mð
rëng tr÷íng bªc 3 khæng nh§t thi¸t sinh bði c«n bªc ba cõa mët
sè, ng÷ñc l¤i vîi tr÷íng hñp bªc 2 ( xem M»nh · 3.2.6).
(c) Tuy nhi¶n, chóng ta câ thº biºu di¹n nghi»m cõa a thùc tr¶n thæng
qua c¡c c«n bªc hai v c«n bªc ba cõa sè phùc. H¢y kiºm tra r¬ng
c«n bªc ba: r r
3 1 1√ 3 1 1√
α= + −3 + − −3
2 2 2 2
l mët nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh tr¶n.
Gñi þ: B¤n câ thº thay th¸ trüc ti¸p v o ph÷ìng tr¼nh v khai triºn ra,
nh÷ng b¤n n¶n sû döng mët v i ki¸n thùc v· h¼nh håc º ch¿ ra α l
nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh m khæng c¦n ph£i t½nh to¡n phùc t¤p.
III.6. Cho α = cos 20◦ . Chùng minh α l sè thüc v α + 1 l mët sè
d÷ìng. T¼m mët c¡ch biºu di¹n α + 1 d÷îi d¤ng têng c¡c b¼nh ph÷ìng
trong tr÷íng Q(α) (H¢y èi chi¸u vîi ành l½ Artin).
III.7. Thay v¼ sû döng l÷ñng gi¡c, nh÷ trong h¼nh v³ d÷îi ¥y, chóng ta
câ thº sû döng h¼nh håc º nhªn ÷ñc mët ph÷ìng tr¼nh bªc ba tø vi»c
chia ba mët gâc. Cho gâc α = AOB n¬m trong mët ÷íng trán câ b¡n
k½nh 1, ë d i c¤nh AB l a. Gi£ sû gâc α bà chia ba bði OC, OD. Gåi
x l ë d i o¤n AC . Chùng minh r¬ng 4ACE v 4OEF còng çng
d¤ng vîi 4OAC . Tø â, ta câ mët ph÷ìng tr¼nh bªc ba ©n x tø biºu
thùc cõa a. Khi α = 60◦ , vi¸t ph÷ìng tr¼nh thu ÷ñc.
III.8. B i to¡n cõa Apollonius: Cho ba ÷íng trán Γ1 ,Γ2 ,Γ3 . Ta x²t b i
to¡n düng mët ÷íng trán ∆ ti¸p xóc vîi c£ ba ÷íng trán tr¶n. Gi£
sû Γi câ t¥m l (ai , bi ) v b¡n k½nh ri . N¸u gi£ thi¸t ∆ n¬m giúa c¡c
÷íng trán Γi , câ tåa ë t¥m l (x, y) v b¡n k½nh r, th¼ ta nhªn ÷ñc
h» ph÷ìng tr¼nh:
dist((x, y), (ai , bi )) = r + ri , i = 1, 2, 3.
Chùng minh r¬ng h» ph÷ìng tr¼nh tr¶n câ thº gi£i ÷ñc ra x, y, r thæng
qua c¡c ph²p to¡n tr÷íng v ph²p khai c«n. V¼ th¸ b i to¡n gi£i ÷ñc
b¬ng th÷îc k´ v compa. H¢y ch¿ ra mët c¡ch düng cö thº.
3.3 a gi¡c ·u 17 c¤nh

a gi¡c ·u l a gi¡c câ t§t c£ c¡c c¤nh v c¡c gâc b¬ng nhau. Euclid
¢ bi¸t c¡ch düng c¡c a gi¡c ·u n c¤nh vîi n = 3, n = 4, n = 5, n =
6, n = 15. B¬ng vi»c chia æi c¡c gâc, ng÷íi ta câ thº düng mët a gi¡c
·u 2n c¤nh tø mët a gi¡c ·u n c¤nh ¢ cho. Nh÷ vªy, Euclid câ thº
x¥y düng ÷ñc c¡c a gi¡c ·u n c¤nh vîi n = 2k , 2k · 3, 2k · 5, 2k · 3 · 5.
Trong kho£ng 2000 n«m, ng÷íi ta ch¿ düng ÷ñc c¡c a gi¡c ·u n y, cho
¸n n«m 1796, Carl Friedrich Gauss, ð tuêi 19, ¢ câ mët ph¡t minh nêi
ti¸ng l a gi¡c ·u 17 c¤nh câ thº düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ v compa.
Æng r§t tü h o v· k¸t qu£ n y ¸n néi y¶u c¦u khc tr¶n bia më cõa
m¼nh mët h¼nh 17-gi¡c ·u.
Trong möc n y chóng ta s³ l m rã ph÷ìng ph¡p sû döng sè phùc cõa
Gauss. Ta bt ¦u vîi mët chùng minh v· vi»c düng h¼nh ngô gi¡c ·u
v k¸t thóc b¬ng mët ti¶u chu©n cho t½nh düng ÷ñc cõa n-gi¡c ·u.
Ta biºu di¹n c¡c iºm tr¶n m°t ph¯ng tåa ë Descartes bði c¡c sè
phùc. Méi iºm (a, b) ÷ñc biºu di¹n bði sè phùc z = a + bi. N¸u ζ l
mët iºm tr¶n ÷íng trán ìn và t¤o n¶n mët gâc θ vîi tröc thüc d÷ìng
Ox, th¼ ta câ thº vi¸t:
ζ = cos θ + i sin θ.
N¸u θ = 2πk/n(k, n ∈ Z) th¼ theo quy tc nh¥n c¡c sè phùc ta câ

ζ = 1. Nâi c¡ch kh¡c, ζ l mët nghi»m phùc cõa ph÷ìng tr¼nh xn −1 = 0.
n
Cho k = 0, 1, · · · , n−1, ta thu ÷ñc t§t c£ n nghi»m ph¥n bi»t cõa ph÷ìng
tr¼nh tr¶n. Chóng ÷ñc gåi l c¡c c«n bªc n cõa ìn và.
º düng mët a gi¡c ·u n c¤nh ta ch¿ c¦n düng ¤i l÷ñng cos 2π/n
công nh÷ sin 2π/n. V¼ sè phùc ζ = cos 2π/n + i sin 2π/n l mët c«n bªc n
cõa ìn và n¶n vi»c düng a gi¡c ·u n c¤nh trong m°t ph¯ng Descartes
thüc li¶n quan tîi vi»c gi£i ph÷ìng tr¼nh xn −1 = 0 trong tr÷íng sè phùc.
Chóng ta s³ minh håa t¼nh huèng n y vîi tr÷íng hñp n = 5. L§y

θ = 2π/5 v °t ζ = cos 2π/5 + i sin 2π/5 l sè phùc t÷ìng ùng vîi ¿nh
¦u ti¶n cõa h¼nh ngô gi¡c sau 1. Tø â n«m ¿nh cõa h¼nh ngô gi¡c s³
l 1, ζ, ζ 2 , ζ 3 , ζ 4 . Do ζ 4 = ζ −1 l sè phùc li¶n hñp cõa ζ n¶n:
ζ + ζ 4 = 2 cos 2π/5.
M°t kh¡c, ζ l nghi»m cõa x5 − 1, a thùc n y ÷ñc ph¥n t½ch nh÷ sau:
x5 − 1 = (x − 1)(x4 + x3 + x2 + x + 1).
V¼ ζ 6= 1 n¶n nâ l nghi»m cõa nh¥n tû thù hai, â l a thùc chia ÷íng
trán Φ5 (xem möc 3.6). °t α = ζ + ζ 4 . Do ζ 5 = 1 n¶n ta câ:
α2 = ζ 2 + 2 + ζ 3 .
Vªy
α2 + α = ζ 4 + ζ 3 + ζ 2 + ζ + 2 = 1.
V¼ vªy α l mët nghi»m cõa a thùc x2 + x − 1 = 0. Dòng cæng thùc
nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh bªc hai, ta câ:
1 √
x = (−1 ± 5).
2
1 √
V¼ α l mët sè thüc d÷ìng n¶n α = ( 5 − 1). Vªy ta câ m»nh · sau.
2
3.3.1 M»nh ·.
1 √
cos 2π/5 = ( 5 − 1).
4
3.3.2 ành l½. (Gauss) H¼nh a gi¡c ·u 17 c¤nh düng ÷ñc b¬ng th÷îc
k´ v compa.
Chùng minh. Câ thº ÷a ra mët c¡ch chùng minh trøu t÷ñng düa v o
lþ thuy¸t Galois. Tuy nhi¶n, düa theo þ t÷ðng ch½nh cõa ph÷ìng ph¡p
düng ngô gi¡c, chóng ta s³ ÷a ra mët c¡ch chùng minh sì c§p g¦n vîi
ph÷ìng ph¡p gèc cõa Gauss.
°t ζ = cos 2π/17 + i sin 2π/17 v
α = ζ + ζ −1 ,
β = ζ + ζ 4 + ζ −1 + ζ −4 ,
γ = ζ + ζ 2 + ζ 4 + ζ 8 + ζ −1 + ζ −2 + ζ −4 + ζ −8 .
Ta s³ ch¿ ra r¬ng
Q ⊆ Q(γ) ⊆ Q(β) ⊆ Q(α),
v méi tr÷íng l mët mð rëng bªc hai cõa tr÷íng li·n tr÷îc nâ. Do
α = 2 cos 2π/17 n¶n a gi¡c ·u 17 c¤nh l düng ÷ñc.
Chóng ta s³ bt ¦u vîi γ . Ph¦n tû γ 0 l têng t¡m lôy thøa kh¡c cõa
ζ , cö thº l
0
γ = ζ 3 + ζ 5 + ζ 6 + ζ 7 + ζ −3 + ζ −5 + ζ −6 + ζ −7
V¼ ζ l mët c«n nguy¶n thõy bªc 17 cõa ìn và n¶n nâ l nghi»m cõa a
thùc chia ÷íng trán
Φ17 = x16 + x15 + · · · + x + 1.
Nh÷ vªy γ + γ = −1. Ta s³ ch¿ ra r¬ng γγ công thuëc Q, tø â γ l

0 0
mët nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh bªc hai tr¶n Q:

0 0
x2 − (γ + γ )x + γγ = 0.
B¬ng t½nh to¡n trüc ti¸p ta câ γγ = −4. Tø â γ l nghi»m cõa

0
ph÷ìng tr¼nh:
x2 + x − 4 = 0.
Dòng cæng thùc nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh bªc hai, ta thu ÷ñc
1 √
x= −1 ± 17 .
2
º chån óng d§u cõa γ , ta thüc hi»n mët ¡nh gi¡. Chó þ r¬ng trong
têng biºu di¹n cõa γ , ph¦n £o bà tri»t ti¶u n¶n γ l mët sè thüc. Cö thº
l
γ = 2(cos 2π/17 + cos 4π/17 + cos 8π/17 + cos 16π/17).
Quan s¡t c¡c và tr½ g¦n óng cõa méi lôy thøa ζ, ζ 2 , ζ 4 , ζ 8 , ta th§y rã
r ng γ l mët sè d÷ìng. Tø â,
1 √
γ = (−1 + 17).
2
Ti¸p theo ta x²t β . N¸u °t

0
β = ζ 2 + ζ 8 + ζ −2 + ζ −8
th¼ β + β = γ . M°t kh¡c, ββ l têng t§t c£ c¡c lôy thøa kh¡c khæng
0 0
cõa ζ , v¼ th¸ ββ = −1. Nh÷ vªy β l mët nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh
0
x2 − γx − 1 = 0.
B¬ng cæng thùc nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh bªc hai, ta câ

1 p
x = (γ ± γ 2 + 4).
2
Do β l mët sè d÷ìng n¶n ta chån d§u + v thu ÷ñc
1 p
β = (γ + γ 2 + 4).
2
Thay gi¡ trà cõa γ v rót gån, ta ÷ñc
√ √
q
1
β = (−1 + 17 + 34 − 2 17).
4
Tø ành ngh¾a ta câ
β = 2(cos 2π/17 + cos 8π/17).
B¥y gií ta h¢y quan s¡t c¡c mð rëng tr÷íng

p ÷ñc x¥y düng. Ta th§y
√ √
Q(γ) = Q( 17). Ta ch¿ ra r¬ng Q(β) = Q( 34 − 2 17), tr÷íng n y
chùa Q(γ). Rã r ng
√ √
q
Q(β) = Q( 17 + 34 − 2 17).
°t
√ √
q
x= 17 + 34 − 2 17,
sau â b¼nh ph÷ìng hai l¦n º l m m§t d§u c«n, ta ÷ñc ph÷ìng tr¼nh
x4 − 6 · 17x2 + 8 · 17x + 13 · 17 = 0.
Theo ti¶u chu©n Eisenstein 3.6.27 ¥y l a thùc b§t kh£ quy.
p V¼ th¸√bªc
cõa mð rëng tr÷íng Q(β)/Q l 4. Do β thuëc tr÷íngpQ( 34 − 2 17)
√
vîi bªc còng lm l 4 n¶n ta suy ra r¬ng Q(β) = Q( 34 − 2 17) nh÷
¢ ái häi b¶n tr¶n.
Ti¸p theo ta x²t α. °t
α0 = ζ 4 + ζ −4 .
Th¸ th¼
α + α0 = β
v
αα0 = ζ 3 + ζ 5 + ζ −3 + ζ −5 .
°t αα0 = β 00 v
000
β = ζ 6 + ζ 7 + ζ −6 + ζ −7 .
Th¸ th¼
00 000
β + β = γ0
v
16
00 000
X
β β = ζ i = −1.
i=1
Nh÷ vªy β l mët nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh

00
x2 − γ 0 x − 1 = 0.
T½nh to¡n t÷ìng tü nh÷ èi vîi β, ta câ
√ √
q
00 1
β = (−1 − 17 + 34 + 2 17).
4
Chó þ r¬ng
√ √ √ √
q q q
34 − 2 17 · 34 + 2 17 = 342 − 4 · 17 = 8 17.
p √
Tø â, β ∈ Q( 34 − 2 17) = Q(β). Suy ra α thäa m¢n ph÷ìng tr¼nh
00
x2 − βx + β ” = 0,
v¼ th¸ α l bªc hai tr¶n Q(β). Dòng cæng thùc nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh
bªc hai v chån d§u th½ch hñp, ta ÷ñc
α = 2 cos 2π/17
√ √
q
1
= −1 + 17 + 34 − 2 17
8
r
√ √ √
q q
+ 2 17 + 3 17 + 170 − 26 17 − 4 34 + 2 17
i·u n y ch¿ ra r¬ng α l mët sè düng ÷ñc. Do â a gi¡c ·u 17 c¤nh

l düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ v compa.
M°c dò ta vøa ho n t§t vi»c chùng minh ành lþ, nh÷ng ta cán ch÷a
ch¿ ra r¬ng Q(β) ⊆ Q(α) gièng nh÷ ái häi lóc ¦u. º l m i·u n y, ta
vi¸t α = ζ + ζ −1 v sau â t½nh
α2 = ζ 2 + 2 + ζ −1 ,
α4 = ζ 4 + 4ζ 2 + 6 + 4ζ −2 + ζ −4 .
Tø â, β := ζ + ζ 4 + ζ −1 + ζ −4 ÷ñc biºu di¹n nh÷ sau

β = α4 − 4α2 + α + 2.
Vªy β ∈ Q(α) nh÷ ái häi.

3.3.3 H» qu£. ë d i c¤nh cõa a gi¡c ·u 17 c¤nh nëi ti¸p trong ÷íng
trán ìn và l :
s r
√ √ √ √ √
q q q
1
34 − 2 17 − 2 34 − 2 17 − 4 17 + 3 17 + 170 − 26 17 − 4 34 + 2 17.
4
Nhªn x²t:
• N¸u ch¿ c¦n chùng tä a gi¡c ·u 17 c¤nh l düng ÷ñc m khæng c¦n
ch¿ ra cæng thùc t½nh cos 2π
17
th¼ chóng ta câ thº l m nh÷ sau: B i to¡n
t÷ìng ÷ìng vîi c¥u häi l li»u α = cos 2π
17
câ ph£i l mët sè thüc düng
÷ñc hay khæng? Do α thuëc tr÷íng Q(ζ) chùa c¡c c«n bªc 17 cõa ìn
và n¶n theo M»nh · 3.6.22 ¥y l mët mð rëng chu©n tc bªc 16 cõa Q
vîi nhâm Galois Z∗17 l mët nhâm cyclic c§p 16. Dâ â, nhâm Galois cõa
tr÷íng ph¥n r¢ cõa mð rëng Q(α) s³ l nhâm th÷ìng cõa nhâm tr¶n v
bªc cõa nâ l mët lôy thøa cõa 2. Theo M»nh · 3.2.7, α l düng ÷ñc.
• C¡ch chùng minh cõa ành lþ 3.3.2 ¢ minh håa cho chóng ta th§y
b£n ch§t cõa c¡ch chùng minh cõa M»nh · 3.2.7, çng thíi công l mët
v½ dö µp cho ành lþ cì b£n cõa lþ thuy¸t Galois (ành lþ 3.6.14) b¬ng
c¡ch ch¿ ra sü t÷ìng ùng giúa c¡c nhâm con cõa nhâm Galois vîi c¡c
tr÷íng con cõa tr÷íng ¢ cho. Vîi nhâm Z∗17 , ta câ chuéi c¡c nhâm con:
{1, −1} ⊆ {1, −1, 4, −4} ⊆ {1, 2, 4, 8, −1, −2, −4, −8} .
C¡c tr÷íng b§t ëng t÷ìng ùng cõa nhúng nhâm con n y l Q(α), Q(β),
Q(γ), ð â . α, β, γ ¢ chån ð tr¶n.
• Biºu thùc cö thº cõa α, β , γ trong chùng minh M»nh · 3.3.2 cho ta
c¡ch düng a gi¡c ·u 17 c¤nh. D÷îi ¥y l mët c¡ch düng °c bi»t ìn
gi£n:
Cho ÷íng trán t¥m O, OA v OB l hai b¡n k½nh vuæng gâc vîi
nhau. L§y OC = 41 OB . ÷íng trán t¥m C b¡n k½nh CA ct OB t¤i D,
E . ÷íng trán t¥m E b¡n k½nh EA ct BC t¤i F v ÷íng trán t¥m D
b¡n k½nh DA ct BC t¤i G nh÷ h¼nh v³. Gåi H l trung iºm cõa BF .
÷íng trán t¥m H b¡n k½nh HB ct OA t¤i J . Gåi K l trung iºm cõa
OG. ÷íng trán t¥m J b¡n k½nh OK ct OB t¤i L. Khi â KL l ë d i
c¤nh cõa 34-gi¡c ·u nëi ti¸p ÷íng trán t¥m O (Xem b i tªp III.12).
Ta ÷a ra i·u ki»n º mët a gi¡c ·u n c¤nh l düng ÷ñc.
3.3.4 ành l½. a gi¡c ·u n c¤nh düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ v compa
khi v ch¿ khi n câ d¤ng
n = 2r p1 · · · ps r, s ≥ 0,
trong â pi l c¡c sè nguy¶n tè ph¥n bi»t câ d¤ng
k
p = 22 + 1.
Chùng minh. Vîi méi sè nguy¶n n, ta °t

2π 2π
ζ = cos + i sin
n n
v gi£ sû
α = ζ + ζ −1 .
Khi â
2π
α = 2 cos
n
v ζ l mët nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh vîi h» sè trong Q(α):
x2 − αx + 1 = 0.
Do â deg Q(ζ)/Q(α) = 2. V¼ Q(ζ) l tr÷íng cõa bªc n cõa ìn và n¶n

nâ l mët mð rëng tr÷íng chu©n tc cõa Q vîi nhâm Galois Z∗n l mët
nhâm abel c§p ϕ(n), ð â ϕ l h m Euler (xem M»nh · 3.6.22). Công
do nhâm Galois tr¶n l abel n¶n Q(α) l mð rëng chu©n tc cõa Q v
bªc cõa nhâm Galois cõa Q(α) v cõa Q(ζ) kh¡c nhau l 2. Theo M»nh
· 3.2.7, mët a gi¡c ·u n c¤nh l düng ÷ñc khi v ch¿ khi c§p ϕ(n)
cõa nhâm Galois cõa Q(ζ) l mët lôy thøa cõa 2.
Ta câ thº vi¸t:
n = 2k pe11 · · · pess
vîi pi l c¡c sè nguy¶n tè l´ ph¥n bi»t. Do â
Y
ϕ(n) = 2k−1 piei −1 (pi − 1)
Vªy º ϕ(n) l mët lôy thøa cõa 2 ta ph£i câ ei = 1 vîi méi sè nguy¶n
tè l´ pi t÷ìng ùng v pi − 1 ph£i l mët lôy thøa cõa 2. Do â
pi = 2ti + 1.
D¹ th§y r¬ng º pi l sè nguy¶n tè th¼ nh§t thi¸t ti ph£i l mët lôy thøa
cõa 2, cho n¶n pi câ d¤ng
k
p = 22 + 1
nh÷ ái häi. K¸t qu£ n y óng theo c£ hai chi·u, tø â ành lþ ÷ñc
chùng minh.
Nhªn x²t. Sè nguy¶n tè câ d¤ng p = 2 + 1 ÷ñc nghi¶n cùu bði Fer-

2k
mat. Æng ¢ hi vång t¼m ra ÷ñc biºu thùc t¤o th nh c¡c sè nguy¶n tè.
Ta gåi Fk := 22 + 1 l sè Fermat thù k . Th¸ th¼ F0 = 3, F1 = 5, F2 = 17,
k
F3 = 257, F4 = 65537 ·u l c¡c sè nguy¶n tè. V§n · mð l li»u cán

câ sè nguy¶n tè Fermat n o lîn hìn hay khæng? Cho ¸n th¡ng 4 n«m
1999, Fk l hñp sè vîi 5 ≤ k ≤ 23, sè F24 l tr÷íng hñp ¦u ti¶n cán bä
ngä.
B i tªp
III.9. H¢y ch¿ ra r¬ng c«n bªc hai cõa sè phùc vîi h» sè düng ÷ñc công
düng ÷ñc
III.10. Gi£ sû ζ = cos + i sin v °t α = ζ + ζ .
2π
n
2π
n
−1
(a) T¼m a thùc tèi tiºu cõa α tr¶n Q (a thùc bªc 3).
(b) Chùng minh r¬ng Q(ζ) chùa duy nh§t

√ tr÷íng con E bªc 2 tr¶n Q
v t¼m sè nguy¶n d sao cho E = Q( d).
III.11. T¼m hiºu v· sè Fermat F 24 . Ch¿ dòng m¡y t½nh bä tói, h¢y t¼m
(a) Sè chú sè thªp ph¥n trong khai triºn cõa F24 .
(b) S¡u chú sè ¦u ti¶n cõa F24 .
(c) S¡u chú sè cuèi còng cõa F24 .
III.12.
(a) Ch¿ ra chi ti¸t c¡ch düng a gi¡c ·u 17 c¤nh ¢ ÷ñc mæ t£ trong
ph¦n nhªn x²t tr¶n (cö thº c¦n 20 b÷îc º v³ ÷ñc KL, hìn 25
b÷îc núa º x¡c ành ¿nh v c¤nh cõa 17-gi¡c ·u).
(b) Chùng minh c¡ch düng tr¶n thüc hi»n ÷ñc l nhí vi»c ch¿ ra r¬ng
OD = 21 γ , OG = β , OF = β ” , KL = α (ta sû döng k½ hi»u nh÷
0
trong chùng minh ành lþ 3.3.2). Sau â ch¿ ra α = ζ 4 + ζ −4 l ë

0
d i c¤nh cõa 34-gi¡c ·u.
3.4 Düng h¼nh b¬ng compa v th÷îc k´

chia v¤ch
Trong c¡c möc tr÷îc, chóng ta ¢ nghi¶n cùu c¡c ph²p düng h¼nh b¬ng
th÷îc k´ v compa. Chóng ta công ¢ th§y câ mët sè b i to¡n khæng thº
düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ v compa, nh÷ l g§p æi mët h¼nh lªp ph÷ìng,
chia ba mët gâc, hay düng mët th§t gi¡c ·u. V¼ th¸, mët sè nh to¡n
håc cê iºn kh¡c (tr÷îc v sau Euclid) ¢ sû döng nhúng döng cö düng
h¼nh kh¡c.
Trong ph¦n n y ta s³ nghi¶n cùu mët trong nhúng ph÷ìng ph¡p â:
sû döng th÷îc k´ câ chia v¤ch. Vîi ph÷ìng ph¡p n y ta câ thº chia ba
mët gâc, khai c«n bªc ba v ÷a ra mët c¡ch düng th§t gi¡c ·u. Ta
công s³ ch¿ rã vi»c sû döng th÷îc k´ chia v¤ch giúa nhúng ÷íng th¯ng
t÷ìng ùng vîi vi»c t¼m nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh bªc bèn. Trong ph¦n
sau ta s³ th£o luªn lþ thuy¸t tr÷íng k¸t hñp v ch¿ ra r¬ng ùng döng
h¼nh håc cõa th÷îc k´ chia v¤ch v compa t÷ìng ÷ìng nghi»m ¤i sè
cõa ph÷ìng tr¼nh bªc ba v bªc bèn.
Tr÷îc ti¶n ta s³ quy ÷îc rã th÷îc k´ chia v¤ch câ thº l m ÷ñc g¼. Cö
thº, ta câ thº ¡nh d§u hai iºm tr¶n th÷îc t÷ìng ùng vîi mët kho£ng
c¡ch cho tr÷îc, sau â ta dàch chuyºn th÷îc k´ sao cho c¡c iºm ¡nh
d§u n¬m tr¶n hai ÷íng th¯ng ¢ cho, çng thíi th÷îc k´ i qua mët
iºm cho tr÷îc. Nâi c¡ch kh¡c, cho hai ÷íng th¯ng l, m, mët kho£ng
c¡ch d v mët iºm O. Khi â, ta câ thº v³ mët ÷íng th¯ng OAB vîi
A ∈ l, B ∈ m sao cho AB = d (xem h¼nh v³). Ngo i ra, th÷îc k´ chia
v¤ch v¨n ÷ñc dòng nh÷ mët th÷îc k´ thæng th÷íng theo þ ngh¾a cô.
3.4.1 M»nh ·. Câ thº sû döng compa v th÷îc k´ chia v¤ch º chia
ba mët gâc.
Chùng minh. Cho tr÷îc gâc AOB

[ . Tø A h¤ AC vuæng gâc vîi OB . Qua
A v³ ÷íng th¯ng l song song vîi OB . Rçi dòng th÷îc k´ chia v¤ch º
v³ ÷íng th¯ng ODE sao cho D ∈ AC , E ∈ l v DE = 2AO. ÷íng
th¯ng n y s³ chia ba gâc AOB
[.
º chùng minh i·u â, ta l§y F l trung iºm cõa ED, G l trung
iºm cõa AE . Khi â, F G vuæng gâc vîi AE , suy ra hai tam gi¡c EF G
v AF G b¬ng nhau (SAS). Ta câ EOB \ = α = AEO [ do c¡c ÷íng
th¯ng song song, AEO
[ = α = EAF [ do c¡c tam gi¡c b¬ng nhau. V¼
th¸ AF
[ O = 2α v¼ nâ l gâc ngo i tam gi¡c AEF . Nh÷ng theo c¡ch
düng DE = 2AO n¶n AO = EF = AF . Suy ra tam gi¡c AOF c¥n v
\ = 2α. V¼ vªy AOB
AOD [ = 3α v α l gâc c¦n t¼m.
3.4.2 M»nh ·. Cho tr÷îc c¡c o¤n th¯ng câ chi·u

√ d i1v a. Khi â,
ta câ thº düng ÷ñc mët o¤n th¯ng câ chi·u d i 3
a b¬ng th÷îc k´ chia
v¤ch v compa.
Chùng minh. Gi£ sû AB l o¤n th¯ng cho tr÷îc câ ë d i a. B¬ng vi»c

sû döng o¤n th¯ng câ chi·u d i 1, chån b = 23k−1 vîi k tho£ m¢n b > a.
Düng tam gi¡c c¥n ABC vîi CA = CB = b, v k²o d i CA ¸n D vîi
AD = b. Nèi DB . B¥y gií sû döng th÷îc k´ chia v¤ch √ º v³ CEF vîi
E ∈ DB , F ∈ AB v EF = b. °t BF = y. Th¸ th¼ 3 a = y/22k .
Thªt vªy, ¡p döng ành lþ Menelaus cho tam gi¡c ACF v c¡c iºm
th¯ng h ng D, B, E . °t CE = x, bt ¦u tø ¿nh A theo chi·u kim
çng hç, ta câ
b x y
· · = 1.
2b b a
Suy ra xy = 2ab. X²t ÷íng trán t¥m C b¡n k½nh b, F n¬m ngo i ÷íng
trán v hai c¡t tuy¸n F BA, F GH vîi F G = x, F H = x + 2b. Theo t½nh
ch§t ph÷ìng t½ch ta câ
y(y + a) = x(x + 2b).
Khû x tø hai ph÷ìng√tr¼nh ta ÷ñc y 3 = 4ab2 . Thay b = 23k−1 ta i ¸n

y 3 = 26k · a. V¼ vªy, 3 a = y/22k câ thº nhªn ÷ñc tø y b¬ng c¡ch chia
æi li¶n töc 2k l¦n.
3.4.3 M»nh ·. Cho c¡c ÷íng th¯ng l, m, a, iºm O v o¤n th¯ng câ
chi·u d i d trong m°t ph¯ng Descartes tr¶n tr÷íng F . Gi£ sû OAB l
mët ÷íng th¯ng vîi A ∈ l, B ∈ m v AB = d. Khi â, to¤ ë cõa A v
B thuëc tr÷íng F (α), ð â α l nghi»m cõa a thùc bªc bèn vîi h» sè
thuëc F .
Chùng minh. B¬ng bi¸n êi tuy¸n t½nh c¡c to¤ ë, chóng ta câ thº gi£
sû r¬ng O = (0, 0) l gèc to¤ ë v l l ÷íng th¯ng y = b vîi b n o â.
X²t quÿ t½ch c¡c iºm P tho£ m¢n OP ct l t¤i Q v P Q = d. Quÿ
t½ch n y gåi l conchoids cõa Nicomedes. Vi»c t¼m ÷íng th¯ng OAB
cõa m»nh · t÷ìng ÷ìng vîi vi»c t¼m giao cõa ÷íng th¯ng thù hai m
vîi conchoid. B¥y gií ta s³ l m vi»c â.
Tr÷îc ti¶n ta c¦n t¼m ra ph÷ìng tr¼nh cõa conchoids. L§y ÷íng
th¯ng b§t ký y = ax i qua gèc to¤ ë. ÷íng th¯ng n y ct l ð iºm
Q = (b/a, b). Gi£ sû P câ to¤ ë P = (x, y). Do P Q = d n¶n suy ra
(x − b/a)2 + (y − b)2 = d2 .
Nh÷ng P công n¬m tr¶n ÷íng th¯ng y = ax. Ta sû döng ph÷ìng tr¼nh
n y º khû bi¸n a cõa ph÷ìng tr¼nh tr¶n: thay a = y/x v ìn gi£n i,
ta câ ph÷ìng tr¼nh cõa conchoids
(x2 + y 2 )(y − b)2 = d2 y 2 .
º t¼m giao iºm B cõa conchoid vîi ÷íng th¯ng m, ta thay ph÷ìng
tr¼nh tuy¸n t½nh cõa m v o ph÷ìng tr¼nh cõa conchoid. Ta ÷ñc mët
ph÷ìng tr¼nh bªc bèn cõa x. N¸u α l nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh n y th¼
tåa ë cõa B s³ l x = α v y l biºu thùc tuy¸n t½nh cõa α. Tø â ta
x¡c ành ÷ñc OB v to¤ ë cõa A.
Chó þ. Tø m»nh · ta th§y r¬ng sû döng th÷îc k´ chia v¤ch t÷ìng

÷ìng vîi cho tr÷îc mët conchoid ìn b§t ký trong m°t ph¯ng, ÷ñc
ph²p ct c¡c ÷íng th¯ng. Thªt vªy, b¬ng ph²p díi h¼nh hay çng d¤ng,
b§t ký ùng döng n o cõa th÷îc k´ chia v¤ch công câ thº quy v· vi»c t¼m
giao iºm cõa conchoid vîi ÷íng th¯ng ¢ bi¸t.
Nh÷ mët ùng döng cõa th÷îc k´ chia v¤ch, Viete ¢ ÷a ra c¡ch düng
th§t gi¡c ·u. Æng ¢ thüc hi»n vi»c n y 200 n«m tr÷îc Gauss theo c¡ch
truy·n thèng cõa Euclid, khæng sû döng k¸t qu£ n o cõa ¤i sè hi»n ¤i
m ch¿ dòng mët sè thao t¡c ¤i sè ìn gi£n v· ph÷ìng tr¼nh.
B i to¡n. Cho mët ÷íng trán v t¥m cõa nâ. B¬ng th÷îc k´ chia v¤ch
h¢y düng th§t gi¡c ·u nëi ti¸p ÷íng trán â.
1. OA ct (O) ð B .
2. V³ ÷íng trán (A, AO) ct (O) ð C, D.
3. V³ ÷íng trán (D, DO).
4. V³ ÷íng trán (O, CD), ct ÷íng trán (D, DO) t¤i E.
1
5. CE ct OA t¤i F (ta chùng minh ÷ñc r¬ng OF = OA).
3
6. V³ ÷íng trán (F, F C).
7. V³ ÷íng th¯ng CGH sao cho GH = F C.

8. V³ ÷íng trán (H, OA), giao vîi (O) ð I, K.
9. V³ ÷íng trán (B, IK), giao vîi (O) ð L, M .
10. V³ ÷íng trán (B, IM ), giao vîi (O) ð N, P.
11-17. V³ c¤nh cõa th§t gi¡c ·u BILN P M K .
3.4.4 Bê ·. Cho hai tam gi¡c c¥n ABC, CDE câ ¡y AC, CE n¬m
tr¶n còng mët ÷íng th¯ng, nhúng c¤nh b¶n b¬ng nhau v ba ¿nh A, B, D
th¯ng h ng (xem h¼nh v³). Khi â sè o gâc ð ¿nh E g§p ba l¦n sè o
gâc ð ¿nh A. Hìn núa, n¸u ta k½ hi»u ë d i c¡c c¤nh ¡y l x, b, c¤nh
b¶n l r th¼
x3 − 3xr2 = br2 .
Chùng minh. Gåi sè o gâc ð ¿nh A l α. Th¸ th¼ sè o nhúng gâc ¡nh
d§u 1, 2, 3 l¦n l÷ñt l l 1α, 2α, 3α. V³ ÷íng trán t¥m C b¡n k½nh r
v h¤ c¡c ÷íng vuæng gâc BF, DG xuèng ÷íng th¯ng ACE . Suy ra
AF = 12 x v F G = 21 (b + x). Do â
1
y 2
(b + x)
= 1 ,
r 2
x
tùc l xy = r(b + x), ð â y = BD. M°t kh¡c, theo t½nh ch§t ph÷ìng
t½ch ta câ
r(y + r) = AH · AK = (x − r)(x + r).
Khû y tø hai ph÷ìng tr¼nh n y ta ÷ñc
x3 − 3xr2 = br2 .
¥y l i·u ph£i chùng minh.
3.4.5 Bê ·. Cho ÷íng trán t¥m O, ÷íng k½nh AB v mët iºm H
tr¶n ÷íng k½nh k²o d i sao cho
HB · HA2 = HO. · OA2 .
L§y iºm I tr¶n ÷íng trán sao cho HI = OA. Th¸ th¼ BI l mët c¤nh
cõa mët h¼nh 7-gi¡c ·u nëi ti¸p.
Chùng minh. Gåi Q l giao iºm kh¡c cõa ÷íng th¯ng HI vîi ÷íng
trán. Tr÷îc ti¶n ta s³ ch¿ ra r¬ng OQ song song vîi AI . Muèn vªy ta
chùng tä r¬ng
HQ HO
= .
HI HA
Theo t½nh ch§t ph÷ìng t½ch ta câ HQ · HI = HB · HA. Bði vªy
HQ HB · HA
= .
HI HI 2
Nh÷ng HI = OA, dòng gi£ thi¸t cõa bê ·, ta câ
HQ HB · HA HO
= 2
= .
HI OA OA
Do â OQ v AI l song song.
Gåi sè o gâc t¤i ¿nh A l α. Th¸ th¼ c¡c gâc ¡nh d§u 1, 2, 3 ð tr¶n
h¼nh câ sè o l¦n l÷ñt l α, 2α, 3α. Nâi ri¶ng, tam gi¡c OQI l tam gi¡c
c¥n câ c¡c gâc ¡y b¬ng ba l¦n gâc ð ¿nh. Do â sè o α l 17 (2v) v
[ = 2α = 1 (4v). Nh÷ vªy BI l mët c¤nh cõa mët h¼nh 7-gi¡c ·u
BOI 7
nëi ti¸p.
Chùng minh cho ph²p düng th§t gi¡c ·u.

Gåi R l trung iºm cõa F A v nèi F G, CR (n²t ùt tr¶n h¼nh v³).
Ta th§y c¡c tam gi¡c HF G, F RC thäa m¢n i·u ki»n cõa Bê · 3.4.4.
Coi OA = √ 1. K²o theo OF = F R = 31 . N¸u S l trung iºm cõa F R
th¼ CS = 21 3, bði nâ l ë d i ÷íng√
cao cõa tam gi¡c ·u OAC . M°t
kh¡c, F S = 6 , do â ta câ F C = 3 7. Vªy ph÷ìng tr¼nh bªc ba cõa Bê
1 1
· 3.4.4 trð th nh
7 7
x3 − x =
3 27
º ho n th nh chùng minh BI l mët c¤nh cõa mët h¼nh b£y gâc
·u, bði Bê · 3.4.5, ta ch¿ c¦n thû l¤i
HB · HA2 = HO · OA2 .
V¼ HF = x n¶n ta ph£i ch¿ ra r¬ng

4 2 1
x− · x+ = x− · 12 .
3 3 3
B¬ng t½nh to¡n ìn gi£n ta ÷a ph÷ìng tr¼nh n y v· ph÷ìng tr¼nh bªc
ba cõa x thu ÷ñc tø Bê · 3.4.4. Vªy i·u ki»n cõa Bê · 3.4.5 ÷ñc
thäa m¢n, v v¼ th¸ BI l mët c¤nh cõa mët h¼nh th§t gi¡c ·u. C¡c
b÷îc cán l¤i cõa b i to¡n düng h¼nh ch¿ l x¡c ành c¡c ¿nh kh¡c cõa
h¼nh th§t gi¡c ·u.
B i tªp
III.13. Cho mët gâc α vîi ¿nh O. V³ mët ÷íng trán t¥m O b¡n k½nh
b§t k¼, ct gâc ð A v B . B¬ng th÷îc k´ chia v¤ch v³ ÷íng th¯ng BCD
sao cho C n¬m tr¶n ÷íng trán, D n¬m tr¶n ÷íng th¯ng OA k²o d i
v CD = OA. Chùng minh r¬ng sè o gâc ð ¿nh D l 31 α.
III.14. Düng mët cûu gi¡c ·u (a gi¡c ·u 9 c¤nh) b¬ng compa th÷îc
chia v¤ch m ch¿ dòng 21 b÷îc.
III.15. Tø ph²p düng h¼nh th§t gi¡c ·u, h¢y rót ra
(a) T¼m ph÷ìng tr¼nh bªc ba câ nghi»m l cos 2π 7
(tham kh£o b i tªp
III.10).
(b) °t ©n phö sao cho ph÷ìng tr¼nh â trð th nh d¤ng y 3 − 3y − b = 0
v nh÷ vªy câ thº gi£i b¬ng vi»c chia ba mët gâc m ta câ thº x¡c ành
÷ñc (xem ành l½ 3.2.4).
(c) B¥y gií h¢y düng gâc ÷ñc y¶u c¦u v dòng th÷îc k´ chia v¤ch º
chia ba gâc â (M»nh · 3.4.1). Sau â thüc hi»n ph²p düng th§t gi¡c
·u b¬ng th÷îc k´ v compa m ch¿ dòng 28 b÷îc.
III.16. Chùng minh r¬ng mët h¼nh 13-gi¡c ·u câ thº düng ÷ñc b¬ng
th÷îc chia v¤ch v compa nh÷ d÷îi ¥y.
(a) T¼m mët ph÷ìng tr¼nh bªc hai v mët ph÷ìng tr¼nh bªc ba câ nghi»m
l 2π
13
(b) Chùng minh r¬ng ph÷ìng tr¼nh bªc ba ð (a) câ thº gi£i ÷ñc b¬ng
vi»c chia ba mët gâc θ n o â. Sau â h¢y t¼m cosθ.
III.17. Cho o¤n th¯ng AB . V³ gâc ABM vuæng v ABN\ = 120o . Dòng
th÷îc k´ chia v¤ch v³ ÷íng th¯ng ACD sao cho o¤n CD √ = AB n¬m
giúa hai ÷íng th¯ng BM v BN . Chùng minh r¬ng AC = 3 2 · AB.
III.18. ¥y l mët lo¤i th÷îc læ-ga ÷ñc Archimedes sû döng trong c¡c
cæng tr¼nh nghi¶n cùu v· th§t gi¡c. Gi£ sû ABCD l h¼nh vuæng ìn và
câ ÷íng ch²o BC . Xoay th÷îc k´ quanh iºm A cho ¸n khi di»n t½ch
cõa hai tam gi¡c ABE v DF G l b¬ng nhau. °t CG = a. Chùng minh
−a thäa m¢n ph÷ìng tr¼nh cõa b i tªp III.10(a). Suy ra r¬ng a = 2cos 2π
14
.
III.19. Kiºm tra l¤i ph²p düng ngô gi¡c ·u tr¶n o¤n th¯ng AB cho
tr÷îc d÷îi ¥y b¬ng th÷îc chia v¤ch v compa (T§t nhi¶n ä ¥y th÷îc
k´ chia v¤ch l khæng c¦n thi¸t nh÷ng nâ cho mët ph²p düng h¼nh °c
bi»t tinh t¸).
1. ÷íng trán (A, AB).
2. ÷íng trán (B, BA), nhªn ÷ñc C, D.
3. ÷íng th¯ng CD.
*4. ÷íng th¯ng AEF sao cho EF = AB .
5. ÷íng trán (F, F E), nhªn ÷ñc G, H .
6-9. V³ ngô gi¡c ABHF G.
3.5 Ph÷ìng tr¼nh bªc ba v ph÷ìng tr¼nh

bªc bèn
Möc ½ch cõa chóng ta trong ph¦n n y l nghi¶n cùu nghi»m cõa ph÷ìng
tr¼nh bªc ba v bªc bèn, ch¿ ra r¬ng vi»c dòng th÷îc k´ chia v¤ch v
compa t÷ìng ÷ìng vîi vi»c t¼m ra c¡c nghi»m thüc cõa nhúng ph÷ìng
tr¼nh â.
Trong tr÷íng hñp ph÷ìng tr¼nh bªc hai, câ mët sü tròng hñp thó và
giúa vi»c gi£i ph÷ìng tr¼nh bªc hai vîi vi»c l§y c«n bªc hai cõa c¡c ph¦n
tû cõa tr÷íng v vi»c xem x²t c¡c mð rëng tr÷íng bªc hai (xem M»nh
· 3.2.6). Vîi nhúng ph÷ìng tr¼nh bªc ba v bªc bèn th¼ t¼nh huèng trð
n¶n phùc t¤p hìn r§t nhi·u. Mët nghi»m thüc cõa ph÷ìng tr¼nh bªc ba
câ thº khæng biºu thà ÷ñc d÷îi d¤ng c«n bªc ba (xem B i tªp III.5).
Mët nghi»m α cõa ph÷ìng tr¼nh bªc bèn câ thº cho mët mð rëng tr÷íng
bªc bèn m nâ khæng câ tr÷íng con trung gian bªc hai v do â α câ thº
khæng biºu thà d÷îi d¤ng c«n bªc hai v c«n bªc bèn (xem V½ dö 3.6).
Nh÷ chóng ta ¢ bi¸t r¬ng b§t ký ph÷ìng tr¼nh bªc ba v ph÷ìng
tr¼nh bªc bèn n o công gi£i ÷ñc nghi»m phùc thæng qua c«n bªc hai
v c«n bªc ba cõa sè phùc. Do gâc nh¼n h¼nh håc n¶n chóng ta ch¿ quan
t¥m ¸n nhúng v§n · x£y ra trong m°t ph¯ng Descartes thüc v v¼ vªy
ta s³ ch¿ quan t¥m tîi nghi»m thüc cõa c¡c ph÷ìng tr¼nh n y. Ta s³ ch¿
ra r¬ng c¡c nghi»m thüc cõa ph÷ìng tr¼nh bªc ba v bªc bèn ÷ñc biºu
thà bði√ba lo¤i mð rëng tr÷íng cõa mët tr÷íng con F ⊂ R:
(1) F (√a) , ð â a ∈ F, a > 0.
(2) F ( 3 a) , ð â a ∈ F .
(3) F (cos 1/3φ) , ð â cos φ ∈ F .
Nâi mët c¡ch ìn gi£n, c¡c ph÷ìng tr¼nh câ thº gi£i ÷ñc b¬ng vi»c l§y
c«n bªc hai, c«n bªc ba v chia ba c¡c gâc. B¬ng c¡ch n y chóng ta th§y
vi»c gi£i ph÷ìng tr¼nh bªc ba v bªc bèn l t÷ìng ÷ìng vîi vi»c sû döng
th÷îc k´ chia v¤ch v compa.
3.5.1 M»nh ·. Gi£ sû ta câ ph÷ìng tr¼nh
x3 − 3x − b = 0
vîi b ∈ F v |b| < 2. Cho θ l mët gâc vîi cos θ = 12 b. Khi â α = 2 cos 13 θ
l mët nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh tr¶n.
Chùng minh. Ta ¢ g°p ph÷ìng tr¼nh n y ð M»nh · 3.2.4 v ð b i tªp

III.15. Ph÷ìng tr¼nh â l mët h» qu£ cõa ¯ng thùc l÷ñng gi¡c
cos 3ψ = 4 (cos ψ)3 − 3 cos ψ,
ð â ta °t θ = 3ψ, x = 2 cos ψ v b = 2 cos 3ψ . Gi£ thi¸t |b| < 2 l c¦n

thi¸t º t¼m gâc θ vîi cos θ = 12 b.
º nghi¶n cùu mët ph÷ìng tr¼nh bªc ba têng qu¡t, chóng ta s³ i

theo ph÷ìng ph¡p cõa Cardano. Tr÷îc h¸t chó þ r¬ng mët ph÷ìng tr¼nh
bªc ba têng qu¡t
x3 + ax2 + bx + c = 0
câ thº ÷ñc ìn gi£n hâa bði ph²p th¸ x = y − 13 a º khû x2 . Cho n¶n
ta ch¿ c¦n x²t ph÷ìng tr¼nh
x3 + px + q = 0.
Chóng ta t¼m mët nghi»m câ d¤ng x = u + v , tùc l ta c¦n
u3 + 3u2 v + 3uv 2 + v 3 + p(u + v) + q = 0.
i·u n y câ thº ¤t ÷ñc b¬ng c¡ch chån p = −3uv v q = −u3 − v 3 .
Khi â
u3 + v 3 = −q,
u3 v 3 = −(p/3)3 ,
cho n¶n u3 v v 3 l c¡c nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh bªc hai

3
2 p
y + qy − = 0.
3
Gi£i ph÷ìng tr¼nh n y ÷ñc

s
2 3
q q p
y=− ± + .
2 2 3
Khi â u v v l c«n bªc ba cõa hai gi¡ trà n y cõa y . V¼ th¸, ta câ

vs vs
u u
2 3 2 3
u
3 q p q u 3 q p q
x= + − − + + .
t t
2 3 2 2 3 2
¥y ÷ñc gåi l cæng thùc Cardano. º ÷ñc nghi»m thüc chóng ta c¦n
(q/2)2 + (p/3)3 ≥ 0. Do â ta chùng minh ÷ñc k¸t qu£ sau.
3.5.2 M»nh ·. N¸u (q/2) 2
+ (p/3)3 ≥ 0 th¼ mët nghi»m thüc cõa
ph÷ìng tr¼nh x + px + q = 0 câ thº ÷ñc t¼m b¬ng c¡ch l§y c¡c c«n bªc
3
hai v c«n bªc ba thüc.

3.5.3 Chó þ. V¼ p = −3uv n¶n v = −p/(3u). Do â x = u − p/(3u) câ
thº biºu thà ÷ñc qua mët c«n bªc hai v mët c«n bªc ba.
3.5.4 M»nh ·. N¸u (q/2) 2
+ (p/3)3 < 0 th¼ mët nghi»m thüc cõa
ph÷ìng tr¼nh x3 + px + q = 0 câ thº t¼m ÷ñc b¬ng c¡ch l§y c«n bªc hai
v chia ba mët gâc.
√
Chùng minh. Tø gi£ thi¸t ta suy ra p < 0. Bê sung −3p v o tr÷íng ¢
√
cho v thüc hi»n ph²p êi bi¸n x = 13 −3pz, ta câ ph÷ìng tr¼nh
z 3 − 3z + b = 0,
ð â r
27
b=q − .
p3
L¤i tø gi£ thi¸t (q/2)2 + (p/3)3 < 0 ta suy ra |b| < 2. Theo M»nh ·
3.5.1, ta gi£i ph÷ìng tr¼nh b¬ng c¡ch chia ba mët gâc.
3.5.5 M»nh ·. N¸u α l mët nghi»m thüc cõa ph÷ìng tr¼nh bªc bèn
vîi h» sè trong F th¼ α câ thº t¼m ÷ñc b¬ng c¡ch t¼m mët nghi»m thüc
cõa a thùc bªc ba vîi c¡c h» sè trong F (gåi l gi£i thùc bªc ba cõa
ph÷ìng tr¼nh bªc bèn), sau â l§y c¡c c«n bªc hai thüc.
Chùng minh. Ta i tr¼nh b y ph÷ìng ph¡p gi£i cõa Descartes. B¬ng c¡ch
bi¸n êi tuy¸n t½nh c¡c bi¸n, ta câ thº gi£ sû r¬ng khæng câ h¤ng tû x3 .
Cho n¶n a thùc bªc bèn câ d¤ng
x4 + px2 + qx + r = 0.
N¸u α l mët nghi»m thüc cõa a thùc bªc bèn th¼ ph£i câ mët nghi»m
thüc β kh¡c (v¼ c¡c nghi»m phùc gh²p l¤i th nh c¡c c°p li¶n hñp). Cho
n¶n α v β l c¡c nghi»m cõa a thùc bªc hai x2 + ax + b = 0 vîi a, b
thuëc tr÷íng mð rëng thüc cõa F . Suy ra a thùc bªc bèn câ ph¥n t½ch
th nh nh¥n tû l
x2 + ax + b x2 − ax + c

vîi c ∈ R. Tø â ta ÷ñc:
p = b + c − a2
q = a (c − b)
r = bc.
Khû b v c tø c¡c ph÷ìng tr¼nh n y ta ÷ñc

1 2 q 6
, a + 2pa4 + p2 − 4r a2 − q 2 = 0.

b= p+a −
2 a
Vªy a2 l mët nghi»m thüc cõa gi£i thùc bªc ba cõa ph÷ìng tr¼nh bªc
bèn
y 3 + 2py 2 + (p2 − 4r)y − q 2 = 0
vîi h» sè trong F. Tø â ta câ thº t¼m a, b v α b¬ng c¡ch l§y c«n bªc
hai (thüc).
3.5.6 ành l½. Cho F l mët tr÷íng con cõa R v α ∈ R. Khi â, c¡c
i·u ki»n sau l t÷ìng ÷ìng:
(i) Tçn t¤i mët th¡p c¡c tr÷íng con
F = F0 ⊆ F1 ⊆ · · · ⊆ Fk ⊆ R
vîi α ∈ Fk v vîi méi i,Fi nhªn ÷ñc tø Fi−1 b¬ng c¡ch bê sung ph¦n tû
βj = β , ð â √
(1) β = α vîi α ∈ Fi−1 , α > 0 ho°c
√
(2) β = 3 α vîi α ∈ Fi−1 ho°c
(3) β = cos 13 θ vîi cos θ ∈ Fi−1 .
(ii) Tçn t¤i mët th¡p c¡c tr÷íng con
F = F0 ⊆ F1 ⊆ · · · ⊆ Fk ⊆ R
vîi α ∈ Fn v méi Fi ÷ñc mð rëng tø Fi−1 b¬ng c¡ch bê sung mët nghi»m
cõa a thùc bªc hai, bªc ba ho°c bªc bèn.
(iii) ¤i l÷ñng α câ thº düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ chia v¤ch v compa (ch¿
sû döng th÷îc k´ chia v¤ch giúa c¡c ÷íng th¯ng) tø dú li»u vîi tåa ë
trong F .
Chùng minh.
(i) ⇒ (iii) : Ba lo¤i cõa mð rëng l düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ chia v¤ch v
compa. Thªt vªy, kiºu thù nh§t düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ thæng th÷íng
v compa; kiºu thù hai bði M»nh · 3.4.2 v kiºu thù ba bði M»nh ·
3.4.1 (Chó þ r¬ng cos θ khæng nh§t thi¸t k²o theo gâc θ câ thº x¡c ành
÷ñc bði c¡c ÷íng th¯ng trong m°t ph¯ng Descartes tr¶n F . Chóng ta
câ thº ph£i l m mët mð rëng bªc hai º tr÷îc ti¶n nhªn ÷ñc sin θ, tø
â ta câ gâc θ º chia ba).
(iii) ⇒ (ii) : Vi»c düng b¬ng th÷îc k´ thæng th÷íng v compa t÷ìng
ùng vîi ph÷ìng tr¼nh bªc hai v vi»c dòng th÷îc k´ chia v¤ch giúa c¡c
÷íng th¯ng câ thº ÷ñc ho n th nh b¬ng vi»c gi£i mët ph÷ìng tr¼nh
bªc bèn (xem M»nh · 3.4.3).
(ii) ⇒ (i) : Mët a thùc bªc bèn câ thº ÷ñc quy v· c¡c ph÷ìng tr¼nh
bªc ba v bªc hai bði M»nh · 3.5.5 v c¡c a thùc bªc ba v bªc hai
câ thº ÷ñc gi£i b¬ng ba lo¤i cõa mð rëng ¢ ÷ñc li»t k¶ bði M»nh ·
3.5.2 v M»nh · 3.5.4.
3.5.7 H» qu£. N¸u ¤i l÷ñng α ∈ R düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ chia v¤ch
v compa (ch¿ dòng th÷îc k´ chia v¤ch giúa c¡c ÷íng th¯ng) tø c¡c dú
li»u trong tr÷íng F th¼ bªc cõa F (α) /F l 2r 3s vîi r, s ≥ 0.
Chùng minh. V¼ F (α) ⊆ Fk trong (i) cõa ành l½ tr¶n v méi mð rëng
¢ n¶u câ bªc hai ho°c bªc ba n¶n bªc cõa Fk /F v do â công l bªc
cõa F (α) /F, câ d¤ng 2r 3s vîi r, s ≥ 0.
Ta câ k¸t qu£ m¤nh hìn sau ¥y.

3.5.8 M»nh ·. ¤i l÷ñng α ∈ R düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ chia v¤ch v
compa (ch¿ dòng th÷îc chia v¤ch giúa c¡c ÷íng th¯ng) tø dú li»u trong
tr÷íng F n¸u v ch¿ n¸u nhâm Galois cõa a thùc tèi tiºu cõa α tr¶n F
câ bªc 2a 3b vîi a, b ≥ 0.
Chùng minh. N¸u α düng ÷ñc th¼ bði M»nh · 3.5.7 tr÷íng F (α) câ
bªc 2r 3s tr¶n F vîi r, s ≥ 0. T÷ìng tü i·u n y công s³ óng cho t§t c£
c¡c li¶n hñp cõa α v v¼ chóng sinh ra tr÷íng ph¥n r¢ cho n¶n bªc cõa
tr÷íng ph¥n r¢ công l bªc cõa nhâm Galois, s³ l 2a 3b vîi a, b ≥ 0.
Ng÷ñc l¤i, gi£ sû bªc cõa nhâm Galois G l 2a 3b . Theo ành l½ cõa
Burnside, b§t ký nhâm câ bªc pa q b l gi£i ÷ñc. V¼ th¸ G l gi£i ÷ñc.
i·u n y câ ngh¾a l câ mët d¥y chuy·n c¡c nhâm con, méi nhâm l
nhâm con chu©n tc cõa nhâm k¸ ti¸p sao cho t§t c£ c¡c nhâm th÷ìng l
nhâm cyclic c§p nguy¶n tè. º ti¸p töc chùng minh ta c¦n bê · sau.
3.5.9 Bê ·. Cho G l nhâm húu h¤n gi£i ÷ñc v gi£ sû T l mët nhâm
con c§p hai. Khi â tçn t¤i mët d¥y chuy·n c¡c nhâm con
T = G1 ⊆ G2 ⊆ · · · ⊆ Gn = G
sao cho vîi méi i th¼ ch¿ sè cõa Gi trong Gi+1 l mët sè nguy¶n tè.
Chùng minh. Chóng ta ti¸n h nh quy n¤p theo bªc cõa G, tr÷íng hñp
G = T l t¦m th÷íng.
V¼ G l gi£i ÷ñc n¶n nâ câ mët nhâm con chu©n tc H câ ch¿ sè
nguy¶n tè p. N¸u T ⊆ H th¼ chóng ta câ thº ¡p döng gi£ thi¸t quy n¤p
cho H (v¼ b§t ký nhâm con cõa mët nhâm gi£i ÷ñc l gi£i ÷ñc) v do
â bê · ÷ñc chùng minh.
Gi£ sû T * H . °t T = {, τ } , ð â τ l mët ph¦n tû c§p hai. Khi
â, G/H câ mët ph¦n tû c§p hai, cho n¶n p = 2. V¼ H công l gi£i ÷ñc
n¶n câ mët nhâm con chu©n tc K câ ch¿ sè nguy¶n tè q . Do H l chu©n
tc trong G n¶n li¶n hñp bði τ s³ gûi K th nh mët nhâm con chu©n tc
K τ = τ Kτ −1 cõa H .
• Tr÷íng hñp 1: K τ
= K.
Th¸ th¼ T K l mët nhâm con cõa G v K s³ câ ch¿ sè hai trong T K .
Do â T K câ ch¿ sè q trong G v ta câ thº ¡p döng gi£ thi¸t quy n¤p
vîi T K º k¸t thóc chùng minh nh÷ tr¶n.
• Tr÷íng hñp 2: K τ
6= K.
°t L = K ∩ K τ . Th¸ th¼ L l mët nhâm con chu©n tc cõa H v
th÷ìng H/L l ¯ng c§u tîi t½ch trüc ti¸p H/K × H/K τ , â l nhâm
abel câ c§p q 2 . Gi£ sû σ ∈ K sinh ra K/L. Khi â σ τ = τ στ −1 s³ sinh
ra K τ /L. Gåi M l nhâm con cõa H sinh bði L v ρ = σσ τ . Do
ρτ = σ τ σ ≡ σσ τ = ρ (modL)
n¶n M τ = M . V¼ H/L l abel n¶n M s³ l mët nhâm con chu©n tc cõa
H câ ch¿ sè q v ta quy v· Tr÷íng hñp 1.
Ti¸p töc chùng minh cõa M»nh · 3.5.8: Chóng ta ¡p döng bê ·

tr¶n cho nhâm Galois G b¬ng c¡ch l§y T l nhâm con sinh bði li¶n hñp
phùc τ . Th¸ th¼ tr÷íng cè ành E cõa T l giao cõa tr÷íng ph¥n r¢ vîi
tr÷íng c¡c sè thüc. Gi£ sû α ∈ E. Theo ành l½ cì b£n cõa lþ thuy¸t
Galois (ành lþ 3.6.14), d¥y chuy·n cõa c¡c nhâm con Gi s³ cho mët d¥y
chuy·n cõa c¡c mð rëng tr÷íng
F = En ⊆ En−1 ⊆ · · · ⊆ E1 = E,
ð â méi tr÷íng câ bªc hai ho°c ba tr¶n mët tr÷íng cho tr÷îc. Do dâ α
câ thº nhªn ÷ñc b¬ng c¡ch t¼m nghi»m thüc cõa c¡c a thùc bªc hai v
bªc ba. Theo M»nh · 3.5.6, α l düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ chia v¤ch v
compa.
3.5.10 Chó þ. i·u ki»n cõa M»nh · 3.5.7 l khæng õ º α düng ÷ñc
b¬ng th÷îc k´ chia v¤ch v compa. V½ dö α câ thº l mët nghi»m cõa mët
ph÷ìng tr¼nh bªc 6 vîi nhâm Galois S6 m bªc cõa nâ chia h¸t cho 5.
3.5.11 H» qu£. Mët a gi¡c ·u n c¤nh câ thº düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´
chia v¤ch v compa (ch¿ dòng th÷îc k´ chia v¤ch giúa c¡c ÷íng th¯ng)
n¸u v ch¿ n¸u n câ d¤ng
n = 2k 3l p1 · · · ps , k, l ≥ 0,
ð â pi l c¡c sè nguy¶n tè ph¥n bi»t câ d¤ng
pi = 2ai 3bi + 1.
Chùng minh. Nh÷ trong chùng minh ành lþ 3.3.4 méi sè nguy¶n tè kh¡c
2 v 3 ph£i câ d¤ng
p = 2a 3b + 1.
Ng÷ñc l¤i n¸u n câ d¤ng n y th¼ nhâm Galois s³ l nhâm abel câ bªc
2r 3s vîi r, s n o â v k¸t qu£ ÷ñc suy ra tø M»nh · 3.5.8.
B i tªp
III.20. Ch¿ ra r¬ng khæng thº düng ÷ñc mët 11-gi¡c ·u vîi th÷îc k´
chia v¤ch v compa.
III.21. Ch¿ ra r¬ng düng ÷ñc 19-gi¡c ·u b¬ng th÷îc k´ chia v¤ch v
compa.
III.22. Ch¿ ra r¬ng khæng thº khai c«n bªc n«m vîi th÷îc k´ chia v¤ch
v compa.
III.23. Ch¿ ra r¬ng khæng thº chia n«m mët gâc têng qu¡t vîi th÷îc k´
chia v¤ch v compa.
III.24. Ch¿ ra r¬ng c¡c ph÷ìng tr¼nh bªc ba m câ thº gi£i ÷ñc b¬ng
c¡c c«n bªc hai v chia ba mët gâc l nhúng ph÷ìng tr¼nh câ ba nghi»m
thüc, trong khi â c¡c ph÷ìng tr¼nh c¦n c«n bªc hai v c«n bªc ba l c¡c
ph÷ìng tr¼nh câ mët nghi»m thüc v hai nghi»m phùc.
III.25. N¸u f (x) l mët ph÷ìng tr¼nh bªc ba b§t kh£ quy tr¶n tr÷íng
F ⊆ R câ mët nghi»m thüc v hai nghi»m phùc th¼ nhâm Galois cõa nâ
l S3 .
III.26. Tø ành l½ 3.2.4 ta ¢ bi¸t r¬ng α = 2 cos 20o l mët nghi»m cõa
ph÷ìng tr¼nh x3 − 3x − 1 = 0. Ch¿ ra r¬ng hai nghi»m kh¡c cõa ph÷ìng
tr¼nh â th¼ ÷ñc chùa trong tr÷íng Q (α), cho n¶n nhâm Galois cõa nâ
l Z3 .
III.27. Tø b i tªp III.10 ta ¢ bi¸t r¬ng α = 2 cos 2π
7
l mët nghi»m cõa
ph÷ìng tr¼nh x + x − 2x − 1 = 0. Ch¿ ra r¬ng hai nghi»m kh¡c cõa
3 2
ph÷ìng tr¼nh tr¶n công thuëc tr÷íng Q (α). Do â nâ l mët mð rëng

chu©n tc vîi nhâm Galois Z3 .
III.28. Bi»t thùc. Cho f (x) l mët a thùc bªc ba b§t kh£ quy vîi c¡c
h» sè trong tr÷íng F ⊆ R v gi£ sû nghi»m cõa nâ l α1 , α2 , α3 trong
tr÷íng ph¥n r¢ cõa nâ. Chóng ta ành ngh¾a bi»t thùc cõa f (x) l
∆ = (α1 − α2 )2 (α2 − α3 )2 (α3 − α1 )2 .
(a) Ch¿ ra r¬ng ∆ ∈ F .

(b) Ch¿ ra r¬ng ∆ > 0 n¸u v ch¿ n¸u f (x) câ ba nghi»m thüc; ∆ < 0
n¸u v ch¿ n¸u f (x) câ mët nghi»m thüc v hai nghi»m phùc. √
(c) Ch¿ ra r¬ng nhâm Galois cõa f (x) l Z3 n¸u v ch¿ n¸u ∆ ∈ F ;
trong nhúng tr÷íng hñp kh¡c th¼ nâ l S3 .
III.29. Cho f (x) = x3 + px + q. H¢y ch¿ ra r¬ng bi»t thùc cõa nâ l
∆ = −4p3 − 27q 2 b¬ng c¡ch nh÷ sau:
Gi£ sû α l mët nghi»m. Khi â hai nghi»m cán l¤i cõa f (x) l c¡c
nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh bªc hai
x2 + αx + p + α2 = 0.

Gi£i nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh bªc hai n y. Sau â ta thay ba nghi»m
v o ành ngh¾a cõa ∆ (xem b i tªp III.28) v rót gån nâ.
III.30. X²t ph÷ìng tr¼nh x3 − 3x − 12 = 0 tr¶n Q. N¸u chóng ta l§y θ
sao cho cos θ = 14 th¼ α = 2 cos 13 θ l mët nghi»m cõa ph÷ìng tr¼nh tr¶n
(do M»nh · 3.5.1). Ch¿ ra r¬ng trong tr÷íng hñp n y hai nghi»m kh¡c
cõa ph÷ìng tr¼nh l khæng ÷ñc chùa trong tr÷íng Q (α), cho n¶n √ nhâm
Galois s³ l S3 . Ch¿ ra r¬ng tr÷íng ph¥n r¢ cõa Q (α) l Q α, 5 .
III.31. Trong b i tªp n y chóng ta kh£o s¡t khi n o hai a thùc kh¡c
nhau câ thº cho còng mët mð rëng tr÷íng. º ìn gi£n, ta x²t a thùc
b§t kh£ quy f (x) = x3 − 3x − b tr¶n Q. Gåi α l mët nghi»m cõa a thùc
n y v kþ hi»u ∆ (α) l bi»t thùc cõa nâ.
(a) Gi£ sû β l ph¦n tû kh¡c cõa tr÷íng Q (α) , β ∈ / Q. H¢y ch¿ ra r¬ng
∆ (β), bi»t thùc cõa a thùc tèi tiºu cõa nâ, thäa m¢n
∆ (β) = ∆ (α) .a6 (f (c))2
vîi a, c ∈ Q. °c bi»t, ∆ (β) /∆ (α) l mët b¼nh ph÷ìng ð trong Q.
(b) Gi£ sû f (x) = x3 − 3x − 1 câ nghi»m α v g (x) = x3 − 3x − 21 câ
nghi»m β . H¢y ch¿ ra r¬ng ∆ (β) /∆ (α) khæng l mët b¼nh ph÷ìng v do
â Q (α) 6= Q (β).
(c) Gi£ sû f (x) = x3 − 3x − 1 câ nghi»m α v g (x) = x3 − 3x − 13 7
câ
nghi»m β . Trong tr÷íng hñp n y ch¿ ra r¬ng ∆ (β) /∆ (α) l mët b¼nh
ph÷ìng nh÷ng Q (α) 6= Q (β). Gñi þ: Sû döng ti¶u chu©n (a) º quy v·
mët ph÷ìng tr¼nh Diophantine bªc ba tr¶n Z v nâ khæng câ nghi»m.
III.32. Cho h¼nh vuæng ìn và. H¢y t¼m mët iºm E n¬m tr¶n ÷íng
th¯ng AB k²o d i sao cho ÷íng th¯ng CE ct ra mët o¤n th¯ng EF
b¬ng o¤n b cho tr÷îc.
(a) Ch¿ ra r¬ng b i to¡n th÷îc k´ chia v¤ch n y d¨n tîi mët ph÷ìng tr¼nh
bªc bèn câ thº gi£i ÷ñc ch¿ vîi c«n bªc hai. Do â E düng ÷ñc b¬ng
th÷îc k´ v compa.
(b) T¼m c¡ch düng h¼nh b¬ng th÷îc k´ v compa m ch¿ dòng 7 b÷îc.
3.6 Phö löc: Mð rëng tr÷íng húu h¤n

Möc ½ch cõa chóng ta trong ph¦n n y l nhc l¤i c¡c v§n · cì b£n
v· mð rëng tr÷íng húu h¤n m chóng ta v¨n th÷íng sû döng trong vi»c
nghi¶n cùu h¼nh håc düng h¼nh. Trong h¦u h¸t c¡c ph¦n, chóng tæi s³
khæng ÷a ra chùng minh cõa nhúng ki¸n thùc m c¡c b¤n câ thº t¼m
th§y trong b§t k¼ cuèn s¡ch gi¡o khoa ¤i sè chu©n n o. N¸u ¥y l l¦n
¦u b¤n håc v· v§n · n y th¼ b¤n t¤m thíi h¢y ch§p nhªn, sau â h¢y
¡p döng nhúng k¸t qu£ n y v o h¼nh håc. Chóng tæi tin r¬ng i·u â s³
em l¤i hùng thó cho c¡c b¤n khi bt tay v o vi»c nghi¶n cùu c¡c chùng
minh ¤i sè trøu t÷ñng cõa chóng.
Mð rëng tr÷íng
Khi mët tr÷íng chùa trong mët tr÷íng kh¡c,F ⊆ E , ta câ thº hiºu F
l tr÷íng con cõa E hay E l tr÷íng mð √ rëng cõa F tòy√thuëc v o méi
c¡ch hiºu. Ch¯ng h¤n, khi nâi Q ⊆ Q( 2) th¼ ta hiºu Q( 2) l mð rëng
tr÷íng cõa Q. Khi cho tr÷îc mët tr÷íng F ta t¼m mët tr÷íng mð rëng
E vîi mët sè thuëc t½nh cö thº th¼ ta hiºu E nh÷ l mët tr÷íng mð rëng
cõa F .
N¸u F ⊆ E l hai tr÷íng v α1 , α2 , · · · , αn ∈ E th¼ ta k½ hi»u
F (α1 , α2 , · · · , αn ) l tr÷íng con nhä nh§t cõa E chùa F v c¡c ph¦n
tû α1 , α2 , · · · , αn . Ta gåi â l tr÷íng con cõa E sinh bði c¡c ph¦n tû
α1 , α2 , · · · , αn tr¶n F .
Khi mët tr÷íng chùa trong tr÷íng kh¡c, F ⊆ E , ta câ thº coi tr÷íng
lîn hìn l khæng gian v²ctì tr¶n tr÷íng nhä hìn. Chi·u cõa khæng gian
v²ctì n y ÷ñc gåi l bªc cõa mð rëng tr÷íng v kþ hi»u l deg E/F .
3.6.1 V½ dö. √
√ Måi ph¦n tû cõa Q( 2)√câ thº ÷ñc vi¸t duy nh§t d÷îi
d¤ng a + b 2 vîi a, b ∈ Q.√Khi â Q( 2) l mët khæng gian v²ctì hai
chi·u tr¶n Q, do â deg Q( 2)/Q = 2.
Bªc cõa mët mð rëng tr÷íng câ thº l væ h¤n. V½ dö, n¸u Q l tªp
t§t c£ c¡c sè ¤i sè (nhúng sè phùc l nghi»m cõa mët a thùc vîi h»
sè trong Q) th¼ deg Q/Q væ h¤n ¸m ÷ñc. N¸u R l tªp sè thüc th¼
deg R/Q væ h¤n khæng ¸m ÷ñc.
3.6.2 M»nh ·. Gi£ sû F ⊆ E ⊆ G l ba tr÷íng, trong â méi tr÷íng

chùa trong tr÷íng sau nâ. Th¸ th¼
deg G/F = (deg G/E)(deg E/F ).
Chùng minh. Ta ch¿ x²t mð rëng l húu h¤n. N¸u α1 , α2 , · · · , αn l cì

sð cõa khæng gian v²ctì E tr¶n F v β1 , β2 , · · · , βm l cì sð cõa khæng
gian v²ctì G tr¶n E th¼
{αi βj | i = 1, · · · , n; j = 1, · · · , m}
l cì sð cõa G tr¶n F .
Tr÷îc h¸t ta chùng minh {αi βj | i = 1, · · · , n; j = 1, · · · , m} l h»
sinh cõa G tr¶n F . Thüc vªy, vîi måi x ∈ G ta câ biºu di¹n sau
m
X
x= xj β j ,
j=1
trong â xj ∈ E vîi måi j . Nh÷ng méi xj ta l¤i câ biºu di¹n

n
X
xj = kij αi ,
i=1
trong â kij ∈ F vîi måi i. Vªy

n X
X m
x= kij αi βj .
i=1 j=1
Tø â ta câ {αi βj | i = 1, · · · , n; j = 1, · · · , m} l h» sinh cõa G tr¶n F.

B¥y gií ta chùng minh sü ëc lªp tuy¸n t½nh cõa h». Thüc vªy, x²t
quan h» tuy¸n t½nh
n X
X m m X
X n
0= kij αi βj = ( kij αi )βj .
i=1 j=1 j=1 i=1
n
X
Do {β1 , β2 , ..., βm } l E -cì sð cõa khæng gian v²ctì G n¶n kij αi = 0.
i=1
Ti¸p ¸n, {α1 , α2 , ..., αn } l F -cì sð cõa khæng gian v²ctì E n¶n kij = 0.
Vªy h» {αi βj | i = 1, · · · , n; j = 1, · · · , m} l ëc lªp tuy¸n t½nh. Ta câ
i·u ph£i chùng minh.
3.6.3 V½ dö. X²t Q ⊆ Q(√2) ⊆ Q(√2, √3). Mð rëng tr÷íng sinh bði c«n
bªc hai cõa mët ph¦n tû khæng ch½nh
√ ph÷ìng trong mët tr÷íng
√ l mët√mð
rëng tr÷íng bªc hai.
√ Ta bi¸t r¬ng
√ 2 ∈
/ Q . Ta ch¿ ra r¬ng 3∈/ Q( 2).
Thªt vªy, gi£ sû 3 = a + b 2. Th¸ th¼
√
a2 + 2ab 2 + 2b2 = 3.
√
Ph÷ìng tr¼nh n √
y gi£i trong Q( 2), ð â méi ph¦n tû ÷ñc vi¸t duy nh§t
d÷îi d¤ng c + d 2. V¼ vªy
a2 + 2b2 = 3,
2ab = 0.
Do â a = 0 ho°c b =√0 d¨n ¸n
√ a = 3 ho°c
2
√ 2b√ = 3 m c£ hai ·u khæng
2
n¬m trong Q. V¼ th¸ 3 ∈ / Q( 2). Vªy Q( 2, 3) l mët√mð√ rëng√tr÷íng

bªc bèn cõa Q. Ta câ thº l§y mët cì sð l c¡c ph¦n tû 1, 2, 3, 6. Nâi
c¡ch kh¡c méi ph¦n
√ tû√cõa tr÷íng
√ cuèi còng câ thº ÷ñc vi¸t duy nh§t
d÷îi d¤ng a + b 2 + c 3 + d 6 vîi a, b, c, d ∈ Q.
Nghi»m cõa mët a thùc

Cho F l mët tr÷íng v gi£ sû
f (x) = a0 xn + a1 xn−1 + · · · + an
l mët a thùc câ c¡c h» sè ai ∈ F . Mët nghi»m cõa f l mët ph¦n tû α

trong tr÷íng mð rëng E n o â cõa F sao cho f (α) = 0.
3.6.4 M»nh ·. Vîi méi tr÷íng F v vîi méi a thùc f (x) kh¡c h¬ng,
luæn luæn tçn t¤i mët tr÷íng mð rëng E chùa mët nghi»m α cõa f (x).
N¸u f (x) l b§t kh£ quy bªc n th¼ bªc cõa mð rëng tr÷íng F (α)/F b¬ng
n. N¸u f (x) b§t kh£ quy v α1 ∈ E1 , α2 ∈ E2 l nghi»m cõa f (x) trong
hai mð rëng tr÷íng cõa F (chóng câ thº gièng nhau!) th¼ câ mët ¯ng
c§u ϕ : F (α1 ) → F (α2 ) giúa hai tr÷íng con cõa E1 , E2 l¦n l÷ñt sinh bði
α1 , α2 , bi¸n α1 th nh α2 v giú nguy¶n måi ph¦n tû cõa F .
M»nh · n y th÷íng ÷ñc chùng minh b¬ng c¡ch sû döng mët mð

rëng tr÷íng trøu t÷ñng E ÷ñc x¥y düng b¬ng c¡ch l§y v nh a thùc
F [x] chia cho ideal I sinh bði f (x). V¼ f (x) b§t kh£ quy n¶n I l ideal
cüc ¤i, do â v nh th÷ìng E = F [x]/I l mët tr÷íng, £nh α ∈ E cõa
x ∈ F [x] l mët nghi»m cõa f (x).
Ta th÷íng ch¿ quan t¥m ¸n c¡c a thùc vîi h» sè húu t¿. Khi â
câ mët c¡ch kh¡c cö thº hìn º t¼m nghi»m. V¼ Q ⊆ C v méi a thùc
h» sè phùc ·u câ nghi»m trong C (ành l½ cì b£n cõa ¤i sè m vi»c
chùng minh ành l½ n y ph£i dòng ¸n gi£i t½ch phùc) n¶n méi a thùc
f (x) ∈ Q[x] ·u
√ câ nghi»m trong C (æi khi cán câ nghi»m
√ trong R). V½
dö, n¸u vi¸t 2 câ ngh¾a l ta ang · cªp tîi sè thüc 2 = 1.414 · · ·
chù khæng ph£i l ph¦n tû trøu t÷ñng trong mët mð rëng tr÷íng trøu
t÷ñng cõa Q m ð â a thùc x2 − 2 câ mët nghi»m.
3.6.5 V½ dö. a thùc x √− 2 b§t kh£ quy tr¶n Q v¼ √2 l √sè væ t¿. a
2
thùc n y câ mët nghi»m 2 ∈ R n¶n ta câ thº k½ √ hi»u Q( 2) l tr÷íng

con cõa R chùa t§t c£ c¡c sè thüc câ d¤ng a + b 2 vîi√a, b ∈ Q. ¥y l
mët mð rëng tr÷íng bªc hai cõa Q √ câ mët cì sð l 1, 2. Ngo i ra, a
thùc x − 2 cán
2
√ câ nghi»m kh¡c√ l − 2. Mð rëng tr÷íng sinh bði nghi»m
n y l Q(− 2) b¬ng vîi Q( 2). Theo M»nh √ · 3.6.4 câ
√ mët ¯ng c§u
(trong tr÷íng hñp n y√l tü ¯ng √c§u) ϕ : Q( 2) → Q( 2) giú nguy¶n
c¡c sè húu t¿ v bi¸n
√ 2 th nh√ 2. Thªt vªy, b¤n câ thº kiºm tra√¡nh
−
x¤ ϕ cho bði ϕ(a+b 2) = a−b 2 l mët tü ¯ng c§u tr÷íng cõa Q( 2).
3.6.6 V½ dö. X²t mët v½√dö phùc t¤p hìn, cho a thùc x 3
− 2 tr¶n Q. a
thùc
√ n y câ mët nghi»m 2 = 1, 2599 · · · trong R, do â ta s³ x²t√
3
tr÷íng
√
Q( 3 2). ¥y l mët mð rëng tr÷íng bªc 3 cõa √ Q vîi cì sð l 1, 3
2,
√
3
4.
Nh÷ng a thùc x − 2 công câ nghi»m phùc ω 2, ð â ω = 2 (−1 + −3)
3 3 1
√
l c«n bªc ba cõa ìn và. Tø â ta th§y Q(ω 3 2) công l mët mð rëng
tr÷íng cõa Q, trong â a thùc x3 − √
2 câ √ nghi»m. ¥y công l tr÷íng
mð rëng bªc 3 cõa Q câ cì sð l 1, ω 3 2, ω 3 4. Theo m»nh · tr¶n, hai
tr÷íng mð rëng n y ¯ng c§u vîi nhau nh÷ l nhúng mð rëng tr÷íng
cõa Q,√dò mët tr÷íng
√ chùa trong R√cán mët√tr÷íng √ th¼ khæng.
√ ¯ng c§u
ϕ : Q( 2) → Q(ω 2) bi¸n 1 7→ 1, 2 7→ ω 2, 4 7→ ω 4.
3 3 3 3 3 2 3
3.6.7 V½ dö. Trong mët sè tr÷íng hñp kh¡c ta khæng thº vi¸t ÷ñc ch½nh
x¡c nghi»m nh÷ng câ thº ch¿ ra r¬ng chóng tçn t¤i.V½ dö nh÷ a thùc
x5 − 5x − 1. Thay x = y + 1 ta ÷ñc
y 5 + 5y 4 + 10y 3 + 10y 2 − 5
l a thùc b§t kh£ quy theo ti¶u chu©n Eisenstein (xem M»nh · 3.6.27)
n¶n x5 − 5x − 1 l b§t kh£ quy. B¬ng t½nh to¡n ta th§y ç thà cõa a
thùc tr¶n câ iºm cüc ¤i àa ph÷ìng l (−1, 3), câ iºm cüc tiºu àa
ph÷ìng l (−1, 5) v khæng câ iºm cüc trà n o kh¡c. V¼ vªy a thùc n y
câ óng ba nghi»m thüc v hai nghi»m phùc, dò ta khæng thº vi¸t chóng
mët c¡ch ch½nh x¡c. Nh÷ vªy l c¡c nghi»m n y tçn t¤i. Gåi α1 , α2 , α3 l
c¡c nghi»m thüc v α4 , α5 l c¡c nghi»m phùc. Trong tr÷íng hñp n y c¡c
tr÷íng mð rëng Q(α1 ), Q(α2 ), Q(α3 ), Q(α4 ), Q(α5 ) l n«m tr÷íng con
ph¥n bi»t thüc sü cõa C, trong â câ ba tr÷íng chùa trong R, v t§t c£
c¡c tr÷íng â ¯ng c§u vîi nhau nh÷ l c¡c mð rëng tr÷íng cõa Q (xem
B i tªp III.39).
Thay v¼ bt ¦u vîi tr÷íng F v a thùc f (x), ta bt ¦u vîi mët
mð rëng tr÷íng F ⊆ E v mët ph¦n tû α ∈ E . N¸u E l mët mð rëng
tr÷íng húu h¤n, ngh¾a l deg E/F húu h¤n, th¼ α l mët ph¦n tû ¤i sè
tr¶n F, tùc l tçn t¤i mët a thùc vîi h» sè trong F nhªn α l m nghi»m.
Thªt vªy n¸u deg E/F = n th¼ tçn t¤i n + 1 ph¦n tû a0 , a1 , · · · , an ∈ F
khæng çng thíi b¬ng 0 sao cho
a0 αn + a1 αn−1 + · · · + an = 0.
Do â α l nghi»m cõa a thùc
f (x) = a0 xn + a1 xn−1 + · · · + an .
Hìn núa, trong sè c¡c a thùc nh÷ tr¶n nhªn α l m nghi»m, ta câ thº
t¼m ÷ñc a thùc bªc nhä nh§t v gåi â l a thùc tèi tiºu cõa α. Vªy
n¸u g(x) l a thùc tèi tiºu cõa α th¼ g(x) ph£i b§t kh£ quy v theo
m»nh · tr¶n ta câ deg F (α)/F = deg g(x).
3.6.8 V½ dö. √
p
Cho α = 21 10 − 2 5 ∈ R l ë d i c¤nh cõa mët ngô
gi¡c ·u. Ta s³ t¼m a thùc tèi tiºu cõa α. °t
√
q
1
x= 10 − 2 5
2
B¼nh ph÷ìng l¶n ta câ √
4x2 = 10 − 2 5
Suy ra √
2x2 − 5 = − 5
B¼nh ph÷ìng l¦n núa
4x4 − 20x2 + 25 = 5
Cuèi còng ta ÷ñc
x4 − 5x2 + 5 = 0
K¸t qu£ n y cho ta mët a thùc nhªn α l m nghi»m. Thªt vªy,
l mpng÷ñc l¤i qu¡ tr¼nh tr¶n th§y r¬ng bèn nghi»m cõa a thùc n y l
√
± 12 10 ± 2 5. º x²t a thùc n y câ ph£i l a thùc tèi tiºu cõa α hay
khæng ta ph£i xem ¥y câ ph£i l a thùc b§t kh£ quy hay khæng. Tr÷îc
h¸t chó þ r¬ng c£ bèn nghi»m cõa a thùc tr¶n ·u l sè væ t¿ n¶n a
thùc â khæng câ nh¥n tû tuy¸n t½nh. N¸u nâ câ nh¥n tû bªc hai th¼
x4 − 5x2 + 5 = (x2 + ax + b)(x2 + cx + d)

Tø sü vng m°t cõa h¤ng tû bªc ba v bªc nh§t, ta ÷ñc c = −a v d = b.
Do â
(x2 + ax + b)(x2 − ax + b) = x4 + (2b − a2 )x2 + b2 ,
suy ra
2b − a2 = −5,
b2 = 5,
i·u n y khæng thº x£y ra vîi a, b ∈ Q. V¼ th¸ x4 − 5x2 + 5 l b§t kh£
quy v l a thùc tèi tiºu cõa α (Ta công câ thº sû döng ti¶u chu©n
Eisenstein vîi p = 5).
Tr÷íng ph¥n r¢
Cho mët tr÷íng F v mët a thùc f (x) ∈ F [x] câ bªc n. Nh÷ ta ¢ bi¸t
ð tr¶n, ta câ thº t¼m ÷ñc mët nghi»m α trong tr÷íng mð rëng E cõa
F . Do â tr¶n v nh a thùc E[x], a thùc f (x) câ thº ph¥n t½ch ra mët
nh¥n tû tuy¸n t½nh: f (x) = (x − a)g(x), ð â g(x) câ bªc nhä hìn mët
bªc so vîi bªc cõa f (x) v g(x) câ h» sè trong tr÷íng mîi E .
L°p l¤i qu¡ tr¼nh tr¶n câ thº t¼m ÷ñc mët nghi»m cõa g(x) trong
tr÷íng mð rëng cõa E v ph¥n t½ch ra mët nh¥n tû tuy¸n t½nh kh¡c.
Theo c¡ch â ta câ thº t¼m ÷ñc mët tr÷íng mð rëng E 0 cõa F m
trong â Qa thùc f (x) câ thº ph¥n t½ch th nh c¡c nh¥n tû tuy¸n t½nh
f (x) = c (x − αi ) vîi α1 , · · · , αn l c¡c nghi»m cõa a thùc f (x) trong
E 0 v c ∈ F l mët h¬ng sè. Chó þ α1 khæng c¦n ph£i ph¥n bi»t (N¸u f
b§t kh£ quy v °c sè cõa tr÷íng F b¬ng 0 th¼ i·u â s³ x£y ra).
Tr÷íng ph¥n r¢ cõa mët a thùc f (x) tr¶n tr÷íng Q
F l mð rëng
tr÷íng E cõa F sao cho tr¶n E câ thº ph¥n t½ch f (x) = c (x − αi ) nh÷
tr¶n vîi c ∈ F , αi ∈ E v hìn núa E = F (α1 , · · · , αn ). Nâi c¡ch kh¡c, E
l tr÷íng nhä nh§t thäa m¢n t½nh ch§t n y.
3.6.9 M»nh ·. Cho tr÷íng F v a thùc f (x) ∈ F [x]. Khi â tçn t¤i
mët tr÷íng ph¥n r¢ cõa f (x) tr¶n F . Hai tr÷íng ph¥n r¢ b§t ký ¯ng c§u
vîi nhau nh÷ l nhúng mð rëng tr÷íng cõa F . N¸u f (x) l b§t kh£ quy
v E l tr÷íng ph¥n r¢ cõa f (x) tr¶n F v n¸u α1 , α2 l hai nghi»m cõa
f (x) trong E th¼ câ mët tü ¯ng c§u ϕ : E → E giú nguy¶n måi ph¦n tû
cõa F v bi¸n α1 th nh α2 .
3.6.10 V½ dö. a thùc f (x) = x 2

√ √
− 2 câ hai nghi»m l ± 2 v Q( 2)
l mët tr÷íng ph¥n r¢ cõa f (x).
3.6.11 V½ dö. Cho f√(x) =√x 3

−√
√ √ √
2 câ nghi»m l 3 2, ω 3 2, ω 2 3 2 n¶n
tr÷íng ph¥n
√ r¢
√ l Q( 3 2, ω 3 2, ω 2 3 2). D¹ th§y tr÷íng n y gièng vîi
tr÷íng Q( 3 2, −3), câ bªc 6 tr¶n Q. Nh¼n chung tø ph÷ìng ph¡p x¥y
düng mët tr÷íng ph¥n r¢ ta th§y tr÷íng ph¥n r¢ cõa mët a thùc bªc n
câ bªc nhä hìn ho°c b¬ng n!. Trong tr÷íng hñp n y ta câ 6 = 3!.
3.6.12pV½ dö.√°t f (x) = x − 5x2 + 5. Do c¡c

4
pnghi»m√cõapa thùc√n y
l ± 21 10 ± 2 5 n¶n tr÷íng ph¥n r¢ s³ l Q( 10 + 2 5, 10 − 2 5).
V¼
√ √ √ √
q q
10 + 2 5 10 − 2 5 = 80 = 4 5
p √ √
n¶n tr÷íng ph¥n r¢ thüc sü b¬ng Q( 10 + 2 5) v¼ tr÷íng n y chùa 5.
D¹ th§y a thùc n y b§t kh£ quy n¶n tr÷íng ph¥n r¢ câ bªc 4. Trong v½
dö n y bªc cõa tr÷íng ph¥n r¢ nhä hìn 4! = 24.
3.6.13 V½ dö. a thùc x − 5x − 1 m chóng ta ¢ x²t ð tr¶n câ tr÷íng

5
ph¥n r¢ bªc 120 = 5! tr¶n Q.
Mð rëng chu©n tc v nhâm Galois

Trong ph¦n n y º ìn gi£n ta ch¿ quan t¥m ¸n c¡c tr÷íng câ °c sè 0
v¼ trong c¡c ùng döng h¼nh håc ta chõ y¸u l m vi»c vîi tr÷íng mð rëng
cõa Q.
Mët mð rëng tr÷íng húu h¤n E/F gåi l chu©n tc n¸u nâ l tr÷íng
ph¥n r¢ cõa mët a thùc f (x) n o â trong F [x]. Trong tr÷íng hñp n y
ta k½ hi»u G l nhâm c¡c tü ¯ng c§u cõa E giú nguy¶n måi ph¦n tû
cõa F . Nhâm G ÷ñc gåi l nhâm Galois cõa mð rëng tr÷íng E/F . Hay
n¸u E l tr÷íng ph¥n r¢ cõa mët a thùc f (x) ∈ F [x], G công ÷ñc gåi
l nhâm Galois cõa a thùc f (x). Mð rëng chu©n tc E/F æi khi công
÷ñc gåi l mð rëng Galois.
3.6.14 ành l½. (ành lþ cì b£n cõa lþ thuy¸t Galois)

Cho E/F l mët mð rëng tr÷íng chu©n tc vîi nhâm Galois G. Khi
â
(a) C§p cõa G b¬ng bªc cõa mð rëng E/F .
(b) Ch¿ câ c¡c ph¦n tû cõa F l giú b§t ëng d÷îi t§t c£ c¡c ph¦n tû
trong G.
(c) Câ mët t÷ìng ùng 1 − 1 giúa c¡c nhâm con H ⊆ G v c¡c tr÷íng
trung gian F ⊆ K ⊆ E ÷ñc cho bði: Méi nhâm con H ⊆ G °t t÷ìng
ùng vîi tr÷íng E H gçm c¡c ph¦n tû cõa E ÷ñc giú nguy¶n bði c¡c ph¦n
tû cõa H . Ng÷ñc l¤i, méi tr÷íng trung gian K °t t÷ìng ùng vîi nhâm
con H gçm c¡c ph¦n tû cõa G giú nguy¶n c¡c ph¦n tû cõa K .
(d) Qua t÷ìng ùng vøa mæ t£, nhâm con H ⊆ G l mët nhâm con chu©n
tc cõa G n¸u v ch¿ n¸u tr÷íng K t÷ìng ùng l mët mð rëng chu©n tc
cõa F. Khi â nhâm th÷ìng G/H l ¯ng c§u vîi nhâm Galois cõa K/F .
Chó þ r¬ng n¸u f (x) l mët a thùc b§t kh£ quy bªc n tr¶n tr÷íng
F °c sè 0 th¼ c¡c nghi»m α1 , · · · , αn cõa nâ l ph¥n bi»t. Gi£ sû E =
F (α1 , · · · , αn ) l tr÷íng ph¥n r¢ v G l nhâm Galois cõa nâ. Vîi nghi»m
b§t k¼, ch¯ng h¤n α1 , ph÷ìng tr¼nh f (α1 ) = 0 ph£i ÷ñc b£o to n bði
c¡c ph¦n tû cõa G. C¡c h» sè cõa f l c¡c ph¦n tû cõa tr÷íng cì sð F
n¶n chóng ÷ñc giú nguy¶n qua c¡c ph¦n tû cõa G. Do â £nh cõa α1
qua mët ph¦n tû cõa G ph£i l nghi»m kh¡c cõa f (x), tùc l mët trong
c¡c sè α1 , · · · , αn . Theo c¡ch â, ta th§y r¬ng mët ph¦n tû cõa G ch¿
thay êi trªt tü cõa tªp hìp {α1 , · · · , αn } l n nghi»m cõa f (x). V¼ E
÷ñc sinh bði c¡c nghi»m n y n¶n t¡c ëng cõa mët ph¦n tû cõa G ho n
to n ÷ñc x¡c ành bði t¡c ëng cõa nâ tr¶n αi . Do â chóng ta câ thº
coi G nh÷ l mët nhâm con cõa nhâm èi xùng Sn c¡c ho¡n và cõa tªp
{α1 , · · · , αn }.
3.6.15
√ V½ dö. X²t a thùc x − 2 tr¶n Q, tr÷íng ph¥n r¢ cõa nâ l
2
Q( 2). ¥y l mët mð rëng chu©n tc √ cõa Q v √ nhâm Galois bao gçm
çng nh§t thùc v tü ¯ng c§u ϕ bi¸n 2 th nh − 2. Trong tr÷íng hñp
n y G b¬ng nhâm èi xùng S2 , ¯ng c§u vîi Z2 = Z/2Z.
3.6.16 V½ dö. X²t x3 − 2 tr¶n Q câ
√ tr÷íng mð rëng Q(
√
3
2). Måi tü
¯ng c§u cõa tr÷íng n y ph£i bi¸n 3 2 th nh nghi»m kh¡c cõa x3 − 2.
Nh÷ng hai nghi»m√ cán l¤i cõa a thùc n y l c¡c sè phùc khæng n¬m
trong tr÷íng Q( 2). Do â ch¿ câ mët tü ¯ng c§u
3
√ cõa tr÷íng n y l
çng nh§t thùc. Tø M»nh · 3.6.14 suy ra r¬ng Q( 3 2) khæng l mët mð
rëng chu©n tc cõa Q. Ta ¢ bi¸t nâ khæng ph£i l mët tr÷íng ph¥n r¢
cõa a thùc
√ x3 − 2, nh÷ng i·u n y còng vîi M»nh · 3.6.14a) ch¿ ra
r¬ng Q( 3 2) khæng thº l tr÷íng ph¥n r¢ cõa b§t k¼ a thùc n o tr¶n Q.
√ √
Tr÷íng ph¥n r¢ cõa x3 − 2 l Q( 3 2, −3) câ bªc 6 tr¶n Q. V¼
th¸ nhâm Galois b¬ng vîi S3 . Câ 3 tr÷íng trung gian bªc ba tr¶n Q
√ √ √
l Q( 3 2), Q(ω 3 2), Q(ω 2 3 2). Nhúng tr÷íng n y t÷ìng √ùng vîi ba nhâm
{e, (12)}, {e, (13)}, {e, (23)} c§p 2 cõa S3 . Tr÷íng Q( −3) (l mð rëng
chu©n tc cõa Q) t÷ìng ùng vîi nhâm con chu©n tc A3 = {e, (123), (132)}
cõa S3 .
3.6.17 V½ dö. X²t a thùc x 4

− 5x2 + 5 tr¶n Q. Ta th§y r¬ng nâ l mët
a thùc b§t kh£ quy vîi c¡c nghi»m:
√
q
1
α1 = 10 + 2 5
2
√
q
1
α2 = 10 − 2 5
2
√
q
1
α3 = − 10 + 2 5
2
√
q
1
α4 = − 10 + 2 5
2
p √
Ta th§y r¬ng tr÷íng ph¥n r¢ l Q( 10 + 2 5) câ bªc 4 tr¶n Q. V¼ th¸
nhâm Galois G s³ l nhâm con c§p 4 cõa nhâm èi xùng S4 . Nhâm con
câ c§p 4 n y cö thº l g¼?
º nghi¶n cùu c¥u
p häi n√y, ta ph£i mæ t£ ch½nh x¡c c¡c tü ¯ng c§u
cõa tr÷íng E = Q( 10 + 5). Theo M»nh · 3.6.9, tçn t¤i mët ph¦n
tû σ ∈ G sao cho σ(α1 ) √= α2 . Th¸√th¼ σ(α12 ) = α22 . V¼ c¡c ph¦n
√ tû cõa
Q ÷ñc b£o to n√n¶n σ( √5) = − 5. Tø ¯ng thùc α1 α2 = 5 ta câ
σ(α1 )σ(α2 ) = σ( √5) = − 5. Do c¡ch chån cõa√σ ta câ σ(α1 ) = α2 , cho
n¶n α2 · σ(α2 ) = − 5. Tø ph÷ìng tr¼nh α1 α2 = 5 ta câ σ(α2 ) = −α1 =
α3 . Cuèi còng σ(α3 ) = σ(−α1 ) = −α2 = α4 . V¼ vªy σ = (1234). Do â
G l nhâm con cõa nhâm S4 sinh bði (1234), nâ l nhâm cyclic c§p 4.
V½ dö n y cho chóng ta th§y r¬ng b i to¡n x¡c ành tr÷íng ph¥n r¢

cõa mët a thùc v nhâm Galois cõa nâ l mët v§n · khæng ìn gi£n.
Nâ phö thuëc v o tøng tr÷íng hñp cö thº.
3.6.18 V½ dö. Trð l¤i v½ dö x − 5x − 1 ta ¢ x²t, ta câ thº x¡c ành ÷ñc

5
hay khæng bªc cõa tr÷íng ph¥n r¢ v nhâm Galois cõa nâ? a thùc n y
l b§t kh£ quy, v¼ vªy n¸u ta bê sung nghi»m α cõa nâ th¼ Q(α) s³ l mët
mð rëng bªc 5 cõa Q. Gåi E l tr÷íng ph¥n r¢. Th¸ th¼ Q ⊆ Q(α) ⊆ E .
Tø â deg E/Q l bëi sè cõa 5. Do â nhâm Galois G l nhâm con cõa
nhâm S5 câ c§p l bëi cõa 5. Do â (theo lþ thuy¸t nhâm trøu t÷ñng) G
chùa mët ph¦n tû c§p 5. Trong S5 , c¡c ph¦n tû câ c§p 5 l c¡c ph²p th¸
bªc 5. V¼ vªy G gçm mët ph¦n tû l ph²p th¸ bªc 5. M°t kh¡c, ta ¢ bi¸t
f (x) câ 3 nghi»m thüc v 2 nghi»m phùc li¶n hñp. Nghi»m phùc li¶n hñp
trong C sinh ra tü ¯ng c§u cõa E giú nguy¶n 3 nghi»m thüc v êi ché 2
nghi»m phùc. ¥y l mët ph¦n tû cõa G m £nh cõa nâ trong S5 l mët
chuyºn và (mët ph²p th¸ bªc hai). Theo lþ thuy¸t nhâm trøu t÷ñng, mët
nhâm con cõa S5 gçm mët ph²p th¸ bªc 5 v mët ph²p chuyºn và ph£i
tròng vîi c£ nhâm èi xùng.V¼ vªy G = S5 v bªc cõa E/Q l 5! = 120.
i·u ¡ng chó þ ð ¥y l ta ¢ chùng minh G = S5 mët c¡ch gi¡n
ti¸p m khæng c¦n biºu di¹n t÷íng minh c¡c nghi»m cõa f (x).
Quy v· çng d÷ mod p

Trong ph¦n n y ta s³ tr¼nh b y mët kÿ thuªt quan trång º thu ÷ñc
c¡c thæng tin v· nhâm Galois cõa mët a thùc vîi h» sè nguy¶n.
3.6.19 M»nh ·. Gi£ sû f (x) l mët a thùc b§t kh£ quy vîi h» sè
nguy¶n v h» sè cao nh§t b¬ng 1, p l mët sè nguy¶n tè. Gi£ sû a thùc
f (x) vîi h» sè quy v· çng d÷ (mod p) câ c¡c nghi»m ph¥n bi»t trong
mët tr÷íng ph¥n r¢ E cõa f (x) tr¶n tr÷íng nguy¶n tè Fp . Th¸ th¼ câ mët
t÷ìng ùng 1-1 giúa c¡c nghi»m cõa f (x) trong tr÷íng ph¥n r¢ E cõa nâ
tr¶n Q v c¡c nghi»m cõa f (x) trong E sao cho nhâm Galois cõa f tr¶n
Fp , xem nh÷ l nhâm c¡c ho¡n và cõa c¡c nghi»m, t÷ìng ùng vîi mët
nhâm con cõa nhâm Galois cõa f tr¶n Q.
V½ dö. X²t a thùc f (x) = x 4

− x3 − 5x2 + 1. D¹ th§y f (x) khæng câ
nghi»m trong Q. Quy v· çng d÷ (mod 2), ta ÷ñc f (x) = x4 + x3 + x2 +
1 = (x + 1)(x3 + x + 1). Chó þ r¬ng x3 + x + 1 l b§t kh£ quy bði v¼
nâ khæng câ nghi»m modulo2. Do â f (x) khæng ph£i l t½ch cõa hai a
thùc bªc hai. V¼ th¸ f (x) l b§t kh£ quy v c§p cõa nhâm Galois chia
h¸t cho 4.
Do a thùc f¯(x) câ c¡c nghi»m ph¥n bi»t v nhâm Galois cõa nâ l
nhâm cyclic c§p 3 n¶n tø m»nh · tr¶n ta suy ra r¬ng nhâm Galois cõa
f (x) chùa mët ph²p th¸ bªc 3, cho n¶n c§p cõa nâ chia h¸t cho 3. V¼ vªy
nhâm Galois cõa f (x) ph£i câ c§p l 12 ho°c 24.
C¡c c«n cõa ìn và

Ta s³ nghi¶n cùu chi ti¸t hìn c¡c nhâm Galois cõa c¡c a thùc xn −1 tr¶n
Q v¼ chóng li¶n quan mªt thi¸t tîi b i to¡n düng a gi¡c ·u n c¤nh.
N¸u α = 2π/n th¼ sè phùc
ζ = e2πi/n = cos α + i sin α
l mët c«n bªc n cõa ìn và. Nh÷ vªy 1, ζ, · · · , ζ n−1 l n nghi»m cõa
ph÷ìng tr¼nh xn − 1 trong tr÷íng phùc C. Trong c¡c nghi»m â ta gåi
c«n nguy¶n thõy bªc n cõa ìn và l nhúng nghi»m khæng ph£i l c«n
bªc d cõa ìn và vîi b§t ký d|n. Nâi c¡ch kh¡c, c¡c c«n nguy¶n thõy bªc
n cõa ìn và l c¡c lôy thøa ζ r cõa ζ sao cho (r, n) = 1. T½ch
Y
Φn (x) = (x − ζ r )
(r,n)=1
÷ñc gåi l a thùc chia ÷íng trán (cyclotomic) bªc n. Vîi c¡ch biºu
di¹n n y ta ch÷a nh¼n th§y c¡c h» sè cõa Φn thuëc v o ¥u, nh÷ng tø
biºu di¹n Y
Φn (x) = (xn − 1)/( Φd (x)),
d|n
d6=n
b¬ng quy n¤p theo n, ta th§y Φn câ c¡c h» sè trong Q v hìn núa Φn câ

c¡c h» sè trong Z (sû döng bê · Gauss). Bªc cõa a thùc Φn (x) ÷ñc
cho bði h m Euler ϕ(n) = ] {1 6 r < n| (r, n) = 1}.
3.6.20 M»nh ·. Vîi n b§t ký, a thùc chia ÷íng trán Φ (x) ln b§t
kh£ quy tr¶n Q.
3.6.21 V½ dö. V i a thùc chia ÷íng trán l :
Φ1 =x−1
Φ2 =x+1
Φ3 = x2 + x + 1
Φ4 = x2 + 1
Φ5 = x4 + x3 + x2 + x + 1
Φ6 = x2 − x + 1
Φ7 = x6 + x5 + x4 + x3 + x2 + x + 1
Φ8 = x4 + 1
(L÷u þ r¬ng tø danh s¡ch tr¶n khæng suy ra r¬ng c¡c h» sè luæn l ±1:
Chóng câ thº l nhúng h» sè nguy¶n kh¡c!).
°t ζ = e2πi/n . V¼ Φn l b§t kh£ quy n¶n nâ l a thùc tèi tiºu cõa ζ.
Ngo i ra, bªc cõa Q(ζ)/Q l ϕ(n). Hìn núa, do c¡c nghi»m kh¡c cõa Φn
·u l lôy thøa cõa ζ n¶n tr÷íng ph¥n r¢ cõa Φn l tr÷íng Q(ζ). Theo
M»nh · 3.6.9, vîi méi 1 6 t < n m (r, n) = 1, tçn t¤i mët ph¦n tû ϕr
cõa nhâm Galois G sao cho ϕr (ζ) = ζ r . N¸u ta l§y hñp th nh cõa hai
ph¦n tõ â, ta câ ϕs ϕr (ζ) = ϕs (ζ r ) = ζ rs . Quy rs v· çng d÷ vîi t theo
(mod n) vîi 1 6 t < n, ta suy ra ϕs ϕr = ϕt . B¬ng c¡ch n y ta th§y r¬ng
nhâm Galois G ¯ng c§u vîi nhâm c¡c sè nguy¶n 1 6 r < n nguy¶n tè
còng nhau vîi n vîi ph²p to¡n l ph²p nh¥n mod n. Nhâm n y th÷íng
÷ñc kþ hi»u bði Zn∗ . Tr÷íng Q(ζ) ÷ñc gåi l mð rëng chia ÷íng trán
bªc n cõa Q, ho°c tr÷íng c¡c c«n bªc n cõa ph¦n tû ìn và. Tâm l¤i, ta
câ m»nh · sau.
3.6.22 M»nh ·. Tr÷íng chia ÷íng trán cõa c«n bªc n cõa ìn và
Q(ζ) ÷ñc sinh bði ζ = e2πi/n . Nâ câ bªc ϕ(n) tr¶n Q v nhâm Galois
cõa nâ ¯ng c§u vîi Z∗n . °c bi»t, n¸u n l mët sè nguy¶n tè p th¼ Q(ζ)
câ bªc p − 1 v nhâm Galois cõa nâ l Z∗p , â l nhâm cyclic câ c§p p − 1.
3.6.23 V½ dö. n = 3 √: Φ
√
= x2 + x + 1. Nghi»m cõa nâ l ω = 21 (−1 +
3
√
−3) v ω 2 = 12 (−1− −3). Tr÷íng chia ÷íng trán trán Q(ω) l Q( 3)
vîi nhâm Galois ¯ng c§u vîi Z2 .
3.6.24 V½ dö. n = 4 : Φ = x2 + 1. Nghi»m l ±1. Tr÷íng chia ÷íng
4
trán l Q(i) vîi nhâm Galois Z2 .
3.6.25 V½ dö. n = 5 : Φ 5= x4 + x3 + x2 + x + 1. Tr÷íng chia ÷íng
trán ìn và l Q(ζ) p , ð â √
ζ = e2πi/5 =cos(2π/5) + i sin(2π/5)
√
= 41 ( 5 − 1) + i 14 10 + 2 5. Nhâm Galois l ¯ng c§u vîi Z4 .
3.6.26 V½ dö. n = 8 : Φ = x4 + 1. C¡c nghi»m cõa nâ l ζ ,ζ 3 ,ζ 5 ,ζ 7 , ð
8
â √ √
2πi/8 2 2
ζ=e = +i .
2 2
Nhâm Galois l Z∗8 . Nhâm n y ¯ng c§u vîi nhâm bèn Klein Z2 × Z2 .
º ti»n theo dãi, ta ÷a ra mët ti¶u chu©n º mët a thùc l b§t kh£
quy.
3.6.27 M»nh ·. (Ti¶u chu©n Eisenstein)
Gi£ sû f (x) = xn + a1 xn−1 + · · · + an l mët a thùc vîi h» sè nguy¶n.
Gi£ sû p l sè nguy¶n tè sao cho p chia h¸t måi ai v p2 khæng chia h¸t
an . Th¸ th¼ f (x) l b§t kh£ quy tr¶n Q.
B i tªp
III.33. Vîi méi sè thüc sau, h¢y t¼m a thùc tèi tiºu tr¶n Q, t¼m bªc
cõa tr÷íng ph¥n r¢ cõa a thùc v t¼m nhâm Galois (sai kh¡c mët ¯ng
c§u)p
√
(a) p2 + 2
√
(b) p 3 + 2
√
(c) 3 + 2 2
Trong c¡c b i tªp d÷îi, ta s³ nghi¶n cùu nhâm Galois cõa b i to¡n
düng h¼nh ÷ñc ành ngh¾a nh÷ sau.
èi vîi mët b i to¡n düng h¼nh trong m°t ph¯ng Euclid thüc R2 ,
ta bt ¦u vîi c¡c dú li»u ành ngh¾a tr¶n Q, ph²p düng s³ t¤o n¶n
nhúng iºm kh¡c nhau. Gi£ sû F l tr÷íng F = Q(β1 , · · · , βm ) nhªn
÷ñc b¬ng c¡ch bê sung tåa ë cõa t§t c£ c¡c iºm ¢ düng ÷ñc. Cho
E l mð rëng tr÷íng chu©n tc nhä nh§t chùa F , nâ câ thº nhªn ÷ñc
b¬ng c¡ch
Q sau: Gi£ sû fi (x) l a thùc tèi tiºu cõa βi , i = 1, · · · , m, °t
g(x) = m i=1 fi (x), l§y E l tr÷íng ph¥n r¢ cõa g(x). Nhâm Galois G cõa
E/Q gåi l nhâm Galois cõa b i to¡n düng.
III.34. Cho o¤n th¯ng ìn và AB, ð â A = (0, 0), B = (1, 0), düng
tam gi¡c ·u vîi c¤nh AB . H¢y x¡c ành tr÷íng li¶n k¸t F , tr÷íng
chu©n tc
√ E v nhâm Galois G cõa b i to¡n düng h¼nh. Tr£ líi: F =
E = Q( 3), G ∼ = Z2 ..
III.35. Düng mët h¼nh vuæng câ mët gâc vuæng ð (0, 0), c¤nh n¬m tr¶n
tröc x v tröc y v câ di»n t½ch b¬ng di»n t½ch tam gi¡c trong b i tªp
III.34. T¼m E, F, G nh÷ tr¶n.
III.36. Düng mët ngô gi¡c ·u nëi ti¸p trong mët h¼nh trán ìn và câ
mët ¿nh l (1, 0). T¼m F, E, G nh÷ tr¶n.
III.37. Düng mët tam gi¡c ·u câ mët c¤nh tr¶n tröc x, di»n t½ch b¬ng
hai l¦n di»n t½ch tam gi¡c trong b i tªp III.34. T¼m E, F, G nh÷ tr¶n.
III.38. (a) T½nh a thùc chia ÷íng trán bªc ch½n Φ9 v t¼m nhâm Galois
cõa tr÷íng chia ÷íng trán Q(ζ), ð â ζ = e2πi/9 .
(b) Cho α = 21 cos(40o ). T¼m a thùc tèi thiºu cõa α. Chùng minh r¬ng
Q(α) l mët mð √ rëng tr÷íng chu©n tc cõa Q câ bªc 3 v Q(α) ⊆ Q(ζ).
(c) Chùng minh −3 ∈ Q(ζ). √
(d) Cuèi còng, h¢y ch¿ ra Q(ζ) = Q(α, −3).
III.39. Tø c¡c dú ki»n cõa nhâm Galois trong V½ dö 3.6.18, h¢y ch¿ ra
r¬ng n«m tr÷íng Q(αi ) ÷ñc · cªp ¸n trong V½ dö 3.6.7 ·u ph¥n bi»t.
III.40. Cho Q(ζ) l tr÷íng chia ÷íng trán cõa c«n bªc n«m cõa ìn
và. √
(a) Chùng minh 5 ∈ Q(ζ). p √
(b) Chùng minh Q(ζ) = Q(δ), trong â δ = 2i 10 + 2 5.
(c) X¡c ành da thùc tèi tiºu cõa δ .
III.41. Cho p = 5, 7, 11, 13, 17. H¢y ch¿ ra r¬ng Z∗p l nhâm cyclic b¬ng
c¡ch t¼m mët ph¦n tû th½ch hñp v chùng minh r¬ng nâ sinh ra nhâm
â.
III.42. X²t a thùc x4 − 2x2 − 7 tr¶n Q.
(a) Chùng minh nhâm Galois l nhâm dihedral D4 sinh bði hai ph¦n tû
a, b v c¡c quan h» a4 = e,b2 = e,ba = a−1 b.
(b) T¼m danh s¡ch t§t c£ c¡c nhâm con cõa nhâm D4 .
(c) T¼m t§t c£ c¡c tr÷íng con cõa tr÷íng ph¥n r¢ v ch¿ rã t÷ìng ùng
cõa chóng vîi c¡c nhâm con cõa D4 .
III.43. X²t a thùc f (x) = x4 + x − 3 tr¶n Q.
(a) T¼m gi£i thùc bªc ba v chùng minh nâ l b§t kh£ quy.
(b) Ch¿ ra r¬ng f (x) l b§t kh£ quy.
(c) H¢y chùng minh f (x) câ hai nghi»m nghi»m thüc v hai nghi»m phùc.
(d) Chùng minh nhâm Galois cõa f (x) l nhâm S4 .
(e) Chùng minh r¬ng n¸u α l mët nghi»m thüc th¼ Q(α) l mët mð rëng
bªc 4 cõa Q, nh÷ng α khæng düng ÷ñc b¬ng th÷îc k´ v compa.
III.44. Gi£ sû f (x) l mët a thùc bªc bèn b§t kh£ quy tr¶n Q sao
cho gi£i thùc bªc ba l b§t kh£ quy vîi bi»t thùc ∆. Chùng minh nhâm
Galois l A4 n¸u v ch¿ n¸u ∆ l b¼nh ph÷ìng trong Q; trong c¡c tr÷íng
hñp kh¡c th¼ nhâm Galois l S4 .
Ph¦n II
H¼nh håc sì c§p
199
Ch÷ìng 4
Tªp lçi
H¼nh lçi l mët trong nhúng èi t÷ñng quen thuëc nh§t v quan trång
nh§t cõa H¼nh håc Euclid. a gi¡c lçi v h¼nh trán ÷ñc gi£ng d¤y trong
Ch÷ìng tr¼nh to¡n THCS; a di»n lçi v h¼nh c¦u ÷ñc gi£ng d¤y trong
Ch÷ìng tr¼nh to¡n THPT. Tuy nhi¶n, câ nhi·u t½nh ch§t h¼nh håc cõa
h¼nh lçi ÷ñc thøa nhªn ho°c chùng minh düa v o trüc gi¡c (nhi·u khi l
r§t hiºn nhi¶n). V¼ th¸, vi»c ch½nh x¡c hâa c¡c kh¡i ni»m v· h¼nh lçi º
tø â ÷a ra c¡c chùng minh ch°t ch³ (v· m°t to¡n håc thu¦n tóy) cho
c¡c t½nh ch§t h¼nh håc cõa chóng l mët cæng vi»c c¦n thi¸t nh÷ng khæng
h· ìn gi£n. Cæng vi»c â c¦n ¸n nhúng ành lþ s¥u sc cõa Tæpæ, Lþ
thuy¸t ë o, Gi£i t½ch h m, Lþ thuy¸t nhâm v t¡c ëng cõa nhâm...
Möc ½ch ¦u ti¶n cõa ch÷ìng n y l tr¼nh b y mët c¡ch câ h» thèng
nhúng ki¸n thùc quan trång nh§t v· h¼nh lçi v ÷a ra c¡c chùng minh
ch°t ch³ cho nhúng t½nh ch§t cõa h¼nh lçi. Ti¸p theo, d÷îi gâc ë c¡c
cæng cö cõa to¡n håc hi»n ¤i, chóng ta s³ tr¼nh b y nhúng t½nh ch§t cì
b£n cõa khèi a di»n lçi nh÷: Tæpæ cõa a di»n lçi; a di»n ·u; Thº
t½ch v di»n t½ch m°t cõa c¡c tªp lçi compact.
4.1 Mët sè kh¡i ni»m mð ¦u

Trong suèt möc n y ta luæn gi£ sû r¬ng X l khæng gian affine thüc chi·u
→
−
k câ ph÷ìng l khæng gian v²ctì X . Cè ành möc ti¶u affine (A0 , · · · , Ak )
−−−→ −−−→
cõa X , trong â A0 l iºm gèc v {A0 A1 , · · · , A0 Ak } l cì sð cõa khæng
201
202 CH×ÌNG 4. TP LÇI
→
−
gian v²ctì X .
Do ¡nh x¤
→
−
ΘA0 : X −→ X
−−→
x 7−→ A0 x
l mët song ¡nh n¶n cho ph²p ta ành ngh¾a αx + βy = z ∈ X n¸u

−−→ −−→ −−→
α · A0 x + β · A0 y = A0 z,
ð â x, y ∈ X v α, β ∈ R.
°c bi»t, n¸u x, y l hai iºm trong X th¼ o¤n th¯ng [x, y] ÷ñc ành
ngh¾a bði
[x, y] = {λx + (1 − λ) y : λ ∈ [0, 1]}.
ành ngh¾a
Tªp hñp con S cõa khæng gian affine X gåi l tªp lçi n¸u ∀x, y ∈ S th¼
[x, y] ⊂ S.
Tªp hñp con E cõa X ÷ñc gåi l tªp sao (èi vîi x ∈ E ) n¸u [x, y] ⊂ E
èi vîi t§t c£ y ∈ E . Nh÷ vªy tªp hñp lçi l tªp sao t÷ìng èi so vîi méi
iºm cõa m¼nh.
V½ dö ìn gi£n nh§t v· tªp hñp lçi l c¡c kho£ng trong R v tªp sao m
khæng lçi ch½nh l h¼nh ngæi sao n«m c¡nh.
Ph²p cëng c¡c tªp hñp lçi.

Ta câ c¡c m»nh · sau m vi»c chùng minh chóng ÷ñc d nh cho b¤n
åc xem nh÷ b i tªp.
4.1.1 M»nh ·. Gi£ sû S, T l hai tªp hñp lçi trong khæng gian affine
X. Khi â tªp hñp
λS + µT = {λs + µt | s ∈ S, t ∈ T }
l tªp hñp lçi vîi λ, µ l nhúng sè thüc b§t ký.

Ph¦n II: H¼nh håc sì c§p 203
4.1.2 M»nh · v ành ngh¾a. Gi£ sû X l khæng gian affine Euclid,

A l tªp hñp con trong X v ε > 0. °t
U (A, ε) = {x ∈ X : d(x, A) < ε},
B(A, ε) = {x ∈ X : d(x, A) ≤ ε}.

Khi â U (A, ε) = A + U (0, ε). Hìn núa, n¸u A compact th¼ B(A, ε) =
A + B(0, ε).
4.1.3 H» qu£. N¸u A l tªp hñp lçi th¼ U (A, ε) công l tªp hñp lçi vîi
måi ε > 0. Hìn núa, n¸u A l tªp lçi compact th¼ B(A, ε) công l tªp lçi
compact.
4.1.4 ành ngh¾a. Gi£ sû X l khæng gian affine Euclid, A l tªp hñp
con trong X v x ∈ X . °t
diam(A) = sup{d(x, y) : x, y ∈ A}
d(x, A) = inf{d(x, y) : y ∈ A}
Kho£ng c¡ch Hausdorff giúa c¡c tªp compact

Gi£ sû (X, d) l khæng gian metric.
Gi£ sû F ⊂ X . Vîi méi ρ ≥ 0 ta °t
U (F, ρ) = {x ∈ X : d(x, F ) < ρ},
B(F, ρ) = {x ∈ X : d(x, F ) ≤ ρ}.

Vîi F ⊂ X, G ⊂ X ta °t
δ(F, G) = inf{ρ : F ⊂ B(G, ρ) v G ⊂ B(F, ρ)}
Sè δ(F, G) ÷ñc gåi l kho£ng c¡ch Hausdorff giúa F v G. Ta gåi K(X)

l tªp hñp t§t c£ c¡c tªp con compact cõa X.
4.1.5 ành l½. a) (K(X), δ) l
khæng gian metric.
b) N¸u X l ¦y v måi tªp con âng bà ch°n cõa X ·u compact th¼
(K(X), δ) l ¦y.
c) N¸u X l compact th¼ (K(X), δ) công l compact.
Chùng minh.
a) • D¹ th§y δ(F, G) = δ(G, F ), ∀F ⊂ X, ∀G ⊂ X.
−
• Gi£ sû δ(F, G) = 0. Th¸ th¼ F ⊂ B(G, 0) = G = G. T÷ìng tü G ⊂ F .
Do â F = G.
• Gi£ sû F, G, H l c¡c tªp con compact cõa X sao cho δ(F, G) = η v
δ(G, H) = σ.
N¸u G ⊂ B(H, σ) th¼ B(G, η) ⊂ B(H, σ +η). Suy ra F ⊂ B(H, σ +η).
Do â G ⊂ B(F, η), tùc l B(G, σ) ⊂ B(F, η+σ). Suy ra H ⊂ B(F, η+σ).
Vªy δ(F, H) ≤ η + σ.
b) Gi£ sû {Fn }∞
n=1 l d¢y Cauchy trong (K(X), δ). Vîi méi n ≥ 1, ta °t
Gn = ∪∞
p=0 Fn+p .
n=1 l gi£m. Do Gn l tªp bà ch°n

D¹ th§y Gn l tªp bà ch°n v d¢y {Gn }∞
n¶n Gn l tªp compact. L¤i do d¢y {Gn }∞n=1 l gi£m n¶n ∩n=1 Gn 6= ∅.
∞
°t F = ∩n≥1 Gn . Th¸ th¼ F ∈ K(X).

Ta chùng minh F = lim Fn theo ngh¾a metric Hausdorff.
n−→∞
L§y > 0 tuý þ. Chån n0 ≥ 1 sao cho δ(Fn , Fn0 ) < , ∀n ≥ n0 . Th¸ th¼
F ⊂ Gn0 ⊂ B(Fn0 , ). M°t kh¡c, tçn t¤i n1 sao cho Gn ⊂ B(F, ), ∀n ≥
n1 . °t N = max{n0 , n1 }. Ta suy ra δ(F, Fn ) ≤ , ∀n ≥ N.
c) º chùng minh (K(X), δ) l compact ta ch¿ c¦n chùng minh r¬ng
(K(X), δ) l ho n to n bà ch°n.
Thüc vªy, do X compact n¶n tçn t¤i phõ gçm húu h¤n h¼nh c¦u mð
{B(xi , )} cõa X : X = ∪ni=1 B(xi , ).
Gåi K0 l tªp t§t c£ c¡c tªp con cõa bë {x1 , x2 , . . . , xn }. Ta câ K0 ⊂
K(X) = K; #K0 = 2n < ∞. Ta chùng tä r¬ng
K = ∪K∈K0 Bδ (K, ).
Thüc vªy: Gi£ sû G ∈ K. °t F = {xi : d(xi , G) ≤ }. Th¸ th¼ F ⊂
B(G, ). V¼ X = ∪∞
i=1 B(xi , ) n¶n vîi méi y ∈ G tçn t¤i i sao cho
y ∈ B(xi , ).
Do â xi ∈ F v G ⊂ B(F, ). V¼ vªy δ(F, G) ≤ , tùc l G ⊂ Bδ (F, ).
4.1.6 H» qu£. N¸u X l compact th¼ hå c¡c tªp con húu h¤n cõa X l
trò mªt trong K(X).
4.1.7 H» qu£. N¸u X l khæng gian affine Euclid th¼ K(X) l ¦y. Ngo i
ra ∀a ∈ X, ∀r > 0 th¼ tªp
Ka,r (X) := {F ∈ K(X) : F ⊂ B(a, r)}
l compact.
4.1.8 M»nh ·. N¸u X l khæng gian metric th¼ ¡nh x¤
diam : K(X) −→ R
l ¡nh x¤ Lipschitz vîi h¬ng sè C = 2.
Chùng minh. Gi£ sû F, G ∈ K(X) v δ(F, G) = .

Gi£ sû x, y ∈ F sao cho d(x, y) = diam(F ). Khi â ∃z, t ∈ G sao cho
d(x, z) ≤ v d(y, t) ≤ . Do â
diam(F ) = d(x, y) ≤ d(x, z) + d(z, t) + d(t, y) ≤ 2 + diam(G).
Suy ra diam(F )−diam(G) ≤ 2. T÷ìng tü ta câ diam(G)−diam(F ) ≤ 2.

Vªy |diam(F ) − diam(G)| ≤ 2.
Thº t½ch cõa tªp compact

Gi£ sû X l khæng gian affine Euclid chi·u k . Ta cè ành mët ¡nh x¤
¯ng cü affine Rk → X. nh x¤ â c£m sinh mët ë o tr¶n khæng gian
affine Euclid X tø ë o Lebesgue tr¶n Rk . Ta s³ kþ hi»u ë o c£m sinh
tr¶n X n y l µ hay µX .
4.1.9 ành ngh¾a. Gi£ sû K l tªp con compact cõa X . °t

Z
L(K) = χK µ,
X
trong â χK l h m °c tr÷ng cõa K. Ta gåi L(K) l thº t½ch cõa tªp
compact K v æi khi cán ÷ñc kþ hi»u bði vol(K). Trong tr÷íng hñp
k = 1 (t÷ìng ùng k = 2), L(K) ÷ñc gåi l chi·u d i (t÷ìng ùng di»n
t½ch) cõa tªp compact K.
èi xùng ho¡ theo Steiner.
4.1.10 ành ngh¾a. Gi£ sû X l khæng gian affine Euclid, H l si¶u

ph¯ng trong X, σH l ph²p èi xùng qua si¶u ph¯ng H. Gi£ sû K l tªp
con compact trong X. Ta s³ x¥y düng mët tªp con compact kh¡c, ÷ñc
k½ hi»u l stH (K) v ÷ñc gåi l èi xùng ho¡ theo Steiner cõa K èi vîi
H . Cö thº, tªp con compact K 0 = stH (K) ÷ñc x¡c ành nh÷ sau:
èi vîi b§t k¼ mët ÷íng th¯ng D vuæng gâc vîi H th¼
a) Ho°c K ∩ D = ∅ v K 0 ∩ D = ∅.
b) Ho°c K ∩ D 6= ∅ v trong tr÷íng hñp n y th¼ K 0 ∩ D l mët o¤n
th¯ng trong D câ ë d i b¬ng ë d i K ∩ D v câ trung iºm ch½nh l
giao iºm D ∩ H.
Nh÷ vªy ta câ ¡nh x¤

stH : K(X) −→ K(X)
K 7−→ stH (K) = K 0
Chó þ r¬ng stH nâi chung l khæng li¶n töc èi vîi metric Hausdorff δ
tr¶n K(X). Ta d¹ th§y c¡c t½nh ch§t sau cõa ph²p èi xùng ho¡ theo
Steiner.
4.1.11 T½nh ch§t. Vîi méi K, H ta câ:
i) σH (stH (K)) = stH (K).
ii) diam(stH (K)) ≤ diam(K).
iii) vol(stH (K)) = vol(K).
Chùng minh. Hai t½nh ch§t ¦u l hiºn nhi¶n. T½nh ch§t thù ba ÷ñc
chùng minh b¬ng c¡ch sû döng ành lþ Fubini.
4.1.12 Bê ·. Gi£ sû B l h¼nh c¦u, S l m°t c¦u bi¶n cõa B, H l si¶u
ph¯ng i qua t¥m cõa B, K l tªp compact chùa trong B . Th¸ th¼
stH (K) ∩ ((S\K) ∪ (σH (S\K))) = ∅.
Chùng minh. Ch¿ c¦n chó þ l n¸u x ∈ (S\K) ∪ (σH (S\K)) th¼ ph¦n
giao vîi K cõa mët ÷íng th¯ng d vuæng gâc vîi H l tªp câ dë d i nhä
hìn ë d i cõa ph¦n giao cõa d vîi h¼nh c¦u B.
4.1.13 ành l½. (ành l½ Blaschke v· h¼nh c¦u) Gi£ sû F 6= ∅ l tªp con
cõa K = K(X) tho£ m¢n c¡c i·u ki»n sau:
a) F âng trong (K, δ)
b) F ên ành èi vîi ph²p èi xùng ho¡ theo Steiner t¤i mët iºm a n o
â cõa X , tùc l èi vîi méi mët si¶u ph¯ng H i qua a th¼ stH (K) ∈ F
vîi måi tªp con compact K ∈ F .
Th¸ th¼ ho°c {a} ∈ F ho°c B(a, r) ∈ F vîi r > 0 n o â.
Chùng minh. °t
r = inf{s | ∃F ∈ F sao cho B(a, s) ⊃ F }.

X²t hå F 0 = Ka,r+1 (X) ∩ F. Th¸ th¼ F 0 l compact. Do â ∃F ∈ F 0 sao
cho F ⊂ B(a, r). N¸u r = 0 th¼ F = {a}.
X²t r > 0. Ta chùng tä r¬ng F = B(a, r). Thüc vªy, ta x²t hai b÷îc.
B÷îc 1. Ta chùng tä F ⊃ S(a, r) = S .
Gi£ sû ng÷ñc l¤i. Th¸ th¼ ∃b ∈ S(a, r), ∃ > 0 sao cho
B(b, ) ∩ F = ∅.
Ta s³ x¥y düng tªp con compact Fn ∈ F sao cho Fn ⊂ B(a, r) v
Fn ∩ S = ∅. i·u n y cho ta m¥u thu¨n vîi ành ngh¾a sè r. Thªt vªy,
b¬ng quy n¤p ta x¥y düng c¡c iºm bi ∈ S sao cho
i) b1 = b,
ii) B(bi , ) ∩ B(bi+1 , ) ∩ S 6= ∅, ∀i ≥ 1.
Rã r ng r¬ng mët sè húu h¤n c¡c h¼nh c¦u tr¶n s³ phõ m°t c¦u S :
n
[
S⊂ B(bi , ).
i=1
Gåi Hi l m°t ph¯ng trung trüc cõa c°p iºm b v bi . Ta ành ngh¾a
b¬ng quy n¤p c¡c tªp compact Fi nh÷ sau:
i) F1 = F,
ii) Fi = stHi (Fi−1 ), ∀ 2 ≤ i ≤ n.
Theo Bê · 4.1.12, ta chùng minh quy n¤p ÷ñc r¬ng Fk ∩∪ki=1 B(bi , ), k =
1, 2, · · · , n. Do â Fn ∩ S = ∅. Tø c¡ch x¥y düng Fn ta câ Fn ∈ F v ta
k¸t thóc B÷îc 1.
B÷îc 2. Ta chùng tä F = B(a, r). Gi£ sû ng÷ñc l¤i. Th¸ th¼ ∃x ∈
B(a, r)\F. X²t mët ÷íng th¯ng D tuý þ i qua x, si¶u ph¯ng H vuæng
gâc vîi D v i qua a. V¼ x 6∈ F n¶n ë d i D ∩ F nhä hìn thüc sü ë
d i cõa D ∩ B(a, r). Do â stH (F ) khæng chùa to n bë m°t c¦u S . Ta
nhªn ÷ñc m¥u thu¨n.
4.1.14 H» qu£. (B§t ¯ng thùc Bieberbach) Gi£ sû X l khæng gian
Euclid n chi·u. Khi â, vîi méi tªp compact K trong X ta câ
1
vol(K) ≤ β(n)(diam(K))n ,
2n
ð â β(n) = vol(Bn (0, 1)).
Chùng minh.
• N¸u vol(K) = 0 th¼ b§t ¯ng thùc hiºn nhi¶n óng.
• X²t vol(K) > 0.
°t
F = {G ∈ K(X) : vol(G) ≥ vol(K) v diam(G) ≤ diam(K)}.
X²t iºm a ∈ X. Theo M»nh · 4.1.8, T½nh ch§t 4.1.11 v ành lþ

Blaschke v· h¼nh c¦u 4.1.13, ta câ {a} ∈ F ho°c B(a, r) ∈ F vîi r > 0
n o â. Nh÷ng tr÷íng hñp thù nh§t khæng x£y ra v¼ vol(K) > 0. Trong
tr÷íng hñp thù hai
vol(B(a, r)) = β(n) · rn ≥ vol(K)
v
diam(B(a, r)) = 2r ≤ diam(K),
v ta suy ra i·u ph£i chùng minh.
4.1.15 M»nh ·. N¸u S l tªp hñp lçi th¼ stH (S) công l tªp hñp lçi.
Chùng minh. Gi£ sû r¬ng x, x0 ∈ stH (S); D v D0 l nhúng ÷íng th¯ng

vuæng gâc vîi H v t÷ìng ùng i qua x v x0 ; [u, v] = stH (S)∩D, [u0 , v 0 ] =
stH (S) ∩ D0 . Theo c¡ch düng h¼nh v do S l tªp hñp lçi cho n¶n nhúng
÷íng th¯ng D v D0 s³ ct S theo hai o¤n th¯ng [a, b] v [a0 , b0 ] v
hai o¤n â s³ sinh ra hai o¤n t÷ìng ùng [u, v] v [u0 , v 0 ]. Ngo i ra, tçn
t¤i bi¸n êi affine f cõa m°t ph¯ng i qua D v D0 sao cho a 7→ u, b 7→
v, a0 7→ u0 , b0 7→ v 0 . Ta th§y f giú nguy¶n ë d i cõa c¡c o¤n th¯ng vuæng
gâc vîi H . V¼ th¸, n¸u gåi T l mët h¼nh thang vîi bèn ¿nh l a, b, a0 , b0
th¼ f (T ) l mët h¼nh thang vîi c¡c ¿nh l u, v, u0 , v 0 . Nh÷ng T ⊂ S v¼ S
l mët tªp hñp lçi, cho n¶n f (T ) ⊂ stH (S) v [x, x0 ] ∈ stH (S).
Ti¶u chu©n cho t½nh lçi

Ta n¶u l¶n mët t½nh ch§t r§t ìn gi£n nh÷ng húu ½ch cõa tªp hñp lçi.
4.1.16 M»nh ·. Gi£ sû r¬ng S l tªp hñp con lçi cõa khæng gian affine
Euclid X v x ∈ X . Khi â tçn t¤i nhi·u nh§t mët iºm y ∈ S sao cho
d(x, y) = d(x, S).
M»nh · tr¶n ÷ñc suy ra tø bê · sau (B¤n åc h¢y tü chùng minh
bê · n y!).
4.1.17 Bê ·. Gi£ sû S ⊂ X l tªp hñp lçi v c¡c iºm x ∈ X, y ∈ S

thäa m¢n x =
6 y v d(x, S) = d(x, y). Gåi H l si¶u ph¯ng i qua y v
trüc giao vîi −
→ Th¸ th¼ nûa khæng gian âng x¡c ành bði si¶u ph¯ng H
xy.
v khæng chùa x th¼ s³ chùa S. Hìn núa, kh¯ng ành tr¶n v¨n óng n¸u
S l tªp sao èi vîi y.
4.1.18 ành l½. (ành lþ Motzkin) Gi£ sû S l tªp hñp con âng khæng
réng cõa khæng gian affine Euclid X sao cho ∀x ∈ X, tçn t¤i mët iºm
duy nh§t y ∈ S sao cho d(x, y) = d(x, S). Khi â S l tªp hñp lçi.
Bao lçi.
4.1.19 ành ngh¾a. Gi£ sû A l tªp con b§t k¼ cõa khæng gian affine
X . Khi â, giao cõa t§t c£ c¡c tªp con lçi cõa X chùa A l tªp hñp lçi
b² nh§t chùa A v gåi l bao lçi cõa A, kþ hi»u l E(A).
4.1.20 M»nh ·. Gi£ sû A l tªp hñp con trong khæng gian X. Khi â
bao lçi E(A) cõa nâ ÷ñc cho bði
( )
X X
E(A) = λi xi : xi ∈ A, λi ≥ 0, λi = 1 ,
i∈I i
ð â I l tªp b§t ký, λi = 0 èi vîi h¦u h¸t i ∈ I trø húu h¤n ch¿ sè.
4.1.21 ành l½. (ành lþ Caratheodory) èi vîi mët tªp hñp con b§t ký
A trong khæng gian affine X chi·u k ta câ:
( k+1
)
k+1 X
E(A) = Σ λi xi : xi ∈ A, λi ≥ 0, λi = 1 .
i=1
i=1
l
Chùng minh. °t x = Σ λi xi , trong â l > k + 1. Ta câ thº xem X nh÷
i=1
khæng gian v²ctì vîi dim X = k. V¼ l > k + 1 n¶n tçn t¤i αi (i = 1, · · · , l)
l l
khæng çng thíi b¬ng 0 sao cho Σ αi xi = 0, Σ αi = 0.
i=1 i=1
Gi£ sû Θ = {τ ∈ R| τ αi + λi ≥ 0, ∀i = 1, 2, · · · , l} . Tªp hñp n y l

tªp hñp âng (v¼ nâ ÷ñc x¡c ành b¬ng sè húu h¤n b§t ¯ng thùc khæng
ch°t) trong R v công l tªp hñp khæng réng v¼ 0 ∈ Θ v Θ 6= R v¼ c¡c
αi khæng çng thíi b¬ng khæng. Gi£ sû r¬ng τ l mët iºm tr¶n bi¶n cõa
Θ v j l ch¿ sè t÷ìng ùng cõa nâ sao cho τ αj + λj = 0. Khi â, ta câ

l l l
x = Σ λi xi + τ Σ αi xi = Σ (λi + τ αi )xi = Σ (λi + τ αi )xi
i=1 i=1 i=1 i6=j
V¼ Σ (λi + τ αi ) = 1 n¶n ta câ thº coi x l t¥m t cü cõa l − 1 v²ctì vîi

i6=i
trång sè d÷ìng.
4.1.22 H» qu£. N¸u A l tªp hñp compact th¼ E(A) công compact.
Chùng minh. Gi£ sû r¬ng

k+1
k+1
K = (λ1 , λ2 , · · · , λk+1 ) ∈ R : λi ≥ 0, ∀i, Σ λi = 1 .
i=1
Khi â, K l mët tªp hñp compact trong Rk+1 v E(A) l £nh cõa tªp
hñp K × Ak+1 ⊂ Rk+1 × X k+1 qua ¡nh x¤ li¶n töc
k+1
(λ1 , · · · , λk+1 , x1 , · · · , xk+1 ) 7→ Σ λi xi .
i=1
Ta d¹ d ng chùng minh m»nh · sau.
4.1.23 M»nh ·. N¸u A bà ch°n th¼ diam(E(A)) = diam(A) v do â

E(A) công bà ch°n.
4.2 Chi·u v tæpæ cõa tªp hñp lçi

Tr÷îc h¸t, ta câ m»nh · sau.
4.2.1 M»nh ·. N¸u S l lçi th¼ S công l lçi.
Chùng minh. V¼ S l lçi n¶n U (S, ) công l lçi. Ta l¤i câ S = ∩>0 U (S, )
n¶n S công l lçi.
4.2.2 M»nh · v ành ngh¾a. Giao cõa t§t c£ c¡c tªp lçi âng chùa
A gåi l bao lçi âng cõa tªp hñp A. Bao lçi âng cõa tªp hñp A ch½nh
l E(A).
4.2.3 Bê ·. Gi£ sû S l

◦
◦
lçi, x ∈ S (ph¦n trong cõa S ) v y ∈ S . Khi
â ]x, y[⊂ S , trong â ]x, y[ l kho£ng mð.
Chùng minh. Gi£ sû z ∈]x, y[ v U l l¥n cªn mð n o â cõa iºm x

trong S. Chån mët iºm y 0 ∈]y, z[. Th¸ th¼ l¥n cªn c¦n t¼m cõa z l £nh
cõa U qua ph²p và tü t¥m y chuyºn x th nh z .
4.2.4 H» qu£. N¸u S l ◦ ◦ ◦

lçi th¼ S công lçi v S = S . Ngo i ra, n¸u
◦ ◦
S 6= ∅ th¼ S = S .
4.2.5 ành ngh¾a. Chi·u cõa mët tªp lçi khæng réng S l chi·u cõa
khæng gian con affine < S > sinh bði tªp hñp S. Ta kþ hi»u l dim S.
4.2.6 M»nh ·. èi vîi tªp hñp lçi khæng réng S i·u ki»n dim S =
◦
dim X t÷ìng ÷ìng vîi i·u ki»n S 6= ∅.
◦
Chùng minh. N¸u S 6= ∅ th¼ dim S = dim X . Ng÷ñc l¤i, gi£ sû (xi ), i =
1, · · · , k + 1 l mët h» iºm ëc lªp trong S . Khi â
x1 + · · · + xk+1 ◦
∈S.
k+1
4.2.7 M»nh ·. N¸u S l mët tªp hñp lçi compact th¼ S = E(F r(S)),
trong â F r(S) l bi¶n cõa S .
Chùng minh. Gi£ sû x ∈ S v D l mët ÷íng th¯ng i qua iºm x.

Khi â D ∩ S l o¤n th¯ng [u, v] chùa x. V¼ u, v ∈ F r(S) n¶n x ∈
E(F r(S)).
Tæpæ cõa tªp hñp lçi

Trong möc n y chóng ta ti¸n h nh ph¥n lo¤i çng phæi c¡c tªp hñp lçi.
Ngo i ra, chóng ta công s³ ph¥n lo¤i bi¶n cõa chóng.
4.2.8 M»nh ·. Gi£ sû X l khæng gian affine chi·u d v A l tªp hñp
◦
con lçi chi·u d trong X : dim A = dim X = d. Khi â A s³ çng phæi
vîi Rd . °c bi»t, mët tªp hñp con khæng réng, mð, lçi b§t ký trong khæng
gian chi·u d th¼ çng phæi vîi Rd .
Chùng minh.
◦
i) Chån iºm O ∈ A. Ta trang bà cho X c§u tróc cõa khæng gian v²ctì
Euclid sao cho O trð th nh v²ctì khæng cõa khæng gian v²ctì â. Khæng
m§t t½nh têng qu¡t ta câ thº gi£ sû ÷ñc m°t c¦u ìn và S l chùa trong
A. Vîi y ∈ S, kþ hi»u R(y) l tia vîi iºm gèc l iºm O v i qua y .
Th¸ th¼ R(y) ∩ A l mët kho£ng m mët trong hai ¦u mót cõa nâ l
iºm O. N¸u R(y) i ra khäi A th¼ ¦u mót f (y) kh¡c cõa R(y) ∩ A l
iºm duy nh§t cõa R(y) ∩ F r(A). °t δ(y) = ||f (y)||. N¸u R(y) ⊂ A th¼
°t δ(y) = ∞.
ii) Ta s³ chùng minh r¬ng h m δ : S → [0, ∞] l li¶n töc.
Gi£ sû ng÷ñc l¤i.
Ta x²t tr÷íng hñp δ(y) < ∞. Gi£ sû (yn ) ⊂ S v lim yn = y v
n→∞
lim δ(yn ) 6= δ(y). i·u â câ ngh¾a l tçn t¤i mët d¢y con m khæng gi£m
n→∞
t½nh têng qu¡t ta câ thº xem nâ ch½nh l (yn ) sao cho δ(yn ) ≤ δ(y) − η ,
◦
ho°c l δ(yn ) ≥ δ(y) + η , trong â η > 0. V¼ O ∈ A n¶n s³ tçn t¤i mët
h¼nh c¦u mð U (O, α) (α > 0) thuëc A. Th¸ th¼ A chùa nân ¿nh f (y)
düng tr¶n m°t c¦u S (mi·n g¤ch ch²o trong h¼nh v³). Nh÷ng khi â h m
δ l¤i l li¶n töc t¤i y. Tø â ta nhªn ÷ñc sü m¥u thu¨n trong tr÷íng
hñp δ(yn ) ≤ δ(y) − η .
Nhúng tr÷íng hñp δ(yn ) ≥ δ(y) + η v δ(y) = ∞ s³ ÷ñc lþ luªn
t÷ìng tü.
iii) º k¸t thóc chùng minh ta sû döng kh¯ng ành r¬ng kho£ng [0, a[ (0 <
a < ∞) trong R v [0, ∞[ l çng phæi v ¡nh x¤ çng phæi â câ thº
chån phö thuëc li¶n töc v o a. Cö thº, ta ành ngh¾a ¡nh x¤ çng phæi
◦
h : A → X mët c¡ch t÷íng minh nh÷ sau:

• h(x) = x n¸u x = 0 ho°c x 6= 0 nh÷ng δ kxk x
= ∞.
δ(x/ kxk) · kxk x
• h(x) = · trong c¡c tr÷íng hñp kh¡c.
δ(x/ kxk) − kxk kxk
4.2.9 H» qu£. N¸u A l mët tªp hñp lçi bà ch°n sao cho dim A =
dim X = d th¼ bi¶n cõa nâ çng phæi vîi m°t c¦u S d−1 . N¸u A compact
th¼ nâ s³ çng phæi vîi h¼nh c¦u âng chi·u d. °c bi»t, n¸u d = 2 th¼
F r(A) l mët ÷íng cong âng ìn.
N¸u tªp hñp lçi A câ chi·u b§t ký (khæng nh§t thi¸t ph£i tròng vîi
chi·u cõa to n bë khæng gian X ) th¼ chóng ta s³ sû döng nhúng lþ luªn
tr¶n cho khæng gian con sinh bði A. Nh÷ vªy, chóng ta ¢ nhªn ÷ñc sü
ph¥n lo¤i mët c¡ch têng thº c¡c tªp hñp lçi mð v tªp hñp lçi compact.
Cö thº, n¸u d0 l chi·u cõa tªp hñp lçi th¼ nâ s³ çng phæi vîi Rd ho°c
0
vîi h¼nh c¦u ìn và âng trong Rd t÷ìng ùng.

0
4.2.10 ành l½. Mët tªp sao mð b§t ký trong X th¼ çng phæi vîi X .
Chùng minh. Coi X l khæng gian v²ctì trong â tªp hñp A l tªp sao
èi vîi iºm O. N¸u X = A th¼ chùng minh l k¸t thóc. Trong tr÷íng
hñp ng÷ñc l¤i, F r(A) 6= ∅. X²t h m sè sau:
ϕ : A 3 x 7→ ϕ(x) = d(x, F r(A) ∈ R∗+ .
Ta th§y ϕ l li¶n töc. X²t ¡nh x¤ F : A → X cho bði

F (O) = O;
Zkxk
dt x
N¸u x 6= O th¼ F (x) = .
ϕ(t(x/ kxk)) kxk
0
Th¸ th¼ ¡nh x¤ F l ph²p çng phæi c¦n t¼m.

Thüc vªy, tr÷îc h¸t ta chùng minh F l li¶n töc. D¹ th§y t¤i iºm
x 6= O th¼ ϕ li¶n töc v do â F l li¶n töc. Ta kiºm tra t½nh li¶n töc
cõa F t¤i O. Do A mð n¶n tçn t¤i ε > 0 v k > 0 sao cho ϕ(x) ≥ k
∀x ∈ U (O, ε). Tø â F li¶n töc t¤i 0. M°t kh¡c, ta câ biºu thùc sau:
Zδ(y)
dt
∀y ∈ S : = +∞.
ϕ(ty)
0
Thªt vªy, x²t hai tr÷íng hñp.

Tr÷íng hñp thù nh§t: Gi£ sû δ(y) = +∞.
Gi£ sû a l mët iºm b§t ký cõa F r(A). Khi â,
ϕ(ty) = d(ty, F r(A)) ≤ d(ty, a) ≤ t + kak .
Do â
Z∞ Z∞
dt dt
≥ = +∞.
ϕ(ty) t + kak
0 0
Tr÷íng hñp thù hai: Gi£ sû δ(y) = k < +∞.

Khi â, ϕ(ty) ≤ d(ty, ky) = k − t v ta câ
Zk Zk
dt dt
≥ = +∞
ϕ(ty) k−t
0 0
Ti¸p theo, ta c¦n chùng minh r¬ng F l ¡nh x¤ ri¶ng. V¼ F l li¶n töc
v khæng gian v²ctì câ sè chi·u húu h¤n n¶n ch¿ c¦n chùng minh nghàch
£nh cõa tªp hñp bà ch°n b§t ký trong X l tªp hñp bà ch°n. i·u â câ
thº rót ra tø nhúng ¡nh gi¡ ð c¡c ph¦n tr¶n. Cö thº, trong tr÷íng hñp
δ(y) = +∞ th¼ cªn l ·u theo y , cán trong tr÷íng hñp δ(y) < +∞ th¼
Zs
dt
s³ bà ch°n d÷îi bði mët h m li¶n töc ·u theo y.
ϕ(ty)
0
4.2.11 H» qu£. Gi£ sû X l khæng gian affine Euclid chi·u d, S l m°t

c¦u ìn và câ t¥m O ∈ X v C l h¼nh nân lçi âng vîi ¿nh l O. Gi£
sû tçn t¤i mët iºm y ∈ S ∩ C sao cho −y ∈ / S ∩ C. Khi â S\C çng
phæi vîi Rd−1 .
Chùng minh. °t M = S ∩ C v y 0 = −y . èi vîi nûa ÷íng trán lîn

b§t ký γ tr¶n S vîi c¡c ¦u mót y, y 0 ta câ y ∈ γ ∩ M, y0 ∈
/ γ ∩ M. Ta câ
γ ∩ M l lçi v¼ r¬ng C l lçi. Do â γ ∩ (S\M ) l cung trán b¡n mð [y 0 , .[
cõa γ . °c bi»t, n¸u kþ hi»u σ l ph²p chi¸u nêi tø cüc y tø S l¶n si¶u
ph¯ng H ti¸p xóc vîi S t¤i iºm y 0 , th¼ σ(S\M ) l tªp sao èi vîi y 0 v
l tªp hñp con mð trong H v¼ r¬ng C l âng. Nh÷ vªy, h» qu£ ÷ñc rót
ra tø ành lþ tr¶n.
Trong möc tr÷îc chóng ta ¢ ph¥n lo¤i tªp hñp lçi mð v tªp hñp lçi
compact. V§n · cán l¤i l nghi¶n cùu tªp hñp khæng bà ch°n.
4.2.12 M»nh ·. Gi£ sû A l tªp hñp lçi trong X sao cho dim A =
dim X = d v F r(A) 6= ∅. Khi â, F r(A) s³ çng phæi vîi Rd−1 , ho°c
vîi S d−r−1 × Rr (0 ≤ r ≤ d − 1).
Chùng minh. Ta sû döng c¡c kþ hi»u nh÷ trong ph²p chùng minh cõa
M»nh · 4.2.8. N¸u A l bà ch°n th¼ m»nh · ÷ñc suy ra ngay tø ph¦n
tr¶n. Trong tr÷íng hñp ng÷ñc l¤i,
S °t M = {y ∈ S : δ(y) = ∞}. Tø t½nh
lçi cõa A ta suy ra r¬ng C = R(y) l h¼nh nân lçi âng.
y∈M
Tr÷íng hñp thù nh§t: M ∩ (−M ) = ∅, câ ngh¾a l M khæng chùa mët

c°p iºm èi cüc n o, hay mët c¡ch t÷ìng ÷ìng, A khæng chùa mët
÷íng th¯ng n o i qua iºm O.
Theo H» qu£ 4.2.11 ta câ F r(A) çng phæi vîi S\M v do â çng
phæi vîi Rd−1 .
Tr÷íng hñp thù hai: Tçn t¤i y ∈ M sao cho −y ∈ M, câ ngh¾a l

A ⊃ D, trong â D l ÷íng th¯ng affine i qua O v y .
Gi£ sû V l khæng gian con affine vîi chi·u cüc ¤i r ÷ñc chùa trong
A. D¹ d ng nhªn th§y r¬ng r ≤ d − 1 v¼ trong tr÷íng hñp ng÷ñc l¤i
F rA = ∅ do A = X .
Gi£ sû W l ph¦n bò trüc giao èi vîi V . Khi â, W l khæng gian
con affine chi·u d − r v W ∩ A = B l tªp hñp lçi trong W . Gi£ sû
x ∈ B ; l§y iºm y ∈ V v di chuyºn iºm â tîi ∞ trong V theo måi
h÷îng câ thº. V¼ [x, y] ⊂ A v V ⊂ A n¶n qu¡ tr¼nh chuyºn qua giîi h¤n
ch¿ ra r¬ng A chùa khæng gian con affine Vx song song vîi V v i qua
iºm x. Tø â suy ra A ⊃ V × B. Lªp luªn t÷ìng tü ta câ A ⊂ V × B .
V¼ F rV = ∅ n¶n
F rA = F rA = F r(V × B) = V × F rB = V × F rB.
¸n ¥y ta trð l¤i Tr÷íng hñp 1 v¼ tø t½nh cüc ¤i cõa V ta suy ra r¬ng
B ¢ thäa m¢n tr÷íng hñp thù nh§t.
Chó þ. Theo ành ngh¾a, ÷íng cong lçi tr¶n m°t ph¯ng Euclid X l
bi¶n cõa tªp hñp lçi hai chi·u trong X. M»nh · 4.2.12 ch¿ ra r¬ng ÷íng
cong lçi l çng phæi ho°c vîi ÷íng trán S 1 ho°c vîi ÷íng th¯ng R1 .
M°t lçi trong khæng gian Euclid ba chi·u theo ành ngh¾a â l tªp
li¶n thæng, çng thíi l bi¶n cõa tªp hñp lçi ba chi·u trong khæng gian
â. Theo M»nh · 4.2.12, m°t â luæn luæn çng phæi vîi R2 ho°c vîi
S 1 × R (h¼nh trö) ho°c vîi S 2 .
4.3 Tªp hñp lçi v si¶u ph¯ng. C¡c ành lþ

ph¥n t¡ch
C¡c k¸t qu£ ch½nh cõa möc n y ·u l nhúng ành lþ quen thuëc trong
Gi£i t½ch h m. B¤n åc câ thº tham kh£o c¡c t i li»u v· Gi£i t½ch h m º
bi¸t c¡ch chùng minh (Tèt nh§t l b¤n åc n¶n tü chùng minh chóng!).
4.3.1 ành l½. (ành lþ Hahn-Banach) Gi£ sû X l khæng gian affine, A
l tªp hñp con lçi mð khæng réng trong X v L l khæng gian con affine
trong X sao cho A ∩ L = ∅. Khi â trong X s³ tçn t¤i mët si¶u ph¯ng
chùa L v khæng giao vîi A.
4.3.2 ành ngh¾a. Gi£ sû X l khæng gian affine, A v B l hai tªp

hñp con trong X , H l si¶u ph¯ng. Ta nâi r¬ng H ph¥n t¡ch (ph¥n t¡ch
thüc sü) A v B n¸u A n¬m trong nûa khæng gian n y th¼ B n¬m trong
nûa khæng gian cán l¤i (nhúng nûa khæng gian mð t÷ìng ùng) sinh bði
H.
4.3.3 H» qu£. Gi£ sû r¬ng trong khæng gian affine X câ hai tªp hñp lçi
khæng réng A v B , trong â A l mð v A ∩ B = ∅. Khi â s³ tçn t¤i
mët si¶u ph¯ng ph¥n t¡ch A v B .
4.3.4 H» qu£. Gi£ sû trong khæng gian affine câ hai tªp hñp lçi, mð,
khæng réng v khæng giao nhau. Khi â s³ tçn t¤i mët si¶u ph¯ng ph¥n
t¡ch thüc sü hai tªp hñp tr¶n.
4.3.5 H» qu£. N¸u A, B l hai tªp hñp lçi, trong â A âng v khæng
réng cán B l compact v A ∩ B = ∅ th¼ s³ tçn t¤i mët si¶u ph¯ng ph¥n
t¡ch thüc sü hai tªp hñp tr¶n.
4.3.6 H» qu£. N¸u A, C l hai tªp hñp lçi âng khæng réng v khæng
giao nhau th¼ s³ tçn t¤i mët si¶u ph¯ng ph¥n t¡ch hai tªp hñp tr¶n.
Chùng minh. Ta ÷a v o khæng gian affine mët c§u tróc Euclid. Gi£ sû
a ∈ A; x²t c¡c h¼nh c¦u âng B(a, n), n ∈ N. Theo gi£ thi¸t hai tªp hñp
lçi A ∩ B(a, n) v C tho£ m¢n c¡c i·u ki»n cõa H» qu£ 4.3.5 vîi måi n.
Gi£ sû Hn l si¶u ph¯ng ph¥n t¡ch hai tªp hñp tr¶n. Ta ch¿ c¦n chùng
minh r¬ng tø d¢y si¶u ph¯ng Hn câ thº tr½ch ra ÷ñc d¢y con hëi tö ¸n
mët si¶u ph¯ng n o â. Thªt vªy, v¼ khæng gian x¤ £nh c¡c ÷íng th¯ng
i qua iºm a l compact n¶n ¦u ti¶n chóng ta câ thº t¼m trong d¢y Hn
mët d¢y con vîi h÷îng trüc chu©n hëi tö. Khæng m§t t½nh têng qu¡t ta
câ thº gi£ sû r¬ng c¡c h÷îng trüc chu©n vîi Hn l hëi tö. Gåi c ∈ C l
mët iºm b§t ký. V¼ [a, c] l compact n¶n tø d¢y iºm trong Hn ∩ [a, c]
ta câ thº chån ra d¢y con hëi tö. Th¸ th¼ d¢y si¶u ph¯ng t÷ìng ùng l
hëi tö.
4.3.7 ành ngh¾a. Gi£ sû A l tªp hñp con cõa khæng gian v²ctì Euclid
X . Khi â A = {y ∈ X : (x|y) ≤ 1, ∀x ∈ A} ÷ñc gåi l tªp cüc cõa A.
∗
D¹ th§y r¬ng n¸u A l tªp lçi th¼ A∗ công l tªp lçi.
4.3.8 M»nh ·. Gi£ sû X l mët khæng gian v²ctì Euclid vîi iºm gèc
O. Khi â
◦
(i) N¸u A l bà ch°n th¼ O ∈ (A∗ )o ; n¸u O ∈ A th¼ A∗ l bà ch°n.
(ii) N¸u A l mët tªp lçi âng chùa O th¼ A∗∗ = A.

Chùng minh. Gi£ sû A ⊂ B(0, r) èi vîi r > 0 n o â. Th¸ th¼ A∗ ⊃
(B(0, r))∗ = B(0, r−1 ). T÷ìng tü nh÷ vªy, n¸u tçn t¤i r > 0 sao cho
B(0, r) ⊂ A th¼ A∗ ⊂ (B(0, r))∗ = B(0, r−1 ).
B¥y gií, gi£ sû r¬ng A l mët tªp lçi âng chùa O. Th¸ th¼ A ⊂ A∗∗ .
Gi£ sû a ∈
/ A; theo H» qu£ 4.3.5 s³ tçn t¤i si¶u ph¯ng H ph¥n t¡ch thüc
sü A v a, °c bi»t l O ∈ / H . Gi£ sû h l mët cüc cõa H , câ ngh¾a l
H = {z ∈ X : (z|h) = 1}. Khi â (a|h) > 1 v (x|h) ≤ 1 ∀x ∈ A. V¼ th¸
a∈/ A∗∗ v do â A∗∗ ⊂ A.
Si¶u ph¯ng tüa v ùng döng.

Tr÷íng hñp quan trång cõa sü ph¥n t¡ch l tr÷íng hñp khi A lçi v
B = {x}, x 6∈ A. Tr÷íng hñp n y s³ ÷a chóng ta ¸n ành ngh¾a sau.
4.3.9 ành ngh¾a. Gi£ sû A l mët tªp con cõa khæng gian affine X
n o â. Si¶u ph¯ng H ÷ñc gåi l si¶u ph¯ng tüa èi vîi A t¤i iºm
x ∈ A n¸u H chùa iºm x v ph¥n t¡ch hai tªp {x} v A.
◦
D¹ th§y n¸u H l si¶u ph¯ng tüa èi vîi tªp lçi A th¼ H ∩ A = ∅.
Ngo i ra, n¸u H l si¶u ph¯ng tüa t¤i iºm x ∈ A th¼ x ∈ F r(A). M°t
kh¡c, tø ành lþ 4.3.1 ta câ m»nh · sau.
4.3.10 M»nh ·. Gi£ sû A l mët tªp hñp lçi âng. Khi â A câ si¶u
ph¯ng tüa t¤i méi iºm bi¶n cõa nâ.
4.3.11 M»nh ·. Gi£ sû X l mët khæng gian v²ctì Euclid vîi iºm
◦
gèc O, A l mët tªp lçi âng trong X sao cho O ∈ A. Khi â, tªp hñp c¡c
si¶u ph¯ng cüc cõa c¡c iºm thuëc F r(A) tròng vîi tªp c¡c si¶u ph¯ng
tüa cõa A∗ . Ngo i ra, n¸u x ∈ F r(A) câ si¶u ph¯ng cüc H th¼ tªp c¡c
iºm cõa F r(A∗ ) m t¤i â H l tüa èi vîi A∗ s³ tròng vîi tªp c¡c cüc
cõa t§t c£ c¡c si¶u ph¯ng tüa èi vîi A t¤i iºm x.
Chùng minh. Gi£ sû x ∈ F rA. Ta câ A∗ ÷ñc chùa trong nûa khæng gian
x¡c ành bði si¶u ph¯ng cüc H cõa x. T÷ìng tü, n¸u T l si¶u ph¯ng tüa
èi vîi A t¤i x vîi cüc p th¼ p ∈ H . Ngo i ra, p ∈ A∗ v¼ A∗∗ = A; A n¬m
trong nûa khæng gian x¡c ành bði H v chùa O. V¼ vªy, H l si¶u ph¯ng
tüa èi vîi A∗ t¤i p. V¼ A∗∗ = A n¶n b¬ng c¡ch n y ta nhªn ÷ñc t§t c£
c¡c si¶u ph¯ng tüa èi vîi A∗ .
Ta n¶u th¶m mët ti¶u chu©n núa cho t½nh lçi ngo i ba ti¶u chu©n ¢
n¶u ð möc tr÷îc.
4.3.12 M»nh ·. Gi£ sû A l mët mët tªp hñp âng vîi ph¦n trong
khæng réng. N¸u ð méi iºm bi¶n ·u tçn t¤i si¶u ph¯ng tüa th¼ A lçi.
◦
Chùng minh. Thüc vªy, ta gi£ sû ng÷ñc l¤i. L§y x ∈ A v gi£ sû tçn t¤i
◦
y, z ∈ A v t ∈ [y, z] sao cho t ∈/ A. V¼ x ∈ A v t ∈ / A n¶n o¤n th¯ng
[x, t] ct F r(A) ½t nh§t t¤i mët iºm u ∈]x, t[. Gi£ sû H l si¶u ph¯ng
tüa èi vîi A t¤i iºm u. Qua ba iºm x, y, z ta v³ mët m°t ph¯ng affine.
Khi â H s³ ct m°t ph¯ng n y theo mët ÷íng th¯ng i qua u. Nh÷ng
mët ÷íng th¯ng b§t ký i qua iºm b¶n trong u cõa tam gi¡c {x, y, z}
s³ ph¥n t¡ch thüc sü ho°c l x v y ho°c l x v z . i·u n y l m¥u
thu¨n.
Chó þ r¬ng i·u ki»n "ph¦n trong khæng réng" l khæng thº bä ÷ñc.
4.3.13 M»nh ·. Gi£ sû A l mët tªp hñp lçi âng. Khi â A ch½nh l
giao cõa t§t c£ c¡c nûa khæng gian âng chùa nâ.
Chùng minh. Thüc vªy, gi£ sû E 0 (A) l giao nâi tr¶n. â l mët tªp âng
lçi chùa A. Gi£ sû r¬ng tçn t¤i mët iºm x ∈ E 0 (A)\A. Sû döng H» qu£
4.3.5 vîi A v B = {x} ta s³ nhªn ÷ñc sü m¥u thu¨n.
4.3.14 M»nh ·. Gi£ sû A l tªp compact trong X, V l mët si¶u ph¯ng
ch¿ ph÷ìng n o â trong X . Khi â, tçn t¤i ½t nh§t l mët si¶u ph¯ng
tüa èi vîi A m song song vîi V .
Chùng minh. Thüc vªy, gi£ sû p : X → X/V l ph²p chi¸u cõa X l¶n
khæng gian th÷ìng. Th¸ th¼ p(A) l mët tªp hñp compact tr¶n ÷íng
th¯ng affine X/V . N¸u α v β l hai iºm bi¶n cõa p(A) (câ thº hai iºm
â tròng nhau) th¼ p−1 (α) v p−1 (β) l nhúng si¶u ph¯ng song song vîi
V v l tüa t¤i t§t c£ c¡c iºm cõa p−1 (α) ∩ A ho°c p−1 (β) ∩ A.
Nhªn x²t: Ph²p chùng minh tr¶n ch¿ ra r¬ng n¸u A 6= ∅ th¼ s³ tçn t¤i
◦
½t nh§t hai si¶u ph¯ng. Ng÷ñc l¤i, n¸u A âng nh÷ng khæng compac th¼
nhúng si¶u ph¯ng nh÷ vªy câ thº khæng câ. Ngo i ra, n¸u X l Euclid
th¼ X/V s³ câ c§u tróc Euclid tü nhi¶n v chi·u d i (câ ngh¾a l ÷íng
k½nh) cõa tªp compact p(A) gåi l chi·u rëng cõa A theo ph÷ìng ξ = V ⊥
v ÷ñc kþ hi»u l largξ A. Tªp hñp lçi câ b· rëng khæng êi l èi t÷ñng
cõa nhi·u nghi¶n cùu, kº c£ khi chi·u cõa nâ l d = 2.
Trong khæng gian Euclid, kh¡i ni»m lçi cho ph²p x¡c ành mët c¡ch
ch½nh x¡c "h¼nh c¦u b² nh§t chùa mët tªp compact cho tr÷îc".
4.3.15 ành l½. (ành lþ Jung) Gi£ sû A l compact trong khæng gian
affine Euclid X chi·u d. Khi â, A ÷ñc chùa trong mët h¼nh c¦u duy
nh§t câ b¡n k½nh b² nh§t. Ngo i ra, n¸u x l t¥m v r l b¡n k½nh cõa
h¼nh c¦u â th¼
(i) x ∈ E (A ∩ S(x, r)) ,

r
d
(ii) r ≤ diam(A).
2(d + 1)
Hìn núa, ¡nh gi¡ tr¶n l tèt nh§t câ thº.

Chùng minh. èi vîi t ≥ 0 b§t ký, °t Yt = {y ∈ X : B(y, t) ⊃ A}. V¼
r¬ng A l bà ch°n n¶n T = {t ∈ R : Yt 6= ∅} 6= ∅. D¹ th§y, n¸u t ≤ t0 th¼
Yt ⊂ Yt0 v Yt lT compact. V¼ d¢y gi£m c¡c tªp compact câ giao khæng
réng n¶n Yr = Yt 6= ∅, trong â r = inf T . N¸u x, y ∈ Yr v x 6= y th¼
t>r
r r
xy 2 xy 2
r2 − <rv r2 − ∈ T.
4 4
Suy ra Yr = {x}. Ta nhªn ÷ñc m¥u thu¨n.
Ta cán ph£i chùng minh (i) v (ii). º thüc hi»n ÷ñc i·u â, ta xem
X nh÷ khæng gian v²ctì (vîi iºm gèc x). Gi£ sû u ∈ S(x, 1) v ε > 0
b§t ký. Theo ành ngh¾a x v r, tçn t¤i a ∈ A sao cho
d(x, a) ≤ r < d(a, εu).
V¼ A l compact n¶n èi vîi méi iºm u ∈ S(x, 1), sau khi chuyºn qua
giîi h¤n khi ε → 0, ta s³ t¼m ÷ñc a ∈ A sao cho (a|u) ≤ 0 v d(x, a) = r.
i·u â s³ ÷a ¸n k¸t luªn (i). Thªt vªy, n¸u x ∈
/ E(A∩S(x, r)) th¼ theo
H» qu£ 4.3.5 s³ tçn t¤i si¶u ph¯ng H ph¥n t¡ch thüc sü x v A ∩ S(x, r).
Nh÷ng i·u â s³ m¥u thu¨n vîi k¸t qu£ tr¶n khi ¡p döng çng thíi èi
vîi hai v²ctì u v −u:
{u} ∪ {−u} = S(x, 1) ∩ H ⊥ .
º chùng minh (ii) chóng ta ¡p döng ành lþ Caratheodory. Ta câ:

d+1
X d+1
X
x= λi ai , λi ≥ 0, λi = 1, (ai )i=1,··· ,d+1 ⊂ S(x, r) ∩ A
i=1 i=1
°c bi»t, d(ai , aj ) ≤ δ = diam(A) èi vîi t§t c£ i 6= j . Cè ành ch¿ sè i

n o â, ta câ thº vi¸t 1 − λj = λi . Tø â rót ra
P
j6=i
X X
(1 − λi )δ 2 ≥ λi d2 (ai , aj ) = λj d2 (ai , aj )
j6=i j
v¼ r¬ng d(ai , ai ) = 0. Nh÷ng

d2 (ai , aj ) = kai k2 + kaj k2 − 2(ai |aj ) ≥ 2r2 − 2(ai |aj ),
tø â ta câ
! !
X X
2 2
(1 − λi )δ ≥ λj 2r − 2 ai | λ j aj = 2r2 − 2(ai |x) = 2r2
j j
(v¼ r¬ng x = 0 l gèc to¤ ë cõa khæng gian v²ctì X ). Cëng theo i tø 1
¸n d + 1, ta nhªn ÷ñc
X
(1 − λi )δ 2 = dδ 2 ≥ 2(d + 1)r2 .
i
Vªy (i) ¢ ÷ñc chùng minh. Ngo i ra, ¯ng thùc ch¿ câ thº câ ÷ñc khi
d(ai , aj ) = δ èi vîi t§t c£ i 6= j. i·u â x£y ra èi vîi ìn h¼nh ·u
X
Sd = {(λ1 , · · · , λd+1 ) ∈ Rd+1 : λi ≥ 0, ∀i, λi = 1 }
i
x²t trong si¶u ph¯ng chi·u d cho bði ph÷ìng tr¼nh λi = 1 trong Rd+1 .
P
i
4.4 Bi¶n cõa tªp lçi

B¥y gií chóng ta s³ nghi¶n cùu s¥u hìn v· iºm bi¶n cõa tªp hñp lçi.
4.4.1 ành ngh¾a. Gi£ sû A l mët tªp hñp lçi âng trong khæng gian
affine X chi·u d v x ∈ F r(A). Ng÷íi ta nâi r¬ng x l iºm c§p α n¸u
giao cõa t§t c£ c¡c si¶u ph¯ng tüa èi vîi A t¤i iºm x l khæng gian
con affine câ chi·u l α. iºm x gåi l ¿nh cõa A n¸u c§p cõa nâ α = 0;
ng÷ñc l¤i, n¸u α = d − 1 (câ ngh¾a l si¶u ph¯ng tüa t¤i x l duy nh§t)
th¼ ng÷íi ta nâi r¬ng tªp hñp A l nh®n t¤i iºm x.
4.4.2 M»nh ·. Tªp hñp lçi câ sè ¿nh khæng qu¡ ¸m ÷ñc.
Chùng minh. Trang bà cho X c§u tróc khæng gian v²ctì Euclid. èi vîi
x ∈ F r(A), gi£ sû CNx l nân chu©n tc èi vîi A t¤i x. H¼nh nân â
÷ñc x¡c ành nh÷ sau: CNx l hñp cõa c¡c tia vîi ¿nh x, méi tia â
trüc giao vîi si¶u ph¯ng tüa èi vîi A t¤i x v ÷ñc v³ v· ph½a ngo i cõa
si¶u ph¯ng nìi khæng chùa A. Hay nâi c¡ch kh¡c
CNx = {y ∈ X : (−
→−
xy| → ≤ 0, ∀z ∈ A} .
xz)
N¸u A l nh®n t¤i iºm x th¼ nân CNx ch¿ gçm mët tia duy nh§t. M°t
◦
kh¡c, kh¯ng ành x l ¿nh t÷ìng ÷ìng vîi i·u l CNx 6= ∅. N¸u
x, y ∈ F rA, x 6= y th¼ c¡c nân CNx , CNy l khæng giao nhau.
→ Thüc
vªy,
→
gi£ sû tçn t¤i iºm z ∈ CNx ∩ CNy . Theo gi£ thi¸t ta câ xw | xz ≤ 0
→ → → →
vîi måi w ∈ A. Do â xy | xz ≤ 0. T÷ìng tü, ta câ yx | yz ≤ 0. Suy
ra tam gi¡c xyz câ c¡c gâc khæng nhån t¤i c¡c ¿nh x v y . i·u â l
m¥u thu¨n vîi ành ngh¾a. V¼ ch¿ câ ¸m ÷ñc c¡c tªp mð ríi nhau trong
X n¶n m»nh · ÷ñc chùng minh.
4.4.3 ành ngh¾a. Gi£ sû A l lçi, x ∈ F r(A). iºm x gåi l iºm xu§t
ph¡t n¸u tçn t¤i si¶u ph¯ng H tüa t¤i x tho£ m¢n H ∩ A = {x}. iºm
y+z
x gåi l iºm cüc bi¶n n¸u tø x = , trong â y, z ∈ A ta câ y = z .
2
Tªp hñp lçi ÷ñc gåi l tªp lçi thüc sü, n¸u t§t c£ c¡c iºm bi¶n cõa nâ
l iºm xu§t ph¡t.
Nhªn x²t:
• ¿nh luæn luæn l mët iºm cüc bi¶n, nh÷ng ng÷ñc l¤i th¼ khæng óng.
Thüc vªy, n¸u mët ¿nh x khæng l iºm cüc bi¶n th¼ nâ n¬m ð ph¦n
trong cõa mët o¤n th¯ng [y, z] n o â thuëc tªp lçi. Khi â måi si¶u
ph¯ng tüa cõa A t¤i x luæn chùa ÷íng th¯ng qua y, z. ¥y l m¥u thu¨n.
• iºm xu§t ph¡t luæn luæn l iºm cüc bi¶n nh÷ng ng÷ñc l¤i th¼ khæng
óng. iºm xu§t ph¡t công l iºm bi¶n.
• Tªp hñp c¡c iºm cüc bi¶n cõa mët tªp compact khæng nh§t thi¸t l
âng. Nh÷ng nâ l âng n¸u d = 2.
Thüc vªy, gi£ sû d = 2 v d¢y iºm cüc bi¶n xn ti¸n ¸n x ∈ F r(A).
Gi£ sû x n¬m ð ph¦n trong cõa mët o¤n th¯ng [y, z] n o â thuëc tªp
lçi. Khi â [y, z] ⊂ F r(A), suy ra xn thuëc ph¦n trong t÷ìng èi cõa
[y, z]. ¥y l m¥u thu¨n.
• Gi£ sû x ∈ F r(A). Th¸ th¼ x l iºm cüc bi¶n khi v ch¿ khi tªp hñp
A\x l tªp lçi.
4.4.4 ành l½. (ành lþ Krein-Milman) Tªp hñp lçi compact tròng vîi
bao lçi cõa c¡c iºm cüc bi¶n cõa nâ.
Chùng minh. Ta kþ hi»u tªp hñp c¡c iºm cüc bi¶n cõa tªp hñp lçi A l
Extr(A). D¹ d ng rót ra r¬ng
Extr(A ∩ H) = (Extr(A)) ∩ H,
èi vîi b§t ký si¶u ph¯ng H l tüa èi vîi A.

Ta chùng minh ành lþ 4.4.4 b¬ng ph÷ìng ph¡p quy n¤p theo chi·u
d cõa khæng gian X .
Vîi d = 1 th¼ d¹ th§y ành lþ l óng.
Gi£ sû ành lþ óng ¸n chi·u d − 1, ta chùng minh nâ óng ¸n
chi·u d. º chùng minh kh¯ng ành A = E(Extr(A)) ta ch¿ c¦n chùng
tä bao h m thùc F r(A) ⊂ E(Extr(A)). Thªt vªy, gi£ sû x ∈ F r(A) v
H l si¶u ph¯ng tüa èi vîi A t¤i x. Khi â A ∩ H l lçi trong H v theo
gi£ thi¸t quy n¤p th¼
x ∈ H ∩ A = E(Extr(A ∩ H)) = E(Extr(A) ∩ H)

= E(Extr(A)) ∩ H ⊂ E(Extr(A)).
4.5 ành lþ Helly v ùng döng
ành lþ sau ¥y ÷ñc E. Helly ph¡t biºu v o n«m 1921 v sau â ÷ñc
nh to¡n håc M. Krasnosenskii chùng minh v o n«m 1946.
4.5.1 ành l½. (ành lþ Helly) Gi£ sû X lmët khæng gian affine chi·u
d v F l mët hå c¡c tªp hñp lçi trong X vîi #F > d + 1. Gi£ sû r¬ng
F tho£ m¢n hai i·u ki»n sau:
(i) d + 1 ph¦n tû b§t ký cõa F câ giao khæng réng;

(ii) Ho°c t§t c£ c¡c ph¦n tû cõa F l compact, ho°c hå F l húu h¤n.
Khi â giao cõa t§t c£ tªp hñp thuëc hå F l khæng réng.
Chùng minh.
Tr÷íng hñp thù nh§t: Hå F l húu h¤n v t§t c£ c¡c ph¦n tû cõa nâ
l compact.
Ta ch¿ c¦n chùng minh cho tr÷íng hñp #F = d + 2.
Ta chùng minh b¬ng c¡ch ti¸n h nh quy n¤p theo d = dim X.
Vîi d = 0 ành lþ l t¦m th÷íng.
d+2
Gi£ sû F = {C1 , ..., Cd+2 }. Gi£ sû ng÷ñc l¤i: Ci = ∅. Khi â, vîi
T
i=1
¡nh sè thù tü t÷ìng ùng ta câ
A = C1 ∩ · · · ∩ Cd+1 6= ∅ v A ∩ Cd+2 = ∅.
Gi£ sû H l si¶u ph¯ng ph¥n t¡ch thüc sü A v Cd+2 . X²t d + 1 tªp

con H ∩ C1 , · · · , H ∩ Cd+1 trong H ; chóng tho£ m¢n i·u ki»n (i) trong
chi·u d − 1 v¼ d tªp con b§t ký trong hå C1 , · · · , Cd+1 câ giao khæng réng
vîi vîi A (hiºn nhi¶n), vîi Cd+2 (theo i·u ki»n (i) èi vîi hå F ) v do
â vîi H (do t½nh lçi). Theo gi£ thi¸t quy n¤p, H ∩ C1 ∩ · · · ∩ Cd+1 = ∅.
i·u â m¥u thu¨n vîi vi»c chån H .
Tr÷íng hñp thù hai: F khæng nh§t thi¸t ph£i l húu h¤n, nh÷ng t§t
c£ c¡c ph¦n tû cõa nâ l compact.
Theo Tr÷íng hñp 1, mët hå con húu h¤n b§t ký cõa F câ giao khæng
réng. Tø lþ thuy¸t tæpæ ¤i c÷ìng, ta bi¸t r¬ng khi â F công câ giao
khæng réng. Thüc vªy, gi£ sû giao l réng. Ta câ thº gi£ sû r¬ng ∀x ∈
F1 , ∃Fx ∈ F sao cho x ∈ / Fx . Th¸ th¼ tçn t¤i l¥n cªn mð Ux cõa x sao
cho Ux ∩ Fx = ∅. Do t½nh compact n¶n F1 câ thº phõ bði c¡c l¥n cªn
Ux1 , · · · , Uxn , v i·u â m¥u thu¨n vîi kh¯ng ành F1 ∩Fx1 ∩· · ·∩Fxn 6= ∅.
Tr÷íng hñp thù ba: C¡c th nh ph¦n cõa F khæng nh§t thi¸t ph£i l
compact, nh÷ng hå F l húu h¤n.
Công nh÷ trong tr÷íng hñp thù nh§t, ta ch¿ c¦n chùng minh cho
tr÷íng hñp #F = d + 2. Gi£ sû F = {C1 , · · · , Cd+2 } l mët hå sao cho
giao cõa d + 1 tªp b§t ký tø hå n y l khæng réng. Chóng ta düng nhúng
tªp compact Ki ⊂ Ci sao cho giao cõa d + 1 tªp compac b§t ký trong hå
â l khæng réng. Th¸ th¼ ành lþ Helly s³ ÷ñc rót ra tø Tr÷íng hñp 1.
Tªp compact K1 ÷ñc düng nh÷ sau:
Theo gi£ thi¸t, tçn t¤i pi ∈
T
Cj (i = 2, · · · , d + 2).
j6=i
°t K1 = E(p2 , · · · , pd+2 ). Khi â K1T⊂ C1 v hå {K1 , C2 , · · · , Cd+2 }

công tho£ m¢n i·u ki»n (i) v¼ K1 ∩ Cj 3 pi èi vîi b§t ký i =
j≥2, j6=i
2, · · · , d + 2. T÷ìng tü nh÷ tr¶n, ta düng K2
4.5.2 H» qu£. Gi£ sû tr¶n m°t ph¯ng affine X câ hå F húu h¤n c¡c
o¤n th¯ng song song, cù méi ba o¤n th¯ng trong chóng th¼ câ mët c¡t
tuy¸n chung. Khi â, t§t c£ hå F câ mët c¡t tuy¸n chung.
Chùng minh. Trong tr÷íng hñp câ hai o¤n th¯ng n¬m tr¶n mët ÷íng
th¯ng th¼ t§t c£ c¡c o¤n th¯ng trong hå F ·u n¬m tr¶n ÷íng th¯ng
â. V h» qu£ ÷ñc d¹ d ng chùng minh.
B¥y gií gi£ sû r¬ng khæng câ hai o¤n th¯ng n o n¬m tr¶n còng mët
÷íng th¯ng. Chån trong X mët h» tröc to¤ ë sao cho tröc Oy song
song vîi c¡c o¤n th¯ng cõa chóng ta. èi vîi méi o¤n th¯ng S ∈ F,
°t S 0 = {(α, β) ∈ R2 : ÷íng th¯ng y = αx + β ct S}. Câ thº d¹
d ng kiºm tra S 0 l lçi trong R2 . Theo gi£ thi¸t, ba tªp hñp S 0 b§t ký
câ giao khæng réng. Tø â suy ra nhúng tªp hñp â câ mët iºm chung
(α, β) ∈ R2 ; nh÷ng khi â ÷íng th¯ng y = αx + β ct t§t c£ c¡c o¤n
th¯ng S tø F .
4.5.3 H» qu£. èi vîi mët tªp hñp lçi compact A trong khæng gian
affine X chi·u d tçn t¤i ½t nh§t mët iºm z ∈ A sao cho d¥y cung b§t ký
[u, v] cõa tªp hñp A m i qua z th¼ tho£ m¢n i·u ki»n
1 zu
≤ ≤ d.
d vz
Chùng minh. º chùng minh h» qu£ n y chóng ta x²t èi vîi méi iºm
x ∈ A, tªp hñp
1 d
Ax = x+ A,
d+1 d+1
d
â ch½nh l £nh cõa tªp hñp A qua ph²p và tü Vxd+1 t¥m x t sè d+1 d
.
Hå {Ax }x∈A tho£ m¢n c¡c i·u ki»n cõa ành lþ Helly vîi c¡c tªp hñp
compact Ax . Thªt vªy, gi£ sû ta câ {xi }i=1,··· ,d+1 ⊂ A v gåi y l trång
t¥m cõa c¡c iºm â:
1 X
y= xi .
d+1 i
Khi â, vîi méi i = 1, · · · , d + 1, ta câ

" #
1 d X 1
y= xi + xj ∈ Axi ,
d+1 d + 1 j6=i d
bði v¼ A l tªp hñp lçi. Do â y ∈ ∩d+1

i=1 Axi .
B¥y gií gi£ sû z ∈ Ax v [u, v] l d¥y cung i qua z . Tø i·u ki»n

T
x∈A
d
uz d
z ∈ Au suy ra z ∈ Vud+1 ([u, v]), câ ngh¾a l ≤ . Do â ta câ
uv (d + 1)
zu
≤ d. Thay êi và tr½ cõa u v v , chóng ta s³ nhªn ÷ñc b§t ¯ng thùc
vz
c¦n chùng minh.
4.5.4 H» qu£. (ành lþ Krasnosenskii) Gi£ sû A l mët tªp hñp compact
trong khæng gian affine Euclid chi·u d. Gi£ sû r¬ng vîi méi bë iºm
{xi }i=1,··· ,d+1 ⊂ A tçn t¤i y ∈ X º [xi , y] ⊂ A ∀i = 1, · · · , d + 1. Th¸
th¼ A l tªp sao.
Chùng minh. Þ t÷ðng ch½nh ð ¥y l : Vîi méi iºm x ∈ X ta x²t tªp
sao cüc ¤i Vx ⊂ A t¥m x chùa trong A, câ ngh¾a l :
Vx = {y ∈ A : [x, y] ⊂ A}
Tªp hñp Vx l compact, bði vªy bao lçi E(Vx ) cõa nâ công compact.
Theo i·u ki»n, d + 1 tªp hñp tòy þ câ d¤ng Vx câ giao khæng réng. Ta
công câ kh¯ng
T ành t÷ìng tü èi vîi E(Vx ). Nh÷ vªy theo ành lþ Helly
tçn t¤i y ∈ E(Vx ). Ta s³ chùng minh r¬ng A l tªp sao èi vîi y .
x∈A
Gi£ sû ng÷ñc l¤i, tçn t¤i x ∈ A sao cho [x, y] 6⊂ A. Ta trang bà cho
X c§u tróc cõa khæng gian Euclid . Gi£ sû x0 l iºm tr¶n o¤n th¯ng
[x, y] xa nh§t t½nh tø x sao cho [x, x0 ] ⊂ A v gi£ sû u l mët iºm
b§t ký trong [x, y]\A. Theo t½nh li¶n töc câ mët iºm w ∈]x0 , u] sao cho
d(w, x0 ) < d(u, A). Chån s ∈ [u, w] v t ∈ A sao cho d(s, t) = d([u, v], A).
Theo c¡ch chån th¼ s 6= u. Sû döng Bê · 4.1.17 èi vîi s v A v sau â
→
− →−

l èi vîi t v [u, w], ta nhªn ÷ñc st|sy ≤ 0 v Vt (v c£ E(Vt )) n¬m
trong nûa khæng gian khæng chùa x x¡c ành bði si¶u ph¯ng H i qua t
→
−
v trüc giao vîi st . Tø â ta câ y ∈
/ E(Vt ).
4.6 H m sè lçi
C¡c ành ngh¾a v ành lþ cì b£n
Nh÷ ta ¢ bi¸t, h m sè f : I → R (trong â I l mët kho£ng trong R)
÷ñc gåi l lçi n¸u ∀λ ∈ [0, 1] , ∀x, y ∈ I th¼ b§t ¯ng thùc sau tho£ m¢n
f (λx + (1 − λ)y) ≤ λf (x) + (1 − λ)f (y)
Sau ¥y ta ÷a ra ành ngh¾a têng qu¡t hìn.

4.6.1 ành ngh¾a. Gi£ sû A ⊂ X l mët tªp lçi trong khæng gian affine
X . Ta nâi ¡nh x¤ f : A → R l lçi n¸u ∀λ ∈ [0, 1] , ∀x, y ∈ A th¼ b§t
¯ng thùc sau tho£ m¢n
f (λx + (1 − λ)y) ≤ λf (x) + (1 − λ)f (y).
4.6.2 M»nh ·. Gi£ sû f : A → R, trong â tªp A l lçi. Khi â, t½nh
lçi cõa f t÷ìng ÷ìng vîi t½nh lçi cõa Epigr(f ) cõa f trong X ×R, trong
â
Epigr(f ) = {(x, t) ∈ X × R : x ∈ A v t ≥ f (x)}
4.6.3 ành ngh¾a. H m sè f : A → R, trong â A tªp lçi, ÷ñc gåi l

lçi thüc sü n¸u λ ∈]0, 1[, ∀x, y ∈ A : x 6= y th¼
f (λx + (1 − λ)y) < λf (x) + (1 − λ)f (y).
4.6.4 ành ngh¾a. H m sè f : A → R ÷ñc gåi l lãm n¸u h m sè (−f )

l lçi, câ ngh¾a l n¸u f (λx + (1 − λ) y) ≥ λf (x) + (1 − λ) f (y) vîi måi
λ ∈ [0, 1] , x, y ∈ A.
4.6.5 ành l½. (ành lþ Brunn-Minkowski) Gi£ sû A v B l hai tªp

hñp compact trong khæng gian affine X chi·u d v L l ë o Lebesgue
trong X . Th¸ th¼ h m sè
[0, 1] 3 λ 7→ L(λA + (1 − λ)B)1/d ∈ R
l h m sè lãm.
Chùng minh. Ta x²t mët c§u tróc Euclid trong khæng gian X sao cho L
l ë o Lebesgue v x²t möc ti¶u trüc chu©n cõa X . Kþ hi»u F l hå
c¡c h¼nh hëp mð, c¡c c¤nh cõa nâ song song vîi c¡c v²ctì cõa möc ti¶u
trüc chu©n.
Tr÷íng hñp thù nh§t: A v B thuëc hå F .
Kþ hi»u ai , bi (i = 1, · · · , d) l c¡c c¤nh cõa A v B . Khi â λA+µB ∈
F v tªp hñp n y câ c¡c c¤nh l λai + µbi , ∀λ, µ ≥ 0. Tø â ta câ
Y Y Y
L(A) = ai , L(B) = bi , L(λA + µB) = (λai + µbi ).
i i i
ai bi
°t ui = , vi = . Khi â λui + µvi = 1.
λai + µbi λai + µbi
Sû döng b§t ¯ng thùc Cauchy ta câ
λL (A)1/d + µL (B)1/d Y 1/d

Y 1/d
1/d
=λ ui +µ vi
L (λA + µB) i i
P
(λui + µvi )
λX µX i
≤ ui + vi = = 1.
d i
d i
d
Tr÷íng hñp thù hai: Gi£ sû A = S A , B = S B

m n
i j , trong â Ai , Bj ∈
i=1 j=1
F, ∀i, j v Ai ∩ Ai0 = ∅, Bj ∩ Bj 0 = ∅, ∀i 6= i0 , j 6= j 0 .
Trong tr÷íng hñp n y ti¸n h nh ph²p quy n¤p theo m + n. Gi£ sû
r¬ng m > 1. Khi â tçn t¤i mët si¶u ph¯ng H song song vîi si¶u ph¯ng
to¤ ë n o â v t¡ch thüc sü ½t nh§t hai tªp hñp trong hå {Ai }. i·u â
cho ph²p chóng ta biºu di¹n tªp hñp A d÷îi d¤ng A = A+ ∪ A− , trong
â A+ v A− l nhúng tªp hñp còng kiºu vîi A nh÷ng l hñp th nh cõa
m+ v m− h¼nh hëp con, ð â m+ < m v m− < m. Theo t½nh li¶n töc
th¼ tçn t¤i mët si¶u ph¯ng K song song vîi si¶u ph¯ng H v chia B ra
l m hai ph¦n B + v B − sao cho L(A+ )/L(A− ) = L(B + )/L(B − ). Khi
â, ta câ
L(A) = L(A+ ) + L(A− ), L(B) = L(B + ) + L(B − ).
Ngo i ra, B + v B − câ còng mët kiºu nh÷ B vîi n+ ≤ n, n− ≤ n. Nh÷

vªy câ thº ùng döng gi£ thi¸t quy n¤p èi vîi λA+ +µB + v λA− +µB − :
L (λA + µB) = L λA+ + µB + + L λA− + µB −

≥ (λL(A+ )1/d + µL(B + )1/d )d + (λL(A− )1/d + µL(B − )1/d )d
= (λL(A)1/d + µL(B)1/d )d .
Tr÷íng hñp thù ba: Gi£ sû A v B l nhúng tªp hñp compact tòy þ.
Tø lþ thuy¸t ë o Lebesgue ta bi¸t r¬ng c¡c tªp hñp A v B câ thº
x§p x¿ bði c¡c tªp hñp An , Bn câ d¤ng nh÷ ¢ x²t trong Tr÷íng hñp 2.
Khi â
|L(A) − L(An )| < ε, |L(B) − L(Bn )| < ε
Tø â rót ra b§t ¯ng thùc c¦n chóng minh.
4.6.6 H» qu£. èi vîi c¡c tªp compact A, B b§t ký ta câ

L(A + B)1/d ≥ L(A)1/d + L(B)1/d .
C¡c t½nh ch§t cõa h m lçi.

4.6.7 M»nh ·. Gi£ sû f : A → R l h m lçi. Ta gåi ph¦n trong t÷ìng
èi cõa A l ph¦n trong cõa A trong khæng gian con affine sinh bði A.
Khi â f bà ch°n tr¶n tr¶n mët tªp compact b§t ký n¬m trong ph¦n trong
t÷ìng èi cõa A v bà ch°n d÷îi tr¶n mët tªp con bà ch°n b§t ký cõa A.
◦ ◦
Chùng minh. Ta ch¿ c¦n x²t tr÷íng hñp A 6= ∅. Gi£ sû x ∈ A l mët
iºm n o â v H l si¶u ph¯ng tüa èi vîi Epigr(f ) t¤i iºm (x, f (x)).
Gi£ sû g : X → R l mët d¤ng affine sao cho H = g −1 (0). Theo ph²p
düng th¼ f ≥ g v mët d¤ng affine b§t ký l bà ch°n tr¶n mët tªp hñp bà
ch°n.
◦
Gi£ sû K ⊂ A l compact. èi vîi méi iºm x ∈ K tçn t¤i ìn h¼nh
◦
Sx cõa X chùa trong A sao cho x ∈ Int(E(Sx )). Do t½nh compact cõa
K n¶n ta câ thº phõ K b¬ng mët sè húu h¤n c¡c ìn h¼nh n y. Th¸
nh÷ng gi¡ trà cõa f t¤i mët iºm x ∈ K ÷ñc l m trëi bði gi¡ trà cüc
¤i trong sè c¡c gi¡ trà cõa f t¤i c¡c ¿nh cõa (mët sè húu h¤n) c¡c ìn
h¼nh n y.
B¤n åc h¢y tü chùng minh c¡c m»nh · sau.

4.6.8 M»nh ·. Gi£ sû h m sè f : A → R l lçi, trong â A l tªp lçi.
Khi â nâ s³ li¶n töc t¤i mët iºm b§t ký thuëc ph¦n trong t÷ìng èi cõa
A.
4.6.9 M»nh ·. Gi£ sû h m sè f : A → R l lçi, trong â A l tªp lçi
mð. Khi â f s³ kh£ vi h¦u khp nìi v ¤o h m cõa nâ s³ li¶n töc t¤i
nhúng nìi m nâ x¡c ành.
4.6.10 M»nh ·. H m sè lçi thüc sü f : A → R, trong â A l tªp lçi,

ch¿ ¤t cüc tiºu nhi·u nh§t t¤i mët iºm.
H m sè Loewner-Behrend
Gi£ sû Q(E) l tªp hñp t§t c£ c¡c c§u tróc Euclid tr¶n khæng gian v²ctì
thüc E chi·u d. ¥y l mët tªp hñp lçi mð trong khæng gian v²ctì P2• (E)
c¡c d¤ng to n ph÷ìng tr¶n E . Cè ành tr¶n E mët ë o Lebesgue L
n o â.
Méi d¤ng q ∈ Q(E) t÷ìng ùng vîi ellipsoid q −1 (1), bao lçi cõa nâ l
h¼nh ellipsoid E(q) = q −1 ([0, 1]). Chóng ta muèn t½nh thº t½ch L(E(q)).
Gi£ sû A (t÷ìng ùng A0 ) l ma trªn cõa d¤ng q trong cì sð B (t÷ìng
ùng B0 ) cõa khæng gian E . Khi â A0 = t SAS , trong â S l ma trªn
trong cì sð B cõa ¯ng c§u f ∈ Isom(E) m f (B) = B0 . °c bi»t, n¸u
B v B 0 l unita èi vîi L trong E (cì sð unita trong E ÷ñc ành ngh¾a
nh÷ l £nh cõa cì sð ch½nh tc trong Rd qua ¯ng c§u Rd → E v sinh
ra ë o L tr¶n E ), th¼ det S = 1 v det A = det A0 . Nh÷ vªy ta câ thº
ành ngh¾a ành thùc cõa d¤ng q ∈ Q(E) èi vîi L:
detL q = det A,
trong â A l ma trªn cõa q trong mët cì sð unita b§t ký. Khi â, ta câ
L(E(q)) = β(d)(detL q)−1/2 .
Thüc vªy, chóng ta x²t c§u tróc Euclid tr¶n E vîi ë o ch½nh tc
L v gi£ sû f ∈ Isom(E) sao cho f (B(0, 1)) = E(q). i·u â câ ngh¾a
l f ∗ q = ||.||2 , trong â chu©n ||.|| ÷ñc sinh ra bði c§u tróc Euclid. °c
bi»t, v¼ ma trªn cõa ||.||2 l ma trªn ìn và I n¶n ma trªn A thäa m¢n
I = t U AU , trong â U l ma trªn cõa f trong cì sð trüc chu©n b§t ký.
V¼ vªy det A(det f )2 = 1. Ta l¤i câ
L(E(q)) = |det f | L(B(0, 1)) = |det f | β(d) = β(d)(detL q)−1/2
4.6.11 M»nh ·. H m sè Q(E) 3 q 7→ L(E(q)) ∈ R l lçi thüc sü.
Chùng minh. Gi£ sû q, q 0 ∈ Q(E). Khi â tçn t¤i mët cì sð L-unita m

c£ hai d¤ng tr¶n ·u câ d¤ng ÷íng ch²o:
X X
q= ai x2i , q 0 = a0i x2i
i i
Khi â,Qành thùc cõaQhai d¤ng q, q 0 trong cì sð n y t÷ìng ùng b¬ng

det q = ai , det q 0 = a0i . Gi£ sû λ, λ0 ≥ 0 v λ + λ0 = 1. Ta câ
i i
Y
det (λq + λ0 q 0 ) = (λai + λ0 a0i )
i
Theo b§t ¯ng thùc Cauchy mð rëng (xem V½ dö 4.6.17), ta câ

λ0
Y Y
(det(λq + λ0 q 0 ))−1/2 = (λai + λ0 a0i )−1/2 ≤ (aλi a0i )−1/2
i i
0
Y Y
= [( ai )−1/2 ]λ · [( a0i )−1/2 ]λ ≤ λ(det q)−1/2 + λ0 (det q 0 )−1/2 .
i i
¯ng thùc ch¿ câ thº x£y ra khi v ch¿ khi ai = a0i , câ ngh¾a l
q = q0.
Chóng ta ùng döng c¡c m»nh · º chùng minh ành lþ sau

4.6.12 ành l½. (ành lþ Loewner-Behrend) Gi£ sû E l khæng gian
v²ctì thüc húu h¤n chi·u ÷ñc trang bà mët ë o Lebesgue n o â. N¸u
K l tªp con compact vîi ph¦n trong khæng réng trong E th¼ s³ tçn t¤i
mët h¼nh ellipsoid duy nh§t câ thº t½ch b² nh§t m chùa K .
Chùng minh. Theo c¡c m»nh · 4.6.10, 4.6.11 v do t½nh li¶n töc cõa
h m sè q 7→ L(E(q)) n¶n ta ch¿ c¦n ch¿ ra r¬ng câ thº t¼m ÷ñc mët
iºm cüc tiºu tr¶n mët tªp hñp lçi compact ÷ñc chån th½ch hñp trong
Q(E).V¼ K l bà ch°n n¶n s³ tçn t¤i ½t nh§t mët h¼nh ellipsoid E(q0 ) chùa
K . X²t tªp hñp sau
A = q ∈ Q(E) : E(q) ⊃ K v detL q ≥ detL q0

Ch¿ c¦n chùng minh r¬ng tªp hñp A lçi compact trong Q(E).
Chóng ta s³ chùng minh r¬ng A l lçi. Thüc vªy, t½nh lçi èi vîi i·u
ki»n detL q ≥ detL q0 ÷ñc suy ra tø M»nh · 4.6.11. T½nh lçi èi vîi i·u
ki»n E(q) ⊃ K ÷ñc lªp luªn nh÷ sau: n¸u cho hai h¼nh ellipsoid
E(q) = {x ∈ X : q (x) ≤ 1} , E(q 0 ) = {x ∈ X : q 0 (x) ≤ 1}
v n¸u q, q 0 ∈ A, λ ∈ [0, 1], th¼
(λq + (1 − λ) q 0 ) (x) = λq (x) + (1 − λ) q 0 (x) ≤ 1.
Chóng ta s³ chùng minh r¬ng A âng trong P2• (E). Thüc vªy, tªp
hñp A ÷ñc cho b¬ng nhúng b§t ¯ng thùc khæng nghi¶m ng°t èi vîi
c¡c h m sè li¶n töc, nh÷ng ð ¥y c¦n thªn trång v¼ Q(E) l mð trong
P2• (E). Bi¶n cõa Q(E) l nhúng d¤ng to n ph÷ìng suy bi¸n ÷ñc x¡c
ành bði ph÷ìng tr¼nh detL = 0. Tªp hñp n y khæng giao vîi A. V¼ vªy
A l âng trong P2• (E).
Cuèi còng, chóng ta s³ chùng minh r¬ng A l bà ch°n. Tr÷îc h¸t i·u
ki»n E(q) ⊃ K s³ k²o theo i·u ki»n E(q) ⊃ E(K ∪ (−K)), trong â
(−K) èi xùng cõa K qua gèc to¤ ë. Ngo i ra, tªp hñp E(K ∪ (−K))
◦
câ ph¦n trong khæng réng, bði v¼ K 6= ∅. Trang bà cho E mët c§u tróc
Euclid. Gi£ sû ε > 0 sao cho B (0, ε) ⊂ E(K ∪ (−K)). C¡c gi¡ trà ri¶ng
λi cõa d¤ng to n ph÷ìng q ∈ Q(E) èi vîi c§u tróc ang x²t tho£ m¢n
1
b§t ¯ng thùc λi ≤ , ∀i v¼ E(q) ⊃ B(0, ε). V i·u â suy ra r¬ng A l
ε
bà ch°n.
4.6.13 H» qu£. Gi£ sû G l mët nhâm con compact trong GL(E). Khi
â tçn t¤i d¤ng q ∈ Q(E) b§t bi¸n èi vîi G.
Chùng minh. Thüc vªy, gi£ sû H l mët tªp con compact b§t ký cõa E
vîi ph¦n trong khæng réng v K = G(H) l quÿ ¤o cõa H d÷îi t¡c
döng cõa nhâm G. Gi£ sû E(q) l h¼nh ellipsoid vîi thº t½ch nhä nh§t
chùa K . Khi â E(q) l b§t bi¸n èi vîi måi g ∈ G. Thüc vªy, theo
c¡ch düng, g(K) = K v g(E(q)) ⊃ K èi vîi b§t ký g ∈ G. Cuèi còng,
L(g(E(q))) = L(E(q)), bði v¼ det g = 1, ∀g (trong tr÷íng hñp ng÷ñc l¤i,
G s³ khæng compact v¼ det(g n ) = (det g)n ). V¼ ellipsoid vîi thº t½ch nhä
nh§t l duy nh§t n¶n g(E(q)) = E(q). Do â d¤ng q tho£ m¢n i·u ki»n
g ∗ q = q, ∀g ∈ G.
Chóng ta trð l¤i v§n · iºm cüc trà cõa h m sè lçi.

4.6.14 M»nh ·. Gi£ sû f : A → R l mët h m lçi li¶n töc. Khi â
f s³ ¤t iºm cüc ¤i t¤i ½t nh§t mët iºm cüc bi¶n cõa A, câ ngh¾a l
supA f = supExtr(A) f.
Chùng minh. Theo ành lþ Caratheodory v ành lþ Krein-Milman, méi

iºm a ∈ A l trång t¥m cõa mët sè húu h¤n c¡c iºm cüc bi¶n. Do â
n¸u M = supExtr(A) f th¼ f (a) ≤ M, ∀a ∈ A.
C¡c ti¶u chu©n cõa t½nh lçi

Tr÷îc h¸t ta nhc l¤i k¸t qu£ cê iºn sau.
4.6.15 M»nh ·. Gi£ sû I ⊂ R l mët kho£ng, f : I → R l mët h m
sè kh£ vi c§p hai. Khi â f l lçi khi v ch¿ khi f 00 (x) ≥ 0, ∀x ∈ I ; n¸u
f 00 (x) > 0, ∀x ∈ I th¼ f l lçi thüc sü.
4.6.16 H» qu£. Gi£ sû f : A → R thuëc lîp C , ð â A l 2

tªp con mð
trong X . Khi â f l lçi khi v ch¿ khi ¤o h m c§p hai cõa nâ
→
− → −
f 00 (x) : X × X → R
l d¤ng to n ph÷ìng x¡c ành nûa d÷ìng èi vîi méi x, câ ngh¾a l
→
−
f (x) (y, y) ≥ 0 èi vîi t§t c£ y ∈ X . Hìn núa, n¸u f 00 (x)(y, y) >
00
→
−
0, ∀x ∈ A v ∀y ∈ X \0, th¼ f s³ lçi thüc sü.
4.6.17 V½ dö. H m sè −log x l lçi thüc sü trong R∗+ .
Thüc vªy, v¼ (− log x)00 = 1

x2
> 0 n¶n h m sè −log x l lçi thüc sü
trong R∗+ . Tø â ta câ
− log (λa + λ0 a0 ) ≤ −λ log a − λ0 log a0
(λ, λ0 ≥ 0, λ + λ0 = 1) .
V¼ log l mët h m sè t«ng n¶n ta câ b§t ¯ng thùc sau:
0
λa + λ0 a0 ≥ aλ a0λ , ∀λ, λ0 ≥ 0, λ + λ0 = 1
V têng qu¡t l
X Y X
λ i ai ≥ aλi i , ∀λi ≥ 0 v λi = 1.
i i i
Trong tr÷íng hñp ri¶ng chóng ta nhªn ÷ñc b§t ¯ng thùc trung b¼nh
h¼nh håc: n
a1 + · · · + an
a1 · · · an ≤ , ∀ ai ≥ 0,
n
trong â nâ ch¿ trð th nh ¯ng thùc khi t§t c£ ai b¬ng nhau.
√
Khi n = 2 nâ th nh b§t ¯ng thùc ìn gi£n a + b ≥ 2 ab, ∀ a, b ≥ 0.
4.6.18 V½ dö. èi vîi sè thüc b§t ký p > 1 h m sè R ∗
+ 3 x 7→ xp ∈ R
lçi thüc sü v¼ f 00 (x) = p (p − 1) xp−2 . Tø â suy ra
X X X
( λi ai )p ≤ λi api , ∀ai > 0, ∀λi ≥ 0 m λi = 1.
i i i
L¤i ¡p döng b§t ¯ng thùc tr¶n cho c¡c sè

!−1 !
X X
λi = yiq yiq , ai = yiq xi yi1−q .
i i
ta nhªn ÷ñc b§t ¯ng thùc Holder:

!1/p !1/q
X X X
xi y i ≤ xpi yiq
i i i
1 1
(p > 1, + = 1, xi ≥ 0, yi ≥ 0)
p q
Cuèi còng, tø b§t ¯ng thùc Holder ta suy ra ¡nh x¤ Rd 3 (x1 , · · · xd ) 7→

p1
x¡c ành mët chu©n trong Rd khi p > 1.
P
|xi |
i
Thüc vªy, ta c¦n chùng minh r¬ng

! p1 !1/p !1/p
X X X
|xi + yi | ≤ |xi |p + |yi |p
i i i
(b§t ¯ng thùc Minkowski).
Ta câ ÷ñc i·u â tø c¡c d¡nh gi¡ sau, trong â b§t ¯ng thùc
Holder ÷ñc sû döng hai l¦n:
!1/p !(p−1)/p
X p−1
X p
X p
|xi | |xi + yi | ≤ |xi | |xi + yi | ,
i i i
!1/p !(p−1)/p
X X X
|yi | |xi + yi |p−1 ≤ |yi |p |xi + yi |p ,
i i i
X X
|xi + yi |p = (|xi | + |yi |) |xi + yi |p−1 ≤
i i
!(p−1)/p  !1/p !1/p 
X X X
≤ |xi + yi |p  |xi |p + |yi |p .
i i i
C¡c b§t ¯ng thùc Holder v Minkowski âng mët vai trá quan trång
trong Gi£i t½ch hi»n ¤i. Chóng cho ph²p ta ành ngh¾a ÷ñc khæng gian
Lp .
Ta s³ k¸t thóc ch÷ìng n y b¬ng vi»c kh£o s¡t mèi quan h» giúa h m
lçi v tªp lçi.
Gi£ sû X l khæng gian v²ctì Euclid. H m sè lçi f : X → R ÷ñc gåi
l thu¦n nh§t d÷ìng (hay cán gåi l phi¸m h m ành cï ) n¸u
f (λx) = λf (x) , ∀x ∈ X, ∀λ ≥ 0
V½ dö: Méi chu©n trong X l h m sè lçi thu¦n nh§t d÷ìng.

N¸u f l mët h m sè lçi thu¦n nh§t d÷ìng th¼
C (f ) = {x ∈ X : f (x) ≤ 1}
◦
l mët tªp hñp con lçi trong X . Ng÷ñc l¤i, n¸u C l compact lçi v 0 ∈ C
th¼
fC (x) = inf {λ : λ > 0, x ∈ λC}
l mët h m sè lçi thu¦n nh§t d÷ìng. Ngo i ra, fC (x) l chu©n khi v ch¿
khi C = −C , tùc l C l èi xùng. Bi¶n cõa C l fC−1 (1). Ta gåi fC l
h m kho£ng c¡ch tr¶n C , hay phi¸m h m Minkowski cõa tªp C .
N¸u C l tªp hñp con bà ch°n trong X th¼
hC (x) = sup {(y |x ) : y ∈ C}
l h m lçi thu¦n nh§t d÷ìng v ÷ñc gåi l h m tüa cõa C .

◦
N¸u C l mët tªp hñp lçi compact v 0 ∈ C th¼
fC ∗ = hC , hC ∗ = fC .
Ch÷ìng 5
a di»n lçi
5.1 Nhúng t½nh ch§t tæpæ cì b£n cõa a
di»n lçi
ành ngh¾a v v½ dö
Gi£ sû X l khæng gian affine d chi·u.
5.1.1 ành ngh¾a. Mët tªp con cõa X ÷ñc gåi l mët khèi a di»n lçi
n¸u nâ l giao cõa mët sè húu h¤n c¡c nûa khæng gian âng. H¼nh a di»n
l khèi a di»n lçi compact vîi ph¦n trong kh¡c réng. Khi dim X = 2 th¼
ta gåi l a gi¡c (h¼nh a gi¡c) thay v¼ khèi a di»n (h¼nh a di»n).
V½ dö:
a. H¼nh hëp: N¸u {xi }i=0,1,···d l h» c¡c iºm ëc lªp th¼ h¼nh hëp
d
λi −
x−→
X
P = {x0 + o xi | λi ∈ [0, 1] (1 ≤ i ≤ d)}
i=0
l mët h¼nh a di»n.

b. ìn h¼nh: T÷ìng tü ta câ
Xd X
P ={ λi xi | λi ≥ 0, λi = 1 (1 ≤ i ≤ d)}
i=0 i
243
244 CH×ÌNG 5. A DIN LÇI
công l mët h¼nh a di»n.
c. Ba lo¤i h¼nh a di»n th÷íng g°p gçm:
- Khèi lªp ph÷ìng chu©n:
Cubd = {(xi , · · · , xd ) | |xi | ≤ 1 (1 ≤ i ≤ d)}.
- çng khèi chu©n:

X
Cocd = {(x1 , · · · , xd ) | |xi | ≤ 1}.
i
- ìn h¼nh chu©n:

X
Simpd = {(x1 , · · · , xd+1 ) | xi = 1, xi ≥ 0 (1 ≤ i ≤ d)}.
i
Khèi lªp ph÷ìng v çng khèi chu©n l h¼nh a di»n n¬m trong khæng
gian Rd , trong khi â P Simpd l mët h¼nh a di»n n¬m trong si¶u ph¯ng
H = {(x1 , · · · , xd+1 ) | i xi = 1} cõa Rd+1 .
d. èi ngü: Gi£ sû X l khæng gian v²ctì Euclid.
Vîi méi A ⊂ X ta ¢ ành ngh¾a tªp cüc cõa A l tªp
A∗ = {y ∈ X|(y|x) ≤ 1 ∀x ∈ A}.
D¹ th§y A∗ l tªp lçi.

Gi£ sû {ai }ni=1 l tªp húu h¤n c¡c iºm trong X , Q = E(a1 , · · · , an )
l bao lçi cõa nâ. Khi â, tªp cüc lçi Q∗ cõa Q l mët khèi a di»n lçi.
◦
Nâ công l mët h¼nh a di»n lçi n¸u O ∈ Q v trong tr÷íng hñp â ta
gåi Q∗ l èi ngü cõa Q.
Thüc vªy, tø ành ngh¾a ta suy ra
X X
Q∗ = {x ∈ X | (x | λi ai ) ≤ 1 vîi b§t ký λi ≥ 0 m λi = 1}
i i
v do â Q∗ = ∈ X | (x | ai ) ≤ 1} l mët khèi a di»n lçi.

T
i {x
V½ dö: èi ngü cõa Cubd l Cocd v ng÷ñc l¤i.
C¡c t½nh ch§t cõa a di»n lçi

5.1.2 ành l½. (C§u tróc cõa khèi a di»n) Tn
Gi£ sû P l mët khèi a di»n vîi ph¦n trong kh¡c réng v P = i=1 Ri ,
trong â Ri l nûa khæng gian âng v gi£ sû r¬ng sè n l nhä nh§t. Khi
â
i) C¡c Ri l ho n to n x¡c ành ch¿ sai kh¡c nhau mët ho¡n và.
ii) N¸u Hi l si¶u ph¯ng F rRi x¡c ành bði nûa khæng gian âng Ri th¼
giao Hi ∩ P l khèi a di»n lçi vîi ph¦n trong kh¡c réng n¬m trong Hi
v ÷ñc gåi l m°t thù i (hay c¤nh n¸u d = 2) cõa P v ÷ñc kþ hi»u l
F acei P .
iii) Bi¶n cõa P l tªp hñp c¡c m°t cõa P .
Chùng minh. Vîi méi i cè ành ta °t

\
P0 = Rj .
j6=i
◦
V¼ ta gi£ thi¸t n l nhä nh§t n¶n tçn t¤i x ∈ P 0 \Ri . Gi£ sû a ∈ P . Theo
◦
Bê · 4.2.3, iºm y =]a, x[∩Hi n¬m trong P 0 . Do â y thuëc ph¦n trong
◦ ◦ T ◦
cõa Hi P 0 trong Hi . V¼ Ri = Ri \Hi v P = i Ri n¶n ta câ
T
[ \ [
F rP = (F rRi ∩ ( Rj )) = (Hi ∩ P ) = ∪i F acei P.
i j6=i i
Nh÷ vªy ta chùng minh ÷ñc (iii).

V¼ Hi l ph¥n bi»t n¶n c¡c m°t ho n to n ÷ñc x¡c ành bði P nh÷ l
c¡c tªp con cõa X . Do â Ri công câ t½nh ch§t nh÷ vªy.
Chó þ: Tø nay v· sau méi khi ta nâi khèi a di»n lçi vîi ph¦n trong
kh¡c réng th¼ ta hiºu l giao cõa c¡c nûa khæng gian âng vîi sè nûa
khæng gian l nhä nh§t câ thº ÷ñc.
Gi£ sû X l khæng gian affine chi·u d.
5.1.3 ành ngh¾a. Cho P l khèi a di»n lçi câ ph¦n trong kh¡c réng.
Mët m°t cõa P cán ÷ñc gåi l mët (d−1)-m°t, mët k -m°t cõa P l mët
m°t cõa mët (k + 1)-m°t cõa P (k = 0, 1, · · · , d − 2). Mët 1-m°t gåi l
c¤nh. Hai k -m°t ÷ñc gåi l k· nhau n¸u giao cõa chóng l (k − 1)-m°t.
M»nh · sau ¥y ÷ñc suy ra tø ành ngh¾a v t½nh ch§t l n¸u si¶u
ph¯ng tüa t¤i mët iºm x n¬m trong ph¦n trong t÷ìng èi cõa [y, z] ⊂ P
th¼ si¶u ph¯ng â chùa [y, z].
5.1.4 M»nh ·. Cho P l khèi a di»n lçi câ ph¦n trong kh¡c réng.
i) N¸u x ∈ F rP th¼ giao cõa c¡c si¶u ph¯ng x¡c ành bði c¡c m°t chùa
x tròng vîi giao cõa c¡c si¶u ph¯ng tüa cõa P t¤i x. Do â c¡c iºm câ
bªc α cõa P t¤o th nh ph¦n trong t÷ìng èi cõa c¡c α-m°t cõa P v °c
bi»t l c¡c ¿nh cõa P tròng vîi c¡c 0-m°t cõa chóng.
ii) C¡c ¿nh cõa P tròng vîi c¡c iºm cüc bi¶n cõa P .
5.1.5 H» qu£. Cho X l

◦
khæng gian v²ctì Euclid v Q l h¼nh a di»n
thäa m¢n 0 ∈ Q . Khi â c¡c k -m°t cõa Q t÷ìng ùng 1 − 1 vîi c¡c
(d − k − 1)-m°t cõa èi ngü Q∗ theo quy tc sau: N¸u Y l khæng gian
con k chi·u x¡c ành k -m°t ¢ cho cõa Q th¼ khæng gian con Y ∗ x¡c ành
m°t t÷ìng ùng cõa Q∗ l giao cõa c¡c si¶u ph¯ng cüc cõa c¡c ¿nh cõa
Y.
5.1.6 ành ngh¾a. (Gâc nhà di»n cõa h¼nh a di»n) Do méi mët c¤nh
chùa óng hai ¿nh n¶n theo nguy¶n lþ èi ngü ta câ méi mët (d − 2)-
m°t A cõa h¼nh a di»n chi·u d ·u l giao cõa óng hai m°t F, F 0 . Gåi
R, R0 t÷ìng ùng l c¡c nûa khæng gian âng ùng vîi F, F 0 m chóng x¡c
→
−
ành P . Chån c¡c v²ctì ìn và ξ, ξ ∈ X sao cho ξ ⊥ F v iºm cuèi cõa
0
v²ctì ξ thuëc P (ta chån t÷ìng tü èi vîi ξ ). Ta ành ngh¾a gâc nhà di»n
0
(gâc n¸u d = 2) cõa P t¤i (d − 2)-m°t A l gâc ξξ 0 ∈]0, π[. N¸u d = 2 th¼
A l ¿nh cõa P .
5.1.7 M»nh ·. Hai m°t còng chi·u cõa mët khèi a di»n câ thº ÷ñc
nèi vîi nhau b¬ng mët d¢y c¡c m°t k· nhau câ còng sè chi·u vîi hai m°t
¢ cho.
Chùng minh. Tr÷îc h¸t x²t tr÷íng hñp hai m°t n y l (d − 1)-m°t. Gi£
sû x, y ∈ P l tòy þ. Gåi Y l ph¯ng cõa X chùa x v y . Ta câ Y ∩ P
l mët h¼nh a gi¡c, c¡c m°t cõa a gi¡c n y l giao cõa c¡c m°t cõa P
vîi Y . V¼ th¸ ta chuyºn b i to¡n sang tr÷íng hñp khi P l a gi¡c. Vîi
F l mët c¤nh b§t k¼, ta gåi F l tªp hñp c¡c c¤nh sao cho F chùa F v
méi c¤nh k· vîi mët c¤nh cõa F th¼ công n¬m trong F . Th¸ th¼ F vøa
mð, vøa âng trong tªp lçi F rP. Do â F = F rP . Tr÷íng hñp m°t câ
chi·u b§t ký ÷ñc chùng minh b¬ng c¡ch ¡p döng k¸t qu£ tr¶n v quy
n¤p.
M»nh · sau ¥y ÷ñc suy ra ngay tø c¡c kh¯ng ành tr¶n.
5.1.8 M»nh ·. Méi h¼nh a di»n luæn câ húu h¤n c¡c ¿nh v nâ l
bao lçi cõa h» c¡c ¿nh â. Ng÷ñc l¤i, bao lçi cõa mët hå húu h¤n c¡c
iºm l khèi a di»n lçi compact.
Chùng minh. Gi£ sû S = {x1 , x2 · · · , xn }. Ta chùng minh b¬ng quy n¤p

theo n.
Thüc vªy, vîi n = 1 k¸t qu£ l hiºn nhi¶n.
L§y mët ph¦n tû xn thuëc S sao cho xn khæng thuëc bao lçi cõa c¡c
iºm cán l¤i. Theo gi£ thi¸t quy n¤p th¼ bao lçi cõa x1 , x2 , · · · , xn−1 câ
d¤ng
conv{x1 , · · · , xn−1 } = ∩li=1 Ri ,
ð ¥y Ri l c¡c nûa khæng gian âng. Rã r ng tçn t¤i i0 º xn 6∈ Hi0 (si¶u
ph¯ng t÷ìng ùng vîi Ri0 ). Sè ch¿ sè i º xi ∈ Ri0 còng lm l n − 2. Sû
döng gi£ thi¸t quy n¤p cho bao lçi cõa c¡c iºm thuëc Hi0 ta ÷ñc bao
lçi cõa nâ câ d¤ng giao cõa c¡c nûa khæng gian âng Rk0 trong Hi0 . Gåi
Rk00 t÷ìng ùng l nûa khæng gian âng sinh bði xn v Rk0 . Tø â ta suy
ra ÷ñc i·u ph£i chùng minh.
5.1.9 H» qu£. N¸u P, Q l hai h¼nh a di»n th¼ têng Minkowski λP +

(1 − λ)Q công l mët h¼nh a di»n vîi måi λ ≥ 0.
Cæng thùc Euler

Trong möc n y ta gi£ sû X l khæng gian Euclid ba chi·u.
5.1.10 ành ngh¾a. Cho h¼nh a di»n P. Ta gåi:

Ξ = tªp hñp c¡c c¤nh cõa P , α = #Ξ;
= tªp c¡c ¿nh cõa thuëc çng thíi m°t, i;
P P
i P i σ i = #
= tªp hñp c¡c ¿nh cõa P , σ = # ;
P P
Φi = tªp hñp c¡c m°t cõa P câ i c¤nh, φi = #Φi ;
Φ = tªp t§t c£ c¡c m°t cõa P , φ = #Φ. Khi â ta câ:
X X X X
σ= σi , φ= φi , 2α = iσi = iφi ;
i i i i
5.1.11 ành l½. (Cæng thùc Euler)

Vîi méi h¼nh a di»n ta câ h» thùc: σ − α + φ = 2.
◦
Chùng minh. L§y iºm O ∈ P v gi£ sû S = S(0, 1) l h¼nh c¦u ìn và
cõa XO .
x
Chi¸u bi¶n cõa P l¶n S qua ¡nh x¤ p : F rP 3 x 7−→ ∈ S . C¡c
kxk
¿nh cõa P trð th nh c¡c iºm cõa S , c¡c c¤nh trð th nh c¡c cung cõa
h¼nh trán lîn v c¡c m°t trð th nh c¡c h¼nh a gi¡c c¦u. V¼ P lçi v
◦
O ∈ P n¶n c¡c si¶u ph¯ng chùa O v mët c¤nh ct P l m hai ph¦n. Tø
â ta câ c¡c h¼nh a gi¡c c¦u câ ÷ñc ·u lçi v sè h¼nh a gi¡c â câ i
m°t l φi ; méi c¤nh l c¤nh chung cõa hai m°t v câ α c¤nh nh÷ th¸; sè
¿nh thuëc i m°t l σi v méi c¤nh chùa hai ¿nh.
V¼ p(F rP ) = S v c¡c a gi¡c lçi khæng chçng nhau n¶n têng c¡c gâc
quanh méi ¿nh l 2π v têng c¡c gâc l
X
2π = 2πσ.
S∈Σ
M°t kh¡c têng c¡c gâc cõa mët a gi¡c F ∈ Φi b¬ng (di»n t½ch F ) + (i −
2)π (xem [2, H» qu£ 18.3.8.5]) Do â ta thu ÷ñc gi¡ trà sau cho têng
c¡c gâc:
XX X X
(di»n t½ch F + (i − 2)π) = di»n t½ch F + (i − 2)πφi
i F ∈Φi F ∈Φ i
X X
= 4π + π iφi − 2π φi = 4π + 2απ − 2πφ.
i i
Tø â ta câ σ − α + φ = 2.
5.1.12 H» qu£. Cho P l h¼nh a di»n trong khæng gian affine ba chi·u
thäa m¢n i·u ki»n tçn t¤i r, s ∈ N∗ sao cho méi ¿nh thuëc r m°t v
méi m°t câ s ¿nh. Th¸ th¼ c°p {r, s} ph£i l mët trong c¡c c°p sau:
{3, 3}, {3, 4}, {3, 5}, {4, 3}, {5, 3}.
Chó þ.
• Qua ph²p chùng minh ành lþ Euler, ta th§y cæng thùc Euler v¨n óng
èi vîi khèi a di»n compact sao.
• Ph²p chùng minh tr¶n ch¿ l tr÷íng hñp cö thº cõa ành lþ Gauss-
Bonnet cho a t¤p Riemann hai chi·u compact.
• Vîi khèi a di»n lçi tòy þ th¼ cæng thùc Euler khæng óng. Tuy nhi¶n,
ta câ thº chùng minh ÷ñc r¬ng vîi khèi a di»n lçi P tòy þ chi·u d, n¸u
ta kþ hi»u φi l sè c¡c i-m°t cõa P (i = 0, 1, .., d − 1) th¼
d−1
X
(−1)i φi = 1 + (−1)d−1 .
i=0
ành lþ Cauchy
Trong möc n y X l khæng gian Euclid ba chi·u.
Gi£ sû P l h¼nh a di»n v A l mët c¤nh cõa P . Ta kþ hi»u δA (P ) l
gâc nhà di»n cõa P t¤i A.
5.1.13 Bê ·.
Gi£ sû P, P 0 l hai h¼nh a di»n lçi trong khæng gian X v f :
F rP 7−→ F rP 0 l mët song ¡nh chuyºn c¡c ¿nh n y th nh ¿nh kia,
c¤nh n y th nh c¤nh kia, m°t n y th nh m°t kia v khi h¤n ch¸ f tr¶n
méi m°t F cõa P th¼ f l ¯ng cü. N¸u f b£o tçn c¡c gâc nhà di»n, tùc
l δf (A) (P 0 ) = δA (P ) vîi måi c¤nh A thuëc P, th¼ nâ câ thº th¡c triºn
th nh mët ¯ng cü f : X → X thäa m¢n f (P ) = P 0 .
Chùng minh. Gi£ sû F l mët m°t cõa P. Khæng gi£m t½nh têng qu¡t
ta câ thº coi f (F ) = F v P v P 0 còng n¬m tr¶n nûa khæng gian x¡c
ành bði F . Gåi A l mët c¤nh cõa F v cho G, G0 l c¡c m°t cõa P, P 0
k· vîi F t¤i A. Do δA (P ) = δA (P 0 ) n¶n G, G0 l ¯ng cü. V¼ chóng câ
c¤nh chung v n¬m v· còng mët ph½a vîi F n¶n G = G0 . V¼ hai m°t b§t
k¼ câ thº nèi vîi nhau b¬ng mët d¢y c¡c m°t k· nhau n¶n ¡p döng qu¡
tr¼nh tr¶n ta ÷ñc P = P 0 .
Cho X l khæng gian Euclid ba chi·u.
5.1.14 ành l½. (ành lþ Cauchy)

Gi£ sû P, P 0 l hai h¼nh a di»n lçi trong khæng gian X v
f : F rP 7−→ F rP 0 l mët song ¡nh chuyºn ¿nh n y th nh ¿nh kia,
c¤nh n y th nh c¤nh kia, m°t n y th nh m°t kia. Gi£ thi¸t r¬ng vîi méi
m°t F cõa P , ¡nh x¤ h¤n ch¸ f |F : F 7−→ f (F ) l mët ¯ng cü. Khi â
tçn t¤i mët ¯ng cü f¯ cõa X thäa m¢n f¯(P ) = P 0 v f¯|F rP = f . °c
bi»t, P v P 0 l ¯ng cü.
Chùng minh. Gåi Ξ l tªp hñp c¡c c¤nh cõa P v : Ξ → {−1, 0, 1}

l h m sè x¡c ành bði (A) = −1 (t÷ìng ùng 0, 1) n¸u δA (P ) nhä hìn
(t÷ìng ùng b¬ng ho°c lîn hìn) δf (A) (P 0 ). Ta gåi hai c¤nh A v B cõa P
l k· nhau n¸u chóng còng thuëc mët m°t cõa P v A ∩ B l ¿nh cõa
P.
Tr÷íng hñp 1: (A) 6= 0 vîi måi A ∈ Ξ.
Ta nâi r¬ng c°p c¤nh k· nhau {A, B} l câ sü thay êi d§u n¸u
(A)(B) = −1. K½ hi»u ν l têng sè c¡c c°p c¤nh k· nhau câ sü thay
êi d§u. Gi£ sû x l ¿nh cõa P v π (t÷ìng ùng π 0 ) l a gi¡c c¦u lçi.
Chóng l¦n l÷ñt l giao cõa P (t÷ìng ùng P 0 ) vîi mët m°t c¦u õ nhä câ
t¥m x (t÷ìng ùng x0 = f (x)). Theo gi£ thi¸t khi π v π 0 chuyºn th nh
m°t c¦u ìn và th¼ ¡nh x¤ h¤n ch¸ cõa f i tø bi¶n cõa π ¸n bi¶n cõa
π 0 b£o tçn ë d i c¡c c¤nh. tçn t¤i mët song ¡nh giúa chóng b£o tçn ë
d i c¡c c¤nh. Tø Bê · Cauchy (xem [2, ành lþ 18.7.16]) ta th§y trong
sè c¡c c°p c¤nh li·n k· xu§t ph¡t tø ¿nh cè ành x câ ½t nh§t bèn c°p
c¤nh k· nhau câ sü thay êi d§u. Do vªy ta câ ν ≥ 4σ .
Ta ¸m sè c°p c¤nh k· nhau câ sü thay êi d§u tr¶n méi m°t câ i
¿nh: Sè â nhi·u nh§t l 2 vîi i = 3; nhi·u nh§t l 4 vîi i = 4 ho°c
i = 5; nhi·u nh§t l 6 vîi i = 6 ho°c i = 7..... Tø â ta câ
ν ≤ 2φ3 + 4φ4 + 4φ5 + 6φ6 + 6φ7 + · · ·
Tø c¡c cæng thùc trong möc 5.1.10, ta câ
4α − 4φ = 6φ3 + 8φ4 + 10φ5 + 12φ6 + · · · − (4φ3 + 4φ4 + 4φ5 + 4φ6 + · · · )

= 2φ3 + 4φ4 + 6φ5 + 8φ6 + · · ·
≥ ν ≥ 4σ.
Do â σ − α + φ ≤ 0, tr¡i vîi ành lþ Euler 5.1.11.

Tr÷íng hñp 2. Gi¡ trà (A) l tòy þ.
Gåi c¡c c¤nh khu§t cõa P l c¡c c¤nh A ∈ Ξ sao cho (A) = 0 v
c¤nh nêi l nhúng c¤nh cán l¤i. Gåi Ξ0 l tªp hñp c¡c c¤nh nêi v α0
l lüc l÷ñng cõa Ξ0 . Lo¤i trong
S F rP tªp hñp c¡c c¤nh nêi º thu ÷ñc
khæng gian tæpæ U = F rP \ ( A∈Ξ0 A) v gåi m°t nêi cõa P l bao âng
cõa th nh ph¦n li¶n thæng cõa U .
Gåi Φ0 l tªp hñp c¡c m°t nêi v φ0 = #Φ0 . Ta gåi ¿nh nêi cõa P l
nhúng ¿nh cõa P thuëc ½t nh§t mët c¤nh nêi.
Gåi Σ0 l tªp c¡c ¿nh nêi v σ 0 = #Σ0 . Tø Bê · Cauchy ta th§y
méi ¿nh nêi thuëc ½t nh§t hai c¤nh nêi, tø â khæng câ c¤nh nêi n o
m iºm ¦u mót tü do. Ta s³ chùng minh σ 0 − α0 + φ0 ≥ 2. Thüc vªy,
ta câ thº khæi phöc c¡c c¤nh mí mët c¡ch l¦n l÷ñt nh÷ng l÷u þ l luæn
gn chóng v o mët ¿nh nêi hay mët ¿nh ¢ ÷ñc khæi phöc rçi (trong
tr÷íng hñp n y ta t¤m thíi bä qua c¡c c¤nh treo). Gåi σt , αt l¦n l÷ñt l
lüc l÷ñng cõa tªp c¡c ¿nh v c¡c c¤nh cho ¸n b÷îc khæi phöc thù t v
φt l sè th nh ph¦n li¶n thæng cõa ph¦n bò cõa hñp c¡c c¤nh ÷ñc khæi
phöc trong U.
T¤i méi b÷îc t, ta câ αt+1 = αt + 1; ho°c σt+1 = σt v φt+1 = φt ho°c

φt + 1; ho°c σt+1 = σt + 1 v φt+1 = φt . Do â h m σt − αt + φt luæn luæn
t«ng. Chó þ r¬ng khæng thº câ çng thíi σt+1 = σt + 1 v φt+1 = φt + 1
v¼ n¸u ng÷ñc l¤i th¼ ¿nh ÷ñc khæi phöc ð l¦n thù (t + 1) khæng ph£i
l ¿nh nêi v do â c¤nh th¶m v o s³ khæng thº chia mët th nh ph¦n
li¶n thæng cõa l¦n thù t th nh hai ph¦n ÷ñc. Do â sè th nh ph¦n li¶n
thæng khæng t«ng l¶n. M°t kh¡c vîi t = α − α0 th¼ nâ câ gi¡ trà l 2 (theo
ành lþ Euler 5.1.11). V¼ vªy ta câ i·u c¦n chùng minh.
B¥y gií ta câ thº ti¸n h nh t÷ìng tü nh÷ trong tr÷íng hñp ¦u ti¶n,
x¡c ành c¡c c¤nh nêi li·n k·, c°p c¤nh nêi k· nhau câ sü thay êi d§u v
sè ν c¡c c°p c¤nh nêi nh÷ th¸. Sü kh¡c bi»t duy nh§t l c¤nh nêi khæng
c¦n thi¸t thuëc hai m°t nêi, m câ thº thuëc mët hay hai m°t nêi. Vîi
quy ÷îc n y gi£ sû Φ0i l tªp hñp c¡c m°t nêi câ i c¤nh v °t φ0i = #Φi .
p döng Bê · Cauchy vîi σ 0 ¿nh nêi ta câ
X X
2α0 = iφ0i , φ0 = φ0i , ν ≥ 4φ0 .
i i
¸m sè c°p c¤nh nêi k· nhau câ sü thay êi d§u vîi méi m°t nêi ta câ
ν ≤ 2φ03 + 4φ04 + 4φ05 + 6φ06 + 6φ07 + · · ·
Nh÷ trong Tr÷íng hñp 1 ta câ 4α0 − 4φ0 ≥ ν ≥ 4σ 0 . i·u n y l m¥u

thu¨n. Tø â c¡c c¤nh ·u l c¤nh mí v δA (P ) = δf (A) (P 0 ), ∀A ∈ Ξ.
Tø â ¡p döng Bê · 5.1.13 ta thu ÷ñc i·u c¦n chùng minh.
Chó þ:
• ành lþ Cauchy câ thº sai n¸u P l a di»n lçi nh÷ng P 0 l a di»n
lãm.
• ành lþ Cauchy khæng óng trong khæng gian hai chi·u, mët h¼nh a
gi¡c câ tø ba c¤nh trð n¶n câ thº d¹ bà bi¸n d¤ng m v¨n giú nguy¶n
ë d i c¡c c¤nh. Tr¡i l¤i, trong khæng gian lîn hìn ba chi·u ành lþ v¨n
óng. Ta chùng minh b¬ng quy n¤p düa tr¶n þ t÷ðng l ành l½ 5.1.14
v¨n óng cho tr÷íng hñp c¡c khèi a di»n c¦u lçi trong h¼nh c¦u ba chi·u
S3
5.1.15 H» qu£. Mët h¼nh a di»n lçi P l khæng d¹ bi¸n d¤ng, tùc l
i·u ki»n sau ÷ñc thäa m¢n:
N¸u P (t) (t ∈ [0, 1]) l mët hå c¡c khèi a di»n (khæng c¦n thi¸t l
khèi a di»n lçi) câ P (0) = P v ft : F r(P (0)) → F r(P (t)) (t ∈ [0, 1]) l
mët hå c¡c song ¡nh sao cho ft |F l ¯ng cü giúa F v ft (F ) vîi méi m°t
F cõa P (0), f0 = IdP v f : F rP × [0, 1] 3 (x, t) 7−→ ft (x) ∈ X l li¶n
töc th¼ tçn t¤i mët hå ft ∈ Isom(X) (t ∈ [0, 1]) sao cho ft |F r(P (0)) = ft
v ft (P (0)) = P (t) vîi måi t ∈ [0, 1].
Chùng minh. Tªp hñp c¡c iºm t ∈ [0, 1] thäa m¢n i·u ki»n tçn t¤i mët
¯ng cü ft l th¡c triºn cõa ft v thäa m¢n ft (P (0)) = P (t) l tªp mð v
âng trong [0, 1]. âng l do t½nh li¶n töc v mð l v¼ P (t) l mët h¼nh
a di»n lçi th¼ P (t0 ) v¨n l mët h¼nh a di»n lçi vîi t0 g¦n tîi t. Tø â,
ta câ thº ¡p döng ành lþ Cauchy.
Chó þ.: Tø h» qu£ tr¶n ta th§y ngay c¥u häi sau: Tçn t¤i hay khæng
nhúng khèi a di»n khæng lçi m d¹ bà bi¸n d¤ng? Kº tø khi Cauchy
cæng bè ành lþ tr¶n v o n«m 1813 th¼ c¥u häi tr¶n ¢ khæng câ líi gi£i
trong suèt mët thíi gian r§t d i. 164 n«m sau, v o n«m 1977, Robert
Connelly ¢ gi£i quy¸t ÷ñc v§n · tr¶n b¬ng c¡ch ch¿ ra nhúng khèi a
di»n khæng lçi ìn li¶n m d¹ bà bi¸n d¤ng.
5.2 a di»n ·u

a gi¡c ·u
Trong ph¦n n y ta luæn gi£ thi¸t X l khæng gian Euclid câ sè chi·u
b¬ng 2.
5.2.1 ành ngh¾a. Mët h¼nh a gi¡c gåi l ·u n¸u t§t c£ c¡c c¤nh cõa
nâ ·u b¬ng nhau v t§t c£ c¡c gâc ·u b¬ng nhau.
C£ hai i·u ki»n v· c¤nh v gâc ·u c¦n thi¸t. Ta câ thº th§y i·u
n y qua h¼nh chú nhªt v h¼nh thoi. D¹ th§y gâc cõa mët h¼nh a gi¡c
n−2
·u n c¤nh th¼ b¬ng π
n
5.2.2 M»nh ·. Vîi sè nguy¶n n ≥ 3 luæn tçn t¤i mët h¼nh a gi¡c ·u
n c¤nh. Hai h¼nh a gi¡c ·u câ còng sè c¤nh th¼ çng d¤ng.
5.2.3 ành ngh¾a. Vîi méi tªp con A ⊂ X ta °t

IsA (X) = {g ∈ Isom(X)|g(A) = A}.
Rã r ng IsA (X) l nhâm con cõa nhâm Isom(X) v ÷ñc gåi l nhâm
con ên ành tû cõa A trong Isom(X). °c bi»t, n¸u P l h¼nh a di»n
trong X th¼ ta kþ hi»u G(P ) = IsP (X).
M»nh · sau ¥y công ÷ñc suy ra ngay tø ành ngh¾a tr¶n.
5.2.4 M»nh ·. º h¼nh a gi¡c P ·u th¼ i·u ki»n c¦n v õ l nhâm
G(P ) t¡c ëng bc c¦u tr¶n tªp c¡c c°p (x, F ) vîi x l ¿nh v F l c¤nh
chùa x cõa P.
Ta düa v o t½nh ch§t n y º ÷a ra ành ngh¾a cho a di»n ·u trong
khæng gian chi·u lîn hìn 2.
a di»n ·u
5.2.5 ành ngh¾a. Mët l¡ cí cõa h¼nh a di»n P chi·u d l bë
(F0 , F1 · · · , Fd−1 )
bao gçm c¡c i-m°t Fi cõa P sao cho Fi ⊂ Fi+1 vîi i = 0, 1, 2, · · · , d − 2.
Mët h¼nh a di»n ÷ñc gåi l h¼nh a di»n ·u n¸u ên ành tû G(P ) =
IsP (X) t¡c ëng bc c¦u tr¶n tªp c¡c l¡ cí cõa P .
Gi£ sû P l h¼nh a di»n ·u. Khi â ta câ

5.2.6 H» qu£. Trång t¥m O cõa c¡c ¿nh cõa h¼nh a di»n P , hay cán
gåi l t¥m cõa a di»n P, l b§t ëng èi vîi nhâm G(P ). V¼ G(P ) t¡c
ëng bc c¦u tr¶n c¡c ¿nh n¶n ta suy ra t§t c£ c¡c ¿nh cõa P thuëc m°t
c¦u t¥m O v m°t c¦u â ÷ñc gåi l m°t c¦u ngo¤i ti¸p h¼nh a di»n P.
5.2.7 H» qu£. Måi i-m°t cõa P vîi i = 2, · · · , d − 1 l mët h¼nh a gi¡c
·u trong khæng gian chi·u i.
5.2.8 H» qu£. Cho F 0
0
v F l hai m°t k· nhau cõa P v H l si¶u
0
ph¯ng sinh bði F ∩ F v t¥m O cõa P , tùc l H =< O, F ∩ F >. Khi
0 0
â σH (F ) = F , tùc l câ ph²p èi xùng σH bi¸n F th nh F .
Thüc vªy, l§y hai l¡ cí gièng nhau (d − 1) th nh ph¦n ¦u ti¶n v

chóng thuëc H , th nh ph¦n thù d t÷ìng ùng l F, F 0 . Khi â ph²p bi¸n
êi ¯ng cü g ∈ G(P ) bi¸n l¡ cí n y th nh l¡ cí kia l ph²p èi xùng
qua si¶u ph¯ng H.
5.2.9 H» qu£. V²ctì hâa X sao cho t¥m O cõa P l v²ctì khæng. Khi
â, èi ngü P cõa P công l h¼nh a di»n ·u v ta câ G(P ∗ ) = G(P ).
∗
Bªc cõa G(P ) b¬ng sè c¡c l¡ cí cõa P .
Thüc vªy, ta chùng minh G(P ∗ ) = G(P ) b¬ng kiºm tra trüc ti¸p. N¸u
g ∈ G(P ) th¼ g bi¸n c¡c m°t th nh m°t, t¥m O giú nguy¶n. N¸u cè ành
mët l¡ cí th¼ £nh cõa l¡ cí â qua c¡c ph¦n tû cõa G(P ) s³ kh¡c nhau.
Hìn núa n¸u mët ¡nh x¤ ¯ng cü bi¸n l¡ cí n y th nh mët l¡ cí cõa P
th¼ nâ s³ thuëc G(P ).
5.2.10 ành ngh¾a. Cho h¼nh a di»n ·u P câ t¥m O v x l ¿nh cõa
P . Gi£ sû A l c¤nh cõa P chùa x v y l iºm ¦u mót kh¡c cõa A. V¼
G(P ) t¡c ëng bc c¦u tr¶n c¡c l¡ cí, °c bi»t l tr¶n tªp c¡c c°p (x, A)
vîi x ∈ A, n¶n t§t c£ c¡c iºm y nh÷ tr¶n n¬m tr¶n còng mët si¶u ph¯ng
−→
H trüc giao xO. Giao P ∩ H l h¼nh a di»n, c¡c ¿nh cõa h¼nh a di»n
n y l iºm y v c¡c (i − 1)-m°t l giao cõa H vîi c¡c i-m°t cõa P chùa
x. V¼ G(P ) t¡c ëng bc c¦u tr¶n tªp c¡c l¡ cí cõa P , °c bi»t l tr¶n
tªp c¡c l¡ cí vîi ph¦n tû ¦u ti¶n l x, n¶n G(P ∩ H) t¡c ëng bc c¦u
tr¶n tªp c¡c l¡ cí cõa P ∩ H. Do â P ∩ H l h¼nh a di»n ·u.
5.2.11 ành ngh¾a. H¼nh a di»n ·u x¥y düng nh÷ tr¶n ÷ñc gåi l
li¶n k¸t cõa x trong P v ÷ñc k½ hi»u l linkx P hay ìn gi£n l linkP
(v¼ c¡c li¶n k¸t cõa h¼nh a di»n ·u l ¯ng cü).
Chó þ. Ta th§y bªc cõa G(P ) b¬ng bªc cõa G(linkP ) nh¥n vîi sè ¿nh
cõa P.
5.2.12 V½ dö.
a. ìn h¼nh ·u: C¡c l¡ cí cõa ìn h¼nh Simpd t÷ìng ùng 1−1 vîi c¡c
bë (ei1 , ei2 , · · · , eid ) cõa (ei )i=1,··· ,d+1 , nh÷ng vîi b§t cù hai bë (ei1 , · · · , eid )
v (ej1 , · · · , ejd ) n o ·u tçn t¤i f ∈ O(d + 1) bi¸n bë n y th nh bë kia
v ¿nh cán l¤i eid+1 th nh ¿nh ejd+1 . Do â f ∈ G(Simpd ). Tø â
G(Simpd ) = Sd+1 , trong â Sd+1 l nhâm èi xùng cõa (d + 1) ph¦n tû.
Hìn núa link(Simpd ) ch½nh l ìn h¼nh ·u Simpd−1 .
b. H¼nh lªp ph÷ìng: C¡c ph²p èi xùng qua m°t si¶u ph¯ng tåa ë
sinh ra nhâm ¯ng cü cõa Cubd . Nhâm n y t¡c ëng bc c¦u l¶n c¡c
¿nh (±1, · · · , ±1). Ta cán th§y r¬ng ·u C = [0, 1]d ⊂ Rd . D¹ th§y nâ
çng d¤ng vîi Cubd . °t x = (0, .., 0). C¡c c¤nh cõa C chùa x l c¡c
o¤n [0; ei ] (i = 1, · · · , d), ð ¥y (ei )i=1,..,d l cì sð ch½nh tc cõa Rd . Do
vªy c¡c l¡ cí chùa x ·u t÷ìng ùng 1 − 1 vîi c¡c l¡ cí cõa Simpd−1 .
V¼ G(Simpd−1 ) ⊂ G(C) n¶n ta suy ra Cubd l ·u v link(Cubd ) =
Simpd−1 . º x¡c ành nhâm G(Cubd ), tr÷îc h¸t chóng ta c¦n l÷u þ r¬ng
bªc cõa nâ l 2d d!. Nh÷ng ta bi¸t mët nhâm con cõa G(Cubd ) câ 2d d!
ph¦n tû ch½nh l t½ch nûa trüc ti¸p cõa c¡c ph²p ho¡n và d! tåa ë v
nhâm bªc 2d sinh bði c¡c ph²p èi xùng qua si¶u ph¯ng. Do â nhâm con
n y ch½nh l to n bë G(Cubd ).
V½ dö v· h¼nh a di»n ·u trong khæng gian ba chi·u

Ta ÷a ra hai c¡ch chùng minh cho sü tçn t¤i cõa h¼nh a di»n ·u
12 m°t (thªp nhà di»n ·u) v 20 m°t (nhà thªp di»n ·u). Hai h¼nh n y
l èi ngü cõa nhau n¶n n¸u h¼nh n y tçn t¤i th¼ h¼nh kia công tçn t¤i.
Ph÷ìng ph¡p h¼nh håc
5.2.13 Bê ·. Cho F, F , F 0
l c¡c h¼nh ngô gi¡c ·u b¬ng nhau. Th¸
00
th¼ tçn t¤i mët c¡ch duy nh§t (sai kh¡c mët ph²p ¯ng cü) c¡ch d¡n dåc
theo ba c¤nh chung A, A0 , A00 sao cho chóng câ chung ¿nh x. Hìn núa,
ta câ c¡c ÷íng < x, y >, < x0 , y 0 >, < x00 , y 00 > l æi mët trüc giao vîi
nhau.
3π
Chùng minh. V¼ méi gâc cõa ngô gi¡c ·u b¬ng n¶n ta câ thº d¡n
5
3π
theo ba c¤nh º t¤o th nh mët gâc tam di»n (3 <2π ) º chùng minh
5
÷ñc (x, y) v (x0 , y 0 ) l trüc giao ta ti¸n h nh theo c¡c b÷îc sau:
Theo nh÷ h¼nh v³ (y, z) v (z, t) l trüc giao v¼ (y, z) song song vîi
c¤nh A0 m A0 l trüc giao cõa (x, t) v¼ xz = xt v x0 z = x0 t. Ta câ ¡nh
x¤ σH l ph²p èi xùng qua m°t ph¯ng c¡ch ·u x v z chuyºn bë ba
(y; z; t) th nh (y; x; y 0 ).
Tø bê · tr¶n ta ÷a ra c¡ch düng h¼nh a di»n ·u 12 m°t nh÷ sau.
Tr÷îc h¸t ta l§y h¼nh lªp ph÷ìng C v gn tr¶n ba c¤nh câ chung
¿nh x ba h¼nh ngô gi¡c ·u F, F 0 , F 00 . i·u n y thüc hi»n ÷ñc v¼
(x, y), (x0 , y 0 ), (x00 , y 00 ) æi mët vuæng gâc v câ còng chi·u d i. Thüc hi»n
c¡c ph²p èi xùng cõa C chuyºn m°t th nh m°t èi di»n, ta thu ÷ñc
mët h¼nh a di»n m 12 m°t l h¼nh ngô gi¡c ·u.
Ph÷ìng ph¡p ¤i sè

Ta x¥y düng h¼nh a di»n ·u 20 m°t düa tr¶n þ t÷ðng x¡c ành 12
¿nh tr¶n c¤nh cõa h¼nh b¡t di»n sao cho c¡c m°t l c¡c tam gi¡c ·u.
C¡c ¿nh cõa h¼nh 20 m°t n y câ d¤ng
(0, ±τ, ±1), (±1, 0, ±τ ), (±τ, ±1, 0),
trong â τ s³ ÷ñc x¡c ành.

Kho£ng c¡ch tø iºm (τ, 1, 0) ¸n 5 ¿nh kh¡c
(τ, −1, 0), (0, τ, ±1), (1, 0, ±τ )
√
√ 5+1
l 2v 2τ 2 − 2τ + 2. Do â τ −τ −1 = 0 v τ > 0, ngh¾a l τ =
2
.
2
Vîi gi¡ trà n y cõa τ iºm (τ, 1, 0) c¡ch ·u 5 iºm kia. T½nh ch§t n y
công óng vîi c¡c ¿nh cán l¤i v¼ nhâm ¯ng cü sinh bði c¡c ph²p èi
xùng qua c¡c si¶u ph¯ng tåa ë t¡c ëng bc c¦u tr¶n tªp 12 ¿nh.
Nhªn x²t:
• Ta th§y r¬ng 5 iºm (τ, −1, 0), (0, τ, ±1), (1, 0, ±τ ) n¬m tr¶n m°t ph¯ng
câ ph÷ìng tr¼nh τ x + y − τ = 0. Tø â ph²p quay bªc 5 quanh tröc chùa
(τ, 1, 0) v trüc giao vîi m°t ph¯ng τ x + y − τ = 0 giú b§t ëng h¼nh a
di»n ·u 20 m°t. Hñp cõa ph²p quay n y vîi nhâm ¯ng cü ta vøa ·
cªp tr¶n ta ÷ñc nhâm t¡c ëng bc c¦u tr¶n tªp c¡c l¡ cí.
• C¡c ¿nh cõa h¼nh nhà thªp di»n ·u ÷ñc düng tr¶n h¼nh lªp ph÷ìng
vîi c¡c ¿nh l (±1, ±1, ±1) ð ph÷ìng ph¡p h¼nh håc câ tåa ë l
√
5+1
(0, ±τ , ±τ ), (±τ, 0, ±τ ), (±τ , ±τ, 0), ð â τ =
−1 −1 −1
.
2
• Nhâm ¯ng cü cõa h¼nh thªp nhà di»n ·u: Nhâm n y câ bªc l 12×10 =
120, nh÷ng nâ khæng ¯ng c§u vîi nhâm èi xùng S5 . Thüc vªy, v¼ 30
c¤nh cõa h¼nh nhà thªp di»n ·u x¡c ành 15 ÷íng th¯ng nèi trung iºm
vîi t¥m cõa h¼nh 12 c¤nh. Chóng ÷ñc nhâm th nh n«m bë, méi bë gçm
3 ÷íng th¯ng æi mët trüc giao. Rã r ng l nhâm G+ c¡c ¯ng cü b£o
tçn h÷îng cõa h¼nh 12 c¤nh t¡c ëng hi»u qu£ tr¶n tªp hñp cõa 5 bë ba
÷íng th¯ng â. V¼ G+ câ bªc l 60 n¶n G+ ∼ = A5 . M°t kh¡c G khæng
t¡c ëng hi»u qu£ v¼ nâ chùa ph²p èi xùng qua gèc, do â G khæng
¯ng c§u vîi S5 , nh÷ng ¯ng c§u vîi t½ch A5 × Z2 .
• Nhúng h¼nh a di»n ·u ¢ ÷ñc bi¸t ¸n tø r§t sîm. Ng÷íi ta ¢ t¼m
th§y nhúng vªt thº h¼nh nhà thªp di»n ·u ÷ñc l m bði ng÷íi Etruscans
v o kho£ng 500 n«m tr÷îc Cæng nguy¶n. Hi»n nay v¨n cán mët c°p xóc
sc h¼nh nhà thªp di»n ·u tø thíi ¸ ch¸ Ptoleme ÷ñc tr÷ng b y ð b£o
t ng n÷îc Anh.
V½ dö v· h¼nh a di»n ·u trong khæng gian bèn chi·u
a. H¼nh a di»n chu©n {3, 4, 3}: Ta ÷a ra 24 ¿nh

(±2, 0, 0, 0), (0, ±2, 0, 0), (0, 0, ±2, 0), (0, 0, 0, ±2), (±1, ±1, ±1, ±1),
ngh¾a l hñp c¡c ¿nh cõa Cub4 v c¡c ¿nh cõa mët h¼nh l £nh cõa Coc4
qua ph²p và tü vîi t sè l 2. Ta ph£i ch¿ ra c¡c iºm n y x¡c ành mët
a di»n ·u. ¿nh x = (2, 0, 0, 0) c¡ch t¡m ¿nh câ tåa ë (1, ±1, ±1, ±1)
mët kho£ng b¬ng 2. Do â tªp hñp c¡c m°t cõa P chùa x s³ t÷ìng ùng
1−1 vîi c¡c m°t cõa h¼nh lªp ph÷ìng ÷ñc düng bði 8 ¿nh n y. °c bi»t
l nhâm G(P ) t¡c ëng bc c¦u tr¶n tªp c¡c l¡ cí chùa x n¶n G(P ) t¡c
ëng bc c¦u tr¶n c¡c ¿nh. V¼ nhâm ¯ng cü cõa khèi lªp ph÷ìng Cub2
t¡c ëng bc c¦u tr¶n c¡c ¿nh cõa Cub4 v tr¶n c¡c ¿nh cõa 2Coc4 n¶n
ch¿ c¦n ch¿ ra mët ph²p ¯ng cü cõa P bi¸n (2, 0, 0, 0) v (1, −1, −1, −1)
cho nhau. D¹ th§y ph²p èi xùng qua si¶u ph¯ng c¡ch ·u hai iºm n y
l thäa m¢n i·u â. Nâ bi¸n (x, y, z, t) th nh iºm
x − y − z − t −x + y − z − t −x − y + z − t −x − y − z + t
( , , , ).
2 2 2 2
Tø â nâ giú cè ành tªp c¡c ¿nh cõa P .

T÷ìng tü, ta th§y linkP = Cub3 , do vªy nhâm G(P ) câ bªc 48×24 =
1152.
b. H¼nh a di»n chu©n {3, 3, 5}: H¼nh a di»n n y v èi ngü cõa nâ
l {5, 3, 3} l nhúng h¼nh a di»n ·u phùc t¤p nh§t. Mët tr«m hai m÷ìi
¿nh cõa h¼nh a di»n {3, 3, 5} gçm:
i) 24 ¿nh cõa a di»n chu©n {3, 4, 3}.
ii) C¡c ¿nh thu ÷ñc tø (±τ, ±1, ±τ −1 , 0) qua ph²p ho¡n và ch®n cõa
√
5+1
c¡c tåa ë, ð â τ = .
2
C¡c c¤nh chùa x = (2, 0, 0, 0) l 12 o¤n nèi x vîi c¡c iºm

(τ, ±1, ±τ −1 , 0), (τ, 0, ±1, ±τ −1 ), (τ, ±τ −1 , 0, ±1).
C¡c iºm n y t¤o th nh h¼nh nhà thªp di»n ·u m nhâm èi xùng cõa
chóng ÷ñc th¡c triºn bði ph²p çng nh§t tr¶n tröc i qua iºm (1, 0, 0, 0)
t¡c ëng bc c¦u tr¶n c¡c l¡ cí cõa Q chùa x. Nhâm n y b£o tçn Q qua
vi»c x²t tªp con c¡c ¿nh vîi còng tåa ë ¦u ti¶n. N¸u tåa ë â l τ
hay −τ th¼ theo c¡ch düng nâ b£o to n. N¸u nâ l +1 th¼ c¡c iºm
(1, ±1, ±1, ±1), (1, ±τ, 0, ±τ −1 ), (1, 0, ±τ −1 , ±τ ), (1, ±τ −1 , ±τ, 0)
s³ t¤o th nh h¼nh thªp nhà di»n ·u, b§t ëng qua c¡c ph²p èi xùng
cõa h¼nh nhà thªp di»n ·u. Cuèi còng c¡c iºm câ tåa ë 0 ð ¦u ti¶n
l
(0, ±2, 0, 0), (0, 0, ±2, 0), (0, 0, 0, ±2), (0, ±τ, 1, ±τ −1 ),
(0, 1, ±τ −1 , ±τ ), (0, ±τ −1 , ±τ, 1).
Nh÷ng nhúng iºm n y l c¡c trung iºm cõa c¡c c¤nh cõa h¼nh nhà thªp
di»n ·u lîn g§p 2τ −1 l¦n h¼nh a di»n chu©n vøa x¥y düng ð tr¶n v nâ
b£o to n qua t¡c ëng nhâm. Ta th§y G(Q) t¡c ëng bc c¦u tr¶n c¡c
¿nh, cho n¶n nhâm cõa Q câ bªc l 120 × 120 = 14400.
Ph¥n lo¤i h¼nh a di»n ·u

Ta s³ ch¿ ra r¬ng t§t c£ c¡c h¼nh a di»n ·u ch¿ câ thº l c¡c h¼nh a
di»n ·u ¢ ÷ñc x¥y düng nh÷ tr¶n. K¸t qu£ n y do Schlafli t¼m ra v o
kho£ng n«m 1850.
5.2.14 ành ngh¾a. Symbol (hay d§u) cõa a di»n ·u d-chi·u P , ÷ñc
k½ hi»u bði {r1 (P ), r2 (P ), · · · , rd−1 (P )}, l mët d¢y (d − 1) sè nguy¶n
÷ñc x¡c ành b¬ng quy n¤p theo d nh÷ sau: r1 (P ) l sè c¤nh cõa 2-
m°t cõa P v {r2 (P ), · · · , rd−1 (P )} l d§u cõa linkP (theo ành ngh¾a
5.2.11).
5.2.15 V½ dö.
D¹ th§y ri ≥ 3 v d§u cõa mët m°t cõa P l {r1 (P ), · · · , rd−2 (P )}.
D§u cõa ìn h¼nh Simdd l {3, · · · , 3}. D§u cõa Cubd l {4, 3, · · · , 3}
v d§u cõa Cocd l {3, · · · , 3, 4}.
D§u cõa h¼nh nhà thªp di»n ·u l {3, 5}, h¼nh thªp nhà di»n ·u l {5, 3}.
D§u cõa èi ngü P ∗ cõa P l {rd−1 (P ), · · · , r1 (P )}.
Chó þ r¬ng a di»n èi ngü cõa mët a di»n ·u l a di»n vîi c¡c ¿nh
l trung iºm cõa c¡c c¤nh cõa a di»n ban ¦u.
Kþ hi»u: Gi£ sû P l a di»n ·u, gåi l l chi·u d i c¡c c¤nh cõa P

v r l b¡n k½nh m°t c¦u ngo¤i ti¸p P . Ta °t
l2
ρ(P ) = .
4r2
5.2.16 Bê ·. N¸u P câ d§u l {r1 , · · · , rd−1 } th¼
cos2 π/r1
ρ(P ) = 1 − .
ρ(link P )
Chùng minh. Gi£ sû x ∈ P l mët ¿nh, O l t¥m cõa P v O0 l t¥m

cõa linkx P . Gåi r (t÷ìng ùng r0 ) l b¡n k½nh cõa m°t c¦u ngo¤i ti¸p P
(t÷ìng ùng linkx P ). Gi£ sû y, y 0 l c¡c iºm ¦u mót cõa mët c¤nh cõa
linkx P v l0 = yy 0 l chi·u d i cõa c¤nh n y. C¡c iºm y, x, y 0 l c¡c ¿nh
nèi ti¸p nhau (theo ành ngh¾a 5.2.10) cõa 2-m°t cõa P, 2-m°t â l a
gi¡c ·u câ r1 c¤nh. Gåi r00 l b¡n k½nh cõa ÷íng trán t¥m O00 ngo¤i
ti¸p a gi¡c n y. Ta câ:
π 2π
l = xy = xy 0 = 2r00 sin , l0 = 2r00 sin .
r1 r1
Do â l0 = 2lcos(π/r1 ). Theo ành ngh¾a

l2 l02
ρ(P ) = , ρ(linkP ) = ρ(linkx P ) = .
4r2 4r02
Kþ hi»u 2φ l gâc cõa tam gi¡c {y, O, x} t¤i t¥m O. Th¸ th¼ r0 = lcosφ, l =
2rsinφ. Tø c¡c iºm tr¶n ta câ:
4l2 cos2 (π/r1 ) cos2 (π/r1 )
ρ(P ) = sin2 φ, ρ(link P ) = = .
4l2 cos2 φ cos2 φ
5.2.17 H» qu£. Sè ρ(P ) ch¿ phö thuëc v o (d − 1)-bë {r , · · · , r 1v d−1 }

÷ñc kþ hi»u l ρ(r1 , · · · , rd−1 ). èi vîi b§t k¼ h¼nh a di»n ·u n o vîi
d§u {r1 , · · · , rd−1 } ta luæn câ h» thùc
cos2 (π/r1 )
ρ(r1 , · · · , rd−1 ) = 1 − .
ρ(r2 , · · · , rd−1 )
5.2.18 ành l½. (Schalafli,1850). D§u cõa h¼nh a di»n ·u ch¿ câ thº
nhªn nhúng kh£ n«ng sau:
d = 2: {n}, n ≥ 3 l mët sè nguy¶n tòy þ.
d = 3: {3, 3}, {3, 4}, {4, 3}, {3, 5}, {5, 3};
d = 4: {3, 3, 4}, {4, 3, 3}, {3, 4, 3}, {3, 3, 5}, {5, 3, 3};
d ≥ 5: {3, · · · , 3}, {3, · · · , 3, 4}, {4, 3, · · · 3};
Hìn núa, luæn tçn t¤i mët khèi a di»n ·u ùng vîi méi d§u trong b£n
li»t k¶ tr¶n. Hai a di»n ·u còng d§u th¼ çng d¤ng.
Chùng minh. Sü tçn t¤i tr¶n ÷ñc suy ra tø M»nh · 5.2.2 v V½ dö

5.2.15.
T½nh duy nh§t (sai kh¡c mët ph²p çng d¤ng) ÷ñc chùng minh b¬ng
quy n¤p. Cho P v P 0 l c¡c h¼nh a di»n ·u câ còng d§u. Theo ph²p
quy n¤p v theo V½ dö 5.2.15 th¼ c¡c m°t cõa P v P 0 l çng d¤ng. Ta
câ thº gi£ sû c¡c m°t l ¯ng cü v do â ta câ thº v³ m°t cõa P tròng
vîi m°t cõa P 0 sao cho P, P 0 n¬m trong còng nûa khæng gian x¡c ành
bði m°t F â. Nh÷ng khi â P v P 0 câ còng t¥m O v¼ t¥m O nh§t thi¸t
ph£i n¬m tr¶n ÷íng vuæng gâc vîi si¶u ph¯ng F i qua t¥m O0 cõa F v
l2
kho£ng c¡ch r cõa t¥m O tîi c¡c ¿nh cõa F b¬ng ρ(P ) = ρ(P 0 ) = 2 ,
4r
ð ¥y l l chi·u d i cõa mët c¤nh cõa F . Cho A l (d − 2)-m°t cõa F v
G, G0 l c¡c m°t cõa P v P 0 k· vîi F dåc theo A. N¸u H =< O, A >
l si¶u ph¯ng i qua t¥m O v qua A th¼ do a di»n lçi l bao lçi cõa
c¡c ¿nh cõa nâ n¶n ta suy ra σH (F ) = G, σH (F ) = G0 . Do â G = G0 .
Dòng ph²p quy n¤p v theo H» qu£ 5.1.9 ta câ P = P 0 .
Nhªn x²t: Chóng ta th§y r¬ng câ nhi·u h¼nh a di»n ·u ð khæng gian
chi·u th§p hìn ð khæng gian chi·u cao. M°c dò h¼nh a di»n ·u câ nhi·u
°c t½nh thu¦n tóy h¼nh håc v câ h¼nh d¤ng °c bi»t nh÷ng chóng câ
m°t trong nhi·u c§u tróc to¡n håc quan trång thæng qua nhâm ¯ng cü
cõa chóng. Chóng âng mët vai trá cì b£n trong nghi¶n cùu nhâm Lie
v c¡c nhâm ¤i sè.
5.3 Thº t½ch v di»n t½ch m°t cõa h¼nh a

di»n
Ta luæn quy ÷îc trong möc n y r¬ng X l khæng gian affine Euclid.
5.3.1 M»nh ·. Gi£ sû H l mët si¶u m°t, x 6∈ H v K l mët tªp con
compact cõa H. Gåi C = E({x} ∪ K) (C ÷ñc gåi l h¼nh châp vîi ¿nh
l x v ¡y l K ). Khi â
1
L(C) = d(x, H)LH (K).
d
5.3.2 M»nh ·. Cho P = T R

◦
i i l mët h¼nh a di»n v a l mët iºm
thuëc P . Khi â
1X
L(P ) = d(a, Hi )LHi (F acei P ).
d i
Chùng minh. Theo ành lþ 5.1.2 iii), ta câ

[
P = E({a} ∪ F acei P ).
i
Nh÷ng
L(E({a} ∪ F acei P ) ∩ E({a} ∪ F acej P ))
= L(E({a} ∪ (F acei P ∩ F acej P ))) = 0
v¼ m°t F acei P ∩ F acej P n¬m trong khæng gian con câ èi chi·u 2. p
döng M»nh · 5.3.1 cho méi ch¿ sè i v sau â cëng l¤i ta câ kh¯ng ành
¢ n¶u.
Nhªn x²t: M»nh · 5.3.2 v¨n cán óng cho iºm a tòy þ trong X n¸u
ta thay ë d i h¼nh håc d(a, Hi ) b¬ng ë d i ¤i sè d0 (a, Hi ), trong â
d0 (a, Hi ) ÷ñc ành ngh¾a nh÷ sau:
(
d(a, Hi ) n¸u a ∈ Ri ,
d0 (a, Hi ) =
−d(a, Hi ) n¸u a 6∈ Ri .
Sû döng ë o Lebesgue º x¡c ành thº t½ch a di»n tuy r§t µp v
gån g ng nh÷ng l¤i l qu¡ kÿ thuªt, trong khi c¡c h¼nh a di»n ch¿ l
nhúng èi t÷ñng ìn gi£n. V¼ th¸, ta s³ ÷a ra mët ành ngh¾a kh¡c ìn
gi£n hìn v· thº t½ch a di»n düa v o ành lþ sau (m khæng chùng minh
nâ).
5.3.3 ành l½. Cho X l khæng gian affine Euclid v C l mët h¼nh lªp
ph÷ìng n¬m trong X câ c¤nh b¬ng 1. Khi â tçn t¤i duy nh§t mët h m
sè Φ i tø tªp hñp c¡c h¼nh a di»n trong X ¸n R+ := [0, ∞) thäa m¢n
ba t½nh ch§t sau:
EV1) Vîi måi ph²p tành ti¸n t v måi h¼nh a di»n P ta câ
Φ(t(P )) = Φ(P ).
EV2) Vîi b§t cù hai h¼nh a di»n P, Q thäa m¢n
◦ ◦
P ∩Q = ∅
v P ∪ Q l mët h¼nh a di»n th¼ ta câ
Φ(P ∪ Q) = Φ(P ) + Φ(Q).
EV3) Φ(C) = 1.
H m Φ nh÷ tr¶n ÷ñc gåi l thº t½ch cõa h¼nh a di»n.
Di»n t½ch m°t cõa h¼nh a di»n

Gi£ sû P = i Ri l h¼nh a di»n trong khæng gian affine Euclid X . C¡c
T
m°t cõa nâ F acei P l h¼nh a di»n trong khæng gian affineSEuclid Hi ⊂
X , câ thº t½ch LHi (F acei P ). Suy ra bi¶n F rP cõa
P P b¬ng i F acei P câ
thº t½ch trong khæng gian vîi sè chi·u (d − 1) l i LHi (F acei P ). Ta gåi
¤i l÷ñng n y l di»n t½ch m°t cõa P.
5.3.4 ành ngh¾a. Di»n t½ch m°t cõa mët h¼nh a di»n P = i Ri , kþ
T
hi»u A(P ), l mët sè thüc d÷ìng cho bði
X
A(P ) = LHi (F acei P ).
i
N¸u d = 2 th¼ ta gåi A(P ) l chu vi cõa P thay v¼ gåi l di»n t½ch.
5.3.5 V½ dö. N¸u f l ph²p çng d¤ng cõa X vîi h» sè λ th¼ vîi méi
h¼nh a di»n P ta câ A(f (P )) = λd−1 A(P ).
Cho K l tªp compact, H l si¶u ph¯ng v p : X → H l ph²p chi¸u
→
−
trüc giao. Khi â LH (p(K)) ch¿ phö thuëc v o H m khæng phö thuëc
v o H . Gåi S = S(0, 1) l m°t c¦u ìn và trong X
~ . Vîi méi ξ ∈ S, ta kþ
hi»u L(pξ (K)) l thº t½ch trong H cõa h¼nh chi¸u p(K) cõa K tr¶n b§t
→
−
ký si¶u ph¯ng H n o thäa m¢n ξ ∈ ( H )⊥ . Kþ hi»u σ l ë o ch½nh tc
tr¶n S.
Ta câ ành lþ Cauchy sau.

5.3.6 ành l½. (Cæng thùc Cauchy)
Vîi méi d ≥ 2 th¼ di»n t½ch m°t cõa mët h¼nh a di»n P ÷ñc t½nh bði
cæng thùc Z
1
A(P ) = L(pξ (P ))σ,
β(d − 1) ξ∈S
trong â β(d − 1) l thº t½ch cõa h¼nh c¦u ìn và d − 1 chi·u.
Chùng minh. Cè ành ξ ∈ S. Khæng m§t t½nh têng qu¡t ta câ thº gi£ sû
−
→
ξ 6∈ Hi ∀i, trong â Hi l c¡c si¶u ph¯ng chùa c¡c m°t cõa h¼nh a di»n
S − →
P = i Ri (v¼ tªp hñp c¡c v²ctì ξ ∈ i Hi câ ë o khæng tr¶n S ). Ta
T
s³ ph£i chùng minh
X
L(pξ (F acei P )) = 2L(pξ (P )).
i
Muèn vªy ta ch¿ c¦n chùng tä r¬ng måi iºm cõa p(P ) n¬m ngo i mët
→
−
tªp câ ë o 0 l £nh qua p cõa óng hai iºm cõa F rP, ð â ξ ∈ ( H )⊥
v p : X → H l ph²p chi¸u trüc giao.
◦ ◦
Thªt vªy, ta câ L(p(P )) = L(p(P )). Ta ph£i ch¿ ra r¬ng p−1 (y)∩P 6= ∅
◦
vîi y ∈ p(P ). Tø kh¯ng ành n y ta câ p−1 (y) l mët kho£ng (khæng suy
bi¸n th nh mët iºm) v do â bi¶n cõa nâ gçm óng hai iºm. Gi£ sû
p−1 (y) ⊂ F r(P ). Do F r(P ) khæng chùa o¤n th¯ng n o vuæng gâc vîi
H (do c¡ch chån h÷îng ban ¦u) n¶n p−1 (y) l tªp hñp gçm mët iºm
duy nh§t. Gåi H 0 l si¶u ph¯ng tüa t¤i iºm n y. V¼ y thuëc giao cõa H
v H 0 n¶n H ∩ H 0 l si¶u ph¯ng tüa cõa p(P ) trong H, hay y khæng thº
l iºm trong cõa p(P ). i·u n y l m¥u thu¨n.
−
→
Vîi méi Hi , cè ành ui ∈ S sao cho ui ∈ (Hi )⊥ . Ta câ
L(pξ (F acei P )) = |(ξ|ui )|LHi (F acei P ).
Suy ra
Z Z X
1
L(pξ (P ))σ = LHi (F acei P ) |(ξ|ui )|σ
ξ∈S 2 ξ∈S i
Z
1X
= (LHi (F acei P ) |(ξ|ui )|σ).
2 i ξ∈S
Tø â ta câ i·u c¦n chùng minh v¼

R
ξ∈S
|(ξ|ui )|σ = 2β(d − 1).
Gi£ sû P l h¼nh a di»n v λ l sè thüc d÷ìng. Ta ành ngh¾a
B(P, λ) = {x ∈ X|d(x, P ) ≤ λ}.
Ta s³ nghi¶n cùu sü phö thuëc cõa L(B(P, λ)) v o bi¸n λ.

5.3.7 M»nh ·. (Cæng thùc Steiner-Minkowski cho h¼nh a di»n)
Vîi méi h¼nh a di»n P chi·u d, tçn t¤i c¡c Li (P ) ∈ R∗+ (0 ≤ i ≤ d) sao
cho ∀λ ∈ R∗+ th¼
d
X
L(B(P, λ)) = Li (P )λi .
i=0
°c bi»t, ta câ L0 (P ) = L(P ), L1 (P ) = A(P ), Ld (P ) = β(d).
Chùng minh. Trang bà cho X c§u tróc khæng gian v²ctì Euclid. Gi£ sû
y 6∈ P . Theo M»nh · 4.1.16 ta l§y x ∈ P l iºm duy nh§t thäa m¢n
d(x, y) = d(y, P ). Tø c¡ch chùng minh cõa M»nh · 4.4.2 ta suy ra r¬ng
d(x + k −→ P ) = kd(x, y) vîi méi k ≥ 0.
xy,
Gåi CN := {y ∈ X|(−
x
→ −
xy, → ≤ 0, ∀z ∈ P } l h¼nh nân chu©n tc t¤i
xz)
x ∈ F rP , CNx0 l £nh cõa CNx qua ph²p
T tành ti¸n trong X sao cho CNx
0
câ ¿nh ð gèc tåa ë. °t Sx = CNx S(0, 1). Lªp luªn nh÷ tr¶n ta câ
◦ [ [
B(P, λ)\ P = [x, x + λξ].
x∈F rP ξ∈Sx
Vîi x ∈ F rP , gåi wx l bªc cõa x v °t
Ωi = {x ∈ F rP |wx = i} (0 ≤ i ≤ d − 1),
tùc l Ωi l hñp cõa c¡c ph¦n trong t÷ìng èi cõa c¡c i-m°t cõa P .
Vîi méi 0 ≤ i ≤ d − 1 ta °t
[ [
Bi (λ) = [x, x + λξ].
x∈Ωi ξ∈Sx
Th¸ th¼
d−1
◦ [
B(P, λ)\ P = Bi (λ).
i=0
◦
Do â ta thu ÷ñc mët ph¥n ho¤ch cõa B(P, λ)\ P . Ta câ thº vi¸t
d−1
X
L(B(P, λ)) = L(P ) + L(Bi (λ))
i=0
Ta th§y khi x di chuyºn khp ph¦n trong t÷ìng èi F ∗ cõa m°t F
cho tr÷îc th¼ nân CNx0 l cè ành v do â Sx công cè ành (v¼ CNx ÷ñc
x¡c ành b¬ng c¡c si¶u ph¯ng chùa c¡c m°t m Sx thuëc nâ). Do vªy ta
câ thº °t SF = Sx vîi b§t ký x ∈ F v DF = ξ∈Sx [0, ξ]. V¼ F l mët
i-m°t cho tr÷îc n¶n ta câ ¯ng thùc sau:
[ [
[x, x + λξ] = F ∗ × ([0, λ]SF ).
x∈F ∗ ξ∈Sx
Tø â L(F ∗ × ([0, λ]SF )) = L(F ∗ )L([0, λ]SF ) = L(F )L(DF )λd−1 , ð ¥y
thº t½ch L(F ) v L(DF ) t÷ìng ùng l thº t½ch trong c¡c khæng gian i
chi·u v (d − i) chi·u.
Ta gåi φi l tªp hñp c¡c i-m°t cõa Pi . Theo lªp luªn ð tr¶n ta câ
L(Bi (λ)) = Ld−i (P )λd−i ,
trong â X
Ld−1 (P ) = L(DF )L(F ).
F ∈φi
°c bi»t, khi i = d − 1, v¼ DF = [0, 1] n¶n ta câ

X
L1 (P ) = L(F ) = A(P ).
F ∈φi−1
Khi i = 0, nhªn x²t tr¶n v [2, möc 11.6.2] ch¿ ra r¬ng x∈φ0 Sx = S ,
S
hay F ∈φ0 DF = B(0, 1). V¼ F l mët iºm v L(F ) = 1 n¶n Ld (P ) =

S
L(B(0, 1)) = β(d).
5.3.8 M»nh ·. N¸u a ∈ X v r > 0 cho tr÷îc th¼ c¡c h m sè Li (.) bà
ch°n tr¶n tªp hñp c¡c h¼nh a di»n chùa trong B(a, r).
Chùng minh. Cè ành λ > 0, ta câ B(P, λ) ⊂ B(a, λ + r) v
L(B(P, λ)) ≤ β(d)(r + λ)d .
V¼ t§t c£ c¡c sè h¤ng cõa L(B(P, λ)) = i Li (P )λi ≤ β(d)(r + λ)d ·u
P
(r + λ)d
d÷ìng n¶n ta câ Li (P ) ≤ β(d) vîi måi i.
λi
5.4 Thº t½ch v di»n t½ch m°t cõa tªp lçi
compact
Trong möc n y ta gi£ sû X l khæng gian Euclid.
B¬ng c¡ch sû döng metric Hausdorff ta s³ x§p x¿ tªp lçi compact bði
h¼nh a di»n. Khi â ta câ thº x¡c ành ÷ñc thº t½ch cõa tªp lçi b¬ng
mët c¡ch kh¡ sì c§p v chùng minh ÷ñc r¬ng thº t½ch n y li¶n töc, bi¶n
cõa tªp lçi câ thº t½ch 0 v x¡c ành di»n t½ch m°t cõa tªp lçi compact
X§p x¿ tªp lçi compact bði a di»n

Tr÷îc h¸t ta nhc l¤i ành ngh¾a sau.
5.4.1 ành ngh¾a. Gi£ sû X l khæng gian metric. Kþ hi»u K = K(X)
l tªp c¡c tªp con compact cõa X. N¸u F ⊂ X v ρ ≥ 0 th¼ ta °t
U (F, ρ) = {x ∈ X|d(x, F ) < ρ}
B(F, ρ) = {x ∈ X|d(x, F ) ≤ ρ}.

N¸u F, G l nhúng tªp con cõa X th¼ kho£ng c¡ch Hausdoff giúa F v
G ÷ñc x¡c ành nh÷ sau:
δ(F, G) = inf {ρ|F ⊂ B(G, ρ), G ⊂ B(F, ρ)}
M»nh · sau ¥y ÷ñc rót ra d¹ d ng tø ành ngh¾a.
5.4.2 M»nh ·. nh x¤ E : K → K bi¸n tªp K th nh bao lçi cõa nâ l

¡nh x¤ Lipschitz vîi h¬ng sè Lipschitz l 1.
5.4.3 H» qu£. °t C = {F ∈ K|F l lçi }. Khi â C âng trong K. °c

bi»t l C ¦y. Hìn núa, vîi a ∈ X v r ≥ 0, tªp Ca,r = Ka,r ∩ C l tªp
compact.
5.4.4 Bê ·. Cho A, C v D l c¡c tªp compact sao cho

◦
C 6= ∅, D ⊂ C ⊂ A, F rA ∩ C = ∅, F rC ∩ D = ∅.
Khi â tçn t¤i η > 0 sao cho vîi méi tªp con lçi S m δ(C, S) ≤ η th¼
ta câ D ⊂ S ⊂ A.
Chùng minh. B¬ng c¡ch chån η = d(F rA, C) ta d¹ d ng th§y r¬ng S ⊂

A. º câ S ⊃ D, °t η = d(F rC, D) v gi£ sû tçn t¤i S thäa m¢n
δ(S, C) ≤ η nh÷ng tçn t¤i mët iºm x ∈ D \ S . L§y y sao cho d(x, y) =
d(x, S). Tø M»nh · 4.1.16 ta th§y S ⊂ H, trong â H l mët trong
c¡c nûa khæng gian x¡c ành bði si¶u ph¯ng trüc giao vîi < x, y > t¤i y .
◦
V¼ x ∈ C n¶n tçn t¤i iºm z thuëc < x, y > ∩F rC khæng n¬m tr¶n H .
iºm n y thäa m¢n d(z, S) = d(z, y) > d(z, x) ≥ η , m¥u thu¨n vîi gi£
thi¸t C ⊂ B(S, η).
C¡c bê · x§p x¿
Kþ hi»u P l tªp nhúng h¼nh a di»n lçi compact v P ∗ l tªp hñp c¡c
◦
a di»n v C ∗ l tªp {C ∈ C| dim C = dim X} (ho°c sao cho C 6= ∅ do
M»nh · 4.2.6). º tr¡nh sü nh¦m l¨n khi ta thay êi khæng gian Euclid
X ta s³ vi¸t chóng chi ti¸t hìn l P(X), P ∗ (X), C(X) v C ∗ (X).
5.4.5 Bê ·. Vîi méi > 0 v méi C ∈ C ∗ tçn t¤i P ∈ P ∗ sao cho
P ⊂ C ⊂ B(P, ) (°c bi»t δ(P, C) ≤ ).
Chùng minh. V¼ C l compact n¶n C câ thº ÷ñc phõ bði n h¼nh c¦u
B(ai , ), ai ∈ C. Ta chån P = ε(a1 , · · · , an ), th¼ P a di»n lçi thäa m¢n
y¶u c¦u.
5.4.6 H» qu£. P trò mªt trong C.

Chùng minh. Ta th§y r¬ng P ∗ trò mªt trong C ∗ . B¥y gií l§y C ∈ (C \ C ∗ )
v Y =< C > l khæng gian con sinh bði C. Trong Y , tªp lçi C câ ph¦n
trong kh¡c réng. Do â ta câ thº x§p x¿ nâ bði P ∈ P(Y ). Vªy P × I ,
ð ¥y I l h¼nh c¦u câ b¡n k½nh trong khæng gian trüc giao Y ⊥ vîi Y ,
s³ x§p x¿ C trong C .
5.4.7 Bê ·. Vîi méi C ∈ C , a ∈ C v

∗
◦
η > 1 tçn t¤i P ∈ P ∗ sao cho
P ⊂ C ⊂ Ha.η (P ), F r(C) ∩ P = ∅, C ∩ F r(Ha.η P ) = ∅.
◦
Chùng minh. Chån r > 0 sao cho B(a, r) ⊂ C v sao cho 0 < <
r(y − 1). Theo Bº · 5.4.5 ta công câ thº chån P ∈ P ∗ sao cho P ⊂ C ⊂
B(P, ). Theo Bº · 5.4.4, P chùa B(a, r) n¸u õ nhä. Khi â kho£ng
c¡ch giúa m°t F cõa P v Ha.η (F ) l lîn hìn ho°c b¬ng (η − 1)r > .
Tø â suy ra Ha.η (P ) ⊃ B(P, ) ⊃ C . º nhªn ÷ñc i·u ki»n v· bi¶n
ta ch¿ c¦n x²t £nh cõa P qua ph²p çng d¤ng vîi t¿ sè çng d¤ng < 1
nh÷ng õ g¦n 1.
5.4.8 H» qu£. Bi¶n cõa b§t k¼ tªp lçi C ·u câ ë o l 0
◦
Chùng minh. N¸u C l tªp réng th¼ C n¬m trong khæng gian con thüc sü
◦
n¶n nâ câ ë o l 0. N¸u C 6= ∅ th¼ ¡p döng Bê · 5.4.7 ta câ bi¶n cõa C
chùa trong P 0 \ P , ð ¥y P 0 = Ha.η P . Ta câ L(P 0 \ P ) = L(P )(η d − 1) ≤
L(C)(η d − 1). Thº t½ch n y d¦n ¸n 0 khi η d¦n ¸n 1.
Thº t½ch cõa tªp lçi compact

5.4.9 M»nh ·. Cho C ∈ C ta câ:
L(C) = sup{L(P )|P ∈ P, P ⊂ C} = inf{L(P )|P ∈ P, P ⊃ C}.
◦ ◦
Chùng minh. N¸u C = ∅, ta chuyºn sang tr÷íng hñp C 6= ∅ nh÷ trong
◦
H» qu£ 5.4.6. N¸u C 6= ∅ th¼ ta ¡p döng Bê · 5.4.7.
5.4.10 M»nh ·. H m thº t½ch L : C → R l h m t«ng nghi¶m ng°t.
∗
Ngh¾a l n¸u D v C l c¡c ph¦n tû kh¡c nhau cõa C vîi D ⊂ C th¼

L(D) < L(C). K¸t qu£ n y rã r ng sai trong K.
Chùng minh. Thüc vªy, n¸u C ⊃ D, C 6= D th¼ theo bê · ð möc H» qu£

◦ ◦
4.2.4 ta câ C \D 6= ∅. Cho > 0, x ∈ C \D sao cho B(x, ) ⊂ C \ D. Ta
câ
L(C) ≥ L(D) + L(B(x, )) > L(D).
Nhî l¤i r¬ng h m thº t½ch khæng li¶n töc tr¶n K. Tr¶n C ta câ m»nh
· sau:
5.4.11 M»nh ·. H m thº t½ch L : C → R l li¶n töc tr¶n C .

Chùng minh. Ta l m t÷ìng tü nh÷ trong [2, möc 9.12.6]. Tr¶n X \ F rC ,

ta câ
lim XCn = XC
n→∞
n¸u
lim Cn = C.
n→∞
Nh÷ng F rC câ ë o l 0, do â
Z Z
lim XCn µ = XC µ
n→∞ X X
tr¶n to n bë X .
Ta câ thº chùng minh sì c§p hìn nh÷ sau: N¸u C = limn→∞ Cn câ
ph¦n trong réng th¼ ta ¡p döng c¡ch chùng minh cõa H» qu£ 5.4.6.
◦
B¥y gií ta gi£ sû r¬ng C 6= ∅. Theo Bê · 5.4.7 ta câ thº chån c¡c
a di»n P, P 0 sao cho P ⊂ C ⊂ P 0 vîi F rC ∩ P = ∅, F rP 0 ∩ C = ∅ v
L(P 0 ) − L(P ) ≤ . ¡p döng Bê · 5.4.4 ta th§y vîi η õ nhä b§t ¯ng
thùc δ(C, D) ≤ η k²o theo r¬ng P ⊂ D ⊂ D0 . Do â
|L(D) − L(C)| ≤ L(P 0 ) − L(P ) ≤ .
Di»n t½ch m°t cõa tªp lçi compact

5.4.12 Bê ·. H m L(p(.)) : S × C 3 (ξ, C) 7→ L(p (C)) ∈ R l ξ li¶n
töc.
◦
Chùng minh. Cè ành ξ ∈ S, C ∈ C ∗ , a ∈ C , > 0. Vîi méi η > 1, theo
Bê · 5.4.7, tçn t¤i P ∈ P ∗ thäa m¢n
P ⊂ C ⊂ P 0 = Ha,η P, F rC ∩ P = ∅ v F rP 0 ∩ C = ∅.
Do Hpξ0 (a).η ◦ pξ0 = pξ0 ◦ Ha.η vîi måi ξ 0 ∈ S n¶n ta câ
L(pξ0 (P 0 )) = η d−1 L(pξ0 (P )).

V¼ tçn t¤i r > 0 sao cho B(a, r) ⊃ C n¶n ta câ
|L(pξ0 (P 0 )) − L(pξ0 (P ))| ≤ (η d−1 − 1)rd−1 β(d − 1)
vîi måi ξ 0 ∈ S . Do â ta câ thº chån P, η sao cho
|L(pξ0 (P 0 )) − L(pξ0 (P ))| ≤ /3
vîi b§t ký ξ 0 ∈ S . Tø chùng minh cõa ành lþ 5.3.6 ta suy ra ¡nh x¤

S 3 ξ 0 7→ L(pξ0 (P )) ∈ R l li¶n töc èi vîi ξ 0 . V¼ th¸ tçn t¤i ζ sao cho
n¸u ||ξ 0 − ξ|| ≤ ζ th¼
|L(pξ0 (P )) − L(pξ (P ))| ≤ /3.
Theo Bº · 5.4.4 ta câ thº chån θ õ nhä sao cho n¸u δ(D, C) ≤ 0 th¼
P ⊂ D ⊂ P 0 . K¸t hñp c¡c k¸t qu£ tr¶n ta câ:
|L(pξ0 (D)) − L(pξ (C))| ≤ |L(pξ0 (D)) − L(pξ0 (P ))|
+ |L(pξ0 (P )) − L(pξ (P ))| + |L(pξ (P )) − L(pξ (C))|
≤ |L(pξ0 (P 0 )) − L(pξ0 (P ))| + /3 + |L(pξ (P 0 )) − L(pξ (P ))| ≤ .
5.4.13 ành l½. Vîi méi C ∈ C ∗

t½ch ph¥n
Z
−1
A(C) = (β(d − 1)) L(pξ (C))σ
ξ∈S
l tçn t¤i v ÷ñc gåi l di»n t½ch cõa C (hay l chi·u d i n¸u d = 2).
ành ngh¾a n y v· di»n t½ch l t÷ìng th½ch vîi ành ngh¾a ¢ cho vîi h¼nh
a di»n. nh x¤ A : C ∗ → R l li¶n töc, t«ng nghi¶m ng°t v b§t bi¸n
èi vîi c¡c ph²p ¯ng cü.
Chùng minh. T½nh tçn t¤i v t½nh li¶n töc xu§t ph¡t tø Bê · 5.4.12 v
lþ thuy¸t t½ch ph¥n. Di»n t½ch n y l t÷ìng ÷ìng vîi di»n t½ch cõa a
di»n theo cæng thùc trong ành lþ 5.3.6. Cuèi còng, l§y D ⊂ C, D 6= C v
chån h¼nh c¦u B(a, ) ⊂ C \ D ( > 0) nh÷ trong M»nh · 5.4.10.. Theo
Bê · 4.1.17 tçn t¤i mët ÷íng th¯ng Θ chùa a v khæng giao vîi D. L§y
→
−
ξ ∈ Θ ∩ S . Theo t½nh li¶n töc th¼ b§t ký mët ÷íng th¯ng i qua a v
câ h÷îng η õ g¦n vîi ξ th¼ v¨n khæng giao vîi D. Tø M»nh · 5.4.10 ta
câ L(pη (D)) < L(pη (C)) vîi b§t ký η n o v do â A(D) < A(C).
5.4.14 H» qu£. Vîi méi C ∈ C ∗

ta câ
A(C) = sup{A(P )|P ∈ P ∗ , P ⊂ C} = inf{A(P )|P ∈ P ∗ , P ⊃ C}.

5.4.15 Chó þ. Di»n t½ch cõa h¼nh c¦u C = S(a, r) l A(C) = rd−1 α(d).
Thüc vªy, pξ (S(a, r)) l h¼nh c¦u b¡n k½nh r vîi méi ξ cho n¶n
L(pξ (S(a, r))) = rd−1 β(d − 1).
Do â A(S(a, r)) = rd−1 S σ = rd−1 α(d).

R
5.4.16 ành l½. (ành lþ Steiner-Minkowki)

èi vîi méi tªp lçi C ∈ C ∗ chi·u d tçn t¤i c¡c væ h÷îng Li (C) (i =
0, 1, · · · , d) sao cho vîi b§t ký λ ∈ R∗+ ta câ
d
X
L(B(C, λ)) = Li (C)λi .
i=0
C¡c h m Li : C ∗ → R l li¶n töc. Th¶m v o â ta câ:

Lo (C) = L(C), L1 (C) = A(C), Ld (C) = β(d) vîi måi C .
Chùng minh. Ta xem C nh÷ l giîi h¤n
lim Pn ,
n→∞
ð ¥y Pn ∈ P ∗ vîi måi n. V¼ Pn bà ch°n n¶n tø M»nh · 5.3.8 ta suy

ra r¬ng Li (Pn ) bà ch°n vîi t§t c£ gi¡ trà cõa i. Ta câ thº gi£ sû r¬ng
tçn t¤i ki (i = 0, 1, · · · , d) (n¸u c¦n ta câ thº l§y mët d¢y con thäa m¢n
ki = limn→∞ Li (Pn )). Vªy th¼
d
X
lim L(B(Pn , λ)) = ki λi
n→∞
i=0
Theo M»nh · 5.4.11 ta câ
lim L(B(Pn , λ)) = L( lim B(Pn , λ)).

n→∞ n→∞
Do â
lim B(Pn , λ) = B( lim Pn , λ) = B(C, λ).
n→∞ n→∞
Suy ra
d
X
L(B(C, λ)) = ki λi .
i=0
Do L(B(C, λ)) l mët a thùc vîi bi¸n λ v c¡c gi¡ trà cõa nâ ch¿ phö
thuëc v o C m khæng phö thuëc v o vi»c chån d¢y x§p x¿ n¶n ta công
câ kh¯ng ành t÷ìng tü nh÷ vªy cho ki = Li (C). Hìn núa, ¡nh x¤
C × R+ 3 (C, λ) 7→ L(B(C, λ)) ∈ R
l li¶n töc. Do vªy h» sè cõa a thùc L(B(C, λ)) công ph£i li¶n töc. Cuèi
còng, vi»c nhªn ÷ñc c¡c gi¡ trà Lo , L1 , Ld ÷ñc suy ra tø M»nh · 5.3.7
v t½nh li¶n töc.
5.4.17 H» qu£. Vîi méi tªp lçi C ∈ C , ta câ∗
L(B(C, λ)) − L(C)

A(C) = lim .
λ→0 λ
V½ dö. L§y C = B(0, 1) ⊂ R . Khi â ta câ

d
B(C, λ) = B(0, λ + 1), λ(B(C, λ)) = (λ + 1)d β(d),
β(d)(λ + 1)d − β(d)

A(C) = lim = dβ(d).
λ→0 λ
V¼ A(C) = α(d) n¶n ta câ h» thùc α(d) = dβ(d).
5.4.18 Chó þ. C¡c sè L (.) l
i c¡c b§t bi¸n ¯ng cü thó và cõa tªp compact
lçi.
èi vîi lîp c¡c C 2 -a t¤p con V ⊂ X ta câ thº ch¿ ra ÷ñc r¬ng (theo
[2, möc 6.9]) L(B(V, λ)) v¨n l mët a thùc nh÷ng ch¿ vîi c¡c gi¡ trà õ
nhä cõa λ.
V½ dö vîi h¼nh trán S = S(0, 1) ⊂ R2 ta câ
(
4πλ n¸u λ ∈ [0, 1]
L(B(S, λ)) =
L(B(S, λ)) = π(λ + 1)2 n¸u λ ≥ 1
Công nh÷ vªy vîi gi¡ trà λ õ nhä, ch¿ câ nhúng lôy thøa kh¡c nhau cõa
λ ÷ñc thº hi»n v¼ c¡c sè h¤ng kh¡c bà tri»t ti¶u h¸t. Mët kh¡c bi»t quan
trång kh¡c núa â l ð ¥y sè h¤ng trong λd (l¤i gi£ thi¸t l λ õ nhä)
l X (V )β(d)λd , ð â X (V ) l °c tr÷ng Euler cõa a t¤p V , trong khi
â vîi c¡c tªp lçi nâ l β(d)λd .
M°t kh¡c n¸u K ch¿ l mët tªp compact v khæng câ b§t ký i·u ki»n
n o th¶m th¼ L(B(K, λ)) s³ l mët h m khæng li¶n töc thªm ch½ ngay c£
vîi c¡c gi¡ trà õ nhä cõa λ. V nâi chung
L(B(K, λ)) − L(λ)

lim
λ→0 λ
khæng tçn t¤i. C¡ch tèt nh§t ta câ thº l m l ành ngh¾a di»n t½ch Minkowski
tr¶n v d÷îi cõa K nh÷ sau:
L(B(K, λ)) − L(λ)

M+ (K) = lim sup ,
λ→0 λ
L(B(K, λ)) − L(λ)
M− (K) = lim inf .
λ→0 λ
Ng÷íi ta công ¢ ch¿ ra nhi·u t½nh ch§t cõa M+ (K), M− (K).
Di»n t½ch v ph²p èi xùng Steiner

X²t ¡nh x¤ stH : K(X) −→ K(X) cho bði K 7−→ stH (K) = K0 , trong â
K(X) l tªp c¡c tªp con compact cõa X
5.4.19 Bê ·. Cho A, B ∈ C l c¡c tªp lçi v H l si¶u ph¯ng. Vîi méi
gi¡ trà λ ∈ [0, 1] ta câ
stH (λA + (1 − λ)B) ⊃ λstH (A) + (1 − λ)stH (B).
N¸u X l mët khæng gian v²ctì th¼ vîi måi λ, µ ≥ 0 ta câ
stH (λA + µB) ⊃ λstH (A) + µstH (B).
5.4.20 M»nh ·. Vîi méi C ∈ C ∗

v méi si¶u ph¯ng H ta câ
A(stH (C)) ≤ A(C).
Chùng minh. Coi X nh÷ khæng gian v²ctì sao cho 0 ∈ H v S ∈ B(0, 1)
l h¼nh c¦u ìn và cõa X . Ta câ:
L(B(C, λ)) = L(C) + A(C)λ + o(λ),

L(stH (B(C, λ))) = L(stH (C + λS))
≥ L(stH (C) + λstH (S))
= L(stH (C) + λS)
= L(B(stH (C)), λ)
= L(stH (C)) + A(stH (C))λ + 0(λ)
= L(C) + A(stH (C))λ + o(λ).
Do
o(λ)
lim =0
λ→0 λ
n¶n ta suy ra A(C) ≥ A(stH (C)).

D§u b¬ng x£y ra khi stH (C) = C ho°c sai kh¡c mët ph²p tành ti¸n.
5.4.21 ành l½. N¸u tªp lçi C ∈ C v si¶u ph¯ng H thäa m¢n i·u ki»n
∗
A(stH (C)) = A(C) th¼ s³ tçn t¤i mët si¶u ph¯ng H 0 song song vîi H v
stH 0 (C) = C .
Chùng minh. Theo ành ngh¾a, n¸u tªp C ÷ñc x¡c ành bði hai h m
f −g g−f
f, g th¼ stH (C) x¡c ành bði v . Ta câ:
2 2
Z Z p p
A(C) = (f − g)σ + ( 1 + kf 0 k2 + 1 + kg 0 k2 )µ,
F rD D
Z Z p
A(stH (C)) = (f − g)σ + 4 + kf 0 − g 0 k2 µ,
F rD D
Ta câ 1 + kξk2 + 1 + kηk2 ≥ 4 + kξ − ηk2 vîi b§t ký hai v²ctì ξ, η

p p p
trong khæng gian Euclid. D§u b¬ng x£y ra khi v ch¿ khi η = −ξ . Do â
f 0 = −g 0 h¦u khp nìi v v¼ th¸ f + g l h¬ng sè (v¼ nâ li¶n töc).
Biºu thùc cö thº cho di»n t½ch

X²t C ∈ C ∗ v mët si¶u ph¯ng H cõa X. Coi X = H ×R v gåi p : X → H
l ph²p chi¸u l¶n H. Cho µ l ë o Lebesgue tr¶n H v °t D = p(C).
Ta câ c¡c k¸t qu£ sau.
5.4.22 ành l½. Tçn t¤i mët ë o σ tr¶n F rD v c¡c h m sè f, g :
D → R sao cho:
i) f, g kh£ vi h¦u khp nìi tr¶n D v c¡c h m sè 1 + kf 0 k2 , 1 + kg 0 k2

p p
l µ-kh£ t½ch.
ii) Câ C = {(x,R t) ∈ H × R|xR ∈ p g(x)}.
D, f (x) ≥ t ≥ p
iii) A(C) = F rD (f − g)σ + D ( 1 + kf k + 1 + kg 0 k2 )µ.
0 2
Chùng minh. Xem [2, ành lþ 12.10.11.1]. Chó þ r¬ng ë o σ l giîi

h¤n cõa ë o Lebegues tr¶n bi¶n cõa mët d¢y c¡c a di»n lçi hëi tö ¸n
C.
5.4.23 H» qu£. Gi£ sû C ∈ C m F rC câ thº ÷ñc ph¥n ho¤ch th nh
∗
húu h¤n c¡c a t¤p con câ sè chi·u ≤ d = dim X. Khi â méi a t¤p con
(d − 1)-chi·u trong ph¥n ho¤ch n y câ thº t½ch húu h¤n theo ë o sinh
bði metric ch½nh tc tr¶n X v A(C) b¬ng têng thº t½ch cõa a t¤p con
(d − 1)-chi·u n y.
Chùng minh. ¥y l h» qu£ cõa ành lþ 5.4.5 v cæng thùc Stokes.
Thüc vªy, vîi ¡nh x¤ g : (x1 , · · · , xn ) 7→ (x1 , · · · , xn , f (x1 , · · · , xn ))
ta câ
∂g ∂g
|g ∗ w| = k ∧, · · · , ∧ k|dx1 ∧ · · · ∧ dxn |.
∂x1 ∂xn
∂g ∂g
Theo [2, möc 8.11.11] ta câ c¡c tåa ë cõa ∧ ··· ∧ l
∂x1 ∂xn
∂f ∂f
(− ,··· ,− , 1).
∂x1 ∂xn
C¡c b§t ¯ng thùc ¯ng chu

¥y l mët k¸t qu£ cì b£n v quan trång vîi mët làch sû r§t d i v thó
và. Ta câ thº t¼m th§y trong nhi·u t i li»u tham kh£o.
5.4.24 ành l½. Gi£ sû C ltªp con lçi trong khæng gian affine d chi·u
X thäa m¢n C =
6 ∅. Khi â ta câ
o
A(C) ≥ d(β(d))1/d L(C)(d−1)/d

hay
A(C) L(C) (d−1)/d
≥( ) .
α(d) β(d)
D§u b¬ng x£y ra khi v ch¿ khi C l h¼nh c¦u.
Ph²p chùng minh thù nh§t.

Ph²p chùng minh thù nh§t düa v o ph²p èi xùng Steiner v Kugelungsatz.
Vîi méi tªp compact lçi C ∈ C ∗ °t:
F = {F ∈ C ∗ |L(F ) = L(C), A(F ) ≤ A(C)}.
Tªp n y âng trong C . Thªt vªy, n¸u
A = lim An
n→∞
vîi A ∈ C, An ∈ F vîi måi n th¼ ta câ L(An ) = L(C) 6= 0 (v¼ An ∈ C ∗ ).

Do t½nh li¶n töc ta câ L(A) 6= 0, cho n¶n A ∈ C ∗ .
Khi â theo ành lþ 5.4.13 ta câ
A(A) = lim A(A) ≤ A(C).

n→∞
Suy ra A ∈ F .
Hìn núa, theo t½nh ch§t cõa ph²p chi¸u Steiner, F l b§t bi¸n èi vîi
ph²p èi xùng Steiner. Bði ành lþ Blaschke v· h¼nh c¦u, ta suy ra tçn
t¤i h¼nh c¦u B(a, r) ∈ F , ð ¥y a ∈ X, r > 0. Do â ta câ
A(C) ≥ A(B(a, r)) = α(d)rd−1 , L(C) = L(B(a, r)) = β(d)rd .
Ta x²t d§u b¬ng x£y ra. Khi â, tø ành l½ 5.4.21 ta suy ra trong c¡c
si¶u ph¯ng h÷îng ξ tçn t¤i si¶u ph¯ng H thäa m¢n stH (C) = C . Suy ra
σH (C) = C . Do â måi si¶u ph¯ng H ·u i qua mët iºm cè ành a cõa
X . V¼ C l b§t bi¸n vîi nhâm c¡c ph²p bi¸n êi trüc giao O(Xa ) n¶n C
l mët h¼nh c¦u.
Ph²p chùng minh thù hai.
C¡ch n y düa v o ành lþ Brunn-Minkowski. L§y C ∈ C ∗ . X²t h¼nh
c¦u S = B(0, 1). Ta câ B(C, λ) = C + λS . Tø ành l½ Brunn-Minkowski
v cæng thùc nhà thùc ta câ
L(B(C, λ)) = L(C + λS)

≥ ((L(C))1/d + λ(β(d))1/d )d
≥ L(C) + dL(C)(d−1)/d (β(d))1/d λ.
Tø â ta câ i·u c¦n chùng minh nhí ¡p döng cæng thùc ¤o h m

Minkowski-Steiner.
Ph²p chùng minh thù ba.
Ph²p chùng minh n y do Gromov ÷a ra l r§t mîi. Nâ óng vîi c¡c
mi·n C cõa X m bi¶n cõa nâ l mët si¶u ph¯ng trìn. °c bi»t, C khæng
nh§t thi¸t ph£i lçi.
Ta kþ hi»u L(C) l ë o Lebesgue cõa C v A(C) l ë o ch½nh
tc cõa si¶u m°t H = ∂C .
V²ctì hâa X t¤i O v x²t h» tåa ë trüc giao {xi }i=1,..,d cõa X . Khæng
m§t t½nh têng qu¡t, gi£ sû L(C) = β(d) l thº t½ch cõa h¼nh c¦u ìn và
B cõa X . X¡c ành ¡nh x¤ f : C → B nh÷ sau:
Vîi méi m ∈ C , H1 (m) = x−1 1 (x1 (m)) l si¶u ph¯ng theo h÷îng x1 = 0
chùa m v H1 (m) l si¶u ph¯ng theo còng h÷îng ph¥n ho¤ch B th nh
b
hai tªp con câ còng thº t½ch nh÷ tªp con cõa C tr¶n méi c¤nh cõa H b 1 (m).
Nâi c¡ch kh¡c H b 1 (m) = x1 (α1 ), ð ¥y α1 ÷ñc x¡c ành bði i·u ki»n
−1
L(C ∩ x−1 −1
1 ([x1 (m), ∞])) = L(B ∩ x1 ([α1 , ∞])).
Ta x¡c ành hai khæng gian affine con (d − 2) chi·u H2 (m), H b 2 (m)
theo h÷îng x1 = x2 = 0 theo c¡ch t÷ìng tü vîi C ∩ H1 (m) thay v¼
C v B∩H b 1 (m) thay v¼ B . Ta ti¸p töc quy tr¼nh n y cho ¸n khi
thu ÷ñc c¡c ÷íng th¯ng Hd−1 (m), H b d−1 (m) v cuèi còng l c¡c iºm
Hd (m) = {m} v H b d (m). °t f (m) := H b d (m). Tø c¡ch x¥y düng ta câ
Jf (m) = ( ∂xj (m)) câ d¤ng:
∂fi
 
λ1 (m) ? ··· ?
 0 λ2 (m) · · · ? 
.. .. . ..
 

 . . . . .


0 0 · · · λd (m)
l ma trªn tam gi¡c tr¶n. Düa v o ành lþ Fubini ta d¹ d ng chùng minh

r¬ng f b£o to n thº t½ch, tùc l
d
Y
λi (m) = 1.
i=1
Ta xem f l mët tr÷íng vectì tr¶n C. V¼ f (m) thuëc h¼nh c¦u ìn
và B n¶n kf (m)k ≤ 1. p döng ành lþ Stokes vîi f, C v H = ∂C ta câ
Z Z
divf (m)dm = (f (h)|ν(h))dh,
C H
ð ¥y dm l ë o Lebesgue tr¶n X (v C ), dh l ë o cõa H nh÷ si¶u

m°t kh£ vi v ν(m) l ph¡p v²ctì ìn và h÷îng ra ngo i cõa H .
Ta câ
d d
X ∂fi X
divf (m) = (m) = λi (m),
i=1
∂xi i=1
d
X d
Y
λi (m) ≥ d( λi (m))1/d = d.
i=1 i=1
V¼ kf k ≤ 1 n¶n ta câ |(f \ ν)| ≤ 1. Cuèi còng ta câ
β(d) = L(C)
Z
= dm
C Z
≤ d−1 divf dm
Z C
−1
=d (f (h)\ν(h))dh
ZH
−1
≤d dh
H
−1
= d A(H).
Tø â ta câ A(H) ≥ dβ(d) = α(d).

Ta x²t d§u b¬ng x£y ra. Khi â vîi mët iºm b§t ký m ∈ C c¡c sè
λi (m) ·u nhªn gi¡ trà 1. Ti¸p theo (f |ν) = 1 t¤i c¡c iºm tr¶n bi¶n
H cõa C . °c bi»t, c¡c si¶u ph¯ng Hd−1 (m) giao vîi H ð hai iºm. V¼
∂fi
= 1 n¶n £nh cõa ¡nh x¤ f , qua mët ph²p tành ti¸n cõa C n¸u c¦n,
∂xi
câ d¤ng
f (x1 , · · · , xd ) = (x1 , x2 + a(x1 ), x3 + b(x1 , x2 ), · · · ).
V¼ (f |ν) = 1 tr¶n H n¶n f = ν . B¥y gií x²t giao K ∩ C cõa C trong

khæng gian affine K theo ph÷ìng x3 = x4 = · · · = xd = 0.
2x1 2(x2 + a(x1 ))(1 + a0 (x1 ))

Tø â ta câ = . Suy ra a0 (x1 ) = 0.
x1 x2 + a(x1 )
Sau khi bi¸n êi º rót gån a, ta th§y h¤n ch¸ cõa f tr¶n C ∩ K l ¡nh
x¤ çng nh§t. V¼ th¸ K ∩ C ÷ñc çng nh§t vîi ¾a K ∩ B . Nh÷ng v¼ vi»c
chån h» trüc chu©n l b§t ký n¶n giao cõa C vîi måi ph¯ng affine l ¾a
câ b¡n k½nh nhä hìn ho°c b¬ng 1. V¼ f l to n ¡nh n¶n tçn t¤i ½t nh§t
mët ¾a D vîi b¡n k½nh b¬ng 1. L§y hai iºm xuy¶n t¥m èi m1 , m2 tr¶n
D v x²t ph¯ng affine tòy þ chùa m1 , m2 . V¼ P ∩ C l ¾a câ b¡n k½nh
nhä hìn ho°c b¬ng 1 n¶n nâ ph£i l ¾a câ b¡n k½nh b¬ng 1 vîi m1 v
m2 l hai iºm xuy¶n t¥m èi. Cho P thay êi, ta suy ra C l h¼nh c¦u
b¡n k½nh b¬ng 1 câ t¥m l trung iºm cõa o¤n th¯ng nèi m1 v m2 .
B§t ¯ng thùc ¯ng chu v¨n óng trong tr÷íng hñp ta khæng câ i·u
ki»n lçi nh÷ng mi·n cõa ta câ bi¶n l a t¤p con kh£ vi cõa X . Nh÷ng
thi¸u i·u ki»n lçi th¼ d§u b¬ng câ thº x£y ra èi vîi nhúng tªp compact
kh¡c núa ngo i h¼nh c¦u.
Trong tr÷íng hñp khæng gian hai chi·u th¼ t½nh lçi khæng cán quan
trång núa. Cö thº, ta s³ câ mët ành lþ kh¡i qu¡t hìn nh÷ sau.
5.4.25 ành ngh¾a. Gi£ sû X l khæng gian vectì tæpæ. Mët ÷íng
cong ìn âng l mët ÷íng cong b§t ký Γ ⊂ X sao cho tçn t¤i ¡nh x¤
f : S 1 → X , çng phæi l¶n £nh f (S 1 ) = Γ. N¸u X l mët khæng gian
metric, x²t c¡c iºm (ti )i=0,1,2,··· ,n tr¶n S 1 sao cho to = tn , ti n¬m giúa
ti−1 v ti+1 vîi måi i, ta x²t têng
n−1
X
d(f (ti ), f (ti+1 )).
i=0
Giîi h¤n tr¶n cõa têng â khæng phö thuëc v o ÷íng cong ìn âng Γ.
Giîi h¤n n y ÷ñc gåi l ë d i cõa Γ v ÷ñc k½ hi»u l leng(Γ) v Γ
÷ñc gåi l ÷íng c¦u tr÷íng n¸u ë d i cõa nâ húu h¤n.
Gi£ sû r¬ng X l ph¯ng Euclid. N¸u C ∈ C th¼ bi¶n Γ = F rC l mët
÷íng cong ìn âng v ë d i leng(Γ) = A(C). N¸u Γ l mët ÷íng
cong ìn âng th¼ bao lçi cõa nâ E(C) ∈ C ∗ v leng(Γ) ≥ A(E(Γ)).
5.4.26 ành l½. Vîi måi ÷íng cong âng ìn Γ trong m°t ph¯ng Euclid
ta câ p
leng(Γ) ≥ 2 πL(E(Γ)).
D§u b¬ng x£y ra khi v ch¿ khi Γ l ÷íng trán.
Chùng minh. D¹ th§y leng(Γ) ≥ A(E(Γ)) ≥ 2 πL(E(Γ)).
p
Ta x²t xem d§u b¬ng x£y ra khi n o. Khi d§u b¬ng x£y ra th¼ Γ =
F rC , ð ¥y C = E(Γ). Vîi x ∈ Γ cè ành, do t½nh li¶n töc n¶n tçn t¤i
y ∈ Γ sao cho hai ÷íng cong Γ1 = F rC1 , Γ2 = F rC2 câ còng ë d i, ð
¥y C1 , C2 l hai ph¦n cõa C n¬m tr¶n méi nûa m°t ph¯ng x¡c ành bði
< x, y > . Ta chùng minh L(C1 ) = L(C2 ). Thªt vªy, n¸u L(C1 ) ≤ L(C2 )
ta l§y £nh C1 qua < x, y > s³ thu ÷ñc mët cung C20 thäa m¢n
L(E(C1 ∪ C20 )) ≥ L(C1 ∪ C20 )

= L(C1 ) + L(C20 )
> L(C)
v
A(E(C1 ∪ C20 )) ≤ A(C1 ) + A(C2 ) = A(C).
i·u n y l m¥u thu¨n.
Cuèi còng ta ch¿ ra r¬ng C1 l nûa ÷íng trán vîi ÷íng k½nh {x, y}
ngh¾a l < p, x >⊥< p, y > vîi måi p ∈ Γ1 . Gi£ sû p ∈ Γ1 v < p, x >
khæng vuæng gâc vîi < p, y > . Vªy th¼ ta câ thº quay trán ph¦n g¤ch
ch²o trong h¼nh d÷îi ¥y quanh iºm P cho ¸n khi < p, x1 > trüc giao
vîi < p, y >.
Theo [2, 10.3.3] tam gi¡c {p, x1 , y} câ di»n t½ch lîn hìn {p, x, y} v ta
câ thº t«ng g§p æi h¼nh mîi b¬ng c¡ch èi xùng qua < x1 , y > º ÷ñc
tªp compact C20 ∪ C20 sao cho L(C10 ∪ C20 ) > L(C) v leng(F r(C10 ∪ C20 )) ≤
leng(F r(C)). i·u n y l væ l½.
5.4.27 H» qu£. Cho R l nûa m°t ph¯ng cõa khæng gian Euclid v Φ l
mët d£i d¥y câ ë d i cè ành. N¸u Φ °t tr¶n R sao cho c¡c iºm ¦u
mót cõa d¥y x v y n¬m tr¶n F rR th¼ ta câ di»n t½ch bao bði Φ v F rR
s³ ¤t cüc ¤i khi Φ l h¼nh b¡n c¦u câ ÷íng k½nh {x, y}.
Ch÷ìng 6
C¡c ph²p bi¸n h¼nh cõa m°t
ph¯ng
Lþ thuy¸t c¡c ph²p ¯ng cü trong m°t ph¯ng Euclid ¢ ÷ñc x¥y düng
trong Gi¡o tr¼nh H¼nh håc tuy¸n t½nh düa tr¶n nhúng k¸t qu£ s¥u sc
cõa ¤i sè tuy¸n t½nh. So vîi c¡ch l m truy·n thèng th¼ c¡ch x¥y düng
tr¶n câ nhi·u ÷u iºm nêi bªt: C¡c kh¡i ni»m v c¡c k¸t qu£ ÷ñc h¼nh
th nh v chùng minh ch°t ch³. Tuy nhi¶n, nâ ái häi ng÷íi håc ph£i
nm vúng ¤i sè tuy¸n t½nh, mët i·u khæng d¹ d ng cho c¡c th¦y cæ
d¤y To¡n ð nh tr÷íng phê thæng ¢ nhi·u n«m xa ríi ¤i håc. V¼ th¸,
trong chuy¶n · n y (v công l ch÷ìng n y) chóng tæi muèn x¥y düng
Lþ thuy¸t c¡c ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng theo c¡ch truy·n thèng º th¦y cæ
v c¡c b¤n håc sinh câ thº åc nh÷ mët t i li»u tham kh£o bê ½ch. Mët
sè kh¡i ni»m thay v¼ ÷ñc x¥y düng ho n to n tr¶n cì sð ti¶n · hâa th¼
l¤i ÷ñc x¥y düng trüc gi¡c.
6.1 ¤i c÷ìng v· c¡c ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng

Trong suèt ch÷ìng n y ta sû döng c¡c kþ hi»u sau:
(AB): ÷íng th¯ng AB.
[AB): tia [AB).
[AB]: o¤n th¯ng [AB].
|AB|: ë d i cõa o¤n th¯ng [AB].
287
288 CH×ÌNG 6. CC PHP BIN HNH CÕA MT PHNG
Mët sè kh¡i ni»m
6.1.1 ành ngh¾a. Ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng l song ¡nh tø m°t ph¯ng l¶n
ch½nh nâ.
V½ dö: nh x¤ çng nh§t Id : R → R l ph²p bi¸n h¼nh v gåi l ph²p
2 2
bi¸n h¼nh çng nh§t.

6.1.2 ành ngh¾a. Cho ph²p bi¸n h¼nh f .
• A gåi l iºm b§t ëng cõa f n¸u f (A) = A.
• Φ gåi l h¼nh k²p n¸u f (Φ) = Φ.
• Φ gåi l h¼nh cè ành n¸u f (A) = A vîi måi A ∈ Φ.
6.1.3 ành ngh¾a. Cho ph²p bi¸n h¼nh f . Th¸ th¼ ¡nh x¤ ng÷ñc f −1
cõa song ¡nh f gåi l ph²p bi¸n h¼nh £o ng÷ñc cõa ph²p bi¸n h¼nh f
hay l nghàch £o cõa ph²p bi¸n h¼nh f .
6.1.4 ành ngh¾a. Cho hai ph²p bi¸n h¼nh f, g . Hñp th nh cõa hai ph²p
bi¸n h¼nh n y l hñp th nh cõa hai ¡nh x¤ f, g . K½ hi»u: g ◦ f . Ta cán
gåi l t½ch c¡c ph²p bi¸n h¼nh.
V¼ t½ch c¡c ¡nh x¤ câ t½nh k¸t hñp n¶n t½ch c¡c ph²p bi¸n h¼nh công
câ t½nh k¸t hñp.
6.1.5 M»nh ·. Tªp hñp G c¡c ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng lªp th nh mët
nhâm èi vîi ph²p to¡n hñp th nh.
6.1.6 ành ngh¾a. Mët t½nh ch§t hay kh¡i ni»m T ÷ñc gåi l b§t bi¸n
èi vîi nhâm c¡c ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng G n¸u T ÷ñc b£o tçn d÷îi t¡c
ëng cõa méi ph¦n tû f ∈ G.
6.1.7 ành ngh¾a. Ph²p bi¸n h¼nh f gåi l èi hñp n¸u f 2 = Id, ngh¾a
l f = f −1 .
Ph²p ¯ng cü
6.1.8 ành ngh¾a. Ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng giú nguy¶n kho£ng c¡ch gåi l
ph²p ¯ng cü, tùc l : n¸u D l ph²p díi h¼nh v D(A) = A1 , D(B) = B1
th¼ |AB| = |A1 B1 |.
Ph²p ¯ng cü khæng l m êi h÷îng cõa h¼nh gåi l ph²p díi h¼nh.
Ph²p ¯ng cü l m êi h÷îng cõa h¼nh gåi l ph²p ph£n nghàch.
6.1.9 ành ngh¾a. N¸u H 1l £nh cõa mët h¼nh H qua mët ph²p ¯ng
cü th¼ H1 gåi l h¼nh to n ¯ng vîi H . K½ hi»u: H1 ∼
= H.
D¹ th§y quan h» to n ¯ng cõa c¡c h¼nh l mët quan h» t÷ìng ÷ìng.
6.1.10 M»nh ·. Tªp hñp c¡c ph²p ¯ng cü vîi ph²p to¡n hñp th nh
lªp th nh mët nhâm con cõa nhâm c¡c ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng.
6.1.11 ành l½. Câ mët v ch¿ mët ph²p ¯ng cü bi¸n c¡c ¿nh A, B, C
cõa mët tam gi¡c khæng suy bi¸n, t÷ìng ùng th nh c¡c ¿nh A1 , B1 , C1
cõa tam gi¡c to n ¯ng vîi nâ. Ngh¾a l , ph²p ¯ng cü ÷ñc ho n to n
x¡c ành bði hai tam gi¡c to n ¯ng.
Chùng minh. Sü tçn t¤i ÷ñc suy ra tø t½nh to n ¯ng cõa 4ABC v
4A1 B1 C1 .
Ta chùng minh t½nh duy nh§t. Gi£ sû D l ph²p ¯ng cü ph¯ng n o
â thäa m¢n D(A) = A1 , D(B) = B1 , D(C) = C1 . Gi£ sû X l mët iºm
b§t k¼ cõa m°t ph¯ng. Rã r ng iºm D(X) ph£i c¡ch c¡c ¿nh A1 , B1 , C1
c¡c kho£ng |XA|, |XB|, |XC|. Nh÷ng ba ÷íng trán vîi t¥m A1 , B1 , C1
khæng th¯ng h ng th¼ ch¿ câ khæng qu¡ mët iºm chung, ngh¾a l D(X)
÷ñc x¡c ành duy nh§t.
M»nh · sau ¥y l h» qu£ trüc ti¸p cõa ành lþ tr¶n.
6.1.12 M»nh ·. N¸u c¡c iºm A, B; A , B

1 1 thuëc còng mët m°t ph¯ng
v |AB| = |A1 B1 | th¼ tçn t¤i óng hai ph²p ¯ng cü f1 v f2 bi¸n iºm
A th nh A1 , bi¸n iºm B th nh B1 . N¸u α1 l nûa m°t ph¯ng giîi h¤n
bði ÷íng th¯ng AB th¼ qua c¡c ph²p díi n y nâ s³ ÷ñc bi¸n th nh hai
nûa m°t ph¯ng β1 , β2 giîi h¤n bði ÷íng th¯ng A1 B1 .
6.1.13 M»nh ·. (C¡c b§t bi¸n cõa ph²p ¯ng cü)
a) Qua mët ph²p ¯ng cü, ba iºm th¯ng h ng bi¸n th nh ba iºm
th¯ng h ng trong â thù tü cõa c¡c iºm ÷ñc giú nguy¶n.
b) Qua mët ph²p ¯ng cü, hai ÷íng th¯ng song song bi¸n th nh hai
÷íng th¯ng song song.
c) Qua mët ph²p ¯ng cü, ÷íng trán bi¸n th nh ÷íng trán còng b¡n
k½nh.
d) Ph²p ¯ng cü bi¸n mët gâc th nh gâc to n ¯ng vîi nâ.
Chùng minh.
a) Gi£ sû cho ba iºm th¯ng h ng A, X, B v X n¬m giúa A, B , ngh¾a
l :
|AX| + |XB| = |AB|.
Gi£ sû D(A) = A1 , D(X) = X1 , D(B) = B1 . Theo ành ngh¾a ph²p ¯ng
cü ta câ:
|AX| = |A1 X1 |, |XB| = |X1 B1 |, |AB| = |A1 B1 |.
Suy ra |A1 X1 | + |X1 B1 | = |A1 B1 |, tùc l A1 , X1 , B1 th¯ng h ng v X1

n¬m giúa A1 v B1 .
b) Gi£ sû D(a) = a1 , D(b) = b1 v a//b. N¸u a1 ∩ b1 = M1 (duy nh§t)
th¼ ∃M = a ∩ b sao cho D(M ) = M1 . i·u n y væ l½ v¼ a//b. Vªy a1 //b1 .
c) Gi£ sû D : O 7→ O1 vîi måi iºm X ∈ (O, r) 7→ X1 v |OX| =
|O1 X1 | = r. Suy ra X1 ∈ (O1 , r). Vªy D((O)) ⊂ (O1 ).
T÷ìng tü: D−1 ((O1 )) ⊂ (O). Vªy ph²p ¯ng cü bi¸n ÷íng trán (O, r)
th nh ÷íng trán (O1 , r).
d) Gi£ sû qua ph²p ¯ng cü
D : [OX) 7→ [O1 X1 )
[OY ) 7→ [O1 Y1 ).
L§y A ∈ [OX), B ∈ [OY ). Gi£ sû:
D : A 7→ A1
B 7→ B1 .
Th¸ th¼ |OA| = |O1 A1 |, |OB = |O1 B1 |, |AB| = |A1 B1 |. Suy ra 4OAB ∼
=
4O1 A1 B1 ⇒ XOY
\ = X\∼ 1 O1 Y1 .
V²ctì
6.1.14 ành ngh¾a. (ành ngh¾a hai o¤n th¯ng còng h÷îng)
a) Gi£ sû c¡c o¤n th¯ng AB v CD n¬m tr¶n c¡c ÷íng th¯ng song
song kh¡c nhau. Düng ÷íng th¯ng AC ta nhªn ÷ñc hai nûa m°t ph¯ng
vîi bi¶n AC . N¸u [AB], [CD] n¬m trong còng mët nûa m°t ph¯ng th¼
chóng gåi l còng h÷îng. N¸u [AB], [CD] n¬m trong nhúng nûa m°t
ph¯ng kh¡c nhau th¼ chóng gåi l ng÷ñc h÷îng.
b) N¸u [AB], [CD] n¬m tr¶n mët ÷íng th¯ng th¼ chóng ÷ñc gåi l còng
h÷îng n¸u mët trong hai tia [AB), [CD) chùa tia cán l¤i; chóng ÷ñc gåi
l ng÷ñc h÷îng n¸u khæng câ tia n o trong hai tr¶n chùa tia cán l¤i.
6.1.15 ành ngh¾a. (ành ngh¾a v²ctì) V²ctì l tªp hñp t§t c£ c¡c
o¤n th¯ng còng h÷îng còng ë d i.
Chó þ: Khi kh£o s¡t v· v²ctì ta khæng biºu di¹n måi o¤n th¯ng cõa
tªp hñp â m ch¿ c¦n mët "¤i di»n" b§t k¼ m thæi. Th nh thû khi k½
−→
hi»u v²ctì l AB ch¯ng h¤n th¼ ta hiºu â l tªp hñp t§t c£ c¡c o¤n
th¯ng còng h÷îng, còng ë d i vîi o¤n th¯ng AB .
−→
Nh÷ vªy, mët v²ctì AB ÷ñc °c tr÷ng bði 2 y¸u tè:
- ë d i cõa o¤n AB .
- H÷îng cõa o¤n AB .
6.2 Ph²p díi h¼nh

Trong möc n y ta s³ giîi thi»u c¡c ph²p díi h¼nh °c bi»t v ùng döng
cõa chóng trong gi£i b i tªp h¼nh håc. Sau â ta s³ tr¼nh b y v· c§u tróc
cõa ph²p díi h¼nh trong m°t ph¯ng.
C¡c ph²p díi h¼nh °c bi»t

Câ ba ph²p díi h¼nh °c bi»t l : Ph²p quay, Ph²p èi xùng t¥m v Ph²p
tành ti¸n.
Ph²p quay
6.2.1 ành ngh¾a. Cho iºm O v gâc ành h÷îng α (−180◦ ≤ α ≤
180◦ ).
Ph²p quay t¥m O i mët gâc α l mët ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng m iºm
O ÷ñc bi¸n th nh ch½nh nâ, cán mët iºm X b§t k¼ kh¡c O ÷ñc bi¸n
th nh iºm X1 sao cho:
(
|OX| = |O1 X1 |
gâc ành h÷îng (OX, OX1 ) = α.
K½ hi»u: QαO vîi O l t¥m quay, α l gâc quay. Nh÷ vªy mët ph²p
quay l ho n to n x¡c ành n¸u bi¸t t¥m quay, ë lîn gâc quay v h÷îng
quay.
Chó þ: • Trong vªt l½, mët chuyºn ëng quay ÷ñc nghi¶n cùu nh÷ mët
qu¡ tr¼nh chuyºn ëng thay êi theo thíi gian. Nh÷ng trong h¼nh håc,
qu¡ tr¼nh chuyºn ëng khæng ÷ñc chó þ ¸n m ng÷íi ta ch¿ quan t¥m
¸n và tr½ ¦u v và tr½ cuèi cõa qu¡ tr¼nh quay. Ch¯ng h¤n: hai ph²p
quay theo nhúng gâc α = 270◦ v α − 360◦ = −90◦ trong vªt l½ l hai
qu¡ tr¼nh kh¡c nhau nh÷ng trong h¼nh håc th¼ â ch¿ l mët ph²p quay.
V¼ vªy n¸u β = α + k360◦ (k nguy¶n) v −180◦ ≤ α ≤ 180◦ th¼ ta nâi
QαO = QβO .
• Ph²p quay khæng l m thay êi h÷îng cõa h¼nh. V¼ vªy ph²p quay l
ph²p díi h¼nh. Do â ph²p quay câ ¦y õ c¡c t½nh ch§t cõa ph²p díi
h¼nh. Hìn núa, t¥m quay l iºm b§t ëng duy nh§t.
6.2.2 ành l½. Mët ph²p díi (kh¡c ph²p çng nh§t) l ph²p quay khi v
ch¿ khi nâ câ mët iºm b§t ëng duy nh§t.
Chùng minh.
i·u ki»n c¦n: Rã r ng ph²p quay (vîi gâc quay kh¡c 0) câ iºm b§t
ëng duy nh§t l t¥m quay.
i·u ki»n õ: X²t ph²p díi D vîi iºm b§t ëng O. X²t iºm A kh¡c O
v D(A) = B . Th¸ th¼ B n¬m tr¶n ÷íng trán (O, r) vîi |OA| = r.
N¸u AOB
[ = 180◦ vîi måi iºm A th¼ D l ph²p quay 180◦ v ph²p
chùng minh l k¸t thóc.
N¸u AOB
[ = α 6= 180◦ vîi mët iºm A n o â. Ta x²t ti¸p D(B) =
D (A). V¼ ph²p díi D b£o tçn kho£ng c¡ch n¶n D(B) ∈ (O, r). Hìn
2
núa D(B) ch¿ câ thº l mët trong hai iºm A, C vîi C tr¶n ÷íng trán
sao cho BOC
\ = α. Nh÷ng n¸u D(B) = A th¼ iºm giúa M cõa [AB]
l iºm b§t ëng. Tr¡i vîi gi£ thi¸t O l iºm b§t ëng duy nh§t. Vªy
D(B) = C v ta ¢ chùng minh ÷ñc D ch½nh l ph²p bi¸n h¼nh bi¸n
c¡c iºm O, A, B th nh O, B, C t÷ìng ùng. M ch¿ câ mët ph²p díi duy
nh§t bi¸n O, A, B th nh O, B, C t÷ìng ùng n¶n ph²p díi D ch½nh l QαO
vîi α l gâc ành h÷îng AOB .
6.2.3 M»nh ·. Qua ph²p quay Q α

O th¼ £nh l0 cõa ÷íng th¯ng l l mët
÷íng th¯ng. N¸u α 6= 0 v α 6= ±180◦ th¼ gâc (l, l0 ) = |α|. Cán trong
tr÷íng hñp ng÷ñc l¤i th¼ l, l0 s³ song song vîi nhau ho°c tròng nhau.
Chùng minh. N¸u l i qua t¥m O th¼ hiºn nhi¶n.
N¸u l khæng i qua t¥m O th¼ gâc giúa l v l0 b¬ng gâc giúa c¡c ÷íng
vuæng gâc (OP ) v OP 0 h¤ tø O xuèng c¡c ÷íng n y. V¼ vªy gâc giúa
l v l0 l |α|.
6.2.4 M»nh ·. Hñp th nh cõa hai ph²p quay Q α

O v QβO l ph²p quay
Qα+β
O .
6.2.5 M»nh ·. Hñp th nh cõa hai ph²p quay Q α1

O1 v QαO22 (α1 + α2 6=
k · 360◦ ∀k ∈ Z) l mët ph²p quay gâc α1 + α2 . T¥m cõa ph²p quay n y
l giao cõa hai ÷íng th¯ng l1 , l2 trong â l1 l ÷íng th¯ng i qua O1 v
(l1 , O1 O2 ) = α21 , cán l2 l ÷íng th¯ng i qua O2 v (O2 O1 , l2 ) = α22 .
Chùng minh. º thuªn ti»n ta x²t α1 , α2 còng d§u v gåi tt QαO11 v QαO22
l Q1 v Q2 . Chóng ta c¦n t¼m c¡c iºm b§t ëng cõa ph²p díi Q2 ◦ Q1 .
Gi£ sû A l iºm b§t ëng cõa Q2 ◦ Q1 , tùc l Q2 (Q1 (A)) = A. Gi£

sû Q1 (A) = B. Th¸ th¼ Q2 (B) = A. Suy ra O2 c¡ch ·u A v B . Nh÷ng
B = Q1 (A) n¶n O1 c¡ch ·u A v B . Vªy c¡c iºm A, B èi xùng nhau
qua [O1 O2 ].
V¼ AO
\ 1 B = α1 n¶n A ph£i n¬m tr¶n ÷íng th¯ng l1 i qua O1 v
(l1 , O1 O2 ) = α21 . M°t kh¡c, BO
\ 2 A = α2 n¶n A ph£i n¬m tr¶n ÷íng
th¯ng l2 i qua O2 v (O2 O1 , l2 ) = α22 . Theo gi£ thi¸t |α1 +α
2
2|
6= 180◦
ngh¾a l l1 ∦ l2 , hay l1 ∩ l2 ch¿ t¤i duy nh§t iºm A m thæi. Vªy A l
iºm b§t ëng duy nh§t cõa ph²p díi Q2 ◦ Q1 . Suy ra ph²p díi Q2 ◦ Q1
l ph²p quay xung quanh t¥m A.
B¥y gií ta t¼m gâc quay. Muèn vªy ch¿ c¦n t¼m £nh cõa mët iºm tòy
þ kh¡c t¥m A qua ph²p quay Q2 ◦ Q1 . º thuªn ti»n ta l§y ngay iºm O1 .
Ta câ: Q2 ◦ Q1 (O1 ) = Q2 (O1 ). Gi£ sû Q2 (O1 ) = C tùc l |O2 O1 | = |O2 C|
v O\1 O2 C = α2 . Do â Q2 ◦ Q1 l ph²p quay quanh t¥m A i gâc O1 AC .
Ta t½nh gâc O1 AC trong tr÷íng hñp 0 < α1 + α2 < 360◦ .

Ta câ: CAO
\2 = O\ ◦ α1 α2
2 AO1 = 180 − 2 − 2 ,
◦
O1 AC = 360 − CAO2 − O2 AO1 = α1 + α2 .
\ \ \
Vîi tr÷íng hñp −360◦ < α1 + α2 < 0 ta công câ k¸t qu£ t÷ìng tü.
Chó þ: Hñp th nh QO1 ◦ QO2 l ph²p quay vîi gâc quay α1 + α2 nh÷ng
quanh t¥m B . i·u n y chùng tä hñp th nh cõa hai ph²p quay vîi t¥m
kh¡c nhau th¼ khæng giao ho¡n ÷ñc.
Ùng döng cõa ph²p quay
V½ dö 1: Tr¶n c¡c o¤n [AB], [BC] cõa o¤n th¯ng [AC] ta düng v· mët
ph½a cõa o¤n n y c¡c tam gi¡c ·u ABM, BCN . Gåi K, L l c¡c iºm
giúa cõa [AN ], [CM ]. Chùng minh 4KBL l ·u.
−60◦
Gi£i. X²t ph²p quay QB ta câ:
A 7→ M
N 7→ C,
tùc l [AN ] 7→ [M C], do â K 7→ L.

V¼ th¸ |BK| = |BL| v KBL
\ = 60◦ . Vªy 4KBL ·u.
C¡ch 2: D¹ th§y 4M BC ∼
= 4N BA n¶n |BK| = |BL| v KBA
\=M BL.
\
Do â KBM
\ +M\BL = KBM \ = 60◦ . Suy ra 4KBL ·u.
\ + KBA
V½ dö 2: Cho hai h¼nh vuæng ABCD v AEF G vîi ¿nh A chung. Gåi
O1 , O2 l t¥m c¡c h¼nh vuæng; M l iºm giúa cõa EB ; N l iºm giúa
cõa DG. Chùng minh O1 M O2 N l h¼nh vuæng.
Gi£i.
◦
Q90
O2 : E 7→ A
◦
Q90
O1 : A 7→ B
◦ ◦
Q90 90
O2 ◦ QO1 : E 7→ B.
Do t½ch cõa hai ph²p quay Q90O1 ◦ QO2 ch½nh l ph²p quay 180 n¶n
◦ 90 ◦ ◦
M ch½nh l t¥m cõa ph²p quay Q90 O1 ◦ QO2 . M°t kh¡c, t¥m M l giao
◦ 90◦
cõa hai ÷íng th¯ng i qua O1 , O2 v t¤o gâc 45◦ vîi (O1 O2 ). Ngh¾a l
4O1 M O2 l vuæng c¥n t¤i M . T÷ìng tü 4O1 N O2 vuæng c¥n t¤i N . Suy
ra O1 M O2 N l h¼nh vuæng.
C¡ch 2: D¹ th§y 4AEC = 4ABF (c.g.c). V¼ th¸ |EC| = |BF |. Do
|O1 M | = 21 |BF |; |O2 M | = 21 |EC| n¶n |O1 M | = |O2 M |. Gåi I l iºm
giúa [EA], K l iºm giúa cõa [AF ]. Th¸ th¼ 4IO1 M = 4KO2 M (c.c.c).
Suy ra IM
\ O1 = KO \ 2 M . Do [IM ] ⊥ [KO2 ] n¶n [O1 M ] ⊥ [M O2 ]. Vªy
h¼nh chú nhªt O1 M O2 N câ hai c¤nh cõa mët gâc vuæng b¬ng nhau n¶n
nâ l h¼nh vuæng.
V½ dö 3: Cho h¼nh vuæng ABCD v mët iºm M tr¶n mët c¤nh cõa nâ.
T¼m hai iºm X, Y tr¶n c¡c c¤nh kh¡c cõa h¼nh vuæng sao cho 4XM Y
l ·u.
Gi£i:
Ph¥n t½ch: Gi£ sû ¢ düng ÷ñc 4M XY ·u. Ta câ:

◦
Q60
M : M 7→ M
A 7→ A1 ⇒ 4M AX 7→ 4M A1 Y
X 7→ Y.
Do â M
\ A1 Y = 90◦ .
C¡ch düng: Thüc hi»n ph²p quay
◦
Q60
M : A 7→ A1 ,
sau â düng [A1 Y ] ⊥ [M A1 ] ct BC t¤i Y . Khi â [M Y ] l c¤nh cõa

tam gi¡c ph£i t¼m. Düng ¿nh X sao cho |M X| = |M Y |. Ta câ 4M XY
l tam gi¡c ph£i t¼m.
Ph²p èi xùng t¥m

6.2.6 ành ngh¾a. Ph²p quay t¥m O i mët gâc α = 180 ◦
gåi l ph²p
èi xùng t¥m O. T¥m quay l t¥m èi xùng. K½ hi»u: XO .
Nh÷ vªy, qua ph²p èi xùng t¥m O c¡c iºm X, O, X1 th¯ng h ng
v |OX1 | = |OX|. N¸u bi¸t hai iºm X, X1 èi xùng nhau cho tr÷îc th¼
t¥m èi xùng ch½nh l iºm giúa cõa [XX1 ].
6.2.7 M»nh ·. i) èi xùng t¥m l ph²p bi¸n h¼nh èi hñp v t¥m èi
xùng l iºm b§t ëng duy nh§t.
ii) Ph²p èi xùng t¥m bi¸n ÷íng th¯ng qua t¥m th nh ch½nh nâ.
iii) Ph²p èi xùng t¥m bi¸n ÷íng th¯ng khæng qua t¥m th nh ÷íng
th¯ng song song vîi nâ.
iv) Hai ÷íng th¯ng song song ÷ñc coi l £nh cõa nhau qua ph²p èi
xùng t¥m.
Chùng minh. i) v ii) l hiºn nhi¶n.

iii) Gi£ sû b = XO (a), a ∩ b = B v B1 = XO (B). V¼ B 6= O n¶n B1 6= B .
Do â B1 còng thuëc c£ b v a. i·u n y tr¡i gi£ thi¸t a, b l hai ÷íng
th¯ng ph¥n bi»t. Vªy a//b.
iv) Gi£ sû a//b, A ∈ a, B ∈ b, O l iºm giúa cõa [AB]. Rã r ng XO (A) =
B v gi£ sû XO (a) = a0 th¼ a0 i qua B v song song vîi a. Tø ti¶n ·
song song ta suy ra a0 ≡ b.
6.2.8 M»nh ·. (Hñp th nh cõa c¡c ph²p èi xùng t¥m)
i) XB ◦ XA = T2−→ vîi A 6= B .
AB
−→ −−→
ii) XC ◦ XB ◦ XA = XO , trong â AO = BC(B 6= C).
−−−→
Chùng minh. i) Gi£ sû XA (M ) = M 0 , XB (M 0 ) = M1 . Rã r ng M M1 =
−→ −→
2AB . Vªy XB ◦ XA l ph²p tành ti¸n theo v²ctì 2AB .
N¸u A ≡ B th¼ XB ◦ XA = E .
ii) V¼ B 6= C n¶n XC ◦ XB = T2−
−→ = T −→ = XO ◦ XA . Suy ra XC ◦ XB ◦
BC 2AO
XA = XO . Do XA = XA n¶n XC ◦ XB ◦ XA = XO .
−1 −1
Têng qu¡t ta câ thº ph¡t biºu:

+ Hñp th nh cõa mët sè ch®n c¡c ph²p èi xùng t¥m l ph²p tành ti¸n.
+ Hñp th nh cõa mët sè l´ c¡c ph²p èi xùng t¥m l ph²p èi xùng t¥m.
6.2.9 M»nh ·. i) XC ◦ XB ◦ XA = XA ◦ XB ◦ XC .

ii) Hñp th nh cõa c¡c ph²p èi xùng t¥m l khæng thay êi n¸u ta thay
êi và tr½ cõa c¡c nhâm nhúng thøa sè ùng li·n nhau trong â méi nhâm
chùa mët sè ch®n l¦n c¡c ph²p èi xùng t¥m.
iii) Hñp th nh cõa c¡c ph²p èi xùng t¥m l khæng thay êi n¸u ta thay
êi và tr½ cõa c¡c thøa sè ùng ð nhúng h ng còng ch®n ho°c còng l´.
Chùng minh. i) XC ◦ XB ◦ XA = XC ◦ T2−→ , XA ◦ XB ◦ XC = T −→ ◦ XC .

AB 2BA
Do XC ◦ T2− → = T −→ ◦ XC n¶n ta suy ra i·u ph£i chùng minh.
AB 2BA
ii) V½ dö ta ph£i chùng minh: (XA XB )(XC XD XE XF ) = (XC XD XE XF )(XA XB ).
K¸t qu£ câ ÷ñc l do t½nh ch§t giao ho¡n cõa hñp th nh c¡c ph²p tành
ti¸n.
iii) V½ dö ta ph£i chùng minh: X7 X6 X5 X4 X3 X2 X1 = X1 X2 X3 X4 X7 X6 X5 .
Theo t½nh ch§t i) ta câ
X7 X6 X5 (X3 X2 X1 ) = X7 X6 X5 X4 (X1 X2 X3 )
= X7 X6 (X1 X5 X4 )X2 X1 = X1 X6 X7 X4 X5 X2 X3
cù l m ti¸p töc nh÷ vªy ta ÷ñc k¸t qu£ cuèi còng.
H¼nh câ t¥m èi xùng. èi xùng bªc n

6.2.10 ành ngh¾a. H¼nh H bi¸n th nh ch½nh nâ qua ph²p èi xùng
t¥m gåi l h¼nh câ t¥m èi xùng.
Chó þ: T¥m èi xùng câ thº khæng thuëc h¼nh câ t¥m èi xùng.
6.2.11 ành ngh¾a. H gåi l h¼nh èi xùng bªc n n¸u H bi¸n th nh
ch½nh nâ qua ph²p quay xung quanh mët iºm O n o â i gâc α = 360 ,
o
n
(n l sè tü nhi¶n). iºm O gåi l t¥m èi xùng bªc n cõa h¼nh.
Rã r ng ành ngh¾a n y bao h m c£ tr÷íng hñp h¼nh câ t¥m èi xùng

¢ x²t ð tr¶n v¼ lóc n y n = 2 v α = 1800 . Nhúng h¼nh câ t¥m èi xùng
bªc kh¡c nhau th÷íng g°p trong thi¶n nhi¶n, ngh» thuªt, ki¸n tróc v
x¥y düng.
Ùng döng cõa èi xùng t¥m
V½ dö 4: Düng mët ngô gi¡c bi¸t c¡c iºm M , M , M , M , M
1 2 3 4 5 l c¡c
iºm giúa cõa c¡c c¤nh li¶n ti¸p.
Gi£i:
C¡ch 1: Gi£ sû ABCDE l ngô gi¡c ph£i düng. Gåi X1 , X2 , X3 , X4 , X5
l c¡c ph²p èi xùng t¥m vîi c¡c t¥m l M1 , M2 , M3 , M4 , M5 . Khi â:
X1 (A) = B , X2 (B) = C , X3 (C) = D, X4 (D) = E , X1 (E) = A. Tùc l
ph²p ph²p díi f = X5 ◦ X4 ◦ X3 ◦ X2 ◦ X1 bi¸n iºm A th nh ch½nh nâ.
M f l¤i l ph²p èi xùng t¥m. Vªy A ch½nh l t¥m èi xùng cõa f.
C¡ch düng: L§y mët iºm A b§t ký rçi düng c¡c iºm B 0 = X1 (A),
0
C 0 = X2 (B 0 ), D0 = X3 (C 0 ), E 0 = X4 (D0 ), F 0 = X5 (E 0 ). Khi â f (A0 ) =

F 0 , ngh¾a l A0 v F 0 èi xùng nhau qua iºm A ph£i t¼m l iºm giúa
cõa A0 F 0 . Sau khi t¼m ÷ñc A ta d¹ d ng t¼m ÷ñc c¡c ¿nh cán l¤i cõa
a gi¡c c¦n düng.
C¡ch 2: C¡ch düng: Düng h¼nh b¼nh h nh M M2 M3 M4 bi¸t ba ¿nh

M2 , M3 , M4 .
Düng tam gi¡c ABC bi¸t trung iºm cõa ba c¤nh l M, M1 , M5 , sau â
düng ngô gi¡c ABDCE.
V½ dö 5: Trong m°t ph¯ng cho ba iºm O , O , O , A l

1 2 3 mët iºm b§t
k¼. Gi£ sû X01 (A) = A1 ; X02 (A1 ) = A2 ; X03 (A2 ) = A3 v X01 (A3 ) = A4 ;
X02 (A4 ) = A5 ; X03 (A5 ) = A6 . Chùng minh r¬ng: A = A6 .
Gi£i:
C¡ch 1: Ta k½ hi»u X01 , X02 , X03 l X1 , X2 , X3 . Th¸ th¼
X2 ◦ X1 = T2−−−→ , X1 ◦ X3 = T −−−→ , X3 ◦ X2 = T −−−→ .

O1 O2 2O3 O1 2O2 O3
Do â
f = T2−−−→ ◦ T −−−→ ◦ T −−−→ = T −−−→ −−−→ −−−→ = Id.

O2 O3 2O3 O1 2O1 O2 2(O2 O3 +O3 O1 +O1 O2 )
Vªy f (A) = A6 = A.
C¡ch 2: AA3 A1 A4 l h¼nh b¼nh h nh v A1 A4 A2 A5 l h¼nh b¼nh h nh
n¶n AA2 A5 A3 công l h¼nh b¼nh h nh. V¼ vªy A6 = A.
Têng qu¡t: Cho mët sè l´ c¡c iºm O , O , · · · , O
1 2 2n+1 . X²t ph²p díi
h¼nh f = X02n+1 ◦ X02n ◦ · · · ◦ X02 ◦ X01 . Gi£ sû A0 l iºm b§t k¼. N¸u
f (A0 ) = A1 v f (A1 ) = A2 th¼ A0 = A2 .
Thªt vªy, v¼ t½ch cõa sè l´ l¦n c¡c ph²p èi xùng t¥m l ph²p èi
xùng t¥m n¶n f công l ph²p èi xùng t¥m. V¼ vªy f ◦ f = Id, tùc l
f ◦ f (A0 ) = A0 . Do f (f (A0 )) = f (A1 ) = A2 n¶n ta suy ra A0 = A2 .
Ph²p tành ti¸n

6.2.12 ành ngh¾a. Cho v²ctì →
−
a . Ph²p tành ti¸n theo v²ctì →
−−→
−
a l
ph²p
→
−
bi¸n h¼nh ph¯ng bi¸n méi iºm X th nh iºm X1 sao cho XX1 = a . K½
hi»u l T−a.
→
D¹ th§y ph²p tành ti¸n l ph²p díi h¼nh. V¼ th¸ ph²p tành ti¸n câ ¦y
→
−
õ c¡c t½nh ch§t cõa ph²p díi. Hìn núa, n¸u →−a 6= 0 th¼ T−a khæng câ
→
iºm b§t ëng v nhúng ÷íng th¯ng song song vîi → −
a l nhúng ÷íng
th¯ng b§t bi¸n.
6.2.13 M»nh ·. Mët ph²p díi h¼nh l tành ti¸n khi v ch¿ khi nâ bi¸n
méi tia th nh tia còng h÷îng.
Chùng minh. i·u ki»n c¦n: Tr÷îc h¸t ta chùng minh ph²p tành ti¸n
bi¸n ÷íng th¯ng th nh ÷íng th¯ng song song. Thªt vªy: v¼ T l ph²p
díi n¶n £nh cõa ÷íng th¯ng a l ÷íng th¯ng. Gi£ sû T (A) = A1 ,
T (B) = B1 , O l iºm giúa cõa [AB1 ]. Qua XO th¼ A 7−→ B1 ; B 7−→ A1 .
V¼ vªy XO (a) = a1 . Do ph²p èi xùng t¥m bi¸n ÷íng th¯ng th nh
÷íng th¯ng song song vîi nâ n¶n a1 ka.
Ta th§y ngay hai o¤n th¯ng AB v A1 B1 l còng h÷îng. Do â c¡c
tia [AB) v [A1 B1 ) l còng h÷îng.
i·u ki»n õ: Gi£ sû D l ph²p díi bi¸n méi tia th nh tia còng h÷îng.
N¸u vîi måi iºm A: D(A) = A th¼ D ch½nh l Id v D = T− →.
0
N¸u tçn t¤i iºm A m D(A) 6= A th¼ ta °t D(A) = A1 . Chån mët iºm
X tòy þ kh¡c A. Theo gi£ thi¸t [AX) bi¸n th nh tia còng h÷îng câ gèc
−−→ −−−→
t¤i A1 . Gi£ sû X1 = D(X). Ta câ |AX| = |A1 X1 |. V¼ vªyAX = A1 X1 .
X²t ph²p tành ti¸n T−

−→ ta câ
AX
−→ : A 7→ X, A1 7→ X1 .
T−
AX
Suy ra |AA1 | = |XX1 | (do tành ti¸n l ph²p díi) v (AA1 )k(XX1 ) (i·u
−−→ −−→
ki»n c¦n). V¼ vªy AA1 = XX1 . Do â D ch½nh l ph²p tành ti¸n T−−→ .
AA1
Nhúng t½nh ch§t sau ¥y ÷ñc suy ra tø ành ngh¾a.

a) Hñp th nh cõa hai ph²p tành ti¸n l mët ph²p tành ti¸n vîi v²ctì tành
ti¸n b¬ng têng c¡c v²ctì tành ti¸n cõa hai ph²p â v hñp th nh l giao
ho¡n ÷ñc.
→
−
b) Bi¸n êi çng nh§t Id l ph²p tành ti¸n theo v²ctì 0 .
c) £o ng÷ñc cõa ph²p tành ti¸n theo v²ctì → −
a l ph²p tành ti¸n theo
→
−
v²ctì − a .
Tâm l¤i, ta câ m»nh · sau.
6.2.14 M»nh ·. Tªp hñp c¡c ph²p tành ti¸n lªp th nh nhâm con giao
ho¡n cõa nhâm c¡c ph²p ¯ng cü.
Ùng döng cõa ph²p tành ti¸n

V½ dö 6: Chùng minh n¸u trong tù gi¡c ABCD ÷íng nèi c¡c iºm giúa
cõa c¡c c¤nh [AD], [BC] b¬ng nûa têng hai c¤nh [AB], [DC] th¼ tù gi¡c
â l h¼nh thang.
Gi£i:
C¡ch 1: Düng [M B 0 ] = T−−→ ([AB]) v [M C 0 ] = T−−→ ([M B 0 ]).
AM DM
Sau â düng [C 0 K] = T−
−−→ ([M B 0 ]).
M C0
Tø gi£ thi¸t suy ra |M K| = |M C 0 | + |C 0 K| n¶n M, C 0 , K th¯ng h ng,
ngh¾a l (AB)//(DC). Vªy tù gi¡c ABCD l h¼nh thang.
C¡ch 2: K´ (M I)//(AB). Th¸ th¼ (IN )//(BC). Suy ra |M I|+|IN | =

|AB| + |DC|
. Do â M, I, N th¯ng h ng. Vªy ABCD l h¼nh thang.
2
V½ dö 7: Gi£ sû F, D, E l c¡c iºm giúa cõa c¡c c¤nh [AB], [BC], [AC]
cõa tam gi¡c ABC . Gåi O1 , O2 , O3 l t¥m c¡c ÷íng trán nëi ti¸p trong
c¡c tam gi¡c AF E, F BD, EDC. Gåi Q1 , Q2 , Q3 l t¥m c¡c ÷íng trán
ngo¤i ti¸p c¡c tam gi¡c n y. Chùng minh 4O1 O2 O3 ∼= 4Q1 Q2 Q3 .
Gi£i:
C¡ch 1
−→ −−→ −−→
X²t ph²p tành ti¸n theo v²ctì →
−
a = AF = F B = ED ta câ
a : 4AEF 7→ 4F BD, O1 7→ O2 , Q1 7→ Q2 .
T−
→
−−−→ −−−→ −
Suy ra O1 O2 = Q1 Q2 = →
a v |O1 O2 | = |Q1 Q2 |.
T÷ìng tü x²t c¡c ph²p tành ti¸n T− → , T−
b
→c ta nhªn ÷ñc |O2 O3 | =
|Q2 Q3 | v |O3 O1 | = |Q3 Q1 |. Suy ra 4O1 O2 O3 ∼= 4Q1 Q2 Q3 .
|AB|
C¡ch 2: Do Q1 , Q2 l c¡c t¥m ngo¤i ti¸p n¶n |Q1 Q2 | = . L¤i do
2
1
|M F | = 12 chu vi 4AF E − |AE| v |N F | = chu vi 4BF E − |BD| n¶n
2
|M F | + |N F | = chu vi 4 AF E − |AE| − |BD| = |AF | + |F E| − |AE| −
|BD| = |AF |. Suy ra |M N | = |AF | = 12 |AB|. Vªy |Q1 Q2 | = |O1 O2 |.
T÷ìng tü ta chùng minh ÷ñc |Q2 Q3 | = |O2 O3 |., |Q3 Q1 | = |O3 O1 |.

V½ dö 8: Cho hai ÷íng trán (O ), (O ) v
1 2 ÷íng th¯ng d. Düng o¤n
AB song song vîi d câ ë d i b¬ng a cho tr÷îc v hai ¦u mót ð tr¶n
hai ÷íng trán n y.
Gi£i:
Ta ph£i x¡c ành A ho°c B . Gi£ sû ph£i x¡c ành B. V¼ A ∈ (O1 ) n¶n
a (A) s³ thuëc (O1 ) = T−
a (O1 ). M°t kh¡c, do B ∈ (O2 ) n¶n B l
0
B = T− → →
giao cõa (O1 ) v (O2 ). Tø â suy ra c¡ch düng.
0
6.3 Ph²p ph£n nghàch
Ta ¢ ành ngh¾a ph²p ph£n nghàch l ph²p ¯ng cü l m êi h÷îng cõa
h¼nh. B¥y gií ta s³ giîi thi»u mët sè ph²p ph£n nghàch °c bi»t.
èi xùng tröc

6.3.1 ành ngh¾a. Hai iºm X, X 1gåi l èi xùng vîi nhau qua ÷íng
th¯ng l n¸u l ⊥ [XX1 ] v i qua iºm giúa cõa [XX1 ]. Ta coi r¬ng méi
iºm cõa ÷íng th¯ng l l èi xùng vîi ch½nh nâ èi vîi ÷íng th¯ng
n y.
6.3.2 ành ngh¾a. Ph²p èi xùng vîi tröc l l ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng
sao cho méi iºm X bi¸n th nh iºm X1 èi xùng vîi nâ qua ÷íng
th¯ng l. K½ hi»u ph²p èi xùng tröc l l Sl .
Rã r ng ph²p èi xùng tröc l ph²p ¯ng cü l m êi h÷îng cõa h¼nh
n¶n nâ l ph²p ph£n nghàch. Nh÷ vªy ph²p èi xùng tröc câ t§t c£ c¡c
t½nh ch§t cõa ph²p ph£n nghàch, v½ dö b£o tçn kho£ng c¡ch v ë lîn
cõa gâc. Ngo i ra, ph²p èi xùng tröc cán câ c¡c t½nh ch§t sau.
6.3.3 M»nh ·. a) èi xùng tröc S l l ph²p bi¸n h¼nh èi hñp câ tröc
èi xùng l ÷íng th¯ng cè ành.
b) C¡c nûa m°t ph¯ng vîi bi¶n l l £nh cõa nhau.
c) Trong ph²p èi xùng tröc th¼ ÷íng vuæng gâc vîi tröc l ÷íng th¯ng
b§t bi¸n.
6.3.4 M»nh ·. N¸u c¡c iºm A, B; A , B 1 thuëc còng mët m°t ph¯ng
1
v |AB| = |A1 B1 | th¼ tçn t¤i óng hai ph²p ¯ng cü f1 v f2 bi¸n iºm
A th nh A1 , bi¸n iºm B th nh B1 . N¸u α1 l nûa m°t ph¯ng giîi h¤n

bði ÷íng th¯ng AB th¼ qua c¡c ph²p díi n y nâ s³ ÷ñc bi¸n th nh hai
nûa m°t ph¯ng β1 , β2 giîi h¤n bði ÷íng th¯ng A1 B1 .
6.3.5 M»nh ·. Ph²p èi xùng tröc vîi tröc l l ph²p ¯ng cü thäa m¢n
c¡c i·u ki»n sau:
i) C¡c iºm cõa ÷íng th¯ng l ·u b§t ëng.
ii) C¡c nûa m°t ph¯ng vîi bi¶n l l £nh cõa nhau qua ph²p ph£n nghàch
n y.
Chùng minh. Tr÷îc h¸t ta chùng minh sü tçn t¤i cõa mët ph²p ¯ng cü
nh÷ vªy. Thªt vªy, gi£ sû A, B ∈ l. Theo M»nh · 6.1.12, tçn t¤i óng
hai ph²p ¯ng cü bi¸n c°p iºm A, B th nh c°p iºm A1 = A, B1 = B .
Mët trong c¡c ph²p ¯ng cü â d¾ nhi¶n l ph²p çng nh§t. Khi â c¡c
nûa m°t ph¯ng vîi bi¶n l ÷ñc giú nguy¶n. Cán vîi ph²p ¯ng cü thù
hai, c¡c nûa m°t ph¯ng vîi bi¶n l bi¸n nûa n y th nh nûa kia v c¡c
iºm cõa ÷íng th¯ng l ÷ñc giú nguy¶n. Ph²p ¯ng cü n y ch½nh l
ph²p èi xùng tröc vîi tröc l theo ành ngh¾a n¶u tr¶n.
H¼nh câ tröc èi xùng

6.3.6 ành ngh¾a. N¸u mët h¼nh bi¸n th nh ch½nh nâ qua ph²p èi
xùng èi vîi tröc l th¼ h¼nh â ÷ñc gåi l h¼nh câ tröc èi xùng v
÷íng th¯ng l ÷ñc gåi l tröc èi xùng cõa h¼nh ¢ cho.
Câ nhúng h¼nh khæng ch¿ câ mët m câ mët v i tröc èi xùng.

V½ dö:
1. (AB) l tröc èi xùng cõa [AB]. ÷íng th¯ng l ⊥ [AB] t¤i iºm giúa
cõa nâ công l tröc èi xùng cõa [AB].
2. Tröc èi xùng cõa tia l ÷íng th¯ng chùa tia â. Ngo i ra tia khæng
cán tröc èi xùng n o kh¡c.
3. Tröc èi xùng cõa ÷íng th¯ng l l ÷íng th¯ng l v t§t c£ nhúng
÷íng th¯ng vuæng gâc vîi ÷íng th¯ng l.
Ùng döng cõa ph²p èi xùng tröc
V½ dö 9: Hai ÷íng trán (O ), (O ) ct nhau t¤i c¡c iºm A, B. Chùng
1 2
minh ÷íng th¯ng (O1 O2 ) ⊥ [AB] v chia æi nâ.
Gi£i:
Gåi h1 , h2 l c¡c nûa ÷íng trán n¬m v· mët ph½a cõa ÷íng th¯ng O1 O2 .
h01 , h02 l c¡c nûa ÷íng trán n¬m ph½a kia. Gåi S l ph²p èi xùng vîi tröc
(O1 O2 ). Khi â h01 = S(h1 ), h02 = S(h2 ). Do måi ph²p ¯ng cü ·u b£o
to n giao v hñp cõa c¡c h¼nh n¶n S(h1 ∩ h2 ) = S(h1 ) ∩ S(h2 ) = h01 ∩ h02 .
Tø â ta nhªn ÷ñc S(A) = B, tùc l A, B l èi xùng nhau qua (O1 O2 ).
Vªy (O1 O2 ) ⊥ [AB] v i qua iºm giúa cõa nâ.
V½ dö 10: Cho gâc AOB . Tr¶n c¤nh [OA) l§y c¡c iºm M, N , tr¶n c¤nh
[OB) l§y c¡c iºm P, Q sao cho |OM | = |OP |, |ON | = |OQ|. Chùng
minh L = (M Q) ∩ (N P ) n¬m tr¶n ph¥n gi¡c cõa gâc.
Gi£i:
Gi£ sû l l ÷íng ph¥n gi¡c cõa gâc AOB. Nâ l tröc èi xùng cõa gâc
AOB v qua ph²p èi xùng tröc n y th¼ [OA) 7→ [OB), M 7→ P , Q 7→ N ,
N 7→ Q, P 7→ M . Suy ra [M Q] 7→ [N P ] v [N P ] 7→ [M Q].
Gi£ sû L = [M Q] ∩ [N P ] v L1 = S1 (L). Th¸ th¼ L1 công ch½nh l

giao iºm cõa [M Q] v [N P ]. Suy ra L = L1 , tùc l L l iºm b§t ëng.
Do â L ∈ l.
V½ dö 11: Cho (M N ) v hai iºm A, B n¬m v· mët ph½a cõa (M N ).
Tr¶n (M N ) h¢y t¼m iºm X sao cho |AX| + |XB| nhä nh§t.
Gi£i:
X²t ph²p èi xùng tröc S(M N ) : B 7→ B1 . Th¸ th¼ |AX| + |XB| =
|AX| + |XB1 | ≥ AB1 . Vªy |AX| + |XB| l nhä nh§t khi A, X, B1 th¯ng
h ng. Lóc â X = [AB1 ] ∩ (M N ).
èi xùng tr÷ñt

6.3.7 ành ngh¾a. Ph²p èi xùng tr÷ñt l hñp th nh cõa mët ph²p èi
xùng tröc v mët ph²p tành ti¸n câ v²ctì tành ti¸n song song vîi tröc èi
xùng. K½ hi»u ph²p èi xùng tr÷ñt l S c ho°c Sl,c −
→
a
, ð â l l tröc tr÷ñt,
→
−
a l v²ctì tr÷ñt. Nh÷ vªy S = T− →
−
a ◦ Sl vîi a //l.
c →
Ta th§y ph²p èi xùng tr÷ñt l ph²p ph£n nghàch. Hìn núa, c¡c ph²p
èi xùng tr÷ñt cán câ c¡c t½nh ch§t sau.
6.3.8 M»nh ·. i) Hñp th nh T− →
−
→ ◦ S vîi a //l l giao ho¡n ÷ñc.
a l
ii) C¡c ph²p èi xùng tr÷ñt khæng câ iºm b§t ëng. Tröc èi xùng tr÷ñt
l ÷íng th¯ng b§t ëng duy nh§t.
iii) Tröc cõa ph²p èi xùng tr÷ñt luæn chia æi måi o¤n th¯ng nèi t¤o
£nh v £nh t÷ìng ùng.
iv) Nghàch £o cõa ph²p èi xùng tr÷ñt l ph²p èi xùng tr÷ñt còng tröc
nh÷ng v²ctì tành ti¸n l vec tì èi.
6.3.9 ành l½. Mët ph²p ph£n nghàch khæng ph£i l èi xùng tröc th¼ s³
l èi xùng tr÷ñt.
Ph²p chùng minh cõa ành lþ tr¶n s³ ÷ñc tr¼nh b y ð möc sau.
Ùng döng cõa ph²p èi xùng tr÷ñt
V½ dö 12: Cho ÷íng th¯ng l v hai iºm A, B ð v· công mët ph½a cõa
l. T¼m tr¶n ÷íng th¯ng l hai iºm X, Y sao cho |XY | = a (a l ë d i
cho tr÷îc) v ë d i ÷íng g§p khóc AXY B l nhä nh§t.
Gi£i:
ë d i ÷íng g§p khóc AXY B l nhä nh§t khi |AX| + |Y B| nhä nh§t.
−−−→
X²t S c (A) = (T−
→ a (A1 ) = A2 , ð ¥y ~
a ◦ Sl )(A) = T−
→ a = A1 A2 .
Ta câ |AX| + |Y B| = |A2 Y | + |Y B| ≥ |A2 B|. Do â |AX| + |Y B| l

nhä nh§t khi v ch¿ khi Y = [A2 B] ∩ l. Tø Y °t o¤n |Y X| = a. Ta câ
iºm X ph£i t¼m.
V½ dö 13: Düng tù gi¡c ABCD bi¸t Ĉ = D̂, |AB| = a, |CD| =
c, |BC| + |AD| = s v d l kho£ng c¡ch tø ¿nh A ¸n ÷íng th¯ng CD.
Gi£i:
−−→
Ph¥n t½ch: L§y (CD) = l l m tröc èi xùng, DC = ~c l v²ctì tr÷ñt. °t
S o (A) = A2 . Ta câ B, C, A2 l ba iºm th¯ng h ng do Ĉ = D̂. Vªy th¼
∆ABA2 l düng ÷ñc do bi¸t c¡c c¤nh AA2 , AB v BA2 .
C¡ch düng:
- Düng ÷íng th¯ng l.
- L§y Ao tuý þ tr¶n l v qua Ao düng (AA1 )⊥l rçi °t v· c£ hai ph½a cõa
Ao c¡c o¤n |AAo | = |Ao A1 | = d.
- Düng A2 = T~c(A1 ) (~c//l).

- Tr¶n o¤n AA2 düng ∆ABA2 bi¸t |AB| = a; |BA2 | = s, C = [BA2 ] ∩ l.
- Tø C °t |CD| = c. Tù gi¡c ABCD l h¼nh c¦n düng.
6.4 D¤ng ch½nh tc cõa c¡c ph²p ¯ng cü

6.4.1 Bê ·. Hñp th nh cõa hai ph²p èi xùng tröc S vîi tröc l1 //l2
l2 ◦Sl1
l mët ph²p tành ti¸n vîi v²ctì tành ti¸n ~a = 2m,
~ trong â m⊥l ~ 1 , m⊥l
~ 2
v câ h÷îng tø l1 ¸n l2 v |m|~ l kho£ng c¡ch giúa l1 , l2 . Ng÷ñc l¤i, mët
ph²p tành ti¸n bao gií công câ thº biºu di¹n d÷îi d¤ng hñp th nh cõa hai
ph²p èi xùng tröc vîi tröc song song.
Chùng minh. Kh¯ng ành ¦u ti¶n l hiºn nhi¶n.

Ta chùng minh kh¯ng ành ng÷ñc l¤i. X²t ph²p tành ti¸n
T~a : A 7→ A1 , B 7→ B1 .
Qua iºm L1 ∈ (AA1 ) (L1 b§t ký) düng l1 ⊥(AA1 ). Th¸ th¼
Sl1 : A 7→ A0 , B → B 0 .
L¤i qua iºm giúa L2 cõa [A0 A1 ] düng l2 ⊥(AA1 ). Khi â:
Sl2 : A0 7→ A1 , B 0 7→ B1 .
Suy ra Sl2 ◦ Sl1 : A 7→ A1 , B 7→ B1 .

Vªy T~a = Sl2 ◦ Sl1 vîi l1 //l2 . Vi»c chån l1 l tuý þ n¶n ta nâi câ thº
biºu di¹n b¬ng væ sè c¡ch nh÷ tr¶n.
6.4.2 Bê ·. Hñp th nh cõa hai ph²p èi xùng tröc vîi tröc ct nhau
l ph²p quay xung quanh giao iºm c¡c tröc theo h÷îng tø tröc thù nh§t
¸n tröc thù hai v ë lîn cõa gâc quay b¬ng hai l¦n ë lîn gâc giúa c¡c
tröc èi xùng. Ng÷ñc l¤i, mët ph²p quay câ thº biºu di¹n d÷îi d¤ng hñp
th nh cõa hai ph²p èi xùng tröc vîi c¡c tröc ct nhau t¤i t¥m quay.
Chùng minh. Kh¯ng ành ¦u ti¶n l hiºn nhi¶n.
Ta chùng minh kh¯ng ành ng÷ñc l¤i. X²t ph²p quay
Q2α
O : A 7→ A1 , B 7→ B1 .
Düng qua t¥m O tröc l1 b§t ký. Gi£ sû Sl1 ([AB]) = [A0 B 0 ].
Düng tröc l2 l ÷íng ph¥n gi¡c cõa gâc A0 OA
ˆ 1 . Th¸ th¼ Sl2 ([A0 B 0 ]) =
[A1 B1 ]. Vªy
Q2α
O = Sl2 ◦ Sl1 .
Vi»c chån l1 l tuý þ n¶n ta nâi câ thº biºu di¹n ÷ñc b¬ng væ sè c¡ch.
Nhªn x²t: Hñp th nh cõa hai ph²p èi xùng tröc vîi tröc vuæng gâc l
ph²p èi xùng t¥m.
6.4.3 ành l½. (D¤ng ch½nh tc cõa c¡c ph²p ¯ng cü)
Måi ph²p ¯ng cü ·u câ thº biºu di¹n ÷ñc d÷îi d¤ng hñp th nh cõa
khæng qu¡ ba ph²p èi xùng tröc.
Chùng minh. Ta ¢ bi¸t mët ph²p ¯ng cü l ho n to n x¡c ành khi

cho hai tam gi¡c to n ¯ng t÷ìng ùng. X²t ph²p ¯ng cü
D : ∆ABC 7→ ∆A1 B1 C1 .
Gåi l1 l trung trüc cõa [AA1 ]. Gi£ sû
Sl1 : A 7→ A1 , B 7→ B 0 , C 7→ C 0 .
N¸u B 0 = B1 , C 0 = C1 th¼ ta câ ành lþ c¦n chùng minh.
Gi£ sû B 0 6= B1 . Ta x²t trung trüc l2 cõa [B 0 B1 ]. Th¸ th¼
Sl2 : A1 7→ A1 , B 0 7→ B1 , C 0 7→ C2 .
N¸u C2 ≡ C1 th¼ ph²p díi D = Sl2 ◦ Sl1 .

Gi£ sû C2 6≡ C1 . Ta x²t trung trüc l3 cõa [C2 C1 ]. Th¸ th¼
Sl3 : A1 7→ A1 , B1 7→ B1 , C2 7→ C1 .
Vªy D = Sl3 ◦ Sl2 ◦ Sl1 .

6.4.4 H» qu£. Mët ph²p ph£n nghàch câ iºm b§t ëng A l ph²p èi
xùng tröc v A n¬m tr¶n tröc èi xùng.
Chùng minh. Xem l¤i c¡c b÷îc trong qu¡ tr¼nh chùng minh ành lþ
6.4.3 ta th§y n¸u A l iºm b§t ëng th¼ khæng c¦n x¡c ành l1 . Do â
D = Sl2 ◦ Sl1 ho°c D = Sl1 . V¼ D l ph²p ph£n nghàch n¶n D = Sl1 . D¾
nhi¶n iºm b§t ëng A ph£i thuëc l1 .
6.4.5 ành l½. (D¤ng ch½nh tc cõa c¡c ph²p díi h¼nh)
Måi ph²p díi h¼nh ho°c l ph²p quay ho°c l ph²p tành ti¸n.
Chùng minh. Gi£ sû D l ph²p díi h¼nh. Theo ành lþ 6.4.3, ta câ D =

Sln ◦ · · · ◦ Sl2 ◦ Sl1 (n ≤ 3). V¼ D l ph²p díi h¼nh n¶n sè ph²p èi xùng
tröc ph£i l ch®n. Vªy
(
T~a n¸u l1 //l2
D = Sl2 ◦ Sl1 =
Q2αO n¸u l1 ∩ l2
6.4.6 ành l½. (D¤ng ch½nh tc cõa c¡c ph²p ph£n nghàch)
Måi ph²p ph£n nghàch ho°c l mët ph²p èi xùng tröc ho°c l mët ph²p
èi xùng tr÷ñt.
Chùng minh. Gi£ sû f l mët ph²p ph£n nghàch ¢ cho. L§y iºm A b§t
ký v °t A1 = f (A).
Th¸ th¼ T−−→ ◦ f l ph²p ph£n nghàch v câ iºm A b§t ëng, cho n¶n
AA1
T−−→ ◦ f = S∆ v A ∈ ∆.
A1 A
Suy ra f = T−−→ ◦ S∆ .
A1 A
• Gi£ sû AA1 ⊥∆.
Ta ph¥n t½ch
T−−→ = Sl ◦ S∆ ,
AA1
T−−→
trong â l = AA
2
1
(∆). Vªy f = Sl ◦ S∆ ◦ S∆ = Sl .
• Gi£ sû AA1 6 ⊥∆.
−−→ − →
Ta ph¥n t½ch AA1 = →
a1 + −
a2 , trong â a~1 ⊥∆, a~2 //∆. Ta câ
T− → ◦ T−
−→ = T−
a →
a
AA1 2 1
v
→ ◦ Ta
f = Ta− → ◦ S∆ .
−
2 1
L¤i câ
T− →
−
→ ◦ S∆ = Sl vîi l//∆// a2 (do l = T −
→ (∆),
a
a1 1
2
f= ◦ Sl = Sl ◦
T−
→
a2
T−
→,
a2
→
−
trong â a2 //l. Vªy f l ph²p èi xùng tr÷ñt.
Tâm l¤i, mët ph²p ¯ng cü trong m°t ph¯ng ch¿ câ thº l ph²p quay;
ph²p tành ti¸n; ph²p èi xùng tröc ho°c l ph²p èi xùng tr÷ñt.
6.5 Hñp th nh cõa c¡c ph²p ¯ng cü

Hñp th nh cõa ph²p quay v ph²p tành ti¸n
X²t T~a ◦ QαO . Gi£ sû T~a (O) = A. Düng c¡c ÷íng th¯ng l1 , l2 vuæng gâc
vîi (OA) t¤i O v iºm giúa M cõa [OA]. Ta câ
Sl2 ◦ Sl1 = T~a .
Gåi l l ÷íng th¯ng i qua O sao cho (l,ˆl1 ) = α2 . Khi â ta câ

Sl1 ◦ Sl = QαO .
Do â
T~a ◦ QαO = (Sl2 ◦ Sl1 ) ◦ (Sl1 ◦ Sl ) = Sl2 ◦ Sl .
Vªy T~a ◦ QαO công l ph²p quay gâc α nh÷ng quanh t¥m O1 = l ∩ l2 .
Chó þ: Hñp th nh Q ◦ T~a công l ph²p quay nh÷ng kh¡c t¥m. V¼ vªy
α
O
hñp th nh n y khæng giao ho¡n ÷ñc.
Hñp th nh cõa hai ph²p èi xùng tr÷ñt

Gi£ sû S1c = T~a ◦ Sl1 = Sl1 ◦ T~a , S2c = T~b ◦ Sl2 .
a) X²t l1 //l2 .
Ta câ ~a//~b. Do â
S2c ◦ S1c = (T~b ◦ Sl2 ) ◦ (T~a ◦ Sl1 ) = T~b ◦ (Sl2 ◦ Sl1 ) ◦ T~a = T~b ◦ T~c ◦ T~a ,
ð ¥y T~c = Sl2 ◦ Sl1 .
Vªy hñp th nh cõa S2c ◦ S1c l ph²p tành ti¸n vîi v²ctì tành ti¸n l
~a +~b+~c, trong â ~c = 2m
~ vîi v²ctì m
~ h÷îng tø l1 ¸n l2 v |m|
~ l kho£ng
c¡ch giúa l1 v l2 .
b) X²t l1 ∩ l2 = O.
Ta ph¥n t½ch T~a = Sn ◦Sm ; T~b = Sq ◦Sp , trong â n∩p = O, n⊥l1 , p⊥l2 .
V¼ th¸ :
S2c ◦ S1c = (Sq ◦ Sp ) ◦ (Sl2 ◦ Sl1 ) ◦ (Sn ◦ Sm )
= Sq ◦ (Sp ◦ Sl2 ) ◦ (Sl1 ◦ Sn ) ◦ Sm
= Sq ◦ (XO ◦ XO ) ◦ Sm = Sq ◦ Sm
= Q2βA ,
ð â A = m ∩ q.
Hñp th nh cõa ph²p èi xùng tröc v ph²p èi xùng
tr÷ñt
X²t S~ac,l ◦ Sl = (T~a ◦ Sl1 ) ◦ Sl .
a) N¸u l//l1 th¼
S~ac,l ◦ Sl = T~a ◦ (Sl1 ◦ Sl ) = T~a ◦ T~b = T~c,

−−−→
ð â ~b = 2 · (l, l1 ) v ~c = ~a + ~b.
b) N¸u l1 ∩ l = O v gâc giúa l v l1 l α th¼ S~ac,l ◦ Sl = T~a ◦ Q2α
O l¤i l
ph²p quay nh÷ ¢ bi¸t.
Hñp th nh cõa ph²p èi xùng tröc v ph²p tành ti¸n

a) N¸u ~a k l th¼ T~a ◦ Sl = Sl ◦ T~a = S~ac,l l ph²p èi xùng tr÷ñt vîi tröc
l l v v²ctì tr÷ñt l ~a.
b) N¸u ~a ∦ l th¼ ta biºu di¹n T~a d÷îi d¤ng hñp th nh cõa hai ph²p tành
ti¸n
T~a = T~a2 ◦ T~a1 ð â ~a1 ⊥l, ~a2 //l.
Sau â l¤i ph¥n t½ch
T~a1 = Sk ◦ Sl ,
ð â k tho£ m¢n c¡c i·u ki»n: k//l; kho£ng c¡ch giúa k v l b¬ng 21 |~a1 |;
h÷îng tø l tîi k tròng vîi h÷îng cõa ~a1 .
V¼ vªy ta câ
T~a ◦ Sl = T~a2 ◦ (Sk ◦ Sl ) ◦ Sl = T~a2 ◦ Sk = S~ac2 ,k .
Hñp th nh cõa ph²p èi xùng tröc v ph²p quay

X²t QαO ◦ Sl .
a) Gi£ sû O ∈ l.
Th¸ th¼ QαO = Sl1 ◦ Sl . Do â
QαO ◦ Sl = Sl1 ◦ (Sl ◦ Sl ) = Sl1 .
b) Gi£ sû O ∈
/ l.
Ta nhªn th§y QαO ◦ Sl l ph²p ph£n nghàch m khæng ph£i l ph²p èi
xùng tröc (v¼ rã r ng r¬ng qua ph²p èi xùng Sl th¼ c¡c iºm tr¶n ÷íng
th¯ng l ·u b§t ëng nh÷ng qua ph²p quay QαO c¡c iºm â khæng cán
b§t ëng núa). V¼ vªy QαO ◦ Sl l ph²p èi xùng tr÷ñt.
B¥y gií chóng ta i t¼m c¡c th nh ph¦n cõa ph²p èi xùng tr÷ñt b¬ng
c¡ch x²t t¡c ëng cõa c¡c ph²p ¯ng cü l¶n hai iºm th½ch hñp.
Ta l§y P tho£ m¢n i·u ki»n sau l m iºm thù nh§t: Sl (P ) = O. Th¸
th¼
QαO ◦ Sl (P ) = QαO (O) = O.
Gåi A l iºm giúa cõa [OP ]. Rã r ng A ∈ l v theo t½nh ch§t cõa ph²p
èi xùng tr÷ñt th¼ A ph£i n¬m tr¶n tröc cõa ph²p èi xùng tr÷ñt ang
x²t.
iºm thù hai m ta chån l iºm Q tho£ m¢n i·u ki»n:
Sl (Q) = B, QαO (B) = A.
Gåi C l iºm giúa cõa [AQ]. Theo t½nh ch§t cõa èi xùng tr÷ñt th¼
C công n¬m tr¶n tröc cõa ph²p èi xùng tr÷ñt ang x²t. Vªy (AC) ch½nh
l tröc cõa èi xùng tr÷ñt. M°t kh¡c, hai iºm Q, A ·u n¬m tr¶n tröc
−→
tr÷ñt m Q 7→ A n¶n QA ch½nh l v²ctì tr÷ñt.
Vªy QαO ◦ Sl = St,c −→
QA
Chó þ: S ◦Q l
α
O = Sc −→
(BA),BA
n¶n hñp th nh vøa x²t khæng giao ho¡n ÷ñc.
Hñp th nh cõa èi xùng tr÷ñt v tành ti¸n

X²t T~a ◦ Sl,c~b .
a) X²t ~a//l.
Th¸ th¼ T~a ◦ S c = (T~a ◦ T~b ) ◦ Sl = T~c ◦ Sl = Sl,~
c
c.
b) X²t ~a ∦ l.
Ta ph¥n t½ch ~a = ~a1 + ~a2 , trong â ~a1 //l, ~a2 ⊥l. Th¸ th¼
T~a ◦ S c = (T~b ◦ T~a1 ) ◦ (T~a2 ◦ Sl ).
V¼ ~a2 //l n¶n T~a2 ◦ Sl = Sl1 vîi l1 //l, l1 = T~a2 /2 (l). Vªy
T~a ◦ S c = T~c ◦ Sl1 = Slc1 ,~c,
ð â ~c = ~b + ~a1 v ~c//l1 .
6.6 C¡c ph²p çng d¤ng

Ph²p và tü
6.6.1 ành ngh¾a. Ph²p và tü t¥m O, h» sè k 6= 0−−l →mët ph²p
−−→
bi¸n
h¼nh ph¯ng bi¸n méi iºm X th nh iºm X1 sao cho OX1 = k · OX . Kþ
hi»u ph²p và tü l VOk .
Khi |k| > 1 (|k| < 1) ph²p và tü VOk ÷ñc gåi l ph²p d¢n (ph²p co).
Khi k > 0 (k < 0) t¥m và tü ÷ñc gåi l t¥m và tü ngo i (t¥m và tü trong).
Tø ành ngh¾a ta suy ra r¬ng t¥m và tü l iºm b§t ëng duy nh§t
n¸u k 6= 1.
6.6.2 ành ngh¾a. Hai h¼nh và tü vîi nhau gåi l hai h¼nh çng d¤ng
phèi c£nh.
Nhúng t½nh ch§t sau ÷ñc suy ra trüc ti¸p tø ành ngh¾a.
i) Quan h» "çng d¤ng phèi c£nh còng t¥m" giúa c¡c h¼nh l mët quan
h» t÷ìng ÷ìng.
ii) Hñp th nh cõa hai ph²p và tü vîi t¥m chung, c¡c h» sè và tü l kh¡c
khæng, l ph²p và tü còng t¥m vîi h» sè l t½ch c¡c h» sè.
iii) Bi¸n êi çng nh§t l ph²p và tü vîi h» sè k = 1.
iv) Nghàch £o cõa mët ph²p và tü công l ph²p và tü còng t¥m h» sè
b¬ng 1/k .
v) Hñp th nh cõa c¡c ph²p và tü vîi t¥m chung l giao ho¡n ÷ñc.
Tâm l¤i, tªp c¡c ph²p và tü vîi t¥m chung v c¡c h» sè kh¡c 0 lªp
th nh mët nhâm con giao ho¡n cõa nhâm c¡c ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng.
M»nh · sau công ÷ñc suy ra trüc ti¸p tø ành ngh¾a.
6.6.3 M»nh ·. N¸u X 1= VOk (X), Y1 = VOk (Y ) th¼
−−−→ −−→ −−−→ −−→
X1 Y1 = k · XY , |X1 Y1 | = |k||XY |.
Ng÷ñc l¤i, gi£ sû f l ph²p bi¸n h¼nh thäa m¢n: Vîi iºm A cho tr÷îc v
−−−→ −−→
iºm M b§t ký, ta luæn câ A1 M1 = k AM , ð â f (A) = A1 , f (M ) = M1 , k
cho tr÷îc m k 6= 1, k 6= 0. Khi â f l ph²p và tü t¿ sè k .
Sau ¥y l c¡c b§t bi¸n cõa ph²p và tü.

a) Ph²p và tü vîi k > 0 bi¸n méi tia th nh tia còng h÷îng; vîi k < 0
bi¸n méi tia th nh tia ng÷ñc h÷îng.
b) Ph²p và tü bi¸n méi gâc th nh gâc to n ¯ng.
c) Ph²p và tü bi¸n méi ÷íng th¯ng th nh ÷íng th¯ng song song; o¤n
th¯ng th nh o¤n th¯ng song song; ÷íng th¯ng qua t¥m bi¸n th nh
ch½nh nâ.
d) Ph²p và tü b£o tçn t¿ sè cõa hai o¤n th¯ng. Ph²p và tü b£o tçn h÷îng
cõa h¼nh n¸u k > 0 v khæng b£o tçn h÷îng cõa h¼nh n¸u k < 0.
6.6.4 M»nh ·.
i) Hñp th nh cõa hai ph²p và tü còng t¥m l ph²p và tü còng t¥m â v
h» sè và tü b¬ng t½ch c¡c h» sè và tü.
ii) Hñp th nh cõa hai ph²p và tü kh¡c t¥m l ph²p và tü hay tành ti¸n tuý
theo k1 k2 6= 1 hay k1 k2 = 1. Khi k1 k2 6= 1 th¼ c¡c t¥m cõa c£ ba ph²p và
tü â n¬m tr¶n mët ÷íng th¯ng.
Chùng minh. i) Hiºn nhi¶n.

ii) X²t hai iºm X, Y b§t ký cõa m°t ph¯ng.
Gi£ sû
VOk11 : X 7−→ X1 , Y 7−→ Y1 ,
VOk22 : X 7−→ X2 , Y 7−→ Y2 .
−−−→ −−→ −−−→ −−−→ −−−→ −−→
Th¸ th¼ X1 Y1 = k1 · XY , X2 Y2 = k2 · X1 Y1 . Do â X2 Y2 = k1 · k2 · XY .
N¸u k1 k2 = 1 th¼ ta câ ph²p tành ti¸n.
N¸u k1 k2 6= 1 th¼ ta câ ph²p và tü h» sè k1 k2 v t¥m O cõa ph²p và tü
n y s³ thuëc ÷íng th¯ng (O1 O2 ). Thªt vªy, (O1 O2 ) l ÷íng th¯ng b§t
bi¸n èi vîi c£ hai ph²p và tü VOk11 , VOk22 . Do â nâ công l ÷íng th¯ng
b§t bi¸n èi vîi ph²p và tü VOk21 ◦ VOk11 . Suy ra t¥m O cõa hñp th nh n y
n¬m tr¶n (O1 O2 ).
B¥y gií ta x¡c ành và tr½ cõa O tr¶n (O1 O2 ).
Gi£ sû VOk11 (O) = O0 , VOk22 (O0 ) = O00 . Khi â O” = O v¼ O l iºm b§t
ëng duy nh§t cõa ph²p và tü VOk = VOk22 (O) ◦ VOk11 . Ta câ
−−−→0 −−→ −−−→ −−−→
O1 O = k1 · O1 O, O2 O0 = k2 · O2 O0 .
−−−→ −−−→ −−−→ −−−→ −−→ −−→
Do O2 O0 = O1 O0 − O1 O2 = O1 O0 + OO1 − OO2 n¶n
−−→ −−−→
O2 O = k2 O2 O0
−−−→ −−→ −−→
= k2 (O1 O0 + OO1 − OO2 )
−−→ −−→ −−→
= k2 OO1 − k2 OO2 − k1 k2 OO1 .
−→ −→ −→ 1 − k2 −→
hay (k1 k2 − k2 )OO1 = (1 − k2 )OO2 , tùc l |OO1 | = |OO2 |
k1 k2 − k2
6.6.5 H» qu£. a) Mët ph²p tành ti¸n câ thº biºu di¹n b¬ng hñp th nh
cõa hai ph²p và tü vîi h» sè và tü l nghàch £o cõa nhau.
b) Hñp th nh cõa mët ph²p và tü v mët ph²p tành ti¸n (ho°c tành ti¸n
v và tü) l mët ph²p và tü.
c) Hñp th nh cõa hai ph²p và tü l çng nh§t khi v ch¿ khi t½ch c¡c h»
sè và tü b¬ng1 v tçn t¤i iºm b§t ëng.
6.6.6 M»nh ·.

i) nh và tü cõa ÷íng trán l ÷íng trán.
ii) Hai ÷íng trán khæng to n ¯ng ho°c khæng çng t¥m luæn và tü vîi
nhau v câ hai ph²p và tü (ngo i hay trong) vîi h» sè và tü b¬ng t¿ sè c¡c
b¡n k½nh l§y vîi d§u d÷ìng hay ¥m.
Chùng minh. i) Hiºn nhi¶n.

ii) X²t hai ÷íng trán (O; r) v (O1 , r1 ) khæng to n ¯ng v O 6=

O1 ; r > r1 . K´ b¡n k½nh OX v trong ÷íng trán (O1 , r1 ) k´ ÷íng k½nh
[X1 X2 ]|//[OX].
X²t c¡c iºm I, J chia ngo i v chia trong o¤n [OO1 ] theo t¿ sè
r1
r
= k . C¡c iºm I, J ch½nh l c¡c t¥m và tü cõa c¡c ÷íng trán n y, cö
thº
VIk : (O; r) 7→ (O1 ; r1 ) v VJ−k : (O; r) 7→ (O1 ; r1 )
Ùng döng cõa ph²p và tü

V½ dö 14: Chùng minh r¬ng ÷íng trung b¼nh cõa h¼nh thang th¼ song
song v b¬ng nûa têng hai ¡y.
Gi£i:
Ta câ VB2 (M ) = A. °t K = VB2 (N ). Khi â (AK) = VB2 ((M N )). Suy ra
|AK| = 2|M N | v AK//M N.
Do |DN | = |N C|, |BN | = |N K|, BN\ C = DN\ K n¶n ∆BN C ∼=

∆DN K. Suy ra N BC = N KD v |BC| = DK|. Do N BC = N KD v
\ \ \ \
(AD)//(BC) (theo gi£ thi¸t) n¶n D ∈ [AK]. V¼ vªy (M N )//(AD).
V½ dö 15: Chùng minh trong mët h¼nh thang c¡c iºm giúa hai ¡y,
giao iºm cõa hai c¤nh b¶n v giao iºm cõa hai ÷íng ch²o còng n¬m
tr¶n mët ÷íng th¯ng.
Gi£i:
|AD|
Qua ph²p và tü t¥m M t¿ sè k1 = th¼ B 7→ A, C 7→ D, P 7→ Q.
|BC|
Suy ra M, D, Q th¯ng h ng.
|AD|
Qua ph²p và tü t¥m N t¿ sè k2 = th¼ B 7→ D, C 7→ A, P 7→ Q.
|BC|
Suy ra N, P, Q th¯ng h ng.
Vªy M, N, P, Q th¯ng h ng.
V½ dö 16: Düng ÷íng trán nëi ti¸p gâc BAC cho tr÷îc v i qua iºm
M cho tr÷îc trong gâc §y.
Gi£i:
Ph¥n t½ch: Gi£ sû (C 0 ) l ÷íng trán ph£i düng. X²t ph²p và tü VAk :
(C 0 ) 7→ (C). Khi â (C) công l ÷íng trán nëi ti¸p gâc BAC nh÷ng
nâi chung khæng i qua M . Ta câ VAk : M ∈ (C 0 ) 7→ N ∈ (C). Nh÷ vªy
N = (AM ) ∩ (C). Suy ra VAk : [OM ] 7→ [QN ], cho n¶n [OM ]//[QN ].
V¼ vªy t¥m O cõa (C 0 ) câ thº t¼m nh÷ giao cõa ph¥n gi¡c (AQ) cõa
gâc BAC v ÷íng (OM )//(N Q).
C¡ch düng:
- Düng ÷íng trán (C) tòy þ nëi ti¸p gâc BAC .
- X¡c ành giao iºm N cõa AM v (C).
- Giao iºm O cõa ph¥n gi¡c cõa gâc vîi ÷íng (M O)//(N Q) ch½nh
l iºm c¦n ph£i düng
Ph²p çng d¤ng

6.6.7 ành ngh¾a. Ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng sao cho kho£ng c¡ch giúa b§t
cù hai iºm n o công ·u nh¥n l¶n vîi còng mët sè k > 0 gåi l ph²p
bi¸n êi çng d¤ng t¿ sè k . Kþ hi»u ph²p çng d¤ng l Z k , ð â k l t¿
sè (hay h» sè) çng d¤ng.
Ph²p çng d¤ng b£o tçn h÷îng gåi l çng d¤ng thuªn (hay çng
d¤ng lo¤i mët).
Ph²p çng d¤ng khæng b£o tçn h÷îng gåi l çng d¤ng nghàch (hay
çng d¤ng lo¤i hai).
V½ dö:
• C¡c ph²p và tü l mët v½ dö v· ph²p çng d¤ng thuªn. Ta câ VOk = Z |k| .
• T§t c£ c¡c ph²p ¯ng cü ·u l mët bi¸n êi çng d¤ng: D = Z1 .
6.6.8 ành ngh¾a. N¸u h¼nh Φ 1l £nh cõa h¼nh Φ qua mët ph²p çng
d¤ng t¿ sè k th¼ Φ1 gåi l h¼nh çng d¤ng vîi Φ vîi h» sè çng d¤ng k .
k
K½ hi»u l Φ1 ∼ Φ hay Φ1 ∼ Φ.
V½ dö:
• C¡c ÷íng th¯ng v tia ·u çng d¤ng.
• C¡c ÷íng trán ·u çng d¤ng vîi nhau.
• C¡c a gi¡c ·u còng sè c¤nh th¼ çng d¤ng.
D¹ th§y, quan h» çng d¤ng giúa c¡c h¼nh l mët quan h» t÷ìng
÷ìng.
Nhúng t½nh ch§t sau ÷ñc suy ra trüc ti¸p tø ành ngh¾a.
i) Trong c¡c h¼nh çng d¤ng th¼ c¡c o¤n t÷ìng ùng t¿ l»; c¡c gâc t÷ìng
ùng to n ¯ng.
ii) Hñp th nh cõa hai ph²p çng d¤ng l mët ph²p çng d¤ng.
iii) Bi¸n êi çng nh§t l mët ph²p çng d¤ng.
iv) Bi¸n êi ng÷ñc cõa Z k công l ph²p çng d¤ng vîi h» sè k1 .
Tâm l¤i, tªp c¡c ph²p bi¸n êi çng d¤ng lªp th nh nhâm con cõa nhâm
c¡c ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng. Nhâm con n y gåi l nhâm çng d¤ng.
6.6.9 M»nh ·. Câ mët v ch¿ mët ph²p çng d¤ng bi¸n c¡c ¿nh
A, B, C cõa tam gi¡c ABC t÷ìng ùng th nh c¡c ¿nh A1 , B1 , C1 cõa
tam gi¡c A1 B1 C1 çng d¤ng vîi nâ.
6.6.10 M»nh ·.
Hñp th nh cõa mët ph²p và tü t¿ sè k 6= 0 v mët ph²p ¯ng cü l mët
ph²p çng d¤ng t¿ sè |k|. Ng÷ñc l¤i, måi ph²p çng d¤ng t¿ sè k ·u câ
thº biºu di¹n ÷ñc b¬ng hñp th nh cõa mët ph²p và tü vîi t¿ sè k 6= 0 v
mët ph²p ¯ng cü.
Chùng minh. Kh¯ng ành ¦u ti¶n l hiºn nhi¶n. Ta chùng minh kh¯ng
ành ng÷ñc l¤i. Thªt vªy, x²t ph²p çng d¤ng Z k vîi k > 0. X²t t½ch
Z k ◦ V 1/k = Z k ◦ Z 1/k = Z 1 = D. Suy ra Z k = D ◦ V k .
Sau ¥y l c¡c b§t bi¸n cõa ph²p çng d¤ng.
a) Ph²p çng d¤ng bi¸n ba iºm th¯ng h ng th nh ba iºm th¯ng h ng
v b£o tçn thù tü cõa chóng, b£o tçn t½nh song song v t½nh çng quy.
b) Ph²p çng d¤ng bi¸n ÷íng trán th nh ÷íng trán.
c) Ph²p çng d¤ng b£o tçn ë lîn gâc (bi¸n gâc th nh gâc to n ¯ng).
6.6.11 M»nh ·. Måi ph²p çng d¤ng t¿ sè k 6= 1 ·u câ duy nh§t iºm
b§t ëng.
Chùng minh. V¼ k 6= 1 n¶n Z k khæng ph£i l ph²p ¯ng cü.

• Tr÷íng hñp 1: Z k l ph²p çng d¤ng thuªn.
N¸u Z k = V k th¼ t¥m và tü l iºm b§t ëng duy nh§t.

N¸u Z k 6= V k ta ch¿ ra iºm b§t ëng.
Gi£ sû Z k ÷ñc x¡c ành bði hai tam gi¡c çng d¤ng ABC v A1 B1 C1
v O l iºm b§t ëng c¦n t¼m.
V¼ Z k 6= V k n¶n [AB] ∦ [A1 B1 ]. Gåi I l giao cõa chóng. Do 4OAB ∼
4OA1 B1 n¶n OBA[ = OB \ 1 A1 . Suy ra tù gi¡c IOBB1 l nëi ti¸p.
L¤i do IA
\ 1 O = OAI n¶n tù gi¡c IOAA1 công l nëi ti¸p.
[
V¼ vªy O ch½nh l giao iºm cõa hai ÷íng trán ngo¤i ti¸p c¡c tam
gi¡c IAA1 v IBB1 . Vªy O l düng ÷ñc v duy nh§t.
• Tr÷íng hñp 2: Z k l ph²p çng d¤ng nghàch.
Gi£ sû Z k ÷ñc x¡c ành bði hai tam gi¡c çng d¤ng nghàch ABC ∼
A1 B1 C1 v O l iºm b§t ëng c¦n t¼m (Tr¶n h¼nh v³ ta khæng v³ c°p
iºm C, C1 v¼ ch¿ c¦n c¡c c°p A, B v A1 , B1 l õ. Nh÷ng c°p C, C1 c¦n

º ch¿ rã ph²p çng d¤ng ang x²t l çng d¤ng nghàch).
Ta câ A\1 OB1 = AOB. K´ ph¥n gi¡c chung cõa c¡c gâc A1 OA v

[ \
B1 OB . Th¸ th¼
\
|P A1 | |OA1 | |QB1 | |OB1 |

= , = .
|P A| |OA| |QB| |OB|
|OA1 | |OB1 | |P A1 | |QB1 |

Do = = k (k l t¿ sè çng d¤ng) n¶n = = k.
|OA| |OB| |P A| |QB|
Vªy P, Q l x¡c ành ÷ñc.
Gi£ sû [A2 B2 ] = S(P Q) ([A1 B1 ]). Rã r ng O = (P Q) ∩ (AA2 ).
Vªy O ho n to n düng ÷ñc v duy nh§t.
Chó þ: N¸u mët ph²p çng d¤ng câ iºm b§t ëng duy nh§t th¼ iºm
â gåi l t¥m çng d¤ng.
D¤ng chu©n tc cõa ph²p çng d¤ng

6.6.12 Bê ·. Hñp th nh cõa mët ph²p và tü v ph²p quay l giao ho¡n
÷ñc khi v ch¿ khi t¥m và tü tròng vîi t¥m quay.
Chùng minh.
i·u ki»n c¦n: Gi£ sû Q ◦ V = V ◦ Q. Suy ra Q = V ◦ Q ◦ V −1
Gåi O l t¥m và tü. Ta câ Q(O) = V ◦ Q ◦ V −1 (O) = V (Q(O)). Suy
ra Q(O) l iºm b§t ëng cõa ph²p và tü V . Do â Q(O) = O, tùc l O
ch½nh l t¥m quay.
i·u ki»n õ: X²t V ◦ Q ◦ V . ¥y l mët ph²p ¯ng cü. Hìn núa, nâ
−1
cán l ph²p díi h¼nh v¼ nâ b£o tçn h÷îng. Do t¥m và tü tròng vîi t¥m
quay n¶n
V −1 ◦ Q ◦ V (O) = V −1 ◦ Q(O) = V −1 (O) = O (1)

Suy ra V −1 ◦ Q ◦ V câ iºm b§t ëng. Do â V −1 ◦ Q ◦ V l mët ph²p
quay. Ta c¦n chùng minh V −1 ◦ Q ◦ V = Q.
Thªt vªy, V −1 ◦ Q ◦ V v Q l còng gâc quay. M°t kh¡c, t¥m và tü O
công ch½nh l t¥m quay cõa Q v theo (1) th¼ O công ch½nh l t¥m cõa
ph²p quay V −1 ◦ Q ◦ V . Suy ra V −1 ◦ Q ◦ V = Q, tùc l Q ◦ V = V ◦ Q.
6.6.13 Bê ·. Hñp th nh cõa ph²p và tü v ph²p èi xùng tröc l giao
ho¡n ÷ñc khi v ch¿ khi t¥m và tü thuëc tröc èi xùng.
Chùng minh.
i·u ki»n c¦n: Ta câ S ◦ V = V ◦ S. Suy ra S = V ◦ S ◦ V. Gi£ sû O
−1
l t¥m và tü . Khi â S(O) = V ◦ S ◦ V (O) = V (S(O)). Suy ra S(O)

−1
l iºm b§t ëng trong ph²p và tü. Do â S(O) = O. Vªy O n¬m tr¶n
tröc èi xùng.
i·u ki»n õ: Gi£ sû O ∈ l. Vîi méi iºm M ta câ S ◦V 0

(M ) = S(M ) =
−−−→ −−→
M 00 . M°t kh¡c, n¸u S(M ) = M1 th¼ M M1 //M 0 M ” v OM ” = k · OM 1 (k
l h» sè và tü). Do â V ◦ S(M ) = V (M1 ) = M 00 . Vªy S ◦ V = V ◦ S .
6.6.14 ành l½. a. Måi ph²p çng d¤ng thuªn khæng ph£i l ph²p ¯ng
cü hay ph²p và tü ·u câ thº ph¥n t½ch mët c¡ch duy nh§t th nh t½ch giao
ho¡n ÷ñc cõa mët ph²p và tü v ph²p quay.
b. Måi ph²p çng d¤ng nghàch khæng ph£i l ph²p ¯ng cü ho°c ph²p và
tü ·u câ thº ph¥n t½ch mët c¡ch duy nh§t th nh t½ch giao ho¡n ÷ñc cõa
mët ph²p và tü v mët ph²p èi xùng tröc.
Chùng minh. Theo M»nh · 6.6.10 ta câ Z k = D ◦ V k v theo M»nh ·

6.6.11 th¼ Z k câ iºm b§t ëng duy nh§t l O. N¸u ta chån t¥m ph²p và
tü ch½nh l iºm O th¼ vîi måi iºm A b§t k¼ ta câ |OA0 | = k · |OA|, ð
â A0 = Z k (A). Suy ra V k (A) = A0 . Do â A0 l iºm cè ành cõa ph²p
¯ng cü D, V¼ th¸ D l ph²p quay ho°c ph²p èi xùng tröc.
a. N¸u Z k l çng d¤ng thuªn th¼ D l ph²p quay v Z k = Q ◦ V k . Gåi
O l iºm b§t ëng cõa Z k . Th¸ th¼ O = Q ◦ V k (O) = Q(O) = Q(O).
Suy ra O l t¥m quay. Theo Bê · 6.6.12, t½ch Q ◦ V l giao ho¡n ÷ñc.
b. N¸u Z k l çng d¤ng nghàch th¼ D ph£i l ph²p èi xùng tröc. Do â
Z k = S1 ◦ V k v O = S1 ◦ V k (O) = S1 (O). Suy ra O ∈ l. Theo Bê ·
6.6.13, t½ch S1 ◦ V l giao ho¡n ÷ñc.
Cuèi còng, ta chùng minh sü ph¥n t½ch tr¶n l duy nh§t.
Thªt vªy gi£ sû Z = QO1 ◦ VOk11 = QO2 ◦ VOk22 .
Do t½nh duy nh§t cõa iºm b§t ëng cõa ph²p çng d¤ng n¶n O1 =
O2 , k1 , k2 l t¿ sè çng d¤ng cõa Z n¶n k1 = k2 . Suy ra VOk11 = VOk22 . Suy
ra QO1 = QO2 .
T÷ìng tü èi vîi ph¦n b.
Ta gåi t½ch giao ho¡n ÷ñc cõa ph²p và tü v ph²p quay l ph²p và
tü-quay; cõa ph²p và tü v ph²p èi xùng tröc l ph²p và tü-èi xùng.
â ch½nh l d¤ng ch½nh tc cõa mët ph²p çng d¤ng trong m°t ph¯ng.
T¥m và tü, gâc quay (hay tröc èi xùng) gåi l t¥m çng d¤ng (tröc
çng d¤ng). Nh÷ vªy ta câ thº ph¡t biºu gån l¤i ành l½ tr¶n nh÷ sau.
6.6.15 ành l½. Mët ph²p çng d¤ng thüc sü trong m°t ph¯ng (tùc l t¿
sè çng d¤ng k 6= 1) ho°c l mët ph²p và tü-quay ho°c l và tü-èi xùng
hay °c bi»t l mët ph²p và tü.
Ùng döng cõa ph²p çng d¤ng
V½ dö 17: Cho tam gi¡c ABC câ Ĉ = 90 , ÷íng cao CD. Chùng minh
o
r¬ng c¡c trung tuy¸n AM , CN cõa c¡c tam gi¡c ADC v DBC vuæng
gâc vîi nhau.
Gi£i:
|DC| |DB|
C¡ch 1: Ta câ 4ADC ∼ 4CDB n¶n = .
|DA| |DC|
B¥y gií ta x¡c ành ph²p çng d¤ng cö thº bi¸n 4ADC th nh
4DCB .
|DC|
90o ;
|DA|
ZD : A 7→ C
|DB|
90o ;
|DC|
ZD : C 7→ B.
|DC|
90o ;
|DA|
Nh÷ vªy ZD : 4ACD 7→ CBD v M 7→ N, cho n¶n AM 7→ CN,
ngh¾a l AM ⊥ CN.
C¡ch 2: (Ph÷ìng ph¡p thæng th÷íng) V¼ M N//CB n¶n M N ⊥ AC .
Th nh thû M l trüc t¥m cõa tam gi¡c ACN. Do â AM ⊥ CN.
V½ dö 20: Cho tam gi¡c ABC . Tr¶n ba c¤nh cõa tam gi¡c ta düng ra
ph½a ngo i ba tam gi¡c ·u. Chùng minh t¥m cõa c¡c tam gi¡c ·u công
lªp th nh mët tam gi¡c ·u.
Gi£i:
C¡ch 1: X²t hai ph²p çng d¤ng sau:
o;
√
Z1 = ZC30 3
: Q 7→ A
1
30o ; √
Z2 = ZB 3 : A 7→ R
o ;1
Th¸ th¼ Z2 ◦ Z1 = Z?60 : Q 7→ R
60o ;1
V¼ k = 1 n¶n Z?
o
= Z?60
Ta c¦n x¡c ành t¥m quay. Ta câ Z1 (P ) = A0 ; Z2 (A0 ) = P, cho n¶n

Z(P ) = P . Vªy Z2 ◦ Z1 = Q60
P . Rã r ng QP = Z2 ◦ Z1 : Q 7→ R. Vªy
o 60o
tam gi¡c P QR ·u.

C¡ch 2: Ta câ
o
Q−120
Q : C 7→ A
o
Q−120
R : A 7→ B
o o o o o
Do â Q−120
R ◦ Q−120
Q : C 7→ B . Ta l¤i câ Q−120
R ◦ Q−120
Q = Q−240
? =
o
Q+120
?
o o o
v Q120 : C 7→ B . V¼ th¸ Q−120 .
o
P R ◦ Q−120
Q = Q+120
P
Theo t½nh ch§t hñp th nh cõa hai ph²p quay ta câ 4P QR ·u.
6.7 Ph²p nghàch £o

T§t c£ c¡c ph²p bi¸n h¼nh-iºm (bi¸n iºm th nh iºm) m chóng ta
x²t ¸n ð c¡c möc tr¶n ·u câ mët t½nh ch§t chung l bi¸n ÷íng th¯ng
th nh ÷íng th¯ng. Chóng câ chung mët t¶n l c¡c ph²p affine (ph²p
affine l ph²p bi¸n h¼nh bi¸n ÷íng th¯ng th nh ÷íng th¯ng v b£o tçn
t¿ sè ìn cõa ba iºm th¯ng h ng).
Ho°c têng qu¡t hìn núa ng÷íi ta cán gåi l c¡c ph²p cëng tuy¸n (ph²p
cëng tuy¸n l ph²p bi¸n h¼nh bi¸n ÷íng th¯ng th nh ÷íng th¯ng). B¥y
gií chóng ta · cªp ¸n mët lo¤i ph²p bi¸n h¼nh v ¡nh x¤ kh¡c, khæng
thuëc v o ph²p cëng tuy¸n, câ thº bi¸n ÷íng th¯ng th nh ÷íng trán
v công câ nhi·u ùng döng trong gi£i b i tªp h¼nh håc.
6.7.1 ành ngh¾a. Cho O l mët iºm cè ành, r l sè d÷ìng. Ph²p
bi¸n h¼nh cõa m°t ph¯ng bi¸n méi iºm M (trø iºm O) th nh iºm M1
th¯ng h ng vîi O sao cho OM · OM 1 = r2 (= k) gåi l ph²p nghàch £o
t¥m O b¡n k½nh r hay gån hìn l ph²p nghàch £o. iºm O gåi l t¥m
hay cüc nghàch £o; r l b¡n k½nh nghàch £o, r2 l ph÷ìng t½ch nghàch
£o.
Kþ hi»u ph²p nghàch £o cüc O ph÷ìng t½ch k l N (O; k) hay NOk .
C¡ch düng iºm nghàch £o: Qua M ta düng ÷íng vuæng gâc vîi
OM, ct ÷íng trán (O; r) t¤i T . Th¸ th¼ M1 l giao cõa ti¸p tuy¸n t¤i
T vîi (OM).
Cüc nghàch £o khæng câ £nh h÷ðng, bði ph²p nghàch £o khæng ph£i
l ph²p bi¸n h¼nh cõa m°t ph¯ng (song ¡nh tø m°t ph¯ng l¶n ch½nh nâ).
Bði th¸ muèn cho ph²p nghàch £o l mët ph²p bi¸n h¼nh cõa m°t ph¯ng
ta ph£i xem l m°t ph¯ng ÷ñc chåc thõng t¤i O.
Ng÷íi ta công x²t c£ ph²p nghàch £o câ ph÷ìng t½ch k < 0(k = −r2 ).
Tuy nhi¶n ph²p nghàch £o cüc O ph÷ìng t½ch ¥m l hñp th nh cõa ph²p
èi xùng t¥m O v ph²p nghàch £o câ ph÷ìng t½ch d÷ìng v do â ta

ch¿ nâi ¸n ph²p nghàch £o câ ph÷ìng t½ch d÷ìng. N¸u câ g¼ ph¥n bi»t
s³ nâi rã sau.
6.7.2 ành ngh¾a. Hai h¼nh t÷ìng ùng cõa nhau trong mët ph²p nghàch
£o gåi l hai h¼nh nghàch £o cõa nhau.
6.7.3 M»nh ·. i) Ph²p nghàch £o t¥m O, b¡n k½nh r l ph²p bi¸n h¼nh
èi hñp v ÷íng trán (O; r) l h¼nh b§t ëng.
ii) Qua ph²p nghàch £o, mët ÷íng th¯ng qua t¥m bi¸n th nh ch½nh nâ
(÷íng th¯ng qua t¥m l h¼nh b§t ëng).
iii) Qua ph²p nghàch £o, mët ÷íng th¯ng khæng i qua t¥m bi¸n th nh
mët ÷íng trán i qua t¥m nghàch £o. Ng÷ñc l¤i, qua ph²p nghàch £o
mët ÷íng trán i qua t¥m bi¸n th nh mët ÷íng th¯ng vuæng gâc vîi
÷íng k½nh xu§t ph¡t tø t¥m nghàch £o.
iv) Qua ph²p nghàch £o, mët ÷íng trán khæng i qua t¥m bi¸n th nh
mët ÷íng trán công khæng i qua t¥m.
v) Hai ÷íng trán nâi chung câ thº coi l nghàch £o cõa nhau b¬ng hai
c¡ch v cüc nghàch £o tròng vîi c¡c t¥m và tü ngo i v trong cõa hai
÷íng trán â.
Chùng minh. iii) Tø t¥m nghàch £o h¤ OA⊥d. Gåi B = NOk (A).
Gi£ sû M l iºm b§t k¼ cõa d. º M1 = NOk (M ) th¼ i·u ki»n c¦n
v õ l OM · OM 1 = k = OAOB , tùc l bèn iºm M, M1 , A, B còng
n¬m tr¶n mët ÷íng trán. Do â BM ˆ 1 O = 90o . Vªy quÿ t½ch cõa M1 l
÷íng trán ÷íng k½nh OB . Nâi kh¡c i: £nh nghàch £o cõa d l ÷íng
trán (C).
Ta chùng minh kh¯ng ành ng÷ñc l¤i. Gi£ sû cho ÷íng trán CD. Gåi
A l iºm èi xùng cõa O qua ω , gåi B = NOk (A), M l iºm b§t k¼ cõa
(CO). Khi â, º M1 = NOk (M ) i·u ki»n c¦n v õ l OM · OM 1 = k =
OA · OB tùc l bèn iºm A, B, M1 , M còng n¬m tr¶n mët ÷íng trán.
Suy ra OBM
\ 1 = AM \ O = 90o . Vªy quÿ t½ch cõa M1 l ÷íng th¯ng i
qua B v vuæng gâc vîi ÷íng k½nh [OA].
iv) Gi£ sû (C) l ÷íng trán khæng i qua cüc nghàch £o O, OO1 ∩(C) =
A, B . Gi£ sû A1 = NOk (A), B1 = NOk (B), M l iºm b§t k¼ cõa ÷íng
trán (C) v M1 = NOk (M ). Th¸ th¼ OA · OA1 = OM · OM 1 = OB · OB 1 .
Suy ra c¡c tù gi¡c AM M1 A1 v BM M1 B1 l nëi ti¸p. Do â OA

\ 1 M1 =
OM A v OB1 M1 = OM B. V¼ vªy
\ \ \
1 M1 B1 = π − (M1 B1 A1 + M1 A1 B1 )
A\ \ \
= (π − M\
1 B1 A1 ) − OA1 M1
\
= OB 1 M1 − OA1 M1
\ \
= OM
\ B − OM
\ A
π
= .
2
Suy ra quÿ t½ch cõa M1 l ÷íng trán ÷íng k½nh [A1 B1 ]. Nâi kh¡c
i, h¼nh nghàch £o cõa (C) l ÷íng trán ÷íng k½nh [A1 B1 ] v ng÷ñc
l¤i, h¼nh nghàch £o cõa ÷íng trán (C 0 ) l ÷íng trán (C).
v) Gi£ sû J l t¥m và tü ngo i cõa (C) v (C 0 ), p = JA · JB. Th¸ th¼
theo t½nh ch§t (i) ta câ NJp : (C) 7→ (C), M →
7 N.
X²t ph²p nghàch £o

k/p
VJ : (C) 7→ (C 0 ), N 7→ M1 .
k JN 1
Ta câ JM 1 = JN = k · =k· . Hay JM · JM 1 = k . Nh÷
p JM · JN JM
th¸ hai ÷íng trán câ thº coi l nghàch £o cõa nhau qua ph²p NJk .
C¡c b§t bi¸n cì b£n

6.7.4 Bê ·. N¸u N (A) = A , N
k
O 1
k
O (B) = B1 th¼
k
|A1 B1 | = · |AB|.
|OA| · |OB|
Chùng minh. Thüc vªy, n¸u ba iºm O, A, B khæng n¬m tr¶n còng mët
OA OB
÷íng th¯ng th¼ tø h» thùc OA·OA1 = OB ·OB 1 = k, hay = ,
OB 1 OA1
ta ÷ñc hai tam gi¡c OAB v OB1 A1 çng d¤ng nghàch vîi nhau. Do â
|A1 B1 | |OA1 | |OA| · |OA1 | OA · OA1 k
= = = = .
|AB| |OB| |OA| · |OB| |OA| · |OB| |OA| · |OB|
k
Vªy |A1 B1 | = · |AB|.
|OA| · |OB|
Tr÷íng hñp ba iºm O, A, B th¯ng h ng th¼ A1 , B1 công n¬m tr¶n ÷íng
th¯ng §y. Lóc n y ta ÷ñc
k k k(OA − OA) k · BA
A1 B1 = OB 1 − OA1 = − = = .
OB OA OB · OA OA · OB
Tø â ta thu ÷ñc h» thùc

k
|A1 B1 | = · |AB|.
|OA| · |OB|
M»nh · sau ¥y b¤n åc xem nh÷ b i tªp.

6.7.5 M»nh ·. Ph²p nghàch £o l ph²p bi¸n h¼nh b£o gi¡c nh÷ng l m
£o h÷îng cõa h¼nh n¸u ph÷ìng t½ch nghàch £o d÷ìng.
6.7.6 M»nh ·. Ph²p nghàch £o b£o tçn t¿ sè k²p cõa bèn iºm.
Chùng minh. Tr÷îc h¸t ta ành ngh¾a t¿ sè k²p (ABCD) cõa bèn iºm
A, B, C, D l§y theo thù tü â l
CA DA
(ABCD) = (ABC) : (ABD) = : .
CB DB
Gi£ sû ph²p NOk bi¸n bèn iºm A, B, C, D th nh c¡c iºm t÷ìng ùng
A1 , B1 , C1 , D1 . Theo Bê · 6.7.4, ta câ:
|C1 A1 | k |C1 B1 | k
= , = ,
|CA| |OA| · |OC| |CB| |OB| · |OC|
|D1 A1 | k |D1 B1 | k
= , = .
|DA| |OA| · |OD| |DB| |OB| · |OD|
Suy ra
|C1 A1 | |C1 B1 | |D1 A1 | |D1 B1 | |OB|
: = : =( ).
|CA| |CB| |DA| |DB| |OA|
Do â
|C1 A1 | |D1 A1 | |CA| |DA|
: = : .
|C1 B1 | |D1 B1 | |CB| |DB|
Vªy (A1 B1 C1 D1 ) = (ABCD).
6.7.7 M»nh ·. T½ch cõa hai ph²p nghàch £o çng cüc l mët ph²p và
tü câ t¥m tròng vîi cüc nghàch £o v h» sè và tü b¬ng t¿ sè c¡c ph÷ìng
t½ch nghàch £o.
Chùng minh. Ta chùng minh ành l½ n y cho hai ph²p nghàch £o çng
cüc b§t k¼ khæng ph¥n bi»t ph÷ìng t½ch d÷ìng hay ¥m. Vîi iºm M tòy
þ, gi£ sû NOk1 (M ) = M1 , NOk2 (M1 ) = M2 . Khi â
OM · OM 1 = k1 , OM 1 · OM 2 = k2 .
OM 2 k2 k2
Do â = , hay l OM 2 = · OM . Vªy t½ch cõa hai ph²p nghàch
OM k1 k1
£o NOk2 , NOk1 l ph²p và tü VOk2 /k1 .
6.7.8 H» qu£. T½ch cõa mët ph²p và tü v mët ph²p nghàch £o câ t¥m,
cüc tròng nhau (theo thù tü â hay theo thù tü ng÷ñc l¤i) l mët ph²p
nghàch £o.
Chùng minh. Ta câ NOk2 ◦NOk1 = VOk ⇔ NOk1 = (NOk2 )−1 ◦VOk . Do (NOk2 )−1 =
NOk2 n¶n NOk1 = NOk2 ◦ VOk .
Ùng döng cõa ph²p nghàch £o

V½ dö 19: (ành l½ Ptolemy)
i·u ki»n c¦n v õ º mët tù gi¡c lçi nëi ti¸p ÷ñc trong ÷íng trán l
t½ch cõa hai ÷íng ch²o b¬ng têng sè t½ch cõa c¡c c°p c¤nh èi di»n.
Gi£i:
X²t ph²p nghàch £o
ND1 : A 7→ A1 , B 7→ B1 , C 7→ C1 .
Theo M»nh · 6.7.3iii) ta th§y tù gi¡c ABCD vîi hai ÷íng ch²o l
[AC], [BD], l nëi ti¸p khi v ch¿ khi c¡c iºm A1 , B1 , C1 , D1 ph£i th¯ng
h ng v iºm B1 ∈ [A1 C1 ], tùc l ABCD l tù gi¡c nëi ti¸p khi v ch¿

khi [A1 C1 ] = [A1 B1 ] + [B1 C1 ]. Theo Bê · 6.7.4, ta câ
|AC| |AB| |BC|
= + .
|DA| · |DC| |DA| · |DB| |DB| · |DC|
Nh¥n c£ hai v¸ vîi |DA| · |DB| · |DC| ta câ

|AC| · |DB| = |AB| · |DC| + |BC| · |DA|.
ành l½ Ptolemy ch¿ l tr÷íng hñp °c bi»t cõa ành l½ sau:
Cho tù gi¡c lçi ABCD. Khi â ta câ
|AC| · |DB| 6 |AB| · |DC| + |BC| · |DA|.
Thªt vªy dòng ph²p nghàch £o

ND1 : A 7→ A1 , B 7→ B1 , C 7→ C1 .
Vîi ba iºm A1 , B1 , C1 ta luæn câ [A1 C1 ] 6 [A1 B1 ] + [B1 C1 ]. Do â

|AC| |AB| |BC|
6 + .
|DA| · |DC| |DA| · |DB| |DB| · |DC|
Vªy
|AC| · |DB| 6 |AB| · |DC| + |BC| · |DA|.
B§t ¯ng thùc trð th nh ¯ng thùc khi v ch¿ khi c¡c iºm A1 , B1 , C1 , D1
th¯ng h ng v iºm B1 ∈ [A1 C1 ], tùc l ABCD l tù gi¡c nëi ti¸p.
V½ dö 20: Düng mët ÷íng trán i qua hai iºm cho tr÷îc v ti¸p xóc
vîi mët ÷íng trán cho tr÷îc.
Gi£i:
L§y mët iºm n o â tr¶n ÷íng trán ¢ cho l m cüc nghàch £o, ta
bi¸n ÷íng trán â th nh ÷íng th¯ng. B i to¡n trð v· vi»c düng mët
÷íng trán ti¸p xóc vîi mët ÷íng th¯ng cho tr÷îc v i qua hai iºm
A, B cho tr÷îc.
V½ dö 22: Cho ÷íng th¯ng 4 v iºm cè ành O ∈ / 4. Vîi méi iºm
M ∈ 4, ta v³ iºm N ∈ [OM ) sao cho OM · ON = 1.
1. Chùng minh r¬ng quÿ t½ch cõa N l mët váng trán (C) i qua O.
2. Cho iºm cè ành A ∈ 4. V³ váng trán b§t k¼ i qua O, A ct l¤i váng
trán (C) t¤i iºm P (kh¡c O) v ct ÷íng th¯ng 4 ð iºm Q (kh¡c A).
Chùng minh P Q i qua mët iºm cè ành tr¶n váng trán (C).
Gi£i:
1. O, M, N th¯ng h ng v OM · ON = 1 n¶n N = NO1 (M ). Vªy quÿ t½ch
cõa N l ÷íng trán (C) qua O.
2. Gåi B = (OA)∩(C), R = (OQ)∩(C), S = (OP )∩4, F = (P Q)∩(C).
X²t
NO1 : 4 7→ (C), A 7→ B, Q 7→ R, S 7→ T.
Do â (D) 7→ (BR). V¼ tù gi¡c RQSP nëi ti¸p n¶n R̂ = P̂ . Suy ra

cung OB s³ b¬ng cung OF . Do B l iºm cè ành n¶n F cè ành. Ta câ:
OBF
\ = OP [ F (gâc nëi ti¸p còng chn mët cung)
OP F = QP S = QRS
[ [ [ = OAQ. [
Suy ra OBF
\ = OAS.[ Vªy (BF )//4.
6.8 B i tªp
6.8.1 C¡c ph²p díi h¼nh
Ph²p quay
C¡c b i tªp lþ thuy¸t
VI.1. Cho tam gi¡c ·u ABC . Thüc hi»n li¶n ti¸p ba ph²p quay gâc 60 o
vîi t¥m l c¡c ¿nh A, B, C . Häi sau ba ph²p quay â, iºm n o cõa m°t
ph¯ng l iºm b§t ëng?
VI.2. Trong m°t ph¯ng cho hai tam gi¡c ·u to n ¯ng v còng h÷îng
ABC, A0 B 0 C 0 . Mët ph²p quay bi¸n c¡c ¿nh A, B, C theo thù tü th nh
A0 , B 0 , C 0 . Ph²p quay thù hai bi¸n c¡c ¿nh A, B, C th nh B 0 , C 0 , A0 . Ph²p
quay thù ba bi¸n c¡c ¿nh A, B, C th nh C 0 , A0 , B 0 . Chùng minh t¥m cõa
ba ph²p quay tr¶n th¯ng h ng, °c bi»t câ thº tròng nhau.
VI.3. Cho bèn ph²p quay gâc 90o câ t¥m l bèn iºm A, B, C, D ph¥n
bi»t. Chùng minh r¬ng n¸u Q90 A ◦ QB ◦ QC ◦ QD l çng nh§t th¼ [AC]
o 90o 90o 90o
vuæng gâc v to n ¯ng vîi [BD].

C¡c b i tªp chùng minh
VI.4. Tr¶n hai c¤nh k· nhau AB v BC cõa h¼nh b¼nh h nh ABCD ta
düng v· ph½a ngo i cõa h¼nh b¼nh h nh c¡c tam gi¡c ·u ABE v BCF .
Chùng minh tam gi¡c DEF ·u.
VI.5. Cho ABCD v BKM N l hai h¼nh vuæng câ chung ¿nh B . Chùng
minh r¬ng k²o d i trung tuy¸n BE cõa tam gi¡c ABN ta ÷ñc ÷íng
cao cõa tam gi¡c KBC .
VI.6. Tø c¡c c¤nh cõa mët tù gi¡c lçi, ng÷íi ta düng c¡c h¼nh vuæng ð
ph½a ngo i tù gi¡c. Chùng minh r¬ng t¥m cõa bèn h¼nh vuæng n y t¤o
th nh mët tù gi¡c câ hai ÷íng ch²o to n ¯ng v vuæng gâc vîi nhau.
VI.7. Cho o¤n th¯ng AB cè ành v iºm M b§t k¼ tr¶n AB . X²t c¡c
tam gi¡c ·u M P A, M QB . Chùng minh:
a. Trung trüc P Q i qua mët iºm cè ành.
b. C¡c ÷íng trán ngo¤i ti¸p tam gi¡c M P Q câ g¼ °c bi»t?
VI.8. Cho h¼nh b¼nh h nh ABCD. Tr¶n c¡c c¤nh AB, BC ta düng c¡c
h¼nh vuæng ABP Q v CBRS v· ph½a ngo i cõa h¼nh b¼nh h nh ¢ cho.
Chùng minh c¡c o¤n DQ v DS l vuæng gâc v to n ¯ng vîi nhau.
VI.9. Trong ÷íng trán b¡n k½nh R nëi ti¸p mët h¼nh thang ABCD,
trong â AB = CD = R. Chùng minh c¡c iºm giúa cõa c¡c b¡n k½nh
OA, OD còng vîi iºm giúa cõa ¡y BC lªp th nh mët tam gi¡c ·u.
VI.10. Cho tam gi¡c vuæng c¥n ABC(Ĉ = 90o ). Düng CC1 (C1 ∈ AB)
BC1
vuæng gâc vîi trung tuy¸n AA1 . T¼m t¿ sè .
C1 A
VI.11.
−−→ −−→
Cho a gi¡c ·u A1 A2 · · · An câ O l t¥m cõa nâ. Chùng minh
−−→ → −
OA1 + OA2 + · · · + OAn = 0 .
VI.12. Tr¶n c¡c c¤nh AB, CD, EF cõa löc gi¡c câ t¥m èi xùng ABCDEF
ta düng c¡c tam gi¡c ·u còng h÷îng ABP, CDQ, EF R. Chùng minh
r¬ng 4P QR ·u.
B i tªp qu¾ t½ch

VI.13. Mët iºm M ch¤y tr¶n nûa ÷íng trán ÷íng k½nh AB cho tr÷îc.
V³ tam gi¡c ·u BM C ð ph½a ngo i tam gi¡c ABM . T¼m qu¾ t½ch iºm
C.
VI.14. Cho cè ành ¿nh A cõa tam gi¡c ·u ABC , cán ¿nh B ch¤y
tr¶n c¡c c¤nh cõa h¼nh vuæng F n o â. T¼m qu¾ t½ch ¿nh C .
Düng h¼nh
VI.15. Cho hai ÷íng th¯ng song song a v b v iºm M khæng ð tr¶n
a, b. Düng tam gi¡c c¥n AM B sao cho A ð tr¶n a, B ð tr¶n b v gâc ð
¿nh AM
\ B = α cho tr÷îc.
VI.16. Düng tam gi¡c ·u ABC câ ba ¿nh n¬m tr¶n ba ÷íng trán
çng t¥m cho tr÷îc.
VI.17. Düng h¼nh vuæng bi¸t ba ¿nh n¬m tr¶n ba ÷íng th¯ng song
song cho tr÷îc.
VI.18. Düng h¼nh vuæng ABCD bi¸t ¿nh A v c¡c iºm M, N n¬m
tr¶n c¡c c¤nh CB, CD.
VI.19. Düng h¼nh vuæng ABCD bi¸t t¥m O v hai iºm M, N n¬m tr¶n
c¡c ÷íng th¯ng BC, CD.
VI.20. Tr¶n c¡c ÷íng th¯ng a, b, c ct nhau tøng æi mët t¤i ba iºm
ph¥n bi»t, ta l§y c¡c iºm X, Y, Z . H¢y düng c¡c iºm X1 ∈ a, Y1 ∈
b, Z1 ∈ c sao cho tam gi¡c X1 Y1 Z1 v tam gi¡c XY Z to n ¯ng v còng
h÷îng.
VI.21. C¡c ÷íng th¯ng a, b, c ct nhau æi mët t¤i ba iºm ph¥n bi»t.
÷íng th¯ng l ct a, b, c t÷ìng ùng t¤i c¡c iºm A, B, C . Düng ÷íng
th¯ng l1 ct a, b, c t÷ìng ùng t¤i c¡c iºm A1 , B1 , C1 sao cho A1 B1 =
AB, B1 C1 = BC v C1 A1 = CA.
Ph²p èi xùng t¥m

C¡c b i tªp l½ thuy¸t
VI.22. Cho c¡c iºm A, B, C, H, K tòy þ. Düng c¡c h¼nh b¼nh h nh
ABCM , M HKO, BCHP, CHKT .
Chùng minh c¡c tù gi¡c AP KO, ABT O, OT CM, AP HM, BP KT
công ·u l c¡c h¼nh b¼nh h nh.
VI.23. Cho ÷íng g§p khóc kh²p k½n ABCEHK . Düng c¡c h¼nh b¼nh
h nh ABCM, EHKO, CEHP, KABT, HKAX, BCEY .
−−→ −→ −−→
Chùng minh M O = P T = XY .
VI.24.
−−→
Cho c¡c iºm A, B, C, H, K, M . Chån c¡c iºm K1 , H1 , M1 sao
−−→ −−→ −−→ −−→ −−→
cho BK 1 = −AK; CH 1 = −BH; AM1 = −CM . Düng c¡c h¼nh b¼nh
h nh KHM T, K1 H1 M1 T1 . Chùng minh c¡c iºm T v T1 èi xùng qua
A.
VI.25. Tçn t¤i nhúng h¼nh câ væ h¤n t¥m èi xùng (v½ dö b¬ng t¤o bði
hai ÷íng th¯ng song song). Mët h¼nh câ nhi·u hìn mët t¥m èi xùng
th¼ câ thº câ mët sè húu h¤n t¥m èi xùng hay khæng?
C¡c b i to¡n kh¡c
VI.26. H¼nh b¼nh h nh M N P Q nëi ti¸p h¼nh b¼nh h nh ABCD sao cho
méi ¿nh ð tr¶n mët c¤nh cõa h¼nh b¼nh h nh ¢ cho. Chùng minh : hai
h¼nh b¼nh h nh n y câ t¥m chung.
VI.27. Düng tam gi¡c bi¸t mët ¿nh, trång t¥m v hai ÷íng th¯ng i
qua hai ¿nh cán l¤i.
VI.28. Cho hai ÷íng trán (O1 ), (O2 ) ct nhau t¤i A, B . Düng ÷íng
th¯ng d qua A sao cho hai ÷íng trán n y ct d th nh hai d¥y cung câ
ë d i b¬ng a cho tr÷îc.
Ph²p tành ti¸n

C¡c b i to¡n chùng minh
VI.29. Cho tam gi¡c ABC, A B C
0 0
l £nh tành ti¸n cõa ABC qua ph²p
0
tành ti¸n n o â. Gi£ sû M l giao iºm cõa AB 0 v BA0 , N l giao iºm
cõa AC 0 v CA0 , P l giao iºm cõa BC 0 v CB 0 . Chùng minh tam gi¡c

M N P to n ¯ng vîi tam gi¡c DEF , ð â D, E, F l¦n l÷ñt l trung iºm
c¡c c¤nh cõa tam gi¡c ABC .
VI.30. Cho hai tam gi¡c ABC v DEF to n ¯ng, hìn núa c¡c c¤nh
cõa tam gi¡c ABC t÷ìng ùng song song vîi c¡c c¤nh cõa tam gi¡c DEF .
Chùng minh tam gi¡c DEF l £nh cõa tam gi¡c ABC qua mët ph²p
tành ti¸n n o â ho°c l £nh cõa tam gi¡c ABC qua mët ph²p èi xùng
t¥m.
VI.31. Cho hai ÷íng trán câ b¡n k½nh to n ¯ng v ct nhau ð K, L.
Mët ÷íng th¯ng song song vîi ÷íng nèi t¥m cõa hai ÷íng trán n y
ct ÷íng trán thù nh§t ð A, B v ÷íng trán thù hai ð C, D. Chùng
minh ë lîn gâc AKC khæng phö thuëc v o và tr½ c¡t tuy¸n ¢ k´.
C¡c b i to¡n qu¾ t½ch
VI.32. Cho hai ÷íng trán câ b¡n k½nh to n ¯ng (S ) v 1 (S2 ). Mët
iºm A cè ành cõa (S1 ), B cè ành cõa (S2 ). Hai iºm M, N thay êi
tr¶n (S1 ), (S2 ) sao cho ë d i cung AM b¬ng ë d i cung BN nh÷ng hai
cung â ng÷ñc h÷îng nhau. T¼m qu¾ t½ch trung iºm M N .
VI.33. Cho h¼nh thoi M N P Q câ c¤nh a khæng êi; hai ÷íng ch²o i
qua A, B cè ành; hai c¤nh èi luæn vuæng gâc vîi ÷íng th¯ng AB . T¼m
qu¾ t½ch bèn ¿nh cõa h¼nh thoi v c¡c trung iºm cõa bèn c¤nh h¼nh
thoi.
VI.34. Trong m°t ph¯ng cho hai ÷íng trán câ t¥m kh¡c nhau O 6= O0 ,
M v M 0 l hai iºm tr¶n hai ÷íng trán â sao cho OM ⊥ O0 M 0 . T¼m
qu¾ t½ch trung iºm N cõa M M 0 .
C¡c b i to¡n düng h¼nh
VI.35. Cho hai ÷íng trán (O ), (O ) v
1 2 ÷íng th¯ng d.
a. H¢y düng mët c¡t tuy¸n song song vîi d v ct hai ÷íng trán tr¶n
theo hai d¥y cung to n ¯ng.
b. H¢y düng mët c¡t tuy¸n song song vîi d, ct hai ÷íng trán tr¶n theo
hai d¥y cung câ têng ë d i cho tr÷îc.
VI.36. Düng tù gi¡c bi¸t bèn c¤nh v mët o¤n th¯ng nèi hai iºm giúa
cõa hai c¤nh èi di»n.
VI.37. Düng tù gi¡c ABCD bi¸t ba gâc v hai c¤nh èi di»n AB, CD.
VI.38. Düng tù gi¡c ABCD bi¸t ë d i AB, CD, AC, BD v c¡c gâc
giúa hai ÷íng ch²o.
6.8.2 Ph²p èi xùng tröc
C¡c b i to¡n l½ thuy¸t
VI.39. Cho tam gi¡c ABC . H¢y x¡c ành ph²p bi¸n h¼nh f = S ◦ CA
S ◦S .
VI.40. Cho löc gi¡c A A A A A A . H¢y x¡c ành ph²p bi¸n h¼nh f =
BC AB
1 2 3 4 5 6
S ◦S ◦S ◦S ◦S ◦S .
VI.41. Cho hai iºm A, B khæng thuëc ÷íng th¯ng m. Chùng minh
A6 A1 A5 A6 A4 A5 A3 A4 A2 A3 A1 A2
÷íng th¯ng AB//m ⇔ X ◦ S ◦ X = X ◦ S ◦ X .

VI.42. Chùng minh n¸u X l ph²p èi xùng t¥m cán f l ph²p ph£n
A m A B m B
A
nghàch sao cho XA ◦ f = f ◦ XA , th¼ f l ph²p èi xùng tröc v A n¬m
tr¶n tröc èi xùng.
VI.43. Chùng minh n¸u h¼nh H câ mët tröc èi xùng v mët t¥m èi
xùng duy nh§t th¼ t¥m â nh§t thi¸t ph£i n¬m tr¶n tröc v H cán câ
mët tröc èi xùng thù hai núa vuæng gâc vîi tröc èi xùng thù nh§t t¤i
t¥m èi xùng.
VI.44. Chùng minh n¸u mët a gi¡c câ tø hai tröc èi xùng trð l¶n th¼
t§t c£ c¡c tröc èi xùng â çng quy t¤i mët iºm ð trong a gi¡c ¢
cho.
VI.45. Chùng minh: n¸u mët ngô gi¡c câ hai tröc èi xùng th¼ nâ l
mët ngô gi¡c ·u. Têng qu¡t: n¸u mët a gi¡c câ (2n + 1) c¤nh câ hai
tröc èi xùng th¼ nâ l a gi¡c ·u.
C¡c b i to¡n qu¾ t½ch v düng h¼nh
VI.46. Cho tam gi¡c ABC v mët iºm M tòy þ tr¶n m°t ph¯ng. Gåi
B1 v A1 l c¡c iºm èi xùng cõa M l¦n l÷ñt qua CA v CB . T¼m quÿ
t½ch nhúng iºm M sao cho A1 B = B1 A.
VI.47. Cho ÷íng th¯ng d v hai ÷íng trán (O1 ) v (O2 ) ð v· hai ph½a
cõa d. Düng tam gi¡c ABC sao cho A ∈ d, B ∈ (O1 ), C ∈ (O2 ) v
(BC)⊥d.
VI.48. Cho ba ÷íng th¯ng a, b, c ct nhau t¤i O v iºm A ∈ a. Düng
tam gi¡c ABC nhªn a, b, c l m c¡c ÷íng ph¥n gi¡c trong.
VI.49. Cho QO l ph²p quay t¥m O, Sl l ph²p èi xùng tröc l. Ngo i
ra O ∈/ l. H¢y düng mët ÷íng th¯ng d sao cho d//(Sl ◦ QαO )(d).
VI.50. Cho mët gâc nhån v hai iºm ð trong gâc â. Düng tam gi¡c
c¥n câ hai ¿nh ð tr¶n mët c¤nh, ¿nh thù ba ð tr¶n c¤nh kia cõa gâc v
méi c¤nh b¶n i qua mët iºm ¢ cho.
6.8.3 Ph²p çng d¤ng

Ph²p và tü
C¡c b i to¡n lþ thuy¸t
VI.51. Cho f l mët ph²p bi¸n h¼nh ph¯ng bi¸n måi ÷íng th¯ng th nh
÷íng th¯ng song song vîi nâ. Chùng minh f l ph²p tành ti¸n ho°c và
tü.
VI.52. N¸u ba h¼nh H1 , H2 , H3 çng d¤ng phèi c£nh vîi nhau tøng æi
mët th¼ c¡c t¥m và tü cõa ba c°p h¼nh và tü (H1 , H2 ); (H2 , H3 ); (H3 , H1 )
l th¯ng h ng.
VI.53. Cho ÷íng trán t¥m O b¡n k½nh R v ba ÷íng trán çng t¥m
O1 (O 6= O1 ) b¡n k½nh l¦n l÷ñt l R1 , R2 , R3 . Gåi V1 , V2 , V3 l¦n l÷ñt l ba
ph²p và tü bi¸n (O, R) th nh c¡c ÷íng trán (O1 , R1 ); (O2 , R2 ); (O3 , R3 ).
Câ nhªn x²t g¼ v· t¥m và tü cõa ba ph²p và tü tr¶n?
VI.54. C¡c iºm M, N l t¥m và tü cõa hai ÷íng trán ct nhau t¤i
A, B . Chùng minh M \ AN = M \BN = 90o .
VI.55. Chùng minh trong tam gi¡c ABC :
a. C¡c ÷íng trung tuy¸n ct nhau t¤i G v G chia méi ÷íng theo t¿ sè
2 : 1 kº tø ¿nh cõa nâ.
b. C¡c ÷íng cao ct nhau t¤i H .
c. ÷íng th¯ng GH i qua t¥m O cõa ÷íng trán ngo¤i ti¸p v M O =
1
M H.
2
VI.56. Chùng minh: trong mët tam gi¡c, trung iºm c¡c c¤nh, ch¥n c¡c
÷íng cao v trung iºm c¡c o¤n nèi trüc t¥m vîi c¡c ¿nh cõa tam
gi¡c th¼ còng n¬m tr¶n mët ÷íng trán (÷íng trán Euler). B¡n k½nh
cõa ÷íng trán Euler b¬ng 12 b¡n k½nh ÷íng trán ngo¤i ti¸p tam gi¡c
v t¥m O cõa ÷íng trán Euler công n¬m tr¶n ÷íng th¯ng Euler.
VI.57. Cho tam gi¡c ABC vîi trüc t¥m H v c¡c iºm M1 , M2 , M3 ,
E1 , E2 , E3 t÷ìng ùng l iºm giúa cõa c¡c o¤n BC, AC, AB, AH, BH ,
CH . Chùng minh c¡c o¤n M1 E1 , M2 E2 , M3 E3 ct nhau t¤i mët iºm,
hìn núa M1 E1 = M2 E2 = M3 E3 = R, trong â R l b¡n k½nh ÷íng
trán ngo¤i ti¸p.
VI.58. Qua c¡c giao iºm cõa c¡c ph¥n gi¡c trong cõa tam gi¡c ABC
vîi ÷íng trán ngo¤i ti¸p tam gi¡c â, ta k´ c¡c ti¸p tuy¸n vîi ÷íng
trán ngo¤i ti¸p th¼ nhªn ÷ñc mët tam gi¡c A0 B 0 C 0 . Chùng minh c¡c
t¥m O, O0 cõa c¡c ÷íng trán ngo¤i ti¸p tam gi¡c ABC v A0 B 0 C 0 còng
vîi t¥m I cõa ÷íng trán nëi ti¸p tam gi¡c ABC l n¬m tr¶n còng mët
÷íng th¯ng.
VI.59. Cho tam gi¡c ABC v c¡c iºm C1 ∈ AB, A1 ∈ BC . ÷íng
th¯ng l i qua giao iºm M cõa AA1 v CC1 ct c¡c ÷íng th¯ng AB v
BC t÷ìng ùng t¤i c¡c iºm C0 , A0 . C¡c ÷íng th¯ng C0 E v AF t÷ìng
ùng song song vîi c¡c ÷íng th¯ng BC v AB ; E ∈ AA1 ; F ∈ CC1 .
Chùng minh C1 E//A1 F .
VI.60. C¡c c¤nh cõa tam gi¡c A1 B1 C1 song song vîi c¡c c¤nh cõa tam
gi¡c ABC . Chùng minh tam gi¡c A1 B1 C1 câ thº l £nh cõa tam gi¡c
ABC qua mët ph²p và tü hay tành ti¸n.
VI.61. Tam gi¡c ABC tành ti¸n i mët v²ctì m ~ th nh tam gi¡c A1 B1 C1 .
Chùng minh c¡c o¤n AM1 , BN1 , CP1 çng qui, trong â M1 , N1 , P1 l¦n
l÷ñt l trung iºm c¡c c¤nh B1 C1 , C1 A1 , A1 B1 .
VI.62. Tr¶n c¡c c¤nh ¡y AB v CD cõa h¼nh thang ABCD, ta düng
c¡c h¼nh vuæng. Chùng minh ÷íng nèi c¡c t¥m h¼nh vuæng i qua giao
iºm c¡c ÷íng ch²o cõa h¼nh thang.
VI.63. Cho h¼nh b¼nh h nh ABCD, M ∈ AB . Qua M düng M P//AC
(P ∈ BC) v qua B düng BN//M D(N ∈ DC). Chùng minh c¡c iºm
D, Q = AC ∩ BN v P l th¯ng h ng.
VI.64. Trong mët ngô gi¡c, trung iºm cõa méi c¤nh ÷ñc nèi vîi c¡c
trung iºm cõa c¡c c¤nh khæng k· vîi nâ. Chùng minh trung iºm cõa
n«m o¤n th¯ng nhªn ÷ñc l mët ¿nh cõa mët ngô gi¡c çng d¤ng
phèi c£nh vîi ngô gi¡c ¢ cho.
VI.65. Mët gâc XAY câ ë lîn khæng êi quay quanh mët iºm A cè
ành n¬m tr¶n ÷íng trán (O) cho tr÷îc. C¡c c¤nh cõa gâc ct ÷íng
trán t¤i iºm thù hai t÷ìng ùng l B v C . T¼m:
a. Qu¾ t½ch trång t¥m tam gi¡c ABC .
b. Gåi D l iºm èi xùng cõa A qua trung iºm BC . T¼m qu¾ t½ch D.
c. Qu¾ t½ch trüc t¥m tam gi¡c ABC .
d. Qu¾ t½ch t¥m ÷íng trán ngo¤i ti¸p v trång t¥m tam gi¡c DBC .
VI.66. Mët tam gi¡c c¥n ABC thay êi nh÷ng luæn giú nguy¶n k½ch
th÷îc v h÷îng sao cho c¡c ¿nh B, C ch¤y tr¶n mët ÷íng trán (O) cho
tr÷îc, ÷íng th¯ng AB luæn i qua mët iºm I cè ành.

a. Chùng minh AC luæn i qua mët iºm J cè ành (I 6= J).
b. T¼m qu¾ t½ch h¼nh chi¸u cõa I v J tr¶n BC .
VI.67. Düng tam gi¡c c¥n ABC bi¸t gâc ð ¿nh A v têng cõa c¤nh BC
vîi ÷íng cao AH b¬ng a cho tr÷îc.
VI.68. Düng tam gi¡c ABC bi¸t t¥m váng trán ngo¤i ti¸p O, trång t¥m
G, v ch¥n ÷íng cao A h¤ tø A xuèng BC.
VI.69. H¢y nëi ti¸p trong h¼nh qu¤t trán AOB mët ÷íng trán ti¸p xóc
1
vîi c¡c b¡n k½nh OA, OB v cung AB.

VI.70. Düng mët ÷íng trán i qua hai iºm A, B v ti¸p xóc vîi mët
÷íng th¯ng d ¢ cho.
Ph²p çng d¤ng
C¡c b i to¡n lþ thuy¸t
VI.71. Gi£ sû f l ph²p çng d¤ng t¥m O
f : M 7→ M 0 , N 7→ N 0 .
Chùng minh hai tam gi¡c OM M 0 v ON N 0 l çng d¤ng.

VI.72. Cho hai ÷íng th¯ng ct nhau l1 , l2 . Ta x¡c ành ph²p bi¸n
h¼nh f nh÷ sau: Vîi méi iºm M cõa m°t ph¯ng, ta düng AB sao cho
A ∈ l1 , B ∈ l2 v M l trung iºm cõa AB . K´ AA0 ⊥l2 , BB 0 ⊥l1 . Gåi M 0
l trung iºm cõa A0 B 0 . °t f (M ) = M 0 . H¢y x¡c ành ph²p bi¸n h¼nh
f khi M n¬m trong gâc l1 Ol2 , ð â O l giao iºm cõa l1 v l2 .
VI.73. Trong m°t ph¯ng cho hai iºm A, B. Quay mët iºm M tòy þ
cõa m°t ph¯ng xung quanh c¡c iºm A, B mët gâc 90o ¸n và tr½ mîi theo
thù tü l A1 , B1 . L¤i quay c¡c iºm N tòy þ kh¡c i gâc 90o xung quanh
c¡c iºm A1 , B1 ¸n c¡c và tr½ mîi l A2 , B2 . Chùng minh A2 B2 = 2 · AB .
VI.74. Tr¶n c¡c c¤nh cõa tam gi¡c ABC ta düng ra ph½a ngo i c¡c tam
gi¡c ABM, BCN, CAP sao cho AM \ B = 150o , AM = BM, CAP [ =
CBN o
\ = 30 , ACP [ = BCN \ = 45 . Chùng minh tam gi¡c M N P ·u.
o
VI.75. Cho tam gi¡c ABC . Düng tr¶n c¡c c¤nh AB, AC ra ph½a ngo i
tam gi¡c ABC c¡c h¼nh vuæng ABDE, ACGH . Gåi I l iºm giúa BC .
Chùng minh tam gi¡c KIL vuæng c¥n, ð â K, L l t¥m cõa hai h¼nh
vuæng ABDE, ACGH .
VI.76. Trong m°t ph¯ng ABC cho iºm M . C¡c ÷íng th¯ng M A, M B,
M C ct c¡c c¤nh cõa tam gi¡c theo thù tü t¤i A0 , B 0 , C 0 . Qua mët iºm
P tòy þ cõa AB ta düng ÷íng th¯ng song song vîi C 0 A0 v ct BC t¤i
C1 . Qua P1 düng ÷íng th¯ng song song vîi A0 B 0 ct CA t¤i P2 . Qua P2
k´ ÷íng th¯ng song song vîi B 0 C 0 ct AB t¤i P3 . Công b¬ng c¡ch â
iºm P3 ÷ñc bi¸n l¦n l÷ñt th nh P4 , P5 , P6 . Chùng minh P ≡ P6 .
VI.77. Cho hai tam gi¡c ABC v A1 B1 C1 çng d¤ng thuªn nh÷ng khæng
to n ¯ng vîi nhau. Chùng minh:
AA1 · BC ≤ BB1 · CA + CC1 · AB.

VI.78. Cho ÷íng trán t¥m (O) v mët iºm M cè ành n¬m tr¶n (O).
T¼m qu¾ t½ch c¡c iºm Q l £nh cõa M qua ph²p quay QαP , ð â P di
ëng tr¶n (O).
VI.79. Cho ÷íng th¯ng ∆ v A ∈ / ∆. Hai ÷íng th¯ng d, d0 thay êi
π
qua A ct ∆ t¤i hai iºm B, C . Gâc ành h÷îng (d, d0 ) = . T¼m qu¾ t½ch
4
c¡c iºm B 0 , C 0 l ch¥n c¡c ÷íng cao cõa tam gi¡c ABC k´ tø B, C .
VI.80. Qua mët iºm O cè ành k´ mët c¡t tuy¸n ct hai ÷íng th¯ng
song song ¢ cho t¤i A v B . Tr¶n ÷íng th¯ng vuæng gâc vîi OA t¤i
A l§y hai o¤n AM v AM 0 sao cho AM = AM 0 = AB . T¼m quÿ t½ch
M, M 0 khi c¡t tuy¸n quay quanh O.

VI.81. Düng tù gi¡c nëi ti¸p bi¸t ë d i bèn c¤nh.
VI.82. Düng tam gi¡c bi¸t ë d i ba ÷íng cao.
VI.83. Cho tam gi¡c ABC . T¼m trong tam gi¡c mët iºm X sao cho
kho£ng c¡ch tø iºm â ¸n c¡c c¤nh BC, CA, AB t¿ l» vîi m, n, p cho
tr÷îc.
VI.84. H¢y düng hai h¼nh b¼nh h nh çng d¤ng sao cho chóng câ mët
÷íng ch²o chung, cán hai ÷íng ch²o cán l¤i còng n¬m tr¶n mët ÷íng
th¯ng.
VI.85. Düng h¼nh thoi ABCD bi¸t Ab = α < 90o , ¿nh A cho tr÷îc, cán
hai ¿nh B, C n¬m tr¶n hai ÷íng trán cho tr÷îc.
6.8.4 Ph²p nghàch £o

VI.86. Gi£ sû O, A, B, C l bèn iºm b§t k¼ tr¶n mët ÷íng th¯ng.
Chùng minh OA · BC + OB · CA + OC · AB = 0 (¯ng thùc Euler tr¶n
÷íng th¯ng).
VI.87. Cho bèn iºm A, B, C, D. Chùng minh gâc cõa hai váng trán
ngo¤i ti¸p tam gi¡c ABC v ABD b¬ng gâc cõa hai váng trán ngo¤i ti¸p
CDA v CDB.
VI.88. Cho tù gi¡c ABCD khæng nëi ti¸p mët ÷íng trán. Chùng minh
r¬ng i·u ki»n c¦n v õ º hai ÷íng trán (DAB) v (DAC) trüc giao
vîi nhau l
|BC|2 · |DA|2 = |CA|2 · |DB|2 + |AB|2 · |DC|2 .
VI.89. T½nh b¡n k½nh R cõa ÷íng trán ngo¤i ti¸p tam gi¡c theo c¡c
c¤nh a, b, c cõa nâ.
VI.90. Cho tam gi¡c ABC . B¡n k½nh ÷íng trán ngo¤i ti¸p l R, b¡n
k½nh ÷íng trán nëi ti¸p l r, d l kho£ng c¡ch giúa hai t¥m. Chùng
minh d2 = R2 − 2Rr (h» thùc Euler).
VI.91. Tr¶n ÷íng trán t¥m O l§y hai iºm B, C cè ành v A di ëng.
Gåi (γ) v (γ ) l hai ÷íng trán i qua A v ti¸p xóc vîi (BC) t¤i B v
0
C.
a. Chùng minh tröc ¯ng ph÷ìng cõa (γ) v (γ 0 ) i qua iºm cè ành.
b. T¼m qu¾ t½ch giao iºm thù hai cõa (γ) v (γ 0 ).
c. T¼m qu¾ t½ch giao iºm cõa (AB) v (γ 0 ); cõa (AC) v (γ).
VI.92. Cho h¼nh vuæng ABA0 B 0 t¥m O.
a. Vîi méi P b§t k¼ cõa m°t ph¯ng, chùng minh ÷íng trán (AA0 P ) v
(BB 0 P ) ct nhau t¤i iºm thù hai P 0 tr¶n (OP ).
b. T¼m qu¾ t½ch P 0 khi P v³ n¶n h¼nh vuæng ¢ cho. iºm P ph£i ð ph¦n
n o cõa m°t ph¯ng º P 0 ð trong h¼nh vuæng?
VI.93. Cho ÷íng trán (O; R) v hai d¥y thay êi AA0 v BB 0 ; AA0 ⊥
BB t¤i P ð trong váng trán (O) v P cè ành. Gåi H l h¼nh chi¸u cõa
0
P l¶n (AB).
a. Chùng minh P H i qua trung iºm I cõa A0 B 0 .
b. Chùng minh P H · P I l khæng êi.
c. Gåi (C1 ) l ÷íng trán qua P, A v ti¸p xóc vîi (O). Gåi (C2 ) l ÷íng
trán qua P, A0 v ti¸p xóc vîi (O) v M l giao iºm thù hai cõa (C1 )
v (C2 ). T¼m qu¾ t½ch M .
VI.94. Cho ba iºm A, B, C th¯ng h ng theo thù tü â. Düng ba nûa
÷íng trán ÷íng k½nh AB, AC, BC v· còng mët ph½a. Gåi M l t¥m
÷íng trán ti¸p xóc vîi c£ ba nûa ÷íng trán â.
a. H¢y bi¸n êi h¼nh v³ b¬ng c¡c ph²p nghàch £o cüc A, B ho°c C.
b. L§y hai ph²p nghàch £o cüc A, C . H¢y chån ph÷ìng t½ch sao cho c¡c
nûa ÷íng trán khæng qua cüc ÷ñc giú nguy¶n. Suy ra c¡ch v³ t¥m M
cõa ÷íng trán tr¶n.
VI.95. Düng ÷íng trán ti¸p xóc vîi ba ÷íng trán cho tr÷îc, trong â
hai ÷íng trán cho tr÷îc ti¸p xóc nhau.
VI.96. Düng ÷íng trán i qua hai iºm A, B v
a. Ti¸p xóc vîi ÷íng trán (C) cho tr÷îc.
b. Ct ÷íng trán (C) theo gâc cho tr÷îc.
c. Trüc giao vîi ÷íng trán (C).
T i li»u tham kh£o
[1] R. Hartshorne, Geometry: Euclid and Beyond, Springer - 2000.
[2] M. Berger, Geometry 1,2, Springer - 2009.
353

FILE - 20220907 - 141744 - Giao Trinh HHSC-complete

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

FILE - 20220907 - 141744 - Giao Trinh HHSC-complete

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

É ÙC THI (CHÕ BIN)

PHM VIT ÙC V PHM HONG H

NH XUT BN I HÅC S× PHM

2 V§n · ë o trong H¼nh håc Euclid 77

II H¼nh håc sì c§p 199

5 a di»n lçi 243

6 C¡c ph²p bi¸n h¼nh cõa m°t ph¯ng 287

H nëi, mòa thu n«m 2011.

1.1 Ti¶n · v· li¶n thuëc

nhúng ti¶n · sau.

M»nh · sau l mët h» qu£ cõa c¡c ti¶n · tr¶n.

1.1.3 V½ dö. (M°t ph¯ng Descartes thüc)

1.1.6 V½ dö. L§y tªp hñp gçm 5 iºm A, B, C, D, E v ÷íng th¯ng

1.1.8 M»nh ·. C¡c ti¶n · (I ), (I ), (I )v

º câ mæ h¼nh thäa m¢n (I1 ), (I2 ), (P ) v khæng thäa m¢n (I3 ), ta

a) ÷a ra mët v½ dö ch¿ ra r¬ng quan h» n y khæng nh§t thi¸t l quan

1.2 Ti¶n · v· t½nh ð giúa.

B4. (Pasch) Gi£ sû A, B, C l ba iºm khæng th¯ng h ng v l l mët

Do A  C (theo gi£ thi¸t) v A ∼ E n¶n ta suy ra C  E (v¼ ∼ l

1.2.3 M»nh ·. (Chia ÷íng th¯ng)

B¥y gií ta câ thº ành ngh¾a tia v gâc.

1.2.4 ành ngh¾a. Cho 2 iºm A, B ph¥n bi»t, tia −AB

÷ñc kþ hi»u l BAC

1.2.5 M»nh · (ành lþ c­t ngang). Gi£

Ta x²t hai tr÷íng hñp.

Chùng minh. º l mët quan h» t÷ìng ÷ìng, quan h» to n ¯ng ph£i

1.3.3 M»nh · (Sü to n ¯ng cõa têng). Gi£ sû AB ∼= A B 0 0

Theo gi£ thi¸t ta câ AB ∼ = A B . M°t kh¡c, ta câ CD ∼ = C D , CD ∼

Chó þ: Do o¤n th¯ng AB to n ¯ng vîi o¤n th¯ng BA n¶n tø m»nh

vîi D sao cho BC ∼ = EF . Do AB ∼ = DE v BC ∼ = EF n¶n theo (C3 )

ta suy ra AC ∼ = DF . Nh÷ng F v F thuëc còng mët tia xu§t ph¡t tø

1.3.6 M»nh ·. (a) Gi£ sû c¡c o¤n AB ∼

â AB < CD n¸u v ch¿ n¸u A B < C D .

(i) N¸u AB < CD v CD < EF th¼ AB < EF .

Chùng minh. (a) Cho AB ∼

CD. Th¸ th¼ tçn t¤i E sao cho AB ∼ = CE v C ∗ E ∗ D. L§y E l iºm

câ A B ∼ = C E . Vªy A B < C D . Ph¡t biºu "N¸u v ch¿ n¸u" ÷ñc

B = (a1 + h, a2 + mh), C(a1 + h + k, a2 + m(h + k)).

B¬ng t½nh to¡n trüc ti¸p ta câ

(AB + CD) + EF = AB + (CD + EF )

d(A, B) = sup{|a1 − b1 |, |a2 − b2 |}.

1.4 Ti¶n · v· quan h» to n ¯ng cho gâc

[ l mët gâc v n¸u tia −

1.4.4 M»nh ·. Gi£ sû BAC

gi¡c tr¶n l to n ¯ng. °c bi»t, ta câ BC ∼ [ ∼

1.4.5 H» qu£. C¡c gâc èi ¿nh l to n ¯ng.

tam gi¡c B 0 A0 D0 l to n ¯ng. °c bi»t, BD ∼ = B 0 D0 v BDA \∼ = B\ 0 D 0 A0 .

L§y E 0 l iºm tr¶n B 0 D0 sao cho B 0 ∗ D0 ∗ E 0 . Th¸ th¼ A\ 0 D 0 E 0 l bò

vîi gâc A\ 0 D 0 B 0 , ð â gâc A 0 D 0 B 0 l to n ¯ng vîi ADB

th¯ng h ng v D0 A0 C 0 l mët gâc n¶n A0 , B 0 , C 0 khæng th¯ng h ng. Vªy

mët to n ¯ng!). Nâi c¡c kh¡c, ta câ

Chùng minh. Gi£ sû α = CAB

E\0 A0 B 0 l to n ¯ng vîi α. Vªy theo M»nh · 1.4.4, ta câ E \ 0 A0 D 0 ∼= β.

I.38. Gi£ sû tia −AD

1.5 M°t ph¯ng Hilbert

Vîi nhúng ti¶n · m chóng ta ¢ ÷a v o th¼ m°t ph¯ng Hilbert

Chùng minh. Sû döng (C4) v (C1), ta düng gâc C\

(C6) tam gi¡c ABC to n ¯ng vîi A B C . Suy ra BC ∼

K´ ÷íng th¯ng B 0 B”. Ta câ A0 B 0 ∼ = AB ∼= A0 B”. Theo t½nh ch§t

hai gâc ¡y A\ 0 B 0 B” v A\ 0 B”B 0 l to n ¯ng. T÷ìng tü B 0 C 0 ∼ = B”C 0 ,

â A\ 0 B”C 0 ∼ [ . Do t½nh cëng t½nh cõa quan h» to n ¯ng n¶n ta câ

Tr¶n tia A0 C 0 , tçn t¤i iºm C” sao cho A0 C” = AC (theo (C1)).

1.6 Giao cõa ÷íng th¯ng v ÷íng trán

É ÙC THI (CHÕ BIN)

PHM VIT ÙC V PHM HONG H

NH XUT BN I HÅC S× PHM

2 V§n · ë o trong H¼nh håc Euclid 77

5 a di»n lçi 243

1.1 Ti¶n · v· li¶n thuëc

nhúng ti¶n · sau.

M»nh · sau l mët h» qu£ cõa c¡c ti¶n · tr¶n.

1.1.6 V½ dö. L§y tªp hñp gçm 5 iºm A, B, C, D, E v ÷íng th¯ng

1.1.8 M»nh ·. C¡c ti¶n · (I ), (I ), (I )v

º câ mæ h¼nh thäa m¢n (I1 ), (I2 ), (P ) v khæng thäa m¢n (I3 ), ta

a) ÷a ra mët v½ dö ch¿ ra r¬ng quan h» n y khæng nh§t thi¸t l quan

1.2 Ti¶n · v· t½nh ð giúa.

B4. (Pasch) Gi£ sû A, B, C l ba iºm khæng th¯ng h ng v l l mët

Do A C (theo gi£ thi¸t) v A ∼ E n¶n ta suy ra C E (v¼ ∼ l

1.2.3 M»nh ·. (Chia ÷íng th¯ng)

B¥y gií ta câ thº ành ngh¾a tia v gâc.

1.2.4 ành ngh¾a. Cho 2 iºm A, B ph¥n bi»t, tia −AB

÷ñc kþ hi»u l BAC

1.2.5 M»nh · (ành lþ ct ngang). Gi£

Chùng minh. º l mët quan h» t÷ìng ÷ìng, quan h» to n ¯ng ph£i

1.3.3 M»nh · (Sü to n ¯ng cõa têng). Gi£ sû AB ∼= A B 0 0

Chó þ: Do o¤n th¯ng AB to n ¯ng vîi o¤n th¯ng BA n¶n tø m»nh

1.3.6 M»nh ·. (a) Gi£ sû c¡c o¤n AB ∼

â AB < CD n¸u v ch¿ n¸u A B < C D .

CD. Th¸ th¼ tçn t¤i E sao cho AB ∼ = CE v C ∗ E ∗ D. L§y E l iºm

câ A B ∼ = C E . Vªy A B < C D . Ph¡t biºu "N¸u v ch¿ n¸u" ÷ñc

1.4 Ti¶n · v· quan h» to n ¯ng cho gâc

1.4.4 M»nh ·. Gi£ sû BAC

gi¡c tr¶n l to n ¯ng. °c bi»t, ta câ BC ∼ [ ∼

1.4.5 H» qu£. C¡c gâc èi ¿nh l to n ¯ng.

tam gi¡c B 0 A0 D0 l to n ¯ng. °c bi»t, BD ∼ = B 0 D0 v BDA \∼ = B\ 0 D 0 A0 .

L§y E 0 l iºm tr¶n B 0 D0 sao cho B 0 ∗ D0 ∗ E 0 . Th¸ th¼ A\ 0 D 0 E 0 l bò

vîi gâc A\ 0 D 0 B 0 , ð â gâc A 0 D 0 B 0 l to n ¯ng vîi ADB

mët to n ¯ng!). Nâi c¡c kh¡c, ta câ

E\0 A0 B 0 l to n ¯ng vîi α. Vªy theo M»nh · 1.4.4, ta câ E \ 0 A0 D 0 ∼= β.

Vîi nhúng ti¶n · m chóng ta ¢ ÷a v o th¼ m°t ph¯ng Hilbert

(C6) tam gi¡c ABC to n ¯ng vîi A B C . Suy ra BC ∼

K´ ÷íng th¯ng B 0 B”. Ta câ A0 B 0 ∼ = AB ∼= A0 B”. Theo t½nh ch§t

hai gâc ¡y A\ 0 B 0 B” v A\ 0 B”B 0 l to n ¯ng. T÷ìng tü B 0 C 0 ∼ = B”C 0 ,

â A\ 0 B”C 0 ∼ [ . Do t½nh cëng t½nh cõa quan h» to n ¯ng n¶n ta câ

Tr¶n tia A0 C 0 , tçn t¤i iºm C” sao cho A0 C” = AC (theo (C1)).

1.6 Giao cõa ÷íng th¯ng v ÷íng trán

Chùng minh. Gi£ sû O 6= O0 . Khi â ta x²t ÷íng th¯ng l i qua O v

vîi gi£ thi¸t ban ¦u. Vªy O, O0 , A th¯ng h ng.

1.8 æi n²t v· làch sû cõa v§n · c¡c ÷íng

Làch sû cõa Ti¶n · song song

Ti¶n · Clairaut Cho o¤n th¯ng AB. Gi£ sû AC v BD l c¡c o¤n

I.58. Trong möc n y ta s³ kh¡m ph¡ v· ti¶n · Clavius.

Ti¶n · Bolyai Vîi ba iºm khæng th¯ng h ng tòy þ A, B, C tçn t¤i

chóng ta ch¿ tr¼nh b y tâm tt.

1.8.3 M»nh ·. Cho ABCD l tù gi¡c Saccheri v P l iºm thuëc

Gåi α, β, γ l c¡c gâc ð ¿nh cõa tù gi¡c ABCD, BQDE, AQCE

Chùng minh. Gi£ sû ABC l tam gi¡c ¢ cho.

Ta l§y D, E l trung iºm cõa AB, AC v k´ DE l ÷íng trung b¼nh

1.8.7 ành l½. Vîi b§t ký m°t ph¯ng Hilbert n o:

Lþ thuy¸t v· c¡c ÷íng song song trong h¼nh håc

2.1 ë d i o¤n th¯ng

Tr÷íng v tr÷íng sp thù tü

°c sè cõa tr÷íng F l sè p ∈ N nhä nh§t m 1 + 1 + · · · + 1(p l¦n )

Nâ th¡c triºn th nh ìn ¡nh tø Q v o F m £nh cõa Q qua ¡nh x¤ n y

Chùng minh. (i) Do (a + c) − (b + c) = a − b n¶n theo ành ngh¾a a > b

Ph²p cëng v nh¥n c¡c o¤n th¯ng

Chùng minh. Tr¶n P × P ta x²t quan h» t÷ìng ÷ìng:

Tam gi¡c çng d¤ng

AC t¿ l» vîi AB v AC . Ng÷ñc l¤i, n¸u ta l§y c¡c iºm B 0 , D l¦n l÷ñt

A0 B 0 , A0 C 0 . Khi â hai tam gi¡c l çng d¤ng.

Chùng minh. D nh cho b¤n åc nh÷ b i tªp.

Chùng minh. Gi£ sû F l tr÷íng v ta ¢ câ quan h» "ð giúa" tr¶n ph¯ng

Gi£ sû A, B, C 6∈ l, ta ph£i chùng minh l ct ho°c AC ho°c BC .

Ta ÷a ra hai ti¶n · sau.

kho£ng c¡ch giúa hai iºm A = (a1 , a2 ), B = (b1 , b2 )

Tø ành ngh¾a ta th§y ngay nâ thäa m¢n (C5 ).

2.1.27 M»nh ·. Gi£ sû F l mët tr÷íng sp thù tü v πF l ph¯ng

Chùng minh. • (C2 ) : Suy ra tø ành ngh¾a.

Vªy n¶n ta câ thº v³ ÷ñc tia c¦n t¼m.

• (C5 ) : Suy ra tø ành ngh¾a.

th¸. Vªy Ω l Pythagore v công l tr÷íng sp thù tü bði v¼ nâ l tr÷íng

Chó þ: Rã r ng Ω l tr÷íng Pythagore sp thù tü nhä nh§t. Ta s³ gåi

Chùng minh. T÷ìng tü nh÷ chùng minh M»nh · 2.1.29.