46961

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ και ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΛΠΑΚΗΣ
«Η γεωγραφίατων αγιορειτικών μετοχίων

κατά τη Βυζαντινή εποχή»
ΤΟΜΟΣ Α΄
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2020
Ημερομηνία αίτησης της/του ……………………: …….……..20…
Ορισμός Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής: Γ.Σ. …..…../ …………..20…
Μέλη Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής
Επιβλέπων
Μιχαήλ Κορδώσης, Ομότιμος Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και
Αρχαιολογίας Παν/μίου Ιωαννίνων
Μέλη
Γεώργιος Σιδηρόπουλος, Καθηγητής του Τμήματος Γεωγραφίας Παν/μίου
Αιγαίου
Χρήστος Σταυράκος, Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Παν/μίου Ιωαννίνων
Ορισμός Επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής: Γ.Σ. ….……/ …….……….20…
Μέλη Επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής

Αιγαίου
Παναγιώτης Αντωνόπουλος, Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και
Γεώργιος Νικολάου, Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και
Αλέξανδρος Αλεξάκης, Καθηγητής του Τμήματος Φιλολογίας Παν/μίου
Ιωαννίνων
Ζήσης Μελισσάκης, Κύριος Ερευνητής Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών,
Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
Ημερομηνία προφορικής εξέτασης 29.01.2020 - Βαθμός « ΑΡΙΣΤΑ »
«Η έγκριση της διδακτορικής διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων δεν υποδηλώνει αποδοχή των
γνωμών του συγγραφέα (Ν.5343/32 αρθρ. 202 παρ. 2).
Στους δικούς μου ανθρώπους
[2]
ΤΟΜΟΣ Α΄
ΚΕΙΜΕΝΟ
Πίνακας περιεχομένων
ΠΡΟΛΟΓΟΣ........................................................................................................5
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ........................................................................................................7
ΙΙ. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ .............................................................................9
ΙΙΙ. ΖΗΤΟΥΜΕΝΑ - ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ .......................................................................11
IV. ΔΕΔΟΜΕΝΑ ...............................................................................................15
Στοιχεία πρωτοτυπίας .................................................................................15
Γενικά και ειδικά ζητήματα .........................................................................16
V. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ...........................................................................................21
1. Βασικές αρχές .........................................................................................21
2. Πηγές και Δεδομένα ................................................................................26
3. Συμβάσεις και παραδοχές .......................................................................29
VI.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ...................................43
ΜΕΡΟΣ Α: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ................................................................... 93
ΚΕΦ. 1: ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ .............................................93
1.α: Γενικό διάγραμμα.................................................................................93
1.β: Ο Αθωνικός μοναχισμός .......................................................................99
1.γ: Συνοπτικό Γενικό Χρονολόγιο Αγίου Όρους......................................... 102
ΚΕΦ. 2: ΠΛΑΙΣΙΟ ............................................................................................. 110
2.α: Γενικό ιστορικό πλαίσιο...................................................................... 110
2.β: Εκκλησία και Μοναστήρια .................................................................. 126
2.γ: Η οικονομία της περιόδου: χαρακτηριστικά, δομές, κομβικά σημεία .. 129
ΚΕΦ. 3: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ............................................. 144
ΜΕΡΟΣ Β: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ............................................................................153
ΚΕΦ. 1: ΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ...................................................................... 153
1.α: Ανάλυση πληροφορίας....................................................................... 153
[3]
1.β: Οργάνωση των στοιχείων – Οπτικοποιήσεις....................................... 159
ΚΕΦ. 2: ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ...................................... 162
ΜΕΡΟΣ Γ: ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ..............................................................................219
ΚΕΦ. 1: Ο ΑΘΩΝΙΚΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ - ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ............................... 219
ΚΕΦ. 2: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ............................................... 222
2.α: Γενικά................................................................................................. 222
2.β: Κατανομές .......................................................................................... 223
2.γ: Ανακεφαλαίωση ................................................................................. 252
2.δ: Πίνακες και Χάρτες Κατανομών .......................................................... 257
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ............................................................................................... 319
Γενικοί και Θεματικοί Χάρτες .................................................................... 319
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ .............................................................................................. 335
Ειδικοί Κατάλογοι...................................................................................... 335
ΜΕΡΟΣ Δ: ΣΥΖΗΤΗΣΗ ...............................................................................341
ΓΕΝΙΚΑ .......................................................................................................... 341
Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΤΟΥΣ ............................................ 341
Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ.............................................................................. 351
Α. Μείζονες περιοχές ................................................................................ 351
Β. Οι κτήσεις στο χώρο .............................................................................. 363
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ – ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ .......................................................................... 370
ΔΙΚΤΥΑ .......................................................................................................... 378
AMYNA ......................................................................................................... 386
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ ............................................................................................... 391
ΚΟΙΝΩΝΙΑ ............................................................................................396
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .....................................................................................403
[4]
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η ιδέα για τη διατριβή αυτή προέκυψε στη διάρκεια μιας φιλικής συζήτησης πάνω
από ένα χάρτη. Εκεί, όπου η «μεγάλη εικόνα», υπενθυμίζει για μια ακόμη φορά την
παντοδυναμία του χώρου, που είναι πάντα παρών, διαρκής και ουσιαστικά
αμετάβλητος, αφομοιώνοντας τα εφήμερα ανθρώπινα ίχνη. Κι ακριβώς γι’ αυτό, η
προσεκτική ανάγνωσή του προτείνει ερμηνείες. Πέρα από επίσημες
νοηματοδοτήσεις και ορισμούς, οι ντετερμινισμοί υπάρχουν. Ο χώρος δημιουργεί
όρια και ευκαιρίες, χάσματα αλλά και δυνατότητες υπέρβασης˙ γίνεται ένα μωσαϊκό
γεμάτο ίχνη, κι ας είναι συχνά δυσδιάκριτα.
Τα αθωνικά μετόχια –ή, γενικότερα, οι κτήσεις– είναι ένα φαινόμενο με άμεση

αναγωγή στο χώρο. Από τις αρχικές υποθέσεις εργασίας προέκυψε κάποτε η ανάγκη
αποτύπωσή τους στο χάρτη, αρχικά, ως πειραματισμός. Κι όλα ξεκίνησαν από εκεί.
Όπως συμβαίνει πολύ συχνά, όσο κανείς προχωρά κάτω από την επιφάνεια, τα
αυτονόητα είναι απλώς ένα σκηνικό˙ δεν υπάρχουν στ’ αλήθεια. Η πραγματικότητα
είναι πολυδιάστατη, γι’ αυτό και ενδιαφέρουσα. Από την επόμενη κιόλας μέρα τα
νερά άρχισαν κιόλας να βαθαίνουν, ήδη από τους ορισμούς και τις βασικές έννοιες.
Αλλά αυτό ήταν που έκανε τη διαδρομή αξέχαστη˙ με κύκλους, παρεκβάσεις, και
πισωγυρίσματα, αλλά με σαφή αρχή και τέλος.
Ολοκληρώνω αυτή τη διαδρομή εκφράζοντας τις ευχαριστίες μου προς όλους

εκείνους που βοήθησαν με κάθε τρόπο, από την αρχική ιδέα ως το τελικό στάδιο. Και,
[5]
με το αίσθημα πληρότητας που προσφέρει η ολοκλήρωση μιας τέτοιας δοκιμασίας,
διατυπώνω την ευχή το έργο αυτό να φανεί πράγματι χρήσιμο.
Ευχαριστώ εκ βαθέων τα μέλη της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής, τον

επόπτη, καθηγητή Μιχάλη Κορδώση, και τα μέλη, καθηγητές Γιώργο Σιδηρόπουλο
και Χρήστο Σταυράκο, για την καθοδήγησή τους˙ τους φίλους και συνεργάτες,
Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη, Νίκο Λιβανό και Φωκίωνα Κοτζαγεώργη, για τις διευκρινίσεις
και οδηγίες τους˙ τους Mirjana Živojinović, Aleksandar Fotić και Mihailo Popović, για
την πολύτιμη βοήθειά τους στο θέμα των σερβικών κτήσεων˙ τον Peter Soustal για
την άμεση ανταπόκρισή του στο θέμα των θρακικών κτήσεων˙ τον Roumen Abramov
και τους συναδέλφους του Monastic Economy Network για τις πολύτιμες
παρατηρήσεις τους και το θετικό feedback˙ το Λεωνίδα Λιάκο για την ουσιαστική
βοήθειά του στη σχεδίαση του Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών˙ το Γιώργο
Τσιγάρα για τη διαρκή ενθάρρυνση˙ τη Μάτα για την πολύτιμη ματιά της στην
επιμέλεια των κειμένων, τις νοηματικές και γλωσσικές παρεμβάσεις˙ την οικογένειά
μου ολόκληρη που σήκωσε μέρος του φορτίου˙ και, τέλος, όλους τους δικούς μου
ανθρώπους που με ενέπνευσαν και με στήριξαν.
Αθήνα – Ιωάννινα
Φθινόπωρο 2019
[6]
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παρούσα διατριβή, υπό τον τίτλο «η Γεωγραφία των αγιορειτικών μετοχίων κατά
τη Βυζαντινή εποχή», έχει ως αντικείμενο την καταγραφή των αθωνικών κτήσεων
εκτός των επίσημων ορίων του Άθω, κατά την παραπάνω περίοδο.
Το Άγιον Όρος, πέρα από οποιουσδήποτε συμβολισμούς και φορτίσεις, ως,

δηλαδή, αυτοτελής και μόνον οντότητα με συνιστώσες γεωγραφικές, θεσμικές,
οικονομικές, πολιτισμικές και άλλες, έχει κατά κόρον απασχολήσει –και εξακολουθεί
να απασχολεί- την επιστημονική κοινότητα. Έναν από τους κύριους λόγους αποτελεί
το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος χώρος, με πλείστα χαρακτηριστικά ενός κλειστού
μικρόκοσμου, παρουσιάζει μία εξαιρετική συγκέντρωση ιδιαιτεροτήτων που
επισφραγίζουν μια πολυδιάστατη μοναδικότητα.
Στη χιλιετή και πλέον ιστορία της αθωνικής πολιτείας, παγιώνονται ειδικότερες
λειτουργίες οι οποίες, με τη σειρά τους, πυροδοτούν αλυσιδωτές εξελίξεις σε πολλά
επίπεδα. Από τις χαρακτηριστικότερες ανάλογες περιπτώσεις είναι η ίδρυση και
λειτουργία μετοχίων των κυρίαρχων μονών, ως επέκταση όχι μόνο της ζώνης
οικονομικής δραστηριότητας, αλλά και του συνολικού ζωτικού τους χώρου,
νοούμενου ως κάτι ευρύτερο από το στενό πλαίσιο των όποιων οικονομικών
μεγεθών.
Το φαινόμενο των μοναστηριακών κτήσεων είναι, ούτως ή άλλως, πολυδιάστατο·

ειδικότερα δε αυτό των αγιορειτικών μετοχίων που, τουλάχιστον με όρους
γεωγραφικούς, γνώρισε μια έκταση μοναδική, κινούμενο στα όρια του ορθόδοξου
χριστιανικού κόσμου, ιδίως στη δεύτερη φάση του, μετά την Οθωμανική κατάκτηση.
Ανεξάρτητα από την αποδοχή ή μη του ρόλου που αποδίδεται ιστορικά στην
αθωνική πολιτεία, τα αγιορειτικά μετόχια αποτελούν ένα από τα κύρια μέσα επαφής
του Άθω με τον έξω κόσμο, δίαυλο επικοινωνίας, συναλλαγής και ώσμωσης. Το
φαινόμενο αυτό ξεπερνά γρήγορα την περιορισμένη οικονομική οπτική,
αναδεικνύοντας πτυχές ιδιαίτερες, όπως η κοινωνική και πολιτισμική, πέρα από την
προφανή θρησκευτική.
[7]
Οι μέχρι τώρα απόπειρες μελέτης του φαινομένου αυτού είναι λίγες και
αποσπασματικές, με την έννοια ότι υπόκεινται -εκουσίως, ασφαλώς- σε
συγκεκριμένους κάθε φορά χρονικούς ή και γεωγραφικούς περιορισμούς.
[8]
ΙΙ. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ
Στόχος αυτής της διδακτορικής διατριβής είναι μία συνολική κατά το δυνατό
θεώρηση του ζητήματος των αγιορειτικών μετοχίων, με όρους γεωγραφικούς και σε
μια χωρο-χρονική έκταση και κλίμακα τέτοια που να αναδεικνύουν τις
σημαντικότερες πτυχές του.
Οι επιμέρους στόχοι συνοψίζονται στα εξής:
§ Αλίευση και «δαμασμός» των διάσπαρτων και ανομοιογενών

πληροφοριών, και αποκατάσταση της συνολικής εικόνας
§ Θεματική οργάνωση της πληροφορίας
§ Μεθοδολογική πρόταση καταγραφής και ανάλυσης για
μελλοντικές επεκτάσεις
§ Καταγραφή και Ποσοτικοποιήσεις
§ Οπτικοποιήσεις
§ Τοποθέτηση του φαινομένου στο χώρο
Η επιλογή της συγκεκριμένης περιόδου αποσκοπεί στην ανάδειξη του

φαινομένου στην κύρια φάση της ιστορικής του διαδρομής, από τη γένεσή του (με
την ίδρυση της αθωνικής πολιτείας το 10ο αιώνα) μέχρι και την Οθωμανική
κατάκτηση (περίοδος που παρατείνεται σιωπηρά για τις ανάγκες της παρούσας
μελέτης μέχρι το τέλος του 15ου αιώνα, δεδομένου μάλιστα ότι το terminus της
κατάκτησης ποικίλει από περιοχή σε περιοχή).
Ο χώρος μελέτης δεν περιορίζεται, αλλά μένει ελαστικός, ακολουθώντας τις

διαθέσιμες πηγές. Η προγενέστερη γνώση των παραμέτρων του φαινομένου
οδήγησε σε μια προκαταρκτική, άτυπη οριοθέτηση της περιοχής, περίπου ως εξής: ο
ελλαδικός και αιγαιακός χώρος μέχρι τη Βυζαντινή πρωτεύουσα, δηλαδή από τη
Δυτική Ελλάδα ώς την Προποντίδα και την Κωνσταντινούπολη, και από τα Βαλκάνια
ώς το Αιγαίο. Άλλες περιοχές, στις παρυφές της παραπάνω ζώνης, όπως για
παράδειγμα οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, έμειναν κατά κανόνα εκτός πλαισίου
[9]
μελέτης, για το λόγο ότι η περιοχή αυτή ενεργοποιείται ουσιαστικά μετά την
Οθωμανική κατάκτηση και για πολύ συγκεκριμένους λόγους, όπως θα φανεί στη
συνέχεια.
Από την πορεία μελέτης προέκυψε μια ακριβέστερη οριοθέτηση του φαινομένου
κατά την περίοδο μελέτης, όπως θα φανεί σαφώς στους σχετικούς χάρτες, οι οποίοι
αποτελούν ταυτόχρονα εργαλείο αλλά και προϊόν μελέτης. Ειδικότερα, η περιοχή
κτήσεων ορίζεται από τη Δυτική Μακεδονία ώς την Κωνσταντινούπολη και τα
περίχωρά της, και από την Εύβοια ώς τη Σερβία στα ΒΔκαι τη Βλαχία στα ΒΑ (με την
τελευταία να εκπροσωπείται κατά την περίοδο αυτή με μόνο μία τεκμηριωμένη
κτήση).
Στην πραγματικότητα, το πλαίσιο εργασίας ορίζεται μόνο χρονικά, αξιωματική

επιλογή που ουσιαστικά υπαγορεύεται αφενός από την πληροφοριακή επάρκεια σε
πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές και αφετέρου από τη θεσμική και ιστορική
ομοιογένεια του υποβάθρου του φαινομένου, καθώς από το 16ο αιώνα και ιδίως
μετά τη δήμευση των εκκλησιαστικών ακινήτων επί Σελήμ Β΄(1568/69) το όλο θέμα
τίθεται σε διαφορετική πλέον βάση.
Το εγχείρημα, ξεκινώντας από την καταγραφή των αγιορειτικών μετοχίων κατά

την παραπάνω περίοδο, πέρα από την κατάρτιση του πρώτου ενιαίου καταλόγου
τεκμηριωμένων κτήσεων, τη χαρτογραφική τους αποτύπωση και τις θεματικές
αποδόσεις ποσοτικών δεδομένων, στοχεύει επίσης στην οργάνωση του όλου
προβληματισμού σε μια γεωγραφική πλέον βάση και σε προτάσεις ερμηνείας του
φαινομένου.
[10]
ΙΙΙ. ΖΗΤΟΥΜΕΝΑ - ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ
Το φαινόμενο των μετοχίων είναι, όπως επισημάνθηκε, πολυδιάστατο, οπότε σε

καμία περίπτωση δε συνιστά στόχο της παρούσας διατριβής η ερμηνευτική
προσέγγιση για το σύνολο των παραμέτρων του. Θα ήταν ωστόσο παράλειψη να μη
γίνει νύξη των κυριότερων από αυτές τις παραμέτρους, δεδομένου μάλιστα ότι
αρκετές έχουν ήδη αποτελέσει αντικείμενα σοβαρών ερευνητικών προσπαθειών.
Βασισμένη σε επιμέρους –αλλά κομβικής σημασίας– δείγματα, η έρευνα έχει
επικεντρωθεί στις ιδιαίτερες πτυχές του φαινομένου, με σημαντικά ώς τώρα
αποτελέσματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι μελέτες για τη
δημογραφία, την άμυνα, και ένα πλήθος θεμάτων της οικονομικής παραμέτρου του
φαινομένου, με αφορμή «κλειστά» σύνολα δεδομένων που μπορούν να
λειτουργήσουν ώς πιλότοι για την περαιτέρω έρευνα (π.χ. Μελέτες για τα χωριά
Ραδολίβος, Γομάτου κ.λπ., για τα αμυντικά δίκτυα στη Χαλκιδική και άλλα - βλ.
βιβλιογραφία).
Κύριος στόχος όμως της διατριβής είναι, όπως ήδη επισημάνθηκε, η συνολική χωρική
καταγραφή του φαινομένου υπό μικρή κλίμακα, και η ανάδειξη της γεωγραφικής του
παραμέτρου, εισάγοντας στην όλη αυτή θεώρηση τις ειδικές εκείνες συνιστώσες της
που μπορούν να αποδοθούν σαφώς στο χώρο. Όλες οι υπόλοιπες παράμετροι απλώς
πλαισιώνουν τη συζήτηση, μάλλον ως αφορμές για περαιτέρω έρευνα στο μέλλον.
Υπό την έννοια αυτή, πρώτο ζητούμενο της διατριβής ήταν η κατάρτιση μιας
συγκεκριμένης μεθοδολογίας προσέγγισης του θέματος καθώς και καταγραφής και
ανάλυσης των δεδομένων. Το κύριο πρόβλημα, όπως θα αναφερθεί εκτενέστερα
παρακάτω, στάθηκε η έλλειψη όχι μόνον ενός κοινού παρονομαστή για την ενιαία,
συνολική καταγραφή των αθωνικών κτήσεων, αλλά πρωτίστως μιας κοινώς
αποδεκτής νοηματοδότησης της έννοιας του ίδιου του μετοχίου. Η παγίωση της
μεθοδολογίας αυτής -η οποία προέκυψε ασφαλώς μετά από μια επίπονη διαδικασία
μελέτης των πηγών, δοκιμαστικών καταγραφών, διορθώσεων και συμβάσεων- ορίζει
το πλαίσιο της έρευνας και θέτει τη βάση της συστηματικής καταγραφής και της
κατάρτισης ενός ενιαίου καταλόγου κτήσεων.
[11]
Έτσι, επόμενο παραδοτέο είναι η καθαυτή καταγραφή των βεβαιωμένων
μοναστηριακών κτήσεων εκτός Άθω, στη μορφή αφενός μιας ηλεκτρονικής,
επεκτάσιμης βάσης δεδομένων, και αφετέρου ενός καταλόγου -υποσυνόλου της
παραπάνω βάσης (ως προς τα πεδία κατάτμησης της πληροφορίας, και όχι ως προς
την έκτασή της καθαυτή).
Επόμενο παραδοτέο είναι η συστηματοποίηση και οργάνωση των δεδομένων

καταγραφής, η τυποποίησή τους επί των κύριων αξόνων ανάλυσης, και η εξαγωγή
οπτικών αποδόσεων για τις ποσοτικοποιήσεις, τόσο με στατιστικούς πίνακες,
γραφήματα και, ασφαλώς, θεματικούς χάρτες, τα οποία -στο σύνολό τους- συνιστούν
όχι απλή εικονογραφική υποστήριξη αλλά βασικό προϊόν μελέτης και εργαλείο
περαιτέρω ερμηνείας.
Τη Γεωγραφική Ανάλυση των παραπάνω, η οποία καταλήγει σε γενικές (τόσο

κατά μονή όσο και στο σύνολο των αθωνικών κτήσεων) αποτιμήσεις, ακολουθεί η
συζήτηση του θέματος, στη βάση συγκεκριμένων κομβικών αξόνων, ιστορικο-
γεωγραφικής προσέγγισης και ερμηνείας.
Η διατριβή φιλοδοξεί να αποτελέσει μια ουσιαστική συμβολή στην ιστορική

γεωγραφία του ευρύτερου αθωνικού χώρου, με τη μελέτη και ανάδειξη μίας από τις
κυριότερες εκφάνσεις του, όπως είναι τα μετόχια. Παράλληλα δε, αποσκοπεί στο να
αποτελέσει, με τα παραδοτέα της, χρήσιμο ερευνητικό εργαλείο για την
επιστημονική κοινότητα.
Τα κύρια ερωτήματα που τίθενται αφορούν κατά κύριο λόγο την οικονομική
συνιστώσα του φαινομένου, αλλά όχι μόνο. Δεδομένης της αρχικής «υποψίας» του
πολυδιάστατου ρόλου των κτήσεων αυτών, τα ερωτήματα αφορούν όλες του τις
συνιστώσες, αναζητώντας ερμηνείες στη βάση μιας συνδυαστικής προσέγγισης.
Δεδομένου ότι το γενεσιουργό αίτιο των μοναστηριακών κτήσεων/μετοχίων είναι

οικονομικής φύσης, είναι λογικό τα αρχικά ερωτήματα να κινούνται στο πλαίσιο
αυτό. Το θεωρητικό μέρος των ερωτημάτων αυτών απαντάται ήδη στα εισαγωγικά
κεφάλαια, τα οποία ασχολούνται με τους όρους και το πλαίσιο λειτουργίας των
μετοχίων, βάσει της ήδη πλούσιας ειδικής βιβλιογραφίας. Μόνον εκείνα τα
οικονομικής φύσης ερωτήματα που έχουν άμεση σχέση με τη γεωγραφική
[12]
παράμετρο του φαινομένου – η οποία και συνιστά το βασικό κορμό της μελέτης μας-
συμπεριλαμβάνονται στην τελική Συζήτηση, και που, μαζί με όλα τα υπόλοιπα,
μπορούν να συνοψιστούν στα εξής:
- Πώς ορίζεται η «κτήση» ή το «μετόχι»; Διαφαίνεται κάποια ενιαία και

κοινή νοηματοδότηση για το σύνολο των περιπτώσεων; Και, σε κάθε
περίπτωση, τι καταγράφει τελικά η παρούσα μελέτη;
- Ποιος είναι ο μείζων χώρος των αθωνικών κτήσεων; Μπορεί να οριστεί

ως «ζωτικός χώρος» του Άθω; Πώς μεταβάλλεται στο χρόνο και ποια είναι
τα σχετικά μοντέλα, αν υπάρχουν; Μπορούμε να ορίσουμε με ακρίβεια τις
κτήσεις στο γεωγραφικό χώρο;
- Πώς αποτυπώνεται στην πράξη ο ιστορικός βίος μιας κτήσης; Κατά

πόσο είναι ευδιάκριτα η αρχή και το τέλος της;
- Ποια είναι η σχέση του φαινομένου με το ιστορικό υπόβαθρο;

Αντανακλώνται στις κτήσεις -και στις χαρτογραφικές αποδόσεις τους- οι
περίοδοι κρίσεων;
- Ποια είναι η σχέση της φυσικής γεωγραφίας με το ζωτικό χώρο των

κτήσεων; Πώς εμπλέκεται το περιβάλλον στις διαδικασίες επιλογής θέσης,
ίδρυσης και λειτουργίας μετοχίων, οργάνωσης του παραγωγικού χώρου και
δόμησης σχέσεων διάδρασης;
- Πώς αποδίδονται στο χώρο τα μοντέλα απόκτησης και κατοχής καθώς

και οι όποιες σκοπιμότητες ανιχνεύονται σ’ αυτά;
- Ποια είναι τα είδη των κτήσεων και τι συμπεραίνουμε από τις

συγκεντρώσεις και τη διασπορά τους στο χώρο και στο χρόνο; Ποιες
οικονομικές ή άλλες σχέσεις αντανακλούν;
- Πώς οργανώνονται οι κτήσεις από άποψη χωροταξική; Ποια η σχέση

αστικού και αγροτικού χώρου όσον αφορά τις κτήσεις; Διακρίνεται κάποια
τυπολογία κτήσεων με βάση τις λειτουργίες ή άλλα κριτήρια;
[13]
- Πώς οργανώνεται ο παραγωγικός χώρος; Ποια η σχέση μεγέθους και
ποιότητας μια κτήσης μεταξύ τους αλλά και με το σκοπό που αυτή
υπηρετεί; Ποιες είναι οι κύριες οικονομικές πρακτικές στο πλαίσιο της
γαιοκτησίας και πώς αυτό αποτυπώνεται στους κύριους τύπους ή στο
γεωγραφικό χώρο;
- Ποια είναι τα κυρίαρχα οικονομικά μοντέλα γενικότερα, όπως

προκύπτουν έμμεσα από τα συγκεντρωτικά στοιχεία και τις οπτικές
αποδόσεις; Τι συμπεραίνεται για τη λειτουργία του πρωτογενούς,
δευτερογενούς και τριτογενούς τομέα;
- Ποια είναι η σχέση των κτήσεων με τις τοπικές οικονομίες; Πώς

πραγματοποιείται η διάθεση και διακίνηση της παραγωγής; Ποια η σχέση
με τις αγορές και τα δίκτυα;
- Πώς αλληλεπιδρούν οι κτήσεις με τις τοπικές κοινωνίες; Ποια η σχέση

με την οικονομική σταθερότητα, την κοινωνική συνοχή, την άμυνα και τη
δημογραφία; Ποιες σχέσεις εξάρτησης προκύπτουν και πώς αυτό
αποτυπώνεται στη γεωγραφία του φαινομένου;
- Διακρίνονται τυχόν παράλληλοι ρόλοι των κτήσεων, πέραν του

κυρίαρχου οικονομικού (π.χ. λατρευτική ζωή κ.λπ.); Συμπεραίνεται κάτι
τέτοιο από την τυπολογία και τη διασπορά τους;
[14]
IV. ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Στοιχεία πρωτοτυπίας
Η διεθνής βιβλιογραφία που αφορά άμεσα ή έμμεσα το θέμα των μοναστηριακών

κτήσεων είναι ιδιαίτερα πλούσια. Ωστόσο, παρά τον πλούτο και την πολυπλοκότητά
της, το ζήτημα των αθωνικών κτήσεων δεν έχει καλυφθεί ικανοποιητικά, στη
συνολική, μακροσκοπική θεώρησή του. Ιδιαίτερα δε, εντοπίζεται σημαντικό κενό ως
προς την ανάδειξη της γεωγραφικής του συνιστώσας, με εξαίρεση ασφαλώς
ορισμένες συμβολές περιορισμένης γεωγραφικής εμβέλειας, οι οποίες ωστόσο
κλίνουν περισσότερο προς τη μνημειακή τοπογραφία. Άλλες μελέτες, που πληρούν
τη γεωγραφική προϋπόθεση, κατά κανόνα είναι περιορισμένες γεωγραφικά, είτε ως
προς την κυρίαρχη μονή είτε ως προς τις περιοχές των κτήσεων (π.χ. μετόχια κάποιας
συγκεκριμένης Μονής, ή αγιορειτικά μετόχια –συνολικά– σε κάποια συγκεκριμένη
περιοχή).
Η συγκεκριμένη διατριβή αποσκοπεί στο να καλύψει ερευνητικά αυτό ακριβώς

το κενό, συγκεντρώνοντας, μελετώντας και συνδυάζοντας όλα τα σχετικά δεδομένα
και επιχειρώντας για πρώτη φορά μια συνολική αντιμετώπιση του θέματος πάνω σε
γεωγραφική βάση. Ειδικά αυτό το τελευταίο στοιχείο, η συνολική δηλαδή αναγωγή
στο χώρο, συνιστά βασικό επιπλέον στοιχείο πρωτοτυπίας· η πλειονότητα των
μελετών που έχουν μέχρι τώρα πραγματευθεί το συγκεκριμένο θέμα συνιστούν κατά
βάση προϊόντα μιας «παραδοσιακότερης» ιστορικής οπτικής, στο πλαίσιο της οποίας
ο γεωγραφικός παράγοντας έχει συχνά το ρόλο ενός ουδέτερου σκηνικού, ενώ
στοιχεία που συχνά πλαισιώνουν την ιστορική πληροφορία (δημογραφία, οικονομία,
κατοικία, σχεδιασμός) δεν αξιοποιούνται πάντοτε επαρκώς.
Η έρευνα που διενεργήθηκε στο πλαίσιο της διατριβής αυτής, με την αναγωγή
στον ιστορικό χώρο και τη διάταξη, ταξινόμηση και μακροσκοπική μελέτη και
σύγκριση όλων των διαθέσιμων δεδομένων, επιδιώκει να φωτίσει όσο το δυνατό
περισσότερες πτυχές του ζητήματος και να του προσδώσει τη βαρύτητα που του
[15]
αναλογεί στην ερμηνεία τόσο του ευρύτερου ιστορικού πλαισίου της εξεταζόμενης
περιόδου όσο και της αθωνικής πολιτείας γενικότερα.
Γενικά και ειδικά ζητήματα
Η επιδιωκόμενη μακροσκοπική προσέγγιση του θέματος είχε ως προϋπόθεση μια

σχετική ομογενοποίηση της πληροφορίας, κάτι που δεν ήταν δυνατό να επιτευχθεί
χωρίς γενναίες συμβάσεις και γενικεύσεις. Ωστόσο, η πλήρωση της προϋπόθεσης
αυτής κατέστη προβληματική, καθώς η διαδικασία συναντούσε σημαντικά κωλύματα
ήδη από την εκκίνηση, σε θέματα που αφορούσαν τόσο το πλαίσιο όσο και το
περιεχόμενο.
Οι πρωτογενείς πηγές, παρά το μεγάλο όγκο τους, δεν παύουν να θεωρούνται

τυχαίες και αποσπασματικές, σε σχέση με το εύρος του θέματος και τα ζητήματα που
καλούνται να καλύψουν.
Δεδομένου ότι το κύριο διαθέσιμο υλικό προέρχεται κατά βάση από τα

μοναστηριακά αρχεία, σημαντικό πρόβλημα συνιστούν οι περιπτώσεις μαζικής
απώλειας εγγράφων (μερικές ή ολικές), καθώς και το γεγονός ότι και το σωζόμενο
υλικό δεν έχει εκδοθεί στο σύνολό του. Αν και, στο μεγαλύτερο ίσως μέρος τους, τα
διοικητικά αρχεία των μονών για την υπό μελέτη περίοδο είναι εκδεδομένα ή σε
φάση έκδοσης, ένας σημαντικός αριθμός παραμένει ανέκδοτος, ενώ η απόπειρα
διασταύρωσης με ξενόγλωσσες ή και μεταγενέστερες πηγές βρίσκει πρόσκομμα στο
γεγονός ότι και από αυτές μικρό μόνο μέρος έχει εκδοθεί κανονικά.
Από την άλλη, τα διαθέσιμα έγγραφα –στις περιπτώσεις που όντως υπάρχουν και
επαρκούν– αφορούν σχεδόν αποκλειστικά μετόχια των συγκεκριμένων μονών,
αναφέροντάς τα συχνά μόνον ονομαστικά, χωρίς περαιτέρω πληροφορίες.
Περισσότερο χρήσιμα είναι τα αποσπάσματα επίσημων απογραφών της βυζαντινής
εποχής, όπου, μεταξύ άλλων, αναφέρονται λεπτομερή ποσοτικά στοιχεία, ωστόσο
αυτό το είδος εγγράφων είναι αρκετά σπάνιο και αφορά συγκεκριμένες χρονικές
στιγμές, καλύπτοντας έτσι ένα μικρό μόνο διάστημα από τη συνολική περίοδο
[16]
μελέτης. Το βασικό ζήτημα που προκύπτει είναι ότι δεν είναι πάντα δυνατή η
παρακολούθηση των όποιων ενδιάμεσων μεταβολών στο ιδιοκτησιακό καθεστώς, οι
οποίες, όπως γνωρίζουμε, είναι αρκετά συχνές, ιδιαίτερα σε περιόδους γενικότερης
ένδειας και κρίσης.
Συμπληρωματικά στοιχεία αντλούνται από έμμεσες πληροφορίες, οι οποίες,

ωστόσο, είναι δυνατό να δημιουργούν συχνά σύγχυση, καθώς επισημαίνεται μια
γενικότερη έλλειψη στοιχείων που να οδηγεί σε ασφαλείς ταυτίσεις των μετοχίων.
Τις περισσότερες φορές οι πηγές αρκούνται σε γεωγραφικούς προσδιορισμούς που
δεν επαρκούν σήμερα, χωρίς τη συμβολή της μικροτοπογραφίας, κάτι που ξεπερνά
κατά πολύ τους στόχους της παρούσας διατριβής.
Ανάλογης δυσκολίας είναι και τα ζητήματα περιεχομένου, και ιδίως τα αφορώντα

τους όρους ίδρυσης και λειτουργίας των μετοχίων. Είναι προφανές ότι οι όροι αυτοί
αφορούν μία πληθώρα θεμάτων, όπως ο θεσμικός αλλά και ο ουσιαστικός ρόλος των
μετοχίων στον ευρύτερο οικονομικό μηχανισμό, ο βαθμός «εμπλοκής» τους στον
πρωτογενή αλλά και δευτερογενή τομέα, οι επενδύσεις, η επέκταση και ο
εκσυγχρονισμός τους, οι σχέσεις με την κεντρική διοίκηση και την τοπική
αριστοκρατία, η ποικιλία στο καθεστώς κυριότητας επί άψυχων αλλά και έμψυχων
«πόρων», η φορολογία και οι όποιες απαλλαγές, οι δωρεές, η περαιτέρω
δραστηριοποίηση (εμπόριο, δανεισμός), και άλλα, όπως διατυπώθηκαν παραπάνω,
στα κύρια ερωτήματα της διατριβής.
Από τα ειδικότερα ερωτήματα που προέκυψαν κατά την οριοθέτηση του θέματος,
αναφέρουμε ενδεικτικά τα παρακάτω:
- Μπορούμε να αποφανθούμε κατηγορηματικά για το αν οι κυρίαρχες μονές

συνολικά αρκούνταν στη γεωργική μόνο αξιοποίηση των αγροτικών
μετοχίων ή αν προχωρούσαν συστηματικά στο δευτερογενή και τριτογενή
τομέα, όταν αυτό ήταν δυνατό; Και, αν ναι, πού; Πότε; Υπό ποιους όρους και
σε ποια έκταση;
- Ποια η εμπλοκή των μονών με το εμπόριο (που, σε γενικές γραμμές,
αποτελούσε, για αιώνες, δραστηριότητα όχι και τόσο ευγενή);
- Πώς αξιοποιείται το πλεόνασμα;
[17]
- Ποια η δυνατότητα διάθεση των προϊόντων σε τρίτους; Υπάρχει γι’ αυτό
θεσμική κάλυψη;
- Τι ισχύει γενικά για τις αστικές εγκαταστάσεις (π.χ. οικίες, καταστήματα,
εργαστήρια κ.λπ.) και την εκμετάλλευσή τους;
- Σε ποιο πλαίσιο γινόταν η απόκτηση νέων γαιών;
- Οι κρατικές δωρεές είναι πράγματι δωρεές; Και, αν ναι, οι γαίες είναι
συνήθως πρώτης ποιότητας; Ή πρόκειται συχνά και για β΄ και γ΄ διαλογής
γαίες, που δεν απέφεραν σημαντικά οφέλη στο κράτος, ή γαίες σε
αμφισβητούμενες μεθοριακές περιοχές, ή γαίες που, υπό το βάρος των
πολιτικών εξελίξεων, είχαν ήδη ερημώσει και έμεναν αναξιοποίητες;
- Ποια η πραγματική σχέση με τους παροίκους, από άποψη νομική; Είναι
ενιαία ή υπάρχουν διαβαθμίσεις; Και ποιες; Μπορούμε να προβούμε σε
ασφαλείς γενικεύσεις;
- Πόσο επηρεάζει η εμπλοκή των μονών με τις παραπάνω δραστηριότητες τον
εκχρηματισμό της βυζαντινής οικονομίας; Και πόσο η ίδια αυτή εμπλοκή
αναβαθμίζει το ρόλο των μετοχίων, από ζωτικό οικονομικό χώρο σε κάτι πιο
σύνθετο (με πνευματικές και άλλες συνιστώσες);
Όλα αυτά δεν έχουν πάψει να απασχολούν την έρευνα, η οποία, αν και έχει
καταλήξει σε σημαντικά συμπεράσματα, είναι -λόγω του περιορισμού των
δεδομένων- περιορισμένης ισχύος. Τα όποια γενικευμένα συμπεράσματα της
διαθέσιμης βιβλιογραφίας προέρχονται από περιορισμένα χρονικά και γεωγραφικά
δείγματα. Ο κύριος λόγος γι’ αυτό είναι η άνιση κατανομή των διαθέσιμων
πληροφοριών. Για παράδειγμα, για κάποια χωριά της Χαλκιδικής σε συγκεκριμένες
στιγμές του 14ου αιώνα τα στοιχεία είναι υπερεπαρκή, ενώ για άλλα μετόχια οι πηγές
σιωπούν τελείως.
Ένα άλλο σημαντικότατο ζήτημα είναι αυτό της αποσαφήνισης της λειτουργίας
του κάθε μετοχίου, προκειμένου για μία ειδολογική κατάταξή τους, καθώς από την
ευρύτητα του φάσματος των δραστηριοτήτων θα αντληθούν χρήσιμα συμπεράσματα
για τη φύση και το ρόλο αυτών. Για παράδειγμα, άλλα ισχύουν για μια έκταση γης,
προορισμένη αποκλειστικά για γεωργική εκμετάλλευση ή νομή (όσο μεγάλη κι αν
[18]
είναι), κι άλλα π.χ. για ένα μύλο, με δυνατότητα άλεσης ποσοτήτων προϊόντων πέραν
της μοναστηριακής παραγωγής. Στην πρώτη περίπτωση, η παραγωγή, μικρή η
μεγάλη, θα απορροφηθεί μέσω συμβατικών οδών (ιδία χρήση, πώληση ή ανταλλαγή
πλεονάσματος), ενώ στη δεύτερη, η δραστηριότητα μετεξελίσσεται σε παροχή
υπηρεσιών, δημιουργώντας μάλιστα και σχέσεις εξάρτησης με τους γύρω αγροτικούς
πληθυσμούς (δεν είναι τυχαία και η ιδιαίτερα υψηλή φορολόγηση των μύλων, σε
σχέση με άλλα περιουσιακά στοιχεία).
Σε ανάλογη διαφοροποίηση των μετοχίων οδηγεί ένα πλήθος άλλων

εγκαταστάσεων και δραστηριοτήτων, που σχετίζονται με το δευτερογενή ή και
τριτογενή τομέα. Επίσης –τετριμμένο αλλά πάντα σε ισχύ– το ίδιο το πλεόνασμα και
η αναζήτηση τρόπων αξιοποίησής του, οδηγεί σε νέους δρόμους (π.χ. δικαίωμα
εμπορίας, δικαίωμα ναυπήγησης και λειτουργίας εμπορικού πλοίου κ.λπ.), που
συμβάλλουν αποφασιστικά στη διαμόρφωση της τελικής φυσιογνωμίας του
μοναχισμού, τουλάχιστον μέχρι την οργάνωση του οθωμανικού κράτους και τη
δημιουργία ενός –κατά το δυνατό– ενιαίου πλαισίου για τα μοναστήρια.
Το ζήτημα στην ειδολογική κατάταξη των μετοχίων, πέρα από τη σιωπή των
πηγών, είναι η επιλογή του κύριου ρόλου, επειδή ακριβώς σπανίως είναι μόνον ένας.
Αλλά οι επικαλύψεις αυτές δεν είναι το μόνο πρόβλημα. Τι γίνεται, λόγου χάρη, με
τα επίπεδα υπαγωγής ή τα μικτά καθεστώτα κυριότητας; Για παράδειγμα, σε ένα
αστικό μετόχι τα πράγματα μπορεί να είναι πιο ξεκάθαρα. Δεν είναι, όμως, έτσι στην
περίπτωση ενός μετοχίου το οποίο αποτελείται –για παράδειγμα– από ένα σύνολο
διάσπαρτων εκτάσεων στην επαρχία, οι οποίες περιλαμβάνουν εντός τους, νομές,
καλλιεργήσιμη γη, κεντρικές εγκαταστάσεις –εν είδει μονυδρίου– απομακρυσμένα
αλλά άμεσα εξαρτημένα παρεκκλήσια, μύλους, ελαιοτριβεία, μισό χωριό, καθώς και
δικαίωμα επί των παροίκων ενός παρακείμενου χωριού.
Σε άμεση σχέση με όλα τα παραπάνω θέματα επάρκειας πληροφοριών είναι και

η ανομοιομορφία στη διαθεσιμότητα των όποιων ποσοτικών δεδομένων. Ανάλογα
με το είδος της πηγής, παρατηρείται διαφοροποίηση στα διαθέσιμα στοιχεία, ιδίως
σε εκείνα που αφορούν τη δημογραφία και τα οικονομικά μεγέθη. Για παράδειγμα,
[19]
αλλού παραδίδεται αριθμός παροίκων ενός μετοχίου και αλλού γίνεται αναλυτική
καταγραφή νοικοκυριών, χωρίς όμως επιμέρους δημογραφικά στοιχεία.
Όσον αφορά την καταγραφή και κατάταξη, από καθαρά γεωγραφική άποψη (που
σημαίνει πως βασικό κριτήριο είναι ο χώρος), τα πράγματα μπορούν τελικά βρουν
λύση, όχι όμως χωρίς κόπο και γενναίες συμβάσεις. Ωστόσο, η προσέγγιση θα πρέπει
να παραμείνει αμιγώς γεωγραφική, αποφεύγοντας τον πειρασμό της απόπειρας
ταυτίσεων ή της ενασχόλησης με ζητήματα που αφορούν περισσότερο τη συμβατική
ιστοριογραφία. Δεδομένου ότι ζητούμενο είναι η γεωγραφική προσέγγιση, όπου
σημαντική θέση έχει η καταλογογράφηση και η θεματική χαρτογραφική απόδοση
πολλαπλών επιπέδων, είναι σημαντικό να έχουν στο μεταξύ προκύψει γενικεύσεις
που να «ομογενοποιούν» την ιστορική πληροφορία.
[20]
V. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
1. Βασικές αρχές
Ψηφίδες Πληροφορίας
Ένα ζήτημα που απαντά συχνά στις πηγές είναι ο υπονοούμενος ορισμός (ή
καλύτερα πρόσληψη) της μετοχιακής κτήσης στις ίδιες τις πηγές, ακόμα και σε
ομοειδείς οι οποίες δεν απέχουν ιδιαίτερα χρονικά μεταξύ τους. Αυτό φαίνεται από
διάφορα στοιχεία, όπως: α) πρώτα απ’ όλα, η ονοματολογία: συχνά διαφέρει από
πηγή σε πηγή, σε βαθμό που να προκαλεί ερωτηματικά, αν πρόκειται για την ίδια
ή για άλλη κτήση εγγύς (π.χ. Άγιος Γεώργιος ή Λαιμίν ή μετόχιον Θεοτόκου το
επονομαζόμενον Λαιμίν, ή Αχινός κ.λπ. – Μ. Εσφιγμένου) – β) δεν είναι σαφές
επίσης ποιο είναι το κέντρο βάρους μιας κτήσης. Π.χ. στα παραπάνω
παραδείγματα, άλλοτε προτάσσεται το «Αχινός», άλλοτε «μετόχι στον Αχινό το
επονομαζόμενον Λαιμίν», «Λαιμίν όπου και ναός του Αγίου Γεωργίου», και
παρακάτω ξανά «Αχινός», χωρίς να αποσαφηνίζεται σε τι αναφέρεται κάθε φορά.
Όπως επίσης ειναι συχνά δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τις πραγματικές ιδιοκτησίες
της μονής από εκείνες στις οποίες έχει απλώς φοροεισπρακτικό δικαίωμα (και σε
αυτές, ποιες είναι συγκεκριμένου αριθμού παροίκων και ποιες προσκαθημένων
τμημάτων ή ολόκληρων χωριών). Στις πηγές ο όρος μετόχι συχνά αναφέρεται στη
διαχειριστική υπαγωγή, αλλά και αυτό δεν τηρείται συστηματικά. Ή, ακόμα και
όταν υπάρχει συνέπεια για ορισμένα μετόχια, ταυτόχρονα, στο ίδιο Πρακτικό
μπορεί να καταγράφεται μια ελάσσων κτήση σε άλλο σημείο, συνιστώμενη σε ένα
μεμονωμένο κομμάτι γης. Πιθανόν αυτό να συμβαίνει επειδή είναι ίσως δύσκολη
η υπαγωγή του σε κάποιο οργανωμένο διαχειριστικό κέντρο,1 αλλά ούτε αυτό είναι
1
Το διαχειριστικό κέντρο μιας κτήσης συνιστά κομβικό σημείο, όχι μόνο στη λειτουργία της,
αλλά πρώτα απ’ όλα στον ορισμό της ως μετοχίου. Γενικά, παρατηρούμε μια σιωπηρή
«προαγωγή» μιας κτήσης σε «μετόχι», όταν εντοπίζεται ή μαρτυρείται ή έστω υπονοείται
κάποιο διαχειριστικό κέντρο ή κεντρική κτιριακή εγκατάσταση, συνήθως με συγκεκριμένη
τυπολογία (βλ. Συζήτηση, για τυπολογία κτήσεων). Βλ. σχετικά, Lefort, Rural Economy, σ. 109.
Ωστόσο, το κριτήριο αυτό δε φαίνεται να είναι τελικά ασφαλές και δεν μπορεί να έχει καθολική
[21]
σαφές τελικά. Γενικότερα, η έννοια της κτήσης είναι συγκεχυμένη στις ίδιες τις
πηγές, καθώς ποικίλουν πολύ τα είδη των κτήσεων, οι όροι και οι ειδικές συνθήκες
κτήσης και διατήρησης, ιδίως στην υπό μελέτη περίοδο (στα οθωμανικά χρόνια, το
καθεστώς είναι μάλλον σαφέστερο).
Προκειμένου οι καταγραφές να αποκτήσουν μία ενιαία οπτική, μετά από την

τριβή με το υλικό αποφασίστηκε να αποτελεί αυτόνομη έγγραφή κάθε χωριστή
αναφορά σε κτήση, είτε εντάσσεται σε κάποιο «μετόχι» είτε είναι μεμονωμένη. Ο
βασικός λόγος, πέραν της ανάγκης κατακερματισμού της πληροφορίας στη
μικρότερη δυνατή ψηφίδα, είναι ότι καθεμία από τις κτήσεις αυτές είναι συχνά μια
διαφορετική οντότητα τόσο για τον ιδιοκτήτη όσο και για το κράτος. Για
παράδειγμα, διαφέρει συχνά ο τρόπος απόκτησης, τα δικαιώματα (ατέλειες,
απαλλαγές κ.λπ.), ο φορολογικός συντελεστής κ.λπ. Κατά συνέπεια, εφόσον
επαρκούν οι πληροφορίες για τα βασικά πεδία καταγραφής, η κάθε κτήση
καταχωρείται χωριστά.
Με άλλα λόγια, προκειμένου να εξισορροπηθούν οι διαφορές και οι

τυπολογικές αποστάσεις μεταξύ διαφορετικών εγγραφών στη βάση, αποφασίστηκε
να καταγράφονται κατά βάση οι επικράτειες (domains) των μετοχίων (να
δηλώνεται ασφαλώς η υπαγωγή τους, στο πεδίο της Περιγραφής), και, όπου δεν
είναι σαφές από τις πηγές, να καταγράφονται ως χωριστές εγγραφές είτε ολόκληρα
μετόχια είτε μεμονωμένες κτήσεις (π.χ. αγρός, αμπέλι κλπ). Με τον τρόπο αυτό, α)
διατηρείται μια συνέπεια ως προς την οπτική των ίδιων των πηγών, β) καθίσταται
ρεαλιστική η καταγραφή των κτήσεων (διαφορετικά, θα έπρεπε να συνταχθεί
αναλυτικό κτηματολόγιο για κάθε μονή, κάτι που είναι αδύνατο γενικώς, πόσο δε
μάλλον στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής) και γ) διατηρείται η ισορροπία
μεταξύ των “προβληματικών” εγγραφών. Σημειώνεται δε ότι οι ίδιες οι πηγές
αναφέρονται συχνότερα σε επικράτειες (domains), αποδίδοντας τη συνολική τους
έκταση και αναφέροντας απλώς τις επιμέρους κτήσεις τους. Επιπλέον, είναι
σημαντικό να αναφερθεί ότι και στη βιβλιογραφία, παρά το γεγονός ότι δεν είχε
ισχύ. Πέραν αυτού, ποικίλοι ορισμοί έχουν προταθεί κατά καιρούς, περισσότερο ή λιγότερο
γενικευμένοι. Βλ. ενδεικτικά, Χαριζάνης, Η περιοχή των Λιμνών, σ. 19.
[22]
προταθεί ώς τώρα μια συγκεκριμένη μεθοδολογία καταγραφής που να δίνει λύση
στο ζήτημα της στοιχειώδους ψηφίδας πληροφορίας, εντοπίζεται μια διάκριση σε
πλήρεις γαιοκτησίες και διάσπαρτες κτήσεις, που συνάδει με τον παραπάνω
προβληματισμό.2
Ορολογία
Δεδομένου ότι το φαινόμενο που καταγράφεται είναι, όπως υποστηρίζεται,
οικονομικής κατά βάση φύσης, ορισμένοι όροι χρησιμοποιούνται με τέτοια
νοηματοδότηση. Γίνεται συχνά λόγος για «ζωτικό χώρο» καθώς και για «τυπικό
ζωτικό χώρο του Άθω», οι οποίοι εκφράζουν ακριβώς αυτή τη βασική παράμετρο,
η οποία βεβαίως σχολιάζεται σε σχετικα κεφάλαια (Γεωγρφαία, Οικονομία κ.λπ.).
Επίσης ανάλογη είναι η χρήση του όρου «επικράτεια», η οποία ενέχει αυτή την
οιονομική συνιστώσα, χωρίς ωστόσο να αποβάλλει τη διοικητική χροιά. Δεδομένου
ότι οι μονές, και ιδίως οι αθωνικές, λειτουργούν ως αυτόνομοι και
αυτοδιοικούμενοι πυρήνες, η έννοια της επικράτειας (που παραπέμπει σε άσκηση
εξουσίας) δεν είναι άσχετη. Υπενθυμίζουμε άλλωστε ότι ο όρος χρησιμοποιείται
ακόμη και σήμερα για να αποδώσει τις εντός Άθω περιοχές των μονών.
Η συμβατική διαίρεση του ενιαίου στην πραγματικότητα γεωγραφικού χώρου

σε «μείζονες περιοχές» –της οποίας το σκεπτικό εξηγείται σε σχετικό σημείο–
οδήγησε στη δημιουργία ενός καταλόγου περιοχών οι οποίες αποδίδονται
κανονικά με κεφαλαία σε όλα τα συνθετικά τους, σαν να αποτελούσαν όλες
πραγματικούς γεωγραφικούς όρους. Παράδειγμα: λέμε ασφαλώς «Θράκη», αλλά
λέμε και «Περιοχή Λιμνών», Περίχωρα Άθω» κ.λπ.
Με κεφαλαία επίσης αποδίδονται κατά σύμβαση και άλλοι «τεχνικοί» όροι, για
λόγους αρτιότερης οπτικής και σημειολογικής οργάνωσης του υλικού (τύποι
2
Βλ. Dimitriades, Chalkidiki, σ. 41. Οσυγγραφέας, αναφερόμενος στη μετάβαση των αθωνικών
κτήσεων της Χαλκιδικής στην Οθωμανική πραγματικότητα, σημειώνει ότι τα φορολογικά
κατάστιχα αναφέρουν 58 (πλήρεις) ιδιοκτησίες καθώς και πλήθος άλλων μεμονωμένων (οικίες,
αμπέλια, μύλοι κ.λπ.), διάσπαρτων σε όλη την περιοχή. Υπό την έννοια αυτή, οι πρώτες
φαίνεται να αντιστοιχούν μάλλον σε αυτό που συμβατικά ορίζουμε στην παρούσα διατριβή ως
«επικράτειες».
[23]
κτήσεων κ.λπ.), ενώ σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται σκόπιμα τα πλάγια
(italics), για περαιτέρω έμφαση και διάκριση (π.χ. Χρυσόβουλλο, Τυπικό κ.λπ.).
Ο παράγοντας «χρόνος»
Το χρονικό εύρος της μελέτης, καλύπτοντας τη βυζαντινή φάση του φαινομένου
των αγιορειτικών κτήσεων, ουσιαστικά ορίζεται μεταξύ 10ου και 15ου αιώνα. Η
συγκεκριμένη οριοθέτηση εξυπηρετεί, ασφαλώς, πρακτικές σκοπιμότητες της
έρευνας. Για τις ανάγκες των εργασιών ήταν αναγκαία η επιλογή συγκεκριμένων
ορίων έναρξης και, ιδίως, λήξης. Και τούτο, προκειμένου να είναι δυνατή η επαρκής
κάλυψη του αντικειμένου μελέτης από το πληροφοριακό υλικό που θα είχαμε στη
διάθεσή μας, συνιστώντας παράλληλα και μία ουσιαστική για την εξέλιξη του
θέματος περίοδο.
Επιπλέον, τα συμβατικά αυτά όρια θα έπρεπε να ανταποκρίνονται σε όσο το

δυνατό περισσότερο λειτουργικές τομές. Θα ήταν δηλαδή πολιτικά –και
ουσιαστικά– ορθότερο η περίοδος αυτή να έχει μια κάποια αυτονομία από άποψη
ερευνητική.
Τα όρια που επιλέχθηκαν πληρούν απόλυτα αυτούς τους όρους. Η υπό μελέτη
περίοδος εξυπηρετεί άμεσα τις ανάγκες της έρευνας, καθώς στηρίζεται κατά βάση
στα εκδεδομένα σύνολα των βυζαντινών εγγράφων των αθωνικών μονών, που
καλύπτουν την ίδια ακριβώς περίοδο (ίδρυση – 1500).
Άξονες μελέτης
Ο χαρακτήρας της όλης μελέτης είναι κατεξοχήν γεωγραφικός. Κατά συνέπεια,
αντικείμενο έρευνας είναι οποιαδήποτε «κτήση» μπορεί να αποδοθεί στο χώρο.
Κύριους κατευθυντήριους άξονες της μελέτης αποτελούν αφενός η γενικότερη
γεωγραφική οπτική και αφετέρου η μακροσκοπική μελέτη των δεδομένων,
εντάσσοντας το όλο εγχείρημα στο χώρο της Ιστορικής Γεωγραφίας. Επίσης, με
δεδομένο τον πρωτεύοντα ρόλο της οπτικοποίησης του φαινομένου μέσω
γραφημάτων και, κυρίως, χαρτογραφικών αποδόσεων, κρίθηκε ιδιαίτερα
[24]
σημαντική η επί τούτου συμβολή των νέων τεχνολογιών, παράλληλα με
«συμβατικότερες» μεθόδους έρευνας. Με άλλα λόγια, δε θα ήταν δυνατή καμία
περαιτέρω οργάνωση και ανάλυση της πληροφορίας χωρις τη συνδρομή των
βάσεων δεδομένων και των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών.
Διαδικασίες
Βασική παραδοχή αποτελεί η καταγραφή και απόδοση των αθωνικών κτήσεων στη
βάση των σημερινών κυρίαρχων μονών, οι οποίες και επικράτησαν μετά από τις
ποικίλες ζυμώσεις και ανακατατάξεις. Από αυτές, ωστόσο, αποφασίστηκε να τεθεί
εκτός πλαισίου μελέτης η Μονή Σταυρονικήτα (15η στην ιεραρχία), για το λόγο ότι,
κατά την περίοδο μελέτης δε συνιστούσε μονή αλλά μονύδριο (στη δικαιοδοσία
άλλης μονής), ενώ ο ιστορικός της βίος ως μίας εκ των είκοσι ξεκινά μόλις το 16ο
αιώνα. Κατά συνέπεια, η καταγραφή και όλες οι οπτικοποιήσεις ομαδοποιούνται
σύμφωνα με τις υπόλοιπες δεκαννενέα (19) μονές, αποδοσμένες με βάση τη σειρά
τους στην επίσημη ιεραρχία του Άθω (αρ. 1: Μεγίστη Λαύρα, αρ. 20:
Κωνσταμονίτου, με τον αρ. 15 –Σταυρονικήτα– εκτός σειράς).
Σε πρώτη φάση, διενεργήθηκε έλεγχος και οργάνωση της βασικής βιβλιογραφίας,

καθώς και συγκέντρωση του συνόλου της διαθέσιμης ειδικής βιβλιογραφίας και
των πηγών για το θέμα. Ως γενική βιβλιογραφία ορίζουμε εν προκειμένω
γενικότερα έργα για το Άγιον Όρος, την ιστορία, τους θεσμούς και τις υπόλοιπες
εκφάνσεις του, καθώς και έργα που αναφέρονται στο θεσμό των μετοχίων γενικά
ή στη μελέτη του αθωνικού οικονομικού χώρου ειδικότερα. Ως ειδική
βιβλιογραφία, από την άλλη, ορίζουμε αφενός τα συνθετικά έργα για τα
αγιορειτικά μετόχια, ωστόσο περιορισμένα, ως επί το πλείστον, γεωγραφικά ή
χρονικά, ενώ ως πρωτογενείς πηγές εννοούμε τα πρωτότυπα έγγραφα, είτε μέσω
επιτομών και άλλων σχετικών εκδόσεων είτε μέσω φωτογραφικής ή άλλης
αναπαραγωγής.
Στη συνέχεια, μετά την αποδελτίωση της βασικής βιβλιογραφίας, ακολούθησε

ο ακριβέστερος προσδιορισμός του γενικότερου ιστορικού και θεσμικού πλαισίου
ίδρυσης και λειτουργίας των αγιορειτικών μετοχίων στο συγκεκριμένο χώρο και
[25]
χρόνο, ενώ ορίστηκαν και οι βασικές παράμετροι ελέγχου της ειδικής
βιβλιογραφίας.
Η αποδελτίωση της ειδικής βιβλιογραφίας τροφοδότησε την ηλεκτρονική βάση

δεδομένων, η οποία σχεδιάστηκε ως παράγωγο της παραπάνω διαδικασίας,
αποτελώντας εργαλείο συγκέντρωσης, οργάνωσης, κατάταξης, ομαδοποίησης και
συσχετισμού των πληροφοριών.
Στη διάρκεια της διαδικασίας αυτής προέκυψε η σχεδίαση ενός Γεωγραφικού

Συστήματος Πληροφοριών στο οποίο ενσωματώθηκε η παραπάνω βάση μαζί με
όλες τις σχετικές γεωγραφικές πληροφορίες, προκειμένου για την άμεση
οπτικοποίηση των στοιχείων της έρευνας με δυναμικά θεματικά κριτήρια.
Υποσύνολο της βάσης αποτελεί ο Κατάλογος των κτήσεων, όπου αναγράφεται

το σύνολο αυτών, με επιλογή των κύριων πεδίων πληοφορίας. Τόσο η βάση όσο
και η χαρτογραφικής της απόδοση υπόκειντο σε διαρκείς επικαιροποιήσεις,
ακολουθώντας την εξέλιξη της έρευνας.
Στην επόμενη φάση, η οργάνωση των δεδομένων καταγραφήςμε συγκεκριμένα

θεματική κριτήρια (βλ. αναλυτικά παρακάτω: Μέρος Β και Γ), οδήγησε σε θεματικές
κατατάξεις και ιεραρχήσεις που, με τη βοήθεια των οπτικοποιήσεων, αναδεικνύουν
τις βασικές πτυχές του φαινομένου.
2. Πηγές και Δεδομένα
Το σύνολο των πηγών για το αντικείμενο έρευνας θα μπορούσε να συνοψιστεί σε

δύο κύριες κατηγορίες: Αφενός σε άρθρα και μονογραφίες και αφετέρου στην
πολυπληθή ομάδα των πρωτογενών πηγών, η οποία, με τη σειρά της αναλύεται σε
ένα ευρύ φάσμα εγγράφων.
Η πρώτη κατηγορία αποτελείται κατά βάση από έργα κατεξοχήν ιστορικού

χαρακτήρα, με την πλειονότητά τους να ασχολείται με ένα πλήθος ειδικών
θεμάτων, ενώ σημαντικές μονογραφίες και συλλογικά έργα συνθέτουν το ευρύτερο
πλαίσιο μελέτης.
[26]
Δεδομένης της ιδιαιτερότητας του θέματος, από τα γενικά ιστορικά έργα
επιλέχθηκαν μόνο τα βασικά, ενώ το βάρος έπεσε σε μονογραφίες οικονομικού
χαρακτήρα για τη βυζαντινή εποχή, τόσο γενικής όσο και ειδικής θεματολογίας,
καθώς το συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο ήταν το εγγύτερο θεματικά στην οπτική της
παρούσας μελέτης.
Σημαντική υποκατηγορία συνιστούν επίσης οι ειδικές μονογραφίες και άρθρα,

με θεματολογία αποκλειστικά για τα αγιορειτικά μετόχια. Από αυτά, ένα μέρος
πραγματεύεται ζητήματα θεσμικά και ένα άλλο επιχειρεί να αποδώσει καταλόγους
μετοχίων, είτε με βάση την κυρίαρχη μονή είτε με βάση την περιοχή εγκατάστασης
και λειτουργίας.
Η δεύτερη κατηγορία, αυτή των πρωτογενών πηγών, αποτελείται κατά βάση

από έγγραφα διοικητικά, προερχόμενα κυρίως από τα μοναστηριακά αρχεία. Το
ευτύχημα είναι ότι για την υπό μελέτη περίοδο, σημαντικότατο μέρος αυτού του
υλικού είναι ήδη εκδεδομένο (σε αντίθεση με μεταγενέστερες περιόδους, όπου,
ανάμεσα σε ελληνικά και σλαβικά, κυριαρχούν τα κατά κανόνα ανέκδοτα
οθωμανικά έγγραφα).
Από το πλήθος των εγγράφων αυτών, ορισμένα αφορούν γενικότερα θέματα

λειτουργίας των ίδιων των μονών και των κτήσεών τους, όπως για παράδειγμα τα
Τυπικά. Για το σημαντικότατο αυτό ζήτημα έχουν εκπονηθεί σημαντικές μέχρι
τώρα μελέτες, κωδικοποιώντας πληροφορίες διάσπαρτες σε ένα πλήθος
εγγράφων, σε στενή ή χαλαρή σχέση με το θέμα. Για παράδειγμα, τα Τυπικά μπορεί
να αφορούν μοναστήρια εκτός του πλαισίου της εν λόγω έρευνας, ωστόσο το
θεσμικό πλαίσιο που αποκαλύπτουν ενδέχεται να αντανακλά όρους γενικότερης
ισχύος. Από τα υπόλοιπα έγγραφα ξεχωρίζουν τα Χρυσόβουλλα και οι Ορισμοί,
καθώς και τα Πρακτικά απογραφής, και συμπληρώνονται από άλλα έγγραφα, όπως
Δωρητήρια, Πωλητήρια και άλλα.
Κατά κανόνα, οι πηγές αποδίδουν με ελαστικά και ενίοτε τυχαία κριτήρια, τις
κτήσεις μιας μονής. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι από τις σχετικές διαθέσιμες πηγές,
τα μεν Χρυσόβουλλα είναι συνήθως πιο επιγραμματικά, ενώ τα Πρακτικά είναι
αναλυτικότερα, παρέχοντας πληροφορίες ανθρωπωνυμίων και μικροτοπωνυμίων,
[27]
πέρα από άλλες λεπτομέρειες (π.χ. έκταση, συστατικά κτήσης κ.λπ.).
Για τη διασταύρωση των στοιχείων έχουν αξιοποιηθεί όχι μόνο τα ελληνικά και
σερβικά (κατά κανόνα) έγγραφα Βυζαντινής εποχής, αλλά επίσης και άλλα,
οθωμανικά ή και ελληνικά μεταβυζαντινά, όπου ήταν αναγκαίο αλλά και εφικτό.
Συχνά, η ύπαρξη μιας κτήσης κατά τη Βυζαντινή εποχή προκύπτει εμμέσως από μία
μεταβυζαντινή (ελληνική είτε οθωμανική) πηγή, στην οποία η κτήση αυτή
αναφέρεται ως υφιστάμενη από την προηγούμενη περίοδο.Επίσης,
συμπληρωματικά στοιχεία καλύπτονται από άλλες πηγές και ειδικότερα από τη
δευτερογενή βιβλιογραφία που είτε αφορά την Ιστορία επιμέρους μονών είτε
συγκεκριμένα κάθε φορά μετοχιακά συγκροτήματα ή σύνολα.
Όσον αφορά την ιδιαίτερη κατηγορία των πλαστών εγγράφων, τηρήθηκε με

επιφύλαξη η αρχή ότι σε αυτά, τα στοιχεία είναι κατά κανόνα αληθή ενώ η
σκοπιμότητα της πλαστογράφησης σχετίζεται συνήθως με τον τρόπο, το χρόνο ή
τους όρους κτήσης ενός μετοχίου.
Για την υπό μελέτη περίοδο, κύρια πηγή στάθηκε η σειρά ARCHIVES DEL’ ATHOS
(βλ. βιβλιογραφία), με τους επιμέρους τόμους των ACTES ανά κυρίαρχη αθωνική
μονή, όπου παρουσιάζονται και αναλύονται τα βυζαντινά έγγραφα από τα Αρχεία
των μονών, ώς το 1500. Από το σύνολο των δεκαεννέα κυρίαρχων μονών που
υφίστανται ήδη κατά την υπό μελέτη περίοδο, το σχετικό υλικό των περισσοτέρων
έχει ήδη συμπεριληφθεί στην παραπάνω σειρά. Ορισμένα κενά στο υλικό μονών
που έχουν ήδη κατά το μεγαλύτερο μέρος τους παρουσιαστεί, αναμένεται να
καλυφθούν από προγραμματισμένες εκδόσεις συμπληρωμάτων. Ωστόσο, η
παρούσα μελέτη εκπονείται με το διαθέσιμο και μόνον υλικό, υπολογίζοντας ένα
περιθώριο τυχόν αποκλίσεων, αν και όταν το παραπάνω αρχειακό υλικό πάρει το
δρόμο για το τυπογραφείο.
Πέραν των αρχειακών δεδομένων, ωστόσο, η παρούσα μελέτη δεν μπορεί να

μη λάβει υπόψη τα στοιχεία που αφορούν υλικά κατάλοιπα των κτήσεων. Παρά το
γεγονός ότι, όπως ήδη τονίστηκε, η εξέταση του φαινομένου είναι μακροσκοπική –
που σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι δεν ενδιαφέρουν οι επιμέρους ταυτίσεις, η
[28]
μικροτοπογραφία, ή άλλες τοπικά εστιασμένες παράμετροι– τέτοια στοιχεία
λαμβάνονται ασφαλώς υπόψη, εφόσον συμβάλλουν σε γενικεύσεις.
Πράγματι, η βιβλιογραφία έχει να παρουσιάσει σημαντικότατα έργα μεγάλης

κλίμακας (δηλαδή τοπικά εστιασμένα) που πραγματεύονται το ζήτημα από άποψη
αρχαιολογική, αρχιτεκτονική, τοπογραφική κ.λπ. Στο βαθμό που τα έργα αυτά
βοηθούν στην κατανόηση των επιμέρους παραμέτρων του φαινομένου
(χωροταξία, τυπολογία και χρήσεις, άμυνα κ.λπ.), λειτουργώντας ως παραδείγματα
που επιτρέπουν γενικεύσεις, έχουν όντως αξιοποιηθεί στην πορέια της έρευνας
(βλ. Βιβλιογραφία). Ορισμένες μάλιστα περιοχές, για τις οποίες υπάρχει επαρκής
τεκμηρίωση τουλάχισοτν για συγκεκριμένες περιόδους, λειτουργούν πράγματι ως
οδηγοί. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη Χαλκιδική, την κοιλάδα του Στρυμόνα, και τη
Λήμνο, για την περίοδο 14ου-15ου αιώνα. Ιδίως σε ό,τι αφορά την άμυνα, τα
κατάλοιπα τέτοιων εγκαταστάσεων παρέχουν πολύτιμα στοιχεία που,
συνδυασμένα με τις αρχειακές μαρτυρίες, σχηματίζουν μια αρκετά σαφή εικόνα.
Αναφορά και σχολιασμός των στοχείων αυτών γίνεται στις σχετικές ενότητες της
Συζήτησης.
3. Συμβάσεις και παραδοχές
Γενικά
Δεδομένου ότι το όλο φαινόμενο εξετάζεται στη χωρική του συνιστώσα, αυτό που
καταγράφεται δεν είναι μόνον οι ιδιοκτησίες των μονών σε γη, αλλά κάθε λογής
δικαίωμα που μπορεί να αποδοθεί στο χώρο. Δηλαδή, με την έννοια αυτή,
καταγράφονται εξίσου άλλες κτήσεις, όπως: γαίες ενοικιαζόμενες ή από
παραχώρηση νομής, γαίες εξαρτημένων παροίκων, πρόσοδοι απλώς από γαίες
τρίτων, δικαιώματα σε πανηγύρια, ποσοστά σε είδος ή χρήμα από εγκαταστάσεις
(π.χ. μεταλλεία κ.λπ.), πρόσοδοι τελωνείου, και άλλα συναφή. Απλώς, όταν
υπάρχουν οι σχετικές πληροφορίες που εξηγούν στο είδος του δικαιώματος, αυτές
καταγράφονται στο πεδίο της Περιγραφής. Εννοείται ότι αυτά τα «παράλληλα»
[29]
δικαιώματα, καταγράφονται ως χωριστές εγγραφές, εφόσον είναι γνωστοί οι
συγεκκριμένοι τόποι τους οποίους αυτά αφορούν.
Σε περιοχές μεγάλης πυκνότητας κτήσεων (π.χ. Ιερισσός), οι ίδιες οι πηγές

γίνονται αναλυτικότερες, αναφέροντας ξεχωριστά τις διάσπαρτες κτήσεις, αντί να
τις ομαδοποιούν (δηλαδή δεν αναφέρουν απλώς «μετόχιν Ιερισσού», αλλά
αναφέρουν όλα σχεδόν –ή τα κυριότερα– σημεία όπου βρίσκονται διάσπαρτες οι
κτήσεις μιας μονής στην περιοχή. Π.χ. Νομερισταί, Σύρμα, Αρμένων, Λούτρα κλπ...
σε μεγάλη εγγύτητα μεταξύ τους). Στις περιπτώσεις αυτές, και η καταγραφή
ακολουθεί τις πηγές, και άρα γίνεται αναλυτικότερη.
Πέραν των παραπάνω, καταβλήθηκε συστηματική προσπάθεια για διατήρηση

ισορροπίας στην πληροφορία. Για παράδειγμα, όταν σε μία περιοχή αναφέρεται
ένα πλήθος κτήσεων ως μία ουσιαστικά επικράτεια (υποδηλώνοντας ίσως
διαχειριστική υπαγωγή σε κάποιο μετόχι) και στη συνέχεια ως «έτερες γαίες»
κάποιες μεμονωμένες κτήσεις εγγύς, αυτές καταγράφονται χωριστά, είτε όταν
δηλώνεται μια κάποια σαφής διαφοροποίησή τους είτε αν πρόκειται για εντελώς
διαφορετικό τύπο κτήσης, π.χ.με άλλες παραγωγικές διαδικασίες (δευτερογενή
τομέα). Για παράδειγμα, μπορούμε από τη μία να έχουμε γαίες, αμπέλια, οικίες
κ.λπ. ως μία ενότητα, και από την άλλη, ένα ιχθυοτόπιο ή ένα λινοβρόχιο σε κοντινή
περιοχή, καταγεγραμμένα χωριστά. Αν όμως αυτή η μεμονωμένη κτήση αποδίδεται
μαζί με τις υπόλοιπες, τότε δε γίνεται διαχωρισμός.
Σημαντικό παράγοντα που καθορίζει τα κριτήρια καταγραφής, αποτελούν και

οι ίδιες οι πηγές. Για παράδειγμα, μία εγγραφή μπορεί να αποδίδεται ως μείζων
επικράτεια, με τις τυχόν επιμέρους κτήσεις της να αναφέρονται απλώς στο πεδίο
Περιγραφή, ενώ για ανάλογες κτήσεις άλλων μονών γίνονται χωριστές εγγραφές΄
αυτό συμβαίνει επειδή είναι οι ίδιες οι πηγές που τονίζουν τη σχετική πληροφορία,
αποδίδοντας τις μικρότερες κτήσεις ως τέτοιες που πρέπει να καταγραφούν
χωριστά. Έτσι, παρότι γενικώς τηρείται η αρχή καταγραφής μειζόνων επικρατειών
(σύμφωνα πάντα με τις πηγές), είναι τα ίδια τα έγγραφα που τελικά υποδεικνύουν
τον τρόπο.
[30]
Στις περιπτώσεις όπου κτήσεις (κοντά στην επικράτεια κάποιου συγκεκριμένου
μετοχίου) αναφέρονται από τις πηγές ξεχωριστά για ποικίλους λόγους (π.χ. διότι
αποκτήθηκαν εκ των υστέρων κ.λπ.), αν είναι μικρές ή/και πολύ κοντά στην
παραπάνω, τότε δεν καταγράφονται χωριστά, αλλά ως τμήμα της παραπάνω
επικράτειας, ενώ η πληροφορία καταγράφεται στην Περιγραφή. Παράδειγμα:
Μετόχι Αγίου Χ έξω από την πόλη Ψ, μαζί με γαίες, αμπέλια κ.λπ. : Καταγράφεται
ως μία εγγραφή. Αν οι πηγές αναφέρουν και τα αμπέλια που αγοράστηκαν από τον
Ζ στο χωριό Ω, σε κοντινή απόσταση από το παραπάνω μετόχι, εφόσον είναι μικρές
γαιοκτησίες, δεν καταγράφονται χωριστά, αλλά προστίθενται στην καταχώρηση
του παραπάνω μετοχίου.
Σε αρκετές περιπτώσεις, οι εκδότες των ACTES καταγράφουν στους

συγκεντρωτικούς πίνακες και κάποιες θέσεις κτήσεων οι οποίες όμως αναφέρονται
στα έγγραφα μόνον ως θέσεις παροικιακών γαιών που εμπίπτουν στο οικονόμιο.
Παράδειγμα: κάποια μονή έχει στη δικαιοδοσία της το Χ χωριό. Αυτό σημαίνει ότι
οι κάτοικοι μπορεί να κατέχουν γαίες και σε παρακείμενες θέσεις και οι οποίες
μπορεί να αναφέρονται μία προς μία σε κάποιο Πρακτικό. Με βάση ωστόσο τη
μεθοδολογία που υιοθετήθηκε, καταγράφεται ως κτήση μόνο το χωριό όπου έχει
άμεση δικαιοδοσία η μονή, ακόμη και αν οι διάσπαρτες γαίες των κατοίκων του
αποδίδουν φόρο στη μονή. Για το λόγο αυτό, διαβάζονται ξανά τα πρωτότυπα
έγγραφα.
Γενικότερα, η μεθοδολογία “αλίευσης” της πληροφορίας από τις πηγές και η

τυποποίηση της καταγραφής έχει αρκετά τρωτά σημεία ως προς την “καθαρότητα”
της πληροφορίας αυτής και το σημειολογικό επίπεδο. Με άλλα λόγια, καθώς
αποτυπώνονται ως χωριστές εγγραφές διάσπαρτες κτήσεις μιας μονής σε κάποια
περιοχή (επειδή έτσι απαντώνται κατά κανόνα στις πηγές), δίνεται η εντύπωση μιας
πολλαπλής παρουσίας των μονών αυτών εκεί. Ωστόσο, αυτό είναι πλασματικό,
καθώς δεν υπάρχει ασφαλής τρόπος να ορίσουμε την παρουσία αυτή: οι πηγές
άλλοτε αναφέρουν τη “διαχειριστική” υπαγωγή αυτών των κτήσεων σε ένα
συγκεκριμένο μετοχιακό κέντρο και άλλοτε όχι. Επίσης, η υπαγωγή αυτή είναι
ακριβώς διαχειριστική και μόνο, κι επιπλέον δεν ισχύει πάντα. Έτσι, π.χ.
[31]
σημειώνουμε 5-10 κτήσεις μιας μονής στην κοιλάδα του Στρυμόνα, τη στιγμή που
“διαχειριστικά” θα μπορούσαν να περιοριστούν σε 2-3. Ωστόσο, από την άλλη,
υπάρχει και ο αντίλογος σύμφωνα με τον οποίο, αν καταγράφαμε τις κτήσεις με
μορφή λεπτομερούς κτηματολογίου, η εικόνα θα ήταν ακόμη πιο σύνθετη.Άρα,
επιλέγουμε μια μέση λύση, η οποία μας δίνει μεγάλη ελαστικότητα κατά
περίπτωση: π.χ. στις μικρές μονές με τις λιγοστές κτήσεις, οι ίδιες οι πηγές
απαριθμούν τις κτήσεις αυτές ξεχωριστά, ακόμη κι αν βρίσκονται πολύ κοντά
μεταξύ τους, ενώ στις μεγάλες μονές, συχνά οι ίδιες οι πηγές ομαδοποιούν τις
κτήσεις σε επικράτειες, καθώς είναι σχεδόν αδύνατη η απαρίθμηση του κάθε
αγροτεμαχίου ή της κάθε εγκατάστασης χωριστά.
Πέραν αυτών, δεν ενδιαφέρουν την παρούσα διατριβή οι αυξομειώσεις του

μεγέθους των κτήσεων, ακόμα και όταν υπάρχουν επαρκή στοιχεία. Θεωρείται
αρκετό το γεωγραφικό στίγμα και οι κύριες πληροφορίες που αφορούν την κτήση.
Από τα επιπλέον στοιχεία, οι σημαντικές μεταβολές καταγράφονται στην
Περιγραφή, καθώς αυτό που ενδιαφέρει πρωτίστως είναι η Γεωγραφία του
φαινομένου, και όχι οι λεπτομέρειες της Οικονομικής Ιστορίας, αν και σχετικά
στοιχεία καταγράφονται για μελλοντική αξιοποίηση.
Κατ’ εξαίρεση των προτύπων καταγραφής, καταχωρούνται χωριστά τυχόν ναοί,

μονύδρια, μονές κ.λπ., ανεξαρτήτως μεγέθους, και ανεξαρτήτως τυχόν υπαγωγής
τους σε άλλο μετόχι (βλ. και παρακάτω στους τύπους κτήσεων).
Κύριο ζητούμενο είναι η ποσοτική και ποιοτική κατανομή των μετοχίων ανά
μονή στο χρόνο. Οι διακυμάνσεις στο ιδιοκτησιακό είναι σημαντικές μόνον σε ό,τι
αφορά την αποτύπωση της αυξομείωσης αυτής στη χρονική πορεία. Συχνά, όμως,
οι διακυμάνσεις αυτές δεν αποδίδονται στις πηγές με σαφήνεια ή δεν παρέχονται
στοιχεία που να οδηγούν σε ανάλογη αποτύπωση στην καταγραφή και στη
χαρτογραφική απεικόνιση. Άλλοτε πάλι αφορούν μόνο διακυμάνσεις ποιοτικές
(π.χ. μείωση δικαιώματος προσόδων μιας κτήσης η οποία ωστόσο παραμένει στο
χώρο…).
[32]
Χρόνος
Τα χρονικά όρια της μελέτης είναι ελαστικά, καθώς την ίδια εποχή, η επικράτεια
είναι πολιτικά (και άρα και θεσμικά και οικονομικά κ.λπ.) κατακερματισμένη, με
διαδοχικές εναλλαγές κυριότητας.
Από τα διαθέσιμα στοιχεία των ACTES, επίσης, σημειώνουμε την αρχή και το
τέλος μιας κτήσης, είτε με πραγματικά (σπανιότερα) είτε με συμβατικά (συνήθως)
στοιχεία. Δεδομένου λοιπόν ότι τα στοιχεία για την κάθε κτήση που αφορούν τη
διάρκεια του ιστορικού της βίου δεν είναι πάντα σαφή (συνηθέστερα προκύπτουν
επαγωγικά και μόνο), για τις ανάγκες τυποποίησης της καταγραφής προέκυψαν οι
εξής συμβάσεις: όσον αφορά τον χρόνο έναρξης, καταχωρείται η πρόταση των
εκδοτών των εγγράφων, η οποία, όταν δεν είναι συγκεκριμένο έτος, αποδίδεται με
terminus antequem. Διαφορετικά, καταχωρείται η πρώτη μνεία σε έγγραφα. Όσον
αφορά τον χρόνο λήξης, ακολουθούνται τα ίδια κριτήρια (με terminus postquem
συνήθως), και όταν δεν υπάρχει σχετική ένδειξη, καταχωρείται το τελευταίο έτος
του αιώνα εντός του οποίου απαντάται η τελευταία αναφορά σε έγγραφο (π.χ.
1400 για μετόχι που απαντάται τελευταία φορά σε Πρακτικό του 1376 κ.λπ.). Στις
περιπτώσεις μάλιστα που η αναφορά μιας κτήσης χρονολογείται προς το τέλος του
αιώνα, εικάζουμε (αν και πάλι δεν υπάρχουν αντίθετες προς αυτό ενδείξεις) ότι η
κτήση αυτή περνά τη στροφή του αιώνα, οπότε και δίνουμε συμβατικό τέλος το
τελευταίο έτος αυτού. Για παράδειγμα, το Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β’ προς τη
Μ. Καρακάλλου (1294) αποδίδει το σύνολο των κτήσεών της κατά το χρόνο έκδοσής
του, κι έκτοτε δεν υπάρχει ανάλογο έγγραφο. θεωρούμε ότι οι κτήσεις αυτές
ασφαλώς υφίστανται στα επόμενα χρόνια και στη στροφή του 14ου αιώνα, αλλά -
κατά σύμβαση- επεκτείνουμε τη λήξη ώς το 1400.
Γενικότερα θεωρούμε ότι, εφόσον για μία κτήση δεν έχουμε σαφείς
πληροφορίες ή ενδείξεις ότι έπαυσε να υφίσταται (είτε με απώλεια, πώληση,
ανταλλαγή είτε με άλλο τρόπο), αυτή συνεχίζει να αποτελεί μέρος των ακινήτων
μιας μονής, τουλάχιστον για τον αιώνα που διανύεται από την τελευταία αναφορά.
Ακόμη και όταν μια μεταγενέστερη απογραφή δεν την αναφέρει, αυτό δε σημαίνει
ότι έπαυσε να υφίσταται. Είναι πολλές οι περιπτώσεις όπου μια κτήση υπήχθη
[33]
διαχειριστικά σε παρακείμενο μετόχι, χάνοντας έτσι την ονομαστική της αυτοτέλεια
στις πηγές, ενώ όμως εξακολουθεί να υφίσταται. Ή, επίσης, συχνά οι απογραφείς
παραβλέπουν τα ονόματα κάποιων κτήσεων για ποικίλους λόγους. Σημειώνουμε
ότι ο στόχος των απογραφέων είναι η περιγραφή μιας περιοχής, η μέτρησή της και
ο υπολογισμός του φόρου, και όχι τα δικά μας κριτήρια καταγραφής. Η μόνη
εξαίρεση είναι ίσως ο 15ος αιώνας, κατά τον οποίο συμβαίνει η μετάβαση στην
Οθωμανική πραγματικότητα, και πιθανόν κάποιες κτήσεις να χάνονται. Έχουμε δει
όμως στην πράξη ότι μετά τον πρώτο κλονισμό που ακολούθησε την κατάκτηση,
κατά τον οποίο κάποιες απομακρυσμένες κτήσεις εγκαταλείπονται προσωρινά από
τους κατόχους τους (π.χ. Λήμνος), οι μονές επανέρχονται και μάλιστα ζητούν
επικύρωση τίτλων κ.λπ. Ουσιαστική μεταβολή έχουμε κυρίως επί Σελήμ Β΄
(1568/69), με τις δημεύσεις.
Αντίστοιχα, οι χρονικές τομές που τέθηκαν κατά τη διαδικασία καταγραφής,

προκειμένου για την παραγωγή στατιστικών στοιχείων, αφορούν χονδρικά τους
αιώνες παρουσίας μιας κτήσης. Δηλαδή, κάθε αιώνας χωριστά (από τον 10ο ώς τον
15ο) συνιστά ξεχωριστή χρονική τομή, στην οποία καταγράφεται κάθε κτήση που
απαντάται έστω και για λίγο εντός του αιώνα αυτού. Οι συγκεκριμένες χρονικές
τομές κρίθηκαν πιο λειτουργικές από τις επιμέρους που είχαν αρχικά σχεδιαστεί,
και οι οποίες αφορούσαν ανάλογες ιστορικές τομές κάθε μονής χωριστά. Με τον
τρόπο αυτό, δημιουργείται ένας «κοινός παρονομαστής» για το σύνολο των
αθωνικών κτήσεων, ενώ όλα τα επιμέρους στοιχεία αποδίδονται στο κείμενο που
αφορά την κάθε μονή χωριστά.
Εκ των πραγμάτων, αποτελεί παραδοχή ότι δεν είναι δυνατό να

παρακολουθήσουμε ακριβώς την ιστορική διαδρομή μιας κτήσης (πλην
εξαιρέσεων), καθώς οι πηγές δεν επαρκούν. Αποδίδουμε στα στατιστικά μας απλώς
τον αιώνα στον οποίον έχει έστω και μικρή παρουσία. Για το λόγο αυτό, όταν π.χ.
έχουμε μαρτυρία ότι μια συγκεκριμένη κτήση υφίσταται ήδη στα 1303, δίνουμε
συμβατικά ως έτος απόκτησης το 1299, εικάζοντας πως υφίστατο ήδη από τον
προηγούμενο αιώνα.
[34]
Στις περιπτώσεις όπου αναφέρονται ήδη υφιστάμενες κτήσεις σε Χρυσόβουλλα
αμέσως μετά τη Λατινοκρατία (όπου οι μονές θέλησαν να κατοχυρώσουν με την
αποκατάσταση του κράτους τα παλιά τους δίκαια), εφόσον δεν υπάρχει άλλη
πληροφορία ή ένδειξη, καταγράφουμε συμβατικά ως έτος κτήσης το 1199, ώστε να
περάσουμε στον προηγούμενο αιώνα. Και τούτο διότι είναι απίθανο οι μονές να
προσάρτησαν σημαντικές κτήσεις στη διάρκεια της λατινικής κατάκτησης!
Παράδειγμα: χρυσόβουλλο Μιχαήλ Η΄ προς την Εσφιγμένου με κατοχύρωση
παλαιών και νέων κτήσεων, στα 1258. Όπου δεν αναφέρεται ή εννοείται νέα κτήση,
τότε σημειώνουμε το 1199 ως έτος κτήσης.
Έτερο παράδειγμα: Για κτήσεις των οποίων δεν παραδίδεται END DATE αλλά
μόνο μνεία ύπαρξης, π.χ. αναφέρεται ως υφιστάμενη σε Πρακτικό του 1320,
ισχύουν τα εξής:
Αν αναφέρεται σε πηγές της πρώιμης οθωμανικής περιόδου, δίνουμε END DATE

1500.
Αν είναι εξαρτήματα ήδη αφομοιωμένων κτήσεων που οι ίδιες είχαν δεδομένη

διάρκεια (π.χ. Μονή Λεοντίας/Θεσσαλονίκη – Μ. Ιβήρων, ώς τον 20ό αιώνα), τότε
θεωρούμε ότι και οι κτήσεις αυτές είχαν την ίδια τύχη (εκτός αν υπάρχει μαρτυρία
για το αντίθετο), και άρα δίνουμε επίσης 1500.
Αν είναι άλλες, ανώνυμες κτήσεις, εάν η αναφορά είναι μέχρι το α΄ τέταρτο του
αιώνα (π.χ. 1220), δίνουμε το τέλος του αιώνα (1300)˙ αν είναι αργότερα (π.χ. 1240
ή πιο μετά), τότε δίνουμε END DATE 1400 – Αν, τέλος, αυτό συμβαίνει στο 14ο αιώνα
και δεν υπάρχει μνεία αλλαγής καθεστώτος, τότε δίνουμε είτε 1500 είτε 1401, ώστε
να συνυπολογιστεί και ο 15ος, έστω και αν η κτήση υπήρξε για μικρό μόνο διάστημα
στη διάρκειά του (όπως συμβαίνει π.χ. τον 14ο-15ο, και κυρίως με τις κτήσεις που
συνίστανται σε ολόκληρα χωριά, των οποίων η κατοχή ουσιαστικά λήγει σιωπηρά
με την οθωμανική κατάκτηση, καθώς θεωρούνται πλέον κρατικές γαίες).
[35]
Χώρος
Η οργάνωση των κτήσεων σε «μείζονες περιοχές» για τις ανάγκες της καταγραφής
και οπτικής απόδοσης είναι συμβατική. Η διαίρεση αποτελεί μία μίξη των
σημερινών γεωγραφικών διαμερισμάτων με κάποιες ιδιαίτερες περιοχές, που
αποδίδονται ισότιμα. Π.χ. Αποδίδουμε Κεντρική ή Δυτική Μακεδονία αλλά όχι
Ανατολική, χάριν του Στρυμόνα ή Παγγαίου, καθώς πρόκειται για περιοχές μεγάλης
πυκνότητας, οπότε κρίθηκε λειτουργικότερη μια λεπτομερέστερη διαίρεση, όπως
ακριβώς αποδίδεται ξεχωριστά και η Χαλκιδική.
Οι εκτός Ελλάδος μείζονες περιοχές αποδίδονται κατά βάση με τα ιστορικά τους

ονόματα, ή με βάση τα καθιερωμένα στην έρευνα, ακόμη και αν η ιεράρχηση δεν
είναι απόλυτη. Π.χ.: Σερβία, Στρούμιτζα, Σκόπια, Ποταμός Ρέκα, Μελένικο,
Κωνσταντινούπολη, Προποντίδα, Ανατολική Θράκη κλ.π.
Οι γεωγραφικές συντεταγμένες που απαντώνται στη σχετική βιβλιογραφία

αντιμεπωτίζονται με προσοχή, καθώς ελάχιστες μόνο ανταποκρίνονται σε ακριβείς
υπολογισμούς. Για την ακρίβεια των συντεταγμένων ισχύει γενικώς η αρχή ότι,
εφόσον αφενός η εξέταση είναι μακροσκοπική και αφετέρου είναι αδύνατο να
οριστεί σημειακά μία κτήση με ακρίβεια (καθώς πρόκειται για πολύγωνο με
συγκεκριμένη γεωμετρία και έκταση), το γεωγραφικό στίγμα που καταγράφεται
είναι εξ ορισμού συμβατικό. Η ακρίβεια ωστόσο του στίγματος σε σχέση με ένα
υποτιθέμενο «κέντρο» μιας κτήσης είναι αρκετά ελαστική, τόσο διότι δεν κρίνεται
αναγκαίο στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής όσο και διότι τα στοιχεία της
έρευνας δεν επαρκούν γι’ αυτό (ελάχιστες κτήσεις είναι σαφώς ταυτισμένες στο
χώρο, και μόνο στο πλαίσιο μικρής κλίμακας μελετών, τοπικού χαρακτήρα).
Επιπλέον η έννοια του «κέντρου» μιας κτήσης είναι πολύ σχετική.
Κατά κανόνα, όπου είναι γνωστή η θέση μιας κτήσης από την επιμέρους έρευνα,
αυτή αποδίδεται με κατά προσέγγιση ζεύγος συντεταγμένων, μετά από έλεγχο σε
περιβάλλον δορυφορικής απεικόνισης. Σε άλλες περιπτώσεις, όπου οι πηγές αλλά
και η υπόλοιπη βιβλιογραφία σιωπούν, το στίγμα αποδίδεται και πάλι κατά
προσέγγιση αλλά με μεγαλύτερη ανοχή, πάντα ωστόσο εντός του επιτρεπτού
πλαισίου για την κλίμακα της χαρτογραφικής απόδοσης.
[36]
Ονοματολογία
Ως προς την ονοματολογία, καταγράφονται όλες οι διαθέσιμες ονομασίες μιας
κτήσης, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων από μεταγενέστερες πηγές, καθώς
αποδίδουν καθιερωμένες παραδοσιακά αποδόσεις. Συχνά διαπιστώνεται ότι οι
ίδιες οι πηγές δε διατηρούν μία μοναδική (ή «επίσημη») εκφορά, και άρα η επιλογή
της κύριας ονομασίας γίνεται με συμβατικά κριτήρια, όπως π.χ. η συχνότητά της.
Πέραν αυτής, καταγράφονται όλες οι άλλες εκδοχές, ως παράλληλες ονομασίες.
Τέλος, η «επίσημη» συμβατική ονομασία, βάσει της οποίας γίνεται και η κατάταξη
στον κατάλογο κτήσεων, είναι μία τεχνητή εκδοχή που εξυπηρετεί τις ανάγκες
καταγραφής και μόνον, και ιδίως την ανάγκη άμεσης ταύτισης αλλά και διάκρισης
από τυχόν παρόμοιες ονομασίες άλλων κτήσεων, τόσο της ίδιας μονής όσο και
άλλων στην ίδια περιοχή.
Στις περιπτώσειςκτήσεων που αναφέρονται στις πηγές χωρίς κάποια ονομασία,

αυτές αποδίδονται με τρόπο συμβατικό, βάσει της γεωγραφικής περιοχής (π.χ.
Ζίχνα 1).
Με τους παραπάνω τρόπους καλύπτονται ικανοποιητικά οι ανάγκες

καταγραφής και απόδοσης των κτήσεων. Το ζήτημα των ταυτίσεων με όρους
μνημειακής τοπογραφίας (όπου λαμβάνονται υπόψη και οι συνήθεις μετονομασίες
ήδη από τα Βυζαντινά χρόνια), παραμένει ωστόσο ανοιχτό, πέραν των ορίων της
παρούσας μελέτης.
Τύποι κτήσεων / μετοχίων

Παρά το γεγονός ότι μια κτήση σπανίως είναι μονοσήμαντη (υπό την έννοια ότι δεν
έχει μόνο έναν –και αυτόν σαφώς καθορισμένο– χαρακτήρα), για τις ανάγκες
καταγραφής ήταν αναγκαία μια κάποια τυποποίηση. Η τυποποίηση αυτή,
λαμβάνοντας υπόψη τα συνηθέστερα είδη κτήσεων, επιχείρησε την ομαδοποίησή
τους με τρόπο που να εκφράζει τον κύριο χαρακτήρα της καθεμιάς, επιτρέποντας
συγχρόνως την απόδοση των όποιων επιπλέον χαρακτηριστικών. Έτσι, ενώ στο
πεδίο Περιγραφή αποδίδονται όλες οι διαθέσιμες «λεπτές αποχρώσεις» μιας
κτήσης, η τυποποιημένη κατάταξη αποδίδει ιδιότητες που εμπίπτουν σε δύο
[37]
κύριους άξονες: τύπος & είδος. Στο πρώτο, οι κτήσεις χωρίζονται στις εξής
κατηγορίες: Αδιάγνωστες, Αστικές κτήσεις, Μονύδρια/Ναοί, Γαίες, Αυτούργια (όταν
πρόκειται μόνο ή κυρίως για εκτάσεις με αυτούργια), Εγκαταστάσεις
(δευτερογενούς κυρίως τομέα), Συνδυασμός χρήσεων και Άλλο.
Για λόγους αποκλειστικά στατιστικούς, κρίθηκε σκόπιμο οι κτήσεις που

περιλαμβάνουν σημαντικές εγκαταστάσεις λατρευτικού χαρακτήρα (μονύδριο,
ναό, αλλά όχι παρεκκλήσιο ή προσκυνητάριο) να αποδίδονται χωριστά. Έτσι,
καταγράφονται ως ξεχωριστές κτήσεις υπό την ένδειξη τύπου “Μονύδριο/Ναός”,
προκειμένου να διαφανεί ο παράλληλος λειτουργικός χαρακτήρας της κτήσης.
Αυτό ισχύει, όταν π.χ.ένα μετόχι διαθέτει και ναό σε κοντινή απόσταση, ή σε άλλο
χωριό που όμως υπάγεται στο μετόχι. Αν ωστόσο αυτοί οι ναοί βρίσκονται ως
δευτερεύοντες εντός της συγκεκριμένης και οριοθετημένης επικράτειας, τότε
αναφέρονται μόνο στην Περιγραφή. Παράδειγμα: το μετόχι Χ στη Λήμνο εμπεριέχει
μέσα στην έκτασή του τρεις ναούς, εκ των οποίων ο ένας είναι ο κύριος ναός του
μετοχίου΄ τότε, το μετόχι παίρνει το όνομα του κύριου ναού, ενώ οι άλλοι δύο
αναφέρονται απλώς στην Περιγραφή. Σε άλλη περίπτωση, όταν το μετόχι Χ έχει στη
δικαιοδοσία του και έναν άλλο ναό στο παρακείμενο χωριό (αλλά εκτός κύριας
επικράτειας), τότε ο ναός αυτός αναφέρεται χωριστά (και στην Περιγραφή φαίνεται
ότι ανήκει στην κτήση Χ).Τα παρεκκλήσια καταγράφονται και αυτά, μόνον όταν
είναι σαφές πως βρίσκονται σε άλλη περιοχή (και όχι δίπλα ή πολύ κοντά στην
κύρια εγκατάσταση), κάτι που προσθέτει νέο γεωγραφικό στίγμα και άρα συνιστά
σημαντική γεωγραφική πληροφορία.
Προφανώς, η τυπολογία στις κτήσεις δεν υπάρχει αφ’ εαυτής. Η όποια

τυπολογία αφορά τον τρόπο με τον οποίο μια μονή οργανώνει τις εκτάσεις αυτές
της μετά την απόκτησή τους, από άποψη χωροταξική, λειτουργική και
διαχειριστική. Εννοούμε εδώ πως –ιδίως σε ό,τι αφορά τις δωρεές– δεν είναι
δυνατό ο αποδέκτης να θέσει όρους στον δωρητή. Ο δεύτερος, προβαίνει σε
παραχώρηση μιας κτήσης με το σκεπτικό ότι αυτή θα μπορούσε να αποτελέσει
οικονομικό πόρο (με άμεση ή έμμεση εκμετάλλευση, με έσοδο ή πρόσοδο κ.λπ.).
Υπό την έννοια αυτή, δίνεται στις μονές ένα σύνολο στοιχείων με χαρακτηριστική
[38]
ποικιλία: γαίες σαφώς οριοθετημένες, αμπέλια και άλλα αυτούργια, πρόσοδοι σε
χρήμα ή / και είδος από κρατικές εγκαταστάσεις (αλυκές, μεταλλεία, τελωνεία
κ.λπ.), οικίες, καταστήματα, εργαστήρια, εγκαταστάσεις δευτερογενούς τομέα
(πατητήρια, ελαιοτριβεία, μύλοι κ.λπ.), ναοί σε χωριά (με ή χωρίς τα κτήματά τους
–που ενίοτε μετατρέπονται σε κανονικά «μετόχια», λόγω της ήδη υφιστάμενης
θρησκευτικής εγκατάστασης), καθώς και χωριά, ολόκληρα ή τμήματα αυτών, με
ποικίλες παραλλαγές ως προς το είδος και το ποσοστό της προσόδου. Συνήθως
πρόκειται για φορολογική πρόσοδο, ενώ οι ιδιόκτητες γαίες στην περιοχή
αναφέρονται με διαφορετικό τρόπο. Ωστόσο αυτό δεν είναι απολύτως σαφές σε
ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. οι δωρεές των Σέρβων στις περιοχές από τη
Στρούμιτζα και βορειότερα. Αυτές συνήθως συνίστανται σε ολόκληρα χωριά, αλλά
είναι δύσκολο να παρακολουθήσουμε το ακριβές είδος της παροχής, ελλείψει
συστηματικών Απογραφών όπως στις βυζαντινοκρατούμενες περιοχές, όπου
αποσαφηνίζονται συνήθως τα είδη και τα ποσά των προσόδων, καθώς και οι
φορολογούμενες εκτάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της
Μονής Παντελεήμονος, όπου οι Σέρβοι πρίγκηπες Δραγάσηδες αφιερώνουν μια
σειρά δεκάδων χωριών στην περιοχή της Στρούμιτζας. Σημειωτέον ότι λίγο
νωρίτερα ο ίδιος ο Κράλης Δουσάν είχε αφιερώσει στην περιοχή ένα μικρό αριθμό
χωριών, ενώ οι πριγκιπικές αυτές δωρεές αφορούσαν πολλαπλάσιες κτήσεις. Αν τα
χωριά αυτά καταγραφούν με τη λογική που υιοθετήθηκε για το σύνολο των μονών,
δίνεται μια εικόνα που πιθανόν να μην είναι απολύτως ακριβής, ιδίως σε σύγκριση
με τις κτήσεις άλλων μεγάλων μονών (π.χ. Λαύρας και Ιβήρων). Διότι, με τις δεκάδες
των χωριών αυτών, και υπολογίζοντας το δικαίωμα της μονής σε πραγματική
έκταση γης, η συνολική έκταση «δικαιοδοσίας» της καταλήγει να είναι κατά πολύ
μεγαλύτερη από εκείνη των πρώτων αθωνικών μονών (αν και αρκετοί ερευνητές
συμφωνούν ότι αυτό θα μπορούσε κάλλιστα να ισχύει - βλ. σχετικά, παρουσίαση
της Μονής Αγ. Παντελεήμονος και ειδικότερα τη Γεωγραφική Ανάλυση των
δεδομένων καταγραφής).
Με τα παραπάνω, καθίσταται σαφές ότι η διαδικασία τυποποίησης είναι ένα

συμβατικό αλλά απαραίτητο στάδιο της όλης εργασίας, προκειμένου να
[39]
«δαμαστεί» με κάποιον τρόπο η πληροφορία, ακόμη και αν ορισμένες φορές η
τυποποίηση αυτή δε βοηθά ιδιαίτερα την αποσαφήνιση της πλήρους εικόνας.
Οι παραπάνω κύριοι τύποι, σε αρκετές περιπτώσεις, είναι δυνατό να

αναλυθούν στα επιμέρους συστατικά τους ή, έστω, να δώσουν μια ακριβέστερη
εικόνα, ανάλογα με την πηγή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση
ανταλλαγής κτημάτων μεταξύ Μ.Λαύρας και Κράτους στα 1409, όπου φαίνεται η
δομή των κτήσεων της μονής: χωριά (κατοικημένα ή «παλαιοχώρια»), υδρόμυλοι,
ανεμόμυλοι, αμπέλια, περιβόλια, αρώσιμες γαίες, πάροικοι, δικαιώματα νερού
κ.λπ. Οι συνηθέστεροι επιμέρους τύποι αποδίδονται σε ενδεικτικό κατάλογο στο
Παράρτημα.
Γενικότερα, καταγράφοντας επικράτειες και όχι μεμονωμένα ακίνητα, οι τύποι

είναι κατά κανόνα μικτοί. Στις περιπτώσεις αυτές, πριμοδοτούμε συγκεκριμένους
τύπους για λόγους στατιστικούς, ενώ από τα υπόλοιπα αναγράφουμε την κύρια
χρήση, και τις υπόλοιπες στα περιγραφικά πεδία. Πριμοδοτούνται γενικώς τα κάθε
είδους θρησκευτικά καθιδρύματα, με την έννοια ότι κάθε μονύδριο ή ναός
καταγράφεται χωριστά, ως αυτόνομη εγγραφή. Κάποια από αυτά είναι οι έδρες
μετοχίων, ενώ κάποια άλλα απλώς υπάγονται σε αυτά ως δευτερεύουσες κτήσεις.
Ανεξάρτητα από αυτό, καταγράφοντας χωριστά, για να φανεί ποσοτικά η έμφαση
/ προτίμηση σε τέτοιες κτήσεις. Επίσης, όπου έχουμε ως κύριο τύπο «μονή»,
πριμοδοτείται αυτός έναντι των άλλων που δηλώνουν οικονομικές χρήσεις. Αυτά
αποδίδονται στην περιγραφή. Π.χ. εάν κάποιο μονύδριο μπορεί να είναι έδρα
μετοχίου που κατέχει αμπέλια, μύλους, εργαστήρια κ.λπ., ως τύπος θα αποδοθεί
απλώς η «μονή» και όχι τα υπόλοιπα, για τα οποία θεωρούμε αυτονόητο ότι
υφίστανται. Κατά κανόνα, κάθε μονύδριο ή ναός κατέχει (ως προίκα) κάποιες
μικρές έστω κτήσεις, και άρα αυτά συνήθως εννοούνται.
Σε ό,τι αφορά δε τις μεγάλες κτήσεις (εκατοντάδων μοδίων και άνω), εφόσον
δεν υπάρχουν αντίθετες ενδείξεις, αποδίδουμε κατά σύμβαση τύπο “Συνδυασμό”
(χρήσεων), θεωρώντας αυτονόητο ότι σε μια προβιομηχανική οικονομία με
κυρίαρχο ιδανικό την αυτάρκεια, είναι πολύ λογικό μια πολύ μεγάλη έκταση γης να
συνδυάζει και άλλες χρήσεις, πέραν της καλλιέργειας εποχικών μόνων ειδών.
[40]
Μεγέθη
Βασικό στοιχείο ποιοτικής κατανομής είναι η κατάταξη των κτήσεων βάσει
μεγέθους (που ουσιαστικά αφορά τις κτήσεις σε γη) και όχι άλλου είδους ακίνητα
(π.χ. μονύδρια, οικίες κ.λπ.).
Και εδώ, ήταν αναγκαία μια τυποποίηση, προκειμένου να αποδοθούν κάποιες

συμβατικές τάξεις μεγέθους, οι οποίες προέκυψαν σε δεύτερη φάση, μετά από τη
μελέτη των πηγών και αρκετές δοκιμαστικές προσπάθειες κατάταξης.
Οι τάξεις (βλ. και παρακάτω, στην Καταγραφή), πέραν των Αδιάγνωστων που
αποτελούν πολυπληθή κατηγορία, αφορούν αδρομερώς μικρές, μεσαίες, μεγάλες
και πολύ μεγάλες κτήσεις. Τα συμβατικά όρια που ορίστηκαν μετά από μελέτη των
εγγράφων, είναι: 100, 500 και 2.000 μόδιοι γης.
Συχνά οι πληροφορίες δεν επαρκούν για να συμπληρωθούν τα απαραίτητα

πεδία, όπως η έκταση εν προκειμένω. Όπου οι έμμεσες πληροφορίες το
επιτρέπουν, συμπεραίνουμε την έκταση ή τον τύπο από τα συμφραζόμενα. Έτσι,
όταν πρόκειται για ολόκληρο χωριό (ακόμη και αν η κτήση συνίσταται μόνο σε
φορολογικές προσόδους), συμπεραίνουμε κατηγορία μεγέθους 4 (δηλαδή άνω των
2.000 μοδίων).
Τρόποι κτήσης
Η καταγραφή των ποικίλων κτήσεων σε επικράτειες (αντί της αρχική απόπειρας
αναλυτικής καταγραφής ακινήτων), δεν επέτρεψε τη συνέχιση καταγραφής του
τρόπου απόκτησης ενός ακινήτου, καθώς σε μία μετοχιακή επικράτεια
περιλαμβάνονται κτήσεις που αποκτήθηκαν με ποικίλους τρόπους. Ενίοτε
αποτυπώνεται στην Περιγραφή ο τρόπος κτήσης του αρχικού ή του μεγαλύτερου
ακινήτου –εφόσον υπάρχουν οι σχετικές πληροφορίες– αλλά η πληροφορία αυτή
δεν μπορεί να αποδοθεί σε χωριστό πεδίο, εφόσον δεν χαρακτηρίζει το σύνολο της
επικράτειας.
[41]
Όταν πρόκειται για μαζικές κτήσεις ή μεγάλες εκτάσεις, τα έγγραφα συνήθως
αναφέρουν τον τρόπο κτήσης, τουλάχιστον της αρχικής. Είναι ωστόσο αδύνατο να
παρακολουθήσουμε τις όποιες μεταβολές στη συνέχεια λεπτομερώς.
[42]
VI.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ και ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
Αγγελάκος Αγγελάκος Β. (1921), Ἡ ἐν Ἁγίῳ Ὄρει Ἄθῳ Ἱερὰ

Μονὴ τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου, 1300-1921,
Θεσσαλονίκη.
Αναστασιάδης Aναστασιάδης B.(2002), Αρχείο της I. M.

Χιλανδαρίου. Επιτομές εγγράφων, Αθωνικά
Σύμμεικτα 9, Αθήνα: ΕΙΕ.
Βακαλόπουλος Βακαλόπουλος Α. Ε. (1939), Η παρά την

Θεσσαλονίκην βυζαντινή μονή του Χορταΐτου,
Επετηρίς της Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 15,
σσ. 281-288.
Βαμβακάς Βαμβακάς Δ. (1985), Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας,

Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1,
Αθήνα: ΕΙΕ.
Βασδραβέλλης Βασδραβέλλης Ι. Κ. (1973), Ανέκδοτα φιρμάνια

αφορώντα εις τα εν τη χερσονήσω Κασσάνδρας
και αλλαχού της Χαλκιδικής ευρισκόμενα μετόχια,
Μακεδονικά 13.
Βενιαμίν εκ Τουδέλης Βενιαμίν εκ Τουδέλης (1994), Το Βιβλίο των

Ταξιδιών στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική,
1159-1173 (επιμ. Μεγαλομμάτης Κ.), Αθήνα:
Στοχαστής.
[43]
Γαβριήλ Διονυσιάτης ΓΑΒΡΙΗΛ Αρχιμανδρίτης (1959), Η εν Αγίω Όρει
Ιερά μονή του Αγίου Διονυσίου, Αθήνα.
Γάσπαρης, Πρωτάτο Γάσπαρης X. (1991), Αρχείο Πρωτάτου. Επιτομές

μεταβυζαντινών εγγράφων, Αθωνικά Σύμμεικτα 2,
Αθήνα: ΕΙΕ.
Γάσπαρης, Αγροτικοί Γάσπαρης, Χ. (1995), Επαρχιακοί και αγροτικοί

δρόμοι δρόμοι στον ύστερο Μεσαίωνα (13ος-14ος αι.). Η
περίπτωση της Μακεδονίας και της Κρήτης.
Θησαυρίσματα 25, Βενετία, σσ. 49-60.
Γάσπαρης, Ελληνισμός Γάσπαρης Χ. 2008), Ο Ελληνισμός μετά την Άλωση

του 1204. Στο: Μοσχονάς Ν. Γ. (επιμ.), Η Τέταρτη
Σταυροφορία και ο Ελληνικός Κόσμος, ΕΙΕ/ΙΒΕ, Το
Βυζάντιο Σήμερα 5, Αθήνα, σσ. 269-286.
Γιαννακόπουλος Γιαννακόπουλος A. (2001) Αρχείο της I. M.

Σταυρονικήτα. Επιτομές εγγράφων, 1533-1800,
Αθωνικά Σύμμεικτα 8, Αθήνα: ΕΙΕ.
Γουναρίδης, Ξηροποτάμου Γουναρίδης Π. (1993), Αρχείο Ιεράς Μονής

Ξηροποτάμου. Επιτομές μεταβυζαντινών
εγγράφων, Αθωνικά Σύμμεικτα 3, Αθήνα: ΕΙΕ.
Γκράτζιου Γκράτζιου Ο. – Λούκος Χ. (επιμ.) (2009), Ψηφίδες.

Μελέτες Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Τέχνης στη
μνήμη της Στέλλας Παπαδάκη – Oekland,
[44]
Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης –
Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών.
Δημητριάδης, Δημητριάδης Β. (1980), Φορολογικές κατηγορίες

Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης, Μακεδονικά 20,
σσ. 375-462.
Δημητριάδης, Δημητριάδης Β. (1983), Τοπογραφία της

Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας
1430-1912, Θεσσαλονίκη.
Δημητριάδης, Δημητριάδης Β. (1996), Τα τουρκικά έγγραφα του

Τουρκικά έγγραφα Αγίου Όρους και η σημασία τους, στο: Το Άγιον
Όρος, Χθες, Σήμερα, Αύριο, Πρακτικά Διεθνούς
Συμποσίου (29 Οκτ.-1 Νοεμ. 1993), Θεσσαλονίκη:
Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μακεδονική
Βιβλιοθήκη Αρ. 84, σσ. 81-92.
Δημητριάδης, Δημητριάδης Ε.Π., Λαγόπουλος Α.-Φ., Τσότσος Γ.

Δρόμοι και κόμβοι (επιμ.) (1998), Ιστορική Γεωγραφία. Δρόμοι και
κόμβοι της Βαλκανικής από την αρχαιότητα στην
ενιαία Ευρώπη, Θεσσαλονίκη.
Δημητρόπουλος, Δημητρόπουλος Δ. (2011), Χριστιανικές μονές και

Μονές και αρχές περιφερειακές οθωμανικές αρχές. Στο: Κολοβός Η.
(επιμ.), Μοναστήρια, Οικονομία και πολιτική, Από
τους μεσαιωνικούς στους Νεώτερους χρόνους
(συλλογικός τόμος), Ηράκλειο-Ρέθυμνο:
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σσ. 191-205.
[45]
ΕΙΕ, Άθως ΕΙΕ/ΙΒΕ (1997), Ο Άθως στους 14ο-16ο αιώνες,
Ζαχαριάδου, Ζαχαριάδου Ε. (2011), Η ασφάλεια των

Ασφάλεια ναυτιλομένων ναυτιλομένων στο Αιγαίο και τα Μοναστήρια. Στο:
Κολοβός Η. (επιμ.), Μοναστήρια, Οικονομία και
πολιτική, Από τους μεσαιωνικούς στους
Νεώτερους χρόνους (συλλογικός τόμος),
Ηράκλειο-Ρέθυμνο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, σσ. 155-162.
Ζαχαρόπουλος Ζαχαρόπουλος Ν. (1981), Η Εκκλησία στην Ελλάδα

κατά τη Φραγκοκρατία, Θεσσαλονίκη.
Λάμπρος Λάμπρος Σ. ,ΝΕ 18 (1924), σ. 359-361
Θεοδωρίδης Θεοδωρίδης Π. (1981), Πίνακας τοπογραφίας του

Αγιορείτικου παραγωγικού χώρου, Κληρονομιά
13, Β', σσ. 331-430.
Θεοχαρίδης Θεοχαρίδης, Γ. Ι. (1954), Κατεπανίκια της

Μακεδονίας. Συμβολή εις την διοικητική ιστορίαν
και γεωγραφίαν της Μακεδονίας κατά τους μετά
την Φραγκοκρατίαν χρόνους, Μακεδονικά, παρ. 1,
Ιναλτζίκ Ιναλτζίκ, Χ. (1995), Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, Η

κλασική εποχή, 1300-1600, μτφ. Κοκολάκη Μ.,
Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
[46]
Καλπάκης, Μετόχια Καλπάκης Δ. (2015), Για μια μακροσκοπική
εξέταση του φαινομένου των μετοχίων:
Μεθοδολογικές Προσεγγίσεις. Στο: Η εξακτίνωση
του Αγίου Όρους στον ορθόδοξο κόσμο: τα
μετόχια – MountAthos: Spreading the Light to the
Orthodox World. The Metochia (Thessaloniki:
Aristotle University of Thessaloniki), σσ. 365-373.
Καντακουζηνός Schopen J. (ed.) (1828-1832), Ioannis Cantacuzeni

eximperatoris historiarum libri IV, 3 vols. Bonn.
Κάσδαγλη, Κιστερκιανοί Κάσδαγλη Α. (2011), NIHILSUBSOLENOVUM,

Ουδέν καινόν υπό τον Ήλιον, Σκέψεις περί την
Ιστοριογραφία με αφορμή τους Κιστερκιανούς
μοναχούς κατά τον κεντρικό Μεσαίωνα, Στο:
Νεώτερους χρόνους (συλλογικός τόμος), Ηράκλειο
- Ρέθυμνο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σσ.
31-51.
Κεκαυμένος Κεκαυμένος (1993), Στρατηγικόν (Εισαγωγή-

Μετάφραση: Δημ. Τσουγκαράκης, Επιμέλεια:
Θεόδ. Μωυσιάδης), Αθήνα: Εκδ. Κανάκη.
Κιουσοπούλου, Κιουσοπούλου Α. (2003), Η παρουσία των

Μοναστήρια στις πόλεις μοναστηριών μέσα στις πόλεις κατά τους
Παλαιολόγειους χρόνους. Στο: Μοσχονάς Ν.
[47]
(επιμ.) Χρήμα και αγορά στην εποχή των
Παλαιολόγων, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα: ΕΙΕ,
σσ. 273-282.
Κιουσοπούλου, Κιουσοπούλου Α. (2009), Η γεωγραφία των

Γεωγραφία μοναστηριών βυζαντινών μοναστηριών. Παρατηρήσεις για μια
τυπολογία. Στο: Γκράτζιου Ο. – Λούκος Χ.(επιμ.),
Ψηφίδες. Μελέτες Ιστορίας, Αρχαιολογίας και
Τέχνης στη μνήμη της Στέλλας Παπαδάκη –
Oekland, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης – Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών,
σσ. 95-106.
Κολοβός, Κολοβός Η. (2000), Χωρικοί και μοναχοί στην

Χωρικοί και μοναχοί οθωμανική Χαλκιδική, 15ος-16ος αιώνας. Όψεις
της οικονομικής και κοινωνικής ζωής στην
ύπαιθρο και η μονή Ξηροποτάμου, ανέκδ. διδ.
διατριβή, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη.
Κολοβός, Μοναστήρια Κολοβός Η. (επιμ.) (2011), Μοναστήρια,

Οικονομία και πολιτική, Από τους μεσαιωνικούς
στους Νεώτερους χρόνους (συλλογικός τόμος),
Κρήτης.
Κορδώσης, Δρόμοι Κορδώσης Μ. (1998), Οι δρόμοι από το Δυρράχιο

και την Αυλώνα προς την Ανατολή, σύμφωνα με
τον Άραβα γεωγράφο Idrisi. Στο: Δημητριάδης Ε.Π.
etal. (επιμ.), Ιστορική Γεωγραφία. Δρόμοι και
[48]
κόμβοι της Βαλκανικής από την αρχαιότητα στην
ενιαία Ευρώπη, Θεσσαλονίκη, σσ. 115-132.
Κοτζαγεώργης, Κοτζαγεώργης Φ. (2002), Η αθωνική μονή Αγίου

Μονή Αγίου Παύλου Παύλου κατά την οθωμανική περίοδο (τέλη 14ου
αι. – 1830), Θεσσαλονίκη: UniversityStudioPress.
Κοτζαγεώργης, Κοτζαγεώργης Φ. (2008), Ἀρχεῖο τῆς Ι.Μ. Ἁγίου

Αρχείο Αγίου Παύλου Παύλου, Ἐπιτομὲς ἐγγράφων 1010-1800, Ἀθωνικὰ
Σύμμεικτα 12, Ἀθήνα: ΕΙΕ.
Κοτζαγεώργης, Λήμνος Κοτζαγεώργης Φ. (2010), Τα Αγιορείτικα Μετόχια

στη Λήμνο. Στο: Γ. Κωνσταντέλλης (επιμ.), Λήμνος,
Εκκλησιαστική Κληρονομιά, τ. Α΄, Αθήνα, σσ. 108-
129.
Κοτζαγεώργης, Κοτζαγεώργης Φ. (2011), Τα Μοναστήρια ως

Τοπικές ελίτ οθωμανικές τοπικές ελίτ. Στο: Κολοβός Η. (επιμ.),
Μοναστήρια, Οικονομία και πολιτική, Από τους
μεσαιωνικούς στους Νεώτερους χρόνους
Κοτζαγεώργης, Κοτζαγεώργης Φ. (2011), Το Άγιον Όρος μέσα από

Οθωμανικά έγγραφα τα οθωμανικά έγγραφα του 15ου αιώνα, Στο: Το
Άγιον Όρος στον 15ο και 16ο αιώνα, Πρακτικά ΣΤ’
Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Αγιορειτικής
Εστίας, Θεσσαλονίκη.
[49]
Κοτζαγεώργης, Μακεδονία Κοτζαγεώργης Φ., Η Οθωμανική Μακεδονία (τελη
ΙΔ’ – τέλη ΙΖ’ αιώνα).
Κουμανούδη, Κουμανούδη Κ. (2011), Όψεις του Δυτικού

Δυτικός μοναχισμός Μοναχισμού στην Ελληνολατινική Ανατολή κατά
το Μεσαίωνα. Στο: Κολοβός Η. (επιμ.),
Κωνσταντέλλης Κωνσταντέλλης Γ. (επιμ.) (2010), Λήμνος,

Εκκλησιαστική Κληρονομιά, τ. Α΄, Αθήνα.
Λαΐου, Λαΐου, Α. (2006), Η αγροτική οικονομία (13ος –

Αγροτική οικονομία 15ος αιώνας), Στο: Λαΐου – Θωμαδάκη, Α. (επιμ.),
Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου, Αθήνα: ΜΙΕΤ, τ.
Α΄, σσ. 495-574.
Λαΐου, Ανταλλαγές Λαΐου, Α. (2006), Οικονομικές και μη Οικονομικε΄ς

Ανταλλαγές, Στο: Λαΐου – Θωμαδάκη, Α. (επιμ.),
Β΄, σσ. 448-469.
Λαΐου, Λαΐου, Α. (2006), Οικονομική σκέψη και

Οικονομική σκέψη ιδεολογία, Στο: Λαΐου – Θωμαδάκη, Α. (επιμ.),
Γ΄, σσ. 329-360.
[50]
Λαΐου, Επισκόπηση Λαΐου, Α. (2006),Επισκόπηση της Βυζαντινής
Οικονομίας, Στο: Λαΐου – Θωμαδάκη, Α. (επιμ.),
Γ΄, σσ. 361-389.
Λαΐου, Λαΐου – ΘωμαδάκηΑ. (1977), Peasant Society in

Peasant Society the Late Byzantine Empire. A Social and
Demographic Study, Princeton - New Jersey
(Ελληνικήμετάφραση:
ΗαγροτικήκοινωνίαστηνΎστερηΒυζαντινήΕποχή,
μετ. Α. Κάσδαγλη, Αθήνα 1987).
Λαΐου, Λαΐου – Θωμαδάκη Α. (1987),Η Αγροτική

Αγροτική κοινωνία Κοινωνία στην Ύστερη Βυζαντινή Εποχή, (μτφ. Αγλ.
Κάσδαγλη), Αθήνα: ΜΙΕΤ.
Λαΐου, Λαΐου, Α. (2003), Η διαμόρφωση της τιμής της γης

Τιμή της γης στο Βυζάντιο. Στο: Αβραμέα, Α. – Λαΐου, Α. –
Χρυσός, Ε. (επιμ.), Βυζάντιο, Κράτος και Κοινωνία
– Μνήμη Νίκου Οικονομίδη, Αθήνα: ΕΙΕ.
Λαΐου, Σχέσεις Λαΐου, Σ. (2011), Σχέσεις μοναχών και Χριστιανών

λαϊκών κατά την Οθωμανική περίοδο (15ος – αρχές
19ου). Στο: Κολοβός Η. (επιμ.), Μοναστήρια,
Οικονομία και πολιτική, Από τους μεσαιωνικούς
στους Νεώτερους χρόνους (συλλογικός τόμος),
[51]
Λάμπρος, Κατάλογος Λάμπρος Σ. (1895), Κατάλογος των εν ταις
βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών
κωδίκων, τ. Ι, Cambridge.
Λάμπρος, Πάτρια Λάμπρος Σ. (1912), Τα πάτρια του Αγίου Όρους,

Νέος Ελληνομνήμων 9 , Αθήνα, σσ. 116-161 & 205-
244.
Λουγγής Λουγγής Τ. (2003), Βυζαντινές λόγιες απόψεις

περί χρήματος και αγοράς το 14ο αιώνα. Στο:
Μοσχονάς Ν. (επιμ.) Χρήμα και αγορά στην εποχή
των Παλαιολόγων, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα:
ΕΙΕ, σσ. 349-363.
Μαυρομμάτης Μαυρομμάτης Λ. (1997), Το Άγιον Όρος κατά τον

ΙΔ’ αιώνα. Στο: Στο: ΕΙΕ/ΙΒΕ, Ο Άθως στους 14ο-16ο
αιώνες, Αθωνικά Σύμμεικτα 4, Αθήνα: ΕΙΕ, σσ. 13-
16.
Μελισσάκης Μελισσάκης Ζ. (2008), Αρχείο της Ι. Μ.

Εσφιγμένου, Επιτομές Μεταβυζαντινών
Εγγράφων, Ἀθωνικὰ Σύμμεικτα 11, Αθήνα: ΕΙΕ.
Μοσχονάς Μοσχονάς Ν. (επιμ.) (2003), Χρήμα και αγορά

στην εποχή των Παλαιολόγων, Πρακτικά
Συνεδρίου, Αθήνα: ΕΙΕ.
Μουστάκας, Βαλκάνια Μουστάκας Κ. (2015), Ιστορία των Μεσαιωνικών

Βαλκανίων, ΣΕΑΒ, Αθήνα.
[52]
Μουστάκας, Μουστάκας Κ. (1998), Το οδικό δίκτυο της Δυτικής
Οδικό Δίκτυο Μακεδονίας κατά το Μεσαίωνα (11ος-15ος
αιώνας). Στο: Δημητριάδης Ε.Π. etal. (επιμ.),
Ιστορική Γεωγραφία. Δρόμοι και κόμβοι της
Βαλκανικής από την αρχαιότητα στην ενιαία
Ευρώπη, Θεσσαλονίκη, σσ. 145-154.
Μπούρας Μπούρας, Χ., Απόψεις των βυζαντινών πόλεων

από τον 8ο έως τον 15ο αιώνα, Στο: Λαΐου –
Θωμαδάκη, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία του
Βυζαντίου, Αθήνα: ΜΙΕΤ, τ. Β΄, σσ. 193-230..
Μυλωνάς Μυλωνάς Π. (επιμ.)(2009),Β. Γ. Μπάρσκι, Τά

ταξίδια του στο Άγιον Όρος 1725-1726, 1744-
1745, Θεσσαλονίκη.
Νικολόπουλος Νικολόπουλος Π. - Οικονομίδης Ν. (1966), Ἱερὰ

Μονὴ Διονυσίου, Κατάλογος τοῦ Ἀρχείου,
Βυζαντινὰ Σύμμεικτα 1, Ἀθήνα: EIE.
Νυσταζοπούλου, Οδικό Νυσταζοπούλου - Πελεκίδου Μ. (1998), Το οδικό

δίκτυο δίκτυο της χερσονήσου του Αίμου και η σημασία
του κατά τους Μέσους Χρόνους (Γενικές
επισημάνσεις και προτάσεις έρευνας). Στο:
Δημητριάδης Ε.Π. et al. (επιμ.), Ιστορική
Γεωγραφία. Δρόμοι και κόμβοι της Βαλκανικής
από την αρχαιότητα στην ενιαία Ευρώπη,
Θεσσαλονίκη, σσ. 155-159.
[53]
Νυσταζοπούλου, Νυσταζοπούλου – Πελεκίδου Μ. (2008), Η τέταρτη
Σταυροφορία Σταυροφορία και οι επιπτώσεις στα Βαλκάνια. Στο:
Μοσχονάς Ν. Γ. (επιμ.), Η Τέταρτη Σταυροφορία και
ο Ελληνικός Κόσμος, ΕΙΕ/ΙΒΕ, Το Βυζάντιο Σήμερα 5,
Αθήνα, σσ. 383-400.
Οικονομίδης, Οικονομίδης, Ν. (2006), Η κρατική οικονομία των

Οικονομία προνομίων προνομίων Στο: Λαΐου – Θωμαδάκη, Α. (επιμ.),
Γ΄, σσ. 211-252.
Ορλάνδος Ορλάνδος Α. (1927), Μοναστηριακή

Αρχιτεκτονική, Αθήνα.
Παζαράς Παζαράς Θ. (1993), Επανομή. Ιστορία - Μνημεία -

Τοπογραφία, Θεσσαλονίκη.
Παπάγγελος, Γαλάτιστα Παπάγγελος Ι. Α. (1978), Συμβολή στην ιστορία

και αρχαιολογία της περιοχής της Γαλατίστης,
Χρονικά της Χαλκιδικής, 33-34, σσ. 63-87.
Παπάγγελος, Τορώνη Παπάγγελος Ι. Α. (1978), Δύο ομολογίες της

χώρας Συκιάς για την Τορώνη, Χρονικά της
Χαλκιδικής 33-34, σσ. 115-127.
Παπάγγελος, Καθέδρα Παπάγγελος Ι. Α. (1983), Προσπάθεια εντοπισμού

της 'Καθέδρας των Γερόντων', Μακεδονικά 23, σσ.
305-316.
[54]
Παπάγγελος, Ιερισσός Παπάγγελος Ι. Α. (1985), Ειδήσεις για τα ιβηρίτικα
μετόχια της Ιερισσού, Βυζαντινά 132 (1985), σσ.
1569-1618.
Παπάγγελος, Χαλκιδική Παπάγγελος Ι. Α. (1988), Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη.
Παπάγγελος, Σιμωνόπετρα Παπάγγελος Ι. (1991), Τα Μετόχια, Στο:

Παπαδόπουλος Σ. (επιμ.), Σιμωνόπετρα, Άγιον
Όρος, Αθήνα: ΕΤΒΑ.
Παπάγγελος, Ορμύλια Παπάγγελος Ι. Α. (1992), Ορμύλια. Ιερό Κοινόβιο

Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Η Ιστορία, Αθήνα,
σσ. 29-68.
Παπαγιάννης – Ιερομ. Παπαγιάννης Θ. – Ιερομ. Ελισαίος

Ελισαίος Σιμωνοπετρίτης (1994), Φυσικός Χώρος και
Μοναχισμός. Η διατήρηση της βυζαντινής
παράδοσης στο Άγιον Όρος, Ίδρυμα Γουλανδρή –
Χορν, Υλικό, φυσικό και πνευματικό περιβάλλον
στο Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Κόσμο,αρ. 2,
Αθήνα.
Παπαγιάννη Παπαγιάννη, Ε., Νομικοί θεσμοί και πρακτική σε

θέματα εκκλησιαστικής περιουσίας. Στο:
Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου, τ. Γ., σσ. 253-
266.
Παπαδημητρίου Παπαδημητρίου - Δούκας N. (2002), Αγιορειτικοί

θεσμοί 843-1912/13, Αθήνα - Kομοτηνή
[55]
(Forschungen zur Byzantinischen Rechtsgeschichte,
Athener Reihe 13).
Παπαχρυσάνθου, Παπαχρυσάνθου Δ. (1992), Ο Αθωνικός

Μοναχισμός μοναχισμός. Αρχές και Οργάνωση, Αθήνα: ΜΙΕΤ.
Παπαχρυσάνθου, Παπαχρυσάνθου Δ. (1997), Ιερά Μονή

Ξενοφώντος Ξενοφώντος: ιστορική έρευνα των αθωνικών
πηγών (10ος – 15ος αιών), Άγιον Όρος.
Παπαχρυσάνθου, Παπαχρυσάνθου Δ. (1998), H διοίκηση του Aγίου

Διοίκηση Όρους (1600-1927). Σύντομη ιστορική
επισκόπηση, Αθωνικά Σύμμεικτα 6, Aθήνα: ΕΙΕ.
Πάρδος Πάρδος Ἀ. (1998), Ἀρχεῖο τῆς Ι.Μ. Παντοκράτορος,

Ἐπιτομὲς ἐγγράφων, 1039-1801, Μέρος Α᾽,
Ἀθωνικὰ Σύμμεικτα 5, Ἀθήνα: EIE.
Πέννα Πέννα Β. (2003), Χρήμα και αγορά στην εποχή των

Παλαιολόγων (13ος-15ος αι.). Στο: Μοσχονάς Ν.
(επιμ.) Χρήμα και αγορά στην εποχή των
Παλαιολόγων, Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα: ΕΙΕ,
σσ. 375-384.
Πεντζίκης Πεντζίκης Ν.Γ. (2003), Άγιον Όρος, τ. 2, Αθήνα:

Explorer.
[56]
Σακελλαρίου Σακελλαρίου Ε. (2011), Τα Μοναστήρια στη
Μεσαιωνική Δύση, Οι σχέσεις τους με την
πολιτική και την οικονομία (8ος-11ος αιώνας). Στο:
Νεώτερους χρόνους (συλλογικός τόμος),
Σηφουνάκης Σηφουνάκης Ν. (1993), Μια άγνωστη

αρχιτεκτονική: Οι μάντρες στη Λήμνο και στα άλλα
νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου (2η έκδοση),
Αθήνα.
Σιδηρόπουλος Σιδηρόπουλος Γ. (2000), Άγιον Όρος. Αναφορές

στην ανθρωπογεωγραφία, Αθήνα: Καστανιώτης.
Σμυρλής, Μοναστήρια Σμυρλής Κ. (2011), Τα μοναστήρια στο Ύστερο

Βυζάντιο. Οικονομικός ρόλος και σχέσεις με το
κράτος (13ος-15ος αιώνας). Στο: Κολοβός Η. (επιμ.),
Σμυρνάκης Σμυρνάκης Γ. (1988), Το Άγιον Όρος, Καρυές

(φωτογρ. ανατ. από την έκδοση του 1903,
συμπληρωμένη με ευρετήριο ονομάτων).
[57]
Τσαρούχας Τσαρούχας Ι. - Μπονόβας Ν. (2013), Τα μετόχια
Γιενίκιοϊ, Αγιασμάτ(ι), Προβίστα της μονής
Παντοκράτορος Αγίου Όρους στην περιοχή των
Σερρών. Στο:Οι Σέρρες και η περιοχή τους από την
Οθωμανική κατάκτηση μέχρι την σύγχρονη εποχή.
Πρακτικά Συνεδρίου, Β´ τόμος, Σέρρες, σ. 593-628.
Τσιοράν Τσιοράν Γ. (1938), Σχέσεις τῶν Ρουμανικῶν χωρῶν

μετὰ τοῦ Ἄθω καὶ δὴ τῶν μονῶν Κουτλουμουσίου,
Λαύρας, Δοχειαρίου καὶ Ἁγίου Παντελεήμονος ἢ
τῶν Ῥώσων, Athènes.
Τσότσος, Μακεδονία Τσότσος Γ. (2011), Ιστορική Γεωγραφία της

Δυτικής Μακεδονίας: Το Οικιστικό Δίκτυο, 14ος-
170ς αιώνας.
Φειδάς Φειδάς Β. (1996), Μοναχισμός και κόσμος. Στο:

Τάσεις του Ορθόδοξου Μοναχισμού, Πρακτικά
Διεθνούς Συμποσίου στο πλαίσιο του έργου «Οι
δρόμοι του ορθόδοξου μοναχισμού: Πορευθέντες
μάθετε». Συμβούλιο της Ευρώπης, Αθήνα: ΥΠΠΟ,
σσ. 40-52.
Χαριζάνης, Μοναχισμός Χαριζάνης Γ. (2003), Ο μοναχισμός στη Θράκη κατά

τους Βυζαντινούς αιώνες, Θεσσαλονίκη: Γιαχούδης.
Χαριζάνης, Αθωνική Χαριζάνης Γ. (2007), Η ίδρυση και οι απαρχές

Πολιτεία
λειτουργίας της Αθωνικής Πολιτείας,
Θεσσαλονίκη: Σταμούλης.
[58]
Χαριζάνης, Κτήματα Χαριζάνης Γ. (2016), Κτήματα (μετόχια) των
Αθωνικών μονών στη Βυζαντινή Θράκη (11ος – 15ος
αι.), Βυζαντιακά, 33, σσ. 173-189.
Χαριζάνης, Αλάτι Χαριζάνης Γ. (2017), Το Αλάτι, οι Αλυκές και οι

Αλυκάριοι της Θεσσαλονίκης στα τελευταία
βυζαντινά χρόνια, Μακεδονικά, 42, σσ. 67-78.
Χαριζάνης, Εποικισμοί Χαριζάνης Γ. (2017), Εποικισμοί και Εγκαταστάσεις

Πληθυσμών στη Θράκη κατά τους Βυζαντινούς
Αιώνες. Στο: Βαρβούνης Μ. – Τσιγάρας Γ. – Βόγλη Ε.
(επιμ.), Διεπιστημονικές Διαδρομές από το Παρόν
στο Παρελθόν, σσ. 483-496.
Χαριζάνης, Η περιοχή των Χαριζάνης Γ. (2017), Η περιοχή των λιμνών Αγίου

Λιμνών
Βασιλείου (Λαγκαδά) και Βόλβης κατά τους
τελευταίους Βυζαντινούς αιώνες (11ος-15ος). Τα
Αθωνικά Μετόχια, Θεσσαλονίκη: Σταμούλης.
Χαριζάνης, Παπίκιον Χαριζάνης Γ. (2017), Παπίκιον – Γάνος – Παρόρια.

Τα περίλαμπρα μοναστικά κέντρα της Βυζαντινής
Θράκης. Στο: Βαρβούνης Μ. (επιμ.), Περίλαμπρον.
Τιμητικό Αφιέρωμα στον Μακαριώτατο
Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, κ.
Ιερώνυμο Β΄, σσ. 63-72.
Χειλάς Χειλάς Χ. (2002), Ο παραθαλάσσιος πύργος και ο

μπαρμπακάς του αρσανά της Ιεράς Μονής
Καρακάλλου. Στο: ΚΕΔΑΚ, Οι πύργοι του Αγίου
Όρους, Θεσσαλονίκη, σσ. 118-121.
Χρυσοχοΐδης, Χρυσοχοΐδης Κ. (1981), Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Παύλου,

Αγίου Παύλου Κατάλογος του Ἀρχείου, Σύμμεικτα 3, Αθήνα: ΕΙΕ.
[59]
Χρυσοχοΐδης, Χρυσοχοΐδης Κ. – Γουναρίδης Π. (1985), Ιερά
Αρχείο Καρακάλλου Μονή Καρακάλλου, Κατάλογος του Αρχείου,
Χρυσοχοΐδης, Γεννάδιος Χρυσοχοΐδης Κ. (1998), Τα οικονομικά των

επισκόπων στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα
και η περίπτωση του Γενναδίου Σερρών,
Σύμμεικτα, 12, Αθήνα: ΕΙΕ, σσ. 271-316.
Χρυσοχοΐδης, Βατοπεδίου Χρυσοχοΐδης Κ. (1996), H μονή Bατοπεδίου από

την οθωμανική κατάκτηση ώς τον 20ό αι. Στο: Iερά
Mεγίστη Mονή Bατοπεδίου. Παράδοση-Iστορία-
Tέχνη, Aθήνα, σσ. 54-71 και 322-325.
Χρυσοχοΐδης, Χρυσοχοΐδης Κ. (1998), Iστορία Mονής

Παντοκράτορος Παντοκράτορος. Στο: Eικόνες της Mονής
Παντοκράτορος, Άγιον Όρος, σσ. 17-39 και σημ.
σσ. 334-337.
Χρυσοχοΐδης, Ξενοφώντος Χρυσοχοΐδης Κ. (1998), Iστορία Mονής

Ξενοφώντος. Στο: Iερά Mονή Ξενοφώντος. Eικόνες,
Άγιον Όρος, σσ. 17-44 και σημ. σσ. 274-281.
Χρυσοχοΐδης, Χρυσοχοΐδης Κ. (2011), Ιστορικό Διάγραμμα της

Ιστορία Καρακάλλου Μονής. Στο: Τσιγαρίδας Ε. (επιμ.), Εικόνες Ιεράς
Μονής Καρακάλλου, Άγιον Όρος, σσ. 17-86.
Χωνιάτης Χωνιάτης Νικήτας (1975), Χρονικὴ Διήγησις, (εκδ.:

Van Dieten, J. L.), Βερολίνο.
[60]
Antoniadis, Villages Antoniadis – Bibicou A. (1965), Villages désertés
en Grèce, un bilan provisoire.Στο: Villages désertés
et histoire éconimique, XIe-XVIIIe siècles, Paris, σσ.
343-417.
Actes ROSSIKON ActesROSSIKON:AklyrusskagonasvjalomAfonemon

astyrjasv.Panteleimona, Kiev, 1873.
Alexander, Confiscation Alexander J. (1997), The Lord Giveth and the Lord
Taketh Away: Athos and the Confiscation Affair of
1568-1569. Στο: ΕΙΕ/ΙΒΕ, Ο Άθως στους 14ο-16ο
αιώνες, Αθωνικά Σύμμεικτα 4, Αθήνα: ΕΙΕ, σσ. 149-
200.
Bakirtzis, Thrace Bakirtzis C., Zekos N. and Moniaros X. (eds.)

(2011), Byzantine Thrace. Evidence and Remains,
Proceedings of the 4th International Symposium on
Thracian Studies, Byzantinische Forschungen –
Internationale Zeitschrift für Byzantinistik, Band
XXX, Amsterdam: Verlag Adolf M. Hakkert.
Bakirtzis, Monasteries Bakirtzis Ch. (1996), Byzantine monasteries in

Eastern Macedonia and Thrace (Synaxis, Mt
Papikion, St John Prodromos Monastery). Στο:
Bryer A. and Cunningham M. (eds.), Mount Athos
and Byzantine Monasticism; Papers from the
Twenty-eighth Spring Symposium of Byzantine
Studies, Birmingham (March 1994), σσ. 47-54.
[61]
Bakirtzis, Preface Bakirtzis C. (2011), Preface. Στο: Bakirtzis C. et al.
(eds.) Byzantine Thrace. Evidence and Remains,
XXX, Amsterdam: Verlag Adolf M. Hakkert, σσ. 1-9.
Bartussis Bartussis, M. C. (2012), Land and Privilege in

Byzantium; The Institution of Pronoia, Cambridge:
University Press.
Beck Beck H. G. (1992),Η Βυζαντινή Χιλιετία, Αθήνα:

ΜΙΕΤ.
Beihammer Beihammer A., Parani M. and Schabel C. (eds.)

(2008), Diplomatics in the Eastern Mediterranean
1000-1500, Leiden-Boston: Brill.
Bellier, Paysages Bellier P., Bondoux R.-C., Cheynet J.-Cl., Geyer B.,
Grélois J.-P., Kravari V. (1986), Paysages de
Macédoine, leurscaractères, leurévolution à
travers les documents et les récits des voyageurs,
présentés par J. Lefort (Travaux et
MémoiresMonographies 3), Paris.
[62]
Belke Belke K. (2002), Roads and travel in Macedonia
and Thrace in the middle and late Byzantine
period. Στο: Macrides R. (ed.), Travel in the
Byzantine World, Papers from the Thirty-fourth
Spring Symposium of Byzantine Studies,
Birmingham, April 2000, Ashgate, England-USA, σσ.
73-90.
Bodnar Bodnar E. and Mitchell C. (eds.) (1976), Cyriacus of

Ancona's Journeys in the Propontis and the
Northern Aegean 1444-1445, Philadelphia.
Bogdanović, Tower Bogdanović J. (2012), Life in a Late Byzantine Tower:

Examples from Northern Greece. Στο: Johnson M. –
Ousterhout R. – Papalexandrou A. (eds.),
Approaches to Byzantine Architecture and its
Decoration, Studies in Honor of Slobodan Ćurcić, σσ.
187-202.
Bompaire, XEROPOTAMOU Bompaire J. (1964), Actes de XEROPOTAMOU.

Archives de l'Athos III, Paris 1964, Paris.
Bompaire, VATOPEDI I Bompaire J., Lefort J., Kravari V., Giros C. (2001),
Actes de VATOPEDI I Des origines à 1329, Archives
de L'Athos XXI, Paris Rouillard G. et CoIIomp P.
(1937), Archives de l’ Athos I, Actes de LAVRA (897-
1178), Paris.
[63]
Bryer, Agriculture Bryer A. (1986), Byzantine Agricultural
Implements: The Evidence of Medieval Illustrations
of Hesiod's "Works and Days", The Annual of the
British School at Athens, v. 81 σσ. 45-80.
Bryer, Continuity and Bryer A. and Lowry H. (eds.) (1986), Continuity

Change and Change in Late Byzantine and Early Ottoman
Society (Papers given at a symposium at
Dumbarton Oaks in May 1982).
Bryer, Athos Bryer A. and Cunningham M. (eds.) (1996), Mount

Athos and Byzantine Monasticism; Papers from the
Twenty-eighth Spring Symposium of Byzantine
Studies, Birmingham (March 1994).
Carter Carter F.W. (ed.) (1977), An Historical Geography

of the Balkans, London-New York-San Francisco:
Academic Press.
Charanis Charanis P. (1948), The Monastic Properties and

the State in the Byzantine Empire, Dumbarton
Oaks Papers, v. 4 σσ. 51, 53-118.
Delibasi Delibasi M. (1996), The Via Egnatia and Selânik

(Thessalonika) in the 16th Century. Στο:
Zachariadou E. (επιμ.), The Via Egnatia under
Ottoman Rule, Ρέθυμνο, σσ. 67-84.
[64]
Demetriades, Demetriades V. (1997), Athonite Documents and
Athonite Documents the Ottoman Occupation, ΟΆθωςστους 14ο-
16οαιώνες, ΑθωνικάΣύμμεικτα 4, σσ. 41-67.
De Rosen De Rosen Ε. (2019), The silk industry of Middle

Byzantine Boeotia, Diogenes, 7, Society for the
Students at the Centre for Byzantine, Ottoman and
Modern Greek Studies, University of Birmingham,
σσ. 30-48.
Deseille DeseilleP.(χ.χ.), Το Ευαγγέλιο στην έρημο.

Συνοπτική θεώρησις της ιστορίας του
Μοναχισμού, Αθήνα: Εκδόσεις Τήνος.
Dimitriades, Chalkidiki Dimitriades, V. (1986), Ottoman Chalkidiki: An

area in Transition. Στο: Bryer, A. and Lowry, H.
(eds.), Continuity and Change in Late Byzantine
and Early Ottoman Society, Dumbarton Oaks.
Dimopoulos Dimopoulos I. (2009), Trade of Byzantine red

wares, end of the 11th - 13th centuries. Στο:
Mundell Mango Μ. (ed.), Byzantine Trade, 4th –
12th centuries; The Archaeology of Local, Regional
and International Exchange, Papers of the Thirty-
eighth Spring Symposium of Byzantine Studies, St
John's College, University of Oxford, March 2004,
Society for the Promotion of Byzantine Studies
Publications 14, σσ. 179-190.
[65]
Fotić, Hilandar Fotić A. (2000), Sveta Gora I Hilandar u
Osmanskomcarstvu XV–XVII vek [Mount Athos and
Hilandar in the Ottoman Empire (15-17th
Centuries)], Belgrade: Institute for Balkan Studies,
Monastery of Hilandar, Holy Synod of Serbian
Orthodox Church.
Frazier Frazier A. and Nold P. (eds.) (2015), Essays in

Renaissance Thought and Letters, Leiden-Boston:
Brill.
Giros Giros C. (2003), Présenceathonite à Thessalonique,

XIIIe-XVe siècles, Dumbarton Oaks Papers 57, σσ.
265-278.
Gounaris Gounaris B.C. (ed.) (2015), Mines, Olives and

Monasteries. Aspects of Halkidiki’s Environmental
History, Thessaloniki: Epikentro& Pharos.
Grecu Grecu V. (1958),Ducas, Istoria Turco-Byzantina

(1341-1462), ScriptoresByzantini I, Bucarest.
Grujic GrujicR. (1955),

LesbiensseigneuriauxRussesenSerbieauXIVeetXVes
iècle, Историјскичасопис 5 (1954-1955), Beograd,
σσ. 53-77.
[66]
Günsenin, Ganos wine Günsenin N. (2009), Ganos wine and its circulation
in the 11th century. Στο: Mundell Mango Μ. (ed.),
Byzantine Trade, 4th – 12th centuries; The
Archaeology of Local, Regional and International
Exchange, Papers of the Thirty-eighth Spring
Symposium of Byzantine Studies, St John's College,
University of Oxford, March 2004, Society for the
Promotion of Byzantine Studies Publications 14, σσ.
145-153.
Günsenin, Medieval trade Günsenin N. (2002), Medieval trade in the Sea of

Marmara: the evidence of shipwrecks. Στο:
Macrides R. (ed.), Travel in the Byzantine World,
Papers from the Thirty-fourth Spring Symposium of
Byzantine Studies, Birmingham, April 2000,
Ashgate, England-USA, σσ. 125-135.
Haldon, Limnos Haldon J. (1986), Limnos, Monastic Holdings and

the Byzantine State: ca. 1261-1453.Στο: Bryer A.
and Lowry H. (eds.) (1986), Continuity and Change
in Late Byzantine and Early Ottoman Society
(Papers given at a symposium at Dumbarton Oaks
in May 1982), σσ. 161-188.
Haldon, Roads Haldon J. (2002), Roads and Communications in the

Byzantine Empire: Wagons, Horses, and Supplies.
Στο: Pryor J.H. (ed.), Logistics of Warfare in the Age
of the Crusades, Sydney: Ashgate, σσ. 131-158.
[67]
Haldon, Provincial Elites Haldon J. (2008), Provincial Elites, Central
Authorities: Problems in Fiscal and Military
Management in the Byzantine State. Στο: Forsén B.
και Salmeri G. (eds.), The Province Strikes Back;
Imperial Dynamics in the Eastern Mediterranean,
Helsinki, σσ. 157-185.
Haldon, Social Elites Haldon J. (2008), Social Élites, Wealth and Power.
Στο: Haldon J. (ed.), The Social History of Byzantium,
σσ. 168-211.
Harvey Harvey Α. (1996), The monastic economy and

imperial patronage from the tenth to the twelfth
centuries. Στο: Bryer A. and Cunningham M. (eds.),
Mount Athos and Byzantine Monasticism; Papers
from the Twenty-eighth Spring Symposium of
Byzantine Studies, Birmingham (March 1994), σσ.
91-97.
Hoyle Hoyle R. W. (1995), The Origins of the Dissolution

of the Monasteries, The Historical Journal, v. 38
σσ. 275-305.
[68]
Janin Janin R. (1975), Les églises et les monastères des
grands centresbyzantins (Bithynie, Hellespont,
Latros, Galèsios, Trébizonde, Athènes,
Thessalonique), Paris.
Jacoby, Silk Jacoby D. (1997), Silk crosses the Mediterranean.

Στο: Airaldi G. (ed.), Le vie del Mediterraneo. Idee,
uomini, oggetti (secoli XI-XVI), Università degli
studi di Genova, Collana dell' Istituto di storia del
medioevo e della espansione europea 1, Genoa.
Jacoby, Chrysobull Jacoby D. (2002), The chrysobull of Alexius I

Comnenus to the Venetians: the date and the
debate, Journal of Medieval History 28, σσ. 199-
204.
Jacoby, Foreigners Jacoby D. (2003), Foreigners and the Urban

Economy in Thassalonike, ca. 1150-ca. 1450,
Dumbarton Oaks Papers 57, σσ. 85-132.
Jacoby, Expansion Jacoby D. (2009), Venetian commercial expansion

in the eastern Mediterranean, 8th – 11th centuries.
Στο: Mundell Mango Μ. (ed.), Byzantine Trade, 4th
– 12th centuries; The Archaeology of Local, Regional
[69]
Jacoby, Social Elite Jacoby D. (2015), The Byzantine Social Elite and
the Market Economy, Eleventh to Mid-Fifteenth
Century. Στο: Frazier A. and Nold P. (eds.), Essays
in Renaissance Thought and Letters, Leiden-
Boston: Brill, σσ. 67-86.
Jacoby, Maritime Trade Jacoby D. (2017), Byzantine maritime trade, 1025–

1118. Στο: Bernard Flusin Β. (ed.), Autour du
Premier humanisme byzantine, Τravaux et
Μémoires 21/2, σσ. 627-648.
Jaubert, Edrisi Jaubert P. A. (1836-1840), Géogrpahie d’ Édrisi;

Traduite de l’ Arabe en Français, D’ après deux
manuscrits de la Bibliothèque du Roi et
accompagnée de notes, 2 Tomes, Paris.
Kalpakis, Athonic estates Kalpakis D. (2018), Church and Productive Space

from late Byzantium tothe Ottoman reality: the
case-study of athonic estates,
Historicogeographica 16-17 (2018), Athens-
Ioannina, σσ. 123-137.
Kašic Kašic D. (1976),

КашићДушан, ДеспотЈованУгљешакаоктиторсве
тогорскогманастираСимонпетре», Богословље
20, с. 29-63, Београд / Kasic D. Despot Jovan
Ugljesa as founder of the Athonite monastery of
Simonpetra, Bogoslovija 20, Belgrad.
[70]
Kazhdan, Economy Kazhdan A. (1993), State, Feudal, and Private
Economy in Byzantium, Dumbarton Oaks Papers, v.
47, σσ. 83-100.
Kingsley Kingsley S. (2001), Decline« in the ports of

Palestine in late antiquity. Στο: Lavan L. (ed.),
Recent Research in Late-Antique Urbanism. Journal
of Roman Archaeology Supplementary Series
42, Portsmouth, σσ. 69-88.
Kitsikopoulos Kitsikopoulos H. (ed.) (2012), Agrarian Change and

Crisis in Europe, 1200-1500, New York -London-
Routledge.
Koder, Metochia Koder J.(1967), Die Metochia der Athos-Klöster auf

Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der
Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft 16,
σσ. 211-224.
Koder, Chalkidike Koder J. (1968), Ein Athos pilgerdes 19.

Jahrhunderts bei den metochia der Chalkidike,
Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen
Gesellschaft 17, σσ. 117-125.
Koder, Κεντρικοί τόποι Koder J. (1998), Για μια εκ νέου τοποθέτηση της
«θεωρίας των κεντρικών τόπων»: το παράδειγμα
της μεσοβυζαντινής Μακεδονίας. Στο:
Δημητριάδης Ε.Π. etal. (επιμ.), Ιστορική
Γεωγραφία. Δρόμοι και κόμβοι της Βαλκανικής
[71]
από την αρχαιότητα στην ενιαία Ευρώπη,
Koder, Χώρος Koder J. (2005), Το Βυζάντιο ως χώρος. Εισαγωγή

στην Ιστορική Γεωγραφία της Ανατολικής
Μεσογείου στη Βυζαντινή Εποχή, Θεσσαλονίκη.
Koder, Maritime Trade Koder J. (2002), Maritime trade and the food
supply for Constantinople in the middle ages. Στο:
Macrides R. (ed.), Travel in the Byzantine World,
Papers from the Thirty-fourth Spring Symposium of
Byzantine Studies, Birmingham, April 2000,
Ashgate, England-USA, σσ. 109-124.
Kolovos, Çiftlik-Holding Kolovos Ε. (2005), Christian Influence and the

advent of the Europeans. Negotiating for State
Protection: Çiftlik-Holding by the Athonite
Monasteries (Xeropotamou Monastery, Fifteenth-
Sixteenth C.). Στο: C. Imber, K. Kiyotaki and R.
Murphey (eds.), Frontiers of Ottoman Studies:
State, Province, and the West, v. II.
Kolovos, Halkidiki Kolovos E. and Kotzageorgis Ph.,Halkidiki in the

Early Modern Period: Towards an Environmental
History. Στο: Gounaris B. (ed.), Mines, Olives and
Monasteries: Aspects of Halkidiki's Environmental
History, σσ. 123-161.
[72]
Kolovos, RuralSocieties Kolovos E. (ed.) (2015), Ottoman Rural Societies
and Economies, Ρέθυμνο: Crete University Press.
Kolovos, Peasants Kolovos E. (2015), Bringing the Peasants Back In?

Στο: Elias Kolovos (ed.),Ottoman Rural Societies
and Economies, Ρέθυμνο: Crete University Press,
2015, σσ. XIII-XXIII.
Kondyli, Lemnos Kondyli F. (2010), Tracing Monastic Economic

Interests and Their Impact on the Rural Landscape
of Late Byzantine Lemnos, Dumbarton Oaks, v. 64,
σσ. 129-150.
Kotzageorgis, Kotzageorgis Ph. (2003), Limitations in the study of

Ottoman documents Ottoman documents in monastery archives. The
case of the Athonite Monastery of St. Paul, in:
Balkanlar ve İtalya'da Şehir ve Manastır
Arşivlerindeki Türkçe Belgeler Semineri, Ankara.
Kravari, PHILOTHEOU Kravari V. (1987), Nouveaux documents du

monastère de Philothéou, Travaux et Mémoires10,
σσ. 261-356. Planches I-XIII.
Kravari, Villes et villages Kravari V. (1989), Villes et villages de Macédoine

occidentale, Paris.
Kravari, PANTOCRATOR Kravari V. (1991), Actes du

PANTOCRATOR, Archives de l’Athos XVII, Paris.
[73]
Kuelzer Kuelzer A. (2011), The Byzantine Road System in
Eastern Thrace: Some Remarks. Στο: Bakirtzis C. et
al. (eds.) Byzantine Thrace. Evidence and Remains,
XXX, Amsterdam: Verlag Adolf M. Hakkert, σσ.
179-201.
Laiou, Economy Laiou-Thomadakis A. E. (1980/1981), The

Byzantine Economy in the Mediterranean Trade
System; Thirteenth-Fifteenth Centuries,
Dumbarton Oaks Papers, v. 34/35, σσ. 177-222.
Laiou, Law and Society Laiou A. and Simon D. (eds.) (1994), Law and
Society in Byzantium: Ninth-Twelfth Centuries,
Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
Laiou, Thrace Laiou A.E. (2011), Introversion and Extroversion,

Autarky and Trade: Urban and Rural Economy in
Thrace during the Byzantine period.Στο: Στο:
Bakirtzis C. et al. (eds.) Byzantine Thrace. Evidence
and Remains, Proceedings of the 4th International
Symposium on Thracian Studies, Byzantinische
Forschungen – Internationale Zeitschrift für
Byzantinistik, Band XXX, Amsterdam: Verlag Adolf
M. Hakkert, σσ. 11-40.
[74]
LAMBROS LAMBROS S., Catalogue, I, αρ. 2017 και 2027.
(Αναφέρεται σε σημειώσεις χειρογράφων της
Εσφιγμένου)
Lawless Lawless R.I. (1977), The Economy and Landscapes

of Thessaly During Ottoman Rule. Στο: Carter F.W.
(ed.) An Historical Geography of the Balkans,
London-New York-San Francisco: Academic Press,
σσ. 501-533.
Lefort, ESPHIGMENOU Lefort J. (1973), Actes d' ESPHIGMENOU Archives

de l' Athos VI, Paris.
Lefort, Bolbos Lefort J. (1979), De Bolbos à la plaine du Diable.

Recherche topographique en Chalcidique
byzantine, Travaux et Mémoires 7, σσ. 465-489.
Lefort, Villages Lefort J. (1982), Villages de Macédoine, Notices

historiques et topographiques sur la Macédoine
orientale au Moyen Age. 1. La Chalcidique
ocidentale, Travaux et Mémoires Monographies 1,
Paris.
Lefort, IVIRON I Lefort J., Oikonomidès N., Papachryssanthou D.,

Métrévéli H. (1985), Actes d' IVIRON I, Des origines
au milieu du XIe siécle, Archives de l'Athos XIV,
Paris.
[75]
Lefort, Radolibos Lefort J. (1985), Radolibos: population et paysage,
Travaux et Mémoires 9, σσ. 195-234.
Lefort, Lefort J. (1986), Population and Landscape in

Population and Landscape Eastern Macedonia during the Middle Ages: The
Example of Radolibos. Στο: Bryer A. et Lowry H.
(eds.), Continuity and Change in Late Byzantine
and Early Ottoman Society, Birmingham -
Washington, σσ. 11-21.
Lefort, IVIRON II Lefort J., Oikonomidès N., Papachryssanthou D.,

Kravari V., Métrévéli H. (1990), Actes d' IVIRON
II, Du milieu du XIe siècle à 1204, Archives de
l'Athos XVI, Paris.
Lefort, Lefort J. (1991), Population et

Population et peuplement peuplementenMacédoineorientale, IXe-XVe siècle.
Στο: Kravari V., Lefort J. et Morrisson C. (eds.)
Hommes et richesses dansl'EmpirebyzantineII,
VIIIe-XVe siècle (Réalités byzantines 3), Paris, σσ.
63-82.
Lefort, Rural Economy Lefort J. (1993), Rural Economy and Social

Relations in the Countryside, Dumbarton Oaks
Papers, v. 47, σσ. 101-113.
Lefort, IVIRON III Lefort J., Oikonomidès N., Papachryssanthou D.,

III, De 1204 à 1328, Archives de l'Athos XVIII, Paris.
[76]
Lefort, IVIRON IV Lefort J., Oikonomidès N., Papachryssanthou D.,
IV, Du 1328 au début du XVIe siècle, Archives de
l'Athos XVIII, Paris.
Lefort, VATOPEDI II Lefort J., Kravari V., Giros C., Smirlis K. (2006),
Actes de VATOPEDI II Des origines à 1329, Archives
de L'Athos XXII, Paris.
Lefort, L'espacerural Lefort J. (1991), (avec Martin J.-M.) L'organisation

de l'espace rural: Macédoine et Italie du Sud (Xe-
XIIIe siècle), Στο: Kravari V., Lefort J. et Morrisson
C. (eds.) Hommes et richesses dansl'Empire
byzantine II, VIIIe-XVe siècle (Réalitésbyzantines 3),
Paris, σσ. 11-26.
Lemerle, Karakalla Lemerle P. (1936), Un chrsysobulle d’ Andronic II

Paléologue pour le monastère de Karakala, BCH
60, σσ. 431-433.
Lemerle, KUTLUMUS Lemerle P. (1945), Archives de l’ Athos II, Actes de

KUTLUMUS, Paris.
Lemerle, HistoireetStatut Lemerle P., Wittek P. (1947/8), Recherches sur

l'histoire et le statut des monastèresathonites sous
la domination turque, Archives d'histoire du droit
oriental, 3, σσ. 411-472.
[77]
Lemerle, LAVRA I Lemerle P., Guillou A., Svoronos N.,
Papachryssanthou D. (1970), Actes de LAVRA I Des
origines à 1204, Archives de L'Athos V, Paris.
Lemerle, LAVRA II Lemerle P., Guillou A., Svoronos N.,

Papachryssanthou D. (1977), Actes de LAVRA II De
1204 à 1328, Archives de L'Athos VIII éd. Paris.
Lemerle, LAVRA III Lemerle P., Guillou A., Svoronos N.,

Papachryssanthou D. (1979), Actes de LAVRA III de
1329 à 1500, Archives de L'Athos X, Paris.
Lemerle, LAVRA IV Lemerle P., Guillou A., Svoronos N.,

Papachryssanthou D. (1982), Actes de LAVRA IV
Études historiques, Actes serbes, Compéments et
index, Archives de L'Athos XI, Paris.
Lemerle, SAINT- Lemerle P., Dagron G., Cirkovic΄ S. (1982), Actes de

PANTELEEMON SAINT-PANTELEEMON, Archives de L'Athos XII,
Paris.
Lemerle, KUTLUMUS (2) Lemerle P. (19882), Actes de KUTLUMUS, Archives

de L'Athos II2, Paris.
Leone Leone P. A. M. (ed.) (1982), Nicephori Gregorae

epistolae, II, Bari.
[78]
Lowry, Selânik Lowry H. W. Jr. (1980-81), Portrait of A City: the
Population and Topography of Ottoman Selânik
(Thessaloniki) in the Year 1478, Δίπτυχα Εταιρείας
Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών, 2
(1980-81), σσ. 254-293. Ανατ. στο Studies in
Defterology. Ottoman Society in the Fifteenth and
Sixteenth Centuries, Istanbul 1992, IV.
Lowry, Ottoman Taxation Lowry H. (1986), Change in Fifteenth-Century

Ottoman Peasant Taxation: The Case Study of
Radilofo. Στο: Bryer A. and Lawry H. (eds.),
Continuity and Change in Late Byzantine and Early
Ottoman Society; Papers given at a symposium at
Dumbarton Oaks in May 1982, σσ. 23-37.
Madden Madden Th. F. (2002), The Chrysobull of Alexius I

Comnenus to the Venetians: the date and the
debate, Journal of Medieval History 28, σσ. 23-41.
Maksimović Maksimović L.(1988), The Byzantine Provincial

Administration under the Palaiologoi, A.M.
Hakkert, Amsterdam.
Mango, Trade Mundell Mango Μ. (2009), Byzantine trade: local,

regional, interregional and international. Στο:
Mundell Mango Μ. (ed.), Byzantine Trade, 4th –
12th centuries; The Archaeology of Local, Regional
[79]
Matschke, Matschke, K.-P. (2006), Η οικονομία των πόλεων

Οικονομία των πόλεων κατά την υστεροβυζαντινή εποχή (13ος – 15ος
αιώνας), Στο: Λαΐου – Θωμαδάκη, Α. (επιμ.),
Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου, Αθήνα: ΜΙΕΤ τ.
Β΄, σσ. 141-191.
Matschke, Matschke, K.-P.(2006), Ανταλλαγές, εμπόριο,

Ανταλλαγές, εμπόριο αγορές και χρήμα (13ος – 15ος αιώνας), Στο:
Λαΐου – Θωμαδάκη, Α. (επιμ.), Οικονομική Ιστορία
του Βυζαντίου, Αθήνα: ΜΙΕΤ, σσ. 561-612.
MIGNE Migne J.P. (Επιμ.) (1857), Patrologiae Cusrsus

Completus, Series Graeca, Tomus XXXI, Paris 1857
(BasiliusCaesariensis, σσ. 901 – 1.052 και 1.052 –
1.305, αντίστοιχα).
Morrisson, Typika Morrisson C. (2002), Coinage and Money in

Byzantine Typika, Dumbarton Oaks Papers, v. 56,
σσ. 263-275.
Morrisson, Thessalonike Morrisson C. (2003), The Emperor, the Saint, and

the City: Coinage and Money in Thessalonike from
the Thirteenth to the Fifteenth Century,
[80]
Dumbarton Oaks Papers, v. 57, Symposium on
Byzantine Thessalonike, σσ. 173-203.
Moustakas, Transition Moustakas K., (2001), The transition from Late

Byzantine to Early Ottoman Southeastern
Macedonia (14th-15th centuries), a socioeconomic
and demographic study, PhD Thesis.
Mosin, CHILANDAR Mosin V. et Sovre À. (1948), ActesCHILANDAR,

Suppl.: Supplementa ad acta graecaChilandarii,
Ljubljana.
Mullet Mullet M. (ed.) (2007), Founders and refounders

of Byzantine monasteries, Belfast Byzantine Texts
and Translations, 6.3.
Mundell Mundell Mango M.(2000),The Commercial Map of

Constantinople, Dumbarton Oaks Papers, v. 54, σσ.
198-207.
Novakovic Novakovic St. (1912),

Zakonskispomenicisrpskihdrzavasrednjegaveka,
Belgrade.
Oikonomides, Patronage Oikonomides Ν. (1996), Patronage in Palaiologan

Mt Athos. Στο: Bryer A. and Cunningham M. (eds.),
Mount Athos and Byzantine Monasticism; Papers
from the Twenty-eighth Spring Symposium of
Byzantine Studies, Birmingham (March 1994), σσ.
99-111.
[81]
Oikonomidès, DIONYSIOU Oikonomidès N. (1968), Actes de DIONYSIOU,
Archives de L'Athos IV, Paris.
Oikonomidès, Oikonomidès N. (1978), Actes

KASTAMONITOU deKASTAMONITOU, Archives de l'Athos IX, Paris.
Oikonomidès, Oikonomidès N. (1984), Actes de DOCHEIAROU,

DOCHEIARIOU Archives de L'Athos XIII, Paris.
Ostrogorsky, Ιστορία Ostrogorsky, G. (1981), Ιστορία του βυζαντινού

κράτους, τ. 1-3 (μτφ. Ιωάννης Παναγόπουλος),
Αθήνα: Ιστορικές εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος.
Ostrogorsky, Ostrogorsky, G. (1958), Kisrotii immuniteta

Kisroti i immunitet Vizantii, VV 13.
Panagopoulos Panagopoulos (Goldsmiths) Μ., The Double

Economy of two monasteries of Mount Athos:
Contemporary issues and moral dilemmas. -
https://www.academia.edu/1902320/TITLE_OF_P
APER_The_Double_Economy_of_two_monasteries
_of_Mount_Athos_Contemporary_issues_and_mor
al_dilemmas?auto=download (accessed:
07.07.2019).
Papachryssanthou, Papachryssanthou D. (1975), Actes du PRÔTATON,

PROTATON Archives de l'Athos XV,Paris.
[82]
Papachryssanthou, Papachryssanthou D. (1981), Histoire d' un évêché
Hierissos byzantin: Hiérissos en Chalcidique, Travaux et
Mémoires, 8, σσ. 373-396.
Papachryssanthou, Papachryssanthou D. (1984), Maisonsmodestes à

Maisons modestes Thessalonique au XIVe siècle, Αμητός στη Μνήμη
Φώτη Αποστολόπουλου, Αθήνα, σσ. 254-267.
Papachryssanthou, Papachryssanthou D. (1986), Actes de

XENOPHON XENOPHON, Archives de l'Athos XV,Paris.
Papangelos, Karakallou Papangelos I. - Tavlakis J. (1981), The Maritime

Fort of Monastery of Karakallou in Mount Athos.
Στο: Moutsopoulos N. (επιμ.), Πύργοι και Κάστρα,
Pavlikianov, VATOPEDI Pavlikianov C. (2008), Unknown Slavic Charter of

the Serbian Despot John Uglješa in the Archives of
the Athonite Monastery of Vatopedi»,
HilandarskiZbornik / Recueil de Chilandar 12,
Belgrade 2008, σσ. 57-67.
Pavlikianov, ZOGRAFOU Pavlikianov C. (2014), The Medieval Greek and

Bulgarian Documents of the Athonite Monastery
of Zografou, 2014.
Pavlikianov, KARAKALLOU Pavlikianov C. (2015), The Byzantine Documents of

the Athonite Monastery of Karakallou ad Selected
[83]
Acts from the Ottoman Period (1294-1835), Sofia:
St. Kliment Ohridski University Press.
Pavlikianov, Pavlikianov C. (2015), The Mediaeval Slavic

KASTAMONITOU Archives of the Athonite Monastery of
Kastamonitou, Cyrillomethodianum XX, σσ. 153-
216.
Pavlikianov, Piracy Pavlikianov C. (2017), Piracy and Defensive

Architecture in the North Aegean (14th-16th
Century), Изследвания в памет на проф. д-р
Георги Бакалов (1943-2012), σσ. 411-422.
Sofia.
Pavlikianov, Preveza Pavlikianov C. (2010), Unknown dependency of

the Athonite monastery of Vatopedi in the vicinity
of Preveza. Στο: Καράμπελας Ν. – Stork M. (επιμ.).
Πρέβεζα Β΄, Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς
Συμποσίου για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της
Πρέβεζας (16-10 Σεπτεμβρίου 2010), Πρέβεζα.
Petit, XENOPHON Petit L. (1903), Actes de l’ Alhos I, Acts de

XÈNOPHON, Viz. Vrem., 10, Prilozenie 1,
Πετρούπολη.
Petit, PANTOKRATOR Petit L. (1903), Actes de l'Athos II, Actes du

PANTOKRATOR, Viz, Vrem., 10, Prilozenie 2,
Πετρούπολη.
[84]
Petit, ESPHIGMENOU Petit L. et Hegel W. (1906), Actes de l'Athos III,
Actes d' ESPHIGMENOU, Viz. Vrem., 12, Priloženie
1.
Petit, CHILANDAR Petit L. et Korablev B. (1911, 1915),

ActesCHILANDARet ActesChilandar slaves: Actes de
l’ Alhos V, Actes de Chilandar, Viz. Vrem., 17, 1910
[1911], 19, 1912 [1915], Πετρούπολη (Ανατύπ.
Amsterdam, 1975).
Regel, ZOGRAFOU Regel W., Kurtz E, et. Korablev B. (1907),Actes de

l’ Athos IV, Actes de ZOGRAPHOU, Viz. Vrem., 13,
Prilozenie 1, Πετρούπολη (Ανατύπ. Amsterdam,
1969).
Regel, PHILOTHÈE Regel W., Kurtz E. et Korablev B. (1913),Actes de l’

Athos VI, Actes de PHILOTHÈE, Viz, Vrem 20,
Prilozenie 1, Πετρούπολη (Ανατύπ. Amsterdam,
1965).
Sarris, Plague Sarris P. (2007), Bubonic Plague in Byzantium: The

Evidence of Non-Literary Sources. Στο: Little L.K.
(ed.) Plague and the End of Antiquity: The
Pandemic of 541-750, Cambridge, σσ. 119-32.
Sarris, Economics Sarris P. (2010), Economics, Trade, and

“Feudalism”.Στο: James L. (ed.) A Companion to
Byzantium, σσ. 25-42.
[85]
Schreiner Schreiner P. (1991), Texte zur spätbyzantinischen
Finanz und Wirtschaftsgeschichte in Handschriften
der Biblioteca Vaticana, Vatican City.
Shea Shea J. (2010), The Late Byzantine City: Social,

Economic and Institutional Profile, PhD thesis,
University of Birmingham.
Smyrlis, Typika Smyrlis K. (2002), The Management of Monastic

Estates: The Evidence of the Typika, Dumbarton
Oaks Papers, v. 56, σσ. 245-261.
Smyrlis, Family foundations Smyrlis K. (2007), Small family foundations in

Byzantium from eleventh to the fourteenth
century. Στο: Mullet M. (ed.), Founders and
refounders of Byzantine monasteries, Belfast
Byzantine Texts and Translations, 6.3, σσ. 107-120.
Smyrlis, Ottoman Smyrlis K. (2008), The First Ottoman Occupation of

Occupation Macedonia (ca. 1383-ca.1403). Some Remarks on
Land Ownership, Property Transactions and
Justice. Στο: Beihammer A., Parani M. and Schabel
C. (eds.), Diplomatics in the Eastern Mediterranean
1000-1500, Leiden-Boston: Brill, σσ. 327-348.
Smyrlis, Confiscation Smyrlis K. (2009), The State, the Land and Private
Property. Confiscating Church and Monastic
Properties in the Palaiologan Period. Στο: Angelov
D. (ed.), Church and Society in Late Byzantium,
Kalamazoo: Medieval Institute Publications, σσ.
58-87.
[86]
Smyrlis, Byzantium Smyrlis K. (2012), Byzantium. Στο: Kitsikopoulos H.
(ed.), Agrarian Change and Crisis in Europe, 1200-
1500, New York -London-Routledge, σσ. 128-166.
Smyrlis, Fifteenth Century Smylis K. (2012), Mount Athos in the Fifteenth

Century: Crisis and the Beginning of Recovery. Στο:
Το Άγιον Όρος στον 15ο και 16ο αιώνα, Πρακτικά
ΣΤ’ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου
Αγιορειτικής Εστίας, Θεσσαλονίκη, σσ. 33-57.
Smyrlis, Smyrlis K., Banev G. and Konstantinidis G. (2015),

Economy of Chalkidike Mount Athos and the economy of Chalkidike, tenth
to fifteenth century, Στο: Η εξακτίνωση του Αγίου
Όρους στον ορθόδοξο κόσμο: τα μετόχια – Mount
Athos: Spreading the Light to the Orthodox World.
The Metochia (Thessaloniki: Aristotle University of
Thessaloniki), σσ. 35-59.
Smyrlis, Smyrlis K. (2015), Settlement and Environment in

Environment in Halkidiki Halkidiki, Ninth to Fifteenth Century AD. Στο:
Gounaris B.C. (ed.), Mines, Olives and Monasteries.
Aspects of Halkidiki’s Environmental History,
Thessaloniki: Epikentro & Pharos, σσ. 109-121.
Smyrlis, Fortifications Smyrlis K. (2016), Estate fortifications in Late

Byzantine Macedonia: the Athonite evidence. Στο:
Daim F. – Drauschke J. (eds.), Hinter den Mauren
und auf dem offenen Land, Leben im
[87]
Byzantinischen Reich, Mainz: Verlag des Römisch-
Germanischen Zentralmuseums, σσ. 189-205.
Stojanović Stojanović Lj. (1890), Starisrpskihrisovuli, akti,

biografie, lotopisi, pomenici, zapisi I dr., Spomenik
de l’ Académie Serbe des Sciences 3.
Stussi Stussi A. (ed.) (1967), Zibaldone da Canal.

Manoscritto mercantile del sec. XIV, Fonti per la
storia di Venezia, Sez. V, Fondi vari Venice.
Sugar Sugar P. F.(1994), Η Νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω

από την οθωμανική κυριαρχία (1354-1804), μτφ.
ΜπαλουξήΠ. Χρ., Αθήνα: Σμίλη, τ. Α΄.
Talbot Talbot A.M. (1990), The Byzantine Family and the

Monastery, Dumbarton Oaks Papers, v. 44, σσ.
119-129.
Teall Teall J. L. (1971), The Byzantine Agricultural

Tradition, Dumbarton Oaks Papers, v. 25, σσ. 33-
59.
Toubert Toubert, P. (2006), Βυζάντιο και Μεσογειακός

Γεωργικός Πολιτισμός, Στο: Λαΐου – Θωμαδάκη, Α.
(επιμ.), Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου, Αθήνα:
ΜΙΕΤ, τ. Α΄, σσ. 575-594.
[88]
Uspenskij Uspenskij P. (1877), IstorijaAfona:
Afonsmonašeskij, τ. 3, Vostok christianskij.
Varvounis Varvounis M. G. (2011), Όψεις της καθημερινής

ζωής του 12ου αιώνα στη Θράκη με βάση το
Τυπικόν της Μονής Κοσμοσώτειρας. Στο: Bakirtzis
C. et al. (eds.) Byzantine Thrace. Evidence and
Remains, Proceedings of the 4th International
Symposium on Thracian Studies, Byzantinische
Forschungen – Internationale Zeitschrift für
Byzantinistik, Band XXX, Amsterdam: Verlag Adolf
M. Hakkert, σσ. 203-243.
Veikou, Ports and Harbours Veikou M. (2015), Mediterranean Byzantine Ports

and Harbours in the Complex Interplay between
Environment and Society. Spatial, Socio-Economic
and Cultural Considerations Based on
Archaeological Evidence from Greece, Cyprus and
Asia Minor. Στο: Kapeller J. – Daim F. (eds.),
Harbours and Maritime Networks as Complex
Adaptive Systems, RGZM – TAGUNGEN B. 23
zugleich Interdisziplinäre Forschungen zu den Häfen
von der Römischen Kaiserzeit bis zum Mittelalter in
Europa B. 2, Verlag des Römisch-Germanischen
Zentralmuseums, σσ. 39-60.
[89]
Ware Ware Κ. (2009), Three different views of the Holy
Mountain: Athos through the eyes of F.W., R.M.
Dawkins and Ph., BSA 17 Scholars, Travels,
Archives: Greek History and Culture through the
British School at Athens, σσ. 111-123.
Zachariadou, Prodromos Zachariadou E. (1969), Early Ottoman Documents

of the Prodromos Monastery (Serres). Südost
Forschungen 28, σσ. 1-12.
Zachariadou, Dionysiou ZachariadouΕ. Α. (1971), Ottoman Documents

from the Archives of Dionysiou (Mount Athos)
1495-1520, Südost Forschungen, 30, σσ. 1-36.
Zachariadou, Radich Zachariadou E. (1994), The Worrisome Wealth of

the Chelnik Radich. Στο: Heywood C. – Imber C.
(eds.), Studies in Ottoman History in Honour of
Professor V. L. Ménage, Istanbul, σσ. 383-397.
Zachariadou, Holy Zachariadou E. A. (1996), A safe and holy

Mountain mountain: early Ottoman Athos. Στο: Bryer A. and
Cunningham M. (eds.), Mount Athos and Byzantine
Monasticism; Papers from the Twenty-eighth
Spring Symposium of Byzantine Studies,
Birmingham (March 1994), σσ. 127-132.
Živojinović, Živojinović M. (1997), Le domaine de Chilandar sur

Le domaine de Chilandar le territoire Byzantin de 1345 à 1371. Στο: ΕΙΕ/ΙΒΕ,
[90]
Ο Άθως στους 14ο-16ο αιώνες, Αθωνικά Σύμμεικτα
4, Αθήνα: ΕΙΕ, σσ. 17-26.
Živojinović, CHILANDAR Živojinović M., Kravari V., Giros C. and

Oikonomidès N. (1998), Actes de CHILANDAR,
Archives de L'Athos XX, Paris.
[91]
[92]
ΜΕΡΟΣ Α: Ιστορικά στοιχεία
Κεφ. 1: ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ
1.α: Γενικό διάγραμμα
Ήδη από την πρώτη Εκκλησία, πληθαίνουν οι ιδιάζουσες κοινότητες Χριστιανών,

ιδίως στην πρώτη κοιτίδα του. Μεταξύ των βασικών ιδεωδών που άρχισαν να
καθιερώνονται ως κύριες αρετές ήταν και αυτή της παρθενίας, σύμφωνα και με τις
σχετικές αποσαφηνίσεις του Απ. Παύλου. Προς το τέλος του 3ου και τις αρχές του
4ου αιώνα οι κατά συνείδηση παρθένοι πληθαίνουν και, μαζί με αυτούς, αυξάνουν
και οι αναχωρητές που είχαν επίσης αρχίσει να εμφανίζονται από νωρίς. Μάλιστα,
σε μια πιο προχωρημένη έκφανσή του, το φαινόμενο αυτό οδηγεί σε πραγματική
απομάκρυνση από τον κόσμο,3 τάση που ενέχει τα σπέρματα του μοναχισμού.
Παράλληλα, ωστόσο, με την απομάκρυνση από τον κόσμο, η παλαιότερη τάση
της συγκέντρωσης σε ομάδες με κοινό βίο μέσα στις πόλεις εξακολούθησε να
υπάρχει, εμπλουτισμένη με νέα ιδεώδη που ανταποκρίνονταν σε πραγματικές
ανάγκες, φιλανθρωπικές, λειτουργικές ή άλλες. Αυτό ακριβώς το στοιχείο του
κοινού βίου θα αποτελέσει την κεντρική ιδέα του μετέπειτα κοινοβιακού
συστήματος.4
Οι δύο παράλληλες αυτές τάσεις, του αναχωρητισμού και του κοινοβιατισμού,
θα αρχίσουν να παίρνουν σαφή μορφή κάτω από την επίδραση μεγάλων
προσωπικοτήτων της Εκκλησίας του 3ου-4ου αιώνα: του Μ. Αντωνίου και του Αγ.
Μακαρίου για την πρώτη, και του Αγ. Παχωμίου για τη δεύτερη.5 Κύρια κέντρα των
τάσεων αυτών αποτέλεσαν οι έρημοι της Σκήτεως και της Νιτρίας, και τα
μοναστήρια στην Ταβέννησι, στο Pbow και αλλού, αντίστοιχα.6 Η πρώτη τάση
3
Deseille,σ. 25-26.
4
Deseille,σ. 26-27.
5
Βλ. σχετικά, Χαριζάνης, Μοναχισμός, σσ. 35-36
6
Deseille, 43-44.
[93]
πρέσβευε εν ολίγοις την ανωτερότητα της ασκητικής εμπειρίας από τον
οργανωμένο βίο της Εκκλησίας, ενώ η δεύτερη επιζητούσε την οργανική ένταξη του
μοναχισμού σε αυτήν.7
Χωρίς να παραβλέπεται η διαρκής δυναμική της αναχωρητικής τάσης (και οι
μεγάλη επίδραση που άσκησε σε όλο το χριστιανικό κόσμο), ιδιαίτερο ενδιαφέρον
παρουσιάζουν οι οργανωμένες μοναστικές κοινότητες, καθώς αποτελούν
πρόδρομο των μοναστηριών, τα οποία, με τη σειρά τους, διέγραψαν μία άκρως
ενδιαφέρουσα ιστορική διαδρομή, με ποικίλες μορφές και αρχές, ιδίως αν ληφθεί
υπόψη η εξάπλωσή τους σε ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο.
Τις οργανωτικές ανάγκες των πρώιμων αυτών κοινοτήτων κλήθηκαν να
καλύψουν οι Κανόνες του Αγ. Παχωμίου, οι οποίοι επηρέασαν όλη την ιστορία του
μοναχισμού, μεταφρασμένοι στην Ελληνική και τη Λατινική. Το σύστημα του
Παχωμίου συνδυάζει στοιχεία κοινοβιατισμού και ημιαναχωρητισμού. Ο αυστηρός
περιορισμός εντός της μονής υποκαθιστά την απομάκρυνση στην έρημο. Πρόκειται
για μία κοινωνία στο πρότυπο της πρώτης Εκκλησίας.8 Βασικό παρονομαστή των
κοινωνιών αυτών αποτέλεσε η αρχή της προσωπικής ακτημοσύνης, παράλληλα με
την απόλυτη κοινοκτημοσύνη των στοιχειωδών αγαθών επιβίωσης.
Μία άλλη σημαντική θεωρητική βάση του κοινοβιατισμού ήταν εκείνη του Μ.
Βασιλείου, στην οποία είναι ιδιαίτερα εμφανής μία προτίμηση προς τις πρακτικές
αρετές, οι οποίες κατακτώνται με την ενεργό συμμετοχή σε έργα αγάπης.9
Παράλληλα, στα έργα του (Όροι κατά πλάτος και Όροι κατ’ επιτομήν10)
προσδιορίζεται και το πλαίσιο μιας οργανικής σχέσης με την τοπική Εκκλησία. Αν
και υπάρχει κοινή βάση στην αντίληψη περί μοναχισμού, υπάρχουν σαφείς
διαφορές μεταξύ των κοινοβίων των δύο παραπάνω κανόνων.11
Παρά τη μεγάλη επίδραση των μεγάλων αυτών μορφών, το κοινοβιατικό και το
αναχωρητικό πνεύμα θα συνυπάρχουν κανονικά στην Ανατολή, σε όλη την ιστορική
7
Φειδάς. σ. 42.
8
Deseille, σσ. 44-46.
9
Deseille, σ. 51.
10
MIGNE.
11
Deseille, σ. 53.
[94]
διαδρομή του μοναχισμού και με όλες τις παραλλαγές τους. Την υπονοούμενη
πνευματική υπεροχή του αναχωρητισμού συμπλήρωνε ο κοινοβιατισμός, ιδίως
εκείνος που συνδυαζόταν με παράλληλες δράσεις, όπως για παράδειγμα το
ιεραποστολικό έργο, στοιχείο στο οποίο έδειχναν σαφή προτίμηση τα μοναστήρια
τόσο της Συρίας όσο και εκείνα των Ιακωβιτών και Νεστοριανών, ανατολικότερα.12
Η συνύπαρξη όλων αυτών των τάσεων θα προσδώσει στον ανατολικό μοναχισμό
μια χαρακτηριστική ανομοιογένεια, η οποία θα ενισχυθεί και από τις ιστορικές
συγκυρίες.13
Το μοναστικό πνεύμα γρήγορα περνά και στη Δύση, ωστόσο αυτή η διάδοση δε
μεταλαμπάδευσε μόνο τα ασκητικά ιδεώδη αλλά και τα όποια προβλήματα
ενυπήρχαν. Ήδη από τον 5ο αιώνα, ο μοναχισμός άρχισε να επεκτείνεται στις
μεσογειακές περιοχές του Δυτικού κόσμου.14 Στις ευρύτερες περιοχές των μεγάλων
πόλεων της εποχής (Ρώμη, Μεδιόλανα, Καρθαγένη, Αρελάτη, κ.λπ.) ιδρύθηκαν
αξιόλογα μοναστήρια τα οποία φιλοξένησαν και μοναχούς από την Ανατολή.15
Σημαντικότατη μορφή του πρώιμου Δυτικού μοναχισμού, ο Άγιος Βενέδικτος
(480-547), ιδρυτής του Μόντε Κασίνο, συνέταξε τον Κανόνα του με βάση τις αρχές
του Μ. Βασιλείου, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη και τις ασκητικές αναζητήσεις
του Κασιανού. Ο Κανόνας αυτός, που –σε γενικές γραμμές– απαιτούσε την πλήρη
υπακοή των μοναχών προς τον ηγούμενο, τον οποίον, ωστόσο, εξέλεγαν οι ίδιοι,
και προϋπέθετε την αυτονομία και οικονομική αυτάρκεια της μοναστικής
κοινότητας16, συνέβαλε στην άνθηση του Δυτικού μοναχισμού ιδίως τον 7ο αιώνα,
καθώς και στον εκχριστιανισμό των λαών της Δύσης (Άγγλων, Σκωτσέζων, Ιρλανδών
κ.λπ.).17
Η μεγάλη διάδοση του μοναχισμού στη Δύση ξεκίνησε στο δεύτερο μισό του
6ου αιώνα από τις μακρινές κελτικές περιοχές των βρετανικών νησιών, για να
12
Deseille, σ. 62-64.
13
Beck, σσ. 285-315.
14
Σακελλαρίου, σ. 2.
15
Φειδάς, σ. 44.
16
Σακελλαρίου, σ. 2.
17
[95]
εξαπλωθεί στη συνέχεια στη φραγκική ηπειρωτική Ευρώπη και στην αγγλοσαξονική
Αγγλία. Βασιζόμενος στο υπάρχον σύστημα οργάνωσης με βάση τις διευρυμένες
συγγενικές ομάδες, ο μοναχισμός ξεκίνησε ως ένα σύνολο μικρών πυρήνων, με
μέλη των οποίων ο τρόπος ζωής είχε πολλές ομοιότητες με το μοναστικό. Οι
πυρήνες αυτοί, γρήγορα μετεξελίχθηκαν σε μοναστήρια, που αντλούσαν τα μέλη
τους κυρίως από την εκάστοτε τοπική αριστοκρατία η οποία και τα προίκιζε
δεόντως.18
Οι σχέσεις των μοναστηριών με την τοπική αριστοκρατία και τις εκάστοτε
κεντρικές διοικήσεις19 αποτέλεσε –μαζί με το μοτίβο χωρικής εξάπλωσης20 και το
προνομιακό φορολογικό τους καθεστώς– κοινό χαρακτηριστικό σε Ανατολή και
Δύση.21
Ως προς τα μοναστικά ιδεώδη, Ανατολή και Δύση πορεύτηκαν σχεδόν
παράλληλα, ιδίως μέχρι τον 9ο αιώνα, όταν άρχισαν να διαφαίνονται οι πρώτες
διαφορές (που οριστικοποιήθηκαν τελικά με το Σχίσμα του 1054).22 Οι διαφορές
αυτές συνδέθηκαν αφενός με το διαφορετικό ιστορικό υπόβαθρο και τις
ειδικότερες ανάγκες της κάθε περιοχής και αφετέρου με τα μείζονα ζητήματα που
άρχισαν να ανακύπτουν, λόγω της επέκτασης του ίδιου του μοναχισμού. Την
κρίσιμη εκείνη περίοδο, ο μοναχισμός στην Ανατολή ήταν ο κύριος φορέας
αντίστασης κατά της Εικονομαχίας, ενώ στη Δύση ανέλαβε ένα άμεσο
ιεραποστολικό έργο.23 Εκεί, οι μοναχοί ανέλαβαν το έργο του φωτισμού της
κοινωνίας σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, από τις χειρωνακτικές εργασίες
έως τα γράμματα, τη βιοτεχνία κ.λπ.. Στην Ανατολή, αντίθετα, δεν υπήρξε τέτοια
ανάγκη, καθώς το νήμα του πολιτισμού δεν κόπηκε ποτέ, κι έτσι δεν αποτελούσε
προνόμιο μόνο του κλήρου.24
18
Σακελλαρίου, σ. 3-5.
19
Όπ.π., σ. 8 κ.ε.
20
Κουμανούδη, Δυτικός μοναχισμός, σ. 71.
21
Σμυρλής, Μοναστήρια, σσ. 61-63.
22
Σμυρλής, Μοναστήρια, σ. 45.
23
24
Beck, σσ. 285-315.
[96]
Στη Δύση τα μοναστήρια εξελίσσονταν σε αυτοδύναμους θεσμούς που άφηναν
έντονα τη σφραγίδα τους στο περιβάλλον τους. Στην Ανατολή, αντίθετα, δεν
υπήρξαν ποτέ μεγάλα κέντρα όπως π.χ. το Κλυνί,25 ενώ η ιστορική διαδρομή των
μοναστηριών είχε διακυμάνσεις (καθώς, μεταξύ άλλων, η επικράτεια σύντομα
κατακερματίστηκε δραματικά, από την Αίγυπτο και την Παλαιστίνη ώς τον ελλαδικό
χώρο). Επιπλέον, στην Ανατολή ήταν χαρακτηριστική η κινητικότητα των μοναχών,
στοιχείο που απασχόλησε τόσο την πολιτική ηγεσία όσο και τις εκκλησιαστικές
συνόδους, που επιδίωκαν τη μονιμότερη εγκατάσταση των μοναχών, προκειμένου
για την επίτευξη κοινωνικής ηρεμίας και αποτελεσματικότερου ελέγχου.
Οι ανάγκες της εποχής οδήγησαν το Θεόδωρο Στουδίτη -σε μια προσπάθεια
επανόδου στα παλαιά ήθη- στη σύνταξη του Τυπικού της Μονής Στουδίου, το
οποίο έκτοτε αποτέλεσε πρότυπο για πολλά μοναστήρια της Ανατολής. Η
Εικονομαχία, όμως, είχε ήδη αποτελέσει κρίσιμη καμπή: στο πλαίσιο των ταραχών
που είχαν μεσολαβήσει, πολλοί εικονόφιλοι μοναχοί είχαν στο μεταξύ
εγκαταλείψει τα μεγάλα αστικά κέντρα και ίδρυσαν μονές σε δυσπρόσιτες
περιοχές, για την απρόσκοπτη συνέχιση του αγώνα τους. Έτσι άρχισαν να
δημιουργούνται τα μεγάλα μοναστικά κέντρα (Όλυμπος, Άθως, Λάτρος κ.λπ.), όπου
συνδυάζονταν πλέον όλες οι γνωστές μορφές άσκησης, και σε τέτοιο μάλιστα
βαθμό που να καθίσταται αδύνατη η υπαγωγή τους στους τοπικούς επισκόπους.
Μάλιστα, η μεγάλη ευκολία μετάβασης από το ένα σύστημα στο άλλο, χωρίς
προϋποθέσεις, αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ανατολικού
μοναχισμού.26 Τα μεγάλα κέντρα, αποκτώντας αυτονομία από τους τοπικούς
επισκόπους, υπάγονταν στην πνευματική δικαιοδοσία του οικείου πατριαρχείου
(σταυροπήγια).27 Κάτι ανάλογο έγινε και στη Δύση, όπου στο μεταξύ είχε
κυριαρχήσει ο Κανόνας των Βενεδικτίνων, συντηρώντας, όμως και παλαιότερες
εκφράσεις του ασκητισμού, τουλάχιστον μέχρι τον 11ο αιώνα. Το σκηνικό αλλάζει
με την ίδρυση του Κλυνί και του «Κλουνιακού» μοναχισμού και με τη δημιουργία
ενός δικτύου «εξαρτηματικών» μονών σε επιλεγμένες επαρχίες της Δύσης, οι
25
Beck, σσ. 285-315.
26
Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σσ. 64-68.
27
Φειδάς, σσ. 46-48.
[97]
οποίες ήταν ανεξάρτητες από τους τοπικούς επισκόπους. Αυτές αποτέλεσαν τους
προδρόμους των γνωστών Ταγμάτων, τα οποία πέτυχαν την άμεση υπαγωγή τους
στην παπική έδρα, παρακάμπτοντας τους τοπικούς επισκόπους, στους οποίους
κανονικά θα έπρεπε να υπαχθούν.28
Μετά το Σχίσμα, ο μοναχισμός Ανατολής και Δύσης τράβηξαν διαφορετικούς
δρόμους:
Την Ανατολή θα τη χαρακτηρίσει η προσήλωση στην παλιά ασκητική παράδοση,
όπου θα χωρούν όλες οι παραδοσιακές μορφές άσκησης, με κέντρο είτε τα μεγάλα
μοναστικά κέντρα είτε τις κατά τόπους μονές.
Στη Δύση, υπό το βάρος των ποιμαντικών και γενικότερων αναγκών της εκεί
Εκκλησίας, ο μοναχισμός θα αναπτυχθεί στις επαρχίες κυρίως με τη μορφή
ταγμάτων, τα οποία είχαν ως κύρια αποστολή την απόκρουση αιρέσεων και
συναφών κινήσεων, καθώς και την πνευματική ανάπτυξη του κόσμου, μέσω της
εκπαίδευσης.
Ενώ στη Δύση θα μεσουρανεί το πρότυπο του Κλυνί μέχρι τις ανανεωτικές
τάσεις του 12ου αιώνα, 29 στην Ανατολή –όπου επίσης η σύνδεση τοπικής
αριστοκρατίας και μοναχισμού είναι ισχυρή– θα έχει ήδη εμφανιστεί η σημαντική
μορφή του Αθανασίου του Αθωνίτη, με τον οποίον εγκαινιάζεται ουσιαστικά η
περίοδος του αθωνικού μοναχισμού.
Οι μεγάλες αλλαγές που σημαδεύουν όλη την υστεροβυζαντινή περίοδο, δε θα
αφήσουν ανεπηρέαστο το μοναχισμό της Ανατολής. Στην κατάσταση που
διαμορφώθηκε από την οικονομική πολιτική των Παλαιολόγων και τη γενικότερη
ένδεια (που επέφερε τόσο η λατινική κατάκτηση και ο κατακερματισμός του
κράτους, όσο και οι επιδημίες και οι διαρκείς πόλεμοι –εμφύλιοι και μη), μόνο τα
μεγάλα μοναστικά ιδρύματα άντεξαν επιτυχώς, ώστε να μεταβούν στη διάδοχη
οθωμανική περίοδο. Στο νέο κεφάλαιο που θα διαμορφώσει η οριστική κατάλυση
του Βυζαντινού κράτους, πέρα από τις μικρότερες ή μεγαλύτερες κατά τόπους
28
Όπ. π.
29
Σακελλαρίου, σσ. 26-30.
[98]
μονές, κύριος εκπρόσωπος του Ανατολικού μοναχισμού θα αναδειχθεί ο Άθως, ο
οποίος θα έχει ήδη διαμορφώσει έναν πολυεθνικό, πανορθόδοξο χαρακτήρα.
1.β: Ο Αθωνικός μοναχισμός
Αν και η επίσημη περίοδος του αθωνικού μοναχισμού εγκαινιάζεται ουσιαστικά με

τον Αθανάσιο τον Αθωνίτη, ήδη από τις αρχές του 9ου αιώνα, ο Άθως ήταν γνωστός
ως τόπος ιδανικός τουλάχιστον για ερημίτες. Πηγές της εποχής κάνουν σαφείς
μνείες Αθωνιτών που είτε διακρίθηκαν στην άσκηση (Πέτρος Αθωνίτης, Ευθύμιος ο
Νέος) είτε μετείχαν σε σημαντικά ιστορικά γεγονότα.30 Ωστόσο, η εξέλιξη του
μοναχισμού πριν τον Αθανάσιο ήταν μάλλον αργή, κυρίως λόγω του δύσβατου της
περιοχής και της φυσικής απομόνωσης ολόκληρης σχεδόν της χερσονήσου. Έτσι,
παρόλο που η παρουσία μεμονωμένων μοναχών ή μικρών ομάδων μαρτυρείται
και πριν τον 9ο αιώνα, κανένα μοναστήρι δε φαίνεται να ιδρύθηκε εκεί πριν τα τέλη
του.31
Αν και το πρώτο επίσημο έγγραφο που τεκμηριώνει μια κάποια οργάνωση του
αθωνικού μοναχισμού χρονολογείται στα 883 (Σιγίλλιο Βασιλείου Α΄), τα πρώτα
πραγματικά αθωνικά μοναστήρια θα αργήσουν ακόμη. Ωστόσο, στα τέλη του 9ου
αιώνα βρίσκουμε ήδη μονές στις παρυφές της αθωνικής επικράτειας, κάποιες εκ
των οποίων θα συνδεθούν στη συνέχεια με τον Άθω, με ποικίλες σχέσεις εξάρτησης
(Μονές Περιστερών, Κολοβού, Γομάτου, Πολυγύρου κ.λπ.).32
Ανάμεσα σε άλλα, το σημαντικό στοιχείο -τόσο με το έγγραφο αυτό όσο και με
τα δύο που ακολούθησαν αμέσως μετά (έγγραφα Λέοντος ΣΤ΄ Σοφού προς τη Μονή
Κολοβού 887 και 908)- είναι ότι αναγνωρίζεται συγκεκριμένη αθωνική επικράτεια,
ενώ λίγες δεκαετίες αργότερα (941), ο Ρωμανός Α΄ θα εγκαινιάσει την καταβολή
ετήσιου χρηματικού βοηθήματος προς τους Αθωνίτες.33 Από εκείνο το σημείο κι
30
Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 83 κ.ε.
31
32
33
[99]
έπειτα, η ιστορία του Άθω κινείται με άλματα. Ήδη στα μέσα του 10ου αιώνα
λειτουργούν μονές εντός της αθωνικής επικράτειας,34 ενώ η έλευση του Αθανασίου
την ίδια περίοδο θα σημάνει μια δυναμική αλλαγή σελίδας. Δεν είναι μόνο το
Τυπικό και τα άλλα σχετικά κείμενα του Αθανασίου (Υποτύπωσης και Διατύπωσις)
που ορίζουν το πλαίσιο λειτουργίας του νέου μοναστηριού, αλλά τα νέα δεδομένα
που εισήγαγε, μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που να κατηγορηθεί στην πορεία από τους
υπόλοιπους Αθωνίτες για υπέρμετρους νεωτερισμούς, ξένους προς τα
καθιερωμένα μοναστικά ιδεώδη.35
Οι κύριοι λόγοι της μεγάλης αυτής διαφοροποίησης ήταν αφενός το υπόβαθρο
και η δράση του ίδιου του Αθανασίου ως προσωπικότητας36 και αφετέρου η σχέση
του με το Νικηφόρο Φωκά, ο οποίος ανέλαβε ρόλο κτήτορα της Μεγίστης Λαύρας.
Και αυτό είναι σημαντικό επειδή ακριβώς με την ανάρρησή του στο θρόνο η Λαύρα
μετατράπηκε αυτόματα σε αυτοκρατορικό ίδρυμα, εγκαινιάζοντας έτσι την
αθωνική παράδοση των βασιλικών μοναστηριών.37 Τα μοναστήρια αυτά, έχοντας
από την ίδρυσή τους την αυτοκρατορική προστασία, αποκτούν εξαρχής αίγλη και
υλικό πλούτο, προικιζόμενα πλουσιοπάροχα, προκειμένου να έχουν απόλυτη
αυτάρκεια. Μαζί μ’ αυτά, ευεργετούνται και άλλες μονές, ενώ ο Άθως
αντιμετωπίζεται πλέον ως σύνολο, κάτι που επισφραγίζεται με το ενιαίο Τυπικό του
Τζιμισκή (972), και με τα άλλα δύο που ακολουθούν (Μονομάχου, 1045 - Μανουήλ
Β΄, 1406).38
Τα τρία αυτά έγγραφα, τα οποία αποτελούν τα επίσημα καταστατικά του
αθωνικού μοναχισμού για όλη τη Βυζαντινή περίοδο, ρυθμίζουν θέματα τόσο
σχέσεων της κεντρικής διοίκησης με τους μοναχούς, διασφαλίζοντας παράλληλα τη
συνέχιση όλων των μορφών άσκησης (Τυπικό Τζιμισκή), όσο και με την εσωτερική
οργάνωση των μονών (Τυπικό Μανουήλ Β΄), καθώς και με ευρύτερα θέματα,
οικονομικά (υλοτομία, δικαίωμα ναυπήγησης πλοίων, ζώα και νομές, πωλήσεις
34
35
36
37
38
[100]
γαιών, εμπορικές δραστηριότητες) ή άλλα (διαδοχή ηγουμένων, διαθήκες,
προσέλευση αγενείων).39
Η κτητορική μέριμνα (αυτοκρατορική ή άλλη) επιχειρούσε να διασφαλίσει
εξαρχής την οικονομική αυτάρκεια των μοναστικών ιδρυμάτων, προκειμένου οι
μοναχοί να είναι αμέριμμνοι και να εκτελούν απρόσκοπτα το έργο τους. Και ενώ
αρχικά η περιουσία των μονών είχε κοινό χαρακτήρα (χορηγούνταν συνολικά και
διανεμόταν από την Κοινότητα στις μονές), με το πέρασμα του χρόνου και την
εμφάνιση ολοένα και περισσότερων μονών (προερχόμενων κατά κανόνα από την
«αναβάθμιση» αναχωρητικών ομάδων σε μονές) ενισχύθηκε το αίσθημα της
ιδιοκτησίας και ο κατακερματισμός των κοινών γαιών εντός της αθωνικής
επικράτειας, καθώς και η τελική διανομή τους υπό την εποπτεία της Κοινότητας.40
Όσον αφορά την οργάνωση των Αθωνιτών, τα Τυπικά και οι ισχύουσες

παραδόσεις διαμόρφωσαν τελικά μία ιδιαίτερη φυσιογνωμία, η οποία μπορεί να
χαρακτηριστεί αποκλειστικά αθωνική.41 Ο ενιαίος αυτός χαρακτήρας στηρίχθηκε
ώς ένα μεγάλο βαθμό στο ενιαίο και απαραβίαστο της αθωνικής επικράτειας. Η
διοικητική πυραμίδα περιλαμβάνει τον Πρώτο, το Συμβούλιο και τη Σύναξη. Η
οργάνωση αυτή που είναι εμφανής ήδη από το 972 επισημοποιείται το 1045 και
μένει σταθερή ώς το τέλος.42 Από τα τέλη του 13ου – αρχές 14ου αιώνα, θα
εγκαινιαστεί και η ουσιαστικότερη εμπλοκή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στα
αθωνικά ζητήματα, διαμορφώνοντας την τελική εικόνα η οποία θα ισχύσει και στη
μετέπειτα περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, μέχρι και σήμερα.
39
40
41
Βλ. σχετικά, Χαριζάνης, Αθωνική Πολιτεία.
42
[101]
1.γ: Συνοπτικό Γενικό Χρονολόγιο Αγίου Όρους
9ος ΑΙΩΝΑΣ
865-866: Ο Ιωάννης Κολοβός στον Άθω (μετέπειτα κτί(ή)τωρ της ομώνυμης μονής
στην Ιερισσό)
880: Εύρεση των λειψάνων του Αγίου Πέτρου Αθωνίτη
883: Πρώτα αυτοκρατορικά προνόμια στους μοναχούς του Άθω, από το

Βασίλειο Α’.
896: Ο Άθως ως "πολυεθνικός" μοναστικός χώρος: Έλληνες, Γεωργιανοί και

Λατίνοι μονάζουν ήδη εκεί ως ασκητές
10ος ΑΙΩΝΑΣ
908: "Αυτονόμηση" του Άθω από εκτός χερσονήσου μονές, με Πράξη του
Λέοντος Στ' Σοφού - Πρώτη μνεία του "Πρώτου" του Αγίου Όρους
(μοναχός Ανδρέας)
941-942: Εγκαινίαση της "ρόγας" (ετήσιας επιχορήγησης) των αθωνικών μονών
943: Καθορισμός χερσαίων συνόρων της αθωνικής κοινότητας (υπό του

στρατηγού Θεσσαλονίκης, Κατακαλώνος, και άλλων αξιωματούχων)
956: (terminusantequem) Ίδρυση της Μονής Ξηροποτάμου (υπό την

ονομασία "του Αγίου Νικηφόρου") από τον Όσιο Παύλο Ξηροποταμηνό
957: Άφιξη του Αγίου Αθανασίου Αθωνίτου στον Άθω
961: Έναρξη ανέγερσης της Μεγίστης Λαύρας
963: Ανακήρυξη της Μεγίστης Λαύρας ως αυτοκρατορικής ("βασιλικής")

μονής
964: Ανακαίνιση του Πρωτάτου στις Καρυές από το στρατηγό Λέοντα Φωκά
970-980: Λειτουργία (ήδη) της Μονής του Κλήμεντος (μετέπειτα Ιβήρων)
[102]
972: Έκδοση του "Τράγου" από τον Ιωάννη Τζιμισκή -
972: (terminus postquem) Ίδρυση της Μονής Αγίου Παύλου από τον Όσιο
Παύλο Ξηροποταμηνό
980: (terminusantequem) Ίδρυση της Μονής Ζωγράφου
980: Ίδρυση της Μονής Ιβήρων
982: Πρώτη μνεία της Μονής Βατοπεδίου
998: (terminusantequem) Ίδρυση της Μονής Εσφιγμένου (ως "Εσφαγμένου"

στις πρώτες πηγές)
998: Ίδρυση της Μονής Ξενοφώντος
11ος ΑΙΩΝΑΣ
1001: Κοίμηση του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου
1013: Πρώτη μνεία της Μονής Φιλοθέου (ως Μονής της "Πτέρης")
1013: Πρώτη μνεία της Μονής Δοχειαρίου (στην περιοχή της Δάφνης)
1016: Πρώτη μνεία της Μονής του Θεσσαλονικέως (μετέπειτα Ρωσικό),

αφιερωμένης στον Άγιο Παντελεήμονα
1018: Πρώτη μνεία της Μονής Καρακάλλου
1044: Μετεγκατάσταση της Μονής Δοχειαρίου -από την περιοχή της Δάφνης-
στην ενδοχώρα, κοντά στη σημερινή της θέση
1045: Τυπικό του Κωνσταντίνου Μονομάχου (Δεύτερο Τυπικό του Αγίου

Όρους): αυτόνομη διοίκηση μοναχών, μεγάλες μονές, άβατο, ονομασία
Άθω («Άγιον Όρος»)
1049: (terminus antequem) Πρώτη μνεία της Μονής Ζωγράφου
1083: (terminuspostquem) Μετεγκατάσταση της Μονής Δοχειαρίου στη

σημερινή της θέση στην παραλία
[103]
1094: Αυτονόμηση του Αγίου Όρους από τη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης και
την Επισκοπή Ιερισσού
1095: Καθολική φοροαπαλλαγή των μονών ("έως της συντελείας του αιώνος")
1098: Επιδρομές Σαρακηνών στην αθωνική χερσόνησο
12ος ΑΙΩΝΑΣ
1140: (terminusantequem) Ίδρυση της Μονής Κουτλουμουσίου (εντός του α'

μισού του αιώνα)
1143: Παραχώρηση της Μονής του Ξυλουργού (Σκήτη Βογορόδιτσας) σε

Σέρβους μοναχούς
1169: Παραχώρηση της Μονής του Θεσσαλονικέως σε Σέρβους μοναχούς της

Μονής του Ξυλουργού
1185: Λεηλασίες στο Άγιον Όρος από Λατίνους και Σικελούς που είχαν ήδη
αλώσει τη Θεσσαλονίκη
1185: Εγκαταβίωση του γιου του κράλη της Σερβίας στο Άγιον Όρος (με το
όνομα Σάββας) και του πατέρα του, με το μοναχικό όνομα Συμεών
1189: Παραχώρηση της Μονής Χιλανδαρίου στους Σέρβους μοναχούς

(Συμεών και Σάββα), από τον Αλέξιο Κομνηνό
1199: Παραχώρηση της Μονής του Ζυγού στη Μονή Χιλανδαρίου, ως κτήσης
(μετόχι)
13ος ΑΙΩΝΑΣ
1250: Ίδρυση Μονής Σίμωνος Πέτρας από τον Όσιο Σίμωνα (μέσα του αιώνα)
1204: Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους
1204-1261: Υπαγωγή του Αγίου Όρους στον Ορθόδοξο πατριάρχη της Νίκαιας, κατά
τη Λατινοκρατία
[104]
1205: Μικρής διάρκειας κατοχή του Αγίου Όρους από τους Λατίνους
1214: Βιαιοπραγίες και λεηλασίες στον Άθω από Σταυροφόρους αρχηγούς

(αθωνικές μονές -μετόχια- εκτός χερσονήσου καταλαμβάνονται από
δυτικά τάγματα) - Υπεράσπιση του Άθω από τον πάπα Ιννοκέντιο Γ' και
τον Λατίνο "αυτοκράτορα" Κωνσταντινουπόλεως, Ερρίκο
1216: Κατάλυση του Λατινικού κράτους της Θεσσαλονίκης
1246: Ενσωμάτωση του Δεσποτάτου της Θεσσαλονίκης στην Αυτοκρατορία

της Νικαίας
1261: Ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως από τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο
1261-1282: Διακυβέρνηση του Μιχαήλ Η', με φιλοπαπική πολιτική - Διορισμός του

λατινόφρονα Ιωάννου Βέκκου ως πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως
1274: Σύνοδος της Λυών για την Ένωση των Εκκλησιών
1274-1282: Αντίσταση Αγιορειτών στην Ένωση των Εκκλησιών - Περίοδος διώξεων
1282: Θάνατος Μιχαήλ Η' - Ανάρρηση στο θρόνο του Ανδρονίκου

Παλαιολόγου - Αντιστροφή της εκκλησιαστικής πολιτικής
1287: Παραχώρηση της εγκαταλειμμένης Μονής Σταυρονικήτα, στη Μονή

Κουτλουμουσίου
1290: Ανοικοδόμηση του Πρωτάτου στις Καρυές - Τοιχογράφηση από το

Εργαστήριο του Πανσελήνου
14ος ΑΙΩΝΑΣ
1307-1309: Λεηλασία και θηριωδίες στον Άθω από την Καταλανική Εταιρεία
1312: Ορισμός της πατριαρχικής ευλογίας στην εκλογή του εκάστοτε Πρώτου
(με απόφαση του Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου και του Πατριάρχου
Νήφωνος)
1312: Τοιχογράφηση Καθολικού Μονής Βατοπεδίου
1318-1320: Τοιχογράφηση Καθολικού, Τράπεζας Κοιμητηρίου Μονής Χιλανδαρίου

[105]
1321: Φυγή του Ανδρονίκου Γ' στην Αδριανούπολη και ξέσπασμα του
βυζαντινού εμφυλίου
1328: Εκθρόνιση του Ανδρονίκου Β' από τον Ανδρόνικο Γ' και λήξη της α'
φάσης του εμφυλίου
1335-1351: Κίνημα Ησυχαστών
1340: Ενσωμάτωση αυτόνομων βυζαντινών κρατιδίων στης ηπειρωτικής

Ελλάδας στον κύριο κορμό (Ήπειρος, Θεσσαλία λίγο νωρίτερα)
1341: Θάνατος Ανδρονίκου Γ' και έναρξη β' φάσης του βυζαντινού εμφυλίου
(Καντακουζηνός εναντίον Άννας της Σαβοΐας και Ιωάννου Ε')
1345: Υπαγωγή του Άθω στο κράτος του Δουσάν, μετά την κατάληψη της
περιοχής των Σερρών από τον τελευταίο - Στρατοπέδευση του ιδίου
στην περιοχή της Μονής Χιλανδαρίου - Αποκατάσταση πολλών
δημευθεισών γαιών και μαζικές δωρεές νέων
1346: Αυτοανακήρυξη του Δουσάν σε αυτοκράτορα Σέρβων και Ελλήνων
1347: Λήξη βυζαντινού εμφυλίου, με την ανάρρηση του Ιωάννου

Καντακουζηνού στο θρόνο (μέχρι την ενηλικίωση του νομίμου
διαδόχου, Ιωάννου Ε').
1347: Έναρξη της "Μαύρης Πανώλης"
1350: (terminuspostquem) Κύμα δημεύσεων μοναστηριακών γαιών για

Πρόνοιες (είχαν προηγηθεί και άλλες, από την αρχή της διακυβέρνησης
των Παλαιολόγων, οι οποίοι γενίκευσαν τη χρήση του μέτρου)
1354: Παραίτηση Καντακουζηνού από την αντιβασιλεία και άνοδος του

Ιωάννου Ε' στο θρόνο
1356-1362: Ίδρυση της Μονής Γρηγορίου
1358: (terminus antequem) Ίδρυση της Μονής Παντοκράτορος
1360-1370: Τοιχογράφηση Καθολικού Μονής Παντοκράτορος
[106]
1365-1371: Ριζική ανακαίνιση και επέκταση της Μονής Σίμωνος Πέτρας από τον
Σέρβο Δεσπότη Ιωάννη Ούγγλεση
1371: Επιστροφή του Άθω στους Βυζαντινούς, μετά τη νίκη των Οθωμανών
επί των Σέρβων (Μάχη της Μάριτζα / Έβρου)
1371: Δημεύσεις μεγάλης κλίμακας (το ήμισυ) μοναστηριακών γαιών για

απόδοσή τους ως πρόνοιες σε στρατιώτες, προκειμένου για την
ενίσχυση της άμυνας της Μακεδονίας
1372-1376: Μαζικές δωρεές χωριών στη Σερβία (περιοχή Στρούμιτζας) προς

αθωνικές μονές από την οικογένεια Dragas
1373-1382: Ανακατατάξεις στη διαδοχή του οίκου των Παλαιολόγων, με τους

Οθωμανούς ως κύριους ρυθμιστές της κατάστασης
1374: Ίδρυση της Μονής Διονυσίου από τον Όσιο Διονύσιο (με χορηγία του
αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού)
1383: Κατάκτηση των Σερρών από τους Οθωμανούς - Υπαγωγή του Άθω σε
οθωμανική κυριαρχία για 20 χρόνια
1387: Παράδοση της Θεσσαλονίκης στους Οθωμανούς, υπό καθεστώς

σχετικής αυτονομίας
1389: Μάχη του Κοσσυφοπεδίου - Συντριβή των βαλκανικών δυνάμεων από

τους Οθωμανούς
1391: Θάνατος Ιωάννου Ε' και ανάρρηση του Μανουήλ Β' στο θρόνο
1394: Πλήρης ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο οθωμανικό κράτος
1396: Μάχη Νικοπόλεως - Συντριπτική ήττα του χριστιανικού συνασπισμού

από τους Οθωμανούς
1399: Έναρξη περιοδείας του Μανουήλ Β στη Δύση για βοήθεια
[107]
15ος ΑΙΩΝΑΣ
1400: Μαζικές δωρεές χωριών στη Σερβία προς αθωνικές μονές (Μονή Αγίου
Παντελεήμονος)
1403: Επιστροφή της Θεσσαλονίκης και του Άθω στους Βυζαντινούς, μετά την
ήττα των Οθωμανών στη Μάχη της Άγκυρας από τον Ταμερλάνο
1406: Τυπικό του Μανουήλ Παλαιολόγου (Τρίτο Τυπικό του Αγίου Όρους)
1406-1408: Προσπάθεια Ιωάννου Ζ', Δεσπότη Θεσσαλονίκης, για επανοίκηση

ερημωμένων περιοχών της Χαλκιδικής, με δωρεές μεγάλων εκτάσεων
σε αθωνικές μονές, ιδίως στην περιοχή της Κασσάνδρας.
1408: Πρόσταγμα Μανουήλ Β' για δημεύσεις μεγάλης κλίμακας (το ήμισυ)
μοναστηριακών γαιών για απόδοσή τους ως πρόνοιες σε στρατιώτες,
προκειμένου για την ενίσχυση της άμυνας της Μακεδονίας
1413: Σουλεϊμάν Α' στον οθωμανικό θρόνο και εγκαινίαση μιας περιόδου
ειρήνης με το Βυζάντιο
1418-1421: Προσπάθεια Δεσπότη Θεσσαλονίκης, Ανδρονίκου, για επανοίκηση

ερημωμένων περιοχών στης Χαλκιδικής, με δωρεές μεγάλων εκτάσεων
σε αθωνικές μονές, ιδίως στην περιοχή της Κασσάνδρας.
1421: Άνοδος του Μουράτ Β' στο θρόνο των Οθωμανών και τερματισμός της
περιόδου ειρήνης
1422: Πρώτη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς
1423: Εισβολή των Οθωμανών στην Πελοπόννησο
1423: Παράδοση της Θεσσαλονίκης στους Βενετούς από το Δεσπότη

Ανδρόνικο
1425: (συμβατικά) β' τέταρτο 15ου αιώνα: Κρατικές δωρεές μεγάλων

εκτάσεων στη Λήμνο προς αθωνικές μονές, προκειμένου για
επανοίκηση και αποκατάσταση της υπαίθρου, με ταυτόχρονη ενίσχυση
της άμυνας (οικοδόμηση πύργων κ.λπ.)
[108]
1426: Σύναψη ειρήνης με τους Οθωμανούς - το Βυζάντιο φόρου υποτελές
1424-1426: Υπαγωγή του Αγίου Όρους σε οθωμανική κυριαρχία
1424: Ενσωμάτωση της Μονής (μονυδρίου) του Αλυπίου στη Μονή

1430: Άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους
1433: Τοιχογράφηση Καθολικού Μονής Κωνσταμονίτου
1438-1439: Σύνοδος της Φλωρεντίας με συμμετοχή και Αγιορειτών
1443-1444: Ευρωπαϊκός συνασπισμός με Βλαδισλάβο Γ', Μπράνκοβιτς κ.ά.

εναντίον των Οθωμανών
1444: Υπογραφή συμφωνίας μερικής απόσυρσης των Οθωμανών από τη

Βαλκανική - Συνέχιση της αντίστασης των Ευρωπαίων - Μάχη της
Βάρνας και συντριπτική ήττα των Χριστιανών
1446: Νέα εισβολή των Οθωμανών στην ηπειρωτική Ελλάδα - Λεηλασία

Πελοποννήσου - Υπογραφή συνθήκης με υποτέλεια της Πελοποννήσου
στο σουλτάνο
1447: Τοιχογράφηση Καθολικού Μονής Αγίου Παύλου
1448: Ανάρρηση του Κωνσταντίνου ΙΑ' Παλαιολόγου στο θρόνο του

Βυζαντίου
1451: Τοιχογράφηση Καθολικού Μονής Αγίου Παντελεήμονος

(Παλαιομονάστηρο)
1451: Ανάρρηση του Μωάμεθ Β' στο θρόνο των Οθωμανών
1453: Άλωση της Κωνσταντινούπολης
1470: Άφιξη Μάρας Μπράνκοβιτς στον Άθω
1481: Θάνατος Μωάμεθ Β' και έναρξη δυναστικών ερίδων - Άνοδος του
Βαγιαζήτ Β' στο θρόνο
[109]
Κεφ. 2: ΠΛΑΙΣΙΟ
2.α: Γενικό ιστορικό πλαίσιο
Κομβικής σημασίας γεγονός του 10ου αιώνα αλλά και της αθωνικής ιστορίας ήταν
η ανάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες, ύστερα από σχεδόν 150 χρόνια κατοχής.43
Η επιτυχία αυτή θα δώσει και το στέμμα στο νικητή στρατηγό, Νικηφόρο Φωκά,
μετέπειτα κτήτορα της Μεγίστης Λαύρας. Η άνοδός του στο θρόνο σήμανε και την
ανάρρηση σ’ αυτόν της βυζαντινής αριστοκρατίας, γόνος της οποίας υπήρξε ο ίδιος,
τερματίζοντας την πολιτική προηγούμενων αυτοκρατόρων να ανακόψουν την ισχύ
των γαιοκτημόνων.44
Ωστόσο, λαμβανομένου υπόψη του ρόλου του στα αθωνικά ζητήματα, είναι
εντυπωσιακό το γεγονός ότι ο ίδιος, στην πραγματικότητα, επιχείρησε να ανακόψει
το ρυθμό αύξησης της εκκλησιαστικής και μοναστηριακής περιουσίας, την οποία
ενίσχυαν αθρόες δωρεές και παραχωρήσεις ιδιωτών. Μεταξύ άλλων, η νομοθεσία
που επέβαλε ευνοούσε την ενίσχυση ήδη υφιστάμενων αλλά ερημωμένων ή σε
ένδεια μοναστικών ιδρυμάτων, έναντι του πλουτισμού των ήδη εύπορων.45
Τα μέτρα του όμως αυτά δεν έμελλαν να κρατήσουν για πολύ, καθώς με την
ανάρρηση του Ιωάννη Τζιμισκή στο θρόνο (με την ουσιαστική στήριξη της Εκκλησίας)
αυτά ανακλήθηκαν.46 Παρότι και αυτός εκπρόσωπος της αριστοκρατίας, δεν τάχθηκε
με το μέρος της, συμμεριζόμενος την πάγια μέριμνα των προκατόχων του για κρατικό
έλεγχο. Παράλληλα, οι στρατιωτικές του επιτυχίες στα Βαλκάνια εναντίον των
43
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 2, σ. 164. Όπως επισημαίνεται και σε άλλο σημείο, η πολιτική
ενοποίηση του αιγιακού χώρου και η ασφάλεια της ναυσιπλοΐας, συνέδραμαν ουσιαστικά στην
επέκταση του ζωτικού αθωνικού χώρου στην περιοχή.
44
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 2, σσ. 166-167.
45
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 2, σ. 168. Είναι σημαντικό ωστόσο, στην προσπάθεια να κατανοήσει
κανείς την όλη κατάσταση, το γεγονός ότι, στο πλαίσιο μιας αυστηρά ελεγχόμενης οικονομίας -
ιδίως της αστικής- η μόνη ίσως διέξοδος για ουσιαστική επένδυση πλεοναζόντων κεφαλαίων
ήταν η απόκτηση νεών γαιών, οπότε και η τάση αυτή γιγαντώθηκε στους κόλπους των οικονομικά
ισχυρών.
46
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 2, σ. 174.
[110]
Βουλγάρων και του Ρώσου Σβιατοσλάβου (Σιλίστρια, 971), όπως και του προκατόχου
του στην Ανατολή τις οποίες και επαύξησε, ενίσχυσαν γενικότερα την εικόνα του
κράτους προς τα έξω, και παράλληλα τη θέση του στο εσωτερικό. Την εικόνα αυτή
επισφραγίζει ωστόσο η περίοδος του Βασιλείου Β΄ που ακολουθεί αμέσως μετά το
θάνατό του, το 976. Μεγάλο μερίδιο στη διαμόρφωση αυτής της εικόνας έπαιξαν και
οι πολλαπλές προκλήσεις στις οποίες ο νέος αυτοκράτορας αναγκάστηκε να
ανταποκριθεί. Ο 10ος αιώνας είχε ήδη σημάνει την άνοδο πολλών περιφερειακών
δυνάμεων, με κυριότερη τη Βουλγαρία του Σαμουήλ που διερχόταν περίοδο μιας
νέας, μεγαλύτερης ακμής, με την επικράτειά της να εκτείνεται κάποια στιγμή από την
Αδριατική μέχρι τον Εύξεινο και τις ακτές του Αιγαίου μέχρι τη Θεσσαλία.47 Την
εξέλιξη αυτή ευνόησε ιδιαίτερα ο βυζαντινός εμφύλιος με πρωταγωνιστές το Βάρδα
Φωκά και Βάρδα Σκληρό, που έληξε με αυτοκρατορικό θρίαμβο (989), στον οποίο
συνέβαλε κι ένας σημαντικός παράγοντας που έμελλε να αποτελέσει πλέον βασική
σταθερά στις βυζαντινές υποθέσεις: οι Ρώσοι του πρίγκηπα του Κιέβου, Βλαδίμηρου.
Οι δυναστικοί γάμοι και κυρίως η προσχώρηση των Ρώσων στην Ορθοδοξία κρίνονται
ως γεγονότα υψίστης ιστορικής σημασίας.48
Ο αγώνας έναντι των Βουλγάρων θα συνεχιστεί και τον 11ο αιώνα, με μια σειρά
μαχών που θα ολοκληρωθούν με την ολοκληρωτική συντριβή του Σαμουήλ στο Κλειδί
(1014), με την οποία η Βαλκανική περνά ξανά σε βυζαντινά χέρια, για πρώτη φορά
μετά τη σλαβική εγκατάσταση.49 Με το θάνατο του Βασιλείου Β΄ (1025), τα σύνορα
της αυτοκρατορίας έφταναν από την Απουλία στη Δύση ώς το Δούναβη στο Βορρά,
την Αρμενία στην Ανατολή και τον Ευφράτη στο Νότο.50
Παρά την έμφαση στην εξωτερική πολιτική, ο Βασίλειος Β΄ δεν αγνόησε τα

εσωτερικά ζητήματα. Μεγάλης σημασίας είναι η οικονομική του πολιτική, η οποία
47
48
Η συμβολή των Ρώσων θα είναι ουσιαστική και στην εξέλιξη του φαινομένου των αθωνικών
κτήσεων και στα πράγματα του Άθω γενικότερα, κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο, όπως φαίνεται
και από τη συμβολή τους στην ανακαίνιση μονών ή γενικότερα την οικονομική τους στήριξη (βλ.
Τόμο Γ΄, Χρονολόγια μονών).
49
50
[111]
εντασσόταν στην ευρύτερη μέριμνά του για πάταξη των εχθρών της αυτοκρατορίας.
Υπό την έννοια αυτή, τάχθηκε ενάντια στη μεγάλη γαιοκτησία.51
Μετά την κορύφωση επί των ημερών του, ξεκινά η ύφεση. Από τις αλλεπάλληλες
εναλλαγές στην πολιτική σκηνή, ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίοδος μετά τα μέσα
του 11ου αιώνα, που συνδέεται με τον Κωνσταντίνο Θ΄ Μονομάχο και κυρίως με τις
προσωπικότητες του Ιωάννη Ξιφιλίνου και Μιχαήλ Ψελλού, οπότε και σημειώνεται
μεγάλης έκτασης πνευματική άνθηση με επίκεντρο την πρωτεύουσα. Κατά τα άλλα,
ωστόσο, πρόκειται για μια περίοδο όπου επιταχύνεται η αποσάθρωση των κρατικών
δομών. Σε επίπεδο πολιτικής και οικονομίας, οι δύο τύποι αριστοκρατίας (πολιτική
αριστοκρατία της πρωτεύουσας και αριστοκρατία της μεγάλης γαιοκτησίας των
επαρχιών) συνυπάρχουν και αντιμάχονται η μια την άλλη.
Κομβικής σημασίας είναι η υποτίμηση του βυζαντινού νομίσματος και ο κλονισμός

–για πρώτη φορά– της εμπιστοσύνης της αγοράς σε αυτό.52 Από την άλλη, η
κατάργηση του στρατού των θεμάτων και της κατηγορίας των στρατιωτών-
καλλιεργητών, παράλληλα με τη γιγάντωση της γαιοκτησίας, ενίσχυσαν τις
φυγόκεντρες τάσεις στην επαρχία. Από αυτή τη σκοπιά ιδωμένο, το ένα από τα δύο
ορόσημα του 11ου αιώνα, η ήττα στο Ματζικέρτ (1071), δεν προκαλεί ιδιαίτερη
εντύπωση. Η Μ. Ασία χάνεται πλέον ως ζωτικός χώρος. Στα υπόλοιπα εξωτερικά
μέτωπα, είχε ήδη προηγηθεί η ανεξαρτητοποίηση της Διόκλειας στα Βαλκάνια, που
σήμανε την αρχή της συρρίκνωσης και σε αυτή την περιοχή.53 Το άλλο ορόσημο, το
Σχίσμα του 1054, είχε ήδη αποκόψει οριστικά το Βυζάντιο από τη Δύση, αν και στην
εποχή του δεν είχε δοθεί στο γεγονός τόσο μεγάλη σημασία. Ανάμεσα σε Ανατολή
και Δύση, τα Βαλκάνια, την περίοδο αυτή, χωρίς ουσιαστική βυζαντινή παρουσία
πλέον, υπέφεραν από επιδρομές ποικίλων ορδών, που έφταναν μέχρι τη Μακεδονία,
τη Θράκη αλλά και νοτιότερα στον ηπειρωτικό χώρο.54
51
Η Νεαρά που εξέδωσε (996) περιλάμβανε και σαφή μέτρα περιορισμού των μοναστηριακών
κτήσεων αλλά και ρυθμίζει θέματα διοικητικής υπαγωγής των μονών γενικότερα. Βλ. σχετικά,
52
53
54
[112]
Η γενικότερη κατάσταση αντανακλά και στο εσωτερικό. Ενδεικτική της
οικονομικής κρίσης είναι η δημιουργία κρατικού μονοπωλίου σιτηρών επί Μιχαήλ Ζ΄.
Αναφέρονται χαρακτηριστικά οι μεγάλες κρατικές αποθήκες της Ραιδεστού όπου
συγκεντρώνονταν τα σιτηρά από όλη σχεδόν της Θράκη, καθώς και η παράλληλη
απαγόρευση της ελεύθερης εμπορίας τους, με βαριές ποινές. Ωστόσο, η γενικότερη
δυσαρέσκεια δεν έδωσε μακροβιότητα στο μέτρο αυτό, και οι σιταποθήκες
γκρεμίστηκαν τελικά από τον όχλο.55 Στο τέλος της περιόδου αυτής που θα
σηματοδοτήσει η άνοδος του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού στο θρόνο, ο απολογισμός ήταν
σε γενικές γραμμές η απώλεια της Μ. Ασίας και της Δύσης, η συρρίκνωση στα
Βαλκάνια, η κατάρρευση του κρατικού μηχανισμού, η οικονομική κρίση και η
υποτίμηση του νομίσματος, καθώς και η διάλυση των οικονομικο-κοινωνικών
δομών.56
Στα χρόνια που ακολουθούν, το κράτος προσπαθεί να ανακόψει την πτώση.

Έμφαση δίνεται στην απόκρουση των βασικών εξωτερικών κινδύνων και στην
εδραίωση της κυριαρχίας τουλάχιστον στις παράκτιες περιοχές, μιας και το παιχνίδι
στη θάλασσα είχε προ πολλού χαθεί μπροστά στους ανερχόμενους Ιταλούς
εμπόρους. Αυτοί, ειδικότερα οι Βενετοί, αξιοποιώντας την υποχρέωση των
Βυζαντινών απέναντί τους για την στήριξη που τους παρείχαν έναντι των Νορμανδών,
εξασφάλισαν μοναδικά προνόμια ελεύθερης εμπορίας σε όλη τη βυζαντινή
επικράτεια (1082),57 εγκαινιάζοντας και τυπικά την περίοδο της μακράς βενετικής
κυριαρχίας στον οικονομικό χώρο της Ανατολής.
Τη γενικότερη κατάσταση αστάθειας επέτειναν οι Σταυροφορίες. Και μόνον η

διέλευση των στρατευμάτων τους από τα Βαλκάνια ήταν αρκετή για να επιφέρει
μεγάλη αναταραχή που, σε τοπικό επίπεδο, σήμαινε συχνά τη συστηματική λεηλασία
ολόκληρων περιοχών του παραγωγικού αγροτικού χώρου. Επιπλέον, η ανάγκη
οικονομικής ανασυγκρότησης έναντι και των εξωτερικών προκλήσεων, επέφερε
δυσβάσταχτα βάρη στους πληθυσμούς της υπαίθρου. Κατά την περίοδο αυτή
55
56
57
[113]
προωθείται συστηματικά το μέτρο της Πρόνοιας με τον αμιγώς στρατιωτικό του
χαρακτήρα που, συνδυαζόμενο με την επαφή του Βυζαντίου με τους Σταυροφόρους,
φαίνεται να επέφερε αλλαγές στις οικονομικο-κοινωνικές δομές, δημιουργώντας
φαινόμενα πιο κοντά στα δυτικά φεουδαρχικά πρότυπα.58
Η κατάσταση δε φαίνεται να αλλάζει ουσιαστικά ούτε στα χρόνια του Ιωάννη Β΄

ούτε αργότερα, επί Μανουήλ Α΄, ο οποίος βρέθηκε στην άτυχη θέση να προσπαθεί
να σταθεροποιήσει το κράτος έναντι δύο χαρισματικών και επικίνδυνων αντιπάλων:
του Ρογήρου Β΄ των Νορμανδών και του Φρειδερίκου Α΄ Βαρβαρόσσα των Γερμανών.
Ο 12ος αιώνας θα κλείσει με το Βυζάντιο εξαντλημένο εξωτερικά και εσωτερικά. Η
οικονομική κρίση επέφερε και ρήξη του κοινωνικού ιστού, με τους πληθυσμούς της
υπαίθρου να υποφέρουν από την ευνοούμενη τάξη των στρατιωτών αλλά και τη
μεγάλη γαιοκτησία.59 Στη βάση της κοινωνίας υπήρχε, μεταξύ άλλων, μεγάλο πλέον
μίσος για τους Ιταλούς εμπόρους και τους ξένους μισθοφόρους. Το μίσος αυτό, που
εκδηλωνόταν με κάθε ευκαιρία, όπως οι εντάσεις με τη Βενετία στα 1170 και 1182,
ενίσχυσε την προϋπάρχουσα δυσπιστία των Δυτικών, μετατρέποντάς την γρήγορα σε
έχθρα που εκδηλώθηκε άμεσα με τη Δ’ Σταυροφορία λίγα χρόνια μετά. Λίγα χρόνια
νωρίτερα, οι Νορμανδοί είχαν λεηλατήσει ελληνικές πόλεις, προβαίνοντας σε
ακρότητες (όπως π.χ. στη Θεσσαλονίκη) και απειλώντας και αυτή τη βυζαντινή
πρωτεύουσα, οι Σέρβοι του Νεμάνια ίδρυσαν ανεξάρτητο κράτος, ενώ οι Βούλγαροι
του Ασάν αναδεικνύονταν σε μεγάλη δύναμη της περιοχής.60
Η λατινική κατάκτηση του 1204 κατακερμάτισε την –ούτως ή άλλως

συρρικνωμένη– βυζαντινή επικράτεια. Το φαινόμενο ήταν εντονότερο στο δυτικό
τμήμα του κράτους, από τη βυζαντινή πρωτεύουσα μέχρι την Κρήτη και το Ιόνιο, όπου
δημιουργήθηκε μια σειρά κρατιδίων, υπό βενετική και φραγική κυριότητα.61 Μόνο
στο ανατολικό τμήμα, όπου ήδη είχαν κάνει έντονη την παρουσία τους οι Σελτζούκοι,
58
59
60
61
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 3, σσ. 97 κ.ε.
[114]
τα πράγματα πήραν διαφορετική τροπή, με το βυζαντινό κράτος της Νικαίας να
διεκδικεί το ρόλο του νομίμου διαδόχου και συνεχιστή της άλλοτε κραταιάς
αυτοκρατορίας. Τα δύο μικρότερα ελληνικά κράτη, της Τραπεζούντας και της
Ηπείρου, δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν το δευτερεύοντα ρόλο τους, παρά τις όποιες
εφήμερες επιτυχίες τους.
Η διανομή ωστόσο των εδαφών μεταξύ των κατακτητών φαίνεται πως ήταν
αποτέλεσμα ενός εξαιρετικού σχεδιασμού, ιδίως από τους Βενετούς, που ήταν και οι
μεγαλύτεροι κερδισμένοι. Οι κτήσεις τους, σε αντίθεση με τα αναιμικά και βραχύβια
κατά κανόνα μορφώματα των Φράγκων, υπόκειντο σε μακρόπνοο σχεδιασμό, με
βάση το μεγαλύτερο δυνατό οικονομικό όφελος. Με εξαίρεση ορισμένες περιοχές,62
οι Βενετοί δεν επιδίωκαν την πλήρη κατάκτηση και διακυβέρνηση αλλά μόνο την
εγκατάσταση σταθμών οικονομικού ελέγχου. Έτσι, οι κτήσεις τους συνίστανται σε
κομβικά σημεία στο θαλάσσιο εμπόριο, σε μια ζώνη μικρού βάθους στις παραλίες
των πλέον παραγωγικών περιοχών ή εκείνων που βρίσκονταν κοντά στους κύριους
οδικούς άξονες.63
Οι Φράγκοι από την άλλη, επιχειρώντας άμεση διακυβέρνηση, είχαν διαφορετική
εξέλιξη. Στη Θράκη, για παράδειγμα, η άμεση καταπίεση των πληθυσμών αλλά και
της γαιοκτητικής αριστοκρατίας επέφερε μεγάλες ταραχές που σήμαναν τελικά την
απώλεια αυτής της περιοχής. Αντίθετα, αλλού, όπως στην Πελοπόννησο, όπου
εφαρμόστηκαν ηπιότερα μοντέλα διακυβέρνησης, οι κτήσεις ήταν μακροβιότερες.
Εκεί όμως όπου η λατινική παρουσία θα τερματιστεί νωρίς είναι η Μ. Ασία (1205
και 1214), και η Βυζαντινή αυτοκρατορία του Λάσκαρη θα έχει να υπολογίζει μόνο τη
δύναμη των Σελτζούκων.64 Μετά την επίτευξη μιας κάποιας ισορροπίας με τις
αναμετρήσεις των πρώτων χρόνων μετά τη λατινική κατάκτηση, στον ηπειρωτικό
κορμό της παλαιάς βυζαντινής επικράτειας οι υπολογίσιμες δυνάμεις ήταν πλέον
62
Κρήτη, Ιόνιο, νησιά Αρχιπελάγους.
63
Λιμάνια Μακεδονίας, περιοχής Στρυμόνα, Θράκης, Προποντίδας αλλά και επιλεγμένες πόλεις
της ενδοχώρας, όπως π.χ. η Αδριανούπολη. Επίσης, κομβικά σημεία στην Εύβοια και την
Πελοπόννησο, και αλλού. Βλ. σχετικά, Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 3, σ. 99.
64
[115]
τέσσερα κρατικά μορφώματα: δύο ελληνικά (Νίκαια και Ήπειρος), ένα λατινικό (τα
εδάφη του Βονιφάτιου) και ένα βουλγαρικό.65
Τα χρόνια που ακολούθησαν ευνόησαν περισσότερο το βυζαντινό κράτος, το
οποίο, από τα χρόνια του Ιωάννη Βατάτζη, σημείωσε μεγάλη ακμή, τόσο στα
εσωτερικά όσο και στα εξωτερικά μέτωπα. Χαρακτηριστικό της συνετής πολιτικής του
Βατάτζη ήταν η θεαματική οικονομική αναδιάρθρωση του κράτους και ο ιδιαίτερα
προσεκτικός χειρισμός των εξωτερικών θεμάτων, ακόμη και μία –κατά τα
φαινόμενα– παθητική αναμονή. Με την άνοδο του Μιχαήλ Η΄ στο θρόνο, που
εγκαινίασε τη δυναστεία των Παλαιολόγων, το Βυζάντιο εισέρχεται δυναμικά στην
τελευταία περίοδο της ιστορίας του.
Το 1261, ο Μιχαήλ εισέρχεται θριαμβευτής στην Κωνσταντινούπολη,
τερματίζοντας μια περίοδο 57 ετών λατινικής κατοχής, η οποία είχε, όμως,
μετατρέψει το Βυζάντιο σε σκιά του παρελθόντος του. Ωστόσο, για μιαν ακόμη φορά,
το κράτος της Κωνσταντινούπολης είχε καταστεί κύριος παράγοντας στη διεθνή
σκακιέρα. Ένα πλήθος αναμετρήσεων, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου συσχετισμού
δυνάμεων, από τη Ρωσία και τα Βαλκάνια μέχρι τη Σικελία και τη Μέση Ανατολή,
είχαν ως κεντρικό παίκτη τον Μιχαήλ.66 Στα τέλη του 13ου αιώνα, η δυτική απειλή (με
αιχμή του δόρατος τη δυναστεία των Ανδεγαυών) είχε μεν εκλείψει, ωστόσο το
μεγαλύτερο μέρος των παλαιών βυζαντινών εδαφών παρέμενε υπό ξένη κατοχή.
Οι διάδοχοι του Μιχαήλ δε θα καταφέρουν να κρατήσουν τον ίδιο ρυθμό. Τόσο
οι εσωτερικές αδυναμίες του κράτους όσο και η αυξανόμενη εξωτερική πίεση, σε
συνδυασμό με την εξουθένωση που προκάλεσε στο μεταξύ η επιθετική πολιτική του
Μιχαήλ, θα αποτελέσουν τους κύριους λόγους της σταθερής εδαφικής συρρίκνωσης
και αποδυνάμωσης του ύστερου βυζαντινού κράτους, χωρίς καμία πλέον δυνατότητα
επανόδου, μέχρι την οθωμανική κατάκτηση.
Ο 14ος αιώνας, από καθαρά πολιτική άποψη, ήταν η εποχή κατά την οποία
συντελέστηκε η θεαματική αυτή συρρίκνωση, μέσα σε ένα ιδιαίτερα σύνθετο πλαίσιο
ανταγωνισμού και συσχετισμού δυνάμεων. Τη δυναμική προσωπικότητα του Μιχαήλ
65
66
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 3, σσ.131-151.
[116]
Η΄ θα διαδεχτεί η μικρότερου πολιτικού διαμετρήματος μορφή του Ανδρονίκου Β΄,
στον οποίο και θα πέσει το βάρος των συγκυριών της εποχής. Το κράτος του θα
βρεθεί στο επίκεντρο των διεθνών ανταγωνισμών, τόσο από Ανατολή και Δύση όσο
και από Βορρά, από τα Βαλκάνια, όπου κυριαρχεί η δυναμική παρουσία του σερβικού
κράτους, υπό τους Milutin και Dusan.67 Στη Δύση, ο ανταγωνισμός Βενετίας και
Γένουας στη θάλασσα έθεσε το Βυζάντιο ακριβώς στο κέντρο της διαμάχης, με
αποτέλεσμα την ολοκληρωτική κυριαρχία των πρώτων στην οικονομία της περιοχής,
σε βάρος πάντα των Βυζαντινών.68 Στην Ανατολή, οι νέες ορδές τουρκικών φύλων
κατέκλυσαν τις απροστάτευτες πλέον περιοχές που είχε καταφέρει να κρατήσει μέχρι
πρότινος η αυτοκρατορία της Νίκαιας. Με εξαίρεση μερικές μόνο μεγάλες πόλεις,
ολόκληρη η Μ. Ασία μετατράπηκε σε ένα πλήθος μικρών τουρκικών ηγεμονιών.69
Στην ιστορική συγκυρία, όπου κύριο στοιχείο ήταν η παντελής αδυναμία των
Βυζαντινών να προβάλουν και την παραμικρή αντίσταση σε κάθε ξένη επιβουλή, ένας
δυναμικός παράγοντας έκανε την εμφάνισή του: η Καταλανική Εταιρεία, ένας
τυχοδιωκτικός πολεμικός σχηματισμός, που πρόσφερε μισθοφορικά τις υπηρεσίες
του. Η αδυναμία ελέγχου τους, ωστόσο, από τον αυτοκράτορα, και η μεταστροφή
τους από μισθοφορική δύναμη του Βυζαντίου σε ανεξέλεγκτη λαίλαπα που για
μεγάλο διάστημα λυμαινόταν την ύπαιθρο, ενέτεινε την εικόνα πλήρους διάλυσης
του κράτους. Μια μικρή ανάσα δόθηκε μετά την πρώτη δεκαετία του 14ου αιώνα,
όταν οι Καταλανοί μετακινήθηκαν προς τη φραγκοκρατούμενη Ελλάδα, ενώ
παράλληλα τόσο η Πελοπόννησος όσο και η Ήπειρος γνώρισαν μια περίοδο σχετικής
ανάκαμψης, έχοντας στενότερους πλέον δεσμούς με το κεντρικό κράτος της
Κωνσταντινούπολης.70
67
68
69
70
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 3, σσ. 183-189 και 202-204. Τελικά, μόλις μετά το 1340 θα εκλείψουν
τα ανεξάρτητα ελληνικά κρατίδια της Βαλκανικής και θα μετατραπούν σε απλές επαρχίες, όταν ο
Ανδρόνικος Γ΄ και ο Καντακουζηνός θα τερματίσουν την επανάσταση στην Ήπειρο, ενώ λίγα
χρόνια νωρίτερα είχε προηγηθεί η ενσωμάτωση της Θεσσαλίας των Μελισσηνών στον κεντρικό
κορμό. Σύντομα, ωστόσο, θα αλλάξουν χέρια, για να περάσουν στους Σέρβους του Dusan.
[117]
Παρόλα αυτά, η εσωτερική κατάρρευση του κράτους όχι μόνο δεν αποφεύχθηκε,
αλλά, αντίθετα, επιταχύνθηκε με το ξέσπασμα του εμφυλίου των δύο Ανδρονίκων (Β΄
και Γ΄). Η επικράτηση του νεότερου Ανδρονίκου, με την υποστήριξη του ευγενούς
Ιωάννη Καντακουζηνού, θα αποτελέσει μια μικρή ανάπαυλα στο ταραγμένο
υπόβαθρο της περιόδου. Με το θάνατό του, το 1341, θα ξεσπάσει ο δεύτερος
εμφύλιος, μεταξύ Καντακουζηνού και αντιπολίτευσης (υπό την Άννα της Σαβοΐας,
μητέρα του ανήλικου διαδόχου Ιωάννη Ε΄). Η διαμάχη πήρε διαστάσεις κοινωνικής
επανάστασης, καθώς η προσκείμενη στο νεαρό Παλαιολόγο αντιπολίτευση
ουσιαστικά αντιμαχόταν την παντοδυναμία των αριστοκρατών, των οποίων
εκπρόσωπος ήταν ουσιαστικά ο Καντακουζηνός. Η δυσφορία των λαϊκών στρωμάτων
στην ολοένα αυξανόμενη κοινωνική αδικία βρήκε διέξοδο με την εκδίωξη των
οπαδών του Καντακουζηνού από παντού. Ωστόσο, η διαμάχη δεν τερματίστηκε,
καθώς οι συσχετισμοί δυνάμεων εισήγαγαν στο παιχνίδι τον Dusan, τον εμίρη του
Αϊδινίου Ομούρ και το Βούλγαρο τσάρο Ιωάννη Αλέξανδρο, ο καθένας από τους
οποίους άρχισε την κατάληψη ή λεηλασία βυζαντινών εδαφών ουσιαστικά για
λογαριασμό του.71 Μετά από έξι χρόνια συγκρούσεων, λεηλασιών και απωλειών
βυζαντινών εδαφών από τους συμμάχους των δύο αντιμαχόμενων παρατάξεων, ο
Καντακουζηνός επικράτησε και εισήλθε στην Κωνσταντινούπολη όπου ανακηρύχτηκε
αυτοκράτορας (1347). Διατήρησε την εξουσία για δέκα χρόνια, μέχρι να αναλάβει ο
νόμιμος διάδοχος, Ιωάννης Ε΄. Ωστόσο, προκειμένου να έχει νομιμοποίηση της
εξουσίας του, ο Καντακουζηνός φρόντισε να συνάψει δεσμούς με την οικογένεια των
Παλαιολόγων, δίνοντας στον Ιωάννη την κόρη του και διεκδικώντας έτσι ρόλο
δεύτερου πατέρα του.
Παράλληλα, το μέτωπο του ησυχαστικού ζητήματος που είχε ταλαιπωρήσει
παράλληλα την αυτοκρατορία72 λύθηκε με την ανάκτηση της Θεσσαλονίκης από τον
έλεγχο των Ζηλωτών του Βαρλαάμ και του Ακινδύνου (1350), και τη σύνοδο στις
Βλαχέρνες τον επόμενο χρόνο, με την οποία ο Ησυχασμός επικράτησε ως
αναγνωρισμένη διδασκαλία της Εκκλησίας. Το γεγονός αυτό είναι ιδιαίτερα
71
72
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 3, σσ. 207-209 και 218.
[118]
σημαντικό, καθώς, μεταξύ άλλων, ερμηνεύεται ως απόρριψη του πνεύματος της
Δύσης από την ανατολική παράδοση,73 σε μια εποχή που θα χαρακτηριστεί από μια
μείζονα πνευματική ακτινοβολία (Παλαιολόγεια Αναγέννηση).
Ωστόσο, σε πολιτικό επίπεδο, η περίοδος των εμφυλίων είχε τραυματίσει
ανεπανόρθωτα το κράτος. Κύριος ωφελημένος στα ευρωπαϊκά εδάφη ήταν ο Dusan
της Σερβίας, του οποίου το κράτος έφτασε να εκτείνεται από το Δούναβη μέχρι τον
Κορινθιακό κόλπο και από την Αδριατική μέχρι το Νέστο.74 Η αναγόρευσή του σε
αυτοκράτορα (1346) Σέρβων και Ελλήνων είναι δηλωτική όχι μόνο των άμεσων
εδαφικών βλέψεών του αλλά και του ρόλου κληρονόμου του Βυζαντίου που
διεκδικούσε για τον εαυτό του. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο ο Dusan
φέρθηκε με απαράμιλλη γενναιοδωρία στους Αγιορείτες, των οποίων οι μονές
απέκτησαν στα χρόνια του τα περισσότερα προνόμια που είχαν ποτέ.75
Με τις εξελίξεις αυτές, το κράτος είχε πλέον συρρικνωθεί δραματικά, πιεζόμενο
μεταξύ Σέρβων και Οθωμανών. Η επικράτεια, εκτός από την περιοχή της
πρωτεύουσας, περιοριζόταν τώρα στη Θεσσαλονίκη, στη λεηλατημένη και
οικονομικά κατεστραμμένη Θράκη, στα νησιά του Β. Αιγαίου και ένα τμήμα της
Πελοποννήσου.
Ανάλογες ήταν και οι απώλειες στη θάλασσα, όπου κυριαρχούσαν ολοκληρωτικά
Βενετοί και Γενουάτες.
Η όλη κατάσταση, και ιδίως ο κατακερματισμός της επικράτειας, σε συνδυασμό
με τη μεγάλη ένδεια στην οποία είχε πέσει το κράτος στο σύνολό του, ενίσχυσαν τις
αποκεντρωτικές τάσεις στην άσκηση της εξουσίας, προωθώντας ένα «πολυκέφαλο
οικογενειακό καθεστώς ηγεμονικού οίκου».76
Μια μικρότερης κλίμακας διαμάχη μεταξύ Καντακουζηνού και Παλαιολόγων, με
υπόβαθρο την πάντα παρούσα δυσφορία του αυτοκρατορικού οίκου για τον
ουσιαστικό παραγκωνισμό της, και το διαρκή ανταγωνισμό των ξένων δυνάμεων
μεταξύ τους (Βενετών και Γενουατών στη θάλασσα, και Οθωμανών, Σέρβων και
73
74
75
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 3, σ. 219, και Ostrogorsky, Kisrotii immunitet,σσ. 87 κ.ε.
76
[119]
Βουλγάρων στα ηπειρωτικά εδάφη), κατέληξε με χαμένο και πάλι το Βυζάντιο,
γεγονός που κλόνισε τα ερείσματα του Καντακουζηνού και οδήγησε στην παραίτησή
του, υπό την πίεση των συνωμοτών του αυτοκρατορικού οίκου (1354). Μόνον η
Πελοπόννησος έμενε πλέον υπό διοίκηση των Καντακουζηνών, αποκομμένη
ουσιαστικά από τον υπόλοιπο κορμό. Οι Παλαιολόγοι ανέκτησαν την εξουσία σε ένα
κράτος, φάντασμα του παρελθόντος του. Ο κρατικός μηχανισμός βρισκόταν σε πλήρη
διάλυση, όπως και η οικονομία, ακόμη και οι θεσμοί.
Ωστόσο, το κράτος θα αντέξει λίγο ακόμη.77 Το μόνο όπλο στα χέρια των
Βυζαντινών θα είναι και πάλι η προσέγγιση της παπικής έδρας, με την υπόσχεση της
Ένωσης των Εκκλησιών, προκειμένου για τη στήριξη του παραπαίοντος κράτους. Ο
Ιωάννης Ε΄ πήρε τις σχετικές πρωτοβουλίες λίγο μετά την άνοδό του στο θρόνο
(1354). Ωστόσο, η Εκκλησία αποδείχτηκε πολύ ανθεκτικότερη του κράτους. Οι όποιες
προσπάθειες έπεσαν στο κενό, ιδίως λόγω του γεγονότος ότι το ένστικτο συντήρησης
του βυζαντινού κλήρου και λαού ενίσχυε τους συνεκτικούς δεσμούς με την ορθόδοξη
παράδοση, παρά το γεγονός ότι η ανερχόμενη δύναμη των Οθωμανών, που στο
μεταξύ είχαν εγκατασταθεί στο ευρωπαϊκό έδαφος, δεν είχε πλέον αντάξιο αντίπαλο.
Η μεταστροφή του Ιωάννη Ε΄ (1369) παρέμεινε έτσι μία πράξη ιδιωτική, χωρίς
κανένα ουσιαστικό αντίκρισμα.78 Τη δεινή θέση του Βυζαντίου επέτεινε ένα ακόμη
γεγονός, που έλαβε χώρα χωρίς καν τη δική του συμμετοχή: η συντριπτική ήττα των
Σέρβων στον Έβρο, το 1371, που σήμανε την οριστική απώλεια της ανεξαρτησίας των
νοτιοβαλκανικών κρατών. Πλέον, δεν υπήρχε κανένας να αντισταθεί στην Οθωμανική
προέλαση. Ακόμη και το Βυζάντιο είχε πλέον γίνει φόρου υποτελές στο σουλτάνο.79
Ακολούθησαν εσωτερικές έριδες στη βυζαντινή αυλή, μεταξύ Ιωάννη και
Μανουήλ από τη μία και Ανδρονίκου Δ΄ από την άλλη, που ενισχύθηκαν από τη
διαμάχη Βενετών και Γενουατών για το κομβικής σημασίας νησί της Τενέδου. Τελικά,
τη λύση θα δώσει ο σουλτάνος (1379), που θα αποκαταστήσει στο θρόνο τον Ιωάννη
με τον Μανουήλ, ο οποίος είχε ήδη οριστεί διάδοχος το 1373, αντί του Ανδρονίκου.
Λίγα χρόνια μετά (1382), ο Μανουήλ θα παραγκωνιστεί προς όφελος των Ιωάννη Ζ΄
77
78
79
[120]
και Ανδρονίκου Δ΄. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλο αυτό το περίπλοκο πολιτικό
σκηνικό, το Βυζάντιο είναι απλώς παρατηρητής και εντολοδόχος των μεγάλων
δυνάμεων -ιδίως των Τούρκων-, στο πλαίσιο του μεταξύ τους ανταγωνισμού.
Αποτέλεσμα όλων αυτών των έξωθεν επιβεβλημένων χειρισμών, ήταν ο
κατακερματισμός των βυζαντινών εδαφών, με τη διανομή τους στον Ιωάννη Ε΄ και
στους νόμιμους (Ανδρόνικο Δ΄, Ιωάννη Ζ΄, και Θεόδωρο Α΄) και παραγκωνισμένους
(Μανουήλ) διαδόχους.80 Στο μεταξύ, η οθωμανική προέλαση συνεχίστηκε, παρά τη
βραχύβια αντίσταση που προέβαλε ο Μανουήλ Β΄ από τη Θεσσαλονίκη, η οποία
τελικά παραδόθηκε το 1387.
Το χαρακτηριστικότερο, ωστόσο, ιστορικό γεγονός της περιόδου αυτής στάθηκε
η Μάχη του Κοσσυφοπεδίου (1389), μεταξύ Τούρκων και ενωμένων σερβο-
βοσνιακών δυνάμεων. Χάρη στις ικανότητες του διαδόχου Βαγιαζήτ, οι Τούρκοι
κατατρόπωσαν τους αντιπάλους τους, καθιστώντας πλέον ολόκληρη τη Βαλκανική,
οθωμανική επαρχία, και τους τοπικούς ηγεμόνες φόρου υποτελείς. Η δυναμική
τουρκική παρουσία, σε συνδυασμό με την υποχώρηση από το προσκήνιο των
εξαντλημένων ιταλικών δημοκρατιών, κατέστησε τον Βαγιαζήτ Α΄ απόλυτο κυρίαρχο.
Πρώτο βήμα στην προσπάθεια κατάληψης της Κωνσταντινούπολης ήταν η
αποκατάσταση του δυσαρεστημένου Ιωάννη Ζ΄ στο θρόνο. Ωστόσο, με το θάνατο
του Ιωάννη Ε΄ (1391), ο Μανουήλ Β΄ κατέλαβε το θρόνο.
Κατά την τελευταία δεκαετία του 14ου αιώνα, οι Οθωμανοί συνέχισαν δυναμικά
την προέλασή τους. Τόσο τα τελευταία βαλκανικά κέντρα αντίστασης όσο και η
ηπειρωτική Ελλάδα βρέθηκαν στο τουρκικό στόχαστρο. Ακόμη και η Βλαχία, παρότι
κέρδισε την πολεμική αναμέτρηση με τους Τούρκους, αναγκάστηκε τελικά να
καταβάλει φόρο υποτέλειας.81 Το σημείο καμπής ήταν η μάχη της Νικοπόλεως
(1396), όπου ο συνασπισμός των χριστιανικών δυνάμεων (κυρίως γαλλο-ουγγρικών)
που είχε σχηματιστεί υπό το φάσμα της ολοένα αυξανόμενης οθωμανικής απειλής,
νικήθηκε ολοκληρωτικά από τους Τούρκους.
80
81
Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 3, σ. 251 και σημ. 226.
[121]
Μετά από τις εξελίξεις αυτές, τις οποίες ακολούθησε μια νέα τουρκική προέλαση
μέχρι το νότο της Πελοποννήσου, το Βυζάντιο έπαψε πλέον να έχει ακόμη και
συμβολικό βάρος. Σε αντίθεση με την Εκκλησία, το επίσημο κράτος ήταν ουσιαστικά
απόν και χωρίς καμία υπόληψη.82 Υπό το βάρος των εξελίξεων, ο Μανουήλ Β΄
ξεκίνησε το 1399 μια μακρά περιοδεία στη Δύση, με σκοπό την εξασφάλιση βοήθειας.
Τα πολιτικά οφέλη αυτών των επαφών ήταν πραγματικά μηδαμινά. Η λύση ήρθε
τελικά αναπάντεχα, όταν ο Βαγιαζήτ νικήθηκε κατά κράτος στη Μάχη της Άγκυρας
(1402) από τους Μογγόλους του Ταμερλάνου, που έδωσε μια παράταση μισού αιώνα
στο Βυζάντιο. Με την ήττα των Τούρκων, οι τοπικοί ηγεμόνες της Μ. Ασίας
αποκαταστάθηκαν στις θέσεις τους, ενώ το κράτος του Βαγιαζήτ μοιράστηκε στους
γιους του.83 Ο μεγαλύτερος γιος του σουλτάνου, Σουλεϊμάν, προκειμένου να
αντιμετωπίσει τα εσωτερικά μέτωπα στον αγώνα της διαδοχής, έκλεισε συνθήκες με
όλες σχεδόν τις περιφερειακές δυνάμεις. Έτσι, το Βυζάντιο, απαλλαγμένο τόσο από
τον άμεσο κίνδυνο όσο και από το φόρο υποτέλειας, πήρε μιαν ανάσα, ανακτώντας
παράλληλα την περιοχή της Θεσσαλονίκης, τη Χαλκιδική και το Άγιον Όρος, τις
Βόρειες Σποράδες και μια εκτεταμένη παραλιακή ζώνη στην Προποντίδα και τον
Εύξεινο.84 Οι εσωτερικές έριδες των Οθωμανών τερματίστηκαν με την επικράτηση
τελικά του Σουλεϊμάν Α΄ (1413-1421), χάρη και στην υποστήριξη του Μανουήλ.
Τιμώντας τη συμφωνία τους, ο Σουλεϊμάν διατήρησε καλές σχέσεις με το Βυζάντιο,
ασχολούμενος κυρίως με την εσωτερική αναδιοργάνωση του κράτους του. Την ίδια
ώρα, στο Βυζάντιο πραγματοποιούνταν μία έντονη εσωτερική διεργασία
αναμόρφωσης, με επίκεντρο την Πελοπόννησο, και χάρη στη δυναμική παρουσία
τόσο του Ιωάννη Παλαιολόγου όσο και της προσωπικότητας του Γεωργίου Γεμιστού.
Ο θάνατος του Μωάμεθ Α΄ και η άνοδος του Μουράτ Β΄ στο θρόνο (1421-1451)
επανάφερε τους Οθωμανούς σε ρόλο επιθετικό. Την πρώτη πολιορκία της
Κωνσταντινούπολης (1422) θα συμπληρώσει η καταστροφική εισβολή των Τούρκων
στην Πελοπόννησο, ένα χρόνο μετά. Το 1426 θα συναφθεί τελικά συνθήκη, αλλά υπό
καθεστώς υποτέλειας για το Βυζάντιο. Τέσσερα χρόνια αργότερα (1430), ο Μουράτ
82
83
Ιναλτζίκ, σσ. 37-38.
84
[122]
θα καταλάβει τη Θεσσαλονίκη, η οποία είχε στο μεταξύ παραδοθεί στους Βενετούς
από τον δεσπότη Ανδρόνικο (1423). Αντίθετα, στην Πελοπόννησο, τα αδέλφια του
Ιωάννη Η΄ (ανέβηκε στο θρόνο μετά το θάνατο του Μανουήλ Β΄, το 1425) σημείωσαν
σημαντικές επιτυχίες, που κατέληξαν στη διεύρυνση του κράτους (1423),
περιλαμβάνοντας ολόκληρη την Πελοπόννησο, πλην Κορώνης, Μεθώνης, Ναυπλίου
και Άργους.
Η επιδείνωση της κατάστασης του κεντρικού κράτους οδήγησε στην επανέναρξη
των ενωτικών διαπραγματεύσεων, με πρωτοβουλία του Ιωάννη Η΄. Κατάληξή τους
ήταν η Σύνοδος της Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439), η οποία, ωστόσο, πέραν του
ότι δεν κατάφερε να διασφαλίσει τη βοήθεια της Δύσης ενάντια στον τουρκικό
κίνδυνο, βύθισε το Βυζάντιο σε μείζονες εσωτερικές έριδες και καταρράκωσε το έως
τότε αδιαμφισβήτητο κύρος ελληνικής Εκκλησίας στα μάτια των ομόδοξων λαών.85
Και ενώ η Δύση έδειχνε ουσιαστικά απροθυμία για μια νέα σταυροφορία, η
Ουγγαρία ξεκίνησε μια δυναμική αντίσταση στους Τούρκους, σε τέτοιο μάλιστα
βαθμό που να αφυπνίσει τελικά τη Δύση και να οργανωθεί ένας συνασπισμός με
παπική πρωτοβουλία. Με επικεφαλής τους Βλαδισλάβο Γ΄, Jagellon, Ουνυάδη και
Γεώργιο Μπράνκοβιτς, τα στρατεύματά τους κινήθηκαν προς νότο και κατάφεραν
σημαντικές νίκες (1443-1444). Την ίδια περίοδο, ο Γεώργιος Καστριώτης
(Σκεντέρμπεης) ηγήθηκε της αντίστασης στην Αλβανία, την οποία και συνέχισε για
πολλά χρόνια (ώς το 1468), ενώ στην ηπειρωτική Ελλάδα ο δεσπότης Κωνσταντίνος
ανέλαβε τη διοίκηση του μεγαλύτερου μέρους της Πελοποννήσου με κέντρο το
Μυστρά, συνεχίζοντας νικηφόρα σε Αττική και Βοιωτία. Η όλη αυτή κατάσταση
άσκησε πίεση στους Τούρκους, οι οποίοι υπέγραψαν συμφωνία περιορισμού της
παρουσίας τους στη Βαλκανική (1444). Ωστόσο, μέρος των συμμάχων συνέχισε την
προέλαση, επιδιώκοντας την πλήρη αποχώρηση των Τούρκων από τα Βαλκάνια. Έτσι,
τον ίδιο χρόνο έλαβε χώρα η μάχη της Βάρνας, όπου ο χριστιανικός στρατός υπέστη
συντριπτική ήττα.86
85
86
[123]
Δύο χρόνια αργότερα (1446), οι Τούρκοι εισέβαλαν στην ηπειρωτική Ελλάδα,
ανακαταλαμβάνοντας τις περιοχές που στο μεταξύ είχε απελευθερώσει ο
Κωνσταντίνος, και λεηλατώντας μέχρι και την Πελοπόννησο, από την οποίαν
αποσύρθηκαν μετά την υπογραφή συνθήκης που καθιστούσε τον Κωνσταντίνο
φόρου υποτελή στο σουλτάνο. Το 1448, ο Κωνσταντίνος θα κληθεί να αναλάβει το
θρόνο της Κωνσταντινούπολης, αφήνοντας την Πελοπόννησο στους αδελφούς του,
Θωμά και Δημήτριο. Τρία χρόνια αργότερα (1451), το Μουράτ Β΄ θα διαδεχτεί ο γιος
του Μωάμεθ Β΄, ο οποίος έθεσε σαφή στόχο του την κατάληψη της βυζαντινής
πρωτεύουσας, για να την καταστήσει κέντρο της δικής του αυτοκρατορίας.87
Υπό το βάρος των περιστάσεων, και ο Κωνσταντίνος ΙΑ΄ έπαιξε το
διαπραγματευτικό χαρτί της εκκλησιαστικής ένωσης, που, όμως, δεν έφερε
αποτέλεσμα. Αντίθετα, πυροδότησε, όπως και παλαιότερα, κύμα αντιδράσεων του
βυζαντινού πληθυσμού.88 Τελικά, η πτώση της Κωνσταντινούπολης θα
πραγματοποιηθεί στις 29 Μαΐου 1453, μετά από σκληρή πολιορκία πολλών
εβδομάδων από τις υπέρτερες αριθμητικά και ποιοτικά τουρκικές δυνάμεις. Σε ένα
διάστημα μερικών ετών, θα πέσουν σταδιακά όλες οι εναπομείνασες ελεύθερες
περιοχές της βυζαντινής επικράτειας: Αθήνα, Πελοπόννησος, Τραπεζούντα. Μέχρι το
τέλος του αιώνα, το κράτος των Οθωμανών εκτεινόταν από τη Μεσοποταμία ώς την
Αδριατική.
Με το θάνατο του Μωάμεθ Β΄ (1481), το κράτος μπήκε σε φάση εσωτερικών
ταραχών, λόγω της αυξημένης δυσαρέσκειας που γέννησε η διαρκής επεκτατική
πολιτική του νεκρού σουλτάνου, η οποία είχε εξαντλήσει το κράτος. Η επικράτηση
του Βαγιαζήτ Β΄ στην εμφύλια διαμάχη των διαδόχων, άλλαξε την εικόνα του
κράτους, που έζησε τότε περίοδο οικονομικής ανάπτυξης, με μία παράλληλη
ενίσχυση δομών και στρατεύματος.89
Η ανάπτυξη της αυτοκρατορίας συνεχίστηκε και αργότερα, για να κορυφωθεί επί
Σουλεϊμάν Α΄. Η προσάρτηση της αραβικής χερσονήσου και ιδίως των ιερών πόλεων
87
88
Grecu, 329, 11: «κρειττότερόν ἐστι είδέναι ἐν μέσῃ τῇ πόλει φακιόλιον βασιλεῦον Τούρκων ἢ
καλύπτραν Λατινικήν».
89
[124]
Μέκκας και Μεδίνας προσέδωσαν στο σουλτάνο το ρόλο του προστάτη ολόκληρου
του Ισλάμ, ενώ η δυναμική πολιτική του ίδιου στη Δύση του χάρισαν το προσωνύμιο
«μεγαλοπρεπής». Στα χρόνια του, οι Οθωμανοί έφτασαν να κατέχουν μία περιοχή
από τα τείχη της Βιέννης ώς την Αραβική χερσόνησο και τον Περσικό Κόλπο.90 Τότε
ήταν που δημιουργήθηκαν και οι «κεντρικές» οθωμανικές επαρχίες σε ευρωπαϊκό
έδαφος (βιλαέτι Βούδας)91 το οποίο έπαιξε, μεταξύ άλλων, σημαντικό ρόλο στη
διαμόρφωση του τελικού χαρακτήρα του κράτους. Στα χρόνια της βασιλείας του
διαδόχου του, Σελήμ Β΄ (1566-1574), τα όρια του κράτους επεκτάθηκαν λίγο ακόμη,
συμπεριλαμβάνοντας την Υεμένη, την Κύπρο και την Τυνησία, χωρίς, ωστόσο, ο ίδιος
να μπορέσει να ανταγωνιστεί τη δόξα των προκατόχων του.
90
Sugar, σσ. 143-144.
91
Sugar, σ. 151.
[125]
2.β: Εκκλησία και Μοναστήρια
Η σχέση της κοσμική εξουσίας με την Εκκλησία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί

ιδιότυπη. Παρά το γεγονός ότι οι ιστορικές στιγμές δηλώνουν συχνά μιάν
αντιπαλότητα, η οποία μπορεί να φτάνει ενίοτε και σε έντονη αντιπαράθεση, οι
ιστορικές διάρκειες αποκαλύπτουν μάλλον μιαν άτυπη σχέση συναλλαγής, λιγότερο
η περισσότερο μεθοδευμένη. Ειδικά όσον αφορά τα μοναστήρια, ακριβώς λόγω των
ερεισμάτων τους στην κοινωνία, αυτά μπορούν να προβάλλουν τη νομιμότητα της
κοσμικής εξουσίας, να αποτελούν εγγυητές της πολιτικής και κοινωνικής
σταθερότητας, να μετατρέπονται –ανάλογα με τις ανάγκες– σε δεξαμενές
καλλιεργήσιμων γαιών για διανομή σε τρίτους (βλ. πρόνοιες κ.λπ.), και νά στηρίζουν
ουσιαστικά την άμυνα μιας περιοχής (μέσω είτε της αναγκαστικής παροχής
υπηρεσίας φύλαξης εκ μέρους των εξαρτημένων παροίκων τους είτε μέσω της
συμβολής τους στην κατασκευή και συντήρηση αμυντικών έργων στη μεθόριο κ.λπ.).
Η υπαγωγή και διαχείρισή τους στάθηκε εξαρχής ζήτημα ακανθώδες, καθώς, βάσει
του κανονικού δικαίου τα μοναστήρια υπάγονται στη χωρική αρμοδιότητα των κατά
τόπους επισκόπων, κάτι που, ωστόσο, αντέβαινε τις αρχικές προθέσεις των κτιτόρων
ή δωρητών, είτε ήταν μέλη της τοπικής αριστοκρατίας είτε όχι. Και ενώ η
συμβιβαστική φόρμουλα επιδίκαζε την πνευματική εποπτεία στον εκάστοτε τοπικό
εκπρόσωπο της επίσημης Εκκλησίας, παρέχοντας, ωστόσο, αυτονομία στις μονές, ως
προς όλα τα άλλα ζητήματα, δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις εκείνες όπου το σχήμα
αυτό καταστρατηγείται προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση.
Βασικό παράγοντα σε όλο αυτό το σχήμα αποτελεί η ίδια η φύση των μονών:
αφενός η μικρότερη ή μεγαλύτερη περιουσία με την οποία προικίζεται αρχικά ή στην
πορεία ένα τέτοιο ίδρυμα, και αφετέρου τα σημαντικά ερείσματά του στην τοπική
κοινωνία, του προσδίδει αίγλη και δύναμη την οποία εποφθαλμιούν είτε η επίσημη
Εκκλησία είτε η κεντρική ή τοπική εξουσία. Από την άλλη, η ίδια η μονή χαράζει τη
δική της ανεξάρτητη πορεία, παρακάμπτοντας –συχνά με πολύ κόπο– παρόμοιους
σκοπέλους.
Η σχέση των μοναστηριών με τις τοπικές κοινωνίες χαρακτηρίζεται ως
αμφίδρομη. Από τη μια, η κοινωνία, αναγνωρίζοντας στο ιδεώδες του μοναχισμού τις
[126]
θεμελιώδεις επιταγές του βιβλικού λόγου και το υπέρ-φύσιν της αποταγής, αποδίδει
μέγιστο σεβασμό και τιμή στους εκπροσώπους του. Παράλληλα, και ως προέκταση,
τους αναγνωρίζει ρόλο πνευματικού καθοδηγητή, κάτι που πλέον έχει άμεση
επίδραση στη διαμόρφωση οπτικής και στάσης ζωής.
Από την άλλη, τα μοναστήρια, ιδίως τα επαρχιακά, όντας κόμβοι για ολόκληρες
περιοχές, από άποψη χωροταξική και λειτουργική, ανέλαβαν ρόλο συντονιστικό σε
τοπικό επίπεδο. Η οικονομία, η θρησκευτική ζωή, η κοινωνική στήριξη, ακόμη και η
παιδεία, έγιναν μερικοί από τους κύριους τομείς, τους οποίους έφτασε σχεδόν να
μονοπωλεί η δράση τους.92
Επιπλέον, η στενή σχέση των μονών με την κοσμική αριστοκρατία, τόσο της
πρωτεύουσας και των μεγάλων κέντρων όσο και της τοπικής, συνέβαλε
αποφασιστικά στη διαμόρφωση της τελικής φυσιογνωμίας του μοναχισμού. Είτε
ιδρυτές και κτήτορες είτε μεταγενέστεροι δωρητές, οι εκπρόσωποι της αριστοκρατίας
προσέδωσαν στα μοναστήρια, πέραν των υλικών μέσων, αίγλη και κύρος, προστασία
και κάλυψη, ακόμη και σοβαρό πολιτικό λόγο, σε μια μεγάλη διάρκεια της ιστορική
τους διαδρομής.
Η περίοδος της Λατινοκρατίας αποτέλεσε καμπή στην ιστορία της ευρύτερης
περιοχής, από πολλές απόψεις. Όσον αφορά το θέμα των μοναστηριών, αξίζει να
σημειωθεί ότι, στο πλαίσιο της γενικότερης πίεσης που ασκήθηκε στους
υπόδουλους,93 παρατηρήθηκαν φαινόμενα εκτεταμένης υφαρπαγής ακινήτων που
ανήκαν σε Ορθόδοξες μονές, υποχρεώνοντάς τες σε βαθιά ένδεια. Πέραν αυτού, οι
κατακτητές προέβησαν σε αρκετές περιπτώσεις σε παραχώρηση των ίδιων των
μονών σε Δυτικά τάγματα.94
Το διοικητικό σύστημα στο χώρο της Εκκλησίας παρέμεινε ουσιαστικά το ίδιο την
περίοδο αυτή, 95 ωστόσο όχι χωρίς κραδασμούς, τους οποίους ενίσχυε η έλλειψη
92
Η εμπλοκή με παράλληλες δράσεις του βίου των τοπικών κοινωνιών ήταν πιο έντονη στη Δύση
από ό,τι στην Ανατολή, λόγω του πολιτικού κατακερματισμού αλλά και της σαφούς προτίμησης
του Κανόνα του Μ. Βασιλείου έναντι όλων των άλλων τάσεων. Βλ. επίσης: Σακελλαρίου, σσ. 14
κ.ε.
93
Ζαχαρόπουλος, σσ. 147-148.
94
95
Ζαχαρόπουλος, σσ. 138.
[127]
ισχυρής κεντρικής εξουσίας στις λατινοκρατούμενες περιοχές, με τις παράλληλες
φυγόκεντρες τάσεις των πολυάριθμων Λατίνων ευγενών. Όσον αφορά τον Άθω, είναι
γνωστή η επιβουλή εκ μέρους των κοσμικών αρχόντων, ιδίως στη διάρκεια της
μεταξύ τους διαμάχης που ξέσπασε μετά το θάνατο του Λατίνου αρχιεπισκόπου
Θεσσαλονίκης Νευελών. Η κατάσταση που δημιουργήθηκε εξομαλύνθηκε μόνο μετά
την προσφυγή των Αγιορειτών στον πάπα Ιννοκέντιο Γ΄, ο οποίος και επιδίκασε την
περιοχή στη δικαιοδοσία της βασίλισσα της Θεσσαλονίκης, Χριστίνας.96
Στη μετέπειτα περίοδο μετά την παλινόρθωση, οι μονές που καταφέρνουν να
επανακάμψουν, ανακτούν μέρος του ρόλου τους, ιδίως χάρη στις ιστορικές
συγκυρίες, στο πλαίσιο των οποίων σημειώθηκαν οι ενωτικές απόπειρες Ανατολής –
Δύσης. Η ενωτική μερίδα, που τελικά υπερίσχυσε, είχε τα ερείσματά της στις κατά
τόπους μονές της επικράτειας, στοιχείο που ενίσχυσε περαιτέρω το κύρος τους, ιδίως
στις τοπικές κοινωνίες. Τό ίδιο κύρος φαίνεται να απολαμβάνουν οι μονές –και δη οι
αθωνικές– κατά τη σύντομη περίοδο της σερβικής κατάκτησης της Μακεδονίας, κάτι
που αντικατοπτρίζεται και στα μεγέθη της εκείθεν οικονομικής ενίσχυσής τους.
Η κατάσταση δε φαίνεται να αλλάζει και κατά την Οθωμανική περίοδο, ιδίως στην
υπό εξέταση περίοδο, όπου διαμορφώνεται και η επίσημη ταυτότητα του νεοπαγούς
κράτους. Τα μοναστήρια συνιστούν σημεία αναφοράς τόσο για τους υπόδουλους όσο
και για την κοσμική εξουσία, η οποία αναγνωρίζει το καθεστώς τους (θεσμικό,
οικονομικό κ.λπ.), αναγνωρίζοντάς τους κομβικό ρόλο στην ομαλή πορεία της
κοινωνίας.
96
[128]
2.γ: Η οικονομία της περιόδου: χαρακτηριστικά, δομές, κομβικά σημεία
Στη βυζαντινή επικράτεια, ήδη από τη μεσοβυζαντινή εποχή, είχαν δημιουργηθεί

αγροτικές οικιστικές συναθροίσεις, πάνω στις οποίες ουσιαστικά στηρίχτηκε ο
βυζαντινός αγροτικός πολιτισμός.97 Τα χωριά αυτά, που αποτελούσαν τις κύριες
οικιστικές μονάδες, συγκρότησαν τον πυρήνα μιας αυτόνομης αγροτικής
οικονομίας.98
Η έμφαση στην αγροτική παραγωγή αποτέλεσε χαρακτηριστικό της βυζαντινής
οικονομίας, σε όλες τις φάσεις της. Η εμμονή αυτή συνάδει με το ιδεώδες της
αυτάρκειας,99 από τα βασικά της βυζαντινής οικονομικής σκέψης, το οποίο, έχοντας
τις ρίζες του στην αρχαιότητα, διατηρήθηκε ακέραιο μέχρι τουλάχιστον το 10ο αιώνα,
οπότε και άρχισε σταδιακά να υποχωρεί προς όφελος της ιδέας του κέρδους.100
Στο ίδιο πλαίσιο λειτούργησε και ο χαρακτηριστικός παρεμβατισμός του κράτους,
το οποίο δεν αρκούνταν στο φοροεισπρακτικό του ρόλο αλλά ασκούσε άμεσο έλεγχο,
εκφραζόμενο σε ένα ευρύ φάσμα μέριμνας με νομοκανονιστική συχνά επικύρωση.101
Ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς, εκτός από τις κρατικές γαίες, τον πρώτο ρόλο
έχει η μεγάλη γαιοκτησία –ιδιωτών ή εκκλησιαστικών ιδρυμάτων–, ενώ ακολουθεί
και η μικρή, που αφορά την πλειοψηφία των κατοίκων της υπαίθρου. Καθεμία από
τις παραπάνω κατηγορίες δημιουργεί ένα ιδιαίτερο πλέγμα σχέσεων και όρων.
Ωστόσο, από τον 11ο αιώνα κι έπειτα, μια σειρά μετασχηματισμών επέφερε
σημαντικές αλλαγές στην αγροτική οικονομία του Βυζαντίου, μεταξύ των οποίων
ήταν και η ενσωμάτωση ανεξάρτητων αγροτικών κοινοτήτων στον οικονομικό έλεγχο
97
Toubert,σ. 582.
98
Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σσ. 503-504.
99
Στην ύπαιθρο κυριαρχεί το μοντέλο της πολυκαλλιέργειας, σε μια προσπάθεια επίτευξης της
επιθυμητής αυτάρκειας, καθώς και η πολυέργεια, δηλαδή ένας συνδυασμός αυτοκατανάλωσης
και εμπορευσιμότητας , που όμως ποικίλει κατά περίπτωση. Βλ. σχετικά, Λαΐου, Αγροτική
Οικονομία, σ. 506.
100
Λαΐου, Οικονομικήσκέψη, σ. 339. Επίσης, σσ. 354-359.
101
Toubert, σσ. 591-592.
[129]
των μεγάλων γαιοκτησιών, ως αποτέλεσμα ενός πιο περίπλοκου διαχειριστικού
πλαισίου.102
Οι κρατικές γαίες, αποτελούνται από αυτές που ανήκουν στον αυτοκρατορικό
οίκο και από εκείνες που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία του Δημοσίου, το οποίο τις
διαθέτει ανάλογα με τις ειδικές ανάγκες των περιστάσεων. Στην πραγματικότητα, το
κράτος διατηρεί πάντα την κυριότητά τους, ενώ απλώς αλλάζει κατά περίπτωση ο
διαχειριστής. Οι γαίες αυτές είτε νοικιάζονται σε ιδιώτες είτε χορηγούνται σε άλλους,
ως προς τα φοροεισπρακτικά τους δικαιώματα (μερικώς ή ολικώς), αντί άλλης
κρατικής αμοιβής ή δωρεάς. Σε λιγότερες περιπτώσεις οι γαίες αυτές αλλάζουν
πραγματικά ιδιοκτήτη, είτε με πώληση είτε με κρατική δωρεά.
Στο σύνολο των γαιών αυτών, ανεξαρτήτως ιδιοκτήτη, βασική παράμετρο
αποτελεί το εργατικό δυναμικό, το οποίο αποτελείται είτε από τους ίδιους τους
ιδιοκτήτες (στις μικρές ιδιοκτησίες) είτε από άλλους καλλιεργητές, ελεύθερους ή
εξαρτημένους υπό καθεστώς παροίκου (οι οποίοι παρείχαν εργασία ως μισθωτοί,
ενοικιαστές ή με αγγαρεία).103 Η σημασία του μάλιστα είναι τέτοια που να συνιστά
παράγοντα αναλογίας με την έκταση της ίδια της γαιοκτησίας, σε συνδυασμό με τα
αροτριώντα ζώα.104
Τα παραγόμενα είδη του πρωτογενούς τομέα κάλυπταν όλο το φάσμα των
καταναλωτικών αναγκών.105 Ωστόσο, υπάρχουν διαφοροποιήσεις, οι οποίες
σχετίζονται με το μέγεθος της γαιοκτησίας και τις δυνατότητες απορρόφησης του
πλεονάσματος. Για παράδειγμα, οι μεγαλοϊδιοκτήτες προτιμούν είδη μεγαλύτερης
αντοχής (σιτηρά, κρασί, λάδι), προκειμένου για την εμπορική τους αξιοποίηση, ενώ
οι μικροκαλλιεργητές επενδύουν στην πολυκαλλιέργεια, επιδιώκοντας το συνήθως
102
Tubert, σ. 593.
103
Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σσ. 525-527 και 528-529.
104
Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σ. 536.
105
Ενδεικτικά αναφέρεται ένας βασικός κατάλογος τροφίμων που κυκλοφορούσαν στην αγορά
για το μέσο Κωνσταντινουπολίτη, όπως αυτός είναι δυνατό να συντεθεί από ένα συνδυασμό
πηγών της εποχής (Τυπικά μονών, Τα Γεωπονικά, το Γεωργικό Νόμο το Επαρχιακό Βιβλίο,
στρατιωτικές πραγματείες και άλλα): ζωντανά ζώα, νωπό κρέας, λαρδί, λίπος, ψάρια φρέσκα και
παστά, λάδι, αυγά, γάλα, βούτυρο, τυρί, μέλι, κρασί, ξύδι, φρούτα νωπά και αποξηραμένα,
κρεμμύδια, όσπρια, φρέσκα και διατηρημένα λαχανικά, αλάτι, ρύζι, ψωμί, δημητριακά και άλλα.
Βλ. σχετικά, Koder, Maritime Trade, σ. 112.
[130]
ανεκπλήρωτο γι’ αυτούς ζητούμενο της αυτάρκειας.106 Ωστόσο, και οι δύο κατηγορίες
ιδιοκτητών είχαν αρκετά κοινά, με χαρακτηριστικότερη ίσως την προτίμηση στα
«αυτούργια», τις εγκαταστάσεις δηλαδή που, μετά την αρχική επένδυση, είχαν
άμεση απόδοση χωρίς περαιτέρω επιβαρύνσεις (αμπέλια, ελαιώνες, αλυκές, μύλοι
και εργαστήρια).107 Αυτό ακριβώς το στοιχείο είναι που «προδίδει» την υπέρβαση
του ιδεώδους της αυτάρκειας έναντι της επιθυμίας του κέρδους, από ένα σημείο κι
έπειτα. Στην πραγματικότητα, η βυζαντινή οικονομία παραμένει ώς το τέλος κυρίως
αγροτική, κάτι που αποδεικνύει και μια ματιά στην κρατική φορολογία: τα κύρια
έσοδα του κράτους προέρχονται από τις εισφορές των παροίκων της επαρχίας.108 Με
εξαίρεση ίσως τις δύο μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη και
τη Θεσσαλονίκη, το λειτουργικό σχήμα σε ολόκληρη την επικράτεια αποτελούνταν
από τις πόλεις με την αγροτική ενδοχώρα τους.109 Τα προϊόντα, όταν δεν
ανταλλάσσονταν, κατέληγαν συνηθέστερα στην οικεία πόλη, τόσο στα μόνιμα
καταστήματα όσο και σε προσωρινές εγκαταστάσεις, ενώ συχνά διοχετεύονταν και
στις κατά τόπους εμποροπανηγύρεις, οι οποίες ενέπιπταν στην αρμοδιότητα κυρίως
της Εκκλησίας.110
Στο γενικότερο πνεύμα της αυτάρκειας, της εξασφάλισης δηλαδή ενός ανεκτού
τουλάχιστον επιπέδου ζωής (και όχι αποκλειστικά με τη στενή έννοια της απόκτησης
των απαραίτητων την επιβίωση αγαθών), μπορούμε να συμπεριλάβουμε και ένα
φάσμα παράλληλων δραστηριοτήτων εκ μέρους μιας σημαντικής μερίδας του
πληθυσμού, ακόμη και των ίδιων των αγροτών, τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του
14ουαιώνα.111 Στις δραστηριότητες αυτές περιλαμβάνεται ένας υποτυπώδης
δευτερογενής τομέας και το εμπόριο μικρής κλίμακας. Ωστόσο, ο κύριος όγκος των
106
Λαΐου, Οικονομική σκέψη, σ. 337 και 338.
107
Λαΐου, Οικονομική σκέψη, σ. 339. Επίσης, Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σ. 557 και 564.
108
Οικονομίδης, Οικονομία προνομίων, σσ. 219-228.
109
Matschke, Οικονομία των πόλεων, σ. 150-151 και 166-167. Επίσης, Dimitriades, Chalkidiki, σ.
42. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης, η οποία είχε
καταληφθεί από τους Οθωμανούς πολύ νωρίτερα από την οριστική κατάκτηση της πόλης. Η
κατοχή αυτή της παραγωγικής υπαίθρου από ξένη δύναμη ήταν καθοριστικής σημασίας για την
οικονομία της πόλης και ολόκληρης της περιοχής.
110
Μπούρας, σ. 212. Επίσης, Matschke, Ανταλλαγές, εμπόριο, σ. 575.
111
Matschke, Ανταλλαγές, εμπόριο, σ. 608.
[131]
εμπορικών συναλλαγών πραγματοποιούνταν από επαγγελματίες εμπόρους, στους
οποίους -στα ύστερα κυρίως χρόνια- εντάχθηκε και ένα μέρος επιχειρηματιών της
αριστοκρατίας. Πάντως, τον οικονομικό μηχανισμό στο μεγαλύτερο μέρος του
φαίνεται πως κινεί η μεγάλη γαιοκτησία, η οποία θα είναι σε θέση να εξασφαλίζει
πλεόνασμα, ικανό να οδηγήσει σε περαιτέρω επιλογές, όπως οι επενδύσεις για την
περαιτέρω βελτίωση και αύξηση της παραγωγής,112 ή συμπληρωματικές δράσεις
χρηματοπιστωτικού χαρακτήρα, παρά το γεγονός ότι στην κοινή συνείδηση του
κόσμου δεν θεωρούνταν ιδιαίτερα ευγενείς.113
Η λατινική κατάκτηση του 1204 συνιστά τομή και για τη βυζαντινή οικονομία.
Καταρχάς, ο πολιτικός κατακερματισμός της επικράτειας συνετέλεσε στη
διαφοροποίηση των οικονομικών μοντέλων κατά τόπους,114 δημιουργώντας μάλιστα
δομές και προηγούμενα, τα οποία επιβίωσαν και μετά την παλινόρθωση. Το
φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα έκδηλο στην περιφέρεια, η οποία, υπό το βάρος των
περιστάσεων, αποκομμένη από την κεντρική διοίκηση που ασκούσε άλλοτε έλεγχο
και προστασία, αναγκάζεται να δραστηριοποιηθεί, στηριζόμενη στις δικές της
δυνάμεις.115 Χαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση της Μ. Ασίας, όπου η αποκοπή
από τη βυζαντινή πρωτεύουσα, «προίκισε» τη νεοσύστατη Αυτοκρατορία της Νίκαιας
με τεράστιες εκτάσεις, που στο μεταξύ είχαν μείνει χωρίς ιδιοκτήτη. Η επανίδρυση
εκεί μεγάλων ιδιοκτησιών (και δη εκκλησιαστικών), σε συνδυασμό με το πρότυπο
οικονομικό μοντέλο των Λασκάρεων και του Βατάτζη,116 έδωσε νέα ώθηση στην
οικονομία, καθιστώντας τη νέα αυτοκρατορία οικονομικά εύρωστη, σε σύντομο
χρονικό διάστημα. Ωστόσο, το εγχείρημα, αν και απόλυτα πετυχημένο, δεν είχε
συνέχεια. Η πολιτική των Παλαιολόγων μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης
έφερε την οικονομία πίσω. Τα παλαιότερα πρότυπα που υιοθετήθηκαν, σε
112
Λαΐου, Οικονομική σκέψη, σ. 338. Επίσης, Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σ. 551. Στις πηγές
απαντάται μάλιστα ο σχετικός όρος “βελτίωσις”.
113
Κεκαυμένος. Επίσης, Λαΐου, Οικονομική σκέψη, σσ. 335-336.
114
115
Matschke, Οικονομία των πόλεων, σ. 141.
116
Μεταξύ άλλων, ενθάρρυνε την αναδιοργάνωση της εγχώριας παραγωγής, ενισχύοντάς την με
μέτρα αποτρεπτικά προς τις εισαγωγές, αποσκοπώντας στην αυτάρκεια αγαθών διατροφής και
πρώτης ανάγκης. Βλ. επίσης: Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σ. 508.
[132]
συνδυασμό με τη συστηματικά προνομιακή μεταχείριση της αριστοκρατίας και τον
άμεσο κρατικό παρεμβατισμό με την ταυτόχρονα υψηλή φορολογία, δεν άφησαν
πολλά περιθώρια.
Άλλωστε, τα δεδομένα είχαν πλέον αλλάξει δραματικά. Η ολοκληρωτική σχεδόν
εμπορική κυριαρχία των δυτικών ναυτικών δυνάμεων στο Αιγαίο και τον Εύξεινο,117
η διατήρηση της λατινικής κατοχής σε αρκετές περιοχές του ηπειρωτικού και
νησιωτικού χώρου, και τα κατεστραμμένα οικονομικά του κράτους, συνδυάστηκαν
με τις ιστορικές συγκυρίες του 14ου αιώνα (εμφύλιοι, επιδρομές, πανώλη),
δημιουργώντας τελικά μία εξαιρετικά κρίσιμη κατάσταση. Οι ιδιαίτερα αυξημένοι
δημογραφικοί δείκτες που σημειώθηκαν μετά την παλινόρθωση, αντιστράφηκαν
απότομα μετά τα μέσα του 14ου αιώνα. Η μείωση του πληθυσμού συνοδεύεται συχνά
και από εγκατάλειψη ολόκληρων περιοχών από τους εναπομείναντες κατοίκους.118
Σε άλλες περιοχές, η ένδεια των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων οδηγεί σε
αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος.119 Σε αρκετές περιπτώσεις, ιδιοκτήτες, όπως
μονές, εκχώρησαν μέρος των γαιών τους σε παροίκους τους, ενώ αντίθετα, αλλού οι
μικροϊδιοκτήτες αναγκάστηκαν να πουλήσουν τους κλήρους τους στους
γαιοκτήμονες. Γενικά, παρά τις ανακατατάξεις αυτές, η μεγάλη γαιοκτησία φαίνεται
να γιγαντώνεται, ιδίως σε ορισμένες περιοχές, όπως η Θεσσαλία, η Μακεδονία και η
117
Κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο παρατηρείται μείωση του ενδιαφέροντος για το εμπόριο, σε
σημείο που να επιτρέψει τελικά στους ξένους εμπόρους (Ιταλούς κυρίως) να διεισδύσουν
δυναμικά στο χώρο, πολύ πριν τις Σταυροφορίες. Βλ. σχετικά, Mango, Trade, σσ. 3-4.
118
Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σσ. 499-503. Σ’ αυτό το φαινόμενο αναφέρεται κατά βάση ο όρος
“εξάλειμμα” ή “εξαλειμματικές γαίες”,καθώς και “κλάσμα”. Το φαινόμενο πρέπει να είχε πάρει
τέτοιες διαστάσεις, ώστε να υπάρχει σχετική μέριμνα στην επίσημη σχετική νομοθεσία. Οι
εξαλειμματικές αυτές γαίες, μετά την παρέλευση κάποιου διαστήματος, αναδιανέμονταν από το
κράτος (βλ. σχετ.: Λαΐου, Αγροτική κοινωνία, σσ. 80-81. Βλ. Επίσης, Bartussis, σ. 118).
119
Από την κρίση δεν εξαιρέθηκε και ένα μεγάλο μέρος μεγάλων άλλοτε γαιοκτημόνων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν μονές, όπως η Μ. Διονυσίου στον Άθω, που έφτασαν να
λαμβάνουν αυτοκρατορική επιδότηση σε είδος, προκειμένου να καλύψουν τις ανάγκες τους. Βλ.
Επίσης, Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σσ. 568-569.
Ακόμη, ενώ το κράτος είχε εισαγάγει σχετικές ρυθμίσεις για την προστασία των ασθενέστερων
καλλιεργητών από πιεστικές γι’ αυτούς καταστάσεις σε καιρούς ένδειας, στην πράξη αυτές
καταστρατηγούνταν συστηματικά. Μάλιστα, δεν ήταν λίγες οι φορές που στα σχετικά
συμφωνητικά οι συμβαλλόμενοι αποποιούνται κάθε νομική προστασία, όταν δεν αποκαλούσαν
τη συναλλαγή «δωρεά» (προκειμένου να εξαιρεθούν από τις κανονιστικές διατάξεις για τις
αγοραπωλησίες). Βλ. σχετ. Λαΐου, Τιμή της γης, σσ. 344-345.
[133]
Θράκη. Αντίθετα, η Μ. Ασία, ακολουθώντας τις ιστορικές συγκυρίες, συρρικνώνεται
λόγω της τουρκικής κατάκτησης.120
Γενικότερα, φαίνεται ότι από τους πλέον κερδισμένους ήταν τα μοναστήρια,
ιδίως τα αθωνικά, καθώς ακόμη και η απόσπαση ιδιοκτησιών τους, προκειμένου να
παραχωρηθούν ως «πρόνοιες» σε τρίτους, δε φαίνεται να τους πτόησε.121 Μάλιστα,
από τις πηγές προκύπτει ότι, στις περιπτώσεις δημεύσεων, οι μονές διατηρούν ένα
«σιωπηρό δικαίωμα» επί των συγκεκριμένων κτήσεων. Συμμορφώνονται μεν με την
αυτοκρατορική βούληση, αλλά επιφυλάσσονται κι επανέρχονται διεκδικώντας τα
δίκαιά τους, όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν.122
Η πρόνοια, ως θεσμός, πήρε διαστάσεις εκτεταμένου φαινομένου στα χρόνια των
Παλαιολόγων. Από δημοσιονομικό εργαλείο, που ήταν άλλοτε, έφτασε να γίνει
τελικά παράγοντας διάλυσης της οικονομίας. Αρχικά, ως παραχώρηση σε μέλη της
ανώτατης αριστοκρατίας, αντί οποιασδήποτε άλλης αμοιβής ή μισθοδοσίας, και στη
συνέχεια επεκτεινόμενη και σε στρατιωτικούς, ως ανταμοιβή για παρασχεθείσες
υπηρεσίες, η πρόνοια αποτέλεσε χαρακτηριστικό στοιχείο στην οικονομία της
εποχής. Αν και αρχικά είχε αυστηρά προσωπικό χαρακτήρα και χρονική διάρκεια,
σταδιακά, και υπό την πίεση προσώπων και καταστάσεων, κατέληξε –αν και όχι
γενικευμένα– να μετατραπεί σε κληρονομικό δικαίωμα.123 Ωστόσο, η παραχώρηση
φοροεισπρακτικών δικαιωμάτων σε τρίτους, στερούσε από το κράτος ισχύ και
πόρους. Από τη φορολογία, ένα μικρό μόνο ποσό έφτανε στο κράτος, για να καλύψει
ανάγκες της αυλής και άλλα δευτερεύοντα έξοδα. Παράλληλα, οι δικαιούχοι
120
Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σσ. 509 και 513-517.
121
Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σ. 571. Το κράτος απέσπασε τις μισές μοναστηριακές κτήσεις στη
Μακεδονία, μετά τη Μάχη του Έβρου (1371), για να δοθούν ως πρόνοιες σε στρατιωτικούς. Το
μέτρο αυτό, ωστόσο, ενδέχεται να είχε και άλλη σκοπιμότητα, πέραν της λειτουργίας του ως
αμοιβής. Η υποβάθμιση των βυζαντινών εδαφών στην περιοχή της Μακεδονίας και Θράκης
εξαιτίας της κρίσης του 14ο αιώνα, καθώς και ο κίνδυνος ολοκληρωτικής απώλειάς τους από
επίδοξους κατακτητές που δρούσαν ήδη στην περιοχή (Σέρβοι, Βούλγαροι, Τούρκοι κ.λπ.),
πιθανόν να ώθησε την κρατική διοίκηση στη λήψη αυτού του αποτρεπτικού μέτρου. Ωστόσο,
φαίνεται ότι πολύ σύντομα οι Αγιορείτες ανέκτησαν τις γαίες αυτές, κυρίως μέσω αγοράς.
Επιπλέον, το φιρμάνι που εξασφάλισαν αργότερα από τον Μουράτ Β΄ οδήγησε ακόμη και σε
διπλασιασμό των εκτάσεών τους σε ορισμένες περιοχές (π.χ. Χαλκιδική). Βλ. σχετ. Λαΐου,
Αγροτική οικονομία, σ. 571 και Dimitriades, Chalkidiki, σ. 40.
122
Smyrlis, Confiscation, σ. 65.
123
Bartussis, σσ. 274-277.
[134]
προέβαιναν συχνότατα σε αυθαιρεσίες, που υπέσκαπταν τα θεμέλια των τοπικών
κοινωνιών, οι οποίες, από ένα σημείο κι έπειτα, άρχισαν να βλέπουν την τουρκική
κατάκτηση ως βιώσιμη εναλλακτική.
Η εκτεταμένη χρήση της πρόνοιας και οι οικονομικές και άλλες δυσμενείς
συγκυρίες, ιδίως από τα μέσα του 14ου αιώνα, οδήγησαν μεταξύ άλλων και στη
μετατροπή πολλών ελεύθερων ώς τότε καλλιεργητών σε παροίκους.124 Και, παρόλο
που η έννοια του παροίκου στο Βυζάντιο δεν έχει το ίδιο περιεχόμενο με το
αντίστοιχο του δυτικού κόσμου, η σχέση υποτέλειας από τον εκάστοτε γαιοκτήμονα
αποτελεί γεγονός αδιαμφισβήτητο. Στη σχέση αυτή, που κανονικά περιλάμβανε
υποχρεώσεις καταβολής φόρου και ενοικίου καθώς και προσφοράς αναγκαστικής
εργασίας για συγκεκριμένο αριθμό ημερών κατ’ έτος,125 δεν ήταν σπάνιες οι
περιπτώσεις αυθαιρεσίας, πολλές από τις οποίες κατέληγαν και στη δικαιοσύνη.126
Όλα αυτά δικαιολογούνται από τη σημασία που είχαν οι πάροικοι για την
οικονομία, ως εργατικά χέρια.127 Μάλιστα, σε περιόδους κρίσης, όπου οι σχετικές
απαγορεύσεις μετακίνησης παροίκων έμεναν κενό γράμμα, οι γαιοκτήμονες
προέβαιναν σε παροχή κινήτρων, προκειμένου είτε να αποτρέψουν τη φυγή των
παροίκων είτε να προσελκύσουν νέους, ιδίως από τόπους υπό δοκιμασία. Ωστόσο,
τα μέτρα αυτά μόλις που κατάφεραν να αποτρέψουν τη δημογραφική κρίση στις
προβληματικές περιοχές. Αντίθετα, επικράτειες όπως η Χαλκιδική, που ούτε
βρίσκονταν απομακρυσμένες και στο έλεος επιδρομέων (π.χ. Λήμνος), ούτε
γειτνίαζαν άμεσα με τους κύριους οδικούς άξονες που αποτελούσαν θέατρο
πολεμικών επιχειρήσεων (π.χ. Θράκη), δε φαίνεται να επηρεάστηκαν ιδιαίτερα, παρά
μόνο από την πανώλη.128 Γενικά, οι πάροικοι, παρά τα όποια προβλήματα στη νομική
τους υπόσταση και στην οικονομική τους κατάσταση, προτιμούσαν τη σταθερότητα
σε έναν τόπο, όταν αυτό ήταν εφικτό. Αυτό προκύπτει και από το γεγονός ότι, παρόλο
124
125
Bartussis, σ. 388 και 486 κ.ε.
126
127
Καλπάκης, Athonic estates, σ. 155.
128
Ωστόσο, και η πανώλη φαίνεται πως επηρέασε κυρίως τους αστικούς πληθυσμούς και
λιγότερο την ύπαιθρο. Βλ. σχετικά Matschke, Οικονομία των πόλεων, σ. 146.
[135]
που οι ιδιώτες γαιοκτήμονες (και μάλιστα οι μικρομεσαίοι) παρείχαν καλύτερες
συνθήκες εργασίας και διαβίωσης στους παροίκους τους, οι τελευταίοι φαίνεται να
προτιμούσαν τους μεγαλοϊδιοκτήτες και μάλιστα τα μοναστήρια, καθώς η μακρά
συνέχεια στο ιδιοκτησιακό καθεστώς που τα χαρακτήριζε, δημιουργούσε συνθήκες
σταθερότητας, που είναι απαραίτητες για την οικονομική ανάπτυξη.129 Η ουσιαστική
συμβολή των μονών στην οικονομία οφείλεται και στο γεγονός ότι, σε αντίθεση με
την πλειονότητα των ιδιωτών μεγαλογαιοκτημόνων, οι οποίοι ούτε διέμεναν στην
επαρχία ούτε έδειχναν μακροπρόθεσμο ενδιαφέρον για τις γαίες τους,130 οι μονές
χαρακτηρίζονταν από έντονα επενδυτικό ενδιαφέρον. Στο πλαίσιο αυτό, προέβαιναν
σε «βελτιώσεις» (εγγειοβελτιωτικά έργα κ.λπ.),131 που αποτελούσαν συχνά βασικόν
όρο για την παραχώρηση χέρσων γαιών εκ μέρους του κράτους, ενώ παράλληλα
επένδυαν συστηματικά είτε σε επέκταση των ακινήτων τους (αγορά εκτάσεων, κατά
προτίμηση όμορων αγροτεμαχίων), είτε στην προώθηση του δευτερογενούς τομέα
για τα παραγόμενα είδη τους (μύλοι, ελαιοτριβεία κ.λπ.), είτε ακόμη αξιοποιούσαν
το πλεόνασμα μέσω εμπορικών συναλλαγών, καθιστάμενοι κύριοι παράγοντες του
τοπικού και περιφερειακού εμπορίου. Παράλληλα δε, αναδείχθηκαν σε σημαντικούς
εργοδότες, προωθώντας σε τοπικό επίπεδο ένα ευρύ φάσμα εργασιών, πέρα από την
αγροτική παραγωγή (κατασκευές, καλλιτεχνική παραγωγή κ.λπ.). Τέλος, ως
επενδυτές και τραπεζίτες (υπηρεσίες φύλαξης τιμαλφών και δανεισμού κεφαλαίων),
129
Η σαφής προτίμηση των συνθηκών σταθερότητας από τους παροίκους και η σημασία της για
την οικονομία αποδεικνύονται και από το γεγονός ότι, στο πλαίσιο της ύφεσης του 14ου αιώνα,
οι τουρκοκρατούμενες πλέον περιοχές της Μ. Ασίας (π.χ. Σμύρνη) σημειώνουν σχετική ευημερία,
γεγονός που οφείλεται στην πολιτική σταθερότητα που επέφερε στην περιοχή η κατάκτηση από
μια ισχυρή δύναμη, όπως οι Οθωμανοί, χωρίς περαιτέρω πολιτικούς κλυδωνισμούς. Βλ. σχετικά
130
Η αριστοκρατία των Παλαιολόγειων χρόνων ήταν κυρίως αριστοκρατία των πόλεων,
ανεξάρτητα από την εκ μέρους της κατοχή μεγάλων εκτάσεων γης στην επαρχία. Βλ. σχετικά
Matschke, Οικονομία των πόλεων, σ. 143.
131
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί μια περίπτωση της Μονής Ιβήρων. Αναφέρεται
κηποπεριβόλιον της μονής στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, το οποίο, μετά από «βελτίωση» στις
υποδομές, αύξησε κατακόρυφα τα έσοδά του. Βλ. σχετικά, Λαΐου, Αγροτική Οικονομία, σσ. 558-
559. Επίσης, ο όρος μπορεί άλλοτε να σημαίνει την εγκατάσταση νέων αγροτικών κοικοκυριών.
Βλ. σχετικά, Λαΐου, Αγροτική Οικονομία, σσ. 551-553. Γενικότερα, η βελτίωσις απαιτούσε την
εεπένδυση σημαντικών ποσών, στοχεύοντας σε αύξηση της αποδοτικότητας, στόχος που
βασιζόταν στην αυξημένη ζήτηση την οποία, με τη σειρά της, υπαγόρευε μεταξύ άλλων η
δημογραφική αύξηση. Βλ. σχετικά, Harvey, σ. 94.
[136]
και χάρη στις υψηλές διαχειριστικές τους ικανότητες,132 έγιναν σύντομα οι κύριοι
ρυθμιστές της οικονομικής ζωής στην επαρχία.
Εξαίρεση αποτελούσε το εμπόριο μεγάλης κλίμακας, το οποίο, σε γενικές
γραμμές, μονοπωλούσαν οι Δυτικοί, και κυρίως οι ναυτικές δυνάμεις της Ιταλίας,
έχοντας πλέον εκτοπίσει τους τοπικούς παράγοντες από το προσκήνιο.133 Σε
ολόκληρο το Αιγαίο και τον Εύξεινο, Βενετοί και Γενοβέζοι -μέσω ενός πυκνού
δικτύου εμπορικών σταθμών και χάρη στα αναφαίρετα πλέον προνόμια που κατείχαν
στο χώρο, ακόμη και μετά την παλινόρθωση- διακινούσαν το μεγαλύτερο μέρος των
εμπορεύσιμων ειδών. Η παρουσία τους ήταν τόσο καταλυτική, που η πρωτογενής
παραγωγή αρκετών περιοχών του ελλαδικού χώρου (π.χ. Πελοπόννησος) υπάκουε
στη ζήτηση που επέβαλαν οι Ιταλοί έμποροι και οι πράκτορές τους, οι οποίοι
διέτρεχαν όλη την ύπαιθρο για το σκοπό αυτό.134 Το εμπόριο αυτό θα παίξει έναν
ενοποιητικό ρόλο στην κατακερματισμένη και αποδιοργανωμένη μετά τη λατινική
κατάκτηση επικράτεια. Είχαν προηγηθεί ήδη δραματικές αλλαγές στην οικονομική
τοπογραφία, τις οποίες συμπλήρωσαν μεταβολές στους μηχανισμούς παραγωγής και
κυρίως διακίνησης.135
Κατά κανόνα, η βυζαντινή οικονομία παραμένει ώς το τέλος αγροτική. Βασική
αιτία, πέρα από τις κυρίαρχες περί αυτάρκειας αντιλήψεις του παρελθόντος,
αποτέλεσε ο κρατικός παρεμβατισμός. Πέρα από τις συστηματικές απογραφές και
ανακατανομές γαιών, που σχετίζονται με φοροεισπρακτικό κυρίως ενδιαφέρον, ένα
132
133
Γενικότερα, ακόμη και μετά την κινητοποίηση που παρατηρείται μετά τον 11ο αιώνα, την
εμπορική κίνηση της αυτοκρατορίας διαμορφώνει κατά κύριο λόγο η ζήτηση των μεγάλων
αστικών κέντρων και κυρίως της Κωνσταντινούπολης. Για το λόγο αυτό, η εμπορική κίνηση είναι
μικρής κλίμακας και ασφαλώς όχι μεγάλων αποστάσεων. μετέπειτα χρόνια, ακόμη και όταν
πλέον είχε αρχίσει να εκτιμάται διαφορετικά το εμπόριο, φαίνεται πως ήταν πλέον αργά. Οι
Βυζαντινοί έμποροι λειτούργησαν κατά κανόνα στο πλαίσιο των δομών και κανόνων που
εισήγαγαν οι Ιταλοί έμποροι, ως μεσάζοντες και χονδρέμποροι, σπανιότερα ως τραπεζίτες και
επενδυτές. Βλ. σχετικά, Haldon, Social Elites, σσ. 198-199 και 203.
134
Matschke, Ανταλλαγές, εμπόριο, σ. 651. Επσιης, στο ίδιο, σ. 578: Στην Ύστερη περίοδο, Λατίνοι,
Σλάβοι, Τούρκοι και άλλοι ξένοι, πολεμιστές, έμποροι, κατακτητές και άποικοι εγκαθίστανται
μόνιμα ως εκπρόσωποι και εκτελεστικά όργανα ξένων πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων,
στα κέντρα και στην περιφέρεια, οικειοποιούμενοι υφιστάμενους οικονομικούς πόρους, και
εξαλείφοντας οικονομικές δομές και λειτουργίες που είχαν εξελιχθεί με το δικό τους ρυθμό ώς
τότε.
135
Matschke, Ανταλλαγές, εμπόριο, σ. 564.
[137]
πλήθος άλλων στοιχείων (ειδική νομοθεσία, παρακολούθηση των τιμών της αγοράς
μέσω του ελέγχου των ποσοστών κέρδους κ.λπ.) υποδηλώνουν μία ουσιαστική
μέριμνα.
Η μέριμνα αυτή είναι έκδηλη και σε θέματα που αφορούν τη μοναστηριακή
γαιοκτησία. Παρά τις κατά καιρούς περιοριστικές διατάξεις για γενικότερα ή
ειδικότερα οικονομικά θέματα (απαγόρευση ή περιορισμός εμπορικών
δραστηριοτήτων για τις μονές, περιστολή επεκτάσεων εις βάρος μικροκαλλιεργητών
κ.λπ.), τις μαζικές δημεύσεις μοναστηριακών γαιών προς όφελος τρίτων και άλλα
μέτρα, το κράτος επεδείκνυε και ένα ουσιαστικό ενδιαφέρον με κινήσεις όπως οι
φοροαπαλλαγές,136 η «χαριστική», δηλαδή η περιορισμένης χρονικής ισχύος
απόδοση ακίνητης μοναστηριακής περιουσίας σε ιδιώτη, προκειμένου για την
εξυγείανση και ανάκαμψή του,137 η χορήγηση παροίκων για την επάρκεια εργατικών
χεριών κ.λπ.. Γενικώς, το κράτος προσπαθούσε πάντα να κρατά ελεγχόμενη την
οικονομική επέκταση των μονών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ήδη εξαρχής ο Τζιμισκής
ορίζει πως το εμπόριο επιτρέπεται μόνο για ό,τι αφορά το πλεόνασμα, και στη λογική
της ανταλλαγής του με προϊόντα που οι μονές χρειάζονται αλλά δεν παράγουν οι
ίδιες ή τα παράγουν αλλά σε ανεπαρκείς ποσότητες. Σύντομα ωστόσο οι μονές
βρίσκονται να πωλούν κρασί και άλλα προϊόντα τόσο σε μικρές πόλεις όσο και στην
ίδια την πρωτεύουσα.138
Αυτός, ωστόσο, ο παρεμβατισμός, ενώ λειτούργησε ευεργετικά για την οικονομία

σε προηγούμενες περιόδους, κατέστη μάλλον επιζήμιος στα ύστερα χρόνια, όταν
πλέον είχαν συντελεστεί οι μεγάλες αλλαγές στην ευρύτερη περιοχή. Η εξάρτηση από
την κρατική στήριξη και η συνακόλουθη απουσία των πρωτοβουλιών, ενόψει του
επαγγελματικού ρίσκου, αποδιοργάνωσαν περαιτέρω την οικονομία, που πλέον
μπορούσε απλώς να ακολουθεί τους κανόνες που επέβαλαν οι ξένες οικονομικές
δυνάμεις. Πέρα από τον πρωτογενή τομέα, ο οικονομικός ρόλος των Ελλήνων ήταν
136
Σημειώνεται εδώ ότι δεν τεκμηριώνεται πουθενά πλήρης ατέλεια των μονών, παρά το γεγονός
ότι το φορολογικό σύστημα που ίσχυε για την ακίνητη περιουσία τους ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκό.
Βλ. σχετικά και Παπαγιάννη, σ. 254.
137
Παπαγιάννη, σσ. 257-259.
138
Harvey, σ. 94.
[138]
τουλάχιστον δευτερεύων, με εξαίρεση ορισμένες περιοχές, όπως η Πελοπόννησος.
Εκεί, το αποκομμένο από το κέντρο ντόπιο στοιχείο αναγκάστηκε να αναπτύξει νέες
δράσεις, άγνωστές του ώς τότε, προκειμένου να επιβιώσει. Ωστόσο, και πάλι, οι
όποιες απόπειρες είναι περιορισμένες τοπικά. Σε επίπεδο βιοτεχνικής παραγωγής, η
Δύση θα έχει προηγηθεί αποφασιστικά. Μόνο στα μεταβυζαντινά χρόνια, υπό τις
συνθήκες που θα διαμορφωθούν στο οθωμανικό κράτος, μπορούμε πλέον να
μιλούμε για βιοτεχνία πέραν της οικοτεχνίας. Υπό την έννοιαν αυτή, η ακμή του 13ου
αιώνα θα είναι μια –η τελευταία– χαμένη ευκαιρία για το Βυζάντιο, που, ανεξάρτητα
από την έκβαση των εξελίξεων στο πολιτικό σκηνικό, θα μπορούσε να αναδιπλωθεί
και να ακολουθήσει με ίσους όρους τον οικονομικό ρυθμό της εποχής.
Για την περίοδο που εξετάζουμε, ωστόσο, τα δεδομένα έχουν αλλάξει δραματικά.
Τα πολιτικά γεγονότα της περιόδου περιόρισαν σε σημαντικό βαθμό το κράτος, που
αδυνατούσε πλέον να ανακτήσει το ρυθμιστικό του ρόλο. Όλες οι παραπάνω
παράμετροι, σε συνδυασμό με την αδυναμία συγκέντρωσης των χρηματικών ποσών
που απαιτούσε τόσο η διακυβέρνηση όσο και οι αυξημένες ανάγκες άμυνας
(μισθοφόροι) και ειρήνης (φόροι υποτέλειας ή εξαγορά συνθηκών), οδήγησε σε
αλλεπάλληλες υποτιμήσεις του βυζαντινού νομίσματος, που εξακολουθούσε μέχρι
τότε να παραμένει ισχυρό, σε ρόλο διεθνούς σταθεράς, ακόμη και σε περιόδους
πολιτικής συρρίκνωσης του κράτους. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τις επιπλέον
ανάγκες που δημιουργούσε ο σταδιακός εκχρηματισμός της έως τότε κυρίως
ανταλλακτικής βυζαντινής οικονομίας,139 συσσώρευε πρόσθετα προβλήματα στην
ήδη δεινή κατάσταση. Παρά τις όποιες προσπάθειες, είτε σε περιφερειακό - τοπικό
επίπεδο είτε στα μεγάλα κέντρα από μεμονωμένους εκπροσώπους της
«επιχειρηματικής» αριστοκρατίας που άρχισε να συγκροτείται, η γενική εικόνα των
τελευταίων εκατό ετών της αυτοκρατορίας στο χώρο της οικονομίας ήταν δραματική.
Ο κατακερματισμός της επικράτειας δεν ήταν μόνο πολιτικός αλλά και οικονομικός,
139
Το ούτως ή άλλως υποτιμημένο βυζαντινό νόμισμα (υπέρπυρο) θα σταματήσει να εκδίδεται
στα μέσα του 14ου αιώνα, και θα αντικατασταθεί από το χρυσό βενετικό δουκάτο. Ο ραγδαίος
εκχρηματισμός της δυτικής οικονομίας, μετά την Δ΄ Σταυροφορία και την απόκτηση τεράστιων
αποθεμάτων χρυσού από τις δυτικές αυλές, επέφερε μείζονες αλλαγές σε όλο τον εμπορικό χώρο
της εποχής, ασκώντας πίεση και σε παραδοσιακότερους χώρους, όπως η βυζαντινή οικονομία.
Βλ. σχετικά και Πέννα, σσ. 375-377.
[139]
ιδίως μετά τις διαστάσεις που πήρε η πρόνοια στα χρόνια των Παλαιολόγων. Η κάθε
επαρχία έμοιαζε αυτόνομη, μακριά από τον κρατικό έλεγχο και στα χέρια των
τοπικών οικονομικών παραγόντων.
Σ’ αυτή την κατάσταση βρήκε το κράτος η οθωμανική κατάκτηση, η οποία,
ωστόσο, είχε προ πολλού εδραιωθεί στις ανατολικές επαρχίες (Μ. Ασία), αλλά και
δοκιμαστεί στον ηπειρωτικό χώρο της Βαλκανικής (Θράκη, Μακεδονία). Αυτό που
προκύπτει, όταν εξετάζει κανείς τη μετάβαση στο νέο καθεστώς είναι ότι στις
περιοχές που είχαν ήδη περάσει στη νέα οθωμανική πραγματικότητα, η οικονομία
διερχόταν φάση ουσιαστικής ανάκαμψης. Η πολιτική σταθερότητα, η υιοθέτηση ενός
ενιαίου –κατά το δυνατό, στην πρώτη αυτή περίοδο– φορολογικού συστήματος (που,
στο σύνολο των πραγματικών επιβαρύνσεων ήταν ηπιότερο του αντίστοιχου
βυζαντινού), η τόνωση της παραγωγής και ο περιορισμός των προνομίων των
ξένων,140 ήταν από τους κύριους παράγοντες της ευημερίας. Ωστόσο, παρά τη
βελτίωση των γενικών όρων, η κατάσταση δε θα αλλάξει ριζικά, ως προς τη
γενικότερη οικονομική αντίληψη: ο τύπος του δραστήριου ιδιώτη γαιοκτήμονα της
Δύσης είναι ιδέα άγνωστη στην Ανατολή. Οι μόνες πραγματικές ιδιοκτησίες στα
Οθωμανικά χρόνια ήταν τα μούλκια, που όμως ήταν πολύ μικρής έκτασης για
ανάληψη ουσιαστικών πρωτοβουλιών μεγάλης κλίμακας, ενώ τα τιμάρια, που
συνιστούσαν τη συνηθέστερη μορφή, αφορούσαν ουσιαστικά διαχείριση ή απλώς
κάρπωση.141
Θεμελιώδης αρχή του νέου καθεστώτος ήταν πως όλη η επικράτεια ανήκε στο
σουλτάνο, ο οποίος καθόριζε τους τρόπους διανομής και διαχείρισής της.142 Η
απόλυτη κυριότητα (μούλκι) ήταν σπάνιο φαινόμενο και ίσχυε σε μεμονωμένες
περιπτώσεις, πάντα μετά από σχετική απόφαση του σουλτάνου, και εφ’ όρου ζωής
του δικαιούχου. Υπό την έννοιαν αυτή, οι γαίες μοιράστηκαν αφενός σε
140
Η αντιπαλότητα Τούρκων και Βενετών στο θέμα του οικονομικού ρόλου των δεύτερων στην
άλλοτε βυζαντινή επικράτεια ήταν διαρκής και σκληρή. Η απώλεια των προνομίων τους με την
πτώση της Κωνσταντινούπολης θα θέσει νέους όρους στη διαμάχη, με τη ζυγαριά να γέρνει προς
τη μεριά των Οθωμανών. Ωστόσο, παρά τα όποια μέτρα και τους περιορισμούς, οι Βενετοί θα
κρατήσουν τουλάχιστον το εμπόριο της αυτοκρατορίας με τη Δύση, ώς το 16ο αιώνα. Βλ. σχετ.
141
Καλπάκης, Μετόχια, σ. 370.
142
Ιναλτζίκ, σ. 191.
[140]
μικροκαλλιεργητές, που αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού,
σε τιμαριώτες (με όλες τιςδιαβαθμίσεις)143 και σε θρησκευτικά ιδρύματα (βακούφια),
ανεξαρτήτως θρησκεύματος.144
Το ενιαίο εν γένει σύστημα της οθωμανικής οικονομίας, άμεσα σχετιζόμενο και
με τη διοικητική οργάνωση των επαρχιών, δεν ίσχυε απόλυτα για ορισμένες περιοχές,
όπως για παράδειγμα τα νησιά του Αιγαίου, ή κάποια άλλα σημεία του ηπειρωτικού
χώρου, τα οποία, λόγω κυρίως μορφολογίας είχαν κριθεί ασύμφορα ως προς την
άσκηση άμεσης διαχείρισης. Σ’ αυτές τις περιοχές –ιδίως στις πρώτες– επικράτησε
ένα μικτό σύστημα που ενσωμάτωνε και παλαιότερες πρακτικές.
Ως προς τις ορθόδοξες μονές, παρά το γεγονός ότι μετά την κατάκτηση μεγάλο
μέρος της περιουσίας τους είχε κατασχεθεί, στην πραγματικότητα διατήρησαν πολύ
μεγάλο μέρος των κτήσεών τους. Θεσμικά, υπάγονταν στο καθεστώς των βακουφίων,
με όλες τις ευεργετικές αλλά και περιοριστικές ρυθμίσεις που ίσχυαν γι’ αυτά.
Στην οθωμανική πραγματικότητα, κομβική οικονομική μονάδα είναι και πάλι το
νοικοκυριό, που καταγράφεται με βάση τον εκάστοτε αρχηγό του.145 Σημαντικό
στοιχείο της νέας αυτής διάρθρωσης είναι ότι ουσιαστικά καταργείται ο θεσμός του
παροίκου. Και, ενώ η μετακίνηση των υπηκόων είναι γενικά ελεύθερη, υπάρχει πάντα
μία δέσμευση του καθενός σε σχέση με τη γη του και τις αντίστοιχες φορολογικές του
υποχρεώσεις, που την καθιστά εν τέλει προβληματική.146 Και εδώ, κορμός της
143
Το τιμάριο αποτελούσε θεσμό ανάλογο με τη βυζαντινή πρόνοια, όπως αυτή λειτούργησε
κατά την πρώτη φάση της θέσπισής της. Απευθυνόταν δηλαδή σε στρατιώτες (εν προκειμένω
τους σπαχήδες, τους ιππείς του οθωμανικού στρατού), και αφορούσε την παραχώρηση
δικαιώματος είσπραξης φόρων από συγκεκριμένη περιοχή, αντί μισθοδοσίας. Στην κλίμακα της
κρατικής αυτής παραχώρησης, τα τιμάρια κατείχαν τη χαμηλότερη θέση, αφορώντας δικαίωμα
είσπραξης φόρων μέχρι 20.000 άσπρα, ενώ ακολουθούσαν τα ζιαμέτια (20.000 έως 100.000
άσπρα) και τέλος τα χάσια, για εισοδήματα άνω των 100.000 άσπρων, που αφορούσαν τεράστιες
επικράτειες και χορηγούνταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις υψηλών προσώπων. Βλ. σχετικά και
144
Ως προς το θεσμικό πλαίσιο των βακουφίων, πράγματι το θρήσκευμα δεν έπαιζε κανένα ρόλο.
Έχει, ωστόσο, αποδειχθεί ότι οι βαθιά θρησκευτικές -στην πραγματικότητα- δομές της
οθωμανικής κοινωνίας λειτουργούσαν ανασταλτικά στην επιδιωκόμενη οικονομική και
κοινωνική σταθερότητα, καθώς συνέβαλαν στη διαμόρφωση δύο ταχυτήτων υπηκόων, με τους
μη Μουσουλμάνους να έρχονται πάντα σε δεύτερη μοίρα, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε άμεσες
δυνατότητες και ευκαιρίες οικονομικής και κοινωνικής ανέλιξης. Βλ. σχετικά και Sugar, σσ. 226-
227.
145
Ο αρχηγός του νοικοκυριού μπορεί να είναι και χήρα ή άγαμος άνδρας.
146
Sugar, σσ. 207-208.
[141]
οικονομίας είναι ο πρωτογενής τομέας, ωστόσο δίνεται ώθηση σε ένα πλήθος
επαγγελματιών, οι οποίοι τελικά οργανώνονται σε εμπορικές συντροφιές, με δομή
ισχυρότερη και πλαίσιο σαφέστερο από τις ανάλογες που είχαν συγκροτηθεί στις
βυζαντινές πόλεις. Οι συντεχνίες αυτές, αν και μόλις λίγο πιο πάνω στην κοινωνική
διαστρωμάτωση από τους απλούς χωρικούς, συνιστούσαν δυναμικό στοιχείο στην
οικονομική και κοινωνική ζωή των πόλεων. Σε ανάλογες ομάδες οργανώθηκαν και οι
έμποροι, διαχειριζόμενοι κυρίως το εμπόριο των αστικών κέντρων. Η επανάχρηση
των μεγάλων οδικών αξόνων της Μ. Ασίας και της Βαλκανικής υπό καθεστώς
πολιτικής σταθερότητας επέτρεψαν τη διακίνηση προϊόντων αλλά και την ίδρυση
νέων πόλεων, ως εμπορικών κέντρων. Η ενοποίηση του χώρου έδωσε μεγάλη ώθηση
στο εμπόριο, που στο τέλος θα διενεργείται ελεύθερα από την Αδριατική ώς την
Περσία. Εκτός από την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη, ένα πλήθος άλλων
πόλεων θα καταστούν κομβικά οικονομικά κέντρα: Καισάρεια, Σεβάστεια, Αμάσεια,
Άγκυρα, Ικόνιο, στο εσωτερικό της Μ. Ασίας, Σμύρνη, Έφεσος, και Προύσα στα δυτικά,
θα συμπληρώσουν το δίκτυο των πόλεων από την Αδριανούπολη και τη Θράκη μέχρι
τη Ραγούζα και την Αδριατική.147 Στο πλαίσιο αυτής της μέριμνας για το εμπόριο, και
προκειμένου για την ασφάλεια των μετακινήσεων, οι Οθωμανοί προχώρησαν στην
ίδρυση μιας σειράς ειδικών εγκαταστάσεων κατά μήκος των οδικών αξόνων, υπό τη
διαχείριση των βακουφίων. Τους αρχικούς αυτούς ξενώνες και βοηθητικές
εγκαταστάσεις, πλαισίωσε σταδιακά ένα πλήθος άλλων κτιρίων, με αποτέλεσμα
πολλές από αυτές να μετεξελιχθούν σε κανονικές πόλεις.148
Το εμπόριο μεγάλης κλίμακας ήταν στα χέρια ανεξάρτητων επιχειρηματιών, οι
οποίοι ήταν και οι μόνοι που είχαν ουσιαστική ελευθερία, μη δεσμευόμενοι από τα
στεγανά μια συγκεκριμένης επαγγελματικής ομάδας, όπως συνέβαινε με όλους τους
147
Ιναλτζίκ, σ. 211 κ.ε.. Επίσης, Sugar, σσ. 155-156. Από την Κωνσταντινούπολη, όπου κατέληγαν
οι δρόμοι της Ανατολής, ξεκινούσε το δίκτυο της Δύσης μέσω Αδριανούπολης, προς όλες τις
κατευθύνσεις. Μία κύρια εμπορική οδός διερχόταν από Σέρρες, Θεσσαλονίκη, Μοναστήρι και
Αχρίδα, για να καταλήξει στο Δυρράχιο. Μία δεύτερη, επίσης από Αδριανούπολη, περνούσε από
Σόφια, Νις, Βελιγράδι, και κατέληγε στη Βούδα, ενώ, τέλος, μία τρίτη κατέληγε στη Ραγούζα μέσω
Σόφιας, Σκοπίων, Πρίστινα, Σεράγεβου και Μόσταρ στην Ερζεγοβίνη.
148
[142]
άλλους.149 Αυτή η κατηγορία επαγγελματιών, που βρισκόταν στην κορυφή της
οικονομικής και κοινωνικής κλίμακας της οθωμανικής κοινωνίας,150 ήταν που
πειραματίστηκε σταδιακά σε νέους τομείς, ακολουθώντας, όσο ήταν δυνατό, το
ρυθμό των οικονομιών της Δύσης, εγκαινιάζοντας, μεταξύ άλλων, μια βιοτεχνική
παραγωγή αξιώσεων και θέτοντας τα θεμέλια μιας πιο δυναμικής οικονομίας.
Ωστόσο, και πάλι, οι αυτοπεριορισμοί των διαφόρων ομάδων που συγκροτούσαν τό
όλο σύστημα, και ο επίσης αγροτικός, εν γένει, χαρακτήρας της οθωμανικής
οικονομίας,151 δεν επέτρεψαν στις όποιες πρωτοβουλίες να ξεφύγουν από τα
διακριτικά όρια που έθετε το άγρυπνο βλέμμα μιας ισχυρής κεντρικής διοίκησης.
Ακόμη και στον πρωτογενή τομέα, η αυστηρή διάκριση του καθεστώτος γαιοκτησίας
ήταν καθοριστική: ο τύπος του δραστήριου ιδιώτη γαιοκτήμονα της Δύσης παραμένει
έννοια άγνωστη στην Ανατολή. Οι μόνες πραγματικές ιδιοκτησίες που προέβλεπε το
σύστημα (μούλκια) ήταν πολύ μικρές για ανάληψη ουσιαστικών πρωτοβουλιών, ενώ
τα τιμάρια, που συνιστούσαν τη συνηθέστερη μορφή, αφορούσαν ουσιαστικά
διαχείριση ή κάρπωση, και όχι πραγματική κατοχή. Ίσως μόνον οι μονές, μέσα στο
πλαίσιο του ιδιότυπου καθεστώτος του βακουφίου, είχαν τη δυνατότητα και την
εμπειρία (λόγω της διαρκούς και μακράς γαιοκτησίας) να προχωρήσουν σε
καινοτομίες, λαμβάνοντας πάντα όμως τους περιορισμούς του θεσμικού πλαισίου.
149
Θεωρείται ότι το αυστηρό πλαίσιο λειτουργίας των συντεχνιών, ως προς τη συγκρότησή του
τουλάχιστον, ήταν ένας συνδυασμός κρατικής παρέμβασης και ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Οι λόγοι
ήταν αφενός η έσωθεν ανάγκη της κάθε ομάδας για αυτοπροστασία και αφετέρου η ανάγκη του
κράτους για διασφάλιση της εύρυθμης λειτουργίας της οικονομίας και της σταθερής ποιότητας
υπηρεσιών και προϊόντων. Μάλιστα, αυτός ακριβώς ο αυστηρός ποιοτικός έλεγχος έχει
αναφερθεί ως αιτία καθήλωσης της οθωμανικής οικονομίας, λειτουργώντας αποτρεπτικά σε
οποιαδήποτε πρόθεση πειραματισμού. Βλ. σχετικά και Sugar, σ. 170.
150
Sugar, σ. 164.
151
[143]
Κεφ. 3: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΒΑΣΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΥ
Το φαινομενικά οξύμωρο της ιδιότητας των μονών ως εκπροσώπων της μεγάλης

γαιοκτησίας, το οποίο συχνά ενισχύεται από υπερβολές των ιστορικών συγκυριών,
υπόκειται σε ένα βασικό αξίωμα: η μοναχική αρχή της ακτημοσύνης ισχύει ατομικά
και όχι συλλογικά. Με άλλα λόγια, ένα μοναστικό καθίδρυμα πρέπει να έχει ήδη από
τη στιγμή της ίδρυσής του ικανά περιουσιακά στοιχεία που να εγγυώνται αφενός την
αυτάρκεια και αυτονομία του στο διηνεκές, και αφετέρου να εξασφαλίζουν την
απαλλαγή των μοναζόντων από βιοτικές μέριμνες, ώστε να μπορούν να επιδοθούν
απρόσκοπτα στο έργο τους.152
Κατ’ αυτή την έννοια, ο κάθε κτήτορας προικίζει εξαρχής το κάθε ίδρυμα με
περιουσία κινητή και κυρίως ακίνητη, η οποία απαιτεί αξιοποίηση για τους
παραπάνω λόγους. Με τον τρόπο αυτό, τα μοναστήρια (ιδίως τα μεγαλύτερα)
μετατρέπονται σταδιακά σε διαχειριστές ακινήτων, διατυπώνοντας λόγο ισχυρό στην
οικονομική θεωρία και εφαρμόζοντάς τον τελικά στην πράξη. Τα μοναστηριακά
ακίνητα, ανάλογα με την πολιτική των εκάστοτε υπευθύνων, συρρικνώνονται ή
αυξάνουν και γιγαντώνονται, σε ένα πλαίσιο δοσοληψιών με ιδιώτες και τοπικές
κοινωνίες καθώς επίσης και με το επίσημο κράτος.
Στην πραγματικότητα, ένα μετόχι αποτελεί επέκταση του ζωτικού χώρου μιας
μονής. Ιδίως εκείνων των μονών των οποίων η άμεση επικράτεια δεν ήταν αρκετή για
την κάλυψη των βασικών αναγκών της, όπως ακριβώς συνέβαινε στον Άθω, όπου ο
συνδυασμός μορφολογίας του εδάφους και αριθμού καθιδρυμάτων κατέστησε
εξαρχής επιτακτική την ανάγκη επέκτασης πέραν των χερσαίων συνόρων του. Έτσι,
τα πρώτα μετόχια ιδρύονται και λειτουργούν στις αμέσως έξω από τα όρια εκτάσεις,
δηλαδή στην περιοχή της Ιερισσού και στην ανατολική Χαλκιδική.153 Αυτό εξυπηρετεί
ανάγκες κατεξοχήν λειτουργικές, καθώς είναι δυνατή η άμεση εποπτεία και ορθή
διαχείριση, ενώ ελαχιστοποιείται ο κίνδυνος αλλοίωσης των παραγομένων αγαθών.
152
Kalpakis, Athonic estates, σ. 125.
153
Βλ. σχετικά, Μέρος Γ, Γεωγραφική ανάλυση δεδομένων.
[144]
Σημαντικό ρόλο στη χωρική επέκταση παίζουν οι μεγάλες, κρατικές κυρίως,
δωρεές, χωρίς ασφαλώς να λησμονούνται εκείνες που προέρχονται από μέλη της
κοσμικής αριστοκρατίας, κεντρικής ή τοπικής. Όσον αφορά το κράτος, πέρα από τις
περιπτώσεις εκείνες όπου η παραχώρηση αφορά εγκατελειμμένες γαίες άλλων
μονών που είτε ερήμωσαν είτε περιέπεσαν σε ένδεια, ή οφείλεται σε προσωπική
σχέση των εμπλεκομένων (π.χ. αυτοκράτορα – κτήτορα, όπως στην περίπτωση του
Νικηφόρου Φωκά με τον Άγ. Αθανάσιο τον Αθωνίτη), η πλειονότητα των δωρεών
αφορούσε γαίες που είτε είχαν εγκαταλειφθεί λόγω ιστορικών συγκυριών, είτε
βρίσκονταν σε διαφιλονικούμενες ζώνες της μεθορίου με επιθετικούς γείτονες, είτε
ήταν γαίες χέρσες ή β΄ διαλογής.154 Σε καθεμιά από αυτές τις περιπτώσεις, και
εξαιρώντας τη δωρεάν παραχώρηση, το κράτος ανέμενε πλέον φορολογικά οφέλη
από μια τέτοια κίνηση, καθώς οι νέοι ιδιοκτήτες είχαν την υποχρέωση να τις
εκχερσώσουν, να τις καλλιεργήσουν και να αποδώσουν στο κράτος τα προβλεπόμενα
(ακόμη και όταν υπήρχε μιας μορφής φοροαπαλλαγή, η οποία ποτέ δεν ήταν πλήρης
και δεν αφορούσε το σύνολο των γαιών). Παράλληλα, το κράτος διατηρούσε την
ουσιαστική κυριότητα, καθώς σε περιόδους κρίσης είχε πάντα την άνεση να
αποσπάσει μέρος τους για την κάλυψη εκτάκτων αναγκών (π.χ. πρόνοιες).155 Ο
έλεγχος του κράτους φαίνεται και από το γεγονός ότι ακόμη και όταν αυτό δεν
εισέπραττε σχεδόν τίποτα (π.χ. στην Ύστερη περίοδο), εν μέσω κατακερματισμού,
πρόνοιας κ.λπ., διατηρούσε τον έλεγχο των δημοσίων οικονομικών: ακόμη και οι
μοναστηριακές κτήσεις, που απολάμβαναν ποικίλους βαθμούς φορολογικής
ατέλειας, υπόκειντο σε περιοδικές καταμετρήσεις. 156
Από την άλλη, υπήρχαν οι ιδιωτικές δωρεές, μπροστά στην έκταση των οποίων οι
αντίστοιχες κρατικές μοιάζουν μάλλον περιορισμένες,157 τα δε κίνητρά τους
μπορούσαν να ποικίλουν σημαντικά. Πέρα από το πηγαίο θρησκευτικό συναίσθημα
154
155
Στο Βυζάντιο τα πάντα κινούνται γύρω από ένα συγκεντρωτικό κράτος. Η γη είναι κατά βάση
αυτοκρατορική. Βλ. σχετικά, Παπαγιάννη, σ. 259.
156
Οικονομίδης, Οικονομία προνομίων, σ. 219 κ.ε.
157
[145]
ενός κτήτορα/δωρητή ή των οικείων του, μεγάλο ρόλο παίζει ασφαλώς η οικονομική
ή πολιτική σκοπιμότητα. Στη μία περίπτωση, το ιδιαίτερα ευνοϊκό φορολογικό
καθεστώς των μοναστικών ιδρυμάτων ωθούσε σημαντική μερίδα της αριστοκρατίας
στη συγκεκριμένη λύση, υπό το σχήμα της ίδρυσης μονής και προικοδότησής της από
την οικεία περιουσία, με ηγούμενο και διαχειριστή είτε γόνο της ίδιας οικογένειας
είτε πρόσωπο προσκείμενο και ελεγχόμενο από αυτήν. Επιπλέον, δεν πρέπει να
λησμονούνται τα πρόσθετα οικονομικά οφέλη που απέρρεαν από τη δράση των
μονών σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, όπως το πολύ χαρακτηριστικό
παράδειγμα των εμποροπανηγύρεων.158 Στην άλλη περίπτωση, το γόητρο και μόνο
που προσέδιδε στην οικογένεια των κτητόρων η ίδρυση και προστασία ενός
μοναστικού καθιδρύματος ήταν από μόνο του συχνά ικανότατο δέλεαρ, στο πλαίσιο
του ανταγωνισμού των εκπροσώπων της αριστοκρατίας για μερίδιο στην εξουσία, σε
τοπικό ή κεντρικό επίπεδο. Και οι δύο αυτές περιπτώσεις δεν είναι, ασφαλώς, ξένες.
Ανάλογο ήταν και το υπόβαθρο ίδρυσης και λειτουργίας μονών και στη Δύση, ήδη
από αρκετά νωρίς, όχι μόνο από την πλευρά της κοσμικής αριστοκρατίας αλλά και
από την πλευρά της επίσημης εξουσίας.159 Από την πλευρά τους, τα μοναστήρια
γίνονται εγγυητές της νομιμότητας και της κοινωνικής σταθερότητας, και καθίστανται
πυρήνες συλλογικής συνείδησης, κομβικά στοιχεία του κρατικού αμυντικού
μηχανισμού και παράγοντες προώθησης της τοπικής οικονομίας.
Μεταξύ κράτους και μονών υπάρχει μια σχέση ιδιότυπη. Το κράτος, πέραν του
ότι χρησιμοποιούσε ανενδοίαστα τη δεξαμενή των μοναστηριακών γαιών για
έκτακτες εισφορές ή (επί Παλαιολόγων) για πρόνοιες αντί μισθοδοσίας, γνώριζε καλά
πως μόνον η μεγάλη μοναστηριακή ιδιοκτησία ήταν ικανή να εγγυηθεί τη
σταθερότητα παραγωγικών δομών και σχέσεων σε μια περιοχή. Έτσι, σε περιόδους
κρίσης ή αμέσως μετά από αυτές (επιδημίες, επιδρομές, ερημώσεις κ.λπ.),
158
Βλ. Γερολυμάτου, την περίπτωση των «δεσποτών των πανηγύρεων».
159
Βλ. Σακελλαρίου: Ιδίως σε ό,τι αφορά την κοσμική εξουσία, είναι χαρακτηριστική η περίπτωση
πριμοδότησης ίδρυσης μονών στην ανατολική μεθόριο του Γερμανικού κράτους τον 9ο αιώνα,
προκειμένου με τον τρόπο αυτό (συμμετοχή των μονών στην άμυνα αλλά και αποτροπή
επιβουλής λόγω κύρους και ιερότητας) να διασφαλιστεί η εδαφική ακεραιότητα των πολιτικών
μορφωμάτων από εξωτερικές επιβουλές.
[146]
προκειμένου να τονώσει δημογραφικά και οικονομικά κάποιες πληγείσες περιοχές
(π.χ. δυτική Χαλκιδική στις αρχές του 15ου αιώνα, Λήμνος κ.λπ.), προέβαινε σε
παραχώρηση μεγάλων εκτάσεων προς τις μονές, υπό τον όρο να τις
αποκαταστήσουν., προσελκύοντας και όσο το δυνατό περισσότερους παροίκους. Η
ίδια περίπου τακτική εφαρμοζόταν στις «γκρίζες» ζώνες της μεθορίου με τις άλλες
δυνάμεις των Βαλκανίων. Επιπλέον, οι μονές έχαιραν πάντα μιας ιδιαίτερης
μεταχείρισης από τους εκάστοτε κατακτητές, τουλάχιστον χάρη στα ερείσματα που
είχαν προς τους ντόπιους πληθυσμούς, και για το λόγο αυτό, το ιδιοκτησιακό τους
καθεστώς άλλαζε με βραδείς ρυθμούς και μόνο υπό ειδικές συγκυρίες. Αυτός ήταν
και ο λόγος που πολλοί, προκειμένου να μη χάσουν τις περιουσίες τους στις ρευστές
περιόδους του ύστερου Βυζαντίου, προέβαιναν σε δωρεές γαιών με αντάλλαγμα
αδελφάτα εφ’ όρου ζωής για τους ίδιους και τις οικογένειές τους.160 Μάλιστα, κατά
την περίοδο του ταραγμένου 14ου αιώνα, το φαινόμενο παίρνει μεγάλες διαστάσεις,
καθώς, μέσα στη δίνη των εξελίξεων, ο Άθως παραμένει μια νησίδα ασφάλειας.161
Πέρα από τα γενικώς ισχύοντα ως προς τη φορολογία, καθίσταται προφανές ότι
στην υπό εξέταση περίοδο και συγκεκριμένα πριν την οθωμανική κατάκτηση, ίσχυε
ένα ευρύ φάσμα φοροαπαλλαγών προς τη μεγάλη γαιοκτησία (εν προκειμένω την
εκκλησιαστική), το οποίο ωστόσο δεν ήταν γενικευμένο αλλά εφαρμοζόταν κατά
περίπτωση, αφορώντας ορισμένες μονές και συγκεκριμένα κάθε φορά ακίνητα. Κατά
κανόνα, όμως, ίσχυαν τα προβλεπόμενα στη φορολογία, η οποία αφορούσε τόσο την
έγγεια ιδιοκτησία όσο και την παραγωγή, με όλες τις σχετικές διαβαθμίσεις. Από την
άλλη, ειδικά προνόμια που παραχωρούνταν κατά περίπτωση αφορούσαν
παράκαμψη –για ειδικούς λόγους– της προβλεπόμενης νομοθεσίας, προς όφελος
κάποιων μονών, με περιορισμένη ισχύ.162 Γενικώς, αποτελεί κοινή παραδοχή ότι οι
160
Lefort, VATOPEDI II, σ. 23.
161
Oikonomides, Patronage, σσ. 99-100.
162
Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Τυπικού του Μονομάχου (στ. 64 κ.ε.), όπου γίνεται
σαφές ότι κάποιες μονές κατείχαν ήδη εμπορικά πλοία, πότε και καταβάλλεται μια προσπάθεια
επιβολής όρων ή έστω οριοθέτησης κάποιου πλαισίου. Επίσης, βλ. και την περίπτωση της Μονής
Μεγίστης Λαύρας στην οποία είχε επιτραπεί η κατασκευή και λειτουργία «εμπορικού» πλοίου,
για τη μεταφορά αγαθών προς πώληση στο λιμάνι της Αβύδου, τελευταίο σταθμό πριν την
είσοδο στην ειδική οικονομική επικράτεια της βυζαντινής πρωτεύουσας (Lemerle, LAVRA I, σ. 59).
Αυτό ήταν κάτι που κανονικά απαγορευόταν σε τέτοιου είδους ιδρύματα, των οποίων ο
[147]
όποιες προσπάθειες συνολικού ελέγχου των αθωνικών ιδίως μονών από το κράτος,
αποτύγχαναν στο πλαίσιο καλλιέργειας διμερών σχέσεων κάθε μονής χωριστά με το
κράτος, από τις οποίες τελικά κατόρθωναν να εξασφαλίζουν κατ' εξαίρεση
προνόμια.163
Μια κτήση ξεκινά ως μια μικρή έως αρκετά μεγάλη έκταση γης, η οποία συνήθως
παρέχεται είτε από τον κτήτορα, είτε από κάποιο μεταγενέστερο δωρητή, είτε
αγοράζεται από την ίδια τη μονή, κάτω από ειδικές συνθήκες, ως επένδυση. Από την
αρχική εκείνη έκταση, ένα μετόχι μπορεί να μετεξελιχθεί ποικιλοτρόπως. Μπορεί να
παραμείνει έκταση για απλή καλλιέργεια η νομή ζώων, να φυτευτεί με μη εποχιακά
είδη (ελιά, αμπέλι κ.λπ., δεδομένης της σαφούς γενικής προτίμησης για τα
αυτούργια), 164 να βελτιωθεί με έργα έγγειων βελτιώσεων, η ακόμα να φιλοξενήσει
υποδομές επεξεργασίας της πρωτογενούς παραγωγής (πατητήρια, μύλοι,
ελαιοτριβεία κ.λπ.), θεμελιώνοντας έτσι και την παροχή υπηρεσιών σε τρίτους. Τα
πρώτα μετόχια είναι κατεξοχήν αγροτικά, και μάλιστα άμεσης αξιοποίησης, με
έμφαση στην παραγωγή διατροφικών ειδών πρώτης ανάγκης. Από κει κι έπειτα, και
καθώς οι μονές εξοικειώνονται με τη λογική και τις πρακτικές διαχείρισης, το φάσμα
διευρύνεται, αποκαλύπτοντας την όλη προβληματική και τους επενδυτικούς
προσανατολισμούς. Βοσκοτόπια, δάση, αλυκές, διβάρια, αμπέλια και άλλου είδους
εκτάσεις προστίθενται στους καταλόγους των μοναστηριακών ακινήτων,
εγκαινιάζοντας παράλληλες δράσεις και ενασχολήσεις.
Στον αντίποδα αυτών, υπάρχουν και τα αστικά μετόχια, τα οποία είτε
περιορίζονται σε απλά ακίνητα από δωρεές η επενδύσεις (οικίες, καταστήματα,
εργαστήρια κ.λπ.) είτε διαμορφώνονται σε μονύδρια, εμπεριέχοντας και μικρές
παραγωγικές μονάδες (π.χ. περιβόλια κ.λπ.).
χαρακτήρας ήταν ασφαλώς μη κερδοσκοπικός. Η παραχώρηση δόθηκε κατά παραχώρηση

αποκλειστικά για τη διάθεση του οινικού πλεονάσματος της μονής στην αγορά, ωστόσο
υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι σε παρόμοιες περιπτώσεις γινόταν από τις μονές περαιτέρω
εκμετάλλευση του συγκεκριμένου δικαιώματος. Βλ. επίσης σχετικά: Καλπάκης, Μετόχια, σ.
367και Σμυρλής, Μοναστήρια, σ. 55.
163
Harvey, σ. 95.
164
Λαΐου, Αγροτική οικονομία, σ. 557 κ.ε.
[148]
Σημαντικό παράγοντα της αγροτικής παραγωγής αποτελούν οι πάροικοι.
Πρόκειται για χωρικούς των όμορων η γειτονικών οικισμών, οι οποίοι συνδέονται με
τη γη (και έμμεσα με τον ιδιοκτήτη), με ένα δεσμό εξάρτησης, ωστόσο, πολύ
διαφορετικό από εκείνον του δουλοπάροικου της Δύσης. Η επάρκεια σε παροίκους
συνιστά βασικό παράγοντα παραγωγικότητας μιας έκτασης, και η σύνδεση των δύο
γίνεται μόνο με αυτοκρατορική απόφαση η με μεταβίβαση του προϋπάρχοντος
σχετικού δικαιώματος από τον προηγούμενο δικαιούχο. Γενικά, όμως, δεν μπορεί να
νοηθεί μεγάλη γαιοκτησία χωρίς παροίκους. Στην περίπτωση που, λόγω πολιτικών
συγκυριών η δημογραφικής κρίσης, σημειωθεί μείωση του αριθμού των διαθέσιμων
παροίκων, λαμβάνονται έκτακτα μέτρα (τεχνητή πληθυσμιακή τόνωση, είτε μέσω
κρατικής παρέμβασης είτε μέσω της παροχής κινήτρων από τους γαιοκτήμονες.165
Ως προς την παραγωγή, τα αγροτικά μετόχια, που αποτελούν και την πλειονότητα
των αθωνικών τουλάχιστον μετοχίων, επιδεικνύουν μία σαφή τάση εξασφάλισης
αυτάρκειας. Κύρια και δευτερεύοντα είδη διατροφής, κηπευτικά, λάδι, κρασί,
φρούτα, γαλακτοκομικά και άλλα, συνιστούν τα παραγόμενα εκεί είδη. Από την άλλη,
η επεξεργασία ορισμένων ειδών (λάδι, κρασί, αλεύρι) αποτελεί επίσης βασικό
στοιχείο στον όλο μηχανισμό, όχι μόνο για την αξιοποίηση των προϊόντων αλλά και
για την εξασφάλιση προστιθέμενης αξίας. Ασφαλώς, λαμβάνονται υπόψη οι φυσικοί
πόροι ή η δυναμική μιας περιοχής, που αποτελούν θεωρητικά «σχήματα» δυνητικού
χαρακτήρα, μέχρι να μετουσιωθούν σε προϊόντα και πλούτο. Ο μετασχηματισμός
αυτός έχει μια σειρά προϋποθέσεων, βασικές εκ των οποίων είναι ο ανθρώπινος
παράγοντας, η τεχνογνωσία, οι υποδομές κ.λπ.166
Πέρα από την ίδια κατανάλωση όλων αυτών των ειδών από το μετόχι και την
κύρια μονή, η διάθεση του πλεονάσματος στην αγορά συνιστά ιδιαίτερο κεφάλαιο
της όλης διαδικασίας, καθώς συνδέεται με τροποποιήσεις και ειδικές ρυθμίσεις του
θεσμικού πλαισίου, όπως αυτό φαίνεται και στα επίσημα Τυπικά. Πέρα δηλαδή από
165
Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Λήμνου, στο διάστημα μετά την οθωμανική κατάκτηση
της Θεσσαλονίκης και πριν την κατάληψη της Λήμνου, κατά την οποία πάροικοι από τη
Μακεδονία μετακινούνται στο νησί, όπου οι αθωνικές μονές παρείχαν σχετικά κίνητρα. Βλ. σχετ.
Smyrlis, Fifteenth Century, σ. 49.
166
Laiou, Thrace, σ. 13.
[149]
τη διάθεση σε μικρές τοπικές ή μεγαλύτερες αγορές ή την προώθησή τους μέσω
εμποροπανηγύρεων (τα οποία, λειτουργώντας στη βάση θρησκευτικών εορτών, ήταν
συνήθως υπό την αιγίδα των μονών), αρκετές μονές εξασφάλισαν το προνόμιο της
προώθησης των προϊόντων σε αγορές των μεγάλων αστικών κέντρων (Θεσσαλονίκη,
Κωνσταντινούπολη), και μάλιστα μέσω του ειδικού δικαιώματος ναυπήγησης
εμπορικού πλοίου. 167
Σημαντικότατο στοιχείο σε όλο αυτό αποτελεί η ιδιαίτερη νοοτροπία που
αναπτύσσουν τα μεγάλα αυτά μοναστήρια, έχοντας πλέον συνειδητοποιήσει τη
δυναμική των μέσων παραγωγής αλλά και το θεσμικό τους ρόλο. Οι σχεδιασμοί
γίνονται πλέον μακρόπνοοι, ενώ συστηματικά οι γαίες και οι εγκαταστάσεις
επεκτείνονται και βελτιώνονται με έργα υποδομής. Παράλληλα, η πώληση του
πλεονάσματος οδηγεί στην επέκταση των δικτύων διακίνησης αγαθών και
μετακίνησης ανθρώπων, και στην προώθηση του εκχρηματισμού της οικονομίας, ο
οποίος, με τη σειρά του, ανοίγει το δρόμο για άλλες, παράλληλες δράσεις, όπως οι
επενδύσεις, ο συστηματικός δανεισμός και άλλα, κινητοποιώντας περαιτέρω τις
οικονομικές δυνάμεις της εποχής.
Το πλαίσιο λειτουργίας των μοναστηριακών γαιοκτησιών, παρότι μεταβλήθηκε
σταδιακά στο πέρασμα των αιώνων της βυζαντινής παρουσίας, δεν υπέστη
δραματικές αλλαγές. Αντίθετα, η δυναμική του αφομοίωσε τα θετικά στοιχεία των
ιστορικών συγκυριών και ολοκληρώθηκε σε κάτι πολυσύνθετο και στιβαρό. Οι όποιες
πολιτικές αναταράξεις στο παρασκήνιο αντιμετωπίζονταν κατά περίπτωση, ενώ
φαίνεται πως πάντα κινητοποιούνταν έγκαιρα μηχανισμοί πρόληψης ή και
αντιμετώπισης κρίσεων. Σ’ αυτό το πνεύμα εντάσσεται η ευημερία των αθωνικών
μονών (και, εν προκειμένω, με απόκτηση νέων ακινήτων) στην περίοδο της σερβικής
κατοχής της Μακεδονίας, κατά την οποία το επίσημο Βυζαντινό κράτος είχε δεχθεί
σοβαρό πλήγμα. Μάλιστα, συγκριτικά με άλλες περιόδους, το ύψος της οικονομικής
ενίσχυσης των Αγιορειτών από τους Σέρβους την περίοδο εκείνη ήταν από τα
μεγαλύτερα στην ιστορική τους διαδρομή.168 Από την άλλη, η αλλαγή που επέφερε η
167
168
Smyrlis, Fifteenth Century, σ. 36 κ.ε.
[150]
ολοκλήρωση της οθωμανικής κατάκτησης δεν ήταν καθόλου απότομη για τον Άθω,
δεδομένου ότι οι Αγιορείτες είχαν ήδη στείλει εγκαίρως πρεσβεία στους Οθωμανούς,
εξασφαλίζοντας την ισχύ των υφισταμένων τους προνομίων.169 Αν και τα πράγματα
δεν εξελίχθηκαν ακριβώς έτσι στην πορεία, και οι αθωνικές μονές απώλεσαν το μισό
σχεδόν των ακινήτων τους, ήδη πριν τη δήμευσή τους επί Σελήμ Β΄, είτε με
προγενέστερες δημεύσεις, είτε με απαλλοτριώσεις, είτε ακόμη με την κατάργηση του
θεσμού των παροίκων, που ουσιαστικά αποστερούσε τις ιδιοκτησίες από εργατικά
χέρια (σσ. όσον αφορά την υποχρεωτική προσφορά ημερών εργασίας προς τον
ιδιοκτήτη του ακινήτου).
Με τη δήμευση των εκκλησιαστικών ακινήτων επί Σελήμ Β΄ (1568/69) και την
υποχρέωση εξαγοράς τους, οι μονές πέρασαν πλέον σε μια νέα φάση του ιστορικού
αλλά και του οικονομικού τους βίου. Η ένδεια στην οποία περιέπεσαν ήταν ασφαλώς
μεγάλης κλίμακας, ωστόσο ενεργοποίησε μηχανισμούς αυτοσυντήρησης, μεταξύ των
οποίων είναι η στροφή προς τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, για οικονομική ενίσχυση,
κάτι που τελικά θα εγκαινιάσει μια νέα περίοδο του αθωνικού μοναχισμού, με
προεκτάσεις πνευματικές, καλλιτεχνικές και άλλες.
Γενικότερα, όσο κι αν κάποτε μοιάζει οξύμωρο, ο ρόλος της Εκκλησίας στη
οικονομία είναι καταλυτικός, ιδίως στο Ύστερο Βυζάντιο, συνιστώντας η ίδια
παράγοντα σταθερότητας, σε αντίθεση με την αμηχανία η τον καιροσκοπισμό της
κοσμικής αριστοκρατίας, που συγκροτεί μαζί της τον κόσμο των
μεγαλογαιοκτημόνων. Οι μονές με τα μετόχια τους αναδεικνύονται σε παράγοντα
ιδιαίτερα θετικό για την οικονομία της εποχής, αναλαμβάνοντας παράλληλα ρόλο
169
Η αναγνώριση των προνομίων του Άθω από τους Οθωμανούς, ήδη από νωρίς, και η εγγύηση
της ασφάλειας του καθεστώτος και των κτήσεών τους, οδήγησε πολλούς αριστοκράτες στο
μοναχικό βίο κατά το 14ο και 15ο αιώνα. Παρά το γεγονός ότι κανονικά η μοναχική πολιτεία δεν
επέτρεπε την ατομική περιουσία, πολλοί αριστοκράτες, ιδίως με την ιδιότητα του
κτήτορα/ανακαινιστή, διατηρούσαν απόλυτο έλεγχο της περιουσίας τους. Από τα πολλά
παραδείγματα, χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Radic, ο οποίος, εν όψει των πολιτικών
εξελίξεων στη Σερβία και του επικείμενου οθωμανικού κινδύνου, έγινε νέος κτήτορας της Μονής
Κωνσταμονίτου, διατηρώντας την περιουσία του, ελέγχοντας από μακριά τις κτήσεις του, αλλά
και απολαμβάνοντας το σύνολο των προβλεπόμενων προνομίων (ακόμα και το μερίδιό του στα
ήδη κατακτηθέντα από τους Οθωμανούς μεταλλεία του). Βλ. σχετικά, Zachariadou, Holy
Mountain, σσ. 128-131.
[151]
εγγυητή της κοινωνικής συνοχής, τόσο σε τοπικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο,
κάτι που διατηρείται ακόμη και στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας.170
170
Βλ. σχετικά, Κοτζαγεώργης, Τοπικές ελίτ, σ. 169 κ.ε.
[152]
ΜΕΡΟΣ Β: Καταγραφή
ΚΕΦ. 1: ΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ
1.α: Ανάλυση πληροφορίας
Κομβικό στάδιο της παρούσας μελέτηςαποτελεί η καταγραφή του φαινομένου των

μετοχίων, με έμφαση στη χωρική του συνιστώσα, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία
για τις κτήσεις κάθε μονής. Την οργάνωση της καταγεγραμμένης πληροφορίας
ακολουθεί η ανάλυση των ποσοτικοποιήσεων και η ερμηνεία τους,
συνεπικουρούμενες από τις ποικίλες οπτικές αποδόσεις.
Βασική προϋπόθεση για την καταγραφή ήταν ασφαλώς η εξοικείωση με τη

βιβλιογραφία και τις επιμέρους παραμέτρους, που οδήγησαν, μετά από δοκιμές και
παραμετροποιήσεις (βλ. κεφάλαιο Μεθοδολογίας) στην αποκρυστάλλωση των
βασικών ζητουμένων προκειμένου για μια τυποποίηση της διαδικασίας.
Με βάση τόσο τις διαθέσιμες πηγές -οργανωμένες σε σύνολα ανά κυρίαρχη μονή-
όσο και τις ειδικές παραμέτρους του φαινομένου που, αν και γενικευμένο, μπορεί να
ιδωθεί αυτόνομα ανά μονή, κρίθηκε σκόπιμο και η καταγραφή να ακολουθήσει
ανάλογη διαδικασία. Έτσι, σύμφωνα με τη γενικότερη μεθοδολογία αλλά και την
τεχνική καταγραφής, όπως αναλύεται παρακάτω, οι κτήσεις αποτυπώθηκαν σε
ενιαία μεν ηλεκτρονική βάση δεδομένων αλλά σε διακριτές φάσεις, ανά κυρίαρχη
μονή.Η εν λόγω βάση είναι δυναμική, άρα επεκτάσιμη προς κάθε κατεύθυνση, ενώ
παρέχει τη δυνατότητα ομαδοποιήσεων και κατατάξεων με βάση οποιοδήποτε από
τα πεδία της. Επισημαίνεται ότι τα πεδία της βάσης αποτελούν υπερσύνολο εκείνων
που αποδίδονται στον Κατάλογο κτήσεων, καθώς ένα μέρος αυτών αφορά
δευτερεύουσα πληροφορία ή τουλάχιστον πληροφορία που δε στάθηκε δυνατό να
αλιευθεί συστηματικά από τις διαθέσιμες πηγές. Με τον τρόπο αυτό, τα στοιχεία
αυτά καταγράφονται, ώστε να μη χαθούν, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό για τους
[153]
ρυθμούς εξέλιξης των διαδικασιών, για περαιτέρω ανάλυση σε μελλοντική φάση,
πέραν των στόχων της παρούσας διατριβής.
Το σύστημα καταγραφής που αναπτύχθηκε, αφορά κατά βάση τα εξής:

Ταυτότητα: κύριες και παράλληλες ονομασίες
Θέση: περιοχή, μείζων περιοχή, εγγύς αστικά κέντρα, γεωγραφικές
συντεταγμένες
Υπαγωγή: κυρίαρχη μονή, κύριες διοικητικές υπαγωγές Βυζαντινής και
Οθωμανικής περιόδου
Είδος: κατηγορία κτήσης, τύπος, παράλληλες χρήσεις, κωδικοί τύπου και έκτασης,
εγκαταστάσεις, δικαιώματα, εξαρτημένοι οικισμοί
Χρόνος: πρώτη μνεία, τελευταία μνεία, χρονικές τομές
Απόκτηση: τρόπος απόκτησης, λεπτομέρειες απόκτησης
Μεταβολές: δημεύσεις, απαλλοτριώσεις, ανακτήσεις
Σημειώσεις: Περιγραφή, γενικές και ειδικές πληροφορίες
Βιβλιογραφία
Σε όλα τα παραπάνω πεδία καταβλήθηκε εξαρχής προσπάθεια τυποποίησης των

ζητουμένων και του τρόπου καταχώρησης, ώστε να είναι στη συνέχεια δυνατές οι
ομαδοποιήσεις και η εξαγωγή συγκεντρωτικών αποτελεσμάτων. Η διαδικασία αυτή
προϋπέθεσε τον καθορισμό συμβάσεων και παραδοχών (βλ. κεφάλαιο
Μεθοδολογίας), δεδομένου ότι, παρά τις όποιες ομοιότητες, σχεδόν κάθε περίπτωση
παρουσιάζει τις δικές της ιδιαιτερότητες. Κι αυτές, όταν δεν κρίνονται επουσιώδεις,
ώστε να απαλειφθούν, είτε φιλτράρονται για να «χωρέσουν» στα προκαθορισμένα
πεδία είτε αποδίδονται περιφραστικά στο πεδίο της Περιγραφής.
Οι ποικίλες ιδιαιτερότητες των περιπτώσεων, πέραν όσων ήταν ήδη γνωστές από
την πρότερη επαφή με το υλικό, αναδύθηκαν κατά την αποδελτίωση και καταγραφή,
καθιστώντας την όλη διαδικασία επίπονη και χρονοβόρα, αν και ιδιαιτέρως
αποκαλυπτική.
[154]
Ειδικότερα, τα επιμέρους πεδία των παραπάνω γενικών κατηγοριών
πληροφορίας αναλύονται ως εξής:
Κύρια Ονομασία: Η επικρατέστερη στις πηγές ονομασία της κτήσης. Συχνά

δύναται να είναι συμβατική, όταν οι πηγές δεν επαρκούν (π.χ. “Σιδηροκαύσια 1”).
Παράλληλες Ονομασίες: Τυχόν παράλληλες ονομασίες της κτήσης (ακόμη και

πέραν της περιόδου μελέτης). Σκοπός του πεδίου αυτού είναι η διευκόλυνση του
εντοπισμού της κτήσης για τους ερευνητές, είτε άμεσα στο γεωγραφικό χώρο
(σύνδεση με νεότερα τοπωνύμια) είτε γενικότερα στη βιβλιογραφία.
Συμβατική Ονομασία:
Περιοχή: Προσδιορισμός της περιοχής (συμβατικά και όχι απαραίτητα από

άποψη διοικητικής υπαγωγής) στην οποία τοποθετείται η κτήση (π.χ. λίμνη Αχινού).
Μείζων Περιοχή: Η ευρύτερη περιοχή της κτήσης, σύμφωνα με το συμβατικό

κατάλογο που καταρτίστηκε (π.χ. Στρυμόνας, Χαλκιδική κ.λπ.), όπως περιγράφεται
και στις συμβάσεις (κεφάλαιο Μεθοδολογίας).
Εγγύς αστικό κέντρο: Αποδίδεται κατ’ εκτίμηση και δίχως περιορισμούς το μείζον
από τα εγγύς αστικά κέντρα της εποχής. Στόχος είναι η διευκόλυνση των ερευνητών
σε μελλοντική φάση, προκειμένου για τη γεωγραφική ομαδοποίηση των κτήσεων.
Συντεταγμένες: Οι γεωγραφικές συντεταγμένες της κτήσης, σημειακά. Πρόκειται

για συμβατική ωστόσο απολύτως αναγκαία κατηγορία πληροφορίας. Τα στοιχεία
αποδίδονται σημειακά, κάτι που θεωρείται επαρκές για το μακροσκοπικό χαρακτήρα
της προσέγγισης.Όπως επισημάνθηκε στη Μεθοδολογία, πέρα από την αξιωματική
παραδοχή της σημειακής απόδοσης, το θέμα της ακρίβειας του στίγματος αποτελεί
μιαν ακόμη σύμβαση, επιτρεπτή ωστόσο μέσα στα όρια της μελέτης και στις
δυνατότητες των πηγών.
Υπαγωγή: Αναφέρεται η κυρίαρχη μονή. Αν ένα μετόχι απαντηθεί σε επιμέρους

πηγή ως κτήση άλλης πλέον μονής, καταχωρείται ξανά, με τη νέα αυτή ένδειξη
υπαγωγής. Πρόκειται για σύμβαση που δικαιολογείται από τη γενική παραδοχή ότι
[155]
οι κτήσεις καταγράφονται πρωτίστως στη βάση των επιμέρους μονών για να
ομαδοποιηθούν στη συνέχεια.
Διοικητική υπαγωγή (Βυζαντινή / Οθωμανική): Δύο χωριστά πεδία για τις γνωστές
(εφόσον αποδίδονται ή είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικές) διοικητικές υπαγωγές μιας
κτήσης, γεωγραφικά. Ζητούμενο είναι η διευκόλυνση μελλοντικών ομαδοποιήσεων
με γεωγραφικά κριτήρια. Ωστόσο, το πεδίο, αν και περιέχεται στην ηλεκτρονική
βάση, παρέμεινε ανενεργό, καθώς, για την υπό μελέτη περίοδο, οι διοικητικές
υπαγωγές, ακόμη και αν ακόμη είναι διαθέσιμες ως πληροφορία, δεν συνεισφέρουν
ερευνητικά, λόγω των διαρκών μεταβολών που συνεπάγεται η πολιτική αστάθεια της
περιόδου.
Χρόνος έναρξης: Καταχωρείται είτε η γνωστή (ρητά ή επαγωγικά) εκκίνηση είτε

συμβατικά η πρώτη μνεία της κτήσης.
Χρόνος λήξης: Καταχωρείται είτε το δεδομένο τέλος μιας κτήσης (π.χ. πώληση,
ανταλλαγή, δήμευση, απώλεια κ.λπ.) είτε συμβατικά η τελευταία μνεία (ή η
επαγωγικά τεκμαιρόμενη λήξη του).
Χρονικές τομές: Καταχωρείται με ΝΑΙ/ΟΧΙ η ύπαρξη μιας κτήσης κατά τις

συμβατικά καθορισμένες χρονικές τομές. Αν και , σε πρώτη φάση, οι χρονικές τομές
είχαν καταρτιστεί χωριστά για κάθε μονή, βάσει της ιδιαίτερης ιστορικής της
διαδρομής, κρίθηκε σκόπιμο να οριστούν νέες, κοινές για το σύνολο των μονών, ώστε
να είναι εφικτή η παρακολούθηση της εξέλιξης και των μεταβολών του φαινομένου.
Υπό το πρίσμα αυτό, ορίστηκε μία τομή για κάθε αιώνα, από την επίσημη έναρξη του
ιστορικού βίου της αθωνικής πολιτείας (10ος αιώνας) μέχρι και το 15ο.
Είδος κτήσης: Το κύριο είδος (αγροτικό, αστικό, κ.λπ.), με χαλαρά κριτήρια, για
μια βασική κατ’ αρχήν ομαδοποίηση.
Τύπος κτήσης / Κωδικός τύπου: Η ειδικότερη κατηγορία από ενιαία λίστα τιμών,
η οποία συγκροτήθηκε μετά από ικανή τριβή με τις πηγές. Οι τιμές αποδίδονται
τυποποιημένες από κλειστή λίστα: Αδιάγνωστα - Αστικές κτήσεις -Μονύδρια/Ναοί -
Γαίες (γενικώς) - Αυτούργια- Εγκαταστάσεις (επεξεργασίας προϊόντων) –Συνδυασμός
χρήσεων - Άλλα.
[156]
Μέγεθος κτήσης / Κωδικός μεγέθους: Η κατηγορία μεγέθους κτήσης (έκτασης)
από τυποποιημένη λίστα: Αδιάγνωστο - ώς 100 μοδίους - από 100 ώς 500 μοδίους -
από 500 ως 2.000 μοδίους - άνω των 2.000 μοδίων. Συμπληρώνεται, αν και εφόσον
αναφέρεται η έκταση του μετοχίου ή όταν απλώς συμπεραίνεται από τα
συμφραζόμενα (π.χ. στις περιπτώσεις όπου η κτήση αφορά ολόκληρο χωριό,
συμπεραίνεται αυθαίρετα η μεγαλύτερη κατηγορία έκτασης. Βλ. σχετικά στη
Μεθοδολογία).
Παράλληλες χρήσεις: Αναγράφονται καταλογάδην (αλλά σε τρέχον κείμενο) όλες

οι μαρτυρούμενες ή τεκμαιρόμενες χρήσεις μιας κτήσης (αυτό γίνεται για λόγους
ειδικότερης πληροφόρησης και μελλοντικής ομαδοποίησης, καθώς επί του
παρόντος, μια τέτοια έχει ήδη επισημανθεί στη βάση με κωδικό «συνδυασμού»
χρήσεων).
Εγκαταστάσεις: Με την ίδια λογική, αναφέρονται επιγραμματικά τυχόν

μαρτυρούμενες ή τεκμαιρούμενες ειδικές εγκαταστάσεις (επεξεργασίας αγροτικής
παραγωγής, έστω και στοιχειώδους: μύλοι, πατητήρια, ελαιοτριβεία κ.λπ., αλλά και
απλές αποθήκες και αχυρώνες).
Δικαιώματα: Καταχωρούνται πληροφορίες για ειδικά δικαιώματα, πέραν των

αυτονόητων. Για παράδειγμα, όταν πρόκειται για χωριό, υποθέτουμε ότι αφορά (και)
δικαίωμα είσπραξης προσόδων, αν και αυτό δεν καταχωρείται. Καταχωρείται,
αντίθετα, όταν η χρήση εξαντλείται μόνο σ’ αυτό ή όταν υπάρχει επιπλέον δικαίωμα
(π.χ. χωράφια συν πάροικοι).
Εξαρτημένοι οικισμοί: Το πεδίο προβλέφθηκε για πιθανή μελλοντική χρήση, στο

πλαίσιο μιας σε βάθος μελέτης. Στην παρούσα φάση, τόσο διότι οι βασικές πηγές δεν
καλύπτουν την επιθυμητή έκταση της πληροφορίας όσο και διότι δεν εμπίπτει στο
άμεσο ενδιαφέρον, έμεινε κενό.
Περιγραφή: Το ιστορικό της κτήσης, καθώς και επιμέρους στοιχεία που δεν
κωδικοποιούνται ικανοποιητικά με άλλο τρόπο.
Βιβλιογραφία: Οι βασικές πηγές άντλησης στοιχείων για κάθε καταχώρηση,

χωριστά.
[157]
Δημεύσεις / Απώλειες: Καταχωρούνται –εφόσον παραδίδονται– πληροφορίες για
τυχόν παύση (προσωρινή ή μόνιμη) του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, εφόσον όμως
αυτό αφορά το σύνολο και όχι μόνο μέρος της κτήσης (όχι π.χ. όταν έχουμε
αυτοκρατορικό Πρόσταγμα για μείωση κατά το ήμισυ των προσόδων μιας κτήσης
κ.λπ.).
Ανακτήσεις: Με την ίδια λογική, το πεδίο αποτελεί συνέχεια του παραπάνω.

Αναγράφονται οι γνωστές ανακτήσεις μετοχίων που, για ποικίλους λόγους, είχαν στο
μεταξύ απωλεσθεί.
Προϊόντα: Πρόβλεψη για καταγραφή των κύριων προϊόντων μιας κτήσης (είτε
αναφέρονται ρητά στις πηγές είτε τεκμαίρονται από τα συμφραζόμενα ή από
παράλληλες πηγές), για μελλοντική φάση μελέτης.
Τρόπος κτήσης: Καταγράφονται οι τρόποι απόκτησης ενός μετοχίου/κτήσης,

όπου αυτό παραδίδεται. Σημειώνεται ωστόσο ότι, εφόσον αξιωματικά
καταγράφονται επικράτειες και όχι μεμονωμένα κτήματα, η πληροφορία αυτή δεν
είναι δυνατό να αποδοθεί ορθά. Σε ορισμένες ωστόσο περιπτώσεις, όπου η
πληροφορία είναι καθαρή, το πεδίο συμπληρώθηκε κυρίως για λόγου στατιστικούς
(και αποδίδεται ενδεικτικά για μία μόνο μονή, στην αναλυτική παρουσίαση των
δεδομένων, Τόμος Γ).
Προέλευση δωρητών: Ως συνέχεια του παραπάνω πεδίου, και ειδικά για τις
περιπτώσεις όπου η κτήση προέρχεται από δωρεά. Προβλέφθηκε για λόγους κυρίως
στατιστικούς, ως ένδειξη της εξέλιξης του επιμέρους φαινομένου των δωρεών, ιδίως
στην τελευταία φάση της περιόδου μελέτης, προκειμένου να δώσει λαβές για
σχολιασμό.
Με την ολοκλήρωση της φάσης καταγραφής των κτήσεων ανά μονή, και μετά την
επιμέρους οργάνωση των δεδομένων και την παραγωγή οπτικοποιήσεων,
πραγματοποιήθηκε η ενοποίηση των εγγραφών για το σύνολο των αθωνικών
κτήσεων. Υποσύνολο αυτής της ενοποίησης αποτελεί τόσο ο συνοπτικός κατάλογος
που ακολουθεί όσο και ο αναλυτικός Κατάλογος κτήσεων (Τόμος Β).
[158]
1.β: Οργάνωση των στοιχείων – Οπτικοποιήσεις
Η καταγραφή των κτήσεων από τις διαθέσιμες πηγές και τη βιβλιογραφία

ακολούθησε δίχως ιδιαίτερα προβλήματα τις γενικότερες συμβάσεις. Τα είδη των
κτήσεων, όπως θα περιγραφούν παρακάτω, δεν απέκλιναν από το μέσον όρο, ούτε
επεφύλασσαν ιδιαίτερες εκπλήξεις, ακόμη και όσον αφορά τις επικαλύψεις χρήσεων
και τύπων.
Οι γεωγραφικού τύπου πληροφορίες έχουν ικανοποιητική ακρίβεια, δεδομένου

ότι, στις πλείστες των περιπτώσεων, η σχετική βιβλιογραφία περιλάμβανε ταυτίσεις
ή, έστω, προτάσεις ταύτισης με σύγχρονα τοπωνύμια, ακόμη και για τις πιο
απομακρυσμένες περιοχές (π.χ. Σερβία). Παρόλα αυτά, παραμένει και πάλι ένας
αριθμός θέσεων όπου το γεωγραφικό στίγμα δίνεται κατά προσέγγιση.
Η αποσπασματικότητα των πηγών αποτέλεσε και εδώ πρόσκομμα στην απόπειρα

ακριβούς αποτύπωσης της αυξομείωσης των κτήσεων. Αυτές σκιαγραφούνται τελικά
μέσω επαγωγής, βάσει και μεταγενέστερου αρχειακού υλικού, αποδίδοντας ωστόσο
πάντα τις υποθέσεις των μελετητών.
[159]
Οι κύριες οπτικοποιήσεις αφορούν:
Α. Πίνακες
Γενικός κατάλογος κτήσεων μιας μονής για όλη την υπό μελέτη περίοδο,
αθροιστικά
Κατάλογος νέων κτήσεων μιας μονής ανά χρονική τομή
Κατάλογος συνόλου υφισταμένων κτήσεων μιας μονής ανά χρονική τομή
Β. «Πίτες» κατανομής
Συνολική κατανομή κτήσεων ανά μείζονα περιοχή
Συνολική κατανομή κτήσεων ανά χρονική τομή
Τρόποι απόκτησης (ενδεικτικά)
Προέλευση δωρητών (ενδεικτικά)
Κύριοι τύποι
Επιμέρους τύποι (ενδεικτικά)
Γ. Μπάρες σύγκρισης
Κατανομή ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
Κατανομή ανά τύπο και χρονική τομή
Δ. Καμπύλες προόδου
Ποσοτική κατανομή στη χρονική διαδρομή, χωριστά ανά μείζονα περιοχή
[160]
Ε. Μικτές αποδόσεις
Ποσοτική κατανομή ανά τύπο - περιοχή – χρονική τομή, ταυτόχρονα
Πέραν των παραπάνω, οι οπτικοποιήσεις περιλαμβάνουν ασφαλώς

χαρτογραφικές αποδόσεις των αποτελεσμάτων καταγραφής. Τα ομαδοποιημένα
αποτελέσματα μετατρέπονται σε πίνακες που, με τη σειρά τους, εισάγονται σε
περιβάλλον GIS με ενιαίο για όλη τη μελέτη υπόβαθρο.
Αποδίδονται α) χωριστά ανά μονή και β) συνολικά.
Η ανά μονή απόδοση αφορά:
Σύνολο κτήσεων για όλη την υπό μελέτη περίοδο
Υφιστάμενες κτήσεις ανά χρονική τομή
Έλλειψη απόδοσης του «ζωτικού χώρου» κάθε μονής
Η συνολική απόδοση αφορά:
Σύνολο αθωνικών κτήσεων για όλη την υπό μελέτη περίοδο με ενιαία
σημειολογία
Σύνολο κτήσεων με διαφορετική σημειολογία ανά κυρίαρχη μονή
Σύνολο κτήσεων ανά (κοινή) χρονική τομή (οι κοινές χρονικές τομές προκύπτουν
συμβιβαστικά, από το σύνολο των επιμέρους ιστορικών διαδρομών κάθε μονής)
Έλλειψη απόδοσης του «ζωτικού χώρου» του Άθω ανά χρονική τομή
Ειδολογική κατανομή ανάχρονική τομή
[161]
ΚΕΦ. 2: ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ
(Η λεπτομερής καταγραφή του συνόλου των αθωνικών κτήσεων αποδίδεται

αναλυτικά στον τόμο Β’ της παρούσας διατριβής)
Αποδίδεται καταλογάδην το σύνολο των (903) κτήσεων, με τις κύριες από το

σύνολο των πληροφοριών που έχουν καταγραφεί (ονοματολογία, γεωγραφική
περιοχή, συντεταγμένες, γενική κατηγορία κτήσης, κωδικοί είδους και μεγέθους,
συμβατικές ακραίες χρονολογίες και λεπτομέρειες εγκατάστασης). Η ταξινόμηση
γίνεται με βάση την ιεραρχική κατάταξη κάθε μονής, και σε δεύτερο επίπεδο με βάση
τον αύξοντα αριθμό (ο οποίος, με τη σειρά του αντιστοιχεί στην αλφαβητική
κατάταξη των συμβατικών ονομασιών).
Το σύνολο των κτήσεων της μονής στο γεωγραφικό χώρο αποδίδεται και
χαρτογραφικά με το Χάρτη 00.01. Σ’ αυτόν, ζητούμενο είναι η απόδοση της αίσθησης
απλώς του ζωτικού χώρου του Άθω, καθώς στις συγκεκριμένες κλίμακες δεν είναι
δυνατή η παρατήρηση λεπτομερειών για κάθε γεωγραφικό στίγμα, παρόλο που η
ακρίβεια απόδοσής τους είναι αρκετά μεγάλη (βλ. Μεθοδολογία, για συμβάσεις στη
χαρτογραφική απόδοση).
Στον πίνακα αποδίδονται συνοπτικά τα στοιχεία των κτήσεων, όπως

καταγράφηκαν, σύμφωνα με τη μεθοδολογία που περιγράφεται παραπάνω (Κεφ. 1
(Μεθοδολογία Καταγραφής).
Τα πεδία αναλύονται ως εξής:
Mon Code: Κωδικός κυρίαρχης μονής (01 ώς 19, σύμφωνα με τη σημερινή

ιεραρχία των αθωνικών μονών)
A/Α: Αύξων αριθμός κτήσης, με βάση την αλφαβητική κατάταξη των Συμβατικών
ονομασιών – βλ. παρακάτω)
Main Name: Κύρια ονομασία
Alter Names: Παράλληλες ονομασίες
[162]
Conventional Name: Συμβατική ονομασία, για τις ανάγκες της καταγραφής
Region: Δήλωση περιοχής, με χαλαρά κριτήρια, για το γεωγραφικό εντοπισμό της

κτήσης
Region General: Η «μείζων περιοχή», όπως αυτές ορίστηκαν σύμφωνα με τις

συμβάσεις που υιοθετήθηκαν στη μεθοδολογία
Coordinates N: Συντεταγμένες γεωγραφικού πλάτους σε δεκαδικές μοίρες
Coordinates E: Συντεταγμένες γεωγραφικού μήκους σε δεκαδικές μοίρες
Size Code: Κωδικός Τύπου Κτήσης, σύμφωνα με το συμβατικό κατάλογο που

συγκροτήθηκε στη μεθοδολογία, για την τυποποίηση των κτήσεων
Type Code: Κωδικός Τάξης Μεγέθους Κτήσης, σύμφωνα με το συμβατικό

κατάλογο που συγκροτήθηκε στη μεθοδολογία, για την τυποποίηση των κτήσεων
Start Date: Συμβατικό ή πραγματικό έτος κτήσης ή πρώτης μνείας της κτήσης
End Date: Συμβατικό ή πραγματικό έτος απώλειας της κτήσης
[163]
[164]
Πίνακας 00.01: Οι κτήσεις των αθωνικών μονών, συνολικά – Συνοπτικός Κατάλογος
Mon Α/Α Main_Name CONVENTIONAL NAME Region General Coords N Coords E DATE DATE
CODE Start End
01. 1 Αβόριανη Αβόριανη (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.77722 22.02472 1375 1500
Μακεδονία
01. 2 Αγία Άννα Αγία Άννα (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 40.01833 23.45667 1259 1401
01. 3 Αγία Ευφημία ΑΓΙΑ ΕΥΦΗΜΙΑ (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.53001 23.11751 1259 1401
01. 4 Αγία Μαρίνα Αγία Μαρίνα (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.31001 23.25001 1103 1401
01. 5 Αγία Παρασκευή Αγία Παρασκευή ΒΟΔΕΝΩΝ (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.79861 22.08556 1375 1500
Μακεδονία
01. 6 Άγιοι Ανάργυροι Άγιοι Ανάργυροι ΛΟΓΓΟΥ (ΛΑΥΡΑ) Σιθωνία 40.17805 23.78449 1304 1401
01. 7 Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.91528 25.13278 1326 1500
01. 8 Άγιοι Πάντες Άγιοι Πάντες (ΛΑΥΡΑ) Στρυμόνας 41.04389 23.59501 1361 1500
01. 9 Άγιος Αθανάσιος Κοπριανής Άγιος Αθανάσιος Κοπριανής (ΛΑΥΡΑ) Στρυμόνας 41.07528 23.57501 1329 1500
01. 10 Άγιος Αθανάσιος Λογγού Άγιος Αθανάσιος Τριπόταμου (ΛΑΥΡΑ) Σιθωνία 40.14667 23.77667 1298 1401
01. 11 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Καστελινόν (ΛΑΥΡΑ) Ίμβρος 40.16211 2582851 1341 1500
01. 12 Άγιος Γεώργιος Λογγού Άγιος Γεώργιος Λογγού (ΛΑΥΡΑ) Σιθωνία 40.04861 23.94778 1304 1500
01. 13 Άγιος Γεώργιος Νεωμάτων Άγιος Γεώργιος Νεωμάτων (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.92417 25.14417 1326 1500
01. 14 Άγιος Γεώργιος των Άγιος Γεώργιος των Ομβροκλάδων Ανατολική Θράκη 40.72312 26.08423 1399 1500
Ομβροκλάδων (ΛΑΥΡΑ)
01. 15 Άγιος Γεώργιος Χανδρέας Άγιος Γεώργιος Χανδρέας (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.85278 25.13194 1355 1500
[165]
01. 16 Άγιος Ευστράτιος (νήσος) Άγιος Ευστράτιος (νήσος) (ΛΑΥΡΑ) Σποράδες 39.53028 25.01056 984 Σήμερα
01. 17 Άγιος Θωμάς Άγιος Θωμάς (ΛΑΥΡΑ) Θεσσαλονίκη 40.55944 22.99528 1099 1500
01. 18 Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Τερώνης Σιθωνία 39.99001 23.90111 1304 1401
Τερώνης (ΛΑΥΡΑ)
01. 19 Άγιος Κωνσταντίνος (Ίμβρος) Άγιος Κωνσταντίνος Ίμβρου (ΛΑΥΡΑ) Ίμβρος 40.16211 25.82851 1341 1500
01. 20 Άγιος Μάμας Άγιος Μάμας (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.26694 23.33972 1351 1401
01. 21 Άγιος Μαρίνος Άγιος Μαρίνος (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.90501 25.15528 1355 1500
01. 22 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Βαθυποταμίτης Σιθωνία 40.04583 23.96278 1298 1401
(ΛΑΥΡΑ)
01. 23 Άγιος Νικόλαος Ζευγμάτων Άγιος Νικόλαος Ζευγμάτων (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.84389 25.14001 1355 1500
01. 24 Άγιος Παντελεήμων Άγιος Παντελεήμων (ΛΑΥΡΑ) Παγγαίο - Σύμβολο 41.16917 24.00139 1317 1500
01. 25 Αγρίδιον Συκέας Αγρίδιον Συκέας (ΛΑΥΡΑ) Περιοχή Λιμνών 40.65056 23.61611 1351 1500
01. 26 Αδρίνου Αδρίνου (ΛΑΥΡΑ) Κωνσταντινούπολη 41.29143 28.67721 1115 1204

01. 27 Αειδαρόκαστρον Αειδαρόκαστρον (ΛΑΥΡΑ) Παγγαίο - Σύμβολο 40.75028 24.02167 1287 1401
01. 28 Αίνος Αίνος (ΛΑΥΡΑ) Ανατολική Θράκη 40.71583 26.09917 1399 1500
01. 29 Άμπελος Άμπελος (ΛΑΥΡΑ) Σιθωνία 39.97167 23.96389 1304 1401
01. 30 Αποστολίται Αποστολίται (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.44361 22.99417 1299 1401
01. 31 Αρδαμέρι Αρδαμέρι (ΛΑΥΡΑ) Περιοχή Λιμνών 40.59537 23.18190 1071 1204
01. 32 Άρδειαι Άρδειαι (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.94083 25.14278 1361 1500
01. 33 Αρσενίκεια Αρσενίκεια (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.42278 23.84361 1321 1401
[166]
01. 34 Αρχάγγελος Μιχαήλ Καλαμιών Αρχάγγελος Μιχαήλ Καλαμιών (ΛΑΥΡΑ) Ίμβρος 40.16211 25.82851 1341 1500
01. 35 Ασμαλού Ασμαλού (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.51778 23.13001 1104 1401
01. 36 Άσπρη Εκκλησία Άσπρη Εκκλησία (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.49972 23.81667 1285 1401
01. 37 Αυλών (Εύβοια) Αυλών Εύβοιας (ΛΑΥΡΑ) Εύβοια 38.50308 24.12175 1496 1500
01. 38 Βαρζαχάνιον Βαρζαχάνιον (ΛΑΥΡΑ) Ανατολική Θράκη 41.24494 27.12733 1062 1104
01. 39 Βελόνα Βελόνα (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.32583 23.02833 1298 1401
01. 40 Βερνάρους Βερνάρους (ΛΑΥΡΑ) Στρυμόνας 40.98972 23.67333 1365 1500
01. 41 Βέροια (Λαύρα) Βέροια (Λαύρα) Κεντρική 40.51936 22.20522 1181 1401
Μακεδονία
01. 42 Βέσαινα Βέσαινα (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 40.02639 23.43111 1300 1401
01. 43 Βίγλα Βίγλα (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 40.10833 23.41944 1259 1401
01. 44 Βϊζοβα Βϊζοβα (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.84444 22.05556 1375 1500
Μακεδονία
01. 45 Βιστωνίδα Βιστωνίδα (ΛΑΥΡΑ) Θράκη 41.01444 25.11194 1371 1500
01. 46 Βουλκαρέα Βουλκαρέα (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.36444 23.91472 1300 1401
01. 47 Βράτζεβα Βράτζεβα (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 40.00574 23.41493 964 1500
01. 48 Βρύαι Βρύαι (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.30387 23.18643 1099 1401
01. 49 Γαβριανής Γαβριανής (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.44472 23.18639 1309 1401
01. 50 Γέννα Γέννα (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.37639 23.14361 1259 1401
01. 51 Γούρναι Γούρναι (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.50001 23.08111 1259 1409
01. 52 Γράδιστα Γράδιστα (ΛΑΥΡΑ) Ανατολική 40.51111 23.73889 1263 1401
Χαλκιδική
01. 53 Γυμνοπελαγήσιον Γυμνοπελαγήσιον (ΛΑΥΡΑ) Σποράδες 39.33167 24.06833 993 Σήμερα
01. 54 Γυμνού Γυμνού (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 40.09501 23.40917 1298 1500

01. 55 Δεβελίκεια Δεβελίκεια (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.36722 23.82611 989 1500
01. 56 Δελεάνου Δελεάνου (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.31306 23.27222 1199 1401
01. 57 Διμυλία Διμυλία (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 40.00861 23.47639 1300 1401
[167]
01. 58 Δοκάλους Δοκάλους (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.91251 25.17639 1329 1500
01. 59 Δοξόμπους Δοξόμπους (ΛΑΥΡΑ) Στρυμόνας 40.90128 23.81883 1259 1500
01. 60 Δραγοβούντων Δραγοβούντων (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.48944 23.20251 964 1401
01. 61 Δρυμόσυρτα Δρυμόσυρτα (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.34389 23.27722 1199 1401
01. 62 Ελαία Ελαία (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.39389 23.12694 1299 1401
01. 63 Ενοράχη Ενοράχη (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.38639 22.92333 1259 1401
01. 64 Εξαλείμματα Λήμνου Εξαλείμματα Λήμνου (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.88251 25.16944 1355 1500
01. 65 Άγιος Αθανάσιος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - Άγιος Αθανάσιος Κεντρική Χαλκιδική 40.25611 23.50667 1299 1930
(ΛΑΥΡΑ)
01. 66 Άγιος Βασίλειος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - Άγιος Βασίλειος (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.25056 23.51444 1259 1930
01. 67 Πύργος Ερμύλειας ΕΡΜΥΛΕΙΑ - Πύργος (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.24111 23.52778 1259 1930
01. 68 Ζευγηλατείον της Λασκαρίνης Ζευγηλατείον της Λασκαρίνης (ΛΑΥΡΑ) Θεσσαλονίκη 40.63833 22.80694 1298 1401
01. 69 Άγιος Νικόλαος Ζίχνας Ζίχνα - Άγιος Νικόλαος Ρουσάλια Στρυμόνας 40.98628 23.81088 1199 1259
(ΛΑΥΡΑ)
01. 70 Ζομπάτοι Ζομπάτοι (ΛΑΥΡΑ) Θεσσαλονίκη 40.46778 22.96889 1259 1401

01. 71 Άγιος Αθανάσιος (Θάσος) ΘΑΣΟΣ - Άγιος Αθανάσιος (ΛΑΥΡΑ) Θάσος 40.67144 24.65605 1329 1400
01. 72 Αρχιστράτηγος Θάσος - Αρχιστράτηγος (ΛΑΥΡΑ) Θάσος 40.66577 24.76166 1357 1500
01. 73 Θεοτόκος Ποταμιάς (Θάσος) ΘΑΣΟΣ - Θεοτόκος Ποταμιάς (ΛΑΥΡΑ) Θάσος 40.71612 24.72847 1357 1500
01. 74 Θεοτόκος Γαβαλιώτισσα Θεοτόκος Γαβαλιώτισσα (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.82622 22.07064 1375 1500
Μακεδονία
[168]
01. 75 Θεοτόκος Οδηγήτρια Θεοτόκος Οδηγήτρια (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.87556 25.06501 1355 1500
01. 76 Θεοτόκος Σεργουνιώτισσα Θεοτόκος Σεργουνιώτισσα (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.98111 25.40556 1361 1425
01. 77 Αγία Τριάδα (Θεσσαλονίκη) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - Αγία Τριάδα (ΛΑΥΡΑ) Θεσσαλονίκη 40.64006 22.94441 1298 1401
01. 78 Άγιος Αθανάσιος (Θεσσαλονίκη) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - Άγιος Αθανάσιος Θεσσαλονίκη 40.64006 22.94441 1259 1401
(ΛΑΥΡΑ)
01. 79 Άγιος Ευθύμιος (Θεσσαλονίκη) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - Άγιος Ευθύμιος Θεσσαλονίκη 40.64006 22.94441 1298 1500
(ΛΑΥΡΑ)
01. 80 Θεσσαλονίκη 2 Θεσσαλονίκη 4 (ΛΑΥΡΑ) Θεσσαλονίκη 40.63306 22.94333 1287 1401
01. 81 Άγιος Ευστράτιος Ιερισσού ΙΕΡΙΣΣΟΣ - Άγιος Ευστράτιος (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.36417 23.90167 1299 1500
01. 82 Γομάτου Ιερισσού ΙΕΡΙΣΣΟΣ - Γομάτου (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.39444 23.79889 989 1500
01. 83 Θεοτόκος Ιερισσού ΙΕΡΙΣΣΟΣ - Θεοτόκος (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.37028 23.89028 1299 1401
01. 84 Κάστρο Ιερισσού ΙΕΡΙΣΣΟΣ - Κάστρο (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.40028 23.87501 1014 1500
01. 85 Ιερισσός 1 Ιερισσός 1 (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.40416 23.85943 1014 1500
01. 86 Ιερισσός 2 Ιερισσός 2 (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.40417 23.85944 1420 1500
01. 87 Ιππόδρομος Ιππόδρομος (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.38751 23.87167 1299 1401
01. 88 Κακή Ράχη Κακή Ράχη (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.38556 23.88611 1321 1401
01. 89 Κάμενα Κάμενα (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.37139 23.86501 971 1500
01. 90 Κάμπος Κάμπος (ΛΑΥΡΑ) Σιθωνία 40.03806 23.98001 1304 1500
01. 91 Καρβέας Καρβέας (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.33528 23.12222 1259 1500
[169]
01. 92 Κατωδαίμονες Κατωδαίμονες (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.36556 23.95306 1014 1401
01. 93 Κελλία Κελλία (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.39444 23.84583 999 1301
01. 94 Άγιοι Θεόδωροι ΚΙΣΣΟΣ - Άγιοι Θεόδωροι (ΛΑΥΡΑ) Ανατολική Θράκη 40.81552 26.59883 1399 1500
01. 95 Κομαρέα Κομαρέα (ΛΑΥΡΑ) Σιθωνία 40.12583 23.77972 1304 1401

01. 96 Κοντέας Κοντέας (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.86417 25.15556 1346 1490
01. 97 Πρόδρομος Κότζινου ΚΟΤΖΙΝΟΣ - Πρόδρομος (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.93751 25.28028 1361 1500
01. 98 Κούνακος Κούνακος (ΛΑΥΡΑ) Θεσσαλονίκη 40.64006 22.94441 1298 1500

01. 99 Κραββάτα Κραββάτα (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.32139 23.32611 1345 1500
01. 100 Κριβοσχιάδι Κριβοσχιάδι (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.76806 22.11583 1375 1500
Μακεδονία
01. 101 Κρύα Πηγάδια Κρύα Πηγάδια (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.41861 23.21194 1102 1401
01. 102 Άγιος Δημήτριος ΚΩΝΑΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ - Άγιος Κωνσταντινούπολη 41.02001 28.93361 1367 1500
Κωνσταντινουπόλεως Δημήτριος (ΛΑΥΡΑ)
01. 103 Ζωοδόχος Πηγή ΚΩΝΑΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ - Ζωοδόχος Κωνσταντινούπολη 41.00556 28.97694 1332 1500
Κωνσταντινουπόλεως Πηγή (ΛΑΥΡΑ)
01. 104 Κωνσταντινούπολη 2 Κωνσταντινούπολη 2 (ΛΑΥΡΑ) Κωνσταντινούπολη 41.01611 28.95139 1342 1500
01. 105 Λεύκη Λεύκη (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 40.00574 23.41493 964 1500
01. 106 Άγιος Νικόλαος (Λήμνος) ΛΗΜΝΟΣ - Άγιος Νικόλαος (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.86501 25.10083 1361 1500
01. 107 Γομάτου (Λήμνος) ΛΗΜΝΟΣ - Γομάτου (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.97528 25.13833 1199 1479
01. 108 Ζωοδόχος Πηγή Λήμνου ΛΗΜΝΟΣ - Ζωοδόχος Πηγή (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.94528 25.26944 1415 1500
01. 109 Θεοτόκος Ελεούσα Λήμνου ΛΗΜΝΟΣ - Θεοτόκος Ελεούσα Λήμνος 39.91944 25.14167 1326 1425
(ΛΑΥΡΑ)
[170]
01. 110 Θεοτόκος Κακαβιώτισσα ΛΗΜΝΟΣ - Θεοτόκος Κακαβιώτισσα Λήμνος 39.86861 25.09972 1304 1479
(ΛΑΥΡΑ)
01. 111 Παναγία Λήμνου ΛΗΜΝΟΣ - Παναγία (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.98667 25.15501 1355 1500
01. 112 Παπίας ΛΗΜΝΟΣ - Παπίας (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.99361 25.20361 1285 1500
01. 113 Πλατύ Πηγάδιν ΛΗΜΝΟΣ - Πλατύ Πηγάδιν (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.88056 25.15361 1355 1500
01. 114 Σεργίτζιν ΛΗΜΝΟΣ - Σεργίτζιν (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 40.02111 25.13611 1399 1448
01. 115 Τραχυσάνα ΛΗΜΝΟΣ - Τραχυσάνα (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.87278 25.17139 1346 1490
01. 116 Θεοτόκος Λινοβροχίου ΛΙΝΟΒΡΟΧΙΟΝ - Θεοτόκος (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.28444 23.15917 1309 1401
01. 117 Λόγγος Θεοφίλου ΛΟΓΓΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.40639 23.84222 999 1018
01. 118 Λωρωτόν Λωρωτόν (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.38611 22.94306 1104 1401
01. 119 Μαγγανόλακκος Μαγγανόλακκος (ΛΑΥΡΑ) Σιθωνία 39.96751 23.94694 1304 1401
01. 120 Μακρογένους Μακρογένους (ΛΑΥΡΑ) Θεσσαλονίκη 40.85861 22.60389 1321 1401
01. 121 Μεγαρίσιον Μεγαρίσιον (ΛΑΥΡΑ) Ανατολική Θράκη 40.61644 26.51709 1399 1500
01. 122 Αρχοντοχώριον Μεσόλιμνα (ΛΑΥΡΑ) Περιοχή Λιμνών 40.67361 23.25556 1115 1401
01. 123 Μετάλλιν Μετάλλιν (ΛΑΥΡΑ) Ανατολική 40.52028 23.80528 1263 1401
Χαλκιδική
01. 124 Μογλενά Μογλενά (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.95942 22.12032 1184 1401
Μακεδονία
01. 125 Νέον Χωρίον Νέον Χωρίον (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.32167 23.04611 1259 1401
01. 126 Νεοχώριον Νεοχώριον (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.45556 23.05833 1299 1401
01. 127 Νερομπούκιον Νερομπούκιον (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.45306 23.20722 1321 1401
[171]
01. 128 Νησόπουλο Νησόπουλο (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.75556 22.05833 1375 1500
Μακεδονία
01. 129 Νομερισταί Νομερισταί (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.38556 23.90251 964 1500
01. 130 Οικονομία Αγιοτριαδίτου Οικονομία Αγιοτριαδίτου (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.29583 23.55556 1321 1401
01. 131 Οικονομία Κοκαλά Οικονομία Κοκαλά (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.35417 23.30833 1351 1500
01. 132 Οξυνών Οξυνών (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.29444 23.19111 1309 1401
01. 133 Παλλιρέα Παλλιρέα (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.24917 23.52417 1321 1401
01. 134 Παλματωμένη Συκέα Παλματωμένη Συκέα (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.24417 23.53417 1321 1401
01. 135 Παναγιά Παναγιά (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.37833 23.26139 1199 1401
01. 136 Παρακλάδιον Παρακλάδιον (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.23639 23.54194 1259 1930
01. 137 Παρθενοπηδήματα Παρθενοπηδήματα (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.48250 23.10020 1259 1401
01. 138 Περιστεραί Περιστεραί (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.54951 23.16577 964 1104
01. 139 Περσούρου Περσούρου (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.46444 23.24028 1298 1500
01. 140 Πετζοκοιλάδα Πετζοκοιλάδα (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.31833 23.14251 1300 1401
01. 141 Πινσών ΠΙΝΣΩΝ (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.49389 23.12583 964 1401
01. 142 Πλασταρά Πλασταρά (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 40.05722 23.40778 1259 1401
01. 143 Πλούμισκα Πλούμισκα (ΛΑΥΡΑ) Περιοχή Λιμνών 40.69528 23.60194 1352 1500
01. 144 Ποθόληνος Ποθόληνος (ΛΑΥΡΑ) Στρυμόνας 40.96389 23.71001 1259 1401
01. 145 Πρόβλακας ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ - Πύργος (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.37361 23.90917 999 1500
01. 146 Πρόβλακας 2 Πρόβλακας 4 (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.40833 23.85639 1259 1500
01. 147 Πρόδρομος Μογλενών Πρόδρομος Μογλενών (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.92944 22.07667 1184 1401
Μακεδονία
01. 148 Πτελέα Πτελέα (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 40.00139 23.55139 1259 1401
[172]
01. 149 Ραχώνια Ραχώνια (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.38222 23.86972 1259 1500
01. 150 Σαρανταρέα Σαρανταρέα (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.46667 23.03778 1259 1401
01. 151 Ερημάδιον ΣΑΡΤΗ - ΕΡΗΜΑΔΙΟΝ (ΛΑΥΡΑ) Σιθωνία 40.07639 23.95667 1321 1401
01. 152 Σάρτη Σάρτη (ΛΑΥΡΑ) Σιθωνία 40.07111 23.98278 1321 1500
01. 153 Σελλάδα Σελλάδα (ΛΑΥΡΑ) Ανατολική 40.50083 23.78194 1263 1401
Χαλκιδική
01. 154 Σερβία 1 (Λαύρας) Σερβία 1 (Λαύρας) Σερβία 43.83611 21.56861 1375 1452
01. 157 Θεοτόκος Ελεούσα Σερρών ΣΕΡΡΕΣ - Θεοτόκος Ελεούσα (ΛΑΥΡΑ) Στρυμόνας 41.06694 23.55667 1347 1500
01. 158 Σέρρες 2 Σέρρες 2 (ΛΑΥΡΑ) Στρυμόνας 41.09001 23.56389 1368 1500
01. 159 Καταφύγιον Σιδηροκαυσίων ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ - Καταφύγιον (ΛΑΥΡΑ) Ανατολική 40.52278 23.79111 1299 1401
Χαλκιδική
01. 160 Σκυλοχώριον Σκυλοχώριον (ΛΑΥΡΑ) Κασσάνδρα 39.99722 23.49389 1259 1401
01. 161 Άγιος Γεώργιος Σκύρου ΣΚΥΡΟΣ - Άγιος Γεώργιος (ΛΑΥΡΑ) Σποράδες 38.90694 24.55778 1289 Σήμερα
01. 162 Χριστός Σωτήρ ΣΚΥΡΟΣ - Χριστός Σωτήρ (ΛΑΥΡΑ) Σποράδες 38.88167 24.54833 1030 1301
01. 163 Στρατώνιον Στρατώνιον (ΛΑΥΡΑ) Ανατολική 40.51972 23.82861 1259 1409
Χαλκιδική
01. 164 Τζερκόβιανη Τζερκόβιανη (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.83417 22.09222 1375 1500
Μακεδονία
01. 165 Τζεχλιανή Τζεχλιανή (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική Χαλκιδική 40.54667 23.13361 964 1104
01. 166 Τουρκοχώριον Τουρκοχώριον (ΛΑΥΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.31056 23.17083 1309 1401
01. 167 Τραϊανούπολη (Λαύρα) Τραϊανούπολη (Λαύρα) Ανατολική Θράκη 40.87755 26.01774 1115 1204
01. 168 Τριλίσιον Τριλίσιον (ΛΑΥΡΑ) Στρυμόνας 41.29528 23.68889 1347 1500
[173]
01. 169 Τρουλωτή Τρουλωτή (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.81889 22.08694 1375 1500
Μακεδονία
01. 170 Φακός Φακός (ΛΑΥΡΑ) Λήμνος 39.82306 25.17917 1366 1500
01. 171 Χαλκέος ΧΑΛΚΕΟΣ (ΛΑΥΡΑ) Περίχωρα Άθω 40.38222 23.89361 1259 1401
01. 172 Χριστός Σωτήρ Βεροίας Χριστός Σωτήρ Βεροίας (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 40.52271 22.20617 1339 1401
Μακεδονία
01. 173 Χρυσούπολις Χρυσούπολις (ΛΑΥΡΑ) Στρυμόνας 40.80583 23.85111 984 1204
01. 174 Χώστιανες Χώστιανες (ΛΑΥΡΑ) Κεντρική 41.05278 22.17556 1115 1401
Μακεδονία
01. 175 Novo Brdo Novo Brdo (ΛΑΥΡΑ) Σερβία 42.60861 21.44222 1381 1501
01. 176 Parakinov Brod Parakinov Brod (ΛΑΥΡΑ) Σερβία 43.86611 21.39389 1398 1500
02. 1 Αγία Αναστασία Αγία Αναστασία Πάμφιλου (Βατοπεδίου) Ανατολική Θράκη 40.34889 26.98444 1347 1401
02. 2 Θεοτόκος της Αγιάς Αγιά Ερμύλειας (Βατοπεδίου) Κεντρική Χαλκιδική 40.28972 23.54444 1338 1401
02. 3 Αγία Παρασκευή Αγία Παρασκευή Πάμφιλου Ανατολική Θράκη 40.36944 26.96861 1347 1401
(Βατοπεδίου)
02. 4 Αγία Πελαγία Θεσσαλονίκης Αγία Πελαγία Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 40.63056 22.94944 1370 1401
02. 5 Άγιοι Ανάργυροι Άγιοι Ανάργυροι Παγγαίου (Βατοπεδίου) Παγγαίο - Σύμβολο 40.90278 23.93611 1376 1401
02. 6 Άγιοι Θεόδωροι Άγιοι Θεόδωροι Μάμα (Βατοπεδίου) Δυτική Χαλκιδική 40.25850 23.33477 1300 1401
02. 7 Άγιος Αθανάσιος Ερμύλειας Άγιος Αθανάσιος Ερμύλειας Κεντρική Χαλκιδική 40.27350 23.55972 1338 1401
[174]
02. 8 Άγιος Ανδρέας Θεσσαλονίκης Άγιος Ανδρέας Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 40.65556 22.93167 1370 1401
02. 9 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Μάμα (Βατοπεδίου) Δυτική Χαλκιδική 40.25861 23.33488 1301 1401
02. 10 Άγιος Γεώργιος Αλισέρης Άγιος Γεώργιος Μελενίκου (Βατοπεδίου) Μελένικο 41.51762 23.39303 1376 1401
02. 11 Άγιος Δημήτριος Ερμύλειας Άγιος Δημήτριος Ερμύλειας Κεντρική Χαλκιδική 40.25733 23.55664 1307 1974
02. 12 Άγιος Δημήτριος Κασσάνδρας Άγιος Δημήτριος Κασσάνδρας Κασσάνδρα 40.06944 23.38111 1080 1329
02. 13 Άγιος Δημήτριος Σερρών Άγιος Δημήτριος Σερρών (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 41.06972 23.52501 1323 1401
02. 14 Άγιος Μάμας Άγιος Μάμας (Βατοπεδίου) Δυτική Χαλκιδική 40.25872 23.33499 1301 1930
02. 15 Άγιος Μηνάς Θεσσαλονίκης Άγιος Μηνάς Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 40.63611 22.93994 1340 1401
02. 16 Άγιος Νικόλαος Ζίχνας Άγιος Νικόλαος Ζίχνας (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 41.04368 23.83382 1376 1401
02. 17 Άγιος Νικόλαος Θεσσαλονίκης Άγιος Νικόλαος Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 40.63155 22.94411 1269 1270
02. 18 Αγρίτζιον Αγρίτζιον (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.86194 25.27268 1348 1401
02. 19 Αλεύρου Αλεύρου (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 40.77833 23.87694 1376 1401

02. 20 Αμάξης Αμάξης (Βατοπεδίου) Περίχωρα Άθω 40.38389 23.87278 1101 1500
02. 21 Αμμουλιανή Αμμουλιανή (Βατοπεδίου) Περίχωρα Άθω 40.33194 23.92147 1300 1930
[175]
02. 22 Βοδενά Βοδενά (Βατοπεδίου) Κεντρική 40.80222 22.04639 1328 1375
Μακεδονία
02. 23 Βόδιτζα Βόδιτζα (Βατοπεδίου) Παγγαίο - Σύμβολο 40.95056 23.85833 1301 1375
02. 24 Βόλβη Βόλβη (Βατοπεδίου) Περιοχή Λιμνών 40.65028 23.42362 1376 1401
02. 25 Βουβαλάρης Βουβαλάρης (Βατοπεδίου) Κασσάνδρα 40.05556 23.41111 1330 1401
02. 26 Γαλλικός Γαλλικός (Βατοπεδίου) Θεσσαλονίκη 40.67503 22.83611 1356 1401
02. 27 Γράδιστον Γράδιστον (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 40.01212 23.79722 1376 1401
02. 28 Δεμπριανή Δεμπριανή (Βατοπεδίου) Μελένικο 41.52260 23.39341 1376 1401
02. 29 Εννεακόσια Εννεακόσια (Βατοπεδίου) Κωνσταντινούπολη 40.99472 28.77639 1347 1401
02. 30 Ζαβερνίκεια Ζαβερνίκεια (Βατοπεδίου) Παγγαίο - Σύμβολο 40.59222 23.21806 1080 1401
02. 31 Ζίχνα Ζίχνα (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 41.04467 23.81186 1348 1430

02. 32 Ζίχνα 2 Ζίχνα 2 (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 40.01333 23.78333 1376 1401
02. 33 Ηράκλεια Ηράκλεια (Βατοπεδίου) Προποντίδα 40.96889 27.95278 1347 1401
02. 34 Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Θεολόγος Ελάδικου (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.86167 25.34444 1328 1401
02. 35 Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Θεολόγος Κότζινου (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.93944 25.27639 1368 1401
Κότζινου
02. 36 Θεομήτορος Θεομήτωρ Θεσσαλονλικης Θεσσαλονίκη 40.63167 22.94411 1270 1356
02. 37 Θεοτόκος Σερρών Θεοτόκος Σερρών (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 41.08667 23.54778 1323 1900
02. 38 Θόλος Θόλος (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 40.00139 23.78194 1376 1401

02. 39 Ιππόδρομος Ιππόδρομος Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 40.62639 22.95278 1329 1401
[176]
02. 40 Άγιος Γεώργιος Καλαμίτζι (Βατοπεδίου) Θράκη 41.10222 25.09167 1305 1401
02. 41 Καλλίπολη Καλλίπολη (Βατοπεδίου) Ανατολική Θράκη 40.41004 26.67556 1401 1774
02. 42 Καλοκαιρίδες Καλοκαιρίδες (Βατοπεδίου) Θεσσαλονίκη 40.64861 22.94028 1339 1401
02. 43 Καμαριώτισσα Καμαριώτισσα (Βατοπεδίου) Θεσσαλονίκη 40.63756 22.94244 1356 1401
02. 44 Καταφυγή Καταφυγή (Βατοπεδίου) Θεσσαλονίκη 40.63556 22.94444 1356 1401
02. 45 Κατούνιτζα Κατούνιτζα (Βατοπεδίου) Μελένικο 41.52457 23.39418 1376 1401
02. 46 Μονή Κεγχριών Κεγχριαί (Βατοπεδίου) Κωνσταντινούπολη 41.04222 29.04753 1347 1401
02. 47 Κομανίτζη Κομανίτζη (Βατοπεδίου) Κεντρική 40.52861 22.28099 1285 1401
Μακεδονία
02. 48 Κομήτισσα Κομήτισσα (Βατοπεδίου) Περίχωρα Άθω 40.37548 23.98681 1297 1500
02. 49 Θεοτόκος Κοριλιώτισσα Κοριλιώτισσα (Βατοπεδίου) Παγγαίο - Σύμβολο 40.99889 24.05028 1376 1401
02. 50 Άγιοι Ανάργυροι Κορομίστα (Βατοπεδίου) Παγγαίο - Σύμβολο 40.98056 24.05601 1265 1329
02. 51 Κορώνη Κορώνη (Βατοπεδίου) Κωνσταντινούπολη 40.02028 28.92778 1347 1401

02. 52 Κότζινος Κότζιινος (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.94028 25.28389 1348 1401
02. 53 Κρίτζιστα Κρίτζιστα (Βατοπεδίου) Κεντρική 40.60565 22.41014 1328 1401

Μακεδονία
02. 54 Κρυμότα Κρυμότα (Βατοπεδίου) Περιοχή Λιμνών 40.64751 23.27503 1080 1401
02. 55 Μονύδριο Σωτήρος Χριστού Κυρκύρου (Βατοπεδίου) Θεσσαλονίκη 40.63167 22.95139 1364 1401
02. 56 Λαγοδόντου Λαγοδόντου (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.88722 25.30417 1348 1401
[177]
02. 57 Λήμνος 2 Λήμνος 2 (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.85667 25.27444 1368 1401
02. 58 Λιβάδιον Λιβάδι (Βατοπεδίου) Δυτική Χαλκιδική 40.26806 23.32503 1376 1401
02. 59 Μελένικο 2 Μελένικο 2 (Βατοπεδίου) Μελένικο 41.51863 23.39514 1376 1401
02. 60 Μενάλουπον Μενάλουπον (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.87556 25.29028 1358 1401
02. 61 Μούδρος Μούδρος (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.87778 25.27167 1348 1401
02. 62 Μουζάκης Μουζάκης (Βατοπεδίου) Δυτική Χαλκιδική 40.26389 23.34306 1346 1401
02. 63 Μπουρού Μπουρού (Βατοπεδίου) Θράκη 41.0076 25.14435 1371 2015
02. 64 Μπουσδόβος Μπουσδόβος (Βατοπεδίου) Μελένικο 41.52161 23.39312 1376 1401
02. 65 Άγιος Παντελεήμων Ξάνθεια (Βατοπεδίου) Θράκη 41.14444 24.88667 1320 1375
02. 66 Παντάνασσα Παντάνασσα Μελενίκου (Βατοπεδίου) Μελένικο 41.52251 23.40001 1393 1912
02. 67 Νήσος Πατρικίας Πατρικία (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.86583 25.21889 1348 1401
02. 68 Περιθεώριον Περιθεώριον (Βατοπεδίου) Θράκη 41.10322 25.09267 1080 1329
02. 69 Πρινάριον Πρινάρι (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 40.79253 23.89917 1376 1401

02. 70 Πρόβλακας Πρόβλακας (Βατοπεδίου) Περίχωρα Άθω 40.38115 23.92356 1101 1930
02. 71 Μονή Προδρόμου Βεροίας Πρόδρομος Βεροίας (Βατοπεδίου) Κεντρική 40.52119 22.20406 1324 1401
Μακεδονία
02. 72 Τιμίου Προδρόμου της Πέτρας Πρόδρομος Πέτρας (Βατοπεδίου) Κεντρική 40.51972 22.20622 1328 1760
Μακεδονία
02. 73 Προσφόριον Προσφόρι (Βατοπεδίου) Περίχωρα Άθω 40.32509 23.97996 1018 1930
02. 74 Προφήτης Ηλίας Προφήτης Ηλίας Κωνσταντινουπόλεως Κωνσταντινούπολη 41.06503 29.02361 1347 1401
[178]
02. 75 Ραφάλιον Ραφάλιο (Βατοπεδίου) Περιοχή Λιμνών 40.64806 23.17972 1080 1401
02. 76 Ρεπανίδιον Ρεπανίδιο (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.92251 25.29972 1348 1401
02. 77 Ροζινός Ροζινός (Βατοπεδίου) Μελένικο 41.52558 23.39439 1376 1401

02. 78 Σαλάμα Σαλάμα (Βατοπεδίου) Θράκη 41.11639 25.07861 1080 1329
02. 79 Σελάριον Σελάριο (Βατοπεδίου) Θράκη 41.13417 24.99333 1305 1375
02. 80 Σέμαλτον Σέμαλτον (Βατοπεδίου) Παγγαίο - Σύμβολο 40.89028 23.94389 1230 1401
02. 81 Σέρρες 2 (Βατοπεδίου) Σέρρες 3 (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 41.14111 23.30556 1376 1401
02. 82 Σκοτεινού Σκοτεινού (Βατοπεδίου) Κεντρική 1328 1401

Μακεδονία
02. 83 Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Σκωρονύχου (Βατοπεδίου) Κεντρική 40.49427 22.28382 1290 1401
Μακεδονία
02. 84 Θεοτόκος Σπηλαιώτισσα Σπηλαιώτισσα Μελενίκου (Βατοπεδίου) Μελένικο 41.52356 23.39467 1365 1500
02. 85 Θεοτόκος Σπηλαιώτισσα Σπηλαιώτισσα Σιδηροκαυσίων Ανατολική 40.51778 23.80722 1301 1500
(Βατοπεδίου) Χαλκιδική
02. 86 Στυλάριον Στυλάρι (Βατοπεδίου) Δυτική Χαλκιδική 40.26417 23.32778 1369 1401
02. 87 Συκαμινέα Συκαμινέα (Βατοπεδίου) Περίχωρα Άθω 40.37361 23.97833 1301 1329
02. 88 Τζαγκαροϊωάννου Τζαγκαροϊωάννου (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 41.03639 23.51889 1328 1401
02. 89 Τζουκαράδες Τζουκαράδες (Βατοπεδίου) Μελένικο 41.52659 23.39370 1376 1401
02. 90 Θεοτόκος Τιμιιοπετριώτισσα Τιμιοπετριώτισασ (Βατοπεδίου) Θεσσαλονίκη 40.63368 22.94512 1399 1500
02. 91 Του Βου το Πηγάδιν Τιου Βου το Πηγάδιν (Βατοπεδίου) Θράκη 41.18194 24.84083 1305 1375
02. 92 Άγιος Νικόλαος Τορνάρη (Βατοπεδίου) Προποντίδα 40.65306 29.28611 1347 1401
[179]
02. 93 Τριφυλλίου Τριφυλλίου (Βατοπεδίου) Προποντίδα 40.98389 27.93389 1347 1401
02. 94 Άγιος Μιχαήλ Φύλακος (Βατοπεδίου) Ανατολική Θράκη 41.21278 27.10583 1347 1400
02. 95 Χωτολίβος Φωτολίβος (Βατοπεδίου) Παγγαίο - Σύμβολο 41.06028 24.04751 1297 1401
02. 96 Χαούλη Χαούλη (Βατοπεδίου) Λήμνος 39.84722 25.25278 1348 1401

02. 97 Χριστός Σωτήρ Χριστός Σωτήρ Μάμα (Βατοπεδίου) Δυτική Χαλκιδική 40.33778 23.14028 1301 1329
02. 98 Χρυσούπολις Χρυσούπολη (Βατοπεδίου) Στρυμόνας 40.78111 23.86556 1080 1401
02. 99 Ψυχοσώστρια Ψυχοσώστρα (Βατοπεδίου) Κωνσταντινούπολη 41.01694 28.96722 1347 1372
02. 100 Belopolje Belopolje (Βατοπεδίου) Σερβία 43.57357 21.19491 1432 1500
03. 1 Αγία Αναστασία Αγία Αναστασία Παγγαίου (ΙΒΗΡΩΝ) Παγγαίο - Σύμβολο 40.84539 24.04991 1259 1400
03. 2 Αγία Άννα Αγία Άννα (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.84622 23.65139 1293 1351
03. 3 Αγία Κυριακή Αγία Κυριακή (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.45691 23.65885 1050 1500
Χαλκιδική
03. 4 Αγία Τριάδα Αγία Τριάδα (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική 40.27444 23.21247 1104 1400
03. 5 Μονή (Αγ.) Αθανασίου Άγιος Αθανάσιος (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.40839 23.81717 980 1500
Χαλκιδική
03. 6 Κολοβού Άγιος Ιωάννης Κολοβού (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.39761 23.87929 980 1930
03. 7 Μονή (Αγ.) Λουκά Άγιος Λουκάς (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.41035 23.83203 980 1500
Χαλκιδική
03. 8 Άγιος Γεώργιος Άγιος Νικόλαος Κουβούκλεια (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 41.00744 23.47463 1346 1500
[180]
03. 9 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Τρεμπέσαινας Στρυμόνας 40.85096 23.80856 1341 1400
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 10 Άγιος Γεώργιος Ανακτορούπολις - Άγιος Γεώργιος Στρυμόνας 40.83487 24.28799° 1320 1400
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 11 Αρσενίκεια Αρσενίκεια (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.42722 23.83694 980 1500

Χαλκιδική
03. 12 Άχραδος Άχραδος (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.39761 23.87939 980 1500
03. 13 Βαλαντζιανή Βαλαντζιανή (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα 40.19155 23.33101 980 1500
03. 14 Βολβός Βολβός (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική 40.25621 23.26721 980 1500
03. 15 Βρομόσυρτα Βρομόσυρτα (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική 40.33722 23.31132 980 1500
03. 16 Γεράνιν Γεράνιν (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα 40.12736 23.34271 1050 1500

03. 17 Γομάτι Γομάτι (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.39735 23.79417 980 1930
Χαλκιδική
03. 18 Δεβελίκεια Δεβελίκεια (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 1020 1300
40.367500 23.835833
03. 19 Δοβροβίκεια Δοβροβίκεια (ΙΒΗΡΩΝ) Παγγαίο - Σύμβολο 40.76619 24.06007 1029 1500
03. 20 Ζούρβα Ζούρβα (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.39764 23.87942 980 1500
03. 21 Θεοτόκος Ισκρίζοβας Θεοτόκος Ισκρίζοβας (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 41.06289 23.90632 1310 1400
03. 22 Θεοτόκου Έζοβας Θεοτόκος Σπηλαίου Έζοβας (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.85618 23.65146 980 1500
03. 23 Μονή Πολυγύρου Θεοτόκος Χαβούνια (ΙΒΗΡΩΝ) Κεντρική Χαλκιδική 40.38383 23.44246 980 1500
03. 24 Αγία Ανυσία Θεσσαλονίκη - Αγία Ανυσία (ΙΒΗΡΩΝ) Θεσσαλονίκη 40.64167 22.03961 1104 1400
03. 25 Αγία Βαρβάρα Θεσσαλονίκη - Αγία Βαρβάρα (ΙΒΗΡΩΝ) Θεσσαλονίκη 40.64060 22.93532 1104 1400
[181]
03. 26 Αγία Ιερουσαλήμ Θεσσαλονίκη - Αγία Ιερουσαλήμ Θεσσαλονίκη 40.64061 22.93533 1270 1351
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 27 Άγιος Βασίλειος Θεσσαλονίκη - Άγιος Βασίλειος Θεσσαλονίκη 40.64057 22.93529 980 1500
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 28 Άγιος Κλήμης Θεσσαλονίκη - Άγιος Κλήμης (ΙΒΗΡΩΝ) Θεσσαλονίκη 40.64058 22.93530 1104 1400
03. 29 Άγιος Νικόλαος Θεσσαλονίκη - Άγιος Νικόλαος Θεσσαλονίκη 40.64059 22.93531 1104 1400
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 30 Μονή Λεοντίας Θεσσαλονίκη - Μονή Λεοντίας Θεσσαλονίκη 40.63589 22.94475 980 2000
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 31 Μονή Προδρόμου Θεσσαλονίκη - Πρόδρομος (ΙΒΗΡΩΝ) Θεσσαλονίκη 40.64062 22.93534 1361 1387
03. 32 Θεσσαλονίκη Περίχωρα Θεσσαλονίκη Περίχωρα (ΙΒΗΡΩΝ) Θεσσαλονίκη 40.64056 22.93528 1047 1500
(Ιβήρων)
03. 33 Ιασίτης Ιασίτης (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 1346 1500
03. 34 Ιερισσός (Ιβήρων) Ιερισσός (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.39737 23.87694 980 1930
03. 35 Κάμενα Κάμενα (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 980 1500
40.372222 23.860000
03. 36 Καρέα Καρέα (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα 40.12676 23.36401 980 1500
03. 37 Άγιοι Απόστολοι Κασσάνδρα - Άγιοι Απόστολοι Κασσάνδρα 40.39083 23.89167 980 1500
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 38 Αγία Παρασκευή Κάστορ Κασσάνδρας - Αγία Παρασκευή Κασσάνδρα 40.18823 23.33194 980 1500
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 39 Κάστρο Πρόκρηντος Κάστρο Πρόκρηντος (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.46371 23.66501 1050 1500
Χαλκιδική
03. 40 Καυκανάδες Καυκανάδες (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.61578 23.80585 980 1500
Χαλκιδική
03. 41 Κλαπατουράδες Κλαπατουράδες (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική 40.31095 23.11531 980 1400
03. 42 Μονή Καρδιογνώστου Κοαρδιογνώστου (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.38833 23.79722 980 1500
Χαλκιδική
[182]
03. 43 Κορακοφωλέα Κορακοφωλέα (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.39076 23.90433 1100 1500
03. 44 Κοτζάκιον Κοτζάκιον (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.92925 23.87077 1273 1500

03. 45 Κοτζάκιον 2 Κοτζάκιοον Μασγίδα (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.93005 23.88005 1324 1349
03. 46 Κωνσταντινούπολη Κωνσταντνούπολη (ΙΒΗΡΩΝ) Κωνσταντνούπολη 41.00987 28.97403 1065 1100
03. 47 Λεοντάρια Λεοντάρια (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα 40.23631 23.30417 980 1500

03. 48 Λήμνος Λήμνος (ΙΒΗΡΩΝ) Λήμνος 39.94099 25.19403 996 1500
03. 49 Λιβύζασδα Λιβύζασδα (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.59351 23.75399 980 1500
Χαλκιδική
03. 50 Λογγός Λογγός (ΙΒΗΡΩΝ) Σιθωνία 40.38759 23.88012 980 1500
03. 51 Μαλούκα Μαλούκα (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.91341 23.85377 1310 1328
03. 52 Μαυροχώριον Μαυροχώριον (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.39765 23.87943 980 1500
03. 53 Άγιος Γεώργιος Μελένικο - Άγιος Γεώργιος (ΙΒΗΡΩΝ) Μελένικο 1309 1400
03. 54 Άγιος Παντελεήμων Μελένικο - Άγιος Παντελεήμων Μελένικο 41.52472 23.39167 1309 1400
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 55 Μελιτζιανή Μελιτζιανή (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.89722 23.70206 1047 1930

03. 56 Μεσόλιμνα Μεσόλιμνα (ΙΒΗΡΩΝ) Θεσσαλονίκη 40.67147 23.26663 1047 1500
03. 57 Μονή Αββακούμ Μονή Αββακούμ (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα 40.10828 23.37042 980 1500
03. 58 Μονή Γεννεσίου Μονή Γεννεσίου Στρυμόνα (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.82461 24.01088 1029 1100
03. 59 Μοστένιτζα Μοστένιτζα (ΙΒΗΡΩΝ) Στρούμιτζα 41.43711 22.64284 1152 1400

03. 60 Μονή Μουστάκονος Μουστάκονος (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.38508 23.78691 980 1500
Χαλκιδική
03. 61 Μυριόφυτον Μυριόφυτον (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική 40.30515 23.35472 980 1500
03. 62 Νικολίτζα Νικολίτζα (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.39763 23.87941 980 1500
[183]
03. 63 Αγία Βαρβάρα Ξυλορήγιον - Αγία Βαρβάρα (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική 40.50496 23.08533 980 1500
03. 64 Οβελός Οβελός (ΙΒΗΡΩΝ) Παγγαίο - Σύμβολο 40.81396 23.99798 1100 1500
03. 65 Ορεινά Πολυγύρου Πολύγυρος (ΙΒΗΡΩΝ) Κεντρική Χαλκιδική 40.38806 23.45889 980 1500
03. 66 Πρόβλακας Πρόβλακας (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.37544 23.92162 980 1500
03. 67 Άγιος Νικόλαος Πυργούδια - Άγιος Νικόλαος (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.37987 23.92022 980 1930
03. 68 Ραδόλιβος Ραδόλιβος (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.89905 23.98046 1103 1500

03. 69 Αγία Κυριακή Ραδόλιβου Ραδόλιβος - Αγία Κυριακή (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.89876 23.97646 1320 1351
03. 70 Ρεντίνα Ρεντίνα (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 40.66056 23.61501 1346 1500

03. 71 Άγιοι Ανάργυροι Σερρών Σέρρες - Άγιοι Ανάργυροι (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυμόνας 41.08667 23.64583 1322 1500
03. 72 Σίβρη Σίβρη (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα 39.98188 23.52083 980 1500

03. 73 Στρατώνι Στρατώνι (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική 40.50556 23.81389 980 1500
Χαλκιδική
03. 74 Άγια Αγίων Στρούμιτζα - Άγια Αγίων (ΙΒΗΡΩΝ) Στρούμιτζα 41.43708 22.64281 1310 1400
03. 75 Αγία Καλή Ελεούσας Στρούμιτζα - Αγία Καλή (ΙΒΗΡΩΝ) Στρούμιτζα 41.43709 22.64282 1346 1500
03. 76 Άγιοι Ανάργυροι Στρούμιτζας Στρούμιτζα - Άγιοι Ανάργυροι Στρούμιτζα 41.43706 22.64279 1283 1400
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 77 Άγιοι Απόστολοι Στρούμιτζας Στρούμιτζα - Άγιοι Απόστολοι Στρούμιτζα 41.43707 22.64280 1310 1400
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 78 Άγιοι Θεόδωροι Ελεούσας Στρούμιτζα - Άγιοι Θεόδωροι (ΙΒΗΡΩΝ) Στρούμιτζα 41.43710 22.64283 1346 1500
03. 79 Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Στρούμιτζα - Άγιος Ιωάννης Θεολογος Στρούμιτζα 41.52333 23.39444 1310 1400
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 80 Θεοτόκος Στρούμιτσας Στρούμιτζα - Θεοτόκος (ΙΒΗΡΩΝ) Στρούμιτζα 41.43705 22.64278 1104 1500
[184]
03. 81 Παλαιόκαστρον 1 Στρούμιτζα - Παλαιόκαστρον 1 Στρούμιτζα 41.43972 22.63667 1320 1400
(ΙΒΗΡΩΝ)

(ΙΒΗΡΩΝ)

(ΙΒΗΡΩΝ)

(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 85 Χρισόβιτσα Στρούμιτζα - Χριστόβιστα (ΙΒΗΡΩΝ) Στρούμιτζα 41.43976 22.62671 1320 1400
03. 86 Τορναρέα Τορναρέα (ΙΒΗΡΩΝ) Περίχωρα Άθω 40.39762 23.87940 980 1500
03. 87 Χλιαροπόταμον Χλιαροπόταμον (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική 40.37278 23.26222 980 1500
03. 88 Ψαλίς Ψαλίς (ΙΒΗΡΩΝ) Σιθωνία 40.22686 23.69861 980 1100

04. 1 Αγία Ιερουσαλήμ Αγία Ιερουσαλήμ Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 40.63861 22.94056 1322 1400
(Χιλανδαρίου)
04. 2 Αγία Παρασκευή Αγία Παρασκευή Σκοπίων Σκόπια 41.91028 21.54408 1257 1400
04. 3 Αγία Τριάδα Αγία Τριάδα Κασσάνδρας (Χιλανδαρίου) Κασσάνδρα 40.10028 23.31974 1319 1400
04. 4 Άγιος Γεώργιος Θεσσαλονίκης Άγιος Γεώργιος Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 40.63155 22.94411 1299 1400
[185]
04. 5 Άγιος Δημήτριος Άγιος Δημήτριος Πτερωτός Μελένικο 41.52359 23.39053 1319 1400
04. 6 Άγιος Δημήτριος Άγιος Δημήτριος Prizren (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.16691 20.71621 1276 1400
04. 7 Άγιος Νικήτας Άγιος Νικήτας Σκοπίων (Χιλανδαρίου) Σκόπια 42.09861 21.38417 1299 1400
04. 8 Αξιός 1 Αξιός 1 (Χιλανδαρίου) Θεσσαλονίκη 40.65333 22.66861 1317 1400

04. 9 Απιδέα Απιδέα Αξιού (Χιλανδαρίου) Θεσσαλονίκη 40.65222 22.72917 1299 1400
04. 10 Γεωργέλα Γεωργέλα (Χιλανδαρίου) Στρυμόνας 40.95861 23.89251 1318 1400
04. 11 Ευνούχου Ευνούχου (Χιλανδαρίου) Στρυμόνας 40.89444 23.74762 1318 1400
04. 12 Ζδραβίκιον Ζδραβίκι (Χιλανδαρίου) Στρυμόνας 40.93687 23.84889 1318 1400
04. 13 Θεοτόκος Βορισινή Θεοτόκος Βορισινή Σκοπίων Σκόπια 42.01389 21.38667 1299 1400
04. 14 Καμένα Κάμενα (Χιλανδαρίου) Περίχωρα Άθω 1319 1400

40.372778 23.853889
04. 15 Καστρίν Καστρί Στρυμόνα (Χιλανδαρίου) Στρυμόνας 40.83565 23.78467 1277 1940
04. 16 Κόσκινα Κόσκινα Αξιού (Χιλανδαρίου) Θεσσαλονίκη 40.62111 22.69333 1282 1400
04. 17 Κουτζή Κουτζή (Χιλανδαρίου) Στρυμόνας 40.86319 23.76958 1227 1400

04. 18 Λειψοχώριον Λειψοχώρι (Χιλανδαρίου) Στρυμόνας 40.92851 23.70979 1318 1400
04. 19 Λοζίκιον Λοτζίκι Θεσσαλονίκης (Χιλανδαρίου) Περιοχή Λιμνών 40.59694 23.47704 1265 1400
04. 20 Μαλούκα Μαλούκα Στρυμόνα Στρυμόνας 40.93892 23.86848 1318 1400
[186]
04. 21 Μάτζιστα Μάτζιστα (Χιλανδαρίου) Μελένικο 41.52458 23.39152 1319 1400
04. 22 Μουνζιανής Μουντζιανής (Χιλανδαρίου) Στρυμόνας 40.84222 23.81251 1227 1400
04. 23 Πρόβλακας Πρόβλακας (Χιλανδαρίου) Περίχωρα Άθω 40.38162 23.92006 1199 1933
04. 24 Πρόδρομος Πρόδρομος Σκοπίων (Χιλανδαρίου) Σκόπια 42.09056 21.39722 1299 1400
04. 25 Προφήτης Ηλίας Ροπαλαία (Χιλανδαρίου) Δυτική Χαλκιδική 40.50222 22.99931 1314 1400
04. 26 Ρουδάβα Ρουδάβα (Χιλανδαρίου) Περίχωρα Άθω 1274 1400
04. 27 Τριπόταμον Τριπόταμον (Χιλανδαρίου) Σιθωνία 40.13122 23.76667 1299 1400
04. 28 Běličišta Běličišta (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.59728 20.29201 1200 1400

04. 29 Brĕzova Brĕzova (Χιλανδαρίου) Σερβία 43.54083 20.05972 1283 1400
04. 30 Bytun Bytun (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.68735 20.25208 1282 1400

04. 31 D. Vraniki D. Vraniki (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.66730 20.23203 1237 1400
04. 32 Dobrodoljani Dobrodoljani (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.23021 20.76613 1198 1400
04. 33 Dol'c Dol'c (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.65731 20.31204 1283 1400
04. 34 Dosuge Dosuge (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.57167 19.84222 1283 1400
04. 35 Dr'st'nik Dr'st'nik (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.69723 20.25196 1200 1400

04. 36 G. Vraniki G. Vraniki (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.70729 20.25202 1200 1400
04. 37 Gov'n Gov'n (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.68725 20.36198 1200 1400
04. 38 Greb'nik Greb'nik (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.67724 20.31197 1200 1400
04. 39 Gurgevik Gurgevik (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.66001 20.29389 1200 1400
04. 40 Hoce Hoce (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.25683 20.74703 1198 1400
04. 41 Kamenica Kamenica (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.85028 20.39889 1200 1400
04. 42 Knina Knina (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.64721 20.28194 1200 1400
[187]
04. 43 Kruševo Kruševo (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.67473 20.35195 1200 1400
04. 44 Lokvyca Lokvyca (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.17246 20.79839 1282 1400
04. 45 M'skovo M'skovo (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.68737 20.33810 1282 1400
04. 46 Momuša Momuša (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.21184 20.66132 1198 1400
04. 47 Neprobista Neprobista (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.22667 20.67088 1198 1400
04. 48 Osl'nice Osl'nice (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.69736 20.33209 1282 1400

04. 49 Petr'ěe Petr'ěe (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.68701 20.22205 1283 1400
04. 50 Petrovik Petrovik (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.69472 20.33194 1200 1400
04. 51 Retiv'štica Retiv'štica (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.25926 20.78402 1198 1400
04. 52 Retivlja Retivlja (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.27511 20.72984 1198 1400
04. 53 Rub'č Potok Rub'č Potok (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.65722 20.27195 1200 1400
04. 54 Slamodravy Slamodravy (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.24667 20.70134 1198 1400
04. 55 Štupĕl Štupĕl (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.61733 20.32206 1283 1400

04. 56 Tr'nije Tr'nije (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.23889 20.76795 1198 1400
04. 57 Tr'nov'e Tr'nov'e (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.27063 20.75131 1198 1400
04. 58 Viděně Viděně (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.60727 20.25200 1200 1400
04. 59 Z'bor'sko Z'bor'sko (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.65738 20.34211 1282 1400
04. 60 Zahak Zahak (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.67734 20.31301 1283 1400
04. 61 Zaljug Zaljug (Χιλανδαρίου) Σερβία 42.62726 20.28199 1200 1400
05. 1 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Κότζινου (Διονυσίου) Λήμνος 39.94016 25.28534 1362 1500
05. 2 Ατζική Ατζική (Διονυσίου) Λήμνος 39.94678 25.22416 1362 1500

05. 3 Βουνεάδα Βουνεάδα (Διονυσίου) Λήμνος 39.95278 25.19913 1362 1500
05. 4 Kατακαλή Κατακαλή (Διονυσίου) Δυτική Χαλκιδική 23.295075 1474 1741

40.284322
05. 5 Κότζινος Κότζινος (Διονυσίου) Λήμνος 39.94056 25.28474 1362 1500
05. 6 Καλαμίτσι (Διονυσίου) Λογγός (Διονυσίου) Σιθωνία 39.991533 23.990714 1498 1730
05. 7 Μαρίσκιν Μαρίσκιν (Διονυσίου) Κασσάνδρα 40.132780 23.398773 1408 Σήμερα
[188]
05. 8 Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος Πρόδρομος Ατζικής (Διονυσίου) Λήμνος 39.94441 25.22431 1362 1500
05. 9 Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Σαράντα Μάρτυρες Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 40.63734 22.94662 1420 1500
(Διονυσίου)
05. 10 Σκαμανδρηνού Σκαμανδρηνού (Διονυσίου) Λήμνος 39.97225 25.24529 1430 1500
05. 11 Φακός Φακός (Διονυσίου) Λήμνος 39.82717 25.16375 1362 1500

05. 12 Χριστός Σωτήρ Χριστός Σωτήρ Κότζινου (Διονυσίου) Λήμνος 39.93985 25.28366 1362 1500
06. 1 Άγιοι Απόστολοι Ιερισσού Άγιοι Απόστολοι Ιερισσού Περίχωρα Άθω 40.40167 23.86556 1428 1500
(Κουτλουμουσίου)
06. 2 Άγιος Γεώργιος Πτελέας Άγιος Γεώργιος Πτελέας Στρυμόνας 40.79056 23.84333 1428 1500
06. 3 Άγιος Ιωάννης Θαυματουργός Άγιος Ιωάννης Θαυματουργός Θεσσαλονίκη 40.63806 22.93639 1370 1500
06. 4 Βερνάρους Βερνάροιυς (Κουτλουμουσίου) Στρυμόνας 40.98333 23.67417 1386 1500
06. 5 Βηρόν Βηρόν Ρεντίνας (Κουτλουμουσίου) Περιοχή Λιμνών 40.63972 23.61056 1446 1500
06. 6 Βλαχία Βλαχία (Κουτλουμουσίου) Βλαχία 47.13694 27.63972 1369 1500
06. 7 Γεράνι Γεράνι (Κουτλουμουσίου) Σιθωνία 40.22917 23.66667 1446 1500
06. 8 Γεωργιλάς Γεωργιλάς (Κουτλουμουσίου) Στρυμόνας 40.83056 23.82667 1428 1500
06. 9 Έζοβα (Αλυπίου) Έζοβα (Κουτλουμουσίου) Στρυμόνας 40.85833 23.65667 1428 1500
06. 10 Θεοτόκος Ελεούσα Ελεούσα Σερρών (Κουτλουμουσίου) Στρυμόνας 41.07778 23.52889 1338 1500
[189]
06. 11 Ερρύχια Ερρύχια (Κουτλουμουσίου) Περιοχή Λιμνών 40.66722 23.61028 1446 1500
06. 12 Καινουργίτζι Καινουργίτζι (Κουτλουμουσίου) Στρυμόνας 40.97944 23.52611 1428 1500
06. 13 Κάμενα Κάμενα (Κουτλουμουσίου) Περίχωρα Άθω 1428 1500

40.376111 23.858333
06. 14 Κουφόπετρα Κουφόπετρα (Κουτλουμουσίου) Περιοχή Λιμνών 40.67361 23.59251 1446 1500
06. 15 Λήμνος Λήμνος (Κουτλουμουσίου) Λήμνος 39.93667 25.14167 1369 1500
06. 16 Μητροπολίτου Μητροπολίτου (Κουτλουμουσίου) Στρυμόνας 40.97778 23.63472 1386 1500
06. 17 Νεοχώριον Νεοχώρι Σερρών (Κουτλουμουσίου) Στρυμόνας 41.05444 23.58667 1369 1500
06. 18 Πρόδρομος Πρόδρομος Σκάλας (Κουτλουμουσίου) Στρυμόνας 40.78556 23.83056 1362 1500
06. 19 Σκαλή Σκαλή Κομήτισσας (Κουτλουμουσίου) Περίχωρα Άθω 40.37694 23.97611 1405 1500
06. 20 Τορώνη Τορώνη (Κουτλουμουσίου) Σιθωνία 39.98751 23.90751 1446 1500
06. 21 Τριστέρι Τριστέρι (Κουτλουμουσίου) Σιθωνία 40.13611 23.82917 1446 1500
06. 22 Χριστός Σωτήρ (Αλυπίου) Χριστός Σωτήρ Αλυπίου Στρυμόνας 41.08556 23.55972 1428 1500
07. 1 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Λιμένα Θάσος 40.77893 24.70805 1384 1930
(Παντοκράτορος)
07. 2 Βομπλιανή Βομπλιανή (Παντοκράτορος) Παγγαίο - Σύμβολο 40.78887 24.03292 1368 1500
07. 3 Θεοτόκος Χρυσουπόλεως Θεοτόκος Χρυσουπόλεως Στρυμόνας 40.83351 23.83956 1374 1500
[190]
07. 4 Άγιοι Ανάργυροι Κακής Ράχης Καλλιράχη (Παντοκράτορος) Θάσος 40.69384 24.55426 1363 1721
07. 5 Θεοτόκος Καμμυτζιώτισσα Καμμυτζιώτισσα (Παντοκράτορος) Ανατολική 40.93827 24.40917 1368 1500
Μακεδονία
07. 6 Μαρμαρολιμήν Λιμένας (Παντοκράτορος) Θάσος 40.77892 24.70804 1384 1930
07. 7 Λογγός Λογγός (Παντοκράτορος) Σιθωνία 40.02061 23.84571 1491 1923
07. 8 Μαρμάριον Μαρμάρι (Παντοκράτορος) Στρυμόνας 40.82916 23.82317 1368 1500
07. 9 Νησίον Νησίον (Παντοκράτορος) Στρυμόνας 40.85501 23.83556 1368 1500
07. 10 Νικήτη Νικήτη (Παντοκράτορος) Σιθωνία 40.21983 23.66888 1491 1500
07. 11 Παντοκράτωρ Παντοκράτωρ Ελεθερουπόλεως Παγγαίο - Σύμβολο 1368 1500

07. 12 Παπαγιανία Παπαγιανία (Παντοκράτορος) Ανατολική 40.94008 24.70935 1368 1500

Μακεδονία
07. 13 Παπαρνίκαια Παπαρνίκαια (Παντοκράτορος) Ανατολική 40.94212 24.37504 1368 1500
Μακεδονία
07. 14 Παρανησία Παρανησία (Παντοκράτορος) Λήμνος 39.88229 25.20788 1388 1500
07. 15 Πισπέραγος Πισπέραγος (Παντοκράτορος) Λήμνος 39.89385 25.19274 1388 1920
07. 16 Ελαδιάβα Πρόβλακας (Παντοκράτορος) Περίχωρα Άθω 40.37216 23.92525 1469 1500
07. 17 Φακός Φακός (Παντοκράτορος) Λήμνος 39.83951 25.18984 1388 1930
08. 1 Βαρδαριωτών Αξιός - Βαρδαριωτών (Ξηροποτάμου) Θεσσαλονίκη 40.52944 22.61333 1319 1500
[191]
08. 2 Άγιοι Απόστολοι (Γομάτου) Γομάτου - Άγιοι Απόστολοι Ανατολική 40.39501 23.79639 1299 1500
(Ξηροποτάμου) Χαλκιδική
08. 3 Δάφνη Δάφνη (Ξηροποτάμου) Ανατολική 1346 1500

Χαλκιδική
08. 4 Δεβελίκεια Δεβελίκεια (Ξηροποτάμου) Περίχωρα Άθω 40.365423 23.828447 1140 1500
08. 5 Βολβός Επάνω Βολβός (Ξηροποτάμου) Δυτική Χαλκιδική 40.28667 23.25639 1275 1500
08. 6 Θεοτόκος (Ερμήλεια) Ερμύλεια - Θεοτόκος (Ξηροποτάμου) Κεντρική Χαλκιδική 40.28889 23.54667 1270 1500
08. 7 Θεοτόκος Χουδηνών Θεοτόκος Χουδηνών (Ξηροποτάμου) Στρυμόνας 40.87083 23.81444 1299 1500
08. 8 Άγιος Δημήτριος (Ιερισσός) Ιερισσός - Άγιος Δημήτριος Περίχωρα Άθω 40.39333 23.87444 1299 1500
(Ξηροποτάμου)
08. 9 Άγιος Νικόλαος (Ιερισσός, Ιερισσός - Άγιος Νικόλαος Περίχωρα Άθω 40.39389 23.87861 1032 1500
Ξηροποτάμου) (Ξηροποτάμου)
08. 10 Ιερισσός Ιερισσός (Ξηροποτάμου) Περίχωρα Άθω 40.39583 23.87639 1346 1500
08. 11 Άγιοι Απόστολοι (Κάμενα) Κάμενα - Άγιοι Απόστολοι Περίχωρα Άθω 40.36731 23.88425 1275 1500
08. 12 Καπερνίκεια Καπερνίκεια (Ξηροποτάμου) Κεντρική Χαλκιδική 40.30722 23.56028 1270 1500
08. 13 Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος Κοντογρίκου - Άγιος Ιωάννης Ανατολική 40.50278 23.67639 1346 1500
Χρυσόστομος (Ξηροποτάμου) Χαλκιδική
08. 14 Χριστός Σωτήρ Κοντογρίκου - Χριστός Σωτήρ Ανατολική 40.49444 23.66889 1346 1500
[192]
08. 15 Κοντογρίκου Κοντογρίκου (Ξηροποτάμου) Ανατολική 40.49861 23.67361 1275 1500
Χαλκιδική
08. 16 Κοσλά Κοσλά (Ξηροποτάμου) Ανατολική 40.42028 23.73251 1275 1500
Χαλκιδική
08. 17 Λαγκαδάς Λαγκαδάς (Ξηροποτάμου) Περιοχή Λιμνών 40.74861 23.06806 1346 1500
08. 18 Θεομήτωρ Λογγός - Θεομήτωρ (Ξηροποτάμου) Σιθωνία 40.09528 23.95889 1346 1500
08. 19 Κοσκινά Λογγός - Κοσκινά (Ξηροποτάμου) Σιθωνία 40.08917 23.96472 1302 1500
08. 20 Άκρος Μαύρο Βουνό (Ξηροποτάμου) Ανατολική 40.13167 23.87306 1317 1500
Χαλκιδική
08. 21 Οβροχός Οβροχός (Ξηροποτάμου) Στρυμόνας 40.85972 23.81501 1346 1500
08. 22 Οζόλιμνος Οζόλιμνος (Ξηροποτάμου) Περίχωρα Άθω 40.36444 23.88501 956 1500
08. 23 Πινακρά Πινακρά (Ξηροποτάμου) Κεντρική Χαλκιδική 40.43972 23.68778 1275 1500
08. 24 Σάρτη Σάρτη (Ξηροποτάμου) Σιθωνία 40.09722 23.97417 1275 1500
08. 25 Άγιος Νικόλαος (Σιδηροκαύσια) Σιδηροκαύσια - Άγιος Νικόλαος Ανατολική 40.58551 23.79492 1299 1596
08. 26 Σιδηροκαύσια Σιδηροκαύσια (Ξηροποτάμου) Ανατολική 40.52917 23.75222 1445 1500

Χαλκιδική
08. 27 Συμεών Συμεών (Ξηροποτάμου) Ανατολική 40.43611 23.77167 1275 1500
Χαλκιδική
08. 28 Άγιος Δημήτριος Τριακονταστάτης (Ξηροποτάμου) Δυτική Χαλκιδική 40.40083 22.95472 1346 1500
08. 29 Επάνω Βράχος Ψαλίς - Επάνω Βράχος (Ξηροποτάμου) Σιθωνία 40.21806 23.69139 1275 1500
[193]
09. 1 Άγιος Νικόλαος Γλυκύ Νερόν Άγιος Νικόλαος Γλυκύ Νερόν Θεσσαλονίκη 40.63111 22.94583 1270 1500
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 2 Άγιος Νικόλαος Κύρος Άγιος Νικόλαος Κύρος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.63251 22.94889 1296 1401
09. 3 Άγιος Νικόλαος Σγουρός Άγιος Νικόλαος Σγουρός (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.63214 22.94846 1296 1401
09. 4 Άνω Αντιγόνεια Αντιγόνεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.38483 23.06181 1320 1401
09. 5 Κάτω Αποστολίται Αποστολίται (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.41194 23.00889 1320 1401
09. 6 Αρσενίκεια Αρσενίκεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.42694 23.83722 1279 1401
09. 7 Άσπρη Πέτρα Άσπρη Πέτρα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.49583 23.80931 1289 1401
09. 8 Άνω Βολβός Βολβός (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.28833 23.25611 1320 1600
09. 9 Γομάτου Γομάτου (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ανατολική 40.39556 23.79806 1499 1500
Χαλκιδική
09. 10 Άγιος Βλάσιος Ερμύλεια - Άγιος Βλάσιος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Κεντρική Χαλκιδική 40.25417 23.60139 1289 1401
09. 11 Άγιος Νικόλαος Ερμύλειας Ερμύλεια - Άγιος Νικόλαος Κεντρική Χαλκιδική 40.29306 23.54722 1325 1401
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 12 Θεοτόκος Κρανιώτισσα Θεοτόκος Κρανιώτισσα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυμόνας 40.91472 23.77583 1276 1401
09. 13 Άγιος Νικόλαος (Ιερισσός) Ιερισσός - Άγιος Νικόλαος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.39754 23.87668 1150 1500
09. 14 Άγιος Νικόλαος Καισαροπόλεως Καισαρόπολις - Άγιος Νικόλαος Στρυμόνας 40.94583 23.88889 1357 1401
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
[194]
09. 15 Πλάτανος Κομήτισσα - Πλάτανος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.37444 23.98528 1331 1401
09. 16 Κομήτισσα Κομήτισσα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.37639 23.98083 1384 1386
09. 17 Κόνωπος Κόνωπος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Σιθωνία 40.18278 23.80778 1478 2018
09. 18 Λάκτεβα Λάκτεβα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Μελένικο 41.52501 23.38889 1327 1328
09. 19 Άγιος Γεώργιος Λοζίκιον - Άγιος Νικόλαος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Περιοχή Λιμνών 40.59757 23.47623 1286 1500
09. 20 Λουκοβίκια Λουκοβίκεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυμόνας 40.83417 23.93472 1327 1401
09. 21 Μακρογένους Μακρογένους (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.87278 22.58722 1299 1320
09. 22 Μαρμάριον Μάρμάριον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυμόνας 40.80056 23.83889 1325 1401
09. 23 Μυριόφυτον Μυριόφυτον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Κασσάνδρα 40.30222 23.34278 1499 1600
09. 24 Αρχάγγελος Παλαιόν Πηγάδιν (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυμόνας 40.82368 23.92255 1320 1401
09. 25 Άγιος Θεόδωρος Πηλορήγιον - Άγιος Θεόδωρος Στρυμόνας 40.92222 23.80778 1289 1401
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 26 Πρέβιστα Πρέβιστα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυμόνας 40.87389 23.89722 1303 1401
09. 27 Πρόβλακας (Ζωγράφου) Πρόβλακας (Ζωγράφου) Περίχωρα Άθω 40.37639 23.92306 1267 1401
09. 28 Σαράβαρη Σαράβαρη (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.39417 23.86972 1320 1401
09. 29 Σέρρες Σέρρες (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυμόνας 41.07361 23.53639 1392 1401
[195]
09. 30 Σκοριβίτζα Σκοριβίτζα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ανατολική 40.46083 23.78734 1392 1401
Χαλκιδική
09. 31 Συμεών Συμεών (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ανατολική 40.43751 23.76833 1279 1401
Χαλκιδική
09. 32 Σωτηρίχου Σωτηρίχοιυ (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυμόνας 40.87016 23.82548 1327 1401
09. 33 Τερόνη Τερόνη (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Σιθωνία 39.99332 23.89695 1499 1568

09. 34 Τζέρκβιστα Τζέρκβιστα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Μελένικο 41.52111 23.38639 1328 1401
09. 35 Χάνδαξ Χάνδαξ (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυμόνας 40.86242 23.84519 1342 1401

10. 1 Άτουβλα ΑΤΟΥΒΛΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Κεντρική Χαλκιδική 40.40972 23.70278 1089 1500
10. 2 Βερνάρους ΒΕΡΝΑΡΟΥΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Στρυμόνας 40.98361 23.66972 1346 1349
10. 3 Καλόκαμπος ΔΙΑΒΟΛΟΚΑΜΠΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.27694 23.19472 1299 1500
10. 4 Άγιος Ηλίας ΕΡΜΥΈΙΑ - ΑΓΙΟΣ ΗΛΙΑΣ Κεντρική Χαλκιδική 40.28889 23.56889 1315 1500
(ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
10. 5 Άγιος Νικόλαος Ερμύλειας ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κεντρική Χαλκιδική 40.29778 23.53306 1376 1500
10. 6 Άγιος Νικόλαος Μεσάμπελων ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΜΕΣΑΜΠΕΛΑ Κεντρική Χαλκιδική 40.28583 23.54611 1299 1400
10. 7 Ερμήλεια ΕΡΜΥΛΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Κεντρική Χαλκιδική 40.29389 23.54167 1311 1930
10. 8 Θεσσαλονίκη 1 (Δοχειαρίου) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.62501 22.95333 1099 1117
10. 9 Θεσσαλονίκη 2 (Δοχειαρίου) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2 (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.63111 22.94778 1299 1500
10. 10 Ίσωνος ΙΣΩΝΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.28333 23.20528 1112 1500
[196]
10. 11 Καπρινίκαια ΚΑΠΕΡΝΙΚΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Κεντρική Χαλκιδική 40.30722 23.56251 1311 1400
10. 12 Κάτω Βάρος ΚΑΤΩ ΒΑΡΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Λήμνος 39.92028 25.25751 1399 1500
10. 13 Λιγέας ΛΙΓΕΑΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.31722 23.21611 1299 1500
10. 14 Άγιοι Απόστολοι Λογγού ΛΟΓΓΟΣ - ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ Σιθωνία 40.04889 23.98751 1341 1500
10. 15 Άγιος Νικόλαος Λογγού ΛΟΓΓΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Σιθωνία 40.05167 23.99722 1341 1500
10. 16 Λύχνα ΛΥΧΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Λήμνος 39.91639 25.26528 1399 1500
10. 17 Μαριανά ΜΑΡΙΑΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Κεντρική Χαλκιδική 40.31306 23.39389 1373 1500
10. 18 Πατρικωνά ΠΑΤΡΙΚΩΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.27139 23.23306 1299 1500
10. 19 Περιγαρδίκεια ΠΥΡΓΑΔΙΚΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Κεντρική Χαλκιδική 40.33417 23.72389 1037 1930
10. 20 Ραβενίκεια ΡΑΒΕΝΙΚΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ανατολική 40.44333 23.67972 1349 1500

Χαλκιδική
10. 21 Ροσέου ΡΟΥΣΑΙΟΥ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.30278 23.20472 1117 1500
10. 22 Σίγρη ΣΙΓΡΗ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Κασσάνδρα 40.14444 23.34611 1343 1500
10. 23 Σφέστιανη ΣΦΕΣΤΙΑΝΗ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Κεντρική Χαλκιδική 40.78056 22.37222 1346 1349
11. 1 Άγιος Αθανάσιος Κασσάνδρας ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Κασσάνδρα 40.15472 23.32917 1294 1400
11. 2 Άγιος Γεώργιος του Καλλινίκου ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ Λήμνος 39.92667 25.22222 1294 1400
(ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
[197]
11. 3 Άγιος Γεώργιος Καστροβουνίου ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΣΤΡΟΒΟΥΝΙΟΥ Λήμνος 39.95056 25.31444 1294 1400
11. 4 Καλοτύχου ΑΓΙΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ - ΚΑΛΟΤΥΧΟΥ Σποράδες 39.531389 25.025000 1294 1400
11. 5 Άγιος Θωμάς ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.55139 23.01251 1320 1400
11. 6 Άγιος Νικόλαος ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΡΥΟΝ ΝΕΡΟΝ Στρυμόνας 40.83833 23.82917 1294 1400
11. 7 Καλλιστή ΔΕΚΑΛΙΣΤΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Στρυμόνας 40.89667 23.87472 1294 1400
11. 8 Άγιος Γεώργιος Δράμας ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΜΠΛΕΝΑ Ανατολική 41.14306 24.13611 1294 1400
(ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Μακεδονία
11. 9 Άγιος Γεώργιος της Ιουσάλας ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΙΟΥΣΑΛΑΣ Ανατολική 41.14556 24.18889 1294 1400
11. 10 Άγιος Νικόλαος Λάψης ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΑΨΗΣ Ανατολική 41.13889 24.15028 1294 1400
11. 11 Θεοτόκος Ακανθιώτισσα ΔΡΑΜΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΑΚΑΝΘΙΩΤΙΣΣΑ Ανατολική 41.14333 24.16001 1294 1400
Δράμας (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Μακεδονία
11. 12 Θεοτόκος Καινουργιώτισσα ΔΡΑΜΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ Ανατολική 41.15001 24.12917 1294 1400
ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΤΙΣΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Μακεδονία
[198]
11. 13 Χριστός Σωτήρ Δράμας ΔΡΑΜΑ - ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΩΤΗΡ Ανατολική 40.15417 24.14861 1294 1400
11. 14 Άγιος Παντελεήμων Θάσου ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ Θάσος 40.69167 24.62222 1294 1930
11. 15 Άγιος Σισίνος Θάσου ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΣΙΣΙΝΟΣ Θάσος 40.69001 24.62083 1294 1500
11. 16 Άγιος Τρύφων Θάσου ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΤΡΥΦΩΝ Θάσος 40.69139 24.61944 1294 1500
11. 17 Θεοτόκος Ελεούσα ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΕΛΕΟΥΣΑ Λήμνος 39.93528 25.24194 1294 1400
11. 18 Θεοτόκος Παγκαλιώτισσα ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΠΑΓΚΑΛΙΩΤΙΣΣΑ Στρυμόνας 40.89222 23.87028 1294 1400
11. 19 Χριστός Σωτήρ Αγιομαυρίτης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΩΤΗΡ Θεσσαλονίκη 40.63208 22.95086 1294 1400
11. 20 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.39944 23.87083 1320 1800
11. 21 Αγία Φωτεινή Καισαρουπόλεως ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ Στρυμόνας 40.94361 23.88833 1348 1400
11. 22 Άγιος Γεώργιος ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Στρυμόνας 40.94456 23.88508 1348 1400
Καισαρουπόλεως (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
11. 23 Άγιος Νικόλαος ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Στρυμόνας 40.94583 23.88889 1348 1357
[199]
11. 24 Κομήτισσα ΚΟΜΗΤΙΣΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.37806 23.98333 1348 1400
11. 25 Κυπαρίσσιον ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΟΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Λήμνος 39.93333 25.23139 1355 1400
11. 26 Λογγός ΛΟΓΓΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Σιθωνία 40.20389 23.72806 1499 1600
11. 27 Θεοτόκος Λιβαδιώτισσα ΝΙΚΗΣΙΑΝΗ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ Παγγαίο - Σύμβολο 40.95139 24.14222 1294 1400
ΛΙΒΑΔΙΩΤΙΣΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
11. 28 Παλαιόν Πηγάδιν ΠΑΛΑΙΟΝ ΠΗΓΑΔΙΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Στρυμόνας 40.83083 23.93001 1320 1400
11. 29 Άγιος Νικόλαος Σκοπού ΣΚΟΠΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Στρυμόνας 40.02083 23.60889 1299 1400
ΣΚΟΠΟΥ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
12. 1 Άγιος Ανδρέας Άγιος Ανδρέας Καλαμαριάς (Φιλοθέου) Δυτική Χαλκιδική 40.547065 23.176941 1326 1400
12. 2 Άγιος Γεώργιος Κρυονερίτης Άγιος Γεώργιος Κρυονερίτης (Φιλοθέου) Στρυμόνας 41.096360 23.566680 1346 1400
12. 3 Άγιος Γεώργιος Λαγκαδίνου Άγιος Γεώργιος Λαγκαδίνου (Φιλοθέου) Θεσσαλονίκη 40.640063 22.944419 1326 1430
12. 4 Άγιος Νικόλαος Ποροβίκου Άγιος Νικόλαος Ποροβίκου (Φιλοθέου) Περιοχή Λιμνών 40.688830 23.569038 1326 1400
12. 5 Βαθεία Ποταμία Βαθυποταμία (Φιλοθέου) Θάσος 40.670427 24.711863 1400 1541
12. 6 Άγιος Γεώργιος του Βοβάση Βοβάση (Φιλοθέου) Στρυμόνας 41.085956 23.541380 1326 1346
12. 7 Γαλλικός Γαλλικός (Φιλοθέου) Κεντρική 40.981389 22.861389 1346 1400

Μακεδονία
12. 8 Γουρίτζαι Γουρίτζαι (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.950000 23.750000 1326 1346
[200]
12. 9 Δοβριστίκεια Δοβριστίκεια (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.953056 23.833333 1326 1400
12. 10 Έλος Κρημνών Έλος Κρημνών (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.952222 23.827222 1355 1400
12. 11 Θεοτόκος Ζεριχιώτισσα Ζελίχωβα - Θεοτόκος (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.978624 23.893808 1346 1400
12. 12 Τίμιος Σταυρός Ζελίχωβας Ζελίχωβα - Σταυρός (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.978624 23.893808 1326 1400
12. 13 Αρχάγγελος Μιχαήλ Ζίχνα - Αρχάγγελος (Φιλοθέου) Στρυμόνας 41.016944 23.827778 1346 1400
12. 14 Ζίχνα 1 Ζίχνα 1 (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.986389 23.801111 1326 1400

12. 17 Αρχάγγελος Μιχαήλ Θάσος - Αρχάγγελος (Φιλοθέου) Θάσος 40.601389 24.701389 1400 1500
12. 18 Θεολόγος Θάσος - Θεολόγος (Φιλοθέου) Θάσος 40.683799 24.693878 1399 Σήμερα
12. 19 Νεόκαστρον Θάσος - Νεόκαστρο (Φιλοθέου) Θάσος 40.670278 24.655278 1400 1500
12. 20 Άγιος Βλάσιος Θόλου Θόλος (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.997778 23.784167 1346 1400
12. 21 Καλά Δένδρα Καλά Δέντρα (Φιλοθέου) Στρυμόνας 41.098611 23.425000 1326 1400
12. 22 Ζευγολατείον του Κρανιάρη Κρανιάρη (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.958333 23.822222 1347 1400
12. 23 Αγία Παρασκευή - Λακτοβοΐδιν Λακτοβοΐδιν (Φιλοθέου) Λήμνος 39.915881 25.164203 1354 1400
12. 24 Λεστιανή Λεστιανή (Φιλοθέου) Στρυμόνας 41.066667 23.522222 1326 1400

12. 25 Άγιος Δημήτριος - Λήμνος - Παλαιόκαστρο (Φιλοθέου) Λήμνος 39.873656 25.062914 1354 1400
Παλαιόκαστρον
12. 26 Άγιος Γεώργιος Μπερζίτζικον Μπερτζίτζικο (Φιλοθέου) Στρυμόνας 41.034882 23.403981 1376 1400
[201]
12. 27 Ξυλορήγιον Ξυλορήγιον (Φιλοθέου) Δυτική Χαλκιδική 40.507723 23.157443 1326 1346
12. 28 Κτήμα Πεντακκλησιώτισσας Πεντακκλησιώτισσα (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.978624 23.893808 1355 1400
12. 29 Άγιοι Πέτρος και Παύλος Πέτρος και Παύλος Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 40.640063 22.944419 1326 1430
(Φιλοθέου)
12. 30 Πηλορήγια Πηλορήγια (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.973333 23.883333 1326

12. 31 Πριλλάπεια Πριλλάπεια (Φιλοθέου) Στρυμόνας 41.047222 23.494444 1346 1400
12. 32 Προάστειον Θόλου Προάστειο Θόλου (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.997778 23.784167 1346 1400
12. 33 Προυναία Προυναία (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.966667 23.841111 1355 1400

12. 34 Άγιος Δημήτριος Ρακίστιανης Ρακίστιανη (Φιλοθέου) Μελένικο 41.524604 23.391510 1346 1400
12. 35 Ρεντίνα Ρεντίνα (Φιλοθέου) Περιοχή Λιμνών 40.666667 23.611111 1346 1400
12. 36 Ρογκοζίν Ρογκοζίν (Φιλοθέου) Περιοχή Λιμνών 40.633356 23.694741 1346 1400
12. 37 Άγιος Βλάσιος Σέρρες - Άγιος Βλάσιος (Φιλοθέου) Στρυμόνας 41.098611 23.425000 1326 1400
12. 38 Σέρρες Σέρρες (Φιλοθέου) Στρυμόνας 41.083333 23.550000 1326 1400

12. 39 Κρήμνα Τζαίνου - Κρήμνα (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.915000 23.816111 1355 1400
12. 40 Τζαίνου Τζαίνου (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.966479 23.804144 1326 1400

12. 41 Λινοβρόχι Τζαίνου Τζαίνου Λινοβρόχι (Φιλοθέου) Στρυμόνας 40.952222 23.850278 1355 1400
12. 42 Φακός Φακός (Φιλοθέου) Λήμνος 39.822773 25.164203 1354 1400

13. 1 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Σιθωνίας (Σίμωνος Σιθωνία 40.18611 23.77222 1400 1763
Πέτρας)
13. 2 Καλαμαριά Καλαμαριά (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ) Δυτική Χαλκιδική 40.368546 23.083786 1399 1500
[202]
13. 3 Κασσάνδρα Κασσάνδρα (Σίμωνος Πέτρας) Κασσάνδρα 40.07083 23.38611 1400 1763
13. 4 Κουμουτζιανά Κουμουτζιανά (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ) Στρυμόνας 41.041988 23.465601 1368 1450
13. 5 Αγία Ξένη Πέτρας Λήμνος - Πέτρα (Σίμωνος Πέτρας) Λήμνος 39.933096 25.338987 1368 1450
13. 6 Θεοτόκος Τρύγης Λήμνος - Τρύγη (Σίμωνος Πέτρας) Λήμνος 39.95806 25.24528 1368 2015
13. 7 Βάβα Λογγός - Συκιά (Σίμωνος Πέτρας) Σιθωνία 40.040939 23.931743 1369 1932
13. 8 Πλιάκος ΠΛΙΑΚΟΣ (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ) Στρυμόνας 40.999270 23.705806 1368 1500
14. 1 Αβραμίται Αβραμίται (Αγίου Παύλου) Δυτική Χαλκιδική 40.34194 23.06194 1405 1500
14. 2 Βουνεάδα Βουνεάδα (Αγίου Παύλου) Λήμνος 39.952167 25.188385 1429 1590
14. 3 Ελεούσα Έδεσσα - Ελεούσα (Αγίου Παύλου) Κεντρική 40.80111 22.05111 1399 1500
Μακεδονία
14. 4 Θεσσαλονίκη (Αγ. Παύλου) Θεσσαλονίκη (Αγίου Παύλου) Θεσσαλονίκη 40.629816 22.951643 1499 1586
14. 5 Κούτρελλο Κούτρελλο (Αγίου Παύλου) Κεντρική 40.69167 21.73917 1385 1500
Μακεδονία
14. 6 Κριαρίτσι Κριαρίτσι (Αγίου Παύλου) Σιθωνία 40.03708 23.94806 1385 Σήμερα
14. 7 Μαροβίτσα Μαροβίτσα (Αγίου Παύλου) Στρυμόνας 40.894620 23.751072 1466 1922
14. 8 Άγιος Γεώργιος Μαροβίτσας Μαροβίτσα - Άγιος Γεώργιος (Αγίου Στρυμόνας 40.894619 23.751071 1466 1922
Παύλου)
14. 9 Μεσονησιώτισσα Μεσονησιώτισσα (Αγίου Παύλου) Κεντρική 40.823017 21.932015 1385 1500
Μακεδονία
14. 10 Νεοχώριον Νεοχώρι Καλαμαριάς (Αγίου Παύλου) Δυτική Χαλκιδική 40.33806 23.04278 1405 1500
[203]
14. 11 Όστροβο Όστροβο (Αγίου Παύλου) Κεντρική 40.72556 21.80889 1385 1500
Μακεδονία
14. 12 Πόντιμος Πόντιμος (Αγίου Παύλου) Στρυμόνας 40.92917 23.7100 1466 1600
14. 13 Πρόβλακας Πρόβλακας (Αγίου Παύλου) Περίχωρα Άθω 40.373061 23.922512 1469 Σήμερα
14. 14 Πύργος Κασσάνδρας Πύργος Κασσάνδρας (Αγίου Παύλου) Κασσάνδρα 40.13278 23.39556 1407 1930
14. 15 Σάρτη (Αγίου Παύλου) Σάρτη (Αγίου Παύλου) Σιθωνία 40.07903 23.96639 1385 Σήμερα
14. 16 Σιδηροκαύσια (Αγ. Παύλου) Σιδηροκαύσια (Αγίου Παύλου) Ανατολική 40.588156 23.780493 1482 1569
Χαλκιδική
14. 17 Σουρού Σουρού (Αγίου Παύλου) Κασσάνδρα 40.03889 23.36667 1415 1500
14. 18 Φακός - Άγιοι Θεόδωροι Φακός - Άγιοι Θεόδωροι (Αγίου Παύλου) Λήμνος 39.836438 25.199473 1429 1590
14. 19 Φακός - Ροδακινέα Φακός - Ροδακινέα (Αγίου Παύλου) Λήμνος 39.838278 25.196497 1429 1590
14. 20 Dobraševce Dobraševce (Αγίου Παύλου) Σερβία 42.65889 20.9500 1403 1500
14. 21 Gornja Peščanica Gornja Peščanica (Αγίου Παύλου) Σερβία 43.52167 21.59673 1427 1500
14. 22 Kuzmino Kuzmino (Αγίου Παύλου) Σερβία 42.62639 21.05844 1410 1500
14. 23 Patei Patei (Αγίου Παύλου) Σερβία 42.74547 21.1425 1403 1500
14. 24 Trepča Trepča (Αγίου Παύλου) Σερβία 42.93944 20.92397 1438 1500
14. 25 Trnava Trnava (Αγίου Παύλου) Σερβία 42.80167° 21.20111 1419 1500
14. 26 Vranin Vranin (Αγίου Παύλου) Σερβία 42.77092 21.14675 1403 1500
[204]
16. 1 Αβραμίται 1 Αβραμίται 1 (Ξενοφώντος) Δυτική Χαλκιδική 40.33681 23.06308 1089 1400
16. 2 Αβραμίται 2 Αβραμίται 2 (Ξενοφώντος) Δυτική Χαλκιδική 40.33496 23.05506 1089 1400
16. 3 Αγαλλιανούδια Αγαλλιανούδια (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.04179 23.96415 1338 1400
16. 4 Αγία Κυριακή Αγία Κυριακή Στρυμόνα (Ξενοφώντος) Στρυμόνας 40.90786 23.57637 1338 1400
16. 5 Άγιος Δημήτριος Άγιος Δημήτριος Φουρνιά (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.24657 23.70948 1078 1400
16. 6 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Σιθωνίας (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.25227 23.69796 1322 1400
16. 7 Στασία Αρμενόπουλου Αρμενόπουλου (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.12226 23.77054 1303 1400
16. 8 Βαθειά Λαγκάδα Βαθειά Λαγκάδα (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.05040 23.96024 1338 1400
16. 9 Βουνεάδα (Ξενοφώντος) Βουνεάδα (Ξενοφώντος) Λήμνος 39.95369 25.19318 1399 1500
16. 10 Βουρβούρων Βουρβούρων (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.18148 23.79541 1025 1400
16. 11 Γαίες Κέκερη Γαίες Κέκερη (Ξενοφώντος) Κεντρική Χαλκιδική 40.29208 23.53218 1325 1400
16. 12 Γαίες Τρυπάνη Γαίες Τρυπάνη (Ξενοφώντος) Κεντρική Χαλκιδική 40.29380 23.52906 1325 1400
16. 13 Γυμνού Γυμνού (Ξενοφώντος) Κασσάνδρα 40.10243 23.42233 1078 1100

16. 14 Διάπορος Διάπορος (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.20724 23.77475 1025 1400
16. 15 Άγιος Γεώργιος Ζαβαρνίκεια - Άγιος Γεώργιος Περιοχή Λιμνών 40.63096 23.18948 1315 1400
(Ξενοφώντος)
[205]
16. 16 Ασωμάτων Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη - Ασωμάτων Θεσσαλονίκη 40.62841 22.95247 1309 1400
16. 17 Καβάσιλα Θεσσαλονίκη - Καβάσιλα (Ξενοφώντος) Θεσσαλονίκη 40.63658 22.94980 1322 1400
16. 18 Παναγία Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη - Παναγία (Ξενοφώντος) Θεσσαλονίκη 40.63619 22.95323 1322 1400
16. 19 Θεσσαλονίκη 1 Θεσσαλονίκη 1 (Ξενοφώντος) Θεσσαλονίκη 40.63690 22.93869 1078 1099
16. 23 Άγιος Γεώργιος Ιερισσού Ιερισσός - Άγιος Γεώργιος Περίχωρα Άθω 40.39851 23.86066 1320 1400
16. 24 Ιερισσός Ιερισσός (Ξενοφώντος) Περίχωρα Άθω 40.39439 23.86437 1322 1400
16. 25 Ιερομνήμων Ιερομνήμων (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.18438 23.78848 1025 1400
16. 26 Κανσταμονίτου Κανσταμονίτου (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.22429 23.65748 1299 1400
16. 27 Κεκαυμένων Κεκαυμένων (Ξενοφώντος) Κασσάνδρα 40.06730 23.36096 1078 1100
16. 28 Κομαρέα Κομαρέα (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.125400 23.767797 1299 1400
16. 29 Κορνιλόγγος Κορνιλόγγος (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.24482 23.70551 1299 1400
[206]
16. 30 Κότσινας (Ξενοφώντος) Κότζινος (Ξενοφώντος) Λήμνος 39.93972 25.28129 1399 1450
16. 31 Λιβάρι Λιβάρι (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.19742 23.76841 1025 1400

16. 32 Λύχνα (Ξενοφώντος) Λύχνα (Ξενοφώντος) Λήμνος 39.91238 25.26909 1399 1450
16. 33 Μονοδένδρι Μονοδένδρι (Ξενοφώντος) Θεσσαλονίκη 40.5880 23.01555 1348 1400
16. 34 Μυριόφυτο Μυριόφυτο (Ξενοφώντος) Δυτική Χαλκιδική 40.30668 23.34132 1352 1400
16. 35 Νεακίτου Νεακίτου (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.22127 23.67386 1078 1400
16. 36 Οδηγήτρια Οδηγήτρια Σιθωνίας (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.24979 23.70746 1322 1400
16. 37 Παλαιοχωρίτισσα Παλαιοχωρίτισσα (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.04630 23.96860 1338 1400
16. 38 Άγιος Βλάσιος Παλιάμπελα - Άγιος Βλάσιος Σιθωνία 40.23756 23.70907 1320 1400
16. 39 Παλιάμπελα Παλιάμπελα (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.23893 23.70959 1299 1400
16. 40 Πάλιρος Πάλιρος (Ξενοφώντος) Δυτική Χαλκιδική 40.37560 22.99797 1322 1400
16. 41 Παναγία του Κλαδων Παναγία του Κλάδων (Ξενοφώντος) Θεσσαλονίκη 40.62751 22.94966 1324 1400
16. 42 Άγιος Θεόδωρος Πηγαδίτζια - Άγιος Θεόδωρος Σιθωνία 40.24160 23.70102 1078 1400
16. 43 Πηγαδίτζια Θεσσαλονίκης Πηγαδίτζια (Ξενοφώντος) Θεσσαλονίκη 40.68309 22.89927 1322 1400
16. 44 Σίβρη Σίβρη (Ξενοφώντος) Κασσάνδρα 40.04176 32.36289 1078 1400

16. 45 Στόμιο 1 Στόμιο 1 (Ξενοφώντος) Δυτική Χαλκιδική 40.32673 23.04893 1089 1400
16. 46 Στόμιο 2 Στόμιο 2 (Ξενοφώντος) Δυτική Χαλκιδική 40.32979 23.04055 1299 1400
[207]
16. 47 Τριεμίσιοι Τριεμίσιοι (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.04605 23.96316 1338 1400
16. 48 Άγιος Παντελεήμων Τριπόταμον - Άγιος Παντελεήμων Σιθωνία 40.12868 23.77085 1299 1400
16. 49 Τριπόταμον 1 Τριπόταμον (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.129112 23.764821 1299 1400
16. 50 Τριπόταμον 2 Τριπόταμον (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.127005 23.766088 1299 1400
16. 51 Φερεντίνου Φερεντίνου (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.24696 23.71676 1320 1400
16. 52 Φουσκούλου Φουσκούλου (Ξενοφώντος) Δυτική Χαλκιδική 40.50657 23.04915 1338 1400
16. 53 Μετόχιον του Χαρτοφύλακος Χαρτοφύλακος (Ξενοφώντος) Δυτική Χαλκιδική 40.39242 22.97451 1078 1400
16. 54 Άγιος Νικόλαος Χρυσοκαμάρης Χρυσοκαμάρου (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.24518 23.69475 1078 1400
16. 55 Ψαλίς 1 Ψαλίς 1 (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.21543 23.69371 1299 1400

16. 56 Ψαλίς 2 Ψαλίς 2 (Ξενοφώντος) Σιθωνία 40.21161 23.69580 1364 1400
16. 57 Σίβρη 2 Κασσάνδρα 40.04401 23.36798 1322 1400
17. 1 Αγία Μαρίνα ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Παγγαίο - Σύμβολο 40.88778 24.22917 1499 1600
17. 2 Αγία Βαρβάρα ΖΙΧΝΑ - ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Στρυμόνας 41.02722 23.82944 1499 1600
17. 3 Άγιος Νικόλαος ΖΟΧΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Περιοχή Λιμνών 40.81861 23.35833 1499 1600
(ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)
17. 4 Ορφανού ΟΡΦΑΝΟΥ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Στρυμόνας 40.775314 23.950414 1499 1821
17. 5 Παληούριον ΠΑΛΙΟΥΡΙ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Κασσάνδρα 39.941886 23.663453 1399 1930
[208]
17. 6 Παρθενών ΠΑΡΘΕΝΩΝ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σιθωνία 40.120666 23.812487 1399 1914
17. 7 Πράβι ΠΡΑΒΙ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Παγγαίο - Σύμβολο 40.91222 24.25278 1499 1600
17. 8 Σιδηροκαύσια ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Ανατολική 23.653026 1399 1930
Χαλκιδική 40.324974
17. 9 Συκιά ΣΥΚΙΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σιθωνία 40.038504 23.939502 1499 1930
17. 10 Χαντακάς ΧΑΝΤΑΚΑΣ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Στρυμόνας 40.83417 23.82778 1499 1600
18. 1 Άγιος Γεώργιος Ζίντζου ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΙΝΤΖΟΥ Στρυμόνας 40.88194 23.62083 1347 1400
(ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
18. 2 Άγιος Γεώργιος Παρύακος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΡΥΑΚΟΣ Στρυμόνας 40.91833 23.69472 1290 1400
18. 3 Άγιος Μάμας ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.26139 23.33722 1346 1400
18. 4 Άγιος Νικόλαος Σκουταρά ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΟΥΤΑΡΑ Περιοχή Λιμνών 40.66944 23.68889 1199 1400
18. 5 Αχινός ΑΧΙΝΟΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυμόνας 40.92028 23.65751 1199 1792
18. 6 Βραστά ΒΡΑΣΤΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Περιοχή Λιμνών 40.69222 23.67667 1199 1400
18. 7 Έζοβα ΕΖΟΒΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυμόνας 40.85611 23.65806 1318 1400
18. 8 Θεοτόκος Αχριδινή ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΑΧΡΙΔΗΝΗ Κεντρική Χαλκιδική 40.29501 23.54778 1317 1400
18. 9 Πρόδρομος Θεσσαλονίκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Θεσσαλονίκη 40.63278 22.95444 1199 2015
[209]
18. 10 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.39167 23.87778 1299 1400
18. 11 Άγιοι Ανάργυροι Κρουσόβου ΚΡΟΥΣΟΒΟ - ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ Στρυμόνας 40.79889 23.83139 1199 1400
18. 12 Κρούσοβο ΚΡΟΥΣΟΒΟ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυμόνας 40.79583 23.83751 1258 1400
18. 13 Θεομήτωρ Λαιμίου ΛΑΙΜΙΝ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυμόνας 40.91528 23.65833 1199 1500
18. 14 Μηλέαι ΜΗΛΕΑΙ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Περιοχή Λιμνών 40.66417 23.70139 1321 1400
18. 15 Μουνζιάνης ΜΟΥΝΖΙΑΝΗΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυμόνας 40.84501 23.81167 1089 1094
18. 16 Μώρουσα ΜΩΡΟΥΣΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυμόνας 40.87833 23.80722 1094 1300
18. 17 Πεφλεγμένου ΠΕΦΛΕΓΜΕΝΟΥ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.26167 23.29361 1346 1400
18. 18 Πορταρία ΠΟΡΤΑΡΕΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.28361 23.29889 1060 1930
18. 19 Άγιος Γεώργιος Πρόβλακος ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Περίχωρα Άθω 40.37722 23.92806 1199 1487
18. 20 Πρόβλακας ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.37444 23.92583 1318 1400
18. 21 Πύργος ΠΥΡΓΟΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ Κασσάνδρα 40.13389 23.38251 1346 1400

18. 22 Ρεντίνα ΡΕΝΤΙΝΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Περιοχή Λιμνών 40.66251 23.61111 1346 1400
18. 23 Σιδηροκαύσια ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ανατολική 40.52306 23.78694 1199 1400

Χαλκιδική
18. 24 Άγιος Γεώργιος Στεφανιανών ΣΤΕΦΑΝΙΑΝΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Περιοχή Λιμνών 40.76056 23.59028 1199 1500
[210]
18. 25 Στρυμών ΣΤΡΥΜΟΝΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυμόνας 40.88001 23.83389 1199 1400
18. 26 Λογγός ΤΟΡΩΝΗ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Σιθωνία 39.98889 23.90528 1346 1930
19. 1 Άγιος Μάμας ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Δυτική Χαλκιδική 40.25858 23.31891 1350 1401
19. 2 Αιγιδομίστα ΑΙΓΙΔΟΜΙΣΤΑ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 40.94543 24.00105 1353 1401
19. 3 Αμόλυντος του Ξένου Αμόλυντος του Ξένου (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.40182 22.81387 1372 1450
19. 4 Αντζίστα ΑΝΤΖΙΣΤΑ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 40.97567 23.96258 1353 1401
19. 5 Βαϊμή ΒΑΪΜΗ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 40.94779 23.74212 1353 1401
19. 6 Βενίκεια ΒΕΝΙΚΕΙΑ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 40.93578 23.84199 1353 1401
19. 7 Τούμβα Βόρβου ΒΟΛΒΟΣ - ΤΟΥΜΠΑ (ΡΩΣΙΚΟ) Δυτική Χαλκιδική 40.27434 23.22163 1311 1400
19. 8 Γαίες Μασγιδά ΓΑΙΕΣ ΜΑΓΙΔΑ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 40.97583 23.75717 1349 1401
19. 9 Άγιος Γεώργιος Γαμπρόβου ΓΑΜΠΡΟΒΟ - Άγιος Γεώργιος Στρούμιτζα 41.38021 22.79421 1372 1450
(ΡΩΣΙΚΟ)
19. 10 Αρχάγγελος Γαμπρόβου ΓΑΜΠΡΟΒΟ - Αρχάγγελος (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.37884 22.80119 1372 1450
19. 11 Δοβνίκεια ΔΟΒΝΙΚΕΙΑ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 40.94447 23.79198 1353 1401
19. 12 Δράγοστα ΔΡΑΓΟΣΤΑ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 40.96086 23.75624 1353 1401
19. 13 Αγία Ζηναΐς ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΑΓΙΑ ΖΗΝΑΪΔΑ Θεσσαλονίκη 40.64006 22.94442 1311 1400
(ΡΩΣΙΚΟ)
19. 14 Κασσάνδρα 2 ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ 2 (ΡΩΣΙΚΟ) Κασσάνδρα 40.07832 23.44617 1044 1401
19. 15 Λήμνος ΛΗΜΝΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Λήμνος 39.89583 25.08222 1406 1500

19. 16 Νεβοσέλου ΝΟΒΟΣΕΛΟΥ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 40.56938 23.57101 1349 1401
19. 17 Πρόκρηντος ΠΡΟΚΡΗΝΤΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Ανατολική 40.45814 23.66629 1271 1400

Χαλκιδική
[211]
19. 18 Αραβενίκια ΡΑΒΕΝΙΚΕΙΑ (ΡΩΣΙΚΟ) Ανατολική 40.39167 23.70222 1311 1401
Χαλκιδική
19. 19 Άγιος Γεώργιος Σόμπρου ΣΕΡΡΕΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Στρυμόνας 41.07482 23.60531 1353 1401
ΣΟΜΠΡΟΥ (ΡΩΣΙΚΟ)
19. 20 Τριλίσιον ΤΡΙΛΙΣΙΟΝ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 41.29569 23.68556 1349 1401

19. 21 Άγιος Δημήτριος του ΦΟΥΣΚΟΥΛΟΥ - ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΙΡΟΣ Κασσάνδρα 40.08705 23.40908 1044 1500
Φουσκούλου (ΡΩΣΙΚΟ)
19. 22 Χρυσούπολις ΧΡΥΣΟΥΠΟΛΙΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρυμόνας 40.77974 23.87281 1349 1401
19. 23 Άγιοι Ανάργυροι της Banja Banja - Άγιοι Ανάργυροι (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.39325 22.75372 1372 1450
19. 24 Banjska Banjska (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.38644 22.79942 1372 1450

19. 25 Biserka Biserka (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 43.204424 1399 1450
21.346564
19. 26 Bogoslav Brgbala Bogoslav Brgbala (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
43.343684 21.350367
19. 27 Borisovo Borisovo (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.41377 22.88067 1376 1450
19. 28 Θεοτόκος Αμόλυντος της Brainska - Θεοτόκος Αμόλυντος Σερβία 42.83667 21.58889 1372 1450
Brainska (ΡΩΣΙΚΟ)
19. 29 Μπρέσνιτζα BRESNICA (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.616253 22.569477 1374 1401
19. 30 Θεοτόκος Bučje Bučje - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1380 1450

43.547589 21.049885
19. 31 Bučje Bučje (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1380 1450
43.547590 21.049886
19. 32 Butkovac Butkovac (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 43.74278 20.69972 1372 1450
19. 33 Πρόδρομος Crkolez Crkolez - ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1399 1450
42.819551 20.624583
19. 34 Crkolez Crkolez (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1399 1450
42.819552 20.624584
19. 35 Crkviâta Crkviâta (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.38611 22.84791 1372 1450
[212]
19. 36 Djurdjevo Djurdjevo (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.42304 21.92917 1372 1450
19. 37 Donja Okruglica Donja Okruglica (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1380 1450
43.556051 21.089164
19. 38 Θεοτόκος Dragobilja Dragobilja - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1399 1450
42.457557 20.725759
19. 39 Άγιος Νικόλαος του Draguš Draguš - Άγιος Νικόλαος (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.43471 22.69856 1372 1450
19. 40 Draželja Draželja (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.36298 21.94766 1372 1450
19. 41 Ντρένοβο DRENOVO (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.42106 21.89329 1372 1450
19. 42 Θεομήτωρ Ντρενόβου DRENOVO - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.41751 21.89083 1372 1450
19. 43 Dubovo Dubovo (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1399 1450

43.009382 20.340528
19. 44 Gabrovo Gabrovo (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.37611 22.79222 1376 1450
19. 45 Θεοτόκος Αμόλυντος Gabrovo - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.37783 22.79464 1376 1450
Γαμπρόβου
19. 46 Gaćice Gaćice (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450

43.297861 21.358041
19. 47 Gavrilov Gavrilov (ΡΩΣΙΚΟ) Σκόπια 41.66389 21.76389 1372 1450
19. 48 Gorin Gorin (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.496062 22.579889 1399 1450
19. 49 Gornji Zakut Gorniji Zakut (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 42.81595 21.19447 1380 1450
19. 50 Grbavci Grbavci (ΡΩΣΙΚΟ) Σκόπια 41.69201 21.75254 1372 1450

19. 51 Hajevo Hajevo (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.39009 22.88992 1372 1450
19. 52 Halapatovo Halapatovo (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.41427 21.92581 1372 1450
19. 53 Hlapova poljana Hlapova poljana (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1399 1450
44.182353 21.095167
19. 54 Θεοτόκος Holgošta Holgošta - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
42.624142 21.649815
19. 55 Χριστός Σωτήρ Hvosno Hvosno - ΣΩΤΗΡ (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 44.87037 20.29356 1380 1450
[213]
19. 56 Jasikovica Jasikovica (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1380 1450
43.555681 21.037807
19. 57 Jelašnica Jelašnica (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
43.288840 22.051546
19. 58 Jelšci Jelšci (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
43.139667 20.863163
19. 59 Άγιος Νικόλαος του Juzinovo Juiinovo - Άγιος Νικόλαος (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.41001 21.93001 1372 1450
19. 60 Kamen Kamen (ΡΩΣΙΚΟ) Σκόπια 41.62531 21.81988 1372 1450

19. 61 Άγιος Νικόλαος του Koleša Koleša - Άγιος Νικόλαος (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.41533 22.74988 1372 1450
19. 62 Koporići Koporići (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450

43.141597 20.864879
19. 63 Košane Košane (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.37681 21.97565 1372 1450
19. 64 Kruševac Kruševac (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
43.574081 21.332248
19. 65 Kumanicevo Kumanifievo (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.41222 21.98488 1372 1450
19. 66 Άγιος Νικόλαος Lab Lab - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1380 1450
42.789079 21.239191
19. 67 Lešak Lešak (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
43.165662 20.745365
19. 68 Leskovac Leskovac (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
42.998065 21.947161
19. 69 Lukovac Lukovac (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1380 1450
42.792415 21.211426
19. 70 Makrijevo Makrijevo (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.37497 22.84191 1376 1450
19. 71 Medjujani Medjujani (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
43.211347 21.409430
19. 72 Mihailova Mihailova (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1380 1450
43.551667 21.082797
19. 73 Miroševci Miroševci (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
42.865145 21.838930
19. 74 Mokrani Mokrani (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.37811 22.85558 1376 1450
19. 75 Napodu Napodu (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.43455 22.93316 1372 1450
19. 76 Novo Brdo Novo Brdo (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 42.608242 21.439095 1400 1450
[214]
19. 77 Obstranica Obstranica (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.34893 21.95401 1372 1450
19. 78 Okruglica Okruglica (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1380 1450
43.556332 21.096825
19. 79 Ostraća Ostraća (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
43.162193 20.753166
19. 80 Peštera Peštera (ΡΩΣΙΚΟ) Σκόπια 41.80222 21.72333 1372 1450
19. 81 Παντάνασσα Αμόλυντος στο Petrič - Παντάνασσα Αμόλυντος Στρούμιτζα 41.39417 23.19556 1372 1450
Petrič (ΡΩΣΙΚΟ)
19. 82 Plotorešci Plotorešci (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.38324 21.93641 1372 1450
19. 83 Pogradije Pogradije (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
42.613558 21.654293
19. 84 Άγιος Γεώργιος του Pološki Pološki - Άγιος Γεώργιος (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.34343 21.93472 1372 1450
19. 85 Pološko Pološko (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.34102 21.93564 1372 1450
19. 86 Precrešnja Precrešnja (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
43.344832 21.600075
19. 87 Αγία Παρασκευή του Prodan Prodan - Αγία Παρασκευή (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.42333 22.78896 1372 1450
19. 88 Prokuplje Prokuplje (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450

43.236494 21.591383
19. 89 Pululovo Pululovo (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.41916 21.91713 1372 1450
19. 90 Πρόδρομος του Roban Roban - Πρόδρομος (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.43796 22.81291 1372 1450
19. 91 Ρόμποβο ROBOVO (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.42977 21.88567 1372 1450
19. 92 Robovo Robovo στο Zabrdije (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.42977 21.88567 1372 1450
19. 93 Sedlarci Sedlarci (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 1399 1450
41.490467 22.584351
19. 94 Seškovo Seškovo (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.37111 21.91056 1372 1450
19. 95 Stanko Stanko (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
42.865145 21.838930
19. 96 Αρχάγγελος Glavat στο Štip Štip - Αρχάγγελος Glavat (ΡΩΣΙΚΟ) Σκόπια 41.74306 22.19611 1372 1450
19. 97 Stroislavci Stroislavci (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 43.72389 20.83778 1372 1450
[215]
19. 98 Άγιος Στέφανος Στρούμιτζας STRUMICA - Άγιος Στέφανος (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.44583 22.64306 1372 1450
19. 99 Stržijes Stržijes (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450

43.170194 20.760499
19. 100 Sušica Sušica (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.44028 22.83917 1372 1450
19. 101 Sutac Sutac (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.42583 22.04181 1372 1450
19. 102 Svarča Svarča (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
43.344832 21.600075
19. 103 Sveti Petar Sveti Petar (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1380 1450
42.844295 21.199591
19. 104 Tornjevo Tornjevo (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.38001 22.83028 1372 1450
19. 105 Tovrljanci Tovrljanci (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 21.883037 1400 1450
42.876543
19. 106 Trnava Trnava (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 1400 1450
42.853086 21.253458
19. 107 Trstenik Trstenik (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.47639 21.91944 1372 1450
19. 108 Άγιος Γεώργιος Βοΐμιας VALANDOVO - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Στρούμιτζα 41.31927 22.56065 1349 1401
(ΡΩΣΙΚΟ)
19. 109 Αρχάγγελος της Vataša Vataša - ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.56791 22.01021 1372 1450
19. 110 Vina Vina (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 42.846155 21.817272 1400 1450
19. 111 Vinarci Vinarci (ΡΩΣΙΚΟ) Σερβία 43.032864 21.916773 1399 1450
19. 112 Vozarci Vozarci (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.43089 21.92527 1372 1450
19. 113 Άγιος Αθανάσιος του Vozarci Vozarci - Άγιος Αθανάσιος (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.42851 21.92466 1372 1450
19. 114 Zelišta Zelišta (ΡΩΣΙΚΟ) Crna Reka 41.33014 21.96341 1372 1450
19. 115 Zlešovo Zlešovo (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.44988 22.78979 1372 1450
19. 116 Άγιος Δημήτριος του Zletovo Zletovo - Άγιος Δημήτριος (ΡΩΣΙΚΟ) Σκόπια 41.98861 22.23556 1372 1450
19. 117 Άγιος Νικόλαος του Zletovo Zletovo - Άγιος Νικόλαος (ΡΩΣΙΚΟ) Σκόπια 41.98528 22.23472 1372 1450
[216]
19. 118 Zubovci Zubovci (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.57167 22.58528 1376 1450
19. 119 Zubovo Zubovo (ΡΩΣΙΚΟ) Στρούμιτζα 41.40775 22.84193 1372 1450
20. 1 Θεοτόκος Βολβού ΒΟΛΒΟΣ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ Δυτική Χαλκιδική 40.26775 23.25299 1348 1600
(ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
20. 2 Άγιος Νικόλαος Έζοβας ΕΖΟΒΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Στρυμόνας 40.85204 23.66099 1348 1600
20. 3 Θεσσαλονίκη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.63038 22.94612 1499 1900
20. 4 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.39583 23.86917 1600
20. 5 Ίσβορος ΙΣΒΟΡΟΣ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Ανατολική 40.52917 23.76278 1348 1600

Χαλκιδική
20. 6 Άγιος Γεώργιος Κάσπακος ΚΑΣΠΑΚΑΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Λήμνος 39.91278 25.08722 1348 1500
20. 7 Κτήσεις Radic 1 ΚΤΗΣΕΙΣ RADIC 1 Σερβία 44.21806 20.54583 1430 1520
[217]
20. 14 Αγία Τριάδα Μυριόφυτου ΜΥΡΙΟΦΥΤΟΝ - ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ Δυτική Χαλκιδική 40.28694 23.34306 1348 1600
20. 15 Άγιος Νικόλαος Βούρτζης ΜΥΡΙΟΦΥΤΟΝ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Δυτική Χαλκιδική 40.29722 23.34028 1348 1600
20. 16 Νικήτη Νικήτη (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σιθωνία 40.22167 23.66056 1320 1600
20. 17 Άγιος Νικόλαος Πλέντζης ΠΟΛΙΑΝΗ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ανατολική 40.56333 23.64972 1348 1500
(ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Χαλκιδική
20. 18 Πορταρέα ΠΟΡΤΑΡΕΑ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.27811 23.29527 1399 1500
20. 19 Άγιος Στέφανος Ραλήγγοβης ΡΑΛΗΓΓΟΒΗ - ΑΓΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ Κεντρική Χαλκιδική 40.48751 23.59567 1348 1500
20. 20 Ρούντνικ ΡΟΥΝΤΝΙΚ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 44.14083 20.49556 1430 1520
20. 21 Τριπόταμον Τριπόταμον (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σιθωνία 40.12444 23.79556 1399 1930
20. 22 Kamenica Kamenica (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 40.06681 20.64944 1430 1520
20. 23 Novo Brdo Novo Brdo (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 42.60751 21.44083 1430 1520
[218]
ΜΕΡΟΣ Γ: Γεωγραφία
ΚΕΦ. 1: Ο ΑΘΩΝΙΚΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ - Επισκόπηση
Η ιδιαίτερη μορφολογία της αθωνικής χερσονήσου, που χαρακτηρίζεται κατά κανόνα

ορεινή και δύσβατη και προσεγγίζεται ευκολότερα από τη θάλασσα παρά από τη
στεριά, την κατέστησε ιδανικό μεν τόπο για την εγκαταβίωση μοναχών, αφιλόξενη δε
προς τον υπόλοιπο κόσμο. Από τη στιγμή μάλιστα της μείζονος θεσμικής αλλαγής στον
Άθω (Τυπικό Τζιμισκή) που, μεταξύ άλλων, είχε ως συνέπεια την κατακόρυφη αύξηση
του αριθμού των ενασκουμένων και την ίδρυση επισήμων πλέον μοναστικών
καθιδρυμάτων (έναντι των διάσπαρτων ερημητηρίων και μονυδρίων έως τότε), ο
αθωνικός χώρος έδειξε πλέον τα ασφυκτικά στενά του όρια.
Ο ζωτικός χώρος των μοναστικών καθιδρυμάτων ήταν εμφανώς περιορισμένος. Γι’

αυτό και κατά την πρώτη εκείνη περίοδο της παγίωσης ήταν ιδιαίτερα συχνές οι έριδες
μεταξύ μονών για θέματα ορίων, και οι διαρκείς ανακατατάξεις, μέχρι την επικράτηση
των ισχυρότερων μονών και τη σταθεροποίηση των εσωτερικών ορίων.
Ωστόσο, ακόμη και μετά την παγίωση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος, η

κατάσταση παραμένει πιεστική, με αποτέλεσμα την επέκταση του ζωτικού χώρου των
μονών στην αμέσως εκτός των ορίων του Άθω περιοχή, σε τόπους συχνά που ανήκαν
σε ήδη παρηκμασμένα καθιδρύματα (Πρόβλακας και γενικότερα Χαλκιδική). Σύντομα,
ολόκληρη η Χαλκιδική (πλην της ιδιαίτερα ορεινής ενδοχώρας) θα αποτελέσει τη
φυσική προέκταση του Άθω, προκειμένου για την κάλυψη των άμεσων -διατροφικών
κυρίως- αναγκών του ολοένα αυξανόμενα πληθυσμού του.
Στις αμέσως επόμενες περιόδους, ο «εγγύς αθωνικός χώρος» είναι η περιοχή από
την Καλαμαριά ώς το Στρυμόνα, και από τη Λήμνο ώς το Μελένικο. Η περιοχή αυτή, με
εύκολες σχετικά προσβάσεις, παρείχε τα εχέγγυα μιας αποτελεσματικής διαχείρισης
[219]
τυχόν κτήσεων, όντας ήδη γνωστή για τις περιοχές υψηλής παραγωγικότητας που
περιλάμβανε.
Από το 14ο αιώνα κι έπειτα, και χάρη στο σερβικό παράγοντα –όπως θα φανεί πιο
εύγλωττα παρακάτω στην κατεξοχήν γεωγραφική ανάλυση–, οι κτήσεις φτάνουν
βόρεια ώς τη Σερβία, ενώ σύντομα οι Αγιορείτες θα κινηθούν και ανατολικότερα, προς
τη Θράκη και την Προποντίδα.
Μετά την τομή που επέφερε η δήμευση των εκκλησιαστικών ακινήτων επί Σελήμ
Β΄ (1568/9) και η πίεση για την επαναγορά τους (προκειμένου για τη «νόμιμη» πλέον
ένταξή τους στο ενιαίο σύστημα γαιοκτησίας των Οθωμανών), οι μονές του Άθω
στρέφονται προς τις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Το εκεί φιλικό ομόθρησκο
περιβάλλον, η ακμαία οικονομία και η φορολογική ανάσα σε σχέση με τις κτήσεις
άμεσης οθωμανικής επικυριαρχίας, αποτέλεσαν περιβάλλον ιδανικό για ίδρυση και
ανάπτυξη μετοχίων και για ανάληψη ποικίλων δραστηριοτήτων οικονομικής φύσης
γενικότερα.
Τέλος, από το 17ο-18ο αιώνα, ο μείζων μετοχιακός χώρος θα επεκταθεί και

νοτιότερα, στα μικρασιατικά παράλια, τα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα. Στην υπό
μελέτη περίοδο, ωστόσο, ο μετοχιακός χώρος είναι κατά βάση ο εγγύς, με εξαιρέσεις
κυρίως τις κτήσεις στις σερβοκρατούμενες περιοχές. Δεν είναι μόνον το γεγονός ότι
πρόκειται για περίοδο ακόμη της αθωνικής φυσιογνωμίας. Είναι επίσης το στοιχείο
της έντονης πολιτικής αστάθειας στην ευρύτερη περιοχή. Πράγματι, ο συγκεκριμένος
χώρος, η ζώνη δηλαδή της Μακεδονίας, αποτελεί θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων,
διεκδικήσεων και αναμετρήσεων, αλλάζοντας χέρια με εξαιρετικά μεγάλη συχνότητα,
ιδίως το διάστημα μεταξύ 13ου και 15ου αιώνα. Έτσι, υπό το πρίσμα αυτό, λαμβάνοντας
υπόψη τις συνολικές συνθήκες, την πολιτική αβεβαιότητα, τις καταστροφές, το
καθεστώς φόβου, την ερημωμένη ύπαιθρο, τη διαλυμένη οικονομία, την πειρατεία,
τις επιδημίες κ.λπ., το φαινόμενο της ίδρυσης, λειτουργίας και εξέλιξης των μετοχίων
εκεί, παίρνει πλέον διαφορετικό νόημα. Συχνά μάλιστα, αποτελεί συνειδητή
προσπάθεια των εκάστοτε κυβερνώντων η απόδοση γαιών σε μονές για ίδρυση
μετοχίων, προκειμένου αυτά να λειτουργήσουν ως παράγοντες σταθερότητας στην
[220]
αποδιοργανωμένη κι ερημωμένη ύπαιθρο, οδηγώντας σταδιακά σε κάποιαν
αποκατάσταση.
Ωστόσο, όσον αφορά τις πολιτικές συνθήκες στην περιοχή κατά την ύστερη
Βυζαντινή περίοδο, αυτή δε θα σταθεροποιηθεί πριν την ολοκληρωτική επικράτηση
των Οθωμανών. Ο εγγύς αθωνικός χώρος την περίοδο αυτή, δίνει συχνά την εντύπωση
πως επιβιώνει και λειτουργεί μόνο χάρη στις δικές του δυνάμεις, που αναπτύχθηκαν
ερήμην των εκάστοτε εφήμερων κυρίων και πολιτικών μορφωμάτων. Σε αντίθεση με
τη ρευστότητα που επιφέρει η διαρκής κινητικότητα Βυζαντινών, Σέρβων, Βουλγάρων,
Οθωμανών, αλλά και Καταλανών, Βενετών και άλλων στην περιοχή, η μοναστηριακή
γαιοκτησία αποτελεί συχνά το μόνο σταθερό σημείο αναφοράς (όταν, ασφαλώς,
κατορθώνει κι αυτή να επιβιώσει). Στον κατακερματισμένο αυτό χώρο, όπου οι αστικές
ζώνες συχνά αποκόπτονται από την αγροτική τους ενδοχώρα (σκοπίμως ή μη),
διάσπαρτα αστικά κέντρα εναλλάσσονται με παραγωγικές ζώνες της υπαίθρου,
συνδεδεμένα με το υπάρχον παλαιό δίκτυο μετακίνησης ανθρώπων και διακίνησης
αγαθών, σε μια λεπτή κι εύθραυστη ισορροπία.
[221]
ΚΕΦ. 2: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
2.α: Γενικά
Αντικείμενο του κεφαλαίου είναι η αναλυτική παράθεση ποσοτικοποιημένων

αποτελεσμάτων της καταγραφής, με βάση τους κύριους ερμηνευτικούς άξονες, οι
οποίοι και αποτέλεσαν κριτήρια της ίδιας της καταγραφής. Πέρα από το αυτονόητο
ερμηνευτικό δίπολο του χρόνου και του χώρου, κομβικής σημασίας είναι τα είδη και
οι ποιότητες, όπως έχει ήδη επισημανθεί τόσο στη γενική μεθοδολογία όσο και στη
μεθοδολογία καταγραφής.
Τα δεδομένα της ηλεκτρονικής βάσης καταγραφής οδήγησαν, μέσω των κύριων
κλειδιών τους, στην εξαγωγή συγκεντρωτικών και στατιστικών αποτελεσμάτων, με τη
μορφή είτε ειδικών καταλόγων είτε ποικίλων γραφημάτων και χαρτών. Το σύνολο
αυτών των αστικοποιήσεων δεν συνιστά απλή εικονογράφηση ή έστω οπτική
υποστήριξη, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ίδιας της Γεωγραφικής Ανάλυσης,
ταυτόχρονα ως τμήμα της, αλλά και ως παράγωγο και βασικό ερμηνευτικό εργαλείο.
Προηγείται ένα συνοπτικό ιστορικό Χρονολόγιο του Άθω, σε σχέση με το
αντικείμενο της έρευνας (γενικά ιστορικά στοιχεία, ιδιοκτησιακό καθεστώς, φάσης
ακμής κ.λπ.), και στη συνέχεια παρατίθεται ο σχολιασμός και η ανάλυση των
ποσοτικοποιημένων αποτελεσμάτων καταγραφής για το σύνολο των κτήσεων, βάσει
των θεματικών πινάκων και χαρτών που ακολουθούν αμέσως μετά. Για λόγους
πρακτικούς, οι παράγραφοι της ανάλυσης παραπέμπουν απευθείας στον αριθμό του
συγκεκριμένου κάθε φορά πίνακα.
Ανάλογο μοντέλο ακολουθήθηκε και για την αναλυτική παρουσίαση των
ποσοτικοποιημένων δεδομένων καταγραφής για κάθε μονή χωριστά, στον Τόμο Γ’.
Στο παρόν κεφάλαιο ωστόσο, δεδομένου του συνολικού χαρακτήρα των
ποσοτικών αποδόσεων, κρίθηκε σκόπιμο οι οπτικοποιήσεις να μην περιοριστούν στο
εύρος των ανάλογων για τις επιμέρους μονές, αλλά να εξαχθούν επιπλέον στατιστικά,
προκειμένου για την απόδοση πληρέστερης εικόνας.
[222]
Τα στοιχεία που παρατίθενται παρακάτω, αφορούν το άθροισμα των κτήσεων που
καταγράφηκαν, βάσει της συγκεκριμένης μεθοδολογίας, σε ένα σύνολο 903
εγγραφών. Η οργάνωση, κατάταξη, οπτικοποίηση και τέλος ο σχολιασμός και η
ανάλυση κινούνται στη λογική του συνδυασμού των παραμέτρων, ώστε να
αποσαφηνιστούν όσο το δυνατόν περισσότερες πτυχές του φαινομένου.
2.β: Κατανομές
Οι έξι χρονικές τομές που ορίστηκαν, αποδίδουν το σύνολο των γνωστών αθωνικών
κτήσεων σε όλο το εύρος της περιόδου μελέτης. Οι κατανομές που αποδίδονται στους
πίνακες και τους χάρτες ακολουθούν, όπως προαναφέρθηκε, τη δεδομένη τριμερή
διαίρεση (ποσοτικές - ειδολογικές - ποιοτικές), καλύπτοντας τα απαραίτητα κριτήρια
ανάλυσης: χρόνος - χώρος - είδος - ποιότητα, ενώ υπομνηματίζονται από σχετικές
λεζάντες.
Α. Ποσοτικές
Οι Ποσοτικές απεικονίσεις αποδίδονται ως εξής:
Πίνακας 00.01: Οι κτήσεις των αθωνικών μονών, συνολικά – Συνοπτικός

Κατάλογος (βλ. παραπάνω, κεφάλαιο για Καταγραφή)
Πίνακας 00.02: Κατανομή των αθωνικών κτήσεων ανά κυρίαρχη μονή
Αποδίδονται σε κατάλογο και μπάρες ποσοτικοποίησης τα σύνολα των

καταγεγραμμένων κτήσεων ανά μονή. Συγκεκριμένα:
Μ. Μεγίστης Λαύρας: 176
Μ. Βατοπεδίου: 100
Μ. Ιβήρων: 88
[223]
Μ. Χιλανδαρίου: 61
Μ. Διονυσίου: 12
Μ. Κουτλουμουσίου: 22
Μ. Παντοκράτορος: 17
Μ. Ξηροποτάμου: 29
Μ. Ζωγράφου: 35
Μ. Δοχειαρίου: 23
Μ. Καρακάλλου: 29
Μ. Φιλοθέου: 42
Μ. Σίμωνος Πέτρας: 8
Μ. Ξενοφώντος: 57
Μ. Γρηγορίου: 10
Μ. Εσφιγμένου: 26
Μ. Αγ. Παντελεήμονος: 119
Μ. Κωνσταμονίτου: 23
Ήδη με μια πρώτη ματιά γίνεται σαφής η υπεροχή ορισμένων μονών έναντι
άλλων, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει και σε κάποια άτυπη κατηγοριοποίηση,
ως εξής:
- Κατηγορία 1: άνω των 150 κτήσεων (Μ. Λαύρα)
- Κατηγορία 2: περί τις 100 κτήσεις (Βατοπεδίου, Ιβήρων, Αγ. Παντελεήμονος)
- Κατηγορία 3: περί τις 50 κτήσεις (Χιλανδαρίου -με βάση τα ώς τώρα
εκδεδομένα έγγραφα-, Ξενοφώντος, Φιλοθέου)
- Κατηγορία 4: περί τις 30 κτήσεις (Ξηροποτάμου, Ζωγράφου, Δοχειαρίου,
Καρακάλλου, Αγ. Παύλου, Εσφιγμένου, Κωνσταμονίτου)
[224]
- Κατηγορία 5: περί τις 10-20 κτήσεις (Διονυσίου, Κουτλουμουσίου,
Παντοκράτορος, Σίμωνος Πέτρας, Γρηγορίου)
Ως προς τα παραπάνω στοιχεία, όπως έχει αναφερθεί σε προηγούμενα σημεία,

επισημαίνεται η επιφύλαξη για τα τελικά στοιχεία από τα αρχεία ορισμένων μονών
(όταν αυτά εκδοθούν) και ιδιαίτερα των Μονών Βατοπεδίου και Χιλανδαρίου.
Δεδομένου ότι το αρχειακό υλικό ενός ιδιαίτερα σημαντικού μέρους της περιόδου
μελέτης (14ος και 15ος αι.) παραμένει αδημοσίευτο για τις δύο παραπάνω μονές,
είναι προφανές ότι τα τελικά στοιχεία θα τροποποιήσουν την τελική εικόνα (ως
προς τους συνολικούς αριθμούς κυρίως, αλλά πιθανότατα όχι ως προς τη
γενικότερη λογική).
Η χρονική εξέλιξη των κτήσεων αποδίδεται και χαρτογραφικά με τους Χάρτες

00.4-6.
• Πίνακας 00.03: Κατανομή των αθωνικών κτήσεων ανά χρονική τομή

Αποδίδονται σε «πίτα» κατανομής, τα ποσοτικά δεδομένα για τα σύνολα των
κτήσεων όλων των μονών μαζί, στις χρονικές τομές. Συγκεκριμένα:
- 10ος αιώνας: 57 κτήσεις
Εκ πρώτης, παρατηρούμε μια ομαλή και σταθερή αυξητική πορεία, σε όλη τη
διάρκεια της περιόδου μελέτης. Σε δύο σημεία της περιόδου αυτής, συγκεκριμένα
από το 10ο στον 11ο αιώνα και από το 12ο ώς το 14ο, επισημαίνεται διπλασιασμός
περίπου των κτήσεων ανά χρονική τομή, ενώ η αύξηση είναι μικρότερης τάξης
μεταξύ 11ου-12ου και 14ου-15ου αιώνα.
[225]
Η γενική εικόνα, ωστόσο, είναι, όπως προαναφέρθηκε, αυτή μιας ομαλής
αύξησης, σε αντίθεση ίσως με το σύνηθες μοτίβο που απαντάται στις
περισσότερες από τις επιμέρους μονές, όπου κατά βάση σημειώνεται
δυσανάλογα μεγάλη αύξηση κατά το 14ο αιώνα. Ένα ακόμη σημείο που
διαφοροποιεί από τα συνήθη είναι η αξιοσημείωτη αύξηση μεταξύ 14ου και 15ου
αιώνα, τη στιγμή που η συνήθης εικόνα αναφέρεται, αν όχι σε μικρή μείωση, σε
οριακή μόνον αύξηση. Ασφαλώς, τους συνολικούς αριθμούς του 15ου αιώνα
επηρεάζουν κατ’ αυτό τον τρόπο οι μαζικές κτήσεις συγκεκριμένων μονών στη
Σερβία (βλ. περιπτώσεις όπως η Μονή Αγ. Παντελεήμονος κ.λπ.), εξισορροπώντας
έτσι τη γενική εικόνα.
• Πίνακας 00.04: Κατανομή των αθωνικών κτήσεων ανά μονή και χρονική τομή
Αποδίδονται σε πίνακα οι αριθμοί των κτήσεων κάθε μονής, για καθεμία από
τις έξη χρονικές τομές.
Πέραν των αριθμών καθαυτών, στην οπτική τους διάταξη, παρατηρούμε τα
εξής:
- Παρότι αρκετές μονές μαρτυρούνται ήδη από το 10ο αιώνα, μόλις 3 έχουν
τεκμηριωμένες κτήσεις στη συγκεκριμένη χρονική τομή: Μεγίστη Λαύρα (16),
Ιβήρων (40) και Ξηροποτάμου (1). Από αυτές, αν ακολουθήσουμε την εξέλιξή
τους ώς το τέλος, ενώ οι δύο (Μεγίστη Λαύρα και Ξηροποτάμου) σημειώνουν
μια σχετικά αναλογική αύξηση, η Μονή Ιβήρων παραμένει ώς το τέλος σχεδόν
με τους «ίδιους» αριθμούς (40-52-57-63-84-56).
- Τον 11ο, 12ο και 13ο αιώνα, παρότι σημειώνεται βαθμιαία αριθμητική αύξηση
στα σύνολα (από 57 το 10ο, σε 110 – 163 και 306, αντίστοιχα), αυτή
κατανέμεται σχεδόν μεταξύ των ίδιων μονών. Είναι δηλαδή περίπου οι ίδιες
μονές που σημειώνουν αυτή τη χαρακτηριστική «εξωστρέφεια» την περίοδο
αυτή, αυξάνοντας διακριτικά και σταθερά τις κτήσεις τους. Κατά βάση,
πρόκειται για τις: Μεγίστη Λαύρα, Βατοπεδίου, Ιβήρων, Χιλανδαρίου,
Ξηροποτάμου, Ζωγράφου, Δοχειαρίου, Ξενοφώντος, Εσφιγμένου και Αγ.
[226]
Παντελεήμονος, ενώ η Καρακάλλου εμφανίζεται μόλις το 13ο αιώνα. Στους
επόμενους δύο αιώνες, φυσικά, εκπροσωπείται το άπαν των αθωνικών μονών.
- Σε απόλυτους αριθμούς, το συμβατικό όριο των 100 κτήσεων φαίνεται να
ξεπερνούν μόνο οι Μονές Μεγίστης Λαύρας και Αγ. Παντελεήμονος. Η μεν
πρώτη λόγω της διαρκούς αίγλης της ως πρώτης στην τάξη βασιλικής μονής
του Άθω (βλ. σχετική Ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία), η δε
δεύτερη χάρη στη συγκυρία της σερβικής στήριξης κατά το 14ο και 15ο αιώνα
(είναι χαρακτηριστικό ότι η τελευταία, ενώ ώς το 13ο αιώνα φαίνεται να έχει
μόλις 3 κτήσεις, τον αμέσως επόμενο φτάνει τις 96!). Κατά τα άλλα,
διαπιστώνονται όσα επισημάνθηκαν ήδη στο σχολιασμό του Πίνακα 00.02,
παραπάνω.
• Πίνακας 00.05: Κατανομή του συνόλου των κτήσεων των αθωνικών μονών ανά
μείζονα περιοχή
Αποδίδεται καταλογάδην σε πίνακα και σε «πίτα» η κατανομή του συνόλου
των κτήσεων σε όλες τις μείζονες περιοχές στις οποίες χωρίστηκε ο ζωτικός
αθωνικός χώρος. Οι 903 καταγεγραμμένες κτήσεις μοιράζονται σε 27 περιοχές.
Με βάση τις συγκεντρώσεις, είναι δυνατή μια συμβατική ομαδοποίηση, ως εξής:
- Άνω των 100 κτήσεων: (Στρυμόνας (137), Σερβία (101)
- Από 50 ώς 100 κτήσεις: Δυτική Χαλκιδική (77), Περίχωρα Άθω (68), Λήμνος
(66), Σιθωνία (64), Θεσσαλονίκη (63)
- Από 25 ώς 50 κτήσεις: Στρούμιτζα (43), Ανατολική Χαλκιδική (38), Κασσάνδρα
(36), Κεντρική Χαλκιδική (35)
- Από 10 ώς 25 κτήσεις: Κεντρική Μακεδονία (25), Περιοχή Λιμνών (23),
CrnaReka (20), Παγγαίο – Σύμβολο (17), Μελένικο (16), Θάσος (13), Σκόπια (11)
- Μέχρι 10 κτήσεις: Κωνσταντινούπολη (10), Ανατολική Θράκη (10), Ανατολική
Μακεδονία (9), Θράκη (8), Σποράδες (5), Προποντίδα (3), Ίμβρος (3), Εύβοια
(1), Βλαχία (1)
[227]
Όπως προαναφέρθηκε, τα παραπάνω ποσοτικά δεδομένα ενδέχεται να
τροποποιηθούν σημαντικά με την έκδοση των υπόλοιπων εγγράφων του αρχείου
των μονών Βατοπεδίου και -κυρίως- Χιλανδαρίου, ιδίως στις κατανομές στα
σερβικά εδάφη. Στην περίπτωση αυτή, ωστόσο, η όποια αλλαγή θα δικαιολογείται
από τα συμφραζόμενα (π.χ. μαζικές δωρεές της σερβικής αριστοκρατίας σε εδάφη
εντός της οικείας επικράτειας). Η γενικότερη λογική, όμως, των κατανομών
φαίνεται να μην επηρεάζεται. Συγκεκριμένα, με εξαίρεση τη Σερβία, στην οποία οι
αριθμοί οφείλονται σε λόγους όπως οι παραπάνω, οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις
παρατηρούνται σε περιοχές εγγύς του Άθω, σε μια έκταση δηλαδή που ορίστηκε
σε προηγούμενες ενότητες ως «τυπικός» ζωτικός χώρος του Άθω: κοιλάδα
Στρυμόνα, Δυτική Χαλκιδική, Περίχωρα Άθω, Λήμνος, Σιθωνία, Θεσσαλονίκη, ενώ
ακολουθούν σε μικρή απόσταση οι υπόλοιπες περιοχές της Χαλκιδικής.
Οι συγκεντρώσεις αυτές υποδηλώνουν σαφείς προτιμήσεις, οι οποίες, με τη
σειρά τους, φαίνεται να σχετίζονται με τρία βασικά κριτήρια: εγγύτητα στον Άθω
προκειμένου για άμεση αξιοποίηση – εκμετάλλευση, αποδοτικότητα εδαφών,
παρουσία ή/και γειτνίαση με κτήσεις άλλων αθωνικών μονών. Τα παραπάνω
κριτήρια σχετίζονται, με τη σειρά τους, με τις χρήσεις και λειτουργίες των κτήσεων,
υπογραμμίζοντας, καθώς φαίνεται τον κύριο αγροτικό χαρακτήρα τους,
επιβεβαιώνοντας εν συνεχεία την κατά βάση οικονομική παράμετρο του όλου
φαινομένου, όπως εξαρχής υποστηρίχθηκε αξιωματικά.
Η ποσοτική κατανομή των κτήσεων στις μείζονες γεωγραφικές περιοχές
αποδίδεται οπτικά και στο Χάρτη 00.07.
μείζονα περιοχή (μπάρες)
Αποδίδονται τα παραπάνω στοιχεία, απλώς με διαφορετικό γραφικά τρόπο,
σαφέστερο ως προς τις ομαδοποιήσεις που προτάθηκαν, βάσει των
συγκεντρώσεων ανά περιοχή. Με όλες τις παραπάνω παρατηρήσεις σε ισχύ,
επισημαίνεται επιπλέον η έντονη διαφοροποίηση των περιοχών του «τυπικού»
[228]
αθωνικού χώρου από τις υπόλοιπες, και κυρίως από εκείνες όπου οι συνολικοί
αριθμοί είναι μονοψήφιοι. Είναι προφανές ότι η απόκτηση και λειτουργία
μετοχίων εκεί είτε ήταν απλώς συγκυριακή είτε, παρότι σχεδιασμένη (π.χ.
Κωνσταντινούπολη, Προποντίδα κ.λπ.), αποδείχτηκε ασύμφορη ή μη λειτουργική
στην πράξη, οπότε και δεν είχε σταθερή εξέλιξη, τουλάχιστον στην περίοδο
μελέτης.
μείζονα περιοχή και χρονική τομή
Αποδίδεται σε κατακόρυφες μπάρες η χρονική εξέλιξη των κτήσεων ανά
μείζονα περιοχή. Πέραν των συγκεκριμένων αριθμητικών στοιχείων,
παρατηρούμε εκ πρώτης τις έντονες κορυφώσεις σε συγκεκριμένα σημεία, οι
οποίες βεβαίως αντιστοιχούν στις περιοχές του «τυπικού» αθωνικού χώρου που
αναφέρθηκαν παραπάνω. Αυτό που επίσης γίνεται σαφές είναι ότι η κορύφωση
αυτή συντελείται στο 14ο και 15ο αιώνα. Σε ορισμένες μάλιστα περιοχές, η
κορύφωση αυτή φαίνεται ιδιαίτερα απότομη (Κεντρική Μακεδονία, Λήμνος,
Σιθωνία, Στρούμιτζα, Στρυμόνας, καθώς και Μελένικο και Crna Reka), ενώ κατά
κανόνα είναι βαθμιαία (π.χ. Ανατολική, Κεντρική και Δυτική Χαλκιδική,
Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω...).
Αποδίδονται τα παραπάνω στοιχεία σε πίνακα διασταύρωσης, με τις περιοχές
αποδοσμένες καταλογάδην, και την περίοδο μελέτης χωρισμένη στις
καθορισμένες χρονικές τομές.
Η πρώτη εντύπωση είναι ότι το σύνολο των περιοχών εκπροσωπείται μόλις στο
15ο αιώνα. Ωστόσο, η επέκταση του ζωτικού χώρου είναι βαθμιαία. Συγκεκριμένα:
10ος αιώνας: 10 περιοχές – 11ος αιώνας: 15 περιοχές – 12ος αιώνας: 18 περιοχές –
13ος αιώνας: 20 περιοχές – 14ος αιώνας: 26 περιοχές – 15ος αιώνας: 27 περιοχές.
Από τις τομές αυτές, μόνο η μετάβαση από το 10ο στον 11ο και από το 13ο στο 14ο
[229]
αιώνα παρουσιάζουν ένα μικρό «άλμα», ενώ κατά κανόνα η επέκταση είναι, όπως
αναφέρθηκε, σταδιακή. Δε συμβαίνει όμως το ίδιο με τους απόλυτους αριθμούς.
Στο μεγαλύτερο μέρος της χρονικής διαδρομής, παρατηρείται τάση έως και
διπλασιασμού των κτήσεων από τομή σε τομή (βλ. και Πίνακα 00.03).
Ως προς το μοτίβο της επέκτασης, πέραν της πρώτης περιόδου (10ος αι.), όπου
εκπροσωπείται ο «στενός» κύκλος (βλ. Χάρτη Π.01), στις επόμενες χρονικές τομές
η επέκταση δεν υπόκειται σε κάποια κανονικότητα αλλά είναι μάλλον συγκυριακή,
με βάση το ιστορικό υπόβαθρο της εποχής (επέκταση προς Σερβία κ.λπ.).
• Πίνακας 00.09: Καμπύλες εξέλιξης των αθωνικών κτήσεων στο χρόνο, ανά
Οι καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων ανά μείζονα περιοχή αποδίδονται σε τρεις

(3) ομάδες (Πίνακες 00.08.1 – 00.08.3).
Στο σύνολο των περιοχών, είναι δυνατό να γίνουν οι εξής ομαδοποιήσεις:
- Περιοχές με σταθερό αριθμό κτήσεων εξαρχής: Ανατολική Μακεδονία, Βλαχία,

Ίμβρος, Προποντίδα, CrnaReka.
- Περιοχές που εμφανίζουν κτήσεις μόλις στην τελευταία χρονική τομή (οπότε
δεν καταγράφεται κάποια εξέλιξη): Εύβοια.
- Περιοχές με βαθμιαία αύξηση κτήσεων σε όλη τη διαδρομή: Ανατολική
Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω, Σερβία, Σιθωνία (η
τελευταία σημειώνει βαθμιαία αύξηση, ως συνολική εικόνα, με εξαίρεση μια
οριακή ύφεση μεταξύ 11ου-12ου αιώνα).
- Περιοχές με βαθμιαία αύξηση του αριθμού κτήσεων και μικρή ύφεση στο
τέλος: Θεσσαλονίκη, Δυτική Χαλκιδική, Σποράδες, Παγγαίο – Σύμβολο.
- Περιοχές με έντονη διακύμανση του αριθμού κτήσεων (αύξηση ή μείωση):
Ανατολική Θράκη, Θάσος, Θράκη, Μελένικο, Κεντρική Μακεδονία, Κεντρική
Χαλκιδική, Κωνσταντινούπολη, Λήμνος, Στρούμιτζα, Σκόπια, Στρυμόνας.
[230]
Από τις παραπάνω περιπτώσεις, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο
κατηγορίες: οι δύο ομάδες με βαθμιαία αύξηση (ανεξαρτήτων ύφεσης) και η
τελευταία ομάδα με την έντονη διακύμανση. Από αυτές, η μεν πρώτη υποδηλώνει
σαφή και σταθερή προτίμηση εκ μέρους των μονών, που μπορεί να αιτιολογηθεί
από το γεγονός ότι όλες (με εξαίρεση τη Σερβία, που αποτελεί ειδική περίπτωση)
εντάσσονται στα όρια σχεδόν του τυπικού αθωνικού ζωτικού χώρου. Πρόκειται
δηλαδή για περιοχές άμεσα προσβάσιμες, αποδοτικές και με παρουσία κτήσεων
και άλλων μονών. Η δεύτερη κατηγορία αποτελείται από περιοχές όπου το
ενδιαφέρον φαίνεται να είναι περισσότερο συγκυριακό, λόγω κυρίως της
απόστασης που αρχίζει να δημιουργείται από τον αθωνικό πυρήνα. Εξαίρεση
αποτελεί η περιοχή του Στρυμόνα, η οποία συνιστά βασικό τμήμα του ζωτικού
αθωνικού χώρου, όπως προκύπτει από το σύνολο των ποσοτικών και ιστορικών
στοιχείων, η δε έντονη αυξομείωση του αριθμού των κτήσεων οφείλεται κυρίως
σε ιστορικές συγκυρίες.
• Πίνακας 00.10: Κατανομή των αθωνικών κτήσεων ανά μονή και μείζονα
περιοχή
Αποδίδεται σε πίνακα διασταύρωσης η σχέση της κάθε αθωνικής μονής με

καθεμία από τις μείζονες περιοχές, ως προς το συνολικό αριθμό των κτήσεων. Στον
άξονα Χ παρατίθενται οι μείζονες περιοχές και στον Υ οι μονές, ενώ στο τέλος
γραμμών και στηλών αποδίδονται και τα σχετικά σύνολα (για τις επιμέρους
κατανομές ανά άξονα, βλ. Πίνακες 00.02 και 00.04).
• Πίνακες 00.11 – 00.24: Κατανομή των αθωνικών κτήσεων ανά μονή και χρονική
τομή
Αποδίδονται σε πίνακες διασταύρωσης στοιχείων οι κατανομές των κτήσεων κάθε

μονής στις διαδοχικές χρονικές τομές, για συγκεκριμένη κάθε φορά μείζονα περιοχή.
[231]
o Πίνακας 00.11α: Ανατολική Θράκη
Από το σύνολο των μονών, μόνο δύο (Μεγίστης Λαύρας και Βατοπεδίου)
εμφανίζουν κτήσεις στη συγκεκριμένη περιοχή. Από αυτές, η μεν πρώτη ξεκινά από
τον 11ο αιώνα, ενώ η δεύτερη μόλις το 14ο. Παρότι πρόκειται για μικρό αριθμό
κτήσεων (4 και 4 για κάθε μονή, στη μέγιστη επέκτασή της), απαντάται κι εδώ το
μοτίβο της έξαρσης του φαινομένου κατά το 14ο αιώνα (η πρώτη μονή σημειώνει
σημαντική ποσοστιαία αύξηση από 1 σε 4 κτήσεις, ενώ η δεύτερη αποκτά τότε
κτήσεις για πρώτη φορά).
o Πίνακας 00.11β: Ανατολική Μακεδονία
Και σ’ αυτή την περιοχή, μόνο δύο μονές εμφανίζουν κτήσεις στο σύνολο της
περιόδου μελέτης: η Παντοκράτορος και η Καρακάλλου. Και για τις δύο, πρώτη
εμφάνιση γίνεται το 14ο αιώνα, με 3 και 6 κτήσεις αντίστοιχα για κάθε μονή, οι
οποίες θα παραμείνουν αναλλοίωτες κατά τον επόμενο αιώνα.
o Πίνακας 00.12α: Ανατολική Χαλκιδική
Πρόκειται για περιοχή με έντονη κινητικότητα, η οποία εμφανίζει κτήσεις από

πολύ νωρίς. Ήδη το 10ο αιώνα αναφέρονται 9 κτήσεις της Μονής Ιβήρων, οι οποίες
από τον επόμενο θα αυξηθούν οριακά σε 11 και θα παραμείνουν σταθερές,
αποτελώντας ωστόσο το μεγαλύτερο αριθμό κτήσεων στην περιοχή αυτή. Άλλες
δέκα μονές εμφανίζουν κτήσεις δειλά από το 12ο και κυρίως κατά το 13ο και 14ο
αιώνα, ωστόσο με εξαίρεση τη Μονή Ξηροποτάμου (10 κτήσεις), όλες οι αριθμοί
είναι μικροί (1-2 κτήσεις κατά μέσον όρο, πλην της Λαύρας με 5 κτήσεις).
o Πίνακας 00.12β: Βλαχία
Στην περιοχή αυτή, που, αν και ιδιαίτερα εκτεταμένη, αποδίδεται σκοπίμως

χωρίς υποδιαιρέσεις, κατά την περίοδο μελέτης, μόνο μία μονή εμφανίζεται
[232]
τεκμηριωμένα: πρόκειται για 1 κτήση της Μονής Κουτλουμουσίου, κατά το 14ο και
15ο αιώνα, αρκετά νωρίτερα δηλαδή από την έξαρση της περιοχής κατά το 16ο
αιώνα.
o Πίνακας 00.13α: Δυτική Χαλκιδική
Πρόκειται για μία από τις βασικές περιοχές του «τυπικού» ζωτικού χώρου του
Άθω. Παρόλα αυτά, αν και εμφανίζονται κτήσεις ήδη από το 10ο αιώνα (Μεγίστη
Λαύρα 2, Ιβήρων 6), η μαζική προσέλκυση του ενδιαφέροντος των υπολοίπων
μονών δε θα συντελεστεί πριν το 13ο και κυρίως το 14ο αιώνα, οπότε και
παρατηρείται διπλασιασμός της εκπροσώπησης των μονών. Συγκεκριμένα: 10ος
αιώνας: 2 μονές – 11ος αιώνας: 4 μονές – 12ος αιώνας: 5 μονές – 13ος αιώνας: 6
μονές – 14ος αιώνας: 13 μονές – 15ος αιώνας: 14 μονές. Η περίοδος έξαρσης είναι,
όπως αναφέρθηκε, ο 14ος αιώνας, ενώ κατά το 15ο σημειώνεται στασιμότητα ή και
οριακή ύφεση. Ως προς τον αριθμό των κτήσεων, παρά τη μεγάλη εκπροσώπηση,
αυτοί μένουν σε χαμηλά επίπεδα (μονοψήφιοι), με εξαίρεση τη Μεγίστη Λαύρα
που σημειώνει μια εντυπωσιακή αύξηση σε όλη τη διάρκεια της περιόδου μελέτης:
2-3-10-20-29-29 κτήσεις, αντίστοιχα για κάθε τομή.
o Πίνακας 00.13β: Εύβοια
Η περιοχή αυτή εκπροσωπείται μόνο από μία μονή (Μεγίστη Λαύρα), με 1

μόλις κτήση κατά την τελευταία χρονική τομή. Πρόκειται για συγκυριακή κτήση
από δωρεά, του τέλους του 15ου αιώνα (βλ. σχετική εγγραφή στον κατάλογο:
Αυλών).
o Πίνακας 00.14α: Θάσος
Αν και θεωρείται πως ανήκει «παραδοσιακά» στην ΄άμεση αθωνική

περιφέρεια, φαίνεται πως αυτό θεμελιώνεται στους μετέπειτα χρόνους, και όχι
[233]
κατά την περίοδο μελέτης. Η Θάσος εμφανίζει μόλις 1 κτήση της Μονής
Καρακάλλου το 13ο αιώνα που θα γίνουν 3 τον επόμενο και θα παραμείνουν σ’
αυτό το επίπεδο, για να προστεθούν ελάχιστες κτήσεις τριών άλλων μονών κατά
το 14ο και 15ο αιώνα (Μεγίστης Λαύρα 3, Παντοκράτορος 3, και Φιλοθέου, η οποία
θα είναι η μόνη που θα σημειώσει αύξηση των κτήσεων κατά το 15ο αιώνα, από 1
σε 4).
o Πίνακας 00.14β: Θεσσαλονίκη
Η Θεσσαλονίκη και η περιοχή της, και μόνον λόγω της θέσης και του ρόλου της,
ήταν λογικό να προσελκύσει το ενδιαφέρον των αθωνικών μονών. Ωστόσο, παρά
τις 50 και πλέον κτήσεις εκεί κατά τη φάση έξαρσης, οι πρώτοι αιώνες είναι σχετικά
συγκρατημένοι. Το 10ο αιώνα μόνο η Μονή Ιβήρων εμφανίζει δύο κτήσεις εκεί, οι
οποίες αποτελούν προϊόν μεταβίβασης (βλ. σχετική ενότητα για τη μονή). Τον
επόμενο αιώνα, τέσσερις μονές αριθμούν συνολικά 7 κτήσεις, ενώ τον αμέσως
επόμενο μόνον η Ιβήρων θα σημειώσει αύξηση. Η ουσιαστική κινητικότητα ξεκινά
από το 13ο αιώνα, με οκτώ μονές και 30 κτήσεις, οι οποίες σχεδόν θα
διπλασιαστούν (55) στην έξαρση του 14ουαιώνα, με δεκατρείς μονές. Τον
τελευταίο αιώνα (15ο), δεκαέξη μονές θα συγκεντρώσουν 51 συνολικά κτήσεις.
Παρατηρείται δηλαδή αύξηση των μονών και μικρή μείωση του συνολικού
αριθμού κτήσεων σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα, με τις απώλειες αυτές να
αφορούν κυρίως τη Μονή Ιβήρων. Όπως ωστόσο φαίνεται και από τις χρήσεις (βλ.
Πίνακες κατάταξης σε είδη), η πλειονότητα των κτήσεων είναι αστικές
(Μονύδρια/Ναοί και Αστικές κτήσεις με την έννοια της μη θρησκευτικής
λειτουργίας).
o Πίνακας 00.15α: Θράκη
Στην περιοχή της (Δυτικής) Θράκης μόλις δύο μονές φαίνεται να έχουν
ερείσματα (Μεγίστη Λαύρα και Βατοπεδίου), εκ των οποίων η δεύτερη από αρκετά
[234]
νωρίς. Συγκεκριμένα, η πρώτη φαίνεται να κατέχει 1 κτήση κατά το 14ο και
15οαιώνα, ενώ η δεύτερη διατηρεί 2 κτήσεις από τον 11ο αιώνα, με μία πρόσκαιρη
κορύφωση (7) κατά το 14ο, όπου ο συνολικός αριθμός για τις δύο μονές στην
περιοχή φτάνει τις 7.
o Πίνακας 00.15β: Ίμβρος
Στην Ίμβρο μόνον η Μονή Μεγίστης Λαύρας εμφανίζεται με κτήσεις κατά την
περίοδο μελέτης. Πρόκειται για 3 κτήσεις κατά το 14ο και 15ο αιώνα που
παραχωρήθηκαν με αυτοκρατορικό Πρόσταγμα και συνίστανται σε παλαιότερα
καθιδρύματα που πέρασαν στην κυριότητα της μονής (βλ. σχετική ενότητα για τη
μονή). Η απόκτηση μοιάζει συγκυριακή, δεδομένου ότι η περιοχή βρίσκεται κάπως
απομακρυσμένη από τον αθωνικό πυρήνα (βλ. χάρτες Παραρτήματος – Κύκλοι
ζωτικού αθωνικού χώρου).
Πίνακας 00.16α: Κασσάνδρα
Η Κασσάνδρα εμπίπτει εντός του «τυπικού» ζωτικού χώρου του Άθω και, ως εκ
τούτου, θα περίμενε κανείς έντονη κινητικότητα. Ωστόσο, παρότι εμφανίζονται
κτήσεις ήδη από νωρίς, η περιοχή φαίνεται να προσελκύσει το ενδιαφέρον μόνο
συγκεκριμένων μονών. Αναλυτικότερα, με εξαίρεση το 14ο και 15ο αιώνα, που
παρατηρείται μια σχετική έξαρση του φαινομένου, μέχρι το 13ο αιώνα η περιοχή
φιλοξενεί κτήσεις των ίδιων πέντε μονών: Μεγίστης Λαύρας και Βατοπεδίου από
το 10ο αιώνα και Ιβήρων, Ξενοφώντος και Αγ. Παντελεήμονος από τον 11ο. Το 14ο
αιώνα θα προστεθούν άλλες πέντε μονές και τον επόμενο θα φτάσουν τις 14.
Ωστόσο, μόνον οι δύο αρχικές μονές θα διατηρήσουν σημαντικό αριθμό κτήσεων:
10 η Μεγίστη Λαύρα και 8 η Βατοπεδίου, ενώ οι υπόλοιπες θα έχουν μόλις 1-2
κτήσεις (εξαίρεση οι 4 κτήσεις της Ξενοφώντος).
[235]
o Πίνακας 00.16β: Κεντρική Μακεδονία
Περιοχή όπου ελάχιστες μονές είχαν ερείσματα. Προηγούνται η Μεγίστη

Λαύρα (12ος) και η Βατοπεδίου (13ος), και ακολουθεί η Σίμωνος Πέτρας και η Αγ.
Παύλου το 14ο αιώνα. Από αυτές, η Μεγίστη Λαύρα σημειώνει αξιόλογο αριθμό
κτήσεων (13), ενώ, μία μόλις κτήση καταγράφεται για τη Μονή Φιλοθέου. Όσον
αφορά τις άλλες δύο μονές, οι 6 και 4 κτήσεις αντίστοιχα, δεν είναι αμελητέες,
δεδομένου ότι πρόκειται για μία περιοχή όχι μόνον εκτός της άμεσης γεωγραφικής
εμβέλειας του αθωνικού πυρήνα, αλλά και χωρίς επαρκή ιστορικά ερείσματα.
o Πίνακας 00.17α: Κεντρική Χαλκιδική
Παρότι εντός του κύκλου του άμεσου ζωτικού χώρου του Άθω, η περιοχή
φιλοξένησε κτήσεις μόλις των μισών αθωνικών μονών, με αριθμούς μάλιστα όχι
ιδιαίτερα μεγάλους. Από τις εννέα μονές που είχαν κτήσεις εκεί, μόνον οι τρεις
ξεκινούν νωρίς (Μεγίστη Λαύρα και Ιβήρων το 10ο, και Δοχειαρίου τον 11ο αιώνα),
ενώ οι υπόλοιπες προστίθενται ουσιαστικά το 14ο αιώνα. Ως προς τους αριθμούς
των κτήσεων, μόνον η Μεγίστη Λαύρα (10) και η Δοχειαρίου (9) θα προσελκύον το
ενδιαφέρον, ενώ οι υπόλοιπες μονές διατηρούν μόλις από 1 έως 3 κτήσεις.
o Πίνακας 00.17β: Κωνσταντινούπολη
Μόνον οι τρεις πρώτες αθωνικές μονές εμφάνισαν κτήσεις στη βυζαντινή

πρωτεύουσα, χωρίς ωστόσο κοινό μοτίβο. Χρονολογικά προηγείται η Μονή Ιβήρων
(11ος), ωστόσο η κτήση είναι εφήμερη, καθώς δε μαρτυρείται πλέον από τον
επόμενο αιώνα. Από τις άλλες δύο μονές, η Μεγίστη Λαύρα ξεκινά με 1 κτήση το
12ο αιώνα, που θα γίνουν 3 κατά το 14ο και 15ο, ενώ η Βατοπεδίου έπεται χρονικά
(14ος), με 5 κτήσεις που θα μειωθούν οριακά τον επόμενο αιώνα (4). Το γεγονός
αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς θα ανέμενε κανείς μεγαλύτερες
συγκεντρώσεις σε μια τέτοια περιοχή, για ευνόητους λόγους, λαμβάνοντας
[236]
μάλιστα υπόψη και άλλα στοιχεία, όπως π.χ. το γεγονός ότι η άδεια κατασκευής
και λειτουργίας εμπορικού πλοίου για προώθηση και εμπορία προϊόντων μέχρι και
τη βυζαντινή πρωτεύουσα υπήρχε ήδη από πολύ νωρίς για τις μεγάλες μονές.
Παρόλα αυτά, δε μαρτυρούνται πρώιμες κτήσεις που θα μπορούσαν να
λειτουργούν και ως βάση γι’ αυτού του είδους τις συναλλαγές και δραστηριότητες.
o Πίνακας 00.18α: Λήμνος
Έχει επικρατήσει, η Λήμνος να θεωρείται τμήμα του ζωτικού αθωνικού χώρου,

όχι ασφαλώς τόσο για λόγους εγγύτητας (υπάρχουν εγγύτερες περιοχές με
μικρότερες συγκεντρώσεις κτήσεων) όσο από την πράξη, καθώς από το 14ο αιώνα
οι κτήσεις στην περιοχή σημειώνουν μια αξιοσημείωτη αύξηση. Μέχρι τότε, μόλις
τρεις αθωνικές μονές εμφανίζουν κτήσεις εκεί, οι οποίες δεν ξεπερνούν τις 7 στο
σύνολο, κατά το 13ο αιώνα. Προηγείται η Μονή Ιβήρων από το 10ο αιώνα (1 κτήση),
ακολουθεί η Μεγίστη Λαύρα το 12ο (1 κτήση επίσης), για να προστεθούν 4 κτήσεις
της Μονής Καρακάλλου το 13ο αιώνα. Τον επόμενο αιώνα δώδεκα αθωνικές μονές
κατέχουν συνολικά 60 κτήσεις, οι οποίες, λόγω των ιστορικών συγκυριών
(καθυστερημένη υπαγωγή της νήσου στους Οθωμανούς) θα αυξηθούν κατά το 15ο
(66 κτήσεις για δεκατέσσερις μονές). Από τα υπόλοιπα ιστορικά στοιχεία,
γνωρίζουμε ότι η περιοχή θα παραμείνει στις πρώτες προτιμήσεις των Αθωνιτών,
ακόμη και μετά την εγκατάλειψη που ακολουθεί την αρχή της οθωμανικής
κατάκτησης, αλλά και μετά τις δημεύσεις του 16ου αιώνα, με εκτάσεις πολλών
χιλιάδων μοδίων (βλ. βιβλιογραφία για Λήμνο).
o Πίνακας 00.18β: Μελένικο
Από το σύνολο των αθωνικών μονών, πέντε θα είναι εκείνες που θα

εμφανίσουν κτήσεις στην περιοχή, από το 14ο αιώνα: Βατοπεδίου, Ιβήρων,
Χιλανδαρίου, Ζωγράφου και Φιλοθέου. Η περιοχή και η χρονική τομή σχετίζονται
ασφαλώς με το ιστορικό υπόβαθρο και τη σερβική παρουσία στη Μακεδονία. Από
[237]
τις παραπάνω μονές, μόνον η Βατοπεδίου θα διατηρήσει έναν σημαντικό αριθμό
κτήσεων (9), ενώ οι υπόλοιπες θα κινηθούν μεταξύ 1 και 2.
o Πίνακας 00.19α: Παγγαίο - Σύμβολο
Στις παρυφές της κοιλάδας του Στρυμόνα, η ημιορεινή περιοχή του Παγγαίου
και Συμβόλου όρους θα συγκεντρώσει έναν μικρό μόνο αριθμό κτήσεων. Κατά τον
11ο και 12ο αιώνα μόνον οι Μονές Βατοπεδίου και Ιβήρων διατηρούν 1 και 3
κτήσεις αντίστοιχα, για να προστεθούν το 13ο η Μεγίστη Λαύρα, το 14ο οι Μονές
Παντοκράτορος και Καρακάλλου, και το 15ο η Γρηγορίου. Το σύνολο των κτήσεων
ωστόσο δε θα ξεπεράσει τις 15, κατά τη φάση έξαρσης (14ος αι.).
o Πίνακας 00.19β: Περιοχή Λιμνών
Παρότι εντός άμεσης εμβέλειας και στο μέσον περιοχών πρώτης προτίμησης
(Θεσσαλονίκη, Στρυμόνας), η Περιοχή των Λιμνών δε φαίνεται να προσελκύει από
νωρίς το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των αθωνικών μονών. Μέχρι την έξαρση του 14ου
αιώνα, λιγότερες από 10 κτήσεις αναλογούν σε πέντε μονές, οι οποίες
εμφανίστηκαν διαδοχικά: Μεγίστη Λαύρα και Βατοπεδίου (από τον 11ο),
Εσφιγμένου (από το 12ο), και Χιλανδαρίου και Ζωγράφου (από το 13ο). Το 14ο
αιώνα, 21 κτήσεις μοιράζονται σε δέκα μονές (επιπλέον μονές: Ιβήρων,
Ξηροποτάμου, Καρακάλλου, Φιλοθέου και Ξενοφώντος), ενώ μικρή αύξηση θα
σημειωθεί κατά τον επόμενο αιώνα (25 κτήσεις), με την προσθήκη των μονών
Κουτλουμουσίου και Γρηγορίου.
o Πίνακας 00.20α: Περίχωρα Άθω
Πρόκειται για τον άμεσο ζωτικό χώρο του Άθω, εκτός των συμβατικών ορίων
της επικράτειάς του. Πέραν του ότι αποτελεί την περιοχή με την αρχαιότερη
τεκμηριωμένη κτήση (βλ. σχετικό κατάλογο στο Παράρτημα), αποτελεί και λογικά
[238]
το σημείο εκκίνησης της αθωνικής «εξωστρέφειας», λόγω των εγγενών
περιορισμών του κατεξοχήν αθωνικού χώρου. Διαπιστώνουμε ωστόσο από τις
σχετικές κατανομές πως, παρά το γεγονός ότι σε τόσο μικρή έκταση
συγκεντρώνεται ένας σημαντικός αριθμός κτήσεων (62), είναι λίγες οι μονές που
συμμετέχουν. Συγκεκριμένα, το 10ο αιώνα μόνον οι Μονές Μεγίστης Λαύρας,
Ιβήρων και Ξηροποτάμου φέρονται με κτήσεις στην περιοχή, για να προστεθεί η
Βατοπεδίου τον επόμενο, η Ζωγράφου και η Εσφιγμένου το 12ο, η Χιλανδαρίου το
13ο, η Ξενοφώντος και η Κωνσταμονίτου το 14ο, και οι Κουτλουμουσίου,
Παντοκράτορος και Αγ. Παύλου το 15ο. Συνολικά, στη μέγιστη επέκταση των
κτήσεων κατά την περίοδο μελέτης, δώδεκα μονές θα μοιράζονται 62 κτήσεις. Από
αυτές, οι τρεις αρχικές (Μεγίστη Λαύρα: 19· Ιβήρων: 11· Ξηροποτάμου: 6) και η
Ζωγράφου (7) θα συγκεντρώσουν μαζί πάνω από το μισό των κτήσεων, ενώ οι
υπόλοιπες μονές θα μείνουν σε μικρούς αριθμούς (από μία κτήση οι Μονές
Παντοκράτορος, Αγ. Παύλου και Κωνσταμονίτου· 2 κτήσεις η Ξενοφώντος· 3
κτήσεις οι Χιλανδαρίου, Κουτλουμουσίου και Εσφιγμένου· 5 κτήσεις η
Βατοπεδίου). Η απουσία των υπολοίπων μονών, ειδικά για την περιοχή αυτή,
πιθανόν να είναι συγκυριακή ή να οφείλεται απλώς σε έλλειψη διαθέσιμου χώρου,
καθώς, η γενικότερη πυκνότητα των κτήσεων στους πρώτους «κύκλους» του
αθωνικού ζωτικού χώρου, υπαγόρευσε μια σκόπιμη μεθοδολογικά
«ανισορροπία», κατακερματίζοντας τις περιοχές αυτές σε πολύ μικρότερες στην
πραγματικότητα επικράτειες. Κατ’ αυτή την έννοια, και ο τελικός αριθμός των
κτήσεων στην περιορισμένη αυτή περιοχή είναι αναλογικά πολύ ψηλός (όταν π.χ.
η κοιλάδα του Στρυμόνα, που θεωρείται περιοχή με ιδιαίτερα μεγάλη πυκνότητα
κτήσεων -βλ. παρακάτω- έχει λιγότερες από τις διπλάσιες, σε μία έκταση
πολλαπλασίως μεγαλύτερη της συγκεκριμένης).
o Πίνακας 00.20β: Προποντίδα
Από το σύνολο των αθωνικών καθιδρυμάτων, μόνο η Μονή Βατοπεδίου είχε

ερείσματα στην περιοχή, με 3 κτήσεις κατά το 14ο και 15ο αιώνα. Παρόλο που η
[239]
περιοχή δείχνει να παρουσιάζει ενδιαφέρον αργότερα, κατά την περίοδο μελέτης
φαίνεται να βρίσκεται εκτός άμεσης εμβέλειας (βλ. σχετικούς χάρτες).
o Πίνακας 00.21α: Σερβία
Η περιοχή βρίσκεται σαφέστατα εκτός γεωγραφικής εμβέλειας, αν επρόκειτο

για άμεση εκμετάλλευση. Η παρουσία κτήσεων εκεί σχετίζεται με τις δωρεές της
σερβικής αριστοκρατίας και υποδηλώνει ασφαλώς διαφορετικό οικονομικό
μοντέλο (βλ. ενότητες επιμέρους μονών). Από το σύνολο των αθωνικών μονών,
είναι έξι που στην εκεί έξαρση του φαινομένου θα διατηρούν κτήσεις: Μεγίστη
Λαύρα (5), Βατοπεδίου (1), Χιλανδαρίου (35), Αγ. Παύλου, Αγ. Παντελεήμονος (43)
και Κωνσταμονίτου (10). Όπως έχει αναφερθεί και σε άλλα σημεία, διατηρείται
επιφύλαξη ως προς τα τελικά δεδομένα που αφορούν τις μονές Βατοπεδίου και
Χιλανδαρίου, των οποίων το αρχειακό υλικό για τους δύο τελευταίους (και
σημαντικότερους ποσοτικά) αιώνες είναι ακόμη υπό έκδοση. Στην περιοχή
προηγείται χρονικά η Μονή Χιλανδαρίου, με 22 κτήσεις ήδη από το 12ο αιώνα.
Γενικώς, διαπιστώνεται ότι οι μονές που σημειώνουν τους μεγαλύτερους
αριθμούς ήταν εκείνες που συνδέθηκαν πιο άμεσα με τη σερβική αριστοκρατία
(υπενθυμίζεται ότι διάσπαρτες σερβικές δωρεές ή ευεργεσίες από το Δουσάν
δέχτηκαν και άλλες αθωνικές μονές), συνήθως λόγω εγκαταβίωσης εκεί κάποιου
μέλους της. Αναλυτικότερα στοιχεία παρατίθενται στις ενότητες παρουσίασης των
συγκεκριμένων μονών.
o Πίνακας 00.21β: Σιθωνία
Ανήκει στον άμεσο ζωτικό χώρο του Άθω, παρά τις δυσκολίες που παρουσιάζει
η περιοχή από γεωγραφική άποψη (μορφολογία ανάλογη με της αθωνικής
χερσονήσου, περιορισμένες προσβάσεις παρά την άμεση γειτνίαση κ.λπ.).
Πιθανότατα αυτοί οι γεωγραφικοί περιορισμοί συνιστούν την αιτία για το γεγονός
ότι η περιοχή δεν είναι εξαρχής μεταξύ των άμεσων προτιμήσεων των μονών.
[240]
Ξεκινά η Μονή Ιβήρων το 10ο αιώνα με 2 κτήσεις τις οποίες θα διατηρήσει και τον
επόμενο, κατά τον οποίο θα προστεθεί και η Ξενοφώντος με 8 κτήσεις. Το 12ο
αιώνα, οι δύο μονές είναι και πάλι οι μόνες στην περιοχή, με 1 και 8 κτήσεις
αντίστοιχα, ενώ μόλις από το 13ο αιώνα ξεκινά κάποια κινητικότητα. Προστίθενται
οι Μονές Μεγίστης Λαύρας (2), Χιλανδαρίου (1), Ξηροποτάμου (2), Ζωγράφου (3),
ενώ η Ξενοφώντος θα διπλασιάσει τις κτήσεις της (16). Τον επόμενο αιώνα, έντεκα
μονές εμφανίζουν κτήσεις στην περιοχή, διπλασιάζοντας το συνολικό αριθμό σε
52. Η κορύφωση θα έρθει κατά το 15ο αιώνα, όπου οι δεκαέξι από τις δεκαεννέα
μονές θα έχουν κτήσεις εκεί, με το συνολικό αριθμό να φτάνει τις 63. Από αυτές,
ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος κατανέμεται σε δύο μονές: η Μεγίστη Λαύρα
κατέχει 11 κτήσεις, ενώ η Ξενοφώντος σχεδόν τις μισές του συνόλου: 26!. Με
εξαίρεση την Ξηροποτάμου που έχει 4 κτήσεις, όλες οι υπόλοιπες κυμαίνονται
μεταξύ 1 και 2 κτήσεων. Γενικώς, λαμβανομένων υπόψη των παραπάνω
γεωγραφικών παραμέτρων, η περιοχή παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθώς
εκπροσωπείται η μεγάλη πλειονότητα των αθωνικών μονών. Ως προς τις μικρές
συγκεντρώσεις ωστόσο, θα πρέπει να ληφθεί ίσως υπόψη και η μικρή
διαθεσιμότητα επαρκούς χώρου (είναι χαρακτηριστικό ότι το σύνολο σχεδόν των
κτήσεων της περιοχής συγκεντρώνεται σε τέσσερις κυρίως εστίες – βλ. σχετικούς
χάρτες σε παράκτια σημεία).
o Πίνακας 00.22α: Σκόπια
Δύο μόλις μονές, με έντονη σερβική παρουσία εντός τους, εμφανίζονται με

κτήσεις στην περιοχή: οι Μονές Χιλανδαρίου και Αγ. Παντελεήμονος. Η μεν πρώτη
ξεκινά το 13ο αιώνα με 4 κτήσεις που παραμένουν σε όλη την περίοδο μελέτης (με
πιθανότατη αύξηση, όταν δημοσιευτεί το σχετικό υλικό για το 14ο και 15ο αιώνα),
ενώ η δεύτερη εμφανίζει 7 κτήσεις κατά το 14ο και 15ο. Και γι’ αυτήν την περιοχή,
που βρίσκεται σαφέστατα εκτός άμεσης εμβέλειας από τον Άθω, ισχύουν όσα
έχουν επισημανθεί για τα σερβικά εδάφη (βλ. και επιμέρους ενότητες για τις
συγκεκριμένες μονές).
[241]
o Πίνακας 00.22β: Σποράδες
Η περιοχή ανήκει στη μεσαία κατηγορία, ως προς την εμβέλεια (βλ. «κύκλους»
στους χάρτες Παραρτήματος). Όπως θα σχολιαστεί και παρακάτω, παρότι εγγύς,
είναι σαφής η προτίμηση προς τη χερσαία γειτνίαση. Η περιοχή εμφανίζει κτήσεις
μάλλον συγκυριακά, όπως τουλάχιστον φαίνεται ειδικά από την περίπτωση της
Μεγίστης Λαύρας: οι κτήσεις της εκεί, χρονολογούνται από τα χρόνια του κτήτορα,
ενώ η αυξομείωσή τους είναι οριακή (2-3-3-4-4-3 κτήσεις στις διαδοχικές τομές).
Αντίστοιχα, η 1 κτήση της Μονής Καρακάλλου του 14ου αιώνα, θα μείνει ως έχει
και κατά το 15ο. Κατά τη συγκεκριμένη περίοδο και για τα συγκεκριμένα
οικονομικά μοντέλα, φαίνεται πως η περιοχή δεν εμπίπτει στις άμεσες προτιμήσεις
των αθωνικών μονών.
o Πίνακας 00.23α: Στρούμιτζα
Πρόκειται για μια ακόμη περιοχή εντός των σερβικών εδαφών κατά την
περίοδο μελέτης που, ως εκ τούτου, μόνο συγκυριακά θα παρουσίαζε κτήσεις. Με
εξαίρεση τη δυναμική μαζική παρουσία της μονής Αγ. Παντελεήμονος, με 30
κτήσεις το 14ο και 15ο αιώνα (χάρη στις σερβικές δωρεές του 14ου), μόνο η Ιβήρων
έχει ερείσματα στην περιοχή. Οι 2 κτήσεις του 12ου και 13ου αιώνα θα γίνουν 13
στην έξαρση του 14ου, για να μειωθούν και πάλι σε 3 κατά το 15ο. Γενικώς, φαίνεται
ότι απόσταση και το πολιτικό υπόβαθρο της εποχής καθιστούν την περιοχή εκτός
των άμεσων αθωνικών προτιμήσεων.
o Πίνακας 00.23β: Στρυμόνας
Πρόκειται για περιοχή που θεωρείται «παραδοσιακά» άμεση προέκταση του

Άθω, ήδη από την αρχή. Παρότι ώς το 12ο αιώνα λίγες μονές έχουν ερείσματα εκεί
(Μεγίστη Λαύρα και Ιβήρων από το 10ο, Βατοπεδίου και Εσφιγμένου από τον 11ο)
[242]
με ένα μικρό σύνολο κτήσεων (11), από το 13ο αιώνα ξεκινά μια κινητικότητα (24
κτήσεις) που θα εκτοξευθεί τον επόμενο (121 κτήσεις). Το 15ο αιώνα, όλες οι μονές
-πλην της Διονυσίου και της Δοχειαρίου- θα έχουν εκεί κτήσεις, οι οποίες ωστόσο
θα σημειώσουν οριακή μείωση από τον προηγούμενο αιώνα στους συνολικούς
αριθμούς (118). Κατά της φάση έξαρσης (14ος), πέντε μονές σημειώνουν
διψήφιους αριθμούς κτήσεων (Βατοπεδίου, Ιβήρων, Ζωγράφου, Φιλοθέου, Αγ.
Παντελεήμονος), ενώ άλλες τόσες ακολουθούν με όχι μεγάλη διαφορά, και μόλις
έξη μονές μένουν σε χαμηλά επίπεδα με 1 ώς 3 κτήσεις.
Γενικώς, πρόκειται για μία περιοχή στην άμεση εμβέλεια του Άθω, με επάρκεια
χώρου και εξαιρετική μορφολογία, γνωστή επίσης για την υψηλή της
παραγωγικότητα. Υπάρχει έτσι άμεση σχέση των ιδιαίτερων αυτών
χαρακτηριστικών της με τις επιμέρους και τις συνολικές κατανομές των κτήσεων.
o Πίνακας 00.24: Crna Reka
Μια ακόμη περιοχή στη σερβική ενδοχώρα, με συγκυριακές κτήσεις.

Εντοπίζονται 20 κτήσεις της Μονής Αγ. Παντελεήμονος, οι οποίες οφείλονται σε
συγκεκριμένη ομάδα δωρεών (βλ. σχετική ενότητα για τη μονή). Ξεκινούν από το
14ο αιώνα και καταγράφονται και το 15ο. Και εκεί, όπως και στις υπόλοιπες
σερβικές περιοχές, οι κτήσεις αυτές θα είναι εφήμερες, όπως έχει επισημανθεί
στις επιμέρους παρουσιάσεις των μονών, και όπως θα συνοψιστεί παρακάτω.
Β. Ειδολογικές
Η ειδολογική κατανομή, με βάση τα κύρια είδη κτήσεων, έχει ως εξής:
- Πίνακας 00.25 («πίτα»): Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων, συνολικά

Αποδίδονται σε «πίτα» οι κατανομές ανά κύριο τύπο, επί συνόλου κτήσεων.
Με εξαίρεση τους μονοψήφιους αριθμούς στα Αδιάγνωστα (4) και τα Άλλα (5), οι
[243]
κατανομές στους υπόλοιπους επτά τύπους είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες. Οι
τρεις από τους τύπους αυτούς σημειώνουν διψήφιους αριθμούς ως εξής: Αστικές
κτήσεις: 36, Αυτούργια: 13, Εγκαταστάσεις: 43.
Από την άλλη πλευρά, οι υπόλοιποι τέσσερις τύποι κυριαρχούν με τριψήφιους
αριθμούς: Μονύδρια/Ναοί: 290, Χωριά: 197, Γαίες: 163, Συνδυασμοί χρήσεων:
152.
Όπως έχει ήδη επισημανθεί στη Μεθοδολογία, τα Μονύδρια/Ναοί είναι μία
συμβατική κατηγορία, σκόπιμα διαφοροποιημένη προκειμένου να καταγραφούν
τυχόν θρησκευτικές λειτουργίες μιας κτήσης, ώστε να αναδειχθούν ή έστω να
υποδηλωθούν παράλληλοι χαρακτήρες, πλην του σαφώς οικονομικού. Στην πράξη,
ωστόσο, παρατηρώντας και τις παράλληλες πληροφορίες των εγγραφών του
καταλόγου, διαπιστώνει κανείς ότι ο τύπος αυτός δεν είναι μονοδιάστατος. Ιδίως
όταν πρόκειται για κτήση στην ύπαιθρο (όχι δηλαδή αστική), φαίνεται να
παρουσιάζει λειτουργικές ομοιότητες με το Συνδυασμό χρήσεων.
Γενικώς, οι παραπάνω κατανομές υπογραμμίζουν τον έντονα αγροτικό
χαρακτήρα των κτήσεων αυτών (και της οικονομίας γενικότερα). Δίνεται έμφαση
στην πυρηνική οργάνωση της κτήσης (αν δεχτούμε τη λειτουργία ενός ναού ως
κέντρου, κατά τα μεταγενέστερα παραδείγματα),171 της οποίας η άμεση αγροτική
αξιοποίηση αποτελεί βασικό ζητούμενο (βλ. τύπος Γαίες). Ακόμη και οι
Συνδυασμοί χρήσεων αναφέρονται στην αγροτική παραγωγή, με τη διαφορά ότι
υποδηλώνουν και δράσεις δευτερογενούς τομέα. Τέλος, τα Χωριά συμπληρώνουν
τον ίδιο χαρακτήρα, αν και η πλειονότητά τους χωροθετείται στα σερβικά εδάφη,
όπου η όλη φιλοσοφία της κατοχής και εκμετάλλευσης απηχεί διαφορετικά
πρότυπα, προσανατολισμένα, όπως ήδη υποστηρίχτηκε (βλ. ενότητες για σχετικές
μονές), σε μια πιο φεουδαρχική σύλληψη όπου κυριαρχεί το δικαίωμα κάρπωσης.
Στον αντίποδα, οι μικροί αριθμοί των τριών άλλων τύπων, παρότι αυτοί δεν
είναι ασυνήθιστοι σε όλη τη διάρκεια της περιόδου μελέτης, αντανακλούν εκ
πρώτης ένα ίσως μειωμένο ενδιαφέρον για άλλα οικονομικά μοντέλα (τα
Αυτούργια και κυρίως οι Εγκαταστάσεις σχετίζονται συχνά με διαδικασίες
171 Βλ. ενδεικτικά: Μερτζιμέκης.
[244]
επεξεργασίας και μεταποίησης των αγροτικών προϊόντων, προάγοντας την
οικονομία στο δευτερογενή και, ενδεχομένως, τριτογενή τομέα)· ομοίως και οι
Αστικές κτήσεις (μη θρησκευτικού χαρακτήρα). Ωστόσο αυτό ισχύει μόνο από
άποψη απόλυτων αριθμών και όχι ποσοστών, όπως θα φανεί παρακάτω.
Η κατανομή των κτήσεων στο γεωγραφικό χώρο με ΄βάση τους κύριους τύπους,
αποδίδεται οπτικά και στους Χάρτες 00.08-00.14.
- Πίνακας 00.26 (πίνακας και μπάρες): Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων ανά
χρονική τομή
Αποδίδονται οι παραπάνω τύποι στη χρονική τους εξέλιξη. Κατ’ αρχάς,
παρατηρούμε ότι οι περισσότεροι τύποι (πλην Αστικών κτήσεων, Εγκαταστάσεων
και Άλλων)εκπροσωπούνται ήδη από την αρχή της περιόδου, σημειώνοντας
γενικώς σταδιακή αύξηση.Στην εξέλιξη αυτή παρατηρούμε το εξής μοτίβο:
Διπλασιασμός από το 10ο στον 11ο αιώνα, μικρότερη (κατά το ήμισυ) αύξηση κατά
το 12ο, διαδοχικοί διπλασιασμοί κατά το 13ο και 14ο και μικρότερη αύξηση κατά το
15ο.
Αν προσπεράσουμε τους αριθμούς κατά την περίοδο μέχρι το 13ο αιώνα, και
σταθούμε στη μετάβαση από το 13ο στο 14ο, που θεωρείται το σημείο έξαρσης του
φαινομένου, αλλά και στην εξέλιξή του κατά τον επόμενο, παρατηρούμε τα εξής:
Πρώτον, η κορύφωση του φαινομένου, τόσο σε επιμέρους τύπους όσο και σε
σύνολα αριθμών είναι εντυπωσιακή,, αν και για συγκεκριμένους τύπους
(Μονύδρια/Ναοί, Γαίες, Χωριά) η έντονη αυξητική τάση έχει ήδη ξεκινήσει από το
13ο αιώνα. Εξετάζοντας προσεκτικότερα την έξαρση, διαπιστώνουμε ότι στους
«αναμενόμενους» τύπους (Μονύδρια/Ναοί, Χωριά, Γαίες, Συνδυασμοί χρήσεων) η
αριθμητική αύξηση είναι μεν σημαντική, ωστόσο από ποσοστιαία άποψη κινείται
μεταξύ διπλασιασμού και τριπλασιασμού (με τα Μονύδρια/Ναούςνα έχουν τα
πρωτεία: από 89 σε 273 κτήσεις). Τα ποσοστά όμως είναι πολύ μεγαλύτερα (αν και
οι τελικοί αριθμοί μικροί, γι’ αυτό και λανθάνουν της προσοχής) σε άλλους τύπους,
όπως: Αστικές κτήσεις (από 3 αυξάνουν σε 20), Αυτούργια (από 2 σε 11),
Εγκαταστάσεις (από 5 σε 32). Σε συνέχεια αυτής της παρατήρησης, είναι
[245]
ενδιαφέρον ότι, κατά το 15ο αιώνα, ενώ παρατηρείται ανακοπή του ρυθμού
αύξησης ή και οριακή ύφεση σε κάποιους από τους «αναμενόμενους» τύπους (με
εξαίρεση τα Χωριά, των οποίων η αύξηση οφείλεται στη συγκεκριμένη ιστορική
συγκυρία των σερβικών δωρεών), στους άλλους τύπους η ποσοστιαία αύξηση
είναι αξιόλογη (Αστικές κτήσεις: από 20 σε 32, Εγκαταστάσεις: από 32 σε 40). Η
«υπόγεια» αυτή αυξητική τάση των «μη αναμενόμενων» τύπων, ενδεχομένως
υποδηλώνει μια κάποια αλλαγή στις γενικότερες οικονομικές αντιλήψεις, στο
τέλος πλέον της περιόδου μελέτης.
- Πίνακας 00.27 (πίνακας): Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων ανά μείζονα
περιοχή
Αποδίδονται σε πίνακα διασταύρωσης στοιχείων, οι κύριοι τύποι κτήσεων
κατανεμημένοι ανά μείζονα περιοχή. Ως προς τα σχετικά σύνολα για κάθε άξονα,
έγινε ήδη λόγος παραπάνω. Πριν καν εξεταστούν οι αριθμητικές κατανομές, είναι
έκδηλη οπτικά η διασπορά του τύπου Μονύδρια/Ναοί. Από το σύνολο των
μειζόνων περιοχών, μόνο στη Βλαχία δεν καταγράφεται, αν και αυτό μπορεί να
οφείλεται απλώς σε έλλειψη στοιχείων και όχι σε πραγματική απουσία του τύπου.
Είναι δηλαδή ο μόνος τύπος που έχει σχεδόν πλήρη εκπροσώπηση στο σύνολο των
περιοχών κτήσεων.
Παραβλέποντας τους αριθμούς καθαυτούς και εξετάζοντας μόνο την
εκπροσώπηση των τύπων στις διάφορες περιοχές, παρατηρούμε ότι, πέραν των
υπόλοιπων πολυπληθέστερων τύπων (Γαίες, Συνδυασμοί χρήσεων, Χωριά), των
οποίων οι ποσότητες επιτρέπουν και μια αρκετά καλή διασπορά στο χώρο, και ο
τύπος Εγκαταστάσεις έχει εξίσου καλή κατανομή. Αναλυτικά: Γαίες: 163 κτήσεις σε
18 περιοχές· Συνδυασμοί χρήσεων: 152 κτήσεις σε 7 περιοχές· Χωριά: 197 κτήσεις
σε 16 περιοχές· Εγκαταστάσεις: 40 κτήσεις σε 13 περιοχές. Σχετικά καλή κατανομή
έχουν και οι Αστικές κτήσεις, όπου οι μόλις 36 κτήσεις κατανέμονται σε 11
περιοχές. Οι υπόλοιποι τρεις τύποι (Αδιάγνωστα, Αυτούργια, Άλλα) δεν
εμφανίζουν αξιόλογα αποτελέσματα.
[246]
Αντίστοιχα, μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τις κατανομές με βάση την κάθε
μείζονα περιοχή. Εστιάζοντας στις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις, επιβεβαιώνουμε
ξανά τα περί «τυπικού» ζωτικού χώρου του Άθω, καθώς οι κυρίαρχοι τύποι
συγκεντρώνονται στις συγκεκριμένες περιοχές που οριοθετούν αυτό το χώρο.
Συγκεκριμένα, τα Μονύδρια/Ναοί, οι Γαίες και οι Συνδυασμοί χρήσεων,
συγκεντρώνονται κυρίως στις περιοχές: Δυτική Χαλκιδική, Λήμνος, Περίχωρα Άθω,
Σιθωνία, Στρυμόνας. Στις περιοχές αυτές συγκεντρώνονται συνδυαστικά και οι
τρεις παραπάνω τύποι σε μεγάλους αριθμούς. Πέραν αυτών, ενδιαφέρουσες
συγκεντρώσεις χωριστά σε διάφορους τύπους εμφανίζονται και σε άλλες περιοχές,
όπως π.χ. πολλά Μονύδρια/Ναοί (31) στη Θεσσαλονίκη, Χωριά στο Στρυμόνα και
τη Δυτική Χαλκιδική (πέραν των σερβικών εδαφών, όπως φάνηκε παραπάνω) κ.λπ.
Οι κατανομές στο συνδυασμό των δύο αξόνων προβάλλουν τελικά το βασικό
αθωνικό χώρο αλλά και το οικονομικό μοντέλο (βλ. παραπάνω).
Η κατανομή των κύριων τύπων κτήσεων στο γεωγραφικό χώρο αποδίδεται
οπτικά στο Χάρτη 00.02.
- Πίνακες 00.28 – 00.33 (πίνακες): Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων ανά
μείζονα περιοχή, για κάθε χρονική τομή χωριστά
Αποδίδονται οι κύριοι τύποι κτήσεων κατανεμημένοι σε καθεμία από τις
μείζονες περιοχές, όπως παραπάνω, αλλά σε χωριστό πίνακα για κάθε χρονική
τομή.
Επιγραμματικά, στεκόμαστε στα εξής:
o Πίνακας 00.28 (10ος αιώνας): Κυριαρχούν οι Συνδυασμοί χρήσεων και

οι Γαίες στα Περίχωρα του Άθω.
o Πίνακας 00.29 (11ος αιώνας): Ομοίως, ξεχωρίζουν οι Συνδυασμοί
χρήσεων και οι Γαίες στα Περίχωρα του Άθω, καθώς και οι Συνδυασμοί
χρήσεων στη Δυτική Χαλκιδική.
o Πίνακας 00.30 (12ος αιώνας): Ξεχωρίζουν (ωστόσο σε στασιμότητα) οι
Συνδυασμοί χρήσεων και οι Γαίες στα Περίχωρα του Άθω, ενώ
[247]
αυξάνουν οι Συνδυασμοί χρήσεων στη Δυτική Χαλκιδική και
εμφανίζονται μαζικά Χωριά στη Σερβία.
o Πίνακας 00.31 (13ος αιώνας): Εξακολουθούν τα παραπάνω, ενώ
εισάγονται δυναμικά νέες περιοχές: η Θεσσαλονίκη και ο Στρυμόνας με
πολλά Μονύδρια/Ναούς·, τα οποία αυξάνουν αισθητά και στα
Περίχωρα του Άθω.
o Πίνακας 00.32 (14ος αιώνας): Μεγάλη έξαρση στα Μονύδρια/Ναούς·,
που πλέον εκπροσωπούνται με σημαντικούς αριθμούς σε κάθε σχεδόν
περιοχή (πλην της Βλαχίας). Σημαντική αύξηση του Συνδυασμού
χρήσεων σε Λήμνο, Σιθωνία και Ανατολική Χαλκιδική, και κατακόρυφη
αύξηση των Χωριών τόσο στα σερβικά εδάφη όσο και σε περιοχές όπως
ο Στρυμόνας.
o Πίνακας 00.33 (15ος αιώνας): Ανάλογη περίπου είναι η εικόνα κατά το
15ο αιώνα, με μικρές διαφορές: Στις ίδιες σχεδόν περιοχές,
παρατηρείται γενική μικρή μείωση στα Μονύδρια/Ναούς, μικρή
αύξηση στις Γαίες και στους Συνδυασμούς χρήσεων, και σημαντικότερη
αύξηση στα Χωριά (Σερβία).
- Πίνακας 00.34 (καμπύλες): Καμπύλες εξέλιξης κύριων τύπων κτήσεων στις

χρονικές τομές
Αποδίδεται η χρονική εξέλιξη των κτήσεων κάθε τύπου χωριστά. Με εξαίρεση
τους συμπληρωματικούς τύπους (Αδιάγνωστα και Άλλα) που καταγράφονται για
στατιστικούς κυρίως λόγους, οι υπόλοιποι επτά τύποι διακρίνονται σε δύο ομάδες.
Και οι δύο -με εξαίρεση τον τύπο Μονύδρια/Ναοί που καταγράφει μικρή ύφεση
κατά το 15ο αιώνα, και τις Αστικές κτήσεις που έχουν μια μικρή διακύμανση μεταξύ
11ου και 13ου- όλοι οι τύποι σημειώνουν σταθερά αυξητική πορεία σε όλη την
περίοδο μελέτης. Η διαφοροποίηση των δύο ομάδων έγκειται στο ρυθμό ανόδου.
Συγκεκριμένα: η πρώτη ομάδα (Συνδυασμοί χρήσεων και Χωριά) σημειώνει
ιδιαίτερα ομαλή αύξηση από την αρχή, με μια σχετικά ευδιάκριτη ένταση μεταξύ
[248]
13ου και 14ου αιώνα. Η δεύτερη ομάδα, σημειώνει έντονη κορύφωση είτε από το
13ο(Μονύδρια/Ναοί, Γαίες) είτε από το 14ο αιώνα (Αυτούργια, Αστικές κτήσεις,
Εγκαταστάσεις).
Προσπερνώντας τη γενική φάση έξαρσης του 14ου αιώνα, έχει ενδιαφέρον να
σταθεί κανείς στη μεταβατική περίοδο του 15ου. Είναι καταρχάς σημαντικό να
επισημανθεί ότι όλοι σχεδόν οι τύποι, στην ιδιάζουσα αυτή χρονική συγκυρία
σημειώνουν αυξητική πορεία. Εξετάζοντας δε το ρυθμό αύξησης στον κάθε τύπο
χωριστά, παρατηρούμε ότι οι τρεις «παραδοσιακοί» τύποι (Μονύδρια/Ναοί, Γαίες,
Συνδυασμοί χρήσεων) μειώνουν αισθητά την ένταση της καμπύλης. Αντίθετα, οι
«μη αναμενόμενοι» (όπως χαρακτηρίστηκαν σε προηγούμενο σημείο) τύποι
(Αυτούργια, Αστικές κτήσεις και Εγκαταστάσεις), παρότι με μικρότερη επίσης
ένταση από το 14ο αιώνα, μένουν σε ψηλό ρυθμό ανάπτυξης. Όπως επισημάνθηκε
νωρίτερα, το γεγονός αυτό πιθανότατα σχετίζεται με την αρχή μιας κάποιας
διαφοροποίησης των οικονομικών μοντέλων.
Γ. Ποιοτικές
Ποιοτική κατανομή των κτήσεων, όπου αποδίδονται ποσοτικά σε γραφήματα

(πίτες) οι κτήσεις με βάση την κατηγορία μεγέθους τους.
- Πίνακας 35: Τάξεις μεγέθους των αθωνικών κτήσεων

Στο σύνολο των ποσοτικών δεδομένων για όλες τις αθωνικές κτήσεις,
παρατηρείται ιδιαίτερα μεγάλο ποσοστό αδιάγνωστου μεγέθους. Κάτι λιγότερο
από τις μισές κτήσεις (412 από 903) ανήκουν α’ αυτή την κατηγορία, ενώ οι
υπόλοιπες κατανέμονται ως εξής:
κάτω των 100 μοδίων: 65 κτήσεις
μεταξύ 100 και 500 μοδίων: 76 κτήσεις
μεταξύ 500 και 2.000 μοδίων: 85 κτήσεις
άνω των 2.000 μοδίων: 265 κτήσεις
[249]
Με δεδομένο το μεγάλο αριθμό Χωριών (194), είναι αναμενόμενες παρόμοιες
συγκεντρώσεις στη μέγιστη κατηγορία, αν και ο αριθμός των κτήσεων αυτών δεν
περιλαμβάνει και επιπλέον 71 κτήσεις άλλων τύπων. Γενικώς, με εξαίρεση την
ειδική κατηγορία των Χωριών, οι κατηγορίες βάσει μεγέθους εκπροσωπούνται
αρκετά ισορροπημένα.
Στη χρονική τους εξέλιξη, οι κατανομές των κτήσεων δίνουν μια διαφορετική
εικόνα, ιδίως κατά την πρώτη περίοδο όπου δεν έχουν ακόμη συντελεστεί οι
μαζικές δωρεές χωριών στα σερβικά εδάφη. Μέχρι και το 12ο αιώνα, η
τεκμηριωμένη αριθμητική υπεροχή των κτήσεων της μέγιστης κατηγορίας
μεγέθους σχετίζεται με όντως μεγάλες κτήσεις, οι οποίες κατά κανόνα αποτελούν
προϊόν παραχώρησης. Κατά τους τρεις πρώτους αιώνες, παρατηρείται μεν μια
ομαλή αυξητική πορεία, με τις μεγάλες κτήσεις ωστόσο σε επίπεδο διπλάσιο των
υπολοίπων. Παρόμοια θα είναι η εικόνα κατά το 13ο αιώνα, με τη διαφορά ότι η
διαφορά των μεγάλων κτήσεων από τις υπόλοιπες μεγαλώνει, και προφανώς
οφείλεται, ώς ένα βαθμό, στις πρώτες μαζικές δωρεές χωριών.
Στην έξαρση του 14ου αιώνα, παρατηρείται γενικός διπλασιασμός σε κάθε
κατηγορία, ενώ τριπλασιάζονται οι κτήσεις αδιάγνωστου μεγέθους. Ανάλογη θα
είναι η εικόνα και κατά τον τελευταίο αιώνα, το 15ο, με τη μεγάλη κατηγορία και
τα Αδιάγνωστα να αυξάνουν λίγο ακόμη.
Με δεδομένο το μεγάλο αριθμό Αδιάγνωστων κτήσεων, τα συνολικά
στατιστικά δίνουν μια σαφή αλλά όχι ολοκληρωμένη εικόνα ως προς τα μεγέθη.
Ωστόσο, ακόμη και αν δεχτούμε ότι το μεγαλύτερο μέρος των Αδιάγνωστων ανήκει
στις μικρότερες κατηγορίες, είναι σχεδόν βέβαιο ότι η πραγματική τελική
κατανομή θα εξισορροπηθεί και πάλι ως προς την παρούσα εικόνα, αφού και πάλι
ο αριθμός των Χωριών αναμένεται να αυξηθεί, μετά τη δημοσίευση του αρχείου
της Μονής Χιλανδαρίου για το 14ο και 15ο αιώνα, εποχή κατά την οποία
γνωρίζουμε εμμέσως ότι έλαβαν χώρα δωρεές χωριών σε σερβικά εδάφη, κατά το
πρότυπο άλλων μονών.
Γενικώς, παρατηρείται ότι, χωρίς να υποτιμάται η μικρή κτήση, οι
συγκεντρώσεις δείχνουν μια έμφαση στις κτήσεις της μέγιστης κατηγορίας αλλά
[250]
και της αμέσως επόμενης, καθώς δύο αυτές μαζί, σχεδόν ισορροπούν έναντι των
Αδιάγνωστων (350 προς 412). Κατά κανόνα, κτήσεις τέτοιων μεγεθών δεν
αποτελούν προϊόν αγοράς αλλά παραχώρησης – δωρεάς. Από την άλλη, αν
εξαιρεθεί η ειδική κατηγορία των Χωριών, τα μεγέθη δεν αποκλίνουν ιδιαίτερα,
δίνοντας αρκετά αρμονικές κατανομές.
Η κατανομή των κατηγοριών μεγέθους των κτήσεων στο γεωγραφικό χώρο
αποδίδεται οπτικά ως εξής: Συνολικά στο Χάρτη 00.03 και αναλυτικά ανά
κατηγορία μεγέθους, στους Χάρτες 00.15-00.19.
[251]
2.γ: Ανακεφαλαίωση
Η καταγραφή των αθωνικών κτήσεων, βάσει της μεθοδολογίας που συγκροτήθηκε και
τελικά υιοθετήθηκε, απέδωσε 903 μονάδες για το σύνολο των μονών. Όπως
επισημάνθηκε σε αρκετά σημεία, τα ποσοτικά δεδομένα πιθανότατα θα
τροποποιηθούν όταν εκδοθεί το σύνολο των βυζαντινών εγγράφων των Μονών
Βατοπεδίου και Χιλανδαρίου. Ωστόσο, θεωρούμε πως, τηρουμένων των αναλογιών, οι
σχέσεις και οι κατανομές δεν πρόκειται να αλλάξουν δραματικά.
Η οργάνωση των δεδομένων και η εξαγωγή των θεματικών στατιστικών
πραγματοποιήθηκε βάσει της παραπάνω μεθοδολογίας, η οποία με τη σειρά της
κινείται στους βασικούς άξονες της ιστορικο-γεωγραφικής προσέγγισης και ανάλυσης,
δηλαδή το χώρο και το χρόνο, συνεπικουρούμενους από την κατάταξη σε είδος και
ποιότητα. Τα τελευταία, όπως περιγράφηκαν στην Τεχνική Καταγραφής, αποδίδουν το
μεν πρώτο τον κύριο τύπο (και άρα λειτουργία) της κάθε κτήσης, ενώ το δεύτερο την
τάξη μεγέθους βάσει έκτασης.
Θα πρέπει να επισημανθεί ότι συμπληρωματικά στοιχεία των πηγών για τις κτήσεις
αυτές, ασφαλώς καταγράφηκαν (και μάλιστα σε χωριστά πεδία, όπου αυτό ήταν
δυνατό), αν και δε στάθηκαν ικανά να στηρίξουν χωριστές κατηγοριοποιήσεις.
Αναφερόμαστε σε στοιχεία όπως: ειδικοί τύποι κτήσεων, προέλευση κτήσεων,
προέλευση δωρητών κ.λπ., τα οποία εκτίθενται ενδεικτικά σε συγκεκριμένες
ενότητες.172 Οι κατηγοριοποιήσεις αυτές αποδίδονται ως αφορμή για μελλοντική
περαιτέρω ανάλυση των δεδομένων, ιδίως σε συνδυασμό με παράλληλες και κυρίως
μεταγενέστερες πηγές.
Συγκριτική θεώρηση του φαινομένου σε επίπεδο μονών, αποδίδεται με αρκετές
από το σύνολο των παρακάτω οπτικοποιήσεων (κατά βάση: αρ. 2, 4, 10-24), ενώ
αναλυτική παρουσίαση των δεδομένων κάθε μονής χωριστά γίνεται στον Τόμο Γ.
172 Οι ειδικοί τύποι κτήσεων, νοούμενοι ως περαιτέρω ανάλυση των κύριων τύπων, όπου
διατίθενται οι σχετικές πληροφορίες, αποδίδονται ενδεικτικά στο Παράρτημα ΙΙ (Ειδικοί
Κατάλογοι), αρ. 03. Όσον αφορά δε τις άλλες κατηγοριοποιήσεις, αυτές αποδίδονται ενδεικτικά
σε πίνακες της Γεωγραφικής Ανάλυσης της Μονής Αγ. Παύλου (Πίνακες 14.13 και 14.14), όπου
και σχολιάζονται.
[252]
Ως προς τη χρονική παράμετρο, οι αθωνικές κτήσεις ξεκινούν ήδη από την πρώτη
περίοδο της Αθωνικής Πολιτείας, και μάλιστα πριν το πρώτο επίσημο Καταστατικό της
(βλ. Ενότητες Γεωγραφικής Ανάλυσης Μονών Μ. Λαύρας και Ξηροποτάμου, καθώς
επίσης και Παράρτημα ΙΙ, Κατάλογος 02). Το 10ο αιώνα, παρόλο που τα στοιχεία
τεκμηριώνουν την ύπαρξη και λειτουργία αρκετών ήδη μονών, θα είναι μόνο τρεις
εκείνες που θα ξεπεράσουν τα σύνορα της επικράτειας, αποκτώντας κτήσεις εκτός
αυτής: Μεγίστη Λαύρα, Ιβήρων και Ξηροποτάμου. Ο αρχικός αριθμός των 57
τεκμηριωμένων κτήσεων θα διπλασιαστεί τον επόμενο αιώνα (110), μοιρασμένος
ωστόσο σε 8 μονές. Στους επόμενους δύο αιώνες, αν και ο αριθμός των μονών που
συμμετέχουν θα παραμείνει σχεδόν ο ίδιος, οι κτήσεις θα τριπλασιαστούν, φτάνοντας
τις 306 το 13ο. Η έξαρση του φαινομένου, γενικώς και ειδικώς ανά μονή, τοποθετείται
στο 14ο αιώνα, όπου οι κτήσεις υπερδιπλασιάζονται (783), με όλες τις αθωνικές μονές
να εκπροσωπούνται πλέον. Τέλος, ο 15ος αιώνας, στους συνολικούς αριθμούς
σημειώνει επίσης μια κάποια αύξηση, αν και κατά κανόνα, σε ειδικό επίπεδο,
θεωρείται μάλλον περίοδος στασιμότητας ή και οριακής ύφεσης. Ο λόγος αυτής της
διπλής όψης είναι ότι ορισμένες μονές είχαν την τύχη να ευεργετηθούν ιδιαίτερα από
την πολιτική συγκυρία της εποχής και, αξιοποιώντας τα ερείσματά τους κυρίως στη
σερβική αριστοκρατία, να προικοδοτηθούν με ένα σημαντικό αριθμό κτήσεων στη
σερβική επικράτεια, ανεβάζοντας έτσι το συνολικό μέσον όρο, όταν οι επιμέρους
αριθμοί σε άλλες μονές σημειώνουν μείωση.
Από άποψη γεωγραφική, όπως αυτή αποτυπώνεται στα δεδομένα καταγραφής,
έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η επέκταση του ζωτικού χώρου του Άθω στη χρονική της
εξέλιξη. Ήδη από το 10ο αιώνα οριοθετείται αυτό που θα ονομάσουμε «τυπικό» ζωτικό
αθωνικό χώρο. Πρόκειται για μια ζώνη αποτελούμενη από ένα σύνολο διακριτών
περιοχών σχετικά υψηλής παραγωγικότητας και στην άμεση εμβέλεια του Άθω: η
περίμετρος της Χαλκιδικής δυτικά ώς τη Θεσσαλονίκη και ανατολικά ώς την κοιλάδα
του Στρυμόνα, με ακραία σημεία προς νότο τη Λήμνο και τις Σποράδες. Από κει κι
έπειτα, η περιοχή αυτή θα διευρύνεται σε «κύκλους», οι οποίοι θα τείνουν ενίοτε προς
τη μία ή την άλλη κατεύθυνση, ανάλογα με τη εκάστοτε συγκυρία. Σημαντικό κεφάλαιο
[253]
στη γεωγραφική επέκταση του ζωτικού χώρου αποτελούν οι δωρεές στη Σερβία, ιδίως
κατά το 14ο και 15ο αιώνα, με τις οποίες ο χάρτης κτήσεων αλλάζει ριζικά προς τα
βορειοδυτικά. Κατά τα άλλα, αν εξαιρεθεί αυτή η περιοχή, ο χώρος των αθωνικών
κτήσεων μοιάζει απλώς να δοκιμάζει τα όριά του, βαθμηδόν, σε ένα εύρος από την
Κεντρική Μακεδονία μέχρι την Προποντίδα και την Κωνσταντινούπολη. Εξαίρεση
αποτελεί μία πρώιμη κτήση στα εδάφη της Βλαχίας, προπομπός των μεταγενέστερων
κτήσεων των αθωνικών καθιδρυμάτων, ιδίως μετά τις μεταρρυθμίσεις του Σελήμ Β
(1568/69).
Ως προς τους κύριους τύπους, παρατηρείται μια σαφής αριθμητική υπεροχή των
«παραδοσιακότερων» απ’ αυτούς (Μονύδρια/Ναοί, Γαίες, Συνδυασμοί χρήσεων αλλά
και Χωριά), έναντι των υπολοίπων (Αστικές κτήσεις, Αυτούργια. Εγκαταστάσεις). Μια
υπεροχή η οποία ξεπερνά κατά πολύ τη λογική αναλογία: (π.χ. δεν είναι λογικό να
αντιστοιχεί ένας μύλος για κάθε καλλιεργήσιμη έκταση). Ωστόσο, με μια
προσεκτικότερη ματιά, αναδεικνύεται μια «υπόγεια» δυναμική της δεύτερης ομάδας
τύπων, ιδίως κατά το τέλος της περιόδου μελέτης, εκφρασμένη όχι τόσο σε απόλυτους
αριθμούς όσο σε ποσοστά, η οποία υποδηλώνει πιθανότατα μια τάση ανανέωσης των
οικονομικών μοντέλων (βλ. Συζήτηση).
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, (αν και με τις μισές εξ αυτών
χαρακτηρισμένες ως Αδιάγνωστες) υπερτερεί με διαφορά η πολύ μεγάλη γαιοκτησία,
με αριθμούς στους οποίους σημαντικό ρόλο παίζουν ασφαλώς οι μαζικές δωρεές
χωριών στα σερβικά εδάφη. Ακόμη όμως και χωρίς αυτά, οι δύο μεγαλύτερες
κατηγορίες συγκεντρώνουν τους μεγαλύτερους αριθμούς κτήσεων.
Ανακεφαλαιώνοντας, στο σύνολο της χωροχρονικής και ποιοτικής αποτίμησης των
δεδομένων των αθωνικών κτήσεων, φαίνεται να ισχύει η γενική παρατήρηση ότι, μετά
την αρχική «οριοθέτηση» του «τυπικού» ζωτικού χώρου του Άθω, υπάρχει μια
σταθερή εξέλιξη με θετικό πάντα πρόσημο, αξιοποιώντας τα κατάλληλα στοιχεία της
εκάστοτε ιστορικής συγκυρίας (διατήρηση κτήσεων σε περιόδους κρίσης, επέκταση
στη Σερβία μεσούσης της οθωμανικής προέλασης, νέες κτήσεις στην ελεύθερη Λήμνο
του 15ου αιώνα κ.λπ.). Τα είδη των κτήσεων φαίνεται να απηχούν τις ισχύουσες
οικονομικές αντιλήψεις, με έμφαση στον πρωτογενή τομέα, ενώ στη μεταβατική
[254]
περίοδο του 15ου αι. αρχίζουν να διαφαίνονται κάποιες αλλαγές. Σημαντικό στοιχείο
είναι ασφαλώς και τα Μονύδρια/Ναοί που δημιουργούν λειτουργικούς πυρήνες,
δίνοντας έτσι προϋποθέσεις για περαιτέρω μελλοντική εξέλιξη. Συναφή με τα είδη των
κτήσεων είναι, ως ένα βαθμό, και τα μεγέθη τους, τα οποία θα μπορούσαν να
οδηγήσουν σε μια περαιτέρω τυποποίηση ως προ τις χρήσεις. Ενδεικτικά: οι μεγάλες
κτήσεις, αν είναι χωριά -ιδίως απομακρυσμένα- συνεισφέρουν κυρίως σε χρήμα, ενώ
αν είναι καλλιεργήσιμες γαίες, συμβάλλουν στην τροφοδοσία των μονών και σε
ανταλλαγή-πώληση του πλεονάσματος. Οι μικρές κτήσεις, από την άλλη,
επικεντρωμένες κατά κανόνα σε άλλου είδους καλλιέργειες (αμπέλια, οπωρώνες,
ελαιώνες), αν μεν είναι εντός άμεσης εμβέλειας, τροφοδοτούν τις μονές, αν όχι, είτε
προχωρούν στο δευτερογενή τομέα (επεξεργασία - τυποποίηση) είτε διοχετεύονται
στις τοπικές αγορές, δημιουργώντας ερείσματα και δεσμούς με τις τοπικές κοινωνίες.
Κομβικά σημεία στη διαδρομή φαίνεται να είναι αφενός ο 10ος αιώνας, όπου τίθενται
τα θεμέλια του φαινομένου από άποψη όχι μόνο θεσμική αλλά και χωρική, καθώς και
οι δύο τελευταίοι: ο 14ος με τη μεγάλη έξαρση των κτήσεων, ποσοτικά και ποιοτικά,
και ο 15ος που φαίνεται να κυοφορεί τις αλλαγές οι οποίες θα δρομολογηθούν
ουσιαστικά μετά τα μέσα του 16ου, ωθημένες από το νέο ιστορικό και θεσμικό πλαίσιο·
αλλαγές οι οποίες, με τη σειρά τους, μεταβάλλουν δραστικά τις κατανομές και το
χάρτη του φαινομένου.
[255]
[256]
2.δ: Πίνακες και Χάρτες Κατανομών
[257]
[258]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.02: Σύνολα αθωνικών κτήσεων ανά μονή
Μεγίστη Λαύρα 176

Βατοπεδίου 100 ΣΥΝΟΛΟ&ΚΤΗΣΕΩΝ&ανά&ΜΟΝΗ&
Ιβήρων 88
Χιλανδαρίου 61
Διονυσίου 12 Μεγίστη$Λαύρα$ 176$
Κουτλουµουσίου 22
Παντοκράτορος 17 Βατοπεδίου$ 100$
Ξηροποτάµου 29
Ιβήρων$ 88$
Ζωγράφου 35
Δοχειαρίου 23 Χιλανδαρίου$ 61$
Καρακάλλου 29
Φιλοθέου 42 Διονυσίου$ 12$
Σιµωνόπετρα 8
Αγίου Παύλου 26 Κουτλουμουσίου$ 22$
Ξενοφώντος 57
Οσίου Γρηγορίου 10 Παντοκράτορος$ 17$
Εσφιγµένου 26
Ξηροποτάμου$ 29$
Αγίου Παντελεήµονος 119
Κωνσταµονίτου 23 Ζωγράφου$ 35$
Δοχειαρίου$ 23$
Καρακάλλου$ 29$
Φιλοθέου$ 42$
Σιμωνόπετρα$ 8$
Αγίου$Παύλου$ 26$
Ξενοφώντος$ 57$
Οσίου$Γρηγορίου$ 10$
Εσφιγμένου$ 26$
Αγίου$Παντελεήμονος$ 119$
Κωνσταμονίτου$ 23$
[259]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.03: Κατανομή του συνόλου των κτήσεων των αθωνικών μονών ανά χρονική τομή
10ος 57
11ος 110
10ος,&57& 11ος,&110&
12ος 166
13ος 306
14ος 783
15ος 831
12ος,&166&
15ος,&831&
13ος,&306&
14ος,&783&
[260]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.04: Κατανομή των αθωνικών κτήσεων ανά μονή και χρονική τομή
ΑΘΩΝΙΚΕΣ ΚΤΗΣΕΙΣ: ΚΤΗΣΕΙΣ ανά ΜΟΝΗ και ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος
Μεγίστη Λαύρα 16 24 36 85 162 165

Βατοπεδίου 8 10 18 96 85
Ιβήρων 40 52 57 63 84 56
Χιλανδαρίου 22 49 61 61
Διονυσίου 7 12
Κουτλουµουσίου 8 22
Παντοκράτορος 14 17
Ξηροποτάµου 1 2 3 17 28 29
Ζωγράφου 1 14 31 35
Δοχειαρίου 3 5 9 22 20
Καρακάλλου 9 28 29
Φιλοθέου 39 35
Σιµωνόπετρα 6 8
Αγίου Παύλου 6 26
Ξενοφώντος 16 15 24 55 55
Οσίου Γρηγορίου 3 10
Εσφιγµένου 3 12 15 25 24
Αγίου Παντελεήµονος 2 2 3 96 119
Κωνσταµονίτου 12 23
57 110 163 306 783 831
[261]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.05: Κατανομή του συνόλου των κτήσεων των αθωνικών μονών ανά μείζονα περιοχή
[262]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.06: Κατανομή του συνόλου των κτήσεων των αθωνικών μονών ανά μείζονα περιοχή
ΣΥΝΟΛΟ ΚΤΗΣΕΩΝ ανά ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ

Crna Reka 20
Στρυμόνας 137
Στρούμιτζα 43
Σποράδες 5
Σκόπια 11
Σιθωνία 64
Σερβία 101
Προποντίδα 3
Περίχωρα Άθω 68
Περιοχή Λιμνών 23
Παγγαίο - Σύμβολο 17
Μελένικο 16
Λήμνος 66
Κωνσταντνούπολη 10
Κεντρική Χαλκιδική 35
Κεντρική Μακεδονία 25
Κασσάνδρα 36
Ίμβρος 3
Θράκη 8
Θεσσαλονίκη 63
Θάσος 13
Εύβοια 1
Δυτική Χαλκιδική 77
Βλαχία 1
Ανατολική Χαλκιδική 38
Ανατολική Μακεδονία 9
Ανατολική Θράκη 10
[263]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.07: Κατανομή του συνόλου των κτήσεων των αθωνικών μονών ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
[264]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.08:Κατανομή του συνόλου των κτήσεων των αθωνικών μονών ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΑΘΩΝΙΚΕΣ ΚΤΗΣΕΙΣ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Ανατολική Θράκη 1 2 1 7 8
Ανατολική Μακεδονία 9 9
Ανατολική Χαλκιδική 9 11 12 24 35 38
Βλαχία 1 1
Δυτική Χαλκιδική 8 14 24 39 74 72
Εύβοια 1
Θάσος 1 10 13
Θεσσαλονίκη 2 7 11 30 55 51
Θράκη 2 2 2 8 3
Ίμβρος 3 3
Κασσάνδρα 9 16 16 22 31 35
Κεντρική Μακεδονία 4 6 25 24
Κεντρική Χαλκιδική 4 6 6 16 33 32
Κωνσταντνούπολη 1 1 1 8 7
Λήμνος 1 1 2 7 60 66
Μελένικο 16 14
Παγγαίο - Σύμβολο 3 3 8 15 14
Περιοχή Λιμνών 3 7 9 18 22
Περίχωρα Άθω 18 25 29 45 60 64
Προποντίδα 3 3
Σερβία 22 35 59 101
Σιθωνία 2 10 9 22 52 63
Σκόπια 4 11 11
Σποράδες 2 3 3 4 5 4
Στρούμιτζα 2 3 43 33
Στρυμόνας 2 7 11 27 122 119
Crna Reka 20 20
57 110 166 306 783 831
[265]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.09.1: Καμπύλες εξέλιξης των αθωνικών κτήσεων
στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική Θράκη Εύβοια

Ανατολική Θράκη Εύβοια
8
1
7
2
1 1
0 0 0 0 0 0
10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος 10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος
Ανατολική Μακεδονία Θάσος

Ανατολική Μακεδονία Θάσος
9 9 13
10
1
0 0 0 0 0 0 0
Ανατολική Χαλκιδική Θεσσαλονίκη

Ανατολική Χαλκιδική Θεσσαλονίκη
38
55
35 51
24
30
11 12
9
11
7
2
Βλαχία Θράκη
Βλαχία Θράκη
8
1 1
3
2 2 2
0 0 0 0 0
Δυτική Χαλκιδική Ίμβρος

Δυτική Χαλκιδική Ίμβρος
74 72
3 3
39
24
14
8
0 0 0 0
[266]
Κασσάνδρα Μελένικο
Κασσάνδρα Μελένικο
35 16
31 14
22
16 16
0 0 0 0
Κεντρική Μακεδονία Παγγαίο - Σύμβολο

Κεντρική Μακεδονία Παγγαίο - Σύμβολο
15
14
25 24
6 3 3
4
0 0 0
Κεντρική Χαλκιδική Περιοχή Λιμνών

Κεντρική Χαλκιδική Περιοχή Λιμνών
33 32 22
18
16
9
7
6 6
4 3
0
Κωνσταντνούπολη Περίχωρα Άθω

Κωνσταντνούπολη Περίχωρα Άθω
8 64
60
7
45
29
25
18
1 1 1
0
Λήμνος Προποντίδα
Λήμνος Προποντίδα
66
60 3 3
7
1 1 2 0 0 0 0
[267]
Σερβία' Σποράδες'
Σερβία" Σποράδες"
101" 5"
4" 4"
59" 3" 3"
35" 2"
22"
0" 0"
10ος" 11ος" 12ος" 13ος" 14ος" 15ος" 10ος" 11ος" 12ος" 13ος" 14ος" 15ος"
Σιθωνία' Στρούμιτζα'
Σιθωνία" Στρούμιτζα"
63" 43"
52"
33"
22"
10" 9"
2" 2" 3"
0" 0"
Σκόπια' Στρυμόνας'
Σκόπια" Στρυμόνας"
11" 11"
122" 119"
4"
27"
7" 11"
0" 0" 0" 2"
Crna'Reka'
Crna"Reka"
20" 20"
0" 0" 0" 0"

10ος" 11ος" 12ος" 13ος" 14ος" 15ος"
[268]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.10: Κατανομή των αθωνικών κτήσεων ανά μονή και μείζονα περιοχή
[269]
[270]
[271]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.11: Κατανομή των αθωνικών κτήσεων
ανά μονή και χρονική τομή: Ανατολική Θράκη – Ανατολική Μακεδονία
Μεγίστη Λαύρα 1 2 1 4 4
Βατοπεδίου 3 4
Ιβήρων
Χιλανδαρίου
Διονυσίου
Ανατολική Θράκη
Παντοκράτορος
Ξηροποτάμου
Ζωγράφου
Δοχειαρίου
Καρακάλλου
Φιλοθέου
Σιμωνόπετρα
Αγίου Παύλου
Ξενοφώντος
Οσίου Γρηγορίου
Εσφιγμένου
Αγίου Παντελεήμονος
Κωνσταμονίτου
1 2 1 7 8

Μεγίστη Λαύρα
Βατοπεδίου
Ιβήρων
Διονυσίου
Ανατολική Μακεδονία
Ζωγράφου
Καρακάλλου 6 6
Φιλοθέου
9 9
[272]
ανά μονή και χρονική τομή: Ανατολική Χαλκιδική - Βλαχία
Μεγίστη Λαύρα 5 5 5
Ιβήρων 9 11 11 11 11 11
Διονυσίου
Ανατολική Χαλκιδική
Ξηροποτάμου 5 9 10
Ζωγράφου 1 2 3
Δοχειαρίου 1 1
Φιλοθέου
Αγίου Παύλου 1
Εσφιγμένου 1 1 1 1
Αγίου Παντελεήμονος 1 2 2
Κωνσταμονίτου 2 2
9 11 12 24 35 38

Ιβήρων
Διονυσίου
Κουτλουμουσίου 1 1
Βλαχία
Ζωγράφου
Φιλοθέου
1 1
[273]
ανά μονή και χρονική τομή: Δυτική Χαλκιδική - Εύβοια
Μεγίστη Λαύρα 2 3 10 20 29 29
Ιβήρων 6 6 7 7 7 5
Χιλανδαρίου 1 1
Διονυσίου 1
Δυτική Χαλκιδική
Ζωγράφου 3 3
Δοχειαρίου 2 5 5 5
Φιλοθέου 2
Σιμωνόπετρα 1 1
Εσφιγμένου 1 1 1 3 3
Αγίου Παντελεήμονος 2 2
8 14 24 39 74 72

Μεγίστη Λαύρα 1
Ιβήρων
Διονυσίου
Εύβοια
Ζωγράφου
Φιλοθέου
1
[274]
ανά μονή και χρονική τομή: Θάσος - Θεσσαλονίκη
Μεγίστη Λαύρα 3 3
Ιβήρων
Διονυσίου
Θάσος
Ζωγράφου
1 10 13

Βατοπεδίου 2 10 9
Ιβήρων 2 4 8 10 10 4
Χιλανδαρίου 3 5 5
Θεσσαλονίκη
Ξενοφώντος 1 8 8
Κωνσταμονίτου 1
2 7 11 30 55 51
[275]
ανά μονή και χρονική τομή: Θράκη - Ίμβρος
Ιβήρων
Διονυσίου
Θράκη
Ζωγράφου
Φιλοθέου
2 2 2 8 3

Ιβήρων
Διονυσίου
Ίμβρος
Ζωγράφου
Φιλοθέου
3 3
[276]
ανά μονή και χρονική τομή: Κασσάνδρα–Κεντρική Μακεδονία
Ιβήρων 7 8 8 8 8 8
Κασσάνδρα
Ζωγράφου 1
Φιλοθέου
Σιμωνόπετρα 1
Εσφιγμένου 1 1
Αγίου Παντελεήμονος 2 2 2 2 2
9 16 16 22 31 35

Μεγίστη Λαύρα 4 4 13 13
Βατοπεδίου 2 7 6
Ιβήρων
Διονυσίου
Κεντρική Μακεδονία
Ζωγράφου
4 6 25 24
[277]
ανά μονή και χρονική τομή: Κεντρική Χαλκιδική - Κωνσταντινούπολη
Ιβήρων 2 2 2 2 2 2
Διονυσίου
Κεντρική Χαλκιδική
Παντοκράτορος 3 3 3
Φιλοθέου
Ξενοφώντος 2 2
4 6 6 16 33 32

Ιβήρων 1
Διονυσίου
Κωνσταντνούπολη
Ζωγράφου
Φιλοθέου
1 1 1 8 7
[278]
ανά μονή και χρονική τομή: Λήμνος–Μελένικο
Ιβήρων 1 1 1 1 1 1
Διονυσίου 7 8
Λήμνος
Ζωγράφου
Αγίου Παντελεήμονος 1
1 1 2 7 60 66

Ιβήρων 2
Διονυσίου
Μελένικο
16 14
[279]
ανά μονή και χρονική τομή: Περιοχή Λιμνών – Παγγαίο - Σύμβολο
Ιβήρων 2 2 3 3 2
Διονυσίου
Παγγαίο - Σύμβολο
Ζωγράφου
Φιλοθέου
Οσίου Γρηγορίου 2
3 3 8 15 14

Ιβήρων 1 1
Διονυσίου
Κουτλουμουσίου 3
Περιοχή Λιμνών
Ξηροποτάμου 1 1
3 7 9 21 25
[280]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.20: Κατανομή του συνόλου των αθωνικών κτήσεων
ανά μονή και χρονική τομή: Περίχωρα Άθω - Προποντίδα
Ιβήρων 10 12 12 12 11 11
Διονυσίου
Παντοκράτορος 1
Περίχωρα Άθω
Ξηροποτάμου 1 2 3 5 6 6
Ζωγράφου 1 4 7 7
Φιλοθέου
18 25 29 45 58 62

Ιβήρων
Διονυσίου
Προποντίδα
Ζωγράφου
Φιλοθέου
3 3
[281]
ανά μονή και χρονική τομή: Σιθωνία - Σερβία
Βατοπεδίου 1
Ιβήρων
Χιλανδαρίου 22 35 35 35
Διονυσίου
Σερβία
Ζωγράφου
Φιλοθέου
Κωνσταμονίτου 10
22 35 59 101

Ιβήρων 2 2 1 1 1 1
Παντοκράτορος 2
Σιθωνία
Καρακάλλου 1
Φιλοθέου
2 10 9 25 52 63
[282]
ανά μονή και χρονική τομή: Σκόπια - Σποράδες
Ιβήρων
Διονυσίου
Σκόπια
Ζωγράφου
Φιλοθέου
4 11 11

Ιβήρων
Διονυσίου
Σποράδες
Ζωγράφου
Φιλοθέου
2 3 3 4 5 4
[283]
ανά μονή και χρονική τομή: Στρούμιτζα - Στρυμόνας
Ιβήρων 2 3 13 3
Διονυσίου
Στρούμιτζα
Ζωγράφου
Φιλοθέου
2 3 43 33

Ιβήρων 1 3 3 5 14 7
Διονυσίου
Στρυμόνας
1 2 2
Δοχειαρίου 1
Εσφιγμένου 2 5 7 9 8
2 7 11 24 121 118
[284]
ανά μονή και χρονική τομή: CrnaReka
Ιβήρων
Διονυσίου
Crna Reka
Ζωγράφου
Φιλοθέου
20 20
[285]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.25: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων, συνολικά
Αδιάγνωστα 4
Αστικές κτήσεις 36 Αδιάγνωστα,,4,
Άλλα,,5, Αστικές,κτήσεις,,36,
Μονύδρια / Ναοί 290
Γαίες (γενικώς) 163
Αυτούργια 13
Εγκαταστάσεις 43
Συνδυασµοί χρήσεων 152
Χωριά 197 Χωριά,,197,
Άλλα 5
903
Μονύδρια,/,Ναοί,,290,
Συνδυασμοί,χρήσεων,,
152,
Γαίες,(γενικώς),,163,
Εγκαταστάσεις,,43,
Αυτούργια,,13,
[286]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.26: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων ανά χρονική τομή
ΑΘΩΝΙΚΕΣ ΚΤΗΣΕΙΣ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αδιάγνωστα 2 3 3 3 4 4
Αστικές κτήσεις 5 3 3 20 32
Μονύδρια / Ναοί 10 25 39 89 273 257
Γαίες (γενικώς) 12 24 26 61 138 141
Αυτούργια 1 1 1 2 11 12
Εγκαταστάσεις 2 3 5 32 40
Συνδυασµοί χρήσεων 31 41 56 76 136 146
Χωριά 1 9 35 67 164 194
Άλλα 5 5
57 110 166 306 783 831
ΚΥΡΙΟΙ'ΤΥΠΟΙ'ανά'ΧΡΟΝΙΚΗ'ΤΟΜΗ'
900+
800+
700+
600+
ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ'
500+
400+
300+
200+
100+
0+
Μονύδρια+/+ Συνδυασμοί+
Αδιάγνωστα+ Αστικές+κτήσεις+ Γαίες+(γενικώς)+ Αυτούργια+ Εγκαταστάσεις+ Χωριά+ Άλλα+
Ναοί+ χρήσεων+
[287]
10ος+ 2+ 10+ 12+ 1+ 31+ 1+ 57+
11ος+ 3+ 5+ 25+ 24+ 1+ 2+ 41+ 9+ 110+
12ος+ 3+ 3+ 39+ 26+ 1+ 3+ 56+ 35+ 166+
13ος+ 3+ 3+ 89+ 61+ 2+ 5+ 76+ 67+ 306+
14ος+ 4+ 20+ 273+ 138+ 11+ 32+ 136+ 164+ 5+ 783+
15ος+ 4+ 32+ 257+ 141+ 12+ 40+ 146+ 194+ 5+ 831+
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.27: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων ανά μείζονα περιοχή
ΑΘΩΝΙΚΕΣ ΚΤΗΣΕΙΣ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Αδιάγνωστα Αστικές κτήσεις Μονύδρια / Ναοί Γαίες (γενικώς) Αυτούργια Εγκαταστάσεις Συνδυασµοί χρήσεων Χωριά Άλλα
Ανατολική Θράκη 7 3 10
Ανατολική Μακεδονία 7 1 1 9
Ανατολική Χαλκιδική 1 1 12 7 1 11 5 38
Βλαχία 1 1
Εύβοια 1 1
Θάσος 1 11 1 13
Θεσσαλονίκη 13 31 6 4 1 8 63
Θράκη 3 2 3 8
Ίµβρος 3 3
Κασσάνδρα 2 7 6 1 5 11 6 38
Κεντρική Μακεδονία 10 2 1 5 6 1 25
Κωνσταντνούπολη 3 5 2 10
Λήµνος 1 26 11 4 23 1 66
Μελένικο 6 4 6 16
Παγγαίο - Σύµβολο 1 6 1 2 7 17
Περιοχή Λιµνών 2 7 10 1 2 1 23
Περίχωρα Άθω 4 11 28 1 4 20 68
Προποντίδα 1 1 1 3
Σερβία 6 8 4 1 78 4 101
Σιθωνία 17 24 1 6 13 3 64
Σκόπια 7 4 11
Σποράδες 3 2 5
Στρούµιτζα 20 4 1 1 17 43
Στρυµόνας 1 3 54 22 3 7 17 27 3 137
Crna Reka 4 16 20
4 36 290 163 13 40 152 197 8 903
[288]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.28: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων ανά μείζονα περιοχή: 10ος αιώνας
ΑΘΩΝΙΚΕΣ ΚΤΗΣΕΙΣ: 10ος αιώνας - ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Ανατολική Θράκη 0
Ανατολική Χαλκιδική 4 2 3 9
Βλαχία 0
Δυτική Χαλκιδική 1 2 4 1 8
Εύβοια 0
Θάσος 0
Θεσσαλονίκη 2 2
Θράκη 0
Ίµβρος 0
Κασσάνδρα 2 2 5 9
Κεντρική Χαλκιδική 1 1 2 4
Λήµνος 1 1
Μελένικο 0
Παγγαίο - Σύµβολο 0
Περιοχή Λιµνών 0
Περίχωρα Άθω 7 1 10 18
Σερβία 0
Σιθωνία 1 1 2
Σκόπια 0
Στρούµιτζα 0
Στρυµόνας 1 1 2
Crna Reka 0
2 0 12 15 1 0 26 1 0 57
[289]
Ανατολική Θράκη 1 1
Ανατολική Χαλκιδική 1 5 2 3 11
Βλαχία 0
Εύβοια 0
Θάσος 0
Θεσσαλονίκη 2 2 1 2 7
Θράκη 1 1 2
Ίµβρος 0
Κασσάνδρα 2 4 1 1 7 1 16
Κεντρική Χαλκιδική 1 1 2 2 6
Κωνσταντνούπολη 1 1
Λήµνος 1 1
Μελένικο 0
Παγγαίο - Σύµβολο 3 3
Περιοχή Λιµνών 1 2 3
Περίχωρα Άθω 2 2 9 1 11 25
Σερβία 0
Σιθωνία 5 1 1 3 10
Σκόπια 0
Στρυµόνας 2 3 1 1 7
Crna Reka 0
3 5 25 24 1 2 41 9 0 110
[290]
Βλαχία 0
Εύβοια 0
Θάσος 0
Θράκη 1 1 2
Ίµβρος 0
Κασσάνδρα 2 4 1 1 7 1 16
Λήµνος 1 1 2
Μελένικο 0
Περιοχή Λιµνών 2 2 2 1 7
Σερβία 22 22
Σιθωνία 5 1 3 9
Σκόπια 0
Στρούµιτζα 1 1 2
Crna Reka 0
3 3 39 26 1 3 56 35 0 166
[291]
Βλαχία 0
Εύβοια 0
Θάσος 1 1
Θράκη 1 1 2
Ίµβρος 0
Κασσάνδρα 2 4 4 1 8 3 22
Λήµνος 3 3 1 7
Μελένικο 0
Παγγαίο - Σύµβολο 2 1 5 8
Περίχωρα Άθω 2 8 19 1 1 14 45
Σερβία 1 34 35
Σιθωνία 8 6 1 1 5 1 22
Σκόπια 4 4
Crna Reka 0
3 3 89 60 2 5 77 67 0 306
[292]
Αδιάγνωστα Αστικές κτήσεις Μονύδρια / Ναοί Γαίες (γενικώς) Αυτούργια Εγκαταστάσεις Συνδυασμοί χρήσεων Χωριά Άλλα
Βλαχία 1 1
Εύβοια 0
Θάσος 10 10
Θεσσαλονίκη 8 28 6 4 1 8 55
Θράκη 3 2 3 8
Ίμβρος 3 3
Κασσάνδρα 2 5 5 5 9 5 31
Λήμνος 1 25 10 2 21 1 60
Παγγαίο - Σύμβολο 6 2 7 15
Περιοχή Λιμνών 2 6 6 1 2 1 18
Περίχωρα Άθω 3 10 26 1 3 17 60
Σερβία 7 1 1 49 1 59
Σιθωνία 17 17 1 3 11 3 52
Σκόπια 7 4 11
Στρούμιτζα 20 4 1 1 17 43
Στρυμόνας 1 3 48 19 3 5 14 26 3 122
Crna Reka 4 16 20
4 20 272 135 15 32 136 164 5 783
[293]
Ανατολική Χαλκιδική 1 1 12 7 1 11 5 38
Βλαχία 1 1
Εύβοια 1 1
Θάσος 1 11 1 13
Θεσσαλονίκη 10 22 6 4 1 8 51
Θράκη 1 2 3
Ίμβρος 3 3
Κασσάνδρα 2 5 6 1 4 11 6 35
Λήμνος 1 26 11 4 23 1 66
Παγγαίο - Σύμβολο 1 4 1 2 6 14
Περιοχή Λιμνών 2 7 9 1 2 1 22
Περίχωρα Άθω 4 11 25 1 4 19 64
Σερβία 6 8 4 1 78 4 101
Σιθωνία 17 23 1 6 13 3 63
Σκόπια 7 4 11
Στρούμιτζα 16 17 33
Στρυμόνας 1 3 45 15 2 7 17 26 3 119
Crna Reka 4 16 20
4 32 257 141 12 37 146 194 8 831
[294]
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.34: Καμπύλες εξέλιξης κύριων τύπων κτήσεων στις χρονικές τομές
Αδιάγνωστα+ Αυτούργια+
Αδιάγνωστα" Αυτούργια"
12"
4" 4" 11"
3" 3" 3"
2"
2"
1" 1" 1"
Αστικές+κτήσεις+ Εγκαταστάσεις+
Αστικές"κτήσεις" Εγκαταστάσεις"
32"
40"
32"
20"
5" 5"
3" 3" 2" 3"
0" 0"
Μονύδρια+/+Ναοί+ Συνδυασμοί+χρήσεων+
Μονύδρια"/"Ναοί" Συνδυασμοί"χρήσεων"
273" 146"
257" 136"
76"
56"
89" 41"
31"
39"
25"
10"
Γαίες+(γενικώς)+ Χωριά+
Γαίες"(γενικώς)" Χωριά"
138" 141"
194"
164"
61"
67"
24" 26" 35"
12" 9"
1"
Άλλα+
Άλλα"
5" 5"
0" 0" 0" 0"

10ος" 11ος" 12ος" 13ος" 14ος" 15ος"
[295]
412
65
ΠΙΝΑΚΑΣ 00.35: Τάξεις μεγέθους των αθωνικών κτήσεων
76
85
265
903
άνω+των+2.000+
μοδίων,+265+
αδιάγνωστα,+412+
500+6+2.000+
μόδιοι,+85+
100+6+500+
μόδιοι,+76+
κάτω+των+100+μοδίων,+
65+
αδιάγνωστα 44 10ος αιώνας 11ος αιώνας

κάτω των 100 µοδίων 4
100 - 500 µόδιοι 14
500 - 2.000 µόδιοι 16
άνω των 2.000 µοδίων 32
110
μοδίων,+32+
μοδίων,+19+ αδιάγνωστα,+21+
500+3+2.000+
μόδιοι,+16+
500+3+2.000+
μόδιοι,+9+ 100+3+500+ 100+3+500+
μόδιοι,+7+ κάτω+των+100+ μόδιοι,+14+
μοδίων,+1+ κάτω+των+100+
μοδίων,+4+
[296]
αδιάγνωστα 12ος αιώνας
113 13ος αιώνας
60
5 100 - 500 µόδιοι 31
15 500 - 2.000 µόδιοι 39
22 άνω των 2.000 µοδίων 103
64
306
66
μοδίων,+103+
άνω+των+2.000+ αδιάγνωστα,+60+
μοδίων,+64+
500+4+2.000+
100+4+
500+
μόδιοι,+39+
500+4+2.000+ μόδιοι,+ κάτω+των+100+ 100+4+500+
μόδιοι,+22+ κάτω+των+100+
15+ μοδίων,+5+ μόδιοι,+31+
μοδίων,+20+
αδιάγνωστα 366
κάτω των 100 µοδίων 62 14ος αιώνας 15ος αιώνας
100 - 500 µόδιοι 67
500 - 2.000 µόδιοι 76
831
άνω+των+2.000+ μοδίων,+260+
μοδίων,+225+
500+4+2.000+
500+5+2.000+
μόδιοι,+79+
μόδιοι,+76+
100+4+500+
μόδιοι,+73+
100+5+500+μόδιοι,+67+ κάτω+των+100+
κάτω+των+100+μοδίων,+
55+ μοδίων,+62+
[297]
[298]
ΧΑΡΤΗΣ 00.01: Το Σύνολο των αθωνικών κτήσεων
[299]
ΧΑΡΤΗΣ 00.02: Κύριοι Τύποι των αθωνικών κτήσεων
[300]
ΧΑΡΤΗΣ 00.03: Τάξεις Μεγέθους των αθωνικών κτήσεων
[301]
ΧΑΡΤΗΣ 00.04: Χρονική εξέλιξη των αθωνικών κτήσεων:
10ος και 11ος αιώνας
[303]
[304]
[305]
ΧΑΡΤΗΣ 00.07: Κατανομές των αθωνικών κτήσεων
ανά μείζονα περιοχή
ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΚΤΗΣΕΩΝ

όλων των αθωνικών μονών
κατά τη Βυζαντινή εποχή
κατανομή ανά μείζονα περιοχή

up to 10
10 to 20
20 to 50
50 to 100
more than 100
[306]
ΧΑΡΤΗΣ 00.08: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: Αστικές κτήσεις
[307]
ΧΑΡΤΗΣ 00.09: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: Μονύδρια / Ναοί
[308]
ΧΑΡΤΗΣ 00.10: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: Γαίες
[309]
ΧΑΡΤΗΣ 00.11: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: Αυτούργια
[310]
ΧΑΡΤΗΣ 00.12: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: Εγκαταστάσεις
[311]
ΧΑΡΤΗΣ 00.13: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: Συνδυασμοί χρήσεων
[312]
ΧΑΡΤΗΣ 00.14: Κύριοι τύποι των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: Χωριά
[313]
ΧΑΡΤΗΣ 00.15: Τάξεις μεγέθους των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: κτήσεις κάτω των 100 μοδίων
[314]
ΧΑΡΤΗΣ 00.16: Τάξεις μεγέθους των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: μεταξύ 100 και 500 μοδίων
[315]
ΧΑΡΤΗΣ 00.17: Τάξεις μεγέθους των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: μεταξύ 500 και 2.000 μοδίων
[316]
ΧΑΡΤΗΣ 00.18: Τάξεις μεγέθους των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: άνω των 2.000 μοδίων
[317]
ΧΑΡΤΗΣ 00.19: Τάξεις μεγέθους των αθωνικών κτήσεων, αναλυτικά: κτήσεις αδιάγνωστου μεγέθους
[318]
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι
Γενικοί και Θεματικοί Χάρτες
[319]
ΧΑΡΤΗΣ Π.01: Ο Ζωτικός Χώρος του Βυζαντινού Άθω: Κύκλος 1
(η άμεση επικράτεια)
[320]
[321]
[322]
[323]
(η μέγιστη επικράτεια)
[324]
ΧΑΡΤΗΣ Π.06: Οι Μείζονες Περιοχές των αθωνικών κτήσεων
[325]
[326]
ΧΑΡΤΗΣ Π.07: Ενδεικτικές κατανομές κτήσεων ανά μείζονα περιοχή: ΣΤΡΥΜΟΝΑΣ και ΠΑΓΓΑΙΟ – ΣΥΜΒΟΛΟ
[327]
ΧΑΡΤΗΣ Π.08: Ενδεικτικές κατανομές κτήσεων ανά μείζονα περιοχή: ΠΕΡΙΧΩΡΑ ΑΘΩ
[328]
ΧΑΡΤΗΣ Π.09: Ενδεικτικές κατανομές κτήσεων ανά μείζονα περιοχή: ΔΥΤΙΚΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
[329]
ΧΑΡΤΗΣ Π.10: Ενδεικτικές κατανομές κτήσεων ανά μείζονα περιοχή: ΛΗΜΝΟΣ
[330]
ΧΑΡΤΗΣ Π.11: Κύριοι εμπορικοί δρόμοι
[331]
ΧΑΡΤΗΣ Π.12 Κύριες πόλεις και εμπορικοί σταθμοί
[332]
ΧΑΡΤΗΣ Π.13: Χάρτης Αγίου Όρους
[333]
[334]
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ
Ειδικοί Κατάλογοι
[335]
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 01: Πρώτη Κτήση ανά μείζονα περιοχή
αλφαβητική κατάταξη περιοχών
ΠΡΩΤΗ
ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΜΟΝΗ
ΜΝΕΙΑ
Ανατολική Θράκη Βαρζαχάνιον Μ. Μ. Λαύρας 1062
Ανατολική Μακεδονία Άγ. Γεώργιος Άμπλενα Μ. Καρακάλλου 1294
Ανατολική Χαλκιδική Μουστάκωνος Μ. Ιβήρων 980
Βλαχία -
Βλαχία Μ. Κουτλουμουσίου 1369
Δυτική Χαλκιδική Δραγοβούντων Μ. Μ. Λαύρας 964
Εύβοια Αυλών Μ. Μ. Λαύρας 1496
Θάσος Άγ. Παντελεήμων Μ. Καρακάλλου 1294
Θεσσαλονίκη Άγ. Βασίλειος Μ. Ιβήρων 980
Θράκη Περιθεώριον Μ. Βατοπεδίου 1080
Ίμβρος Άγ. Γεώργιος Καστελινόν Μ. Μ. Λαύρας 1341
Κασσάνδρα Βράτζεβα Μ. Μ. Λαύρας 964
Κεντρική Μακεδονία Χώστιανες Μ. Μ. Λαύρας 1115
Κεντρική Χαλκιδική Περιστεραί Μ. Μ. Λαύρας 964
Κωνσταντινούπολη Αδρίνου Μ. Μ. Λαύρας 1115
Λήμνος Λήμνος – Ιβήρων Μ .Ιβήρων 996
Μελένικο Άγ. Γεώργιος – Μελένικο Μ. Ιβήρων 1309
Παγγαίο – Σύμβολο Δοβροβίκεια Μ. Ιβήρων 996
Περιοχή Λιμνών Αδραμέρι Μ. Μ. Λαύρας 1071
Περίχωρα Άθω Οζόλιμνος Μ. Ξηροποτάμου 956
[336]
Προποντίδα Ηράκλεια Μ. Βατοπεδίου 1347
Σερβία Dobrodoljani Μ. Χιλανδαρίου 1198
Σιθωνία Λογγός Μ. Ιβήρων 980
Σκόπια Αγ. Παρασκευή Σκοπίων Μ. Χιλανδαρίου 1257
Σποράδες Άγ. Ευστράτιος Μ. Μ. Λαύρας 984
Στρούμιτζα Θεοτόκος – Στρούμιτζα Μ. Ιβήρων 1104
Θεοτόκος Σπηλαίου
Στρυμόνας Μ. Ιβήρων 980
Έζοβας
CrnaReka Djurdjevo Μ. Αγ. Παντελεήμονος 1372
[337]
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 02: Πρώτη Κτήση ανά μείζονα περιοχή
χρονολογική κατάταξη
ΠΡΩΤΗ
ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΜΟΝΗ
ΜΝΕΙΑ
Περίχωρα Άθω Οζόλιμνος Μ. Ξηροποτάμου 956
Δυτική Χαλκιδική Δραγοβούντων Μ. Μ. Λαύρας 964
Κασσάνδρα Βράτζεβα Μ. Μ. Λαύρας 964
Κεντρική Χαλκιδική Περιστεραί Μ. Μ. Λαύρας 964
Ανατολική Χαλκιδική Μουστάκωνος Μ. Ιβήρων 980
Θεσσαλονίκη Άγ. Βασίλειος Μ. Ιβήρων 980
Σιθωνία Λογγός Μ. Ιβήρων 980
Θεοτόκος Σπηλαίου
Στρυμόνας Μ. Ιβήρων 980
Έζοβας
Σποράδες Άγ. Ευστράτιος Μ. Μ. Λαύρας 984
Λήμνος Λήμνος – Ιβήρων Μ .Ιβήρων 996
Παγγαίο – Σύμβολο Δοβροβίκεια Μ. Ιβήρων 996
Ανατολική Θράκη Βαρζαχάνιον Μ. Μ. Λαύρας 1062
Περιοχή Λιμνών Αδραμέρι Μ. Μ. Λαύρας 1071
Θράκη Περιθεώριον Μ. Βατοπεδίου 1080
Στρούμιτζα Θεοτόκος – Στρούμιτζα Μ. Ιβήρων 1104
Κεντρική Μακεδονία Χώστιανες Μ. Μ. Λαύρας 1115
Κωνσταντινούπολη Αδρίνου Μ. Μ. Λαύρας 1115
Σερβία Dobrodoljani Μ. Χιλανδαρίου 1198
Σκόπια Αγ. Παρασκευή Σκοπίων Μ. Χιλανδαρίου 1257
[338]
Ανατολική Μακεδονία Άγ. Γεώργιος Άμπλενα Μ. Καρακάλλου 1294
Θάσος Άγ. Παντελεήμων Μ. Καρακάλλου 1294
Μελένικο Άγ. Γεώργιος – Μελένικο Μ. Ιβήρων 1309
Ίμβρος Άγ. Γεώργιος Καστελινόν Μ. Μ. Λαύρας 1341
Προποντίδα Ηράκλεια Μ. Βατοπεδίου 1347
Βλαχία Βλαχία- Κουτλουμουσίου Μ. Κουτλουμουσίου 1369
Crna Reka Djurdjevo Μ. Αγ. Παντελεήμονος 1372
Εύβοια Αυλών Μ. Μ. Λαύρας 1496
[339]
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ 03: Ενδεικτική ανάλυση των τύπων κτήσεων
(παράδειγμα από τη μελέτη των κτήσεων των μονών Αγ. Παύλου και Φιλοθέου)
• Αυλή
• Μονή
• Παλαιοχώριο (οικοχαλάσματα)
• Μονύδριο
• Μύλος
• Ναός
• Φούρνος
• Παρεκκλήσι
• Πηγή
• Βοσκοτόπι
• Βρύση
• Χειμαδιό
• Πηγάδι
• Μάνδρα
• Πύργος
• Ποιμνιοστάσιο
• Δένδρα
• Δάσος
• Μελισσοκομείο
• Λόγγος
• Ψαροτόπιο
• Λειμώνας
• Λίμνη
• Χωράφι
• Έλος
• Αμπέλι
• Πυργόμυλος
• Ελαιώνας
• Βίγλα
• Οπωρώνας
• Λινοβρόχιο
• Κήπος
• Χώρος πανήγυρης
• Χέρσα Γη
• Οικία
• Εργατόσπιτο
• Δωμάτιο
• Κελάρι
• Στάβλος
• Αχυρώνας
[340]
ΜΕΡΟΣ Δ: Συζήτηση
ΓΕΝΙΚΑ
Τα μοναστηριακά μετόχια συνιστούν, όπως ήδη τονίστηκε, ένα κατεξοχήν

οικονομικό φαινόμενο. Αυτό τουλάχιστον είναι το γενεσιουργό αίτιο αλλά και η
βασική ιδέα που διατρέχει τον κορμό του, σε όλη την πορεία της εξέλιξής του. Από
αυτόν τον αυστηρά οικονομικό του πυρήνα, το φαινόμενο εξακτινώνεται σταδιακά
σε άλλους, διαμορφώνοντας παράλληλους χαρακτήρες: πολιτικό, κοινωνικό,
θρησκευτικό, πολιτιστικό κ.λπ. Κι όλα αυτά τα στοιχεία ανάγονται στο χώρο· μπορούν
επομένως να αναγνωστούν, λίγο ώς πολύ, σ’ αυτόν. Ωστόσο αυτή η ανάγνωση έχει
ορισμένες προϋποθέσεις. Πέραν από την κατεξοχήν χωρική καταγραφή τους, η
αποτύπωση της μετεξέλιξης των αθωνικών κτήσεων, από οικονομικές οντότητες σε
μορφώματα με συνθετότερες δομές, έχει ανάγκη τη μνεία τουλάχιστον των ειδικών
εκείνων παραμέτρων που ορίζουν το συνολικό πλαίσιο λειτουργίας τους: το
περιβάλλον, η χωροταξία, τα δίκτυα, η άμυνα, η δημογραφία και οι κοινωνικές δομές.
Οι παράμετροι αυτές αναλύονται παρακάτω, μαζί με τη συνολική αποτίμηση της
οικονομικής και γεωγραφικής συνιστώσας του φαινομένου.
Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ των κτήσεων και των περιοχών τους
Ειπώθηκε κατ’ εξακολούθηση ότι σε όλη την περίοδο μελέτης, ακόμα και στην
ύστερη φάση της, την οικονομία παρακολουθεί το άγρυπνο μάτι ενός κράτους που
μπορεί (άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο) να παρεμβαίνει κατά βούληση.
Ειδικότερα στο θέμα των μοναστηριακών -και δη των αθωνικών- κτήσεων, η κρατική
πολιτική των δωρεών είναι κομβικής σημασίας, καθώς δίνει το γενικότερο στίγμα. Οι
δωρεές και οι παραχωρήσεις αυτές δεν είναι ποτέ (ή σχεδόν ποτέ) ολοκληρωτικές και
[341]
άνευ όρων. Πίσω από αυτές διακρίνεται η μακροπρόθεσμη βούληση του κράτους να
ανορθώσει την οικονομία και να στηρίξει τον έλεγχό του εκ νέου˙ συχνά μάλιστα
ξεχωρίζουν μοτίβα που είναι ιδιαίτερα εύγλωττα. Για παράδειγμα, οι δωρεές χωριών
και ολόκληρων περιοχών αποκαλύπτουν τη βούληση του δωρητή για άμεση
οικονομική ενίσχυση μιας μονής μέσω προσόδων. Κι αυτό για το λόγο ότι οι μονές
συνιστούν το μόνο ουσιαστικό οικονομικό παράγοντα στην επαρχία, και άρα είναι
αναγκαίο να είναι εύρωστες. Αντίθετα, οι δωρεές εκτάσεων εκφράζουν το
μακροπρόθεσμο ενδιαφέρον για τόνωση περισσότερο μιας ολόκληρης περιοχής (και
όχι απαραίτητα της μονής) μέσω της καλλιέργειας, των υποδομών και των
υπηρεσιών. Από την άλλη, το κράτος σχεδιάζει προσεκτικά κάθε κίνηση. Οι γαίες δε
δίνονται δίχως προηγούμενο σχεδιασμό και οπωσδήποτε όχι χωρίς λεπτομερή
οριοθέτηση και αποτύπωση των όρων της παραχώρησης. Η πυκνή εμφάνιση κτήσεων
εξαρχής θρησκευτικού χαρακτήρα (ναοί, μονύδρια, μονές κ.λπ., με τις τυχόν δικές
του κτήσεις το καθένα), ιδίως όταν πρόκειται για δωρεά κρατική, υποδηλώνει την
πολιτική βούληση να μη δοθεί νέα κρατική γη, αλλά να ανακυκλωθεί τυχόν
εγκατελειμμένη εκκλησιαστική ή μοναστηριακή γη και να αξιοποιηθεί εκ νέου. Ακόμη
και οι πλέον «σκανδαλώδεις» παραχωρήσεις προς τις μονές υποκρύπτουν αυτή την
κρατική βούληση. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Μεγίστης Λαύρας, που
απορρόφησε ήδη από την αρχή τις κτήσεις της Μονής Περιστερών. Η κρατική δωρεά
ήταν υπολογισμένη ακριβώς για το λόγο ότι η Λαύρα διέθετε τα μέσα για την
αποκατάσταση των εγκατελειμμένων κτήσεων της άλλης μονής, καθιστώντας τες και
πάλι παραγωγικές και άρα προσοδοφόρες για το κράτος.173
Από την άλλη πλευρά, το ίδιο αυτό κράτος που παραχωρεί τις κτήσεις, είναι πάντα
σε επιφυλακή προκειμένου να διατηρήσει τον έλεγχο απέναντι σε έναν παράγοντα
της οικονομίας τόσο δυναμικό όσο οι μονές. Τόσο από γενικότερης εμβέλειας
κινήσεις (π.χ. Πρόσταγμα Μανουήλ Β΄ για δήμευση του μισού των κτήσεων στα 1408
ή νωρίτερα η απαγόρευση εμπορίας αθωνικών ειδών στη Θεσσαλονίκη από τον
173
Harvey, σ. 92.
[342]
Βασίλειο Β΄ ταυτόχρονα με τη μείωση της χωρητικότητας των πλοίων τους)174 όσο και
από μεμονωμένες που αφορούν συγκεκριμένες μονές, διαπιστώνεται αυτή η τάση.
Όπως ήδη τονίστηκε, οι μονές καθίστανται πολύ γρήγορα σημαντικότατοι

οικονομικοί παράγοντες, τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά.175 Η οικονομική
δραστηριότητα των μονών μέσω των πολυάριθμων κτήσεών τους ξεκινά από την
ανάγκη εξεύρεσης μιας ισορροπίας μεταξύ αυτάρκειας και αξιοποίησης του
πλεονάσματος, άλλοτε για ανταλλαγή και άλλοτε για χρήμα.176 Υπό την έννοια αυτή,
οι δράσεις αφορούν καταρχάς προϊόντα άμεσης ανάγκης,177 για να επεκταθούν στη
συνέχεια με βάση το ιδιαίτερο δυναμικό κάθε περιοχής178 αλλά και τη ζήτηση των
αγορών.179 Αυτοί οι δύο τελευταίοι παράγοντες θα διαμορφώσουν τον παραγωγικό
χάρτη της επικράτειας αρκετά πριν την κορύφωση του φαινομένου. Με εξαίρεση την
κτηνοτροφία που συνηθέστερα είναι υπόθεση κυρίως οικιακής οικονομίας, ιδίως σε
174
Σμυρλής, Μοναστήρια, σσ. 53-54. Επίσης, Harvey, σ. 94.
175
Αναφέρουμε ενδεικτικά την περίπτωση της Μεγίστης Λαύρας, ως προς τα μεγέθη των
κτήσεων: Στα 1321 η μονή φαίνεται να διατηρεί στα Θέματα Θεσσαλονίκης και Στρυμόνος, καθώς
και στη Λήμνο, κτήσεις συνολικής έκτασης 185.000 μοδίων, προερχόμενες από δωρεές (κρατικές
και ιδιωτικές) και αγορές. Βλ. σχετικά, Λαΐου, Αγροτική Οικονομία, σ. 547.
176
Ήδη από τον 7ο αιώνα (επί Κωνσταντίνου Ε΄), οι φόροι ή μέρος τους πληρωνόταν σε χρήμα.
Κατά συνέπεια, οι γαιοκτήμονες, που έπρεπε να καταβάλουν το φόρο στο κράτος, προκειμένου
να έχουν ρευστότητα, προέβησαν από νωρίς στη συστηματική πώληση των προϊόντων τους,
δημιουργώντας μια αλυσίδα εμπορευματοποίησης και εκχρηματισμού. Βλ. σχετικά, Laiou,
Thrace, σ. 25.
177
Πέρα από τις διατροφικές διαφοροποιήσεις με βάση την κοινωνική διαστρωμάτωση, κάποια
προϊόντα παρέμεναν σταθερά ως προς τη ζήτησή τους: σιτηρά, κρασί και λάδι. Πρόκειται για
προϊόντα με σταθερή ζήτηση και διακίνηση ήδη από τα αρχαία χρόνια. Βλ. σχετικά, Koder,
Maritime Trade, σ. 113.
178
Για τα παραγόμενα είδη ανά περιοχή, βλ. παρουσίαση των μειζόνων περιοχών. Γενικότερα
ωστόσο, το τυπικό αγροτικό μοντέλο της πολυκαλλιέργειας είναι πάντα σε ισχύ, τουλάχιστον
κατά την πρώτη περίοδο, πριν τις μεγάλες πολιτικές αλλαγές που, με τη σειρά τους, επιφέρουν
αντίστοιχες αλλαγές στην οικονομική γεωγραφία, αλλα και πριν την εδραίωση των ξένων
εμπόρων στά κέντρα παραγωγής. Βλ. σχετικά, Matschke, Ανταλλαγές, εμπόριο, σ.σ. 578-579.
Επίσης, Καλπάκης, Athonic estates, σ. 158.
179
Η ανταλλαγή των προϊόντων ή η κανονική εμπορευματοποίησή τους εξαρτάται όχι μόνο από
τη δυναμική τους ή το πραγματικό ύψος της παραγωγής, αλλά επίσης από τη ζήτηση, η οποία
συνιστά την πραγματική παράμετρο που μετατρέπει ένα προϊόν από ουδέτερο αντικείμενο σε
οικονομικό στοιχείο. Βλ. σχετικά, Laiou, Thrace, σ. 19.
[343]
περιοχές όπως η Μακεδονία,180 ένα ευρύ φάσμα καταναλωτικών προϊόντων
κατανέμεται στις μείζονες περιοχές κτήσεων, προσανατολισμένο, από ένα σημείο κι
έπειτα, στις ανάγκες των μεγάλων αστικών κέντρων και της πρωτεύουσας.181 Σιτηρά
από τη Θράκη,182 τη Λήμνο και την κοιλάδα του Στρυμόνα, λάδι από νοτιότερες
περιοχές,183 κρασί από μία εκτεταμένη ζώνη (Προποντίδα,184 Θράκη, Παγγαίο,
180
Moustakas, Transition, σσ. 212-213. Παρόλα αυτά, δε λείπουν οι περιπτώσεις συστηματικής
και μεγάλης κλίμακας κτηνοτροφία εκ μέρους των αθωνικών μονών. Για ορισμένες μάλιστα
κτήσεις αυτή αποτελούσε σημαντικό κεφάλαιο. Αρχειακές μαρτυρίες τεκμηριώνουν όχι μόνο την
ύπαρξη μεγάλων κοπαδιών αλλά και τη νομαδική τους μετακίνηση σε μεγάλες αποστάσεις.
Πέραν των κύριων βοσκότοπων της Χαλκιδικής (Κασσάνδρα και Σιθωνία), αναφέρονται
μετακινήσεις από βορειότερα, όπως η Ερμύλεια (Μονή Βατοπεδίου) αλλά και περιοχές
βορειότερα της κοιλάδας του Στρυμόνα, όπως το Μελένικο (Μονή Χιλανδαρίου). Βλ. σχετικά,
Smyrlis, Environment, σ. 119. Άλλο χαρακτηρστικό παράδειγμα είναι αυτό της οικογένειας των
Καντακουζηνών, το ζωικό κεφάλαιο της οποίας ήταν τέτοιας ονομαστικής αξίας που πλησίαζε -
αν δεν ξεπερνούσε- τα εισοδήματα μιας μεγάλης μονής της εποχής. Ενδεικτικά, αναφέρονται:
1.000 ζευγάρια βοδιών, 2.500 φοράδες, 5.000 βοοειδή, 200 καμήλες, 300 μουλάρια, 500
γαϊδούρια, 50.000 χοίροι και 70.000 πρόβατα. Με βάση τις τιμές της εποχής, η τιμή τους
ξεπερνούσε τις 350.000 υπέρπυρα. Βλ. σχετικά, Καντακουζηνός, ΙΙ, σ. 192 και Shea, σ. 264. Ακόμη
και αν δεχτούμε ότι ένα μεγάλο μέρος αυτών προορίζονταν για εξυπηρέτηση των αγροτικών
δραστηριοτήτων, μένει ακόμη ένας μεγάλος αριθμός που σχετίζεται άμεσα με την κτηνοτροφία
(βοοειδή, χοίροι, πρόβατα).
181
Από τα απαραίτητα είδη για τον κάτοικο της πρωτεύουσας, τα πιο ευπαθή ήταν δυνατό να
εξασφαλιστούν από τη γύρω αγροτική ενδοχώρα και από τις εγγύς περιοχές, μέχρι την
Προποντίδα, τη Θράκη και τις μικρασιατικές ακτές. Βλ. σχετικά, Koder, Maritime Trade, σ. 112.
182
Η Ραιδεστός είχε από νωρίς καταστεί η κεντρική αγορά για την προμήθεια σίτου της
βυζαντινής πρωτεύουσας. Οι παραγωγοί (αγρότες και γαιοκτήμονες) όλης της περιοχής,
συνέρρεαν εκεί και πωλούσαν τα προϊόντα τους, ιδίως όταν, μετά τον 11ο αιώνα, η αγορά των
σιτηρών είχε αποκεντρωθεί, αν και αργότερα υπήρξαν (κρατικές) απόπειρες δημιουργίας μπλοκ,
όπου μόνο οι χονδρέμποροι θα μπορούσαν να αγοράζουν (που όμως δεν τελεσφόρησαν).
Αντίστοιχα με τη Ραιδεστό, και άλλες πόλεις (Αδριανούπολη, Φιλιππούπολη) ανέπτυξαν ανάλογο
ρόλο, συγκεντρώνοντας την αγροτική παραγωγή της ενδοχώρας τους και προωθώντας ένα μέρος
στην Κωνσταντινούπολη. Βλ. σχετικά, Laiou, Thrace, σσ. 27-28.
183
Ως προς το λάδι, οι περιοχές κοντά στην Κωνσταντινούπολη (και ώς τη Θράκη) δεν
προσφέρονταν για τέτοιες καλλιέργειες λόγω κλιματολογικών συνθηκών, και άρα το προϊόν αυτό
θε έπρεπε να εισαχθεί από μακρύτερα. Βλ. σχετικά, Koder, Maritime Trade, σ. 119.
184
Μεταξύ των περιοχών με σημαντική παραγωγή κρασιού κοντά στην Κωνσταντινούπολη ήταν
ο Γάνος στην Προποντίδα, με κέντρο την εκεί μονή και τα μετόχια της. Ακόμη και αργότερα, στις
οθωμανικές πηγές, αναφέρεται ότι οι κάτοικοι ασχολούνταν συστηματικά με αυτό. Βλ. σχετικά,
Günserin, Medieval Trade, σ. 127.
[344]
Χαλκιδική, Λήμνος, Χίος, Σάμος κ.λπ.),185 φρούτα και καρποί από τη Μακεδονία,186
συμπληρώνονται άλλα βασικά είδη όπως το αλάτι,187 ή από ειδικά ή «βιοτεχνικά»
προϊόντα: από τη Θράκη και τη Μακεδονία κυρίως δασικά, λινάρι, βαμβάκι και
μαλλί,188 ενώ χαρακτηριστική περίπτωση τέτοιου είδους αποτελεί το μετάξι από τη
νότιο Ελλάδα.189 Άλλα προϊόντα παράγονταν σε ένα πλήθος περιοχών ανάλογα με τη
δυναμική τους, ενώ τα ευπαθή διοχετεύονταν κατά κανόνα εγγύς, όπως τα
185
Από τις πηγές μαρτυρούνται ήδη βασικές οινοπαραγωγές περιοχές από τις οποίες
προμηθευόταν η πρωτεύουσα: Χίος, Σάμος, Κρήτη, Θράκη, αλλά και Βάρνα και αλλού. Βλ. Koder,
Maritime Trade, σ. 118.
186
Λαΐου, Αγροτική Οικονομία, σσ. 515-517.
187
Ειδικά για το αλάτι, υπάρχουν μαρτυρίες και από τις αθωνικές πηγές για τη λειτουργία αλυκών
στην ευρύτερη περιοχή της Χαλκιδικής και της Θεσσαλονίκης. Βλ. σχετικά, Koder, Maritime Trade,
σ. 113. Σε έγγραφα μάλιστα της Μονής Διονυσίου αναφέρεται ο «πρωτοαλυκάριος» των
«αλατουργών της Θεσσαλονίκης», μιας εμπορικής «συντροφίας», από τις πολλές
επαγγελματικές ομάδες που είχαν ήδη διαμορφωθεί. Βλ. σχετικά, Matschke, Οικονομία των
πόλεων, σ. 180. Η σημασία του αλατιού στη διατορφή και την οικονομία φαίνεται και από το
γεγονός ότι συμπεριλαμβανόταν στα είδη για τα οποία ίσχυε απαγόρευση εξαγωγής, ενώ
παράλληλα γνωρίζουμε πως η παραγωγή και εμπορία του αποτέλεσε αντικείμενο
διαπραγμάτευσης με τους Τούρκους κατά την ύστερη περίοδο. Όσον αφορά τον Άθω, οι ανάγκες
σε αλάτι καλύπτονταν από τις αλυκές της Ερμύλειας και της Σιθωνίας, ενώ αλυκές στις οποίες
είχαν δικαιώματα οι αθωνικές μονές, αναφέρονται τόσο στο Στρυμόνα όσο και στη Δυτική
Χαλκιδική και στην περιοχή του Αξιού. Βλ. σχετικά, Χαριζάνης, Αλάτι, σσ. 71-77.
188
Ο δευτερογενής τομέας ήταν ιδιαίτερα αποδοτικός, ακόμη και ως πρώτη ύλη. Ήταν δηλαδή
συμφέρουσα η πώληση ακόμη και ακατέργαστου μαλλιού από τους παραγωγούς στους
γαιοκτήμονες ή τις μονές, οι οποίες συχνά διέθεταν υφαντουργεία. Βλ. σχετικά, Λαΐου, Αγροτική
Οικονομία, σ. 544. Αναφέρονται, μεταξύ άλλων, Βυζαντινοί χονδρέμποροι το 14ο αιώνα που
διοχέτευαν στο υπερπόντιο εμπόριο μετάξι και βαμβάκι από τη Χαλκιδική. Το βαμβάκι
ειδικότερα φαίνεται πως είχε μεγάλη ζήτηση στα εργαστήρια της Βόρειας και της Κεντρικής
Ιταλίας το 14ο αιώνα, οπότε και βρισκόταν ψηλά στις προτιμήσεις των Βενετών εμπόρων. Βλ.
σχετικά, Schreiner, σσ. 79-106, καθώς και Shea, σ. 273. Την ίδια περίοδο, μαρτυρείται στη
Θεσσαλονίκη και εμπόριο μεταξιού που προερχόταν από τη Βέροια. Βλ. σχετικά, Stussi, σ. 69.
189
Λαΐου, Αγροτική Οικονομία, σσ. 509-513. Βλ. επίσης, Jacoby, Silk, σσ. 57-58. Ήδη από το 10ο
αιώνα η Πελοπόννησος αναφέρεται ως περιοχή παραγωγής μεταξιού, ενώ από τον 11ο τα
πρωτεία φαίνεται να έχει η Βοιωτία, το μετάξι της οποίας εμπορεύονταν προνομιακά Ιταλοί
έμποροι. Μάλιστα, η σχετική τεχνογνωσία της παραγωγής και επεξεργασίας μεταξιού ήταν τόσο
σημαντική που, όταν οι Νορμανδοί εισέβαλαν στην ηπειρωτική Ελλάδα (1147), πήραν μαζί τους
αιχμαλώτους μεταξεργάτες, τους οποίους δεν απελευθέρωσαν μετά την υπογραφή της συνθήκης
με το Βυζάντιο λίγα χρόνια μετά (1158). Βλ. σχετικά, De Rosen, Silk, σσ. 31 και 33. Επίσης, στο
Βιβλίο των Ταξιδίων του Βενιαμίν εκ Τουδέλης αναφέρεται, μεταξύ άλλων, ότι οι Εβραίοι της
Θήβας ήταν την περίοδο εκείνη (1161) οι πλέον επιδέξιοι τεχνίτες του μεταξιού και της πορφύρας
σε όλη την επικράτεια. Βλ. σχετικά, Βενιαμίν εκ Τουδέλης, σ. 63.
[345]
αλιεύματα, για τα οποία υπάρχουν μαρτυρίες που τεκμηριώνουν συστηματική
ενασχόληση.190
Όσον αφορά τον ίδιο τον Άθω, ήδη από τον 11ο αιώνα, φέρεται να έχει από άποψη
δημογραφική το μέγεθος μιας μεγάλης πόλης της εποχής, οπότε οι ανάγκες σε
βασικά είδη διατροφής θα πρέπει να υπολογιστούν ανάλογα. Οι ανάγκες αυτές
καλύπτονταν από τις περιοχές κτήσεων στην ευρύτερη περιοχή, με έμφαση στη
Χαλκιδική και ιδιαίτερα στις εγγύτερες περιοχές όπως η Ιερισσός. Επιπλέον, το
σημαντικό πλεόνασμα της παραγωγής αυτής διοχετευόταν κανονικά στο εμπόριο, με
έμφαση στις αγορές των μεγάλων αστικών κέντρων (Θεσσαλονίκη και
Κωνσταντινούπολη).191
Η δυναμική των περιοχών παραγωγής και οι δυνατότητες κερδοφορίας

δημιουργούν ένα ιδιαίτερο πλαίσιο. Οι μονές εμπορεύονται το πλεόνασμα της
παραγωγής του είτε απευθείας σε τοπικές αγορές, είτε σε κομβικά σημεία εμπορικών
αξόνων (πιθανότατα χονδρικά), είτε ακόμη στην ίδια τη βυζαντινή πρωτεύουσα.
Γενικότερα ωστόσο, φαίνεται ότι στο τοπικό και στο διεθνές εμπόριο ο κρατικός
έλεγχος ήταν περιορισμένος.192 Στο πλαίσιο αυτό εντοπίζεται μια σχέση αμφίδρομη:
αφενός η δυναμική του χώρου προσελκύσει το εμπορικό ενδιαφέρον, και αφετέρου
η εγκατάσταση εμπορικών σταθμών (ξένων εμπόρων κυρίως) λειτουργεί ως μοχλός
190
Smyrlis, Environment, σσ. 119, 121. Αναφέρονται στις πηγές ιχθυοτόπια και αλιοτόπια, τόσο
στις παράκτιες περιοχές (Δυτική Χαλκιδική, Σιθωνία, Ιερισσός και αλλού) όσο και στην ενδοχώρα,
σε όχθες ποταμών και λιμνών.
191
Smyrlis, Environment, σ. 117.
192
Mango, Trade, σσ. 3, 5. Λεπτομέρειες του τοπικού αλλά και διεθνούς εμπορίου αντλούνται
τόσο από αρχαιολογικά δεδομένα (π.χ. κεραμική συγκεκριμένων τύπων) όσο και από διάσπαρτες
πληροφορίες, ακόμη από παλαιότερες εποχές κατ’ αναλογίαν, όπως π.χ. από την Ύστερη
Αρχαιότητα. Βλ. σχετικά, Mango, Trade, σσ. 5, 7-8. Χαρακτηριστική είναι επίσης η περίπτωση του
περίφημου κρασιού από τη Γάνο της Προποντίδας, που αποτελούσε κατά βάση προϊόν
μοναστηριακής οικονομίας. Η εμπορευματοποίησή του έφτασε σε τέτοιο βαθμό που ο
συγκεκριμένος τύπος αμφορέων έχει εντοπιστεί σε ναυάγια σε όλη τη Μεσόγειο αλλά και εκτός
αυτής, μέχρι τη Σκανδιναβία. Βλ. σχετικά, Günsenin, Ganos wine σσ. 145, 149-150.
[346]
κινητοποίησης των μηχανισμών παραγωγής σε διάφορες περιοχές, και ιδίως στην
αγροτική τους ενδοχώρα.193
Κομβικής σημασίας είναι η εξασφάλιση των εμπορικών προνομίων των Βενετών

από τα 1082, που τους παρέχουν τη δυνατότητα εμπορίας σε όλο το μήκος της
ακτογραμμής από την Κωνσταντινούπολη μέχρι τη Θεσσαλονίκη, μια ζώνη ήδη
υψηλής εμπορικής κίνησης (Χρυσούπολη, Περιθεώριον κ.λπ), όπου
δραστηριοποιούνταν σε μεγάλο βαθμό οι αθωνικές μονές με τις κτήσεις τους.194 Έναν
αιώνα αργότερα (1198) τα προνόμια αυτά θα επεκταθούν και σε άλλες περιοχές
υψηλής παραγωγικότητας (Στρυμόνας, Βολερό, Θεσσαλονίκη, Φιλιππούπολη, Βερόη,
Σηλυμβρία, Διδυμότειχο, Αρκαδιούπολη, Μεσσήνη, Αγχίαλος κ.ά.), αποκαλύπτοντας
την προφανή σχέση των σταθμών αυτών με τις περιοχές μεταξύ των μοναστικών
κτήσεων.195 Στην περιοχή άμεσου ενδιαφέροντος, δηλαδή εντός του «τυπικού»
ζωτικού χώρου του Άθω, εκτός από τη Θεσσαλονίκη σημαντικότατη είναι η
Χρυσούπολη στο Στρυμόνα όπου συγκεντρώνονταν για εμπορία τα προϊόντα της
εύφορης κοιλάδας, για να προωθηθούν είτε προς την Κωνσταντινούπολη είτε προς
193
Laiou, Thrace, σσ. 32-34. Επιπλέον, οι ξένοι έμποροι επέδειξαν μεγάλη ευελιξία και
ευρηματικότητα. Αντί να μείνουν στάσιμοι στο ευκαιριακό κέρδος, όπως είχαν ξεκινήσει,
αντιλήφθηκαν γρήγορα τις καταναλωτικές ανάγκες του βυζαντινού πληθυσμού των αστικών
κέντρων και, όχι μόνο επιδόθηκαν στη συστηματική καλύψή τους αλλά κατάφερναν και να τις
κατευθύνουν. Βλ. σχετικά, Jacoby, Expansion, σ. 377.
194
Τα προνόμια που κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν (κατ’ εξακολούθηση) οι Βενετοί συνίσταντο
σε γενικές γραμμές στη δυνατότητα εμπορίας σε κομβικά σημεία και σε εκτεταμένες παράλιες
ζώνες της επικράτειας, συχνά με φοροαπαλλαγή, κάτι που στην πραγματικότητα δημιουργούσε
συνθήκες αθέμιτου ανταγωνισμού προς τους ντόπιους οικονομικούς παράγοντες. Η κατάσταση
αυτή ήταν μέρος της προσπάθειας της Δύσης για επέκταση, ενταγμένης στο πλαίσιο μιας
ευρύτερης αντιπαράθεσής της με την Ανατολή από τον 11ο αιώνα, η οποία εκφράστηκε με
ποικίλους τρόπους. Βλ. σχετικά, Νυσταζοπούλου, Σταυροφορία, σ. 387. Ο ανταγωνισμός αυτός
βρήκε ασφαλώς πρόσφορο έδαφος μέσα στο μεγάλο κενό που δημιούργησε ο θάνατος του
Βασιλείου Β΄, εκφρασμένου, μεταξύ άλλων, με την κατάρρευση της εισοδηματικής ευρρωστίας
του κράτους το οποίο δέχτηκε έκτοτε ισχυρό πλήγμα στον αγώνα του ενάντια στη μεγάλη
γαιοκτησία. Βλ. σχετικά, Ostrogorsky, Ιστορία, τ. 2, σ. 206.
195
Laiou, Thrace, σσ. 30-32. Επίσης, σημαντικές πληροφορίες για την εμπορική κίνηση των
πόλεων κατά το 12ο αιώνα παρέχει ο Άραβας Al Idrisi: Από τη Θεσσαλία και τη Δυτική Μακεδονία
μέχρι τη βυζαντινή πρωτεύουσα, αναφέρεται ένα πλήθος ακμαίων πόλεων (Καστοριά, Τρίκαλα,
Λάρισα, Αλμυρός, Δημητριάδα, Πλαταμώνας, Κίτρος, Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Ρεντίνα,
Χρυσούπολις, Δράμα, Φίλιπποι, Καβάλα, Χριστόπολις, Άγιος Γεώργιος, Πάναδος, Ραιδεστός,
Ηράκλεια, Σηλυμβρία, Ρήγιον κ.λπ.). Βλ. σχετικά, Jaubert, Edrisi, τ.2, σσ. 289-303.
[347]
τη Θεσσαλονίκη είτε προς αλλού.196 Αντίστοιχης σπουδαιότητας ήταν το Περιθεώριο
και η Μοσυνόπολη, από όπου τα προϊόντα ολόκληρης της περιοχής διοχετεύονταν
προς τις αγορές της Κωνσταντινούπολης.197 Ιδίως στη Θράκη, από το 12ο αιώνα, ένας
μεγάλος αριθμός πόλεων εντάχθηκε κανονικά στα διεθνή εμπορικά δίκτυα.198 Κατά
το 14ο αιώνα, μεγάλες ποσότητες των σιτηρών της απέπλεαν από τα λιμάνια της
Μεσημβρίας, της Πανίδου και των Πόρων.199 Προς τα δυτικά, σημαντικότατη είναι η
πόλη των Σερρών που φαίνεται να καλύπτει μια ευρεία περιοχή όχι μόνο προς Βορρά,
αλλά και προς άλλες κατευθύνσεις.200
Είναι εντυπωσιακό μεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ακμή των μοναστηριακών

κτήσεων, όπως και της μεγάλης γαιοκτησίας γενικότερα, 201 συντελείται σε μια
περίοδο ιδιαίτερα προβληματική από άποψη γεωπολιτική. Ο γεωγραφικός
κατακερματισμός της επικράτειας και η συνεχής αναταραχή θα αναμενόταν να
αποτελούσαν παράγοντες ανασταλτικούς. Με εξαίρεση τα δίκτυα μετακίνησης
καθαυτά, τα οποία ασφαλώς επηρεάστηκαν (βλ. παρακάτω: Δίκτυα), η οικονομία
φαίνεται πως ανακάλυπτε διαρκώς νέους τρόπους.202
196
197
198
Laiou, Thrace, σ. 31. Για την περίοδο αυτή υπάρχει σαφής τεκμηρίωση μιας κανονικής ροής
στο παράκτιο εμπόριο, από την κεραμική που έχει βρεθεί, τόσο σε παράλιες θέσεις όσο και στην
ενδοχώρα τους όπου θα πρέπει να προωθούνταν στη συνέχεια. Βλ. σχετικά, Dimopoulos, σ. 179.
199
200
Η κεραμική παραγωγή των Σερρών έχει εντοπιστεί σε μια περιοχή από το Πρίλεπο, το
Μελένικο και τα Σκόπια, ώς τη Θεσσαλονίκη, τους Φιλίππους, τη Μαρώνεια, τη Μοσυνόπολη και
αλλού. Βλ. σχετικά, Dimopoulos, σ. 186.
201
Η γενική ευημερία ανακόπτεται κατά το β΄ μισό του 14ου αιώνα, λόγω των ειδικών συνθηκών
που επικρατοιύν σε ολόκληρη την περιοχή και ιδίως στη Βόρειο Ελλάδα. Αυτό ωστόσο δε
σημαίνει αντίστοιχη ύφεση για τις μονές, οι οποίες φαίνεται να επωφελούνται. Μεγάλες
εκτάσεις αλλάζουν χέρια, καθώς μια σημαντική μερίδα καλλιεργητών αδυνατεί να ανταποκριθεί
στις προκλήσεις των καιρών. Όπως αναφέρθηκε και σε άλλο σημείο, ακόμη και η κοσμική
αριστοκρατία μεταβιβάζει ιδιοκτησιακά δικαιώματα στις μονές, στο πλαίσιο αδελφάτων ή άλλων
παρόμοιων συνεννοήσεων.
202
Οι βασικές προϋποθέσεις για τη διακίνηση προϊόντων ήταν πάντα η ασφάλεια, οι υποδομές
και τα δίκτυα. Ειδικά στο μεσογειακό χώρο, που χαρακτηρίζεται από έντονο κατακερματισμό
[348]
Όσον αφορά τις μονές, η εξελικτική πορεία των ίδιων κτήσεων είναι
αποκαλυπτική. Ενώ τα αρχικά μετόχια είναι κατεξοχήν αγροτικά, και μάλιστα άμεσης
αξιοποίησης, με έμφαση στην παραγωγή διατροφικών ειδών πρώτης ανάγκης, στη
συνέχεια οι μονές εξοικειώνονται με τη λογική και τις πρακτικές διαχείρισης, και το
φάσμα διευρύνεται, αποκαλύπτοντας την όλη προβληματική και τους επενδυτικούς
προσανατολισμούς. Βοσκοτόπια, Δάση, Αλυκές, Διβάρια, Αμπέλια και άλλου είδους
εκτάσεις προστίθενται στους καταλόγους των μοναστηριακών ακινήτων,
εγκαινιάζοντας παράλληλες δράσεις και ενασχολήσεις. Αυτή τη λογική επιχειρεί να
αποτυπώσει και η συμβατική διάκριση των τύπων κτήσεων στο στάδιο της
Καταγραφής, όπως ήδη επισημάνθηκε και στη Γεωγραφική Ανάλυση. Από την
κυριαρχία των τύπων Γαίες και Μονύδρια/Ναοί που αναφέρονται κυρίως σε βασικές
γεωργικές και θρησκευτικές λειτουργίες των κτήσεων, παρατηρείται μια σταδιακή
αύξηση των Συνδυασμένων χρήσεων και των Εγκαταστάσεων που υποδηλώνουν
δράσεις δευτερογενούς τομέα, για να σημειωθούν και κάποιες κτήσεις στον τύπο
Άλλο, που αναφέρονται κυρίως σε προσόδους και δικαιώματα, τα οποία σχετίζονται
με μια κατά κανόνα εγχρήματη οικονομία, με αναφορές στον τριτογενή τομέα. Οι
περιπτώσεις αυτές, αν και σαφώς λιγότερες αριθμητικά από εκείνες που
αντιστοιχούν σε «παραδοσιακότερους» τύπους κτήσεων, πιθανόν υποδηλώνουν
επίσης μια κάποια μετατόπιση του κέντρου βάρους σε πιο σύνθετα οικονομικά
σχήματα.203
(γεωγραφικό, πολιτικό κ.λπ.), στους παράγοντες αυτούς έπρεπε να προστεθεί και η ανθρώπινη
επινοητικότητα και αποτελεσματικότητα. Βλ. σχετικά, Laiou, Thrace, σσ. 12-13.
203
Οι συγκεντρώσεις των κτήσεων και η δυναμική τους μαρτυρούν την «υπεροχή» της υπαίθρου
έναντι των αστικών κέντρων, με την πρώτη να ελέγχει την παραγωγή και τα δεύτερα να
αποτελούν απλώς τις αγορές όπου διοχετεύονταν τα προϊόντα της. Παρόλο που οι αγορές
μπορούσαν ίσως να επιβάλουν το δικό τους ρυθμό στην οικονομία μέσω της ζήτησης, οι όποιες
δημιουργικές αλλαγές συντελούνταν στους τόπους παραγωγής. Έτσι, στην ύστερη περίοδο, η
πόλεις, αποκομμένες σε μεγάλο βαθμό από την παραγωγική τους ενδοχώρα, υποχρεώνονται σε
εσωστρέφεια, παρατείνοντας αναγκαστικά το μοντέλο της οικιακής οικονομίας της αυτάρκειας.
Αυτό, συνδυασμένο με τις γενικότερες συνθήκες, λειτουργεί επιβαρυντικά στην οικονομία,
αποστερώντας της τη δυνατότητα εξέλιξης και μετάβασης σε μια επόμενη φάση.
[349]
Πράγματι, παρά το γεγονός ότι ο δευτερογενής τομέας έχει θεωρηθεί γενικά ως
το αδύνατο σημείο της βυζαντινής οικονομίας,204 σε επίπεδο βασικής τουλάχιστον
επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων τεκμηριώνεται ένα ικανοποιητικό επίπεδο
(πατητήρια, μύλοι, ελαιοτριβεία, υφαντουργεία κ.λπ.), καθώς φαίνεται πως οι μονές
επέδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, μη φειδόμενες πόρων για επενδύσεις.
Προχωρώντας μάλιστα περαιτέρω, επιδόθηκαν και σε δράσεις του τριτογενούς
τομέα όπου, πέρα από το εμπόριο καθαυτό, βρήκαν προσοδοφόρο πεδίο δράσης
στον «τραπεζικό» τομέα.205 Αν και, όπως αναφέρθηκε, τα στοιχεία δεν επαρκούν για
μια γενικότερη θεώρηση, υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για μια συστηματική ανάληψη
τέτοιων ρόλων.206 Άλλωστε, από μεταγενέστερες πηγές, πέραν της περιόδου μελέτης,
οι ρόλοι αυτοί είναι περισσότερο προφανείς, επιβεβαιώνοντας ουσιαστικά αυτή την
υπόθεση.207
204
Matschke, Οικονομία των πόλεων, σ. 187. Κομβικό σημείο σε σχέση με τη Δύση είναι η έλλειψη
ενός υποβάθρου στο μεταποιητικό κλάδο της παραγωγής, που θα επέτρεπε την εμφάνιση
πραγματικών επιχειρηματιών. Βλ. σχετικά, Matschke, Ανταλλαγές, εμπόριο, σ. 611.
205
Οι μονές -και ενδεχομένως και κάποια μεγάλα μετόχια τους σε τοπικό επίπεδο- λειτουργούν
ως τράπεζες, τόσο για φύλαξη ποσών και τιμαλφών όσο και για χορήγηση δανείων (αν και τα
στοιχεία δεν επαρκούν ιδιαίτερα για γενικεύσεις). Βλ. σχετικά, Σμυρλής, Μοναστήρια, σ. 57.
Αναφέρονται αργυραμοιβοί, ανταλλάκτες χρήματος, τραπεζίτες˙ η παρουσία ειδικά των
τελευταίων γίνεται ιδιαίτερα αισθητή από τα τέλη του 14ου αιώνα. Τέτοιες δραστηριότητες
διενεργούνταν στις αγορές, σε πάγκους ή καταστήματα («εργαστήρια»), πολλά από τα οποία
ήταν ιδιοκτησίας ναών ή και μονών, παρά τις αυστηρές θέσεις της επίσημης Εκκλησίας περί
τοκογλυφίας. Βλ. σχετικά, Matschke, Οικονομία των πόλεων, σσ. 170-172.
206
Στα αρχεία των μονών εναπόκεινται συχνά έγγραφα που αφορούν άλλες κτήσεις για τις οποίες
δεν έχουμε καμία σαφή ένδειξη ότι αποτελούσαν ιδιοκτησίες της εκάστοτε μονής. Γι’ αυτό
προτείνονται διάφορες εξηγήσεις, π.χ. ότι πέρασαν κάποια στιγμή στη δικαιοδοσία προσώπου
που στη συνέχεια εγκαταβίωσε στην κυρίαρχη μονή, ή ότι αποτέλεσαν αντικείμενο διμερούς
ανταλλαγής κ.λπ. Πιθανόν ωστόσο να αποτέλεσαν ενέχυρο δανεισμού. Η μη αναφορά τους σε
άλλα έγγραφα (μεταγενέστερες απογραφές κ.λπ.) πιθανόν να συνδέεται με τις θεσμικές
απαγορεύσεις τέτοιων δράσεων, ιδίως από μια μονή. Αν αυτό ισχύει, αποτελεί μία ακόμη
απόδειξη του άτυπου χρηματοπιστωτικού ρόλου των μονών.
207
Αρκετά μεταβυζαντινά έγγραφα των αθωνικών μονών, προερχόμενα είτε από την κυρίαρχη
μονή είτε από μετόχια της, αναφέρουν περιπτώσεις δανεισμού. Ιδίως στα έγγραφα μετοχίων οι
περιπτώσεις αυτές είναι αρκετά συχνές και, παρότι αφορούν συνήθως μικρά ποσά,
αποκαλύπτουν το ρόλο των μετοχίων αυτών στις τοπικές κοινωνίες. Βλ. ενδεικτικά, Αθωνικά
Σύμμεικτα.
[350]
Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ των κτήσεων
Α. Μείζονες περιοχές
Η μελέτη των πηγών αλλά και η ίδια η διαδικασία της καταγραφής οδήγησε, όπως
αναφέρθηκε στο κεφάλαιο της Μεθοδολογίας, σε μια συμβατική κατάτμηση του
γεωγραφικού χώρου σε «μείζονες περιοχές» κτήσεων. Η κατάτμηση αυτή δεν
ακολουθεί αυστηρά διοικητικά, ιστορικά ή άλλα κριτήρια, αλλά μάλλον πρόκειται για
μία μίξη αυτών, με έμφαση στην κατεξοχήν γεωγραφική συνιστώσα, όπως αυτή
εκφράζεται μέσω των συγκεντρώσεων και κατανομών.
Αυτές ακριβώς οι κατανομές, σε συνδυασμό με το σημειολογικό βάρος μιας
περιοχής αποτελούν και το βασικό επιχείρημα έναντι της αίσθησης μιας κάποιας
«ανισότητας» που μπορεί να δημιουργείται, καθώς διαφέρει το βάθος ανάλυσης
(π.χ. εξετάζονται «ισότιμα» ολόκληρη η Σερβία με τα Περίχωρα του Άθω, δηλαδή την
περιοχή γύρω από την Ιερισσό). Το βάθος ανάλυσης μειώνεται όσο μεγαλώνουν οι
«κύκλοι» του αθωνικού ζωτικού χώρου (βλ. χάρτες Παραρτήματος – Κύκλοι ζωτικού
αθωνικού χώρου). Όσον αφορά την έκταση του συνολικού χώρου, με βάση τα
εκδεδομένα αθωνικά αρχεία, έχει περιοριστεί στις παρακάτω περιοχές, ενώ
πιθανότατα να ήταν στην πραγματικότητα πιο διευρυμένος.208
Παρακάτω ακολουθεί μια αναγραφή των μειζόνων περιοχών, με αναφορά των
κύριων χαρακτηριστικών τους.
208
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί μια κτήση της Μονής Βατοπεδίου στην Πρέβεζα το β΄
μισό του 15ου αιώνα, όπως προκύπτει από ανέκδοτο μέχρι τώρα έγγραφο. Βλ. σχετικά,
Pavlikianov, Preveza, σ. 95. Με δεδομένες τις μεθοδολογικές συμβάσεις που ορίστηκαν, η κτήση
αυτή δεν έχει καταχωρηθεί στον Κατάλογο.
[351]
Η Θράκη γενικότερα αποτελεί ειδική περίπτωση, καθώς δε συνιστά αυτόνομη
οικονομική μονάδα ως θέμα, αλλά οι όροι είναι μάλλον ιστορικοί.209 Ειδικά η
Ανατολική Θράκη, θεωρείτο μία από τις κύριες σιτοπαραγωγές περιοχές όλων των
Βαλκανίων, μαζί με τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία και την πεδιάδα του Δούναβη,210 ενώ
ήταν επίσης γνωστή και για άλλα προϊόντα: ζώα, κρασί, μάρμαρα, χρυσό.211 Πέραν
αυτών, η περιοχή βρισκόταν ουσιαστικά εντός εμβέλειας της βυζαντινής
πρωτεύουσας, της οποίας η μείζων επικράτεια έφτανε άτυπα μέχρι την Ανατολική
Μακεδονία την περίοδο εκείνη. Πλήθος προϊόντων της -και όχι μόνο αγροτικών-
έφταναν κανονικά στην Κωνσταντινούπολη.212 Κύρια αστικά κέντρα, τα οποία
λειτουργούσαν και ως κόμβοι των μεγαλύτερων δικτύων ήταν οι πόλεις
Αδριανούπολη, Φιλιππούπολη, Αίνος, Ρήσιον, Καλλίπολη, Ραιδεστός, Ηράκλεια,
Συλημβρία.
Εντός εμβέλειας της βυζαντινής πρωτεύουσας βρισκόταν και η Ανατολική Μακεδονία
που, στο πλαίσιο της παρούσας διατριβής, χωροθετείται μεταξύ της Δυτικής Θράκης
και της περιοχής που ορίζει η κοιλάδα του Στρυμόνα με την περιοχή του Συμβόλου,
δηλαδή ο χώρος ανατολικά κυρίως του Παγγαίου και μέχρι το Νέστο. Κύρια αστικά
κέντρα της περιοχής ήταν οι πόλεις Δράμα, Χριστόπολις και Φίλιπποι (αν και κατά την
Ύστερη περίοδο οι τελευταίοι περιέρχονται σε παρακμή).
Γεωγραφική ζώνη που εκτείνεται μεταξύ των Περιχώρων του Άθω (ευρύτερη περιοχή
Ιερισσού) και των εκβολών του Στρυμόνα, και σε μικρό βάθος προς την ενδοχώρα της
209
Laiou, Thrace, σσ. 16-18.
210
211
Laiou, Thrace, σσ. 18-19.
212
[352]
Χαλκιδικής. Πρόκειται για μία περιοχή στην άμεση εμβέλεια του Άθω, και από τις
πρώτες στις οποίες επεκτάθηκε αμέσως μετά την περιορισμένη ζώνη κοντά στα
χερσαία σύνορα της χερσονήσου. Κύρια πολίσματα ήταν η Ραβενίκεια, τα
Πυργαδίκια και τα Σιδηροκαύσια.
Βλαχία
Η περιοχή αναφέρεται κατά σύμβαση ισότιμα με τις υπόλοιπες, παρά το γεγονός ότι
πρόκειται για έναν ιδιαίτερα εκτεταμένο γεωγραφικό χώρο. Ο λόγος είναι ότι, με
βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, μαρτυρείται μόλις μία κτήση κατά την περίοδο μελέτης,
πριν καταστεί η κύρια περιοχή επέκτασης του αθωνικού ζωτικού χώρου των
Οθωμανικών χρόνων, ιδίως μετά τις αλλαγές που σήμανε η δήμευση των
εκκλησιαστικών ακινήτων επί Σελήμ Β΄.
Πρόκειται για την εκτεταμένη πεδινή περιοχή που εκτείνεται (σε μικρό σχετικά
βάθος) από τη βάση της χερσονήσου της Κασσάνδρας μέχρι τις παρυφές της
Θεσσαλονίκης, και αποτέλεσε βασική περιοχή αθωνικών κτήσεων, όπως φαίνεται
σαφέστατα και από τα ποσοτικά δεδομένα της καταγραφής, με κτήσεις που
επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Η περιοχή αποτέλεσε δεξαμενή γαιών για παραχώρηση
στις αθωνικές μονές σε περιόδους γενικότερης ύφεσης, ιδίως μετά το β΄ μισό του
14ου αιώνα, προκειμένου για μία οικονομική και δημογραφική τόνωση. Τη μισή
αγροτική παραγωγή της Χαλκιδικής αποτελούσαν τα δημητριακά (κυρίως σιτάρι
αλλά και κριθάρι, σίκαλη, κεχρί και βρώμη).213
213
[353]
Εύβοια
Η περιοχή συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο για το γεγονός ότι οι πηγές αναφέρουν
μία κτήση, που συνιστά και το νοτιότερο σημείο κτήσεων κατά την περίοδο μελέτης.
Το νησί αναβαθμίζει το ρόλο του μετά τη διανομή των εδαφών μεταξύ των
Σταυροφόρων και τη μετακίνηση προς τα εκεί των Βενετών από τη Θεσσαλονίκη. Η
θέση του ασφαλώς ευνοεί περισσότερο τον έλεγχο των θαλάσσιων οδών, ιδίως
λαμβανομένων υπόψη των υπόλοιπων κτήσεων τόσο της Βενετίας όσο και των άλλων
ιταλικών πόλεων.
Θάσος
Ο εγγύτερος στην αθωνική χερσόνησο νησιωτικός χώρος, αν και δεν αποτελεί την
πρώτη χρονικά περιοχή θαλάσσιας επέκτασης του Άθω. Περιοχή κατά κανόνα ορεινή,
όμως εύκολα προσβάσιμη από την απέναντι ακτή. Από τους βασικούς χώρους
κτήσεων του Άθω, ιδίως από ένα χρονικό σημείο κι έπειτα, που παραμένει ώς
σήμερα, με έμφαση παραδοσιακά σε προϊόντα όπως το λάδι και το μέλι.
Η δεύτερη πόλη της αυτοκρατορίας, με την ευρύτερη περιοχή της, ελκύει από νωρίς
το ενδιαφέρον του Άθω, καθώς συνδυάζει ένα πλήθος παραγόντων: μεγάλο αστικό
κέντρο, ισχυρή τοπική αριστοκρατία, παραγωγική ύπαιθρο, πολλές και σημαντικές
αγορές, δίκτυα, εγγύτητα στον Άθω. Τα παραγόμενα είδη στην ενδοχώρα της
κάλυπταν όλο το φάσμα των αναγκών μιας μεγαλούπολης της εποχής, της οποίας η
ζήτηση έπαιξε ρυθμιστικό ρόλο στην οικονομική γεωγραφία της ευρύτερης περιοχής.
Δυναμικό παράγοντα αποτελούσε η τοπική αριστοκρατία, της οποίας η διασύνδεση
με τις αθωνικές μονές τεκμηριώνεται σε ένα πλήθος περιπτώσεων που αφορούν
αγοραπωλησίες, ενοικιάσεις αλλά και παραχωρήσεις με ποικίλους όρους, μεγάλων
εκτάσεων γαιών, είτε εποχικών ειδών είτε αυτούργιων σε όλη την αγροτική ενδοχώρα
[354]
της.214 Παράλληλα, η εμπορική της κίνηση αναφέρεται ως ιδιαίτερα ακμαία, σε όλη την
περίοδο μελέτης, αν και φαίνεται πως επηρεάστηκε ώς ένα βαθμό μετά το 13ο αιώνα,
με τη μετατόπιση του κέντρου βάρους της Βενετικής παρουσίας νοτιότερα, προς την
Εύβοια. Οι γενικότερες αλλαγές στο εμπόριο μεγάλων αποστάσεων μετά τη
Λατινοκρατία, έθεσαν εκτός των κύριων θαλάσσιων δρόμων τη Θεσσαλονίκη η οποία
λειτουργούσε πλέον κυρίως ως σημείο αναδιανομής, διατηρώντας ωστόσο μεγάλη
κινητικότητα.215
Θράκη (Δυτική)
Η περιοχή της σημερινής Δυτικής Θράκης αντιστοιχεί περίπου στην υστεροβυζαντινή
διοικητική ενότητα Βολερού, μαζί με την περιοχή του Έβρου.216 Ως γεωγραφική
περιοχή, είχε σημαντικά πλεονεκτήματα, με κυριότερα τα δύο χαρακτηριστικά της:
τις εύφορες πεδιάδες της και τον ποταμό Έβρο, που ήταν πλωτός μέχρις ενός σημείου
και διευκόλυνε πολύ την επικοινωνία με την ενδοχώρα.217 Μαζί με τη Μακεδονία,
αποτελούν τη «στενωπό» από την οποία περνούσε πάντα όλη η κίνηση προς και από
τη βυζαντινή πρωτεύουσα, και ιδίως μέσω των δύο κύριων αξόνων: της Εγνατίας
οδού στον άξονα Α-Δ, και της Στρατιωτικής οδού στον άξονα ΒΔ-ΝΑ.218 Επιπλέον κατά
την περίοδο μελέτης λειτουργούσαν εκεί τα μοναστικά κέντρα της Σύναξης
Μαρώνειας (10ος) και του Παπίκιου Όρος (11ος).219 Βασική ιδιαιτερότητά της ήταν
πως βρισκόταν σε μικρή απόσταση από το κύριο κέντρο ζήτησης της εποχής, την
214
Shea, σσ. 264-265.
215
Shea, σσ. 270-272. Για παράδειγμα, το εμπόριο των σιτηρών παρέμεινε ακμαίο στη
Θεσσαλονίκη, από όπου αγόραζαν σταθερά οι Ιταλοί έμποροι, αν και έχει διατυπωθεί η άποψη
ότι από ένα σημείο κι έπειτα αυτό δεν προερχόταν από την αγροτική της ενδοχώρα αλλά
συγκεντρωνόταν εκεί από άλλες περιοχές, όπως η Άρτα και η Θεσσαλία. Βλ. σχετικά, Shea, σ. 273,
καθώς επίσης και Laiou, Economy, σ. 185.
216
Χαριζάνης, Κτήματα, σ. 175.
217
218
Belke, σσ. 73-74.
219
Bakirtzis, Monasteries, σσ. 47, 49-50, 53. Βλ. επίσης, Χαριζάνης, Παπίκιον.
[355]
Κωνσταντινούπολη.220 Κύρια αστικά κέντρα: Περιθεώριον, Μοσυνόπολη, Πόροι (ως
λιμάνι κυρίως), Μαρώνεια, Τραϊανούπολη.
Ίμβρος
Στην εμβέλεια της βυζαντινής πρωτεύουσας, και πάνω στους θαλάσσιους δρόμους
επικοινωνίας και διακίνησης αγαθών. Αναφέρεται ως περιοχή πρώιμων κτήσεων που
στη συνέχεια συρρικνώνονται, αλλά μόνον προσωρινά, καθώς η περιοχή συνδυάζει
βασικά κριτήρια επιλογής.
Κασσάνδρα
Η Κασσάνδρα ήταν η πλέον εύφορη από τις τρεις χερσονήσους της Χαλκιδικής.221 Η
ήπια μορφολογία της, σε σχέση με τις άλλες δύο χερσονήσους στα ανατολικά, και η
μικρή της απόσταση από τον Άθω, την κατέστησε βασική επιλογή των αθωνικών
μονών για ένα πλήθος καλλιεργειών, με κτήσεις που επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Κατά
την τελευταία περίοδο, η Κασσάνδρα αποτελεί τον κατεξοχήν παραγωγικό χώρο για
την τροφοδοσία της Θεσσαλονίκης, μετά την αποκοπή της πόλης από την άμεση
ύπαιθρό της λόγω της τουρκικής προώθησης.222
Αν και γίνεται χρήση του επίσημου όρου, στην πράξη εννοείται η περιοχή εκείνη του
συγκεκριμένου διαμερίσματος αμέσως δυτικά της Θεσσαλονίκης -που εξετάζεται
χωριστά-, μετά τις εκβολές του Αξιού και ώς τα όρια της Δυτικής Μακεδονίας.
Πρόκειται κυρίως για τις περιοχές Βέροιας και Έδεσσας, εντός της ιδιαίτερα
προνομιούχου περιοχής του μακεδονικού κάμπου, με ένα τεράστιο εύρος
παραγόμενων ειδών. Οι αθωνικές κτήσεις προήλθαν από αριστοκρατικές δωρεές.
Κύρια αστικά κέντρα της περιοχής ήταν η Βέροια και τα Βοδενά.
220
221
Dimitriades, Chalkidiki, σ. 42.
222
Shea, σ. 266.
[356]
Καλύπτει την περιοχή της ενδοχώρας της Χαλκιδικής, αμέσως μετά μια μικρού
βάθους περιμετρική ζώνη, η οποία εξετάζεται χωριστά, ως τμήμα άλλων περιοχών.
Οριοθετείται στα βόρεια από την Περιοχή των Λιμνών, και στις υπόλοιπες τρεις
πλευρές από τα αντίστοιχα τμήματα της Χαλκιδικής. Στην πραγματικότητα, στο
κατεξοχήν ορεινό και δασώδες κέντρο της περιοχής δεν καταγράφονται κτήσεις, οι
οποίες συγκεντρώνονται κυρίως σε μία ζώνη μεταξύ αυτού και της περιμέτρου.
Σημαντικό πεδίο αγροτικής δραστηριότητας στην περιοχή ήταν τα δάση, τόσο για
προϊόντα ξυλείας όσο και για κάρβουνο.223 Κύροα αστικό κέντρο της περιοχής ήταν η
Ερμύλεια.
Κωνσταντινούπολη
Η βυζαντινή πρωτεύουσα επιλέχθηκε από νωρίς ως περιοχή αθωνικών κτήσεων,
όμως μόνο για ορισμένες από τις μεγαλύτερες μονές, που αναζητούσαν ερείσματα
τόσο κοινωνικής διασύνδεσης όσο κυρίως αγορές για το πλεόνασμα της παραγωγής
τους, για το οποίο μάλιστα ορισμένες διέθεταν και επί τούτου εμπορικό πλοίο.
Αποτελούσε την καρδιά της αυτοκρατορίας από κάθε άποψη. Ως προς την οικονομία,
δεν ήταν απλώς το σημείο συγκέντρωσης όλων των προϊόντων από ανατολή και Δύση
αλλά, ακριβώς λόγω αυτού, αποτελούσε η ίδια κριτήριο στη σχέση προσφροάς και
ζήτησης. Η τάξη μεγέθους της από πληθυσμιακή άποψη την καθιστούσε εξαρχής τη
μεγαλύτερη αγορά, ενώ ακριβώς αυτές οι ανάγκες διατροφής αποτέλεσαν συχνά
κριτήριο αυτοκρατορικής πολιτικής.224 Για το ρόλο της Κωνσταντινούπολης στην
οικονομία του κράτους, η πλουσιότατη βιβλιογραφία δεν αφήνει περιθώρια
επιπλέον αναφορών στο σημείο αυτό, που άλλωστε θα συνιστούσε παρέκβαση από
το βασικό προσανατολισμό της παρούσας διατριβής. Ως προς το θέμα των αθωνικών
223
224
Σε άλλο σημείο γίνεται αναφορά στα μέτρα, μεταξύ άλλων, για κρατικό έλεγχο της εμπορίας
των σιτηρών για διάθεση στην πρωτεύουσα.
[357]
κτήσεων, αναφέρθηκε ήδη ότι η επιλογή της ως περιοχής συνιστά κατά βάση κίνηση
τακτικής παρά ουσίας. Αναμφίβολα ορισμένες μονές διέθεταν το πλεόνασμά τους
εκεί, ωστόσο υπήρχαν ήδη αρκετές άλλες επιλογές εγγύτερα, ακόμη και για το
χονδεμπόριο, ιδίως μετά το 12ο αιώνα, που πληθαίνουν οι εμπορικοί σταθμοί των
Δυτικών κατά μήκος της ακτογραμμής προς την πρωτεύουσα.
Λήμνος
Η Λήμνος συγκαταλέγεται μεταξύ των βασικών περιοχών κτήσεων, καθώς σύντομα
αναδεικνύεται σε έναν τόπο ιδιαίτερα παραγωγικό και μάλιστα σε μικρή απόσταση
από τις κυρίαρχες μονές. Είναι δε χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, παρόλο που το νησί
ελάχιστα αναφέρεται σε έγγραφα προ του 1204, έχει αθωνικές κτήσεις ήδη από τα
τέλη του 10ου αιώνα.225 Αναφέρεται ως μία από τις κύριες σιτοπαραγωγές περιοχές,
ενώ επίσης ήταν από πολύ νωρίς γνωστή για το κρασί και τα κτηνοτροφικά προϊόντα
της. Αν και, σε σχέση με άλλες περιοχές, φαίνεται να αργεί να παρουσιάσει μεγάλές
συγκεντρώσεις κτήσεων, καθίσταται τελικά βασικό τμήμα του αθωνικού ζωτικού
χώρου. Ενδεικτικοί αριθμοί σχετικά με την αθωνική επέκταση στη Λήμνο: Μεταξύ
1284 και 1346, οι κτήσεις της Μεγίστης Λαύρας στο νησί αυξήθηκαν από 19.000
μοδίους σε 22.000, ενώ το 1448 ήταν 32.000.226
Στα τέλη του 15ου αιώνα, ήδη επί Οθωμανικής κυριαρχίας, τα μοναστηριακά κτήματα
της Λήμνου απέδιδαν περισσότερο από το 1/6 της συνολικής αγροτικής παραγωγής
του νησιού, με πρώτες τις Μονές Μεγίστης Λαύρας και Βατοπεδίου.227
225
Haldon, Limnos, σσ. 163-165. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Μονής Μεγίστης Λαύρας
που διαθέτει κτήσεις στο νησί από τα 984, και δύο αιώνες μετά (1284) φαίνεται να κατέχει το 1/3
των καλλιεργήσιμων εκτάσεών του.
226
Haldon, Limnos, σ. 174.
227
Haldon, Limnos, σσ. 170-171. Οι πληροφορίες προέρχονται από οθωμανικό tapu tahrir defteri
του 1490.
[358]
Μελένικο
Η περιοχή αποτελεί προς Βορρά επέκταση της κοιλάδας του Στρυμόνα. Ανήκε στο
χώρο που ιδίως κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο γνώρισε διαδοχικές
ανακατατάξεις, αν και ήδη από νωρίς μαρτυρούνται σταθεροί σλαβόφωνοι
πληθυσμοί. Οι πλαγιές σ’ αυτό το ύψος του ποταμού μαρτυρούνται, μεταξύ άλλων,
ως οινοπαραγωγά εδάφη, ενώ η περιοχή είναι γνωστή και για τους εκτεταμένους της
βοσκοτόπους (βλ. αναφορές στην κτηνοτροφία, στην ενότητα Οικονομία).
Η περιοχή περιλαμβάνει το όρος Παγγαίο και την περιοχή αμέσως νοτιότερα, μέχρι
το όρος Σύμβολο και την παράκτια ζώνη. Χωροθετείται αμέσως ανατολικά των
εκβολών του Στρυμόνα και πριν την Ανατολική Μακεδονία που, στο πλαίσιο της
παρούσας διαίρεσης, εξετάζεται χωριστά. Διακρίνεται ως χωριστή «μείζων περιοχή»
για το λόγο ότι η ειδική βιβλιογραφία (ACTES) την ορίζει ως τέτοια. Στην περιοχή
κυριαρχούν οι φυσικοί σχηματισμοί των δύο ορέων και η μεταξύ τους κοιλάδα. Ήταν
γνωστή από την αρχαιότητα κυρίως για τους αμπελώνες της, με κύριο αστικό κέντρο
τη Χρυσούπολη.
Η περιοχή που περιλαμβάνει την ανατολική ενδοχώρα της Θεσσαλονίκης, κατά μήκος
της κοιλάδας που εκτείνεται έξω από τις ανατολικές παρυφές της πόλης (ορεινό
πέρασμα Δερβενίου) και μέχρι τη Ρεντίνα στα ανατολικά. Προς Βορρά ορίζεται από
τα όρη των Κερδυλίων και της Βόλβης, και προς Νότο από το Χορτιάτη και το
Χολομώντα. Στη μακρόστενη αυτή κοιλάδα κυριαρχούν οι σχηματισμοί των δύο
λιμνών, της Κορώνειας (Αγ. Βασιλείου, Λαγκαδά) στα δυτικά και της Βόλβης στα
ανατολικά, όπου σχηματίζονται τα στενά της Ρεντίνας που καταλήγουν στο
[359]
Στρυμονικό κόλπο μέσω των Μακεδονικών Τεμπών.228 Περιοχή εντός αθωνικής
εμβέλειας, με έντονο παραγωγικό ενδιαφέρον επικεντρωμένο κυρίως στα
αλιεύματα, την κτηνοτροφία και τους αμπελώνες. Κύρια αστικά κέντρα της περιοχής,
η Ρεντίνα και τα Βραστά (ή Βρασνά).
Πρόκειται για μια περιορισμένη γεωγραφικά περιοχή που ωστόσο εξετάζεται υπό
μεγαλύτερη κλίμακα. Περιλαμβάνει τη ζώνη αμέσως εκτός των χερσαίων ορίων της
αθωνικής χερσονήσου, και μέχρι το μέσον περίπου της έκτασης των κόλπων Ιερισσού
(ανατολικά) και Σιγγιτικού (δυτικά). Αποτελεί τον κύριο -και πρώτο από άποψη
χρονική- χώρο κτήσεων των αθωνικών μονών εκτός συνόρων, μεγάλος αριθμός των
οποίων διατηρείται ώς σήμερα. Κύριο αστικά κέντρα της περιοχής, η Ιερισσός και το
Προσφόρι.
Ζώνη μικρού βάθους στα παράλια της ομώνυμης περιοχής, αφήνοντας εκτός την
Ανατολική Θράκη και την Κωνσταντινούπολη με τα περίχωρά της, που εξετάζονται ως
χωριστές περιοχές. Πρόκειται για χώρο που προσέλκυσε από νωρίς το αθωνικό
ενδιαφέρον, αν και στους ενδιάμεσους αιώνες της περιόδου μελέτης παρατηρείται
κάμψη. Η περιοχή, πέρα από την τοπική παραγωγή (κρασί κ.λπ.) φαίνεται να
λειτούργησε και ως βάση στην εμβέλεια της πρωτεύουσας, η οποία αποτελούσε,
μεταξύ άλλων, και την κύρια αγορά για την προώθηση των αγροτικών
πλεονασμάτων.
228
Χαριζάνης, Η περιοχή των Λιμνών, σ. 20.
[360]
Σερβία
Και εδώ (όπως και στη Βλαχία) η περιοχή, παρότι εκτεταμένη, αναφέρεται συμβατικά
ως ισότιμη με τις υπόλοιπες. Πρόκειται για ένα χώρο ο οποίος παρουσιάζει μεγάλη
συγκέντρωση κτήσεων κατά τη φάση κορύφωσης των αθωνικών γαιοκτησιών, για να
ακολουθήσει ωστόσο τη ροή των γενικότερων ιστορικών εξελίξεων με τη διείσδυση
των Οθωμανών στα Βαλκάνια. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη περίπτωση, όπως
αναφέρεται και στη Γεωγραφική Ανάλυση (Μέρος Δ΄ αλλά και τόμος Γ΄), όπου οι
κτήσεις αφορούν ολόκληρα χωριά και ουσιαστικά συνίστανται σε δικαίωμα
προσόδων και όχι σε σαφή έγγεια ιδιοκτησία, γι’ αυτό και χάνονται σύντομα, με την
υπαγωγή της δημόσιας γης στο σουλτάνο.
Σιθωνία
Παρότι ορεινή και σαφώς λιγότερο αποδοτική από την παρακείμενη Κασσάνδρα, η
Σιθωνία αποτελεί μιαν από τις κύριες περιοχές επέκτασης των Αθωνιτών. Οι κτήσεις
συγκεντρώνονται κατά κανόνα σε δύο σημεία: στη βάση της αλλά και στην περιοχή
της Σάρτης, ενώ, εκτός των βασικών αγροτικών προϊόντων, παρείχε εξαιρετικούς
βοσκοτόπους. Σημαντικός παράγοντας, η άμεση εγγύτητα με τον αθωνικό χώρο, που
αποτέλεσε και βασικό λόγο μακροβιότητας των κτήσεων εκεί.
Σκόπια
Η περιοχή αναφέρεται χωριστά για να διακριθεί από τον ενιαίο χώρο της Σερβίας ο
οποίος, επιπλέον, χωροθετείται αρκετά μακρύτερα. Μαζί με την περιοχή της
Στρούμιζα, συνιστούν, τρόπον τινά, την αθωνική «διείσδυση» στις
σερβοκρατούμενες περιοχές, στην άμεση εμβέλεια των σημαντικών πόλεων της
Μακεδονίας.
[361]
Σποράδες
Η περιοχή αναφέρεται χωριστά και για λόγους ιστορικούς, καθώς συνιστά ιδιαίτερη
περιοχή αθωνικών κτήσεων ήδη από την εποχή των πρώτων κτιτόρων, και παραμένει
ως τέτοια για αιώνες. Πρόκειται για το χώρο άμεσης θαλάσσιας επέκτασης του Άθω,
μαζί με τη Θάσο και τα υπόλοιπα νησιά του Βορείου Αιγαίου στα ανατολικά.
Η περιοχή στην κοιλάδα του ομώνυμου ποταμού, στο σημερινό σημείο συνάντησης
της Βουλγαρίας με τα Σκόπια, βορειοδυτικά των ορίων της κοιλάδας του Στρυμόνα.
Η κοιλάδα αναπτύσσεται μεταξύ της οροσειράς της Κερκίνης (Μπέλες) και του
Μαλέσεβο, με κατεύθυνση προς τα βορειοδυτικά. Αναφέρεται ως περιοχή με
πληθώρα αγροτικών προϊόντων.
Στρυμόνας
Περιλαμβάνει όλη την έκταση της κοιλάδας του Στρυμόνα και αποτελεί μία τις
κυριότερες περιοχές αθωνικών κτήσεων. Χαρακτηριστική των συγκεντρώσεων των
κτήσεων σε συγκεκριμένες περιοχές είναι η ονομασία που απαντάται στις
οθωμανικές πηγές για την περιοχή του Στρυμόνα: επαρχία των μοναχών. Πρόκειται
συγκεκριμένα για μια περιοχή κτήσεων που τοποθετείται ειδικότερα νοτίως της
πόλης των Σερρών μεταξύ Ζίχνας και Δράμας, κατά μήκος του Στρυμόνα και της
λίμνης Ταχινού.229 Οι υψηλές συγκεντρώσεις κτήσεων οφείλονται στο συνδυασμό
δύο παραγόντων: υψηλή παραγωγικότητα και γρήγορη και εύκολη πρόσβαση από
τον Άθω. Κύρια αστικά κέντρα: η πόλη των Σερρών, το Σιδηρόκαστρο στα βόρεια και
η Ζίχνα.
229
Lowry, Ottoman Taxation, σ. 24 (και χάρτης σ. 25). Βλ. Επίσης, Moustakas, Transition, σ. 31 (o
όρος απαντάται ως: vilayet-i Keşişlik).
[362]
Crna Reka
Προς το εσωτερικό της σερβικής ενδοχώρας, η περιοχή οφείλει την παρουσία
αθωνικών κτήσεων σε δωρεές της σερβικής αριστοκρατίας. Κατά κανόνα, όπως και
βορειότερα στη Σερβία, πρόκειται για ολόκληρα χωριά ή για ναούς και μονές με τις
κτήσεις τους. Η περιοχή, όπως και οι ανάλογές της στα σερβικά εδάφη, ήταν
βραχύβια σχετικά ως τμήμα του αθωνικού ζωτικού χώρου, λόγω του καθεστώτος των
κτήσεων σε σχέση με την οθωμανική κατάκτηση.
Β. Οι κτήσεις στο χώρο
Γενικά
Ο συμβατικός διαχωρισμός του ευρύτερου χώρου κτήσεων σε «μείζονες
περιοχές» εξυπηρετεί κατά βάση ανάγκες καταγραφής και τυποποίησης. Σε συνέχεια
όμως αυτού του διαχωρισμού, μια διαφορετική άτυπη ομαδοποίηση θα είχε νόημα,
ανταποκρινόμενη κυρίως σε λειτουργικότητες. Με βάση τα δεδομένα της
καταγραφής των κτήσεων, ο «τυπικός» ζωτικός χώρος του Άθω θα πρέπει να ιδωθεί
ως ενιαίος, ενώ κάθε άλλη επέκταση προς οποιαδήποτε κατεύθυνση θα πρέπει να
αντιμετωπίζεται χωριστά, σε δεύτερο χρόνο. Ο Άθως ορίζει εξαρχής το ζωτικό του
χώρο, τον διαφυλάσσει και τον αξιοποιεί, προσαρμοζόμενος σε εξελίξεις και
αναγκαιότητες. Έτσι, τη βασική χωρική ομάδα κτήσεων φαίνεται να συνιστούν οι
περιοχές της Θεσσαλονίκης και των Λιμνών, ολόκληρης της Χαλκιδικής, του
Στρυμόνα, του Παγγαίου και Συμβόλου όρους και του Βορείου Αιγαίου (Λήμνος,
Θάσος).
Ο χώρος αυτός δίνει την εικόνα μιας «ομογενοποιημένης» περιοχής με κοινά

γνωρίσματα, παρά τον έντονο πολιτικό κατακερματισμό των ύστερων χρόνων. Στις
πηγές, παρότι το πολιτικό υπόβαθρο σκιαγραφείται πράγματι σε δεύτερο επίπεδο ως
παράλληλη αφήγηση, οι περιοχές κτήσεων μοιάζουν να αντιμετωπίζονται ως ενιαίος
[363]
χώρος. Οι δομές και ο ρυθμός παραγωγής που επέβαλε η μοναστική γαιοκτησία
στους διάσπαρτους μικρόκοσμους των κτήσεών της, μοιάζει να επέδρασε με τρόπο
ενοποιητικό, δίνοντας στις περιοχές αυτές κοινά χαρακτηριστικά, τουλάχιστον σε
επίπεδο οικονομικό και κοινωνικό.
Βασικός λόγος επέκτασης του αθωνικού ζωτικού χώρου ήταν η προβληματική

μορφολογία της χερσονήσου. Στο πλαίσιο αυτής της επέκτασης, ήταν απολύτως
λογικό να αναζητηθούν περιοχές όπου η αγροτική δραστηριότητα θα μπορούσε να
ασκηθεί όχι μόνο απρόσκοπτα αλλά και ουσιαστικά αποδοτικά.230 Η συγκέντρωση
αθωνικών κτήσεων στο βόρειο μέρος του ελλαδικού χώρου και από εκεί
ανατολικότερα και βορειότερα, καταρχάς πρέπει να οφείλεται στην ανάγκη
οριοθέτηση ενός ζωτικού χώρου άμεσης εμβέλειας. Ωστόσο, στην πορεία, ο χώρος
αυτός επεκτείνεται (π.χ. Σερβία, Ανατολική Θράκη, Κωνσταντινούπολη), κάτι που
ενδεχομένως να υποκρύπτει άλλες αιτίες: είναι δηλαδή πιθανή μια ανταγωνιστική
σχέση με τις παλαιότερες μονές του ηπειρωτικού (και όχι μόνον) ελλαδικού χώρου,
και μια συνακόλουθη δυσκολία οικονομικής διείσδυσης του Άθω προς το νότο.231
Σε ό,τι αφορά μια συνολικότερη θεώρηση του χώρου λειτουργίας των μετοχίων
αυτών, παρατηρούμε ότι γενικότερα τα πλέον λειτουργικά και εύρωστα είναι εκείνα
σε περιοχές εγγύς του κύριου ζωτικού χώρου των μονών. Στις υπόλοιπες περιοχές, η
παρουσία τους συνδέεται άμεσα με την παράλληλη παρουσία μετοχίων άλλων
μονών, που, κατά κάποιο τρόπο, ενοποιούν το χώρο (βλ. Λήμνος & Ανατ. Θράκη), είτε
είναι καθαρά συγκυριακή (ανεξάρτητες δωρεές κ.λπ.). Γενικότερα, όμως, πρόκειται
για περιοχές κατά κανόνα παραγωγικές, ανεξάρτητα ωστόσο από την αποδοτικότητα
των κτήσεων καθαυτών.
Πέρα από τις όποιες συγκυριακές τάσεις και μεταβολές, ο «τυπικός» ζωτικός
χώρος του Άθω φαίνεται να οριοθετείται από την αρχή. Για παράδειγμα, ήδη από την
230
231
Για τον προβληματισμό και τις υποδείξεις, ευχαριστώ το συνάδελφο κ. Ν. Λιβανό.
[364]
ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας, οι περιοχές κτήσεων που ορίζουν το βασικό «κύκλο»
έχουν συμπεριληφθεί (βλ. Παράρτημα και σχετικούς χάρτες, καθώς και Γ΄ Μέρος-
Ανακεφαλαίωση). Ο χώρος αυτός περιλαμβάνει κατά κανόνα περιοχές άμεσης ή
σχετικά εύκολης πρόσβασης, από τη Θεσσαλονίκη μέχρι την Ανατολική Μακεδονία
και το Βόρειο Αιγαίο. Πρόκειται για μία σειρά μικρότερων -και συχνά διακριτών-
περιοχών υψηλής αγροτικής απόδοσης, κατά μήκος του άξονα που συνέδεε τις δύο
μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, περνώντας κοντά από τα μεγάλα επαρχιακά
αστικά κέντρα. Ένας χώρος που θεωρείται -περισσότερο ή λιγότερο- ως προέκταση
της επικράτειας της πρωτεύουσας, ιδίως σε περιόδους πολιτικής ομαλότητας όπου
τα δίκτυα ήταν απόλυτα προσβάσιμα (βλ. παρακάτω). Τη σχέση αυτή με την
πρωτεύουσα επιβεβαιώνει και η φορά των οικονομικών δραστηριοτήτων που
αναπτύσσονται, ιδίως κατά την ύστερη περίοδο.
Οι αθωνικές κτήσεις επεκτείνονται ασφαλώς και πέραν του βασικού αυτού

«κύκλου», μέχρι τη Σερβία και τη Βλαχία προς Βορρά, όπως φαίνεται τόσο στη
Γεωγραφική Ανάλυση όσο και στους σχετικούς χάρτες. Ωστόσο, μεταξύ των περιοχών
του «τυπικού» αθωνικού χώρου και των υπολοίπων, επισημαίνεται συχνά έντονη
διαφοροποίηση. Είναι προφανές ότι η απόκτηση και λειτουργία μετοχίων σε άλλες
περιοχές είτε ήταν απλώς συγκυριακή (π.χ. Σερβία) είτε, παρότι σκόπιμη (π.χ.
Κωνσταντινούπολη, Προποντίδα κ.λπ.), αποδείχτηκε ασύμφορη ή μη λειτουργική
στην πράξη, οπότε και δεν είχε σταθερή εξέλιξη, τουλάχιστον στην περίοδο μελέτης.
Αντίθετα, σε μεταγενέστερες περιόδους, όπου τα μετόχια παύουν να είναι απλές
παραγωγικές μονάδες αλλά σχετίζονται και με άλλες λειτουργίες (π.χ. βάση για
«ταξίδια» ελέους, χώροι διαμονής για αντιπροσώπους της μονής στο πλαίσιο
εμπορικών ή άλλων αποστολών), η διατήρηση και λειτουργία τους εντάσσεται πλέον
σε μια διαφορετική λογική.
Στη μεταβυζαντινή φάση του φαινομένου, άλλοτε ήσσονες κτήσεις σε περιοχές
απομακρυσμένες, εξελίσσονται αργότερα σε σημαντικές οικονομικές βάσεις. Οι
λόγοι είναι ότι για τις μεν μακρινές, καθώς αλλάζουν πλέον τα οικονομικά μοντέλα,
[365]
καθίσταται ασύμφορη η διατήρησή τους για άμεση εκμετάλλευση, ωστόσο είναι
προσοδοφόρες για εξασφάλιση χρήματος, είτε μέσω ενοικίασης είτε μέσω
εκμετάλλευσης και προώθησης του πλεονάσματος στις εκεί τοπικές αγορές.
Παράλληλα, λειτουργούν ως βάση για ζητείες, ενώ, όσον αφορά τις κοντινότερες (π.χ.
Σκύρος), η ασφάλεια της ναυσιπλοΐας που επήλθε με την οθωμανική κατάκτηση,
αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα για μια νέα ώθηση στις μεταφορές και την εκ νέου
διασύνδεση των περιοχών μεταξύ τους.
Έτσι, πέραν των «κύκλων» που μαρτυρούν και μια βαθμιαία αναδίπλωση,
διακρίνονται τρεις κύριες ζώνες κτήσεων: οι κοντινές, για άμεση εκμετάλλευση και
τροφοδοσία, οι μέσης απόστασης για άμεση και έμμεση εκμετάλλευση και εμπορία,
καθώς και εισροή χρήματος, και οι μεγάλης απόστασης για έμμεση εκμετάλλευση
κυρίως (σπανιότερα ή αργότερα μέσω μετοχιαρίων και οικονόμων) και εισροή
χρήματος στη μονή, καθώς και για βάσεις ζητειών, που μετεξελίσσονται στην πορεία
σε κέντρα θρησκευτικά, πνευματικά, πολιτιστικά κ.λπ.
Οι περιοχές συγκέντρωσης κτήσεων αγροτικής εκμετάλλευσης, που αποτελούν και
τη συντριπτική πλειονότητα, εξαρτώνται από ένα πλήθος παραγόντων, όπου, πέραν
από την ιστορική συγκυρία, βασική θέση κατέχει η παρουσία ή μη κτήσεων άλλων
αθωνικών μονών που, άλλοτε λειτουργεί υποστηρικτικά και άλλοτε ανασταλτικά,
ανάλογα με τη δυναμική της εποχής, το πολιτικό υπόβαθρο, τη γενικότερη αίσθηση
ασφάλειας κ.λπ. Ωστόσο σημαντικότατο παράγοντα αποτελεί το είδος των κτήσεων,
καθώς από ένα σημείο κι έπειτα η παραγωγική δυναμική της κάθε περιοχής είναι
πολύ συγκεκριμένη. Από την άλλη, μεταξύ περιοχών παρόμοιας οικονομικής
σημασίας, τα κριτήρια επιλογής μπορεί να είναι μέχρι και απολύτως συγκυριακά,
όπως για παράδειγμα διάφορες περιοχές της Θράκης κατά την περίοδο μελέτης.232
Ως προς τους τρόπους επέκτασης των κτήσεων, παρατηρούνται κάποια σταθερά

μοτίβα που φαίνεται να ισχύουν στις περισσότερες περιπτώσεις. Παίρνοντας ως
232
Μεταξύ 9ου και 15ου αιώνα παρατηρούνται στενές σχέσεις μεταξύ Θράκης και Άθω, οι οποίες
στηρίζονται κατά κανόνα στην παρουσία σημαντικών πνευματικών προσωπικοτήτων της εποχής.
Βλ. σχετικά, Bakirtzis, Preface, σ. 4.
[366]
παράδειγμα τις κτήσεις των Μονών Μεγίστης Λαύρας και Διονυσίου στη Λήμνο,
παρατηρούμε ότι προηγείται κάποια ιδιωτική δωρεά που μπορεί να αφορά γη μαζί
με κάποιες εγκαταστάσεις· ακολουθεί κάποια κρατική δωρεά (προφανώς κατόπιν
σχετικής «πίεσης») μαζί με παροχή παροίκων· οι κτήσεις αυτές εμπλουτίζονται από
νέες δωρεές ιδιωτών μέσω διαθήκης, ύστερα από πρωτοβουλίες και έμμεσες πιέσεις
των μονών.233 Σε τέτοιες περιοχές, η επέκταση των κτήσεων είναι εντονότερη σε
περιόδους κρίσης: αφενός διότι, όπως προαναφέρθηκε, η ύφεση οδηγεί πολλούς
ιδιοκτήτες στην πώληση των ακινήτων τους προς εκείνους που διέθεταν ρευστότητα
(κατά κύριο λόγο, στις μονές) και αφετέρου διότι η κεντρική ή η περιφερειακή
διοίκηση, προέβαινε σε μαζικές δωρεές (εγκαταλελειμμένων ή αναξιοποίητων)
εκτάσεων στις μονές και στην παραχώρηση παροίκων, υπό τον όρο της
αποκατάστασης της παραγωγής και της ανόρθωσης της οικονομίας, ταυτόχρονα με
τη δημογραφική τόνωση και την ενίσχυση της άμυνας σε τοπικό επίπεδο.
Πέρα ωστόσο από την αρχική επιλογή, η διατήρηση των κτήσεων υπόκειται με τη
σειρά της σε άλλες αναγκαιότητες, όπου, πέρα από την οικονομική παράμετρο,
κυριαρχεί η κατάσταση των δικτύων, η γενικότερη ασφάλεια, και η δημογραφία (βλ.
παρακάτω, σχετικές ενότητες). Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της «φυγής» των
Αγιορειτών από τη Λήμνο, λόγω της οθωμανικής κατάκτησης, η οποία τελικά ήταν
προσωρινή. Η διαπίστωση προφανώς ότι δε συντρέχουν οι λόγοι ασφάλειας για τους
οποίους αυτή πραγματοποιήθηκε, οδήγησε σύντομα στην επιστροφή τους.234
Ο ευρύτερος αυτός γεωγραφικός χώρος δε μονοπωλείται ασφαλώς από τις

αθωνικές μονές. Αντίθετα, πέρα από την εξαρτημένη ή μη ύπαιθρο και τα
μεγαλύτερα ή μικρότερα αστικά κέντρα, φιλοξενεί ένα πλήθος άλλων μονών και
233
234
Ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα (1495), υπάρχουν οθωμανικά έγγραφα επικύρωσης
αθωνικών κτήσεων, οι οποίες επιβεβαιώνονται ως ήδη υφιστάμενες στην απογραφή του 1519.
Βλ. σχετικά, Κοτζαγεώργης, Λήμνος, σ. 118.
[367]
κτήσεων που λειτουργούν άλλοτε υποστηρικτικά235 και άλλοτε (συνηθέστερα)
ανταγωνιστικά προς αυτές. Ασφαλώς η αναφορά τους και μόνο ξεπερνά κατά πολύ
τα όρια της παρούσας διατριβής.236 Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί ως προβληματισμός
και μόνο, καθώς συνιστά παράγοντα σημαντικό στην προσπάθεια κατανόησης του
φαινομένου συνολικά.
Κατανομές
Όσον αφορά τις κατανομές των κτήσεων στο χώρο, όπως αυτές αποδόθηκαν στην
Καταγραφή και σχολιάστηκαν στη Γεωγραφική Ανάλυση, επαναλαμβάνουμε τη
διαπίστωση ότι υποδηλώνουν σαφείς προτιμήσεις οι οποίες, λαμβανομένων υπόψη
και των ιστορικών συγκυριών, υπαγορεύονται από τρία κριτήρια: εγγύτητα,
αποδοτικότητα και γειτνίαση με κτήσεις άλλων μονών. Η εμφανής υπεροχή των
περιοχών του στενού «κύκλου» (Στρυμόνας, Δυτική Χαλκιδική, Περίχωρα Άθω,
Λήμνος, Σιθωνία, Θεσσαλονίκη, αλλά και υπόλοιπη Χαλκιδική, μαζί με την Περιοχή
των Λιμνών και την ενότητα Παγγαίο – Σύμβολο) επιβεβαιώνει την αρχική πρόταση.
Ως προς τα είδη των κτήσεων, η υπεροχή των συγκεντρώσεων στους τύπους

Μονύδρια/Ναοί, Χωριά, Γαίες και Συνδυασμοί χρήσεων, επιβεβαιώνουν τον
αγροτικό χαρακτήρα των κτήσεων και του γενικότερου προσανατολισμού της
οικονομίας. Επιπλέον, αποδείχθηκε από την ανάλυση ότι οι κυρίαρχοι αυτοί τύποι
συγκεντρώνονται κυρίως στις περιοχές οι οποίες τελικά οριοθετούν τον «τυπικό»
ζωτικό χώρο του Άθω, επιβεβαιώνοντας τη σχέση είδους κτήσης και περιοχής. Ο
συνδυασμός τους επιβεβαιώνει το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο της έμφασης στον
235
Όπως αναφέρθηκε και σε άλλο σημείο, μεταξύ του Άθω και ορισμένων συγκεκριμένων
περιοχών κτήσεων, όπως π.χ. η Θράκη, υπήρξαν στενοί πνευματικοί δεσμοί, οι οποίοι
οφείλονταν κατά κανόνα στην παρουσία συγκεκριμένων πνευματικών προσωπικοτήτων και στη
μεταξύ τους σχέση. Κατ’ αναλογίαν, το μοντέλο αυτό θα μπορούσε να ισχύει και γενικότερα,
τουλάχιστον εντός του στενού κύκλου του αθωνικού ζωτικού χώρου.
236
Για πολλές από τις περιοχές αυτές, η βιβλιογραφία είναι ιδιαίτερα πλούσια. Ενδεικτικά, για
την περιοχή της Θράκης, βλ. Χαριζάνης, Παπίκιον.
[368]
πρωτογενή τομέα. Ωστόσο, άλλοι τύποι, αν και σε μικρότερες συγκεντρώσεις,
αφήνουν να διαφανεί μια αναζήτηση παράλληλων ρόλων και ένας διακριτικός
πειραματισμός στις οικονομικές πρακτικές: Αστικά Μονύδρια/Ναοί, αλλά και
Εγκαταστάσεις δευτερογενούς τομέα σε άλλες περιοχές.
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, παρόλο που, όπως επισημάνθηκε στη
Γεωγραφική Ανάλυση, τα στοιχεία δεν επαρκούν για το σύνολο αυτών, είναι εμφανής
μια υπεροχή των κτήσεων μεγάλου -έως πολύ μεγάλου- μεγέθους. Αυτές, όπως
προκύπτει από τα δευτερεύοντα στοιχεία της Καταγραφής, οφείλονται κατά κανόνα
σε δωρεές και παραχωρήσεις και όχι σε αγορές ή άλλους τρόπους απόκτησης. Το
στοιχείο αυτό, σε συνδυασμό με τις χρονικές τομές κατά τις οποίες παρατηρείται
εντονότερα αυτή η τάση (δηλαδή κατά το 14ο και 15ο κυρίως αιώνα), επιβεβαιώνει
τη σχέση δωρεάς και ιστορικής συγκυρίας / σκοπιμότητας (βλ. ενότητα για την
Οικονομία των κτήσεων).
Γενικότερα, μεταξύ των ειδικών παραμέτρων μιας κτήσης εντοπίζονται

συγκεκριμένες σχέσεις και αιτιότητες. Για παράδειγμα, είναι στενή η σχέση: α) της
απόστασης μιας κτήσης με το χρονικό της εύρος (καθώς σχετίζεται με τη δυνατότητα
διαχείρισης και άρα τη βιωσιμότητά της)· β) της απόστασης μιας κτήσης με το είδος
της (κατά κανόνα, δεν είναι λειτουργική η διατήρηση μιας απομακρυσμένης κτήσης
παραγωγής ευπαθών αγροτικών προϊόντων ή προϊόντων των οποίων η μεταφορά δεν
είναι συμφέρουσα ή, τέλος, προϊόντων των οποίων η διάθεση στις εκεί τοπικές
αγορές δεν αποδίδει πολλαπλάσια κέρδη σε σχέση με τις δαπάνες λειτουργίας της
κτήσης)· γ) του είδους μιας κτήσης με την περιοχή όπου βρίσκεται (κατεξοχήν
αγροτικές κτήσεις απαντώνται σε περιοχές υψηλής αποδοτικότητας, βοσκότοποι σε
άγονες ή ημιορεινές περιοχές, ναοί σε αστικές περιοχές κ.λπ.), κ.ό.κ.
Πέραν των γενικών γεωγραφικών κατανομών, ως προς τα ειδικότερα μοντέλα

εγκατάστασης, ίδρυσης και λειτουργίας των κτήσεων στο χώρο, σημαντικές
πληροφορίες παρέχει η εξέτασή τους από άποψη χωροταξική.
[369]
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ – ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ
Παρά το γεγονός ότι στη χωροταξία κομβικός είναι ο ρόλος των ειδικών τοπικών
συνθηκών, φαίνεται γενικά να διατηρείται το πρωτοβυζαντινό μοντέλο οργάνωσης
του αγροτικού χώρου, το οποίο, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνει μια διμερή διαίρεση
σε κοινότητες μικροκαλλιεργητών και εκτεταμένες ιδιοκτησίες, όπου συχνά
απαντώνται μεμονωμένες κατοικίες.237
Κατά την περίοδο μελέτης, και ειδικότερα μεταξύ 9ου και 14ου αιώνα,
δημιουργήθηκε ένα ιδιαίτερο αγροτικό σύστημα με διαφοροποίηση των τύπων
γαιών και τη δημιουργία αγροτικών οικιστικών συναθροίσεων με σαφή
επικράτεια.238 Το βυζαντινό «χωρίον» καθίσταται έτσι μια αυτοτελής ενότητα (από
άποψη όχι μόνο φορολογική αλλά και στη βάση συλλογικών υποχρεώσεων κ.λπ.) και
παραμένει ως τέτοια ακόμη και στην Ύστερη περίοδο.239 Αυτό συνιστά την κομβική
οικιστική μονάδα, ακόμη και στα Παλαιολόγεια χρόνια, όπου, στο πλαίσιο της
μεγάλης γαιοκτησίας, πολλά χωριά κατοικούνταν (αποκλειστικά ή κυρίως) από
παροίκους μοναστηριακών ή άλλων γαιών.240 Βέβαια, όπως προκύπτει και από
καταγραφές της αμέσως επόμενης (Οθωμανικής) περιόδου, για την οποία σώζονται
στοιχεία ικανά να αποδώσουν ένα σαφέστερο πλαίσιο, πολλά από τα αναφερόμενα
ως «χωριά» συνήθως δεν ήταν παρά υποτυπώδεις εγκαταστάσεις, πολλές μάλιστα
από τις οποίες ήταν προσωρινού ή εποχιακού χαρακτήρα (ιδίως εκείνα που
βρίσκονταν κοντά σε λείψανα ποιμενικών εγκαταστάσεων). Φαίνεται από τα
συμπληρωματικά στοιχεία ότι επρόκειτο για παραδοσιακό και συνήθη τύπο
εγκατάστασης του αγροτικού χώρου.241
237
Lefort, Rural Economy, σ. 106.
238
Toubert, σ. 582.
239
Λαΐου, Αγροτική Κοινωνία, σσ. 76-77.
240
241
[370]
Όπως και να έχει, ωστόσο, τα χωριά υπερτερούν καταλυτικά στην πληθυσμιακή
τους σχέση με τις πόλεις, όπως τουλάχιστον προκύπτει από απογραφικά στοιχεία του
15ου αιώνα,242 και συνιστούν τη βάση της παραγωγής αλλά και του φορολογικού
συστήματος, με δεδομένη την έμφασή τους στον πρωτογενή τομέα της οικονομίας -
έναντι των πόλεων όπου κυριαρχεί ο δευτερογενής και τριτογενής τομέας καθώς και
η κυκλοφορία του χρήματος.243
Στη βάση της εξάρτησης πολλών χωριών από τη μεγάλη γαιοκτησία,
παρατηρούνται και τα δύο μοτίβα εγκατάστασης, τόσο της παραχώρησης ήδη
υφιστάμενου οικισμού ως κτήση, όσο και της εξαρχής δημιουργίας οικιστικού
πυρήνα, μετά από «προικοδότηση» μιας μοναστηριακής (ή άλλης) κτήσης με
παροίκους. Χαρακτηριστικό της δεύτερης αυτής περίπτωσης είναι το παράδειγμα του
«αγριδίου» του Βορίσκου, ενός μικρότερου οικισμού στην επικράτεια του
Ραδολίβου, όπου προηγήθηκε η εγκατάσταση ορισμένων νοικοκυριών, και στη
συνέχεια η μονή έχτισε εκεί μονύδριο (Αγ. Γεωργίου), γύρω από το οποίο εξελίσσεται
χωροταξικά ο οικισμός.
Μετά τον αρχικό πυρήνα, οι μονές φαίνεται να επεκτείνουν τις κτήσεις τους με
πολύ ορθολογικό τρόπο: προσανατολίζονται στην απόκτηση όμορων εκτάσεων τις
οποίες διαχειρίζονται με λειτουργική εναλλαγή καλλιεργειών (π.χ. βοσκότοποι δίπλα
σε σπόριμες εκτάσεις κ.λπ.), ενώ αξιοποιούν κατά το δυνατό τα στοιχεία του φυσικού
περιβάλλοντος (π.χ. υδάτινοι πόροι, περάσματα, ακτογραμμές, πεδιάδες κ.λπ., για
μύλους, αλυκές βοσκότοπους, βιβάρια κ.λπ.) και τα υφιστάμενα δίκτυα.244 Ο
αγροτικός χώρος βεβαίως δεν ήταν ενιαίος, ούτε ήταν της ίδιας αποδοτικότητας και
δυναμικής, ακόμη και στην ίδια περιοχή.245 Τόσο γι’ αυτό, όσο και για λόγους
242
Moustakas, Trnasition, σ. 190.
243
Moustakas, Transition, σ. 186.
244
Λαΐου, Αγροτική Οικονομία, σ. 548.
245
Δεδομένης της έλλειψης επαρκών στοιχείων για γενικευμένα συμπεράσματα, ορισμένες
περιοχές, για τις οποίες οι αρχειακές μαρτυρίες είναι πλούσιες συγκυριακά, λειτουργούν ως
δείκτες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του χωριού Γομάτου (σημ. Γομάτι)
στην Ανατολική Χαλκιδική, όπου μαρτυρούνται εκτεταμένες κτήσεις αρκετών αθωνικών μονών.
Όσον αφορά τη χωροταξία και τις κατανομές, είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι από ένα
[371]
λειτουργικούς, ο αγροτικός χώρος ήταν κατά κανόνα μοιρασμένος σε τρεις διακριτές
ζώνες: στην πρώτη περίμετρο εξωτερικά του οικισμού βρίσκονταν οι εκτάσεις με
καλλιέργειες που απαιτούσαν συχνότερη και περισσότερη φροντίδα. Αμέσως μετά,
εξωτερικά αυτού του κύκλου, εκτεινόταν μια δεύτερη ζώνη με τα υπόλοιπα χωράφια,
προσβάσιμη με ένα δίκτυο αγροτικών δρόμων και μονοπατιών που διατάσσονταν
ακτινωτά, ενώ τέλος, στην εξωτερική περίμετρο βρίσκονταν οι ακαλλιέργητες
εκτάσεις που όμως ανήκαν στον οικισμό, αν και υπόκειντο σε περιορισμούς
(απαγόρευση ξύλευσης, ελεγχόμενη βόσκηση, διατήρηση μονοπατιών και
περασμάτων κατά τη νομαδική κινητικότητα κ.λπ.). Οι περιορισμοί αυτοί άρχισαν να
τίθενται όταν σταδιακά οι εκτάσεις αυτές άρχισαν να φεύγουν από τον έλεγχο των
οικισμών και να περνούν στη δικαιοδοσία είτε του κράτους είτε (μέσω αυτού) σε
γαιοκτήμονες και μονές.246
Από την καλά τεκμηριωμένη περίπτωση της Χαλκιδικής, προκύπτει ότι λίγο πριν
την Ύστερη περίοδο (11ος-12ος) οι οικιστικές εγκαταστάσεις που σχετίζονταν με τη
μεγάλη ιδιοκτησία χωροθετούνταν κοντά στις ακτές, σε κτήσεις προσανατολισμένες
κυρίως στην παραγωγή δημητριακών, ενώ αργότερα (13ος-14ος) εντοπίζονται
ψηλότερα, σε περιοχές προορισμένες κυρίως για κτηνοτροφία.247
Ως προς τα μεγέθη, ο χώρος στην ύπαιθρο που αναλογούσε στην επικράτεια ενός
μέσου οικισμού είχε έκταση περί τα 15 ώς 20 τετραγωνικά χιλιόμετρα.248 Κατά
κανόνα, ειδικά όπου το επέτρεπε η μορφολογία, ο οικισμός βρισκόταν στους
σύνολο πολλών χιλιάδων μοδίων των κτήσεων αυτών, μόνο το 9% ήταν κατάλληλο για
καλλιέργεια, ενώ το υπόλοιπο ήταν ορεινό ή χέρσο. Βλ. σχετικά, Λαΐου, Αγροτική Κοινωνία, σσ.
94-95.
246
247
Smyrlis, Environment, σ. 116. Διακρίνονται οι περιοχές αυτές από εκείνες των
μικροϊδιοκτητών, καθώς, ενώ η μικρή ιδιοκτησία ήταν προσανατολισμένη στην πολυκαλλιέργεια
με στόχο την επίτευξη μιας σχετικής αυτάρκειας, η μεγάλη ιδιοκτησία, προσβλέποντας στην
κερδοφορία, προοριζόταν για συγκεκριμένες καλλιέργειες, όπως τα δημητριακά. Βλ. στο ίσιο, σ.
117.
248
Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές (π.χ. M. Popovic), ο ζωτικός χώρος ενός οικισμού της
εποχής υπολογίζεται σε ένα πολύγωνο με ακτίνα περί τα 2 χιλιόμετρα, που αποδίδει μια
συνολική έκταση περί τα 12,5 τετραγωνικά χιλιόμετρα κατ’ ελάχιστον.
[372]
πρόποδες ενός λόφου, μοιρασμένος ο ίδιος τόσο στο λόφο όσο και στο πεδινό
τμήμα.249 Προκειμένου βέβαια για την εξασφάλιση των απαιτούμενων
καλλιεργήσιμων εκτάσεων στην ύπαιθρο, πάγια τακτική αποτελούσε ήδη από πολύ
παλαιότερα η αποψίλωση. Στις περιοχές υψηλής αποδοτικότητας, όπου τυχαίνει να
παρατηρούνται και μεγάλες συγκεντρώσεις μοναστηριακών (και δη αθωνικών)
κτήσεων (όπως π.χ. η περιοχή του Στρυμόνα), από ένα πλήθος στοιχείων (μεταξύ των
οποίων και ίχνη του οδικού δικτύου μεταξύ των αγροτικών οικισμών) προκύπτει ότι
πράγματι είχε συντελεστεί μεγάλης κλίμακας αποψίλωση προκειμένου για τη
δημιουργία μιας σειράς συγκεκριμένων επικρατειών αγροτικής καλλιέργειας.
Οι πρακτικές αυτές ασφαλώς δε συνδέονται αποκλειστικά και μόνο με τις
αθωνικές κτήσεις αλλά αφορούν ολόκληρες περιοχές, αντανακλώντας παγιωμένες
μεθόδους τουλάχιστον από την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο.250 Η δημογραφική
αύξηση μέχρι το 14ο αιώνα, οδήγησε, μεταξύ άλλων, σε μια αναγκαστική
εντατικοποίηση της παραγωγής η οποία, με τη σειρά της, είχε ως αποτέλεσμα έναν
περιορισμό της βιοποικιλότητας των περιοχών, έναντι μιας ομογενοποίησης των
καλλιεργούμενων ειδών, μεταξύ 11ου και 14ου αιώνα.251 Παρόλα αυτά, θεωρείται
ότι οι μονές, μέσω των κτήσεών τους, συνέβαλλαν συστηματικά σε μια βελτιωμένη
εκδοχή του φυσικού περιβάλλοντος, επενδύοντας σε χρήμα και εργασία. Ιδίως σε ό,τι
αφορά τις κτήσεις στην ύπαιθρο, οι μονές καλούνταν συχνά να ανταποκριθούν
άμεσα σε ένα πλήθος προκλήσεων όπως η δημογραφική κρίση, η εγκατάλειψη της
γης και η ερήμωση,252 η ανάγκη άμυνας, τα εξαρχής άγονα εδάφη, η απόσταση.
Εικάζουμε ότι η σχέση των μετοχίων / κτήσεων με το φυσικό περιβάλλον,
249
250
Lefort, Population and Landscape, σσ. 11-13. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η
περίπτωση του Ραδολίβου, για την οποία τα σωζόμενα στοιχεία στο αρχείο της Μονής Ιβήρων
υποδεικνύουν πράγματι σημαντικές τροποποιήσεις στο τοπίο, σε μια περίοδο μεταξύ 12ου και
14ου αιώνα, όπου πιστοποιείται εντατική καλλιέργεια και δημογραφική αύξηση. Βλ. επίσης,
όπ.π., σσ. 19-20.
251
252
Kondyli, Lemnos,σ. 145.
[373]
τουλάχιστον ως προς το βαθμό παρέμβασης στο χώρο, θα ήταν σχετικά ήπια ή
τουλάχιστον αναστρέψιμη, αν κρίνουμε από την αντίστοιχη σχέση φυσικού και
ανθρωπογενούς περιβάλλοντος εντός της αθωνικής χερσονήσου. Εκεί, κατά κοινή
παραδοχή, διαπιστώνουμε ότι οι όποιες αλλαγές ελάχιστα επηρέασαν τη μορφή του
χώρου,253 καθώς φαίνεται ότι βασικό κριτήριο αποτελούσε πάντα η ισορροπία
μεταξύ ανάγκης και χρήσης, κάτι που ήδη αποτελούσε βασική αρχή του μοναχικού
μοντέλου.254 Επιπλέον, σε όλα σχεδόν τα Τυπικά της εποχής συμπεριλαμβάνονται
όροι σχετικά με τις χωρικές παρεμβάσεις. Παρόλα αυτά, οι δραστηριότητες στις
μοναστηριακές κτήσεις δεν ήταν δυνατό να αφήσουν ανεπηρέαστο το φυσικό
περιβάλλον. Ωστόσο αυτές φαίνεται να ποικίλουν με βάση κυρίως το ισοζύγιό τους.
Για παράδειγμα, σε περιπτώσεις εντατικής καλλιέργειας, ήταν αναπόφευκτη μια
κάποια υποβάθμιση των εδαφών, όπως για παράδειγμα στη Λήμνο μεταξύ 13ου και
πρώιμου 14ου αιώνα. Αντίστοιχα, στην ίδια πάντα περιοχή, όταν η κρίση του 15ου
αιώνα επέφερε έλλειψη εργατικών χεριών με ταυτόχρονη έμφαση στην
κτηνοτροφία, κύρια συνέπεια ήταν η υποβάθμιση των βοσκοτόπων του νησιού.255
Σε κάθε περίπτωση, η σχέση με το φυσικό περιβάλλον ακολουθεί και άλλες
αναγκαιότητες με βάση την εκάστοτε συγκυρία. Για παράδειγμα, στο διάστημα που
μεσολαβεί από την παλινόρθωση μέχρι, χονδρικά, την πανώλη των μέσων του 14ου
αιώνα -κατά το οποίο σημειώνεται και η κορύφωση στις αθωνικές κτήσεις, τη
δημογραφία και τα οικονομικά μεγέθη-, τα διαθέσιμα στοιχεία (κατά βάση για τη Μ.
Ασία, αλλά πιθανότατα με γενικευμένη ισχύ στα βυζαντινά εδάφη) αποτυπώνουν μια
συστηματική αναδιάρθρωση και οργάνωση της παραγωγής, με σημαντικές
επενδύσεις, εκχερσώσεις και ίδρυση (νέων) αγροτικών οικισμών.256
253
Θ. Παπαγιάννης – Ιερομ. Ελισαίος, σ. 27 καθώς και 34-35. Επίσης, χαρακτηριστικό παράδειγμα
αποτελεί στον Άθω και η υλοτομία, η οποία, ενώ συνιστά βασική πρόσοδο για αρκετές μονές εδώ
και αιώνες, η φυσική ισορροπία των αθωνικών δασών δε φαίενται να έχει ανατραπεί.
254
MIGNE, στ. 876-877 («ἔστω τοίνυν ἡ χρήσις τῇ χρείᾳ σύμμετρος…»).
255
Kondyli, Lemnos, σ. 146.
256
Λαΐου, Αγροτική Οικονομία, σ. 499. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί επίσης η Χαλκιδική,
όπου παρατηρείται μια αύξηση των δασικών εκτάσεων μεταξύ 5ου και 9ου αιώνα, λόγω κυρίως
κλιματολογικών συνθηκών. Η τάση αυτή αναστρέφεται κατά το 14ο αιώνα, με εκτεταμένες
[374]
Η παρέμβαση στο φυσικό περιβάλλον μέσω εγγειοβελτιωτικών έργων και έργων
υποδομής, αποτελούσε βασική προϋπόθεση για την αύξηση της αποδοτικότητας και
τη διασφάλιση της ποιότητας της παραγωγής. Η ανάληψη τέτοιων πρωτοβουλιών
ήταν μεταξύ των κύριων υποχρεώσεων των οικονόμων των μετοχίων.257
Όσον αφορά το δομημένο περιβάλλον, είναι προφανές ότι ένας μεγάλος αριθμός
κτήσεων συγκεκριμένων τύπων θα είχε άμεση επίπτωση σ᾽ αυτό. Δεδομένου ότι
ελάχιστα στοιχεία σώζονται από μη αμυντικές εγκαταστάσεις των αθωνικών κτήσεων
της εποχής αυτής,258 βασίζουμε τα συμπεράσματά μας σε λείψανα κυρίως
μεταγενέστερων εποχών, τα οποία, πιθανότατα απηχούν παγιωμένες πρακτικές και
τυπολογίες. Ενδεικτικό και απολύτως διαφωτιστικό είναι το παράδειγμα της Λήμνου
(μύλοι, αλώνια, μάντρες και στάβλοι,259 αποθηκευτικοί χώροι για ίδια χρήση260 αλλά
και για αποθήκευση του εμπορεύσιμου πλεονάσματος, οχυρώσεις, πύργοι,
βίγλες261). Είναι χαρακτηριστικό ότι οι εγκαταστάσεις αυτές, ιδίως όσες σχετίζονταν
με το δευτερογενή τομέα ή με την αποθήκευση του εμπορεύσιμου πλεονάσματος,
βρίσκονταν εγγύτερα όχι στα σημεία παραγωγής αλλά, είτε στο κέντρο του μετοχίου
είτε σε κομβικά σημεία των δικτύων (λιμάνια κυρίως). Όσον αφορά τις κτηνοτροφικές
εγκαταστάσεις, ανιχνεύεται μια σταδιακή μετεξέλιξη του αρχικού-απλούστερου
τύπου (που αποσκοπούσε κυρίως στο σταβλισμό των ζώων και στην αποθήκευση της
τροφής τους) σε έναν πιο σύνθετο κτιριακό τύπο, στην επόμενη περίοδο, που
κάλυπτε ένα ευρύτερο φάσμα αναγκών και λειτουργιών. Οι αποθηκευτικοί χώροι,
ειδικά στη Λήμνο, διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: για ίδια χρήση (αποθηκευτικοί
αποψιλώσεις, λόγω της μεγάλης δημογραφικής αύξησης, αλλά μόνο για λίγο, καθώς σύντομα
επέρχεται ερήμωση μεγάλων περιοχών μετά τα μέσα του ίδιου αιώνα, λόγω τόσο της
γενικότερης πολιτικής κατάστασης όσο και της μεγάλης πανώλης. Βλ. σχετικά, Smyrlis,
Environment, σ. 120.
257
258
Λείψανα αμυντικών εγκαταστάσεων έχουν για ευνόητους λόγους σωθεί σε μεγαλύτερους
αριθμούς και σε σαφώς καλύτερη κατάσταση σε πολλές περιοχές (βλ. ενότητα για άμυνα).
259
Σηφουνάκης, σσ. 35-37.
260
Ορλάνδος, σσ. 72-75.
261
[375]
πίθοι, κελάρια, αποθήκες κ.λπ. στο χώρο διαχείρισης του μετοχίου) και για εμπόριο
(συνηθέστερα σε λιμάνια ή άλλα κομβικά σημεία).262 Σε διαλεκτική σχέση με το τοπίο
βρίσκονται και τα αμυντικά έργα, από τα οποία σώζονται διάσπαρτα λείψανα,
συνιστώμενα κυρίως σε πύργους και βίγλες, αν και οι αμυντικές εγκαταστάσεις της
εποχής, στις οποίες συνέβαλλαν και τα μοναστηριακά μετόχια, περιλάμβαναν και
άλλα, όπως ολόκληρες οχυρές θέσεις.263
Από την άλλη πλευρά, αν η ύπαιθρος ήταν πλέον πρόσφορη για την παραγωγή και
βασική επεξεργασία των προϊόντων, οι διαδικασίες δευτερογενούς τομέα
αναπτύχθηκαν κυρίως στις πόλεις, πιθανότατα γιατί συνδέονται με τις αγορές, τη
διακίνηση και την κατανάλωση.264
Ο συνηθέστερος τύπος δευτερογενούς τομέα εντός του αστικού ιστού ήταν ο
μύλος, στον τύπο του ζωοκίνητου, λόγω έλλειψης χώρου τον οποίο απαιτούσε κάθε
άλλη μορφή, και άρα θα έπρεπε να χωροθετηθεί εκτός τειχών.265
Όσον αφορά γενικότερα τις αστικές μοναστηριακές κτήσεις, μαρτυρείται μια
πληθώρα εγκαταστάσεων που είτε πλαισιώνουν τα συγκροτήματα αυτά είτε
χωροθετούνται ανεξάρτητα, και υποδηλώνουν ένα σύνολο από χρήσεις και
λειτουργίες: ναοί, ξενώνες, οικόπεδα, οικίες, καταστήματα, εργαστήρια, αποθήκες
κ.λπ.266 Ανάλογη πρέπει να είναι και η εικόνα των αστικών κτήσεων των αθωνικών
262
263
Kondyli, Lemnos, σ. 149. Πιθανότατα ανάλογες επιβιώσεις υποδηλώνει και μια μεταγενέτερη
πρακτική. Στα Οθωμανικά χρόνια, ακόμη και στα πρώιμα, προκειμένου να εγγυηθεί την
ασφάλεια των μετακινήσεων, το κράτος προχώρησε στη χωροθέτηση ειδικών εγκαταστάσεων
πάνω στα οδικά δίκτυα, χρηματοδοτούμενων κατά κανόνα από τα βακούφια, παροτρύνοντας και
τις τοπικές ελίτ να μιμηθούν το παράδειγμα αυτό. Στο τέλος, πολλά τέτοια συγκροτήματα
μετεξελίχθηκαν σε οικισμούς και πολίσματα. Βλ. σχετικά, Ιναλτζίκ, σ. 253.
264
Μπούρας, σ. 194. Αυτό επισφραγίζει και τη στενή σχέση των πόλεων -ιδίως των
Παλαιολόγειων χρόνων- με την ενδοχώρα τους, που αποτελεί το ζωτικό παραγωγικό τους χώρο.
Γι’ αυτό, η αποκοπή πολλών πόλεων από την ύπαιθρό τους κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής
κατάκτησης επέσπευσε την παράδοσή τους. Βλ. σχετικά, Matschke, Οικονομία των πόλεων, σσ.
166-169.
265
Μπούρας, σ. 219.
266
Σημαντικά στοιχεία προκύπτουν από τη μελέτη των Δυτικών (Βενετικών) μονών που
λειτουργούσαν στις βυζαντινές πόλεις, ακόμη και πριν το 1204. Βλ. σχετικά, Κουμανούδη,
Δυτικός Μοναχισμός, σσ. 107-108.
[376]
μονών, όπως προκύπτει τόσο από άμεσα στοιχεία όσο και από στοιχεία που αφορούν
άλλες μονές με παρόμοια οργάνωση (όπως π.χ. η Μονή Προδρόμου στις Σέρρες).
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πόλη των Σερρών, όπου τεκμηριώνονται και
αρκετές αθωνικές κτήσεις, με οικίες, καταστήματα, φούρνους, εργαστήρια και άλλα
κτίρια.267
Αυτό ασφαλώς ισχύει για τις μεγαλύτερες πόλεις της επικράτειας, καθώς οι μικρές
χαρακτηρίζονταν από μια «πενιχρότητα» στην τυπολογία του αστικού βίου.268 Στις
πρώτες υπάρχει μια σαφέστερη οργάνωση από άποψη χωροταξική, ενώ στις
μικρότερες συχνά δεν είναι καν εύκολη η διάκριση της κατοικίας από το εργαστήριο
ή το κατάστημα, ενώ άλλοτε, αμιγείς κατοικίες εμφανίζονται δίπλα σε κατεξοχήν
επαγγελματικούς χώρους.269 Αυτό φαίνεται και στις αστικές κτήσεις των αθωνικών
μονών, όπου από τα στοιχεία της Καταγραφής δεν είναι πάντα σαφείς οι λειτουργίες
τους.270
Προέκταση των δραστηριοτήτων του δευτερογενούς τομέα αποτελούν οι αγορές.
Εντός του αστικού ιστού, πολλές μονές διέθεταν, όπως αναφέρθηκε, ανάλογες
κτήσεις, συνιστώμενες κατά κανόνα σε εργαστήρια και καταστήματα, τα οποία
αποτελούν τον πρώτο τύπο αγοράς, με δεύτερο τις προσωρινές εγκαταστάσεις σε
ελεύθερους χώρους εντός του άστεως. Σημαντικότατη όμως για την οικονομία, και
ιδίως σε σχέση με τη δράση των μονών και των μετοχίων τους είναι η λειτουργία των
εμποροπανηγύρεων, που οργανώνονταν εκτός των τειχών.271 Αυτές υπάγονταν
συνήθως στην αρμοδιότητα ιδρυμάτων και αξιωματούχων της Εκκλησίας ή πολύ
συχνά μονών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Μεγίστης Λαύρας η οποία είχε
267
268
Matschke, Οικονομία των πόλεων, σσ. 148-153.
269
Matschke, Οικονομία των πόλεων, σσ. 154.
270
Για παράδειγμα, αναφέρονται αστικές κτήσεις (π.χ. στη Θεσσαλονίκη) των οποίων οι
λεπτομέρειες σταχυολογούνται από διάσπαρτες πληροφορίες εντός των εγγράφων. Εκεί, γύρω
π.χ. από μια κοινή αυλή που συνιστά τον πυρήνα της ιδιοκτησίας, διαπιστώνεται η λειτουργία
κατοικιών, καταστημάτων, εργαστηρίων κ.λπ.
271
Μπούρας, σ. 212.
[377]
στη δικαιοδοσία της μια ολόκληρη σειρά εμποροπανηγύρεων, κατά κανόνα στη
μνήμη κάποιου αγίου, τοπικού ή μη. Μετά τα μέσα του 14ου αιώνα, όπου ξεκινά μια
γενικότερη κρίση, οι πληροφορίες για τις εμποροπανηγύρεις λιγοστεύουν,
τεκμηριώνοντας μια απότομη μείωσή τους, για να αντικατασταθούν από ορισμένες
αστικού χαρακτήρα. Στην τελευταία φάση της αυτοκρατορίας, οι κύριοι φορείς του
βυζαντινού εμπορίου ενδιαφέρονταν πλέον ελάχιστα γι’ αυτές. Το φαινόμενο των
πανηγύρεων σε άλλα σημεία της αυτοκρατορίας κατά την Οθωμανική περίοδο, θα
πρέπει να τοποθετηθεί σε διαφορετική πλέον βάση.272
ΔΙΚΤΥΑ
Κομβικής σημασίας και άρρηκτα δεμένη με τη Γεωγραφία είναι η παράμετρος των

δικτύων. Ο ρόλος τους επηρεάζει όχι μόνο στην εξέλιξη του φαινομένου που
εξετάζουμε ή γενικότερα στην οικονομία, αλλά ολόκληρη την ιστορία της περιόδου,
σε κάθε πτυχή της. Αν και, όπως θα σημειωθεί και παρακάτω, η κατασκευή των
κύριων οδικών αξόνων υπαγορεύτηκε σε όλες σχεδόν τις εποχές από στρατιωτικές
ανάγκες, είναι αυτονόητος ο ρόλος τους στη μετακίνηση ανθρώπων, τη διακίνηση
αγαθών και την επικοινωνία. Ειδικότερα για την υπό μελέτη περίοδο, και παρά τις
όποιες υστερήσεις της βυζαντινής οικονομίας, παρατηρείται έντονη κινητικότητα
ανθρώπων, αγαθών, ακόμη και χρήματος (για τα δεδομένα μιας όχι απόλυτα
εκχρηματισμένης οικονομίας) σε όλη την επικράτεια, 273 με διάσπαρτες οικιστικές
συναθροίσεις και αστικά κέντρα στην εκτεταμένη ύπαιθρο.274 Στην προσπάθεια
ερμηνείας του μοντέλου εγκατάστασης και επικοινωνίας σημαντική θέση κατέχει η
272
Matschke, Ανταλλαγές, εμπόριο, σσ. 575-577.
273
274
Koder, Κεντρικοί τόποι, σ. 39. Βλ. επίσης, στο ίδιο, σ. 36. Ο «κεντρικός τόπος» είναι η καλύτερη
θέση μιας κεντρικής εξυπηρέτησης, της οποίας τα αγαθά και οι υπηρεσίες είναι αναγκαίες για το
μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της περιοχής. Ιδανική θέση είναι αυτή που προσφέρει στην
πλειοψηφία των κατοίκων το ελάχιστο του χρόνου και της απόστασης μετακίνησης.
[378]
θεωρία των κεντρικών τόπων, που στηρίζεται σε ένα σύστημα τριών κατηγοριών: α)
κεντρική πόλη αγοράς, β) μεσαία πόλη αγοράς, γ) πρότυπη πόλη αγοράς (η πιο απλή
και πλέον διαδεδομένη).275
Η θεωρία φαίνεται να καλύπτει τις περισσότερες περιπτώσεις, ωστόσο
λαμβάνεται υπόψη και η μορφολογία, ειδικά σε περιοχές όπου αποτελεί σημαντικό
στοιχείο της φυσιογνωμίας του τόπου. Για παράδειγμα, στις παραθαλάσσιες
περιοχές, το τυπικό «εξάγωνο» δεν ισχύει, καθώς στις πόλεις αυτές ενσωματώνεται
και ο οικονομικός χώρος της γειτονικής θάλασσας μαζί με τα νησιά της (π.χ.
Χριστούπολις/Καβάλα, Θάσος, Μαρώνεια, Σαμοθράκη…). 276
Τα χερσαία οδικά δίκτυα που διασυνδέουν τις περιοχές μεταξύ τους αποτελούν
κατά κανόνα επιβιώσεις από τη Ρωμαϊκή περίοδο, όπου οι δρόμοι εξυπηρετούν
πρωτίστως τη μαζική και γρήγορη μετακίνηση στρατευμάτων σε έναν ενοποιημένο
πολιτικά χώρο.277 Ως προς την περιοχή ενδιαφέροντος, τα Βαλκάνια συνδέονταν με
την Κωνσταντινούπολη μέσω κυρίως τριών μεγάλων αρτηριών: αρχαία Εγνατία (από
Δυρράχιο, μέσω Αχρίδας, Μοναστηρίου και Θεσσαλονίκης), η στρατιωτική (ή
βασιλική) οδός (Αδριανούπολη, Φιλιππούπολη, Σερδική, Ναϊσσός, Σηγγιδώνα,
Σίρμιο)278 και ο άξονας στη λεκάνη του κάτω Δούναβη (κοιλάδα του Τούντζα,
Αδριανούπολη).279 Από αυτούς, κατά την περίοδο μελέτης, οι δύο πρώτοι είχαν
ιδιαίτερα αυξημένη σπουδαιότητα, αν και, όπως θα σημειωθεί παρακάτω, όχι χωρίς
διακυμάνσεις.280 Ιδιαίτερα στη Μακεδονία, η συνολική αποτίμηση του οδικού
δικτύου δείχνει πως ο στρατηγικός προσανατολισμός του αφορούσε κυρίως τις
275
Koder, Κεντρικοί τόποι, σ. 36.
276
Koder, Κεντρικοί τόποι, σ. 36.
277
Η λογική των οδικών δικτύων ήταν από τα Ρωμαϊκά χρόνια η εξυπηρέτηση των αναγκών
άμεσης μετακίνησης μεγάλων ποσοτήτων ανθρώπων και εφοδίων από το κέντρο στη μεθόριο,
καθώς και η επικοινωνία των περιοχών τόσο μεταξύ τους όσο και με τα κύρια αστικά κέντρα της
επικράτειας. Βλ. σχετικά, Haldon, Roads, σ. 135.
278
Μουστάκας, Βαλκάνια, σ. 17.
279
280
Kuelzer, σσ. 179-180.
[379]
επικοινωνίες στον άξονα Ανατολής – Δύσης,281 χωρίς ωστόσο να υπολείπονται και τα
άλλα δίκτυα, που εξυπηρετούσαν εκτεταμένες περιοχές, με ένα πλήθος ενδιάμεσων
σταθμών, όπως προκύπτει και από πηγές της εποχής.282
Χαρακτηριστικό παράδειγμα διασύνδεσης των οδικών αξόνων είναι η Ανατολική

Θράκη, όπου οι άξονες αυτοί συγκλίνουν με προορισμό της βυζαντινή πρωτεύουσα,
πυκνώνοντας ιδιαίτερα το δίκτυο στην περιοχή.283
Στις υπόλοιπες περιοχές, τα ήδη υφιστάμενα δίκτυα εξακολουθούν να
εξυπηρετούν τις ανάγκες μετακίνησης και επικοινωνίας, αποτελώντας συχνά βασικό
παράγοντα εγκατάστασης ή και ευημερίας. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του
Ραδολίβου, στα δυτικά του οποίου και σε μικρή απόσταση διερχόταν η ρωμαϊκή
Εγνατία οδός, η οποία φαίνεται πως αποτέλεσε από πολύ νωρίς σημαντικό
παράγοντα ακμής της περιοχής, κάτι που αντικατοπτρίζεται εν μέρει στα λείψανα του
σωζόμενου δικτύου μεταξύ των γύρω οικισμών, όπου επίσης έχουν εντοπιστεί
διάσπαρτες αρχαιότητες.284 Ωστόσο, η σημασία της Εγνατίας οδού, υποχωρεί έναντι
281
Μουστάκας, Οδικό δίκτυο, σ. 150.
282
Κατά τον Al-Idrisi (12ος αι.), οι δρόμοι που οδηγούν από τη Δύση στην Κωνσταντινούπολη, είναι
τέσσερις: α) Από Δυρράχιο μέχρι Χρυσούπολη στο Στρυμόνας (σταθμοί: Δυρράχιο, Δεβόλη,
Αχρίδα, Σκόπια, Κράτοβο, Βαρδάρι, Στρούμιτζα, Σέρρες, Χρυσούπολη) – β) Δυρράχιο ως
Θεσσαλονίκη (σταθμοί: ίδιος με τον προηγούμενο μέχρι Αχρίδα, κι έπειτα Όστροβο, Βοδενά,
Θεσσαλονίκη) – γ) Αυλώνα ώς Αλμυρό (σταθμοί: Αυλώνα, Δρυϊνούπολη, Καστοριά, Τρίκαλα,
Λάρσα, Αλμυρός) – δ) Αυλώνα μέχρι Κωνσταντινούπολη (σταθμοί: Αυλώνα, Χειμάρα, Βουθρωτό,
Ναύπακος, Ρίο, Ισθμός, Αθήνα, Εύβοια, Αλμυρός, Δημητριάδα, Πλαταμώνας, Κίτρος,
Θεσσαλονίκη, Ρεντίνα, Χρυσούπολη, Χριστόπολη, Άγ. Γεώργιος, Καλλίπολη, Ραιδεστός,
Ηράκλεια, Σηλυμβρία, Κωνσταντινούπολη). Από αυτούς, ο τρίτος έχει έναν κατεξοχήν εμπορικό
χαρακτήρα, αφού καταλήξει στο λιμάνι όπου αποθηκεύονται τα προς εξαγωγή προϊόντα (με
κατεύθυνση κυρίως τη Δύση). Βλ. σχετικά, Κορδώσης, Δρόμοι, σσ. 115-118.
283
Αναφέρεται ενδεικτικά η περίπτωση της βασιλικής οδού που, φτάνοντας στην Παλαιά
Ηράκλεια, συνδεόταν με την Εγνατία, ή το παρακλάδι του δεύτερου δρόμου (από ΝΔ προς ΒΑ)
που από την Αίνο οδηγούσε στα Ύψαλα και συνδεόταν επίσης με την Εγνατία. Βλ. σχετικά,
Kuelzer, σσ. 186-191. Επίσης, στο ίδιο: σσ. 180-181: Στην περιοχή διακρίνονται τέσσερις άξονες
διασύνδεσης: από Β προς Ν, από Δ προς Α, από ΒΔ προς ΝΑ και αντίστροφα από ΝΔ προς ΒΑ.
Από τους άξονες αυτούς, βασικός ήταν αυτός από ΒΔ προς ΝΑ, που ουσιαστικά συνέδεε την
Κεντρική Ευρώπη με τη βυζαντινή πρωτεύουσα και ακόμη ανατολικότερα, με τη Μέση Ανατολή.
Πρόκειται για τη λεγόμενη στρατιωτική ή βασιλική οδό. Από την Αδριανούπολη όπου έφτανε,
κατέληγε στην Προποντίδα στο ύψος της Παλαιάς Ηράκλειας, και από εκεί συνέπιπτε με την
πορεία της Εγνατίας οδού.
284
Lefort, Population and Landscape, σ. 12.
[380]
της βασιλικής οδού.285 Παρόλα αυτά, εξακολουθεί να αποτελεί βασικό μέρος του
δικτύου, παρά τις όποιες διακυμάνσεις.286 Βασικό λόγο των διακυμάνσεων αποτελεί
η ασφάλεια των δικτύων η οποία, με τη σειρά της, οφείλεται στις αναταραχές κατά
μήκος των αξόνων και αργότερα στον κατακερματισμό που επιφέρουν οι πολιτικές
εξελίξεις.287 Επιπλέον, το οδικό δίκτυο βρισκόταν ασφαλώς στο έλεος των καιρικών
συνθηκών, σύμφωνα με την εναλλαγή των εποχών. Παρότι κατά κανόνα τα πλέον
απαραίτητα τμήματα των οδικών δικτύων υπόκειντο σε τακτική συντήρηση,
αναφέρονται συχνά στις πηγές περιπτώσεις όπου, στη λάθος εποχή, κεντρικές
αρτηρίες ήταν σε πολύ κακή κατάσταση.288
Κύρια αρτηρία σύνδεσης της πρωτεύουσας με την Αδριατική αποτελούσε η

Εγνατία οδός η οποία, ενώ ήταν προσπελάσιμη σε καιρό ειρήνης, ήταν ιδιαίτερα
επισφαλής σε περιόδους κρίσης. Παρόλα αυτά, όχι μόνο δε χάνει τη σημασία της,
αλλά, όπως αναφέρθηκε, αποκτά ξανά κομβική σημασία κατά το 13ο και 14ο αιώνα,
καθώς διασχίζει το κύριο θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων και όλων των εξελίξεων
της εποχής.289 Η άλλη οδός, η στρατιωτική, έγινε και πάλι προσβάσιμη μετά την
υποταγή των Βουλγάρων το 1018.290
Μετά το 1204, η κατάσταση στο οδικό δίκτυο αλλάζει ριζικά, κυρίως διότι πλέον,
με τον κατακερματισμό της επικράτειας, δεν υφίσταται ισχυρό και ενιαίο κεντρικό
285
Νυσταζοπούλου, Οδικό δίκτυο, σ. 156.
286
Μετά τον 7ο αιώνα, όλοι οι δρόμοι, με εξαίρεση το δίκτυο της κωνσταντινουπολίτικης
ενδοχώρας και ώς ένα βαθμό την Εγνατία μέχρι τη Θεσσαλονίκη, είχαν αποκοπεί για τουλάχιστον
έναν αιώνα, λόγω των ιστορικών εξελίξεων στην περιοχή. Η σύνδεση της Κωνσταντινούπολης με
τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τη Δύση γινόταν κυρίως δια θαλάσσης. Βλ. σχετικά, Belke, σσ. 75-
76.
287
Μαρτυρίες από πηγές του 9ου αιώνα που κάνουν λόγο για μετακινήσεις πάνω σε αυτούς τους
άξονες, αναφέρονται στους κινδύνους που ακόμη υφίσταντο, όπως π.χ. στο ταξίδι του Αγ.
Γρηγορίου Δεκαπολίτου από τη Χριστούπολη (Καβάλα) προς τη Θεσσαλονίκη το 830, όπου έπεσε
σε Σλάβους ληστές στο ύψος του Στρυμόνα. Βλ. σχετικά, Belke, σ. 78.
288
Χαρακτηριστικές είναι οι αναφορές του Μιχαήλ Ψελλού για το Βασίλειο Β΄ και την εμμονή του
στη διεξαγωγή των στρατιωτικών επιχειρήσεων στο σωστό χρόνο, στοιχείο στο οποίο οφείλεται
εν μέρει και η επιτυχία τους. Βλ. σχετικά, Haldon, Roads, σσ. 138-139.
289
290
Belke, σ. 79.
[381]
κράτος. Ακόμη και μετά την παλινόρθωση, από τα προηγούμενα μεγάλα δίκτυα,
παρέμεναν κανονικά προσβάσιμα μόνο εκείνα τα τμήματα που βρίσκονταν εντός
βυζαντινής επικράτειας, δηλαδή από την ενδοχώρα της Κωνσταντινούπολης μέχρι τη
Θράκη και τη Μακεδονία.291
Εκτός από την εξυπηρέτηση στρατιωτικών αναγκών, ωστόσο, τα δίκτυα
υπακούουν και στους νόμους της αγοράς. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση των
Δυτικών Βαλκανίων όπου, η διείσδυση των δυτικών εμπορικών πόλεων το 13ο και
14ο αιώνα, αλλά και η αξιοποίηση και εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών
πηγών και κυρίως των πλούσιων μεταλλείων της Σερβίας και της Βοσνίας, συνέβαλαν
στην ανάπτυξη εμπορικών κέντρων για τη διακίνηση των προϊόντων αυτών, αλλά και
στη δημιουργία τοπικών αγορών. Για τη διακίνηση όμως των προϊόντων αυτών και
την εξυπηρέτηση των αγορών χρειάστηκαν δρόμοι, τοπικοί και περιφερειακοί.292 Το
ίδιο μοτίβο, της διασύνδεσης δηλαδή των περιοχών μεταξύ τους και, σε δεύτερο
επίπεδο, των κομβικών σημείων της κάθε περιοχής χωριστά, φαίνεται πως έχει
γενικευμένη ισχύ. Οι κύριες οδοί ήταν κατά κανόνα συνδεδεμένες με ένα πυκνό
δευτερεύον δίκτυο, το οποίο συχνά δεν αναφέρεται καν στις πηγές αλλά ενίοτε
υπονοείται μέσω των διάσπαρτων οικισμών με γνωστή στρατιωτική, εκκλησιαστική
ή άλλη σημασία.293 Ιδίως όσο πλησιάζει κανείς τα μεγάλα αστικά κέντρα της
αυτοκρατορίας, τα δίκτυα αυτά είναι ευκολότερα ανιχνεύσιμα, καθώς λειτούργησαν
291
Belke, σ. 82. Το ζήτημα της ασφάλειας των δικτύων παραμένει πάντα καίριο, ιδίως σε
περιόδους αναταραχής όπου η παρουσία του επίσημου κράτος φαίνεται να υποχωρεί. Από μια
πηγή του 1326 (Επιστολή του Νικηφόρου Γρηγορά προς τον Ανδρόνικο Ζαρίδα - Βλ. σχετικά,
Leone, σσ. 115-124) προκύπτει ότι κάποιες περιοχές της Θράκης την περίοδο εκείνη τις
λυμαίνονταν Μογγόλοι επιδρομείς, και ότι για το λόγο αυτό η ύπαιθρος ήταν σε πολλά σημεία
εγκατελειμμένη, καθώς οι χωρικοί κατέφευγαν στα κάστρα. Τη φύλαξη κάποιων διαβάσεων, π.χ.
στο Στρυμόνα, είχαν αναλάβει -για δικό τους ωστόσο λογαριασμό- ανοργάνωτοι ένοπλοι των
γύρω περιοχών (σλαβόφωνοι κ.λπ.). Βλ. επίσης, Belke, σ. 84.
292
293
Kuelzer, σ. 180.
[382]
σε μεγάλο βαθμό, είτε αυτούσια είτε ως κεντρικός κορμός, και στη μετέπειτα
Οθωμανική περίοδο.294
Όσον αφορά ειδικότερο τον «τυπικό» ζωτικό χώρο του Άθω, δηλαδή την περιοχή
από τη Θεσσαλονίκη ώς την κοιλάδα του Στρυμόνα, οι αθωνικές πηγές, στο πλαίσιο
οριοθέτησης των κτήσεων, αναφέρονται στα οδικά δίκτυα των περιοχών, χωρίς
ωστόσο ιδιαίτερες λεπτομέρειες.295
Από τα ελάσσονα οδικά δίκτυα, οι πηγές αναφέρουν διάφορα είδη δρόμων, όπως:
αγελοδρόμιον, αμαξηγός, ξυλοφορικόν, παλαιόστρατον, μονοπάτιον, πλακωτός.
Επίσης, ως προς τη σπουδαιότητά τους ξεχωρίζουν (όχι πάντα με σαφήνεια ωστόσο)
τα είδη: δημοσία ή δημοσιακή οδός, βασιλική οδός, καθολική οδός, μεγάλη οδός
κ.ά.296
Ο όρος βασιλική οδός αναφέρεται (από τα 1017 ώς τα 1496) σε ένα πλήθος
δρόμων που φαίνεται πως αποτελούσαν τμήματα ενός άλλοτε ενιαίου δικτύου
μεγάλων αποστάσεων. Για παράδειγμα, τουλάχιστον από μία βασιλική οδό είχε και
κάθε μία από τις χερσονήσους της Χαλκιδικής, κατά μήκος της, από όπου
σχηματίζονταν όλα τα υπόλοιπα βοηθητικά δίκτυα.297 Ιδιαίτερα στη Χαλκιδική, οι
πηγές αναφέρουν εκατοντάδες δρόμους, ξεχωρίζοντάς τους ωστόσο από τα τμήματα
των βασιλικών οδών που είναι πάντα λιγότερα και συγκεκριμένα, όπως και εκείνα
των δημοσίων οδών (όπως π.χ. από τον Άγιο Μάμα στην Κατακαλή και τη
294
Kuelzer, σ. 198. Βλ. επίσης, Sugar, σσ. 155-156: Στα Οθωμανικά χρόνια, το οδικό δίκτυο ήταν
σε γενικές γραμμές το ήδη υφιστάμενο: από την Κωνσταντινούπολη, όπου κατέληγαν οι δρόμοι
της Ανατολής, ξεκινούσε το δίκτυο της Δύσης, μέσω Αδριανούπολης, προς Βορρά, Νότο και Δύση.
Η κατεξοχήν εμπορική οδός ήταν αυτή που περνούσε από Σέρρες, Θεσσαλονίκη, Μοναστήρι και
Αχρίδα, καταλήγοντας στο Δυρράχιο, ενώ αμέσως μετά ερχόταν μια άλλη που ξεκινούσε από
Αδριανούπολη και, περνώντας από Σόφια, Νις και Βελιγράδι, κατέληγε στη Βούδα. Επίσης,
υπήρχε κι εκείνη που κατέληγε στη Ραγούζα, μέσω Σόφιας, Σκοπίων, Πρίστινα, Σεράγεβου και
Μόσταρ στην Ερζεγοβίνη.
295
Belke, σ. 86.
296
Belke, σσ. 86-87. Βλ. επίσης, Haldon, Roads, σ. 138.
297
Belke, σσ. 87-88.
[383]
Θεσσαλονίκη, πιθανότατα μέσω Βρυών ή Βρομόσυρτων) με τις οποίες αργότερα
εντοπίζεται κάποια σύγχυση.298
Αυτό το πυκνό δίκτυο από δευτερεύοντες δρόμους ποικίλου μεγέθους και
σπουδαιότητας ήταν που κατά βάση εξυπηρετούσε την καθημερινή ζωή στην
επαρχία και στις αγροτικές κτήσεις, και συνδεόταν με τη σειρά του με τα κύρια
δίκτυα.299
Πέραν των χερσαίων δικτύων, τόσο στην ευρύτερη περιοχή των κτήσεων αλλά και
γενικότερα, μαρτυρείται ήδη από την πρώιμη περίοδο ένα πυκνό δίκτυο λιμανιών για
τη διακίνηση προϊόντων μέσω θαλάσσιων οδών. Τα περισσότερα από αυτά, ως ήδη
υφιστάμενα, είχαν επισκευαστεί. Κάποια άλλα αρχίζουν να ξεχωρίζουν χάρη στην
εγγύτητά τους στα χερσαία οδικά δίκτυα, όπως π.χ. η Χρυσούπολη στο Στρυμόνα,
που βρισκόταν πολύ κοντά στην Εγνατία.300 Η εγγύτητα βεβαίως αυτή αποτελούσε
έναν μόνον από τους παράγοντες επιλογής θέσης για λειτουργία λιμανιού. Πέραν
αυτής, τίθεντο και άλλες βασικές προϋποθέσεις, όπως: ομαλή ακτογραμμή με
αμμουδιά, για εύκολη φορτοεκφόρτωση, φυσική προστασία από ανέμους και
ρεύματα, εγγύτητα σε δέλτα ποταμού για προμήθεια γλυκού νερού, και άλλες.301 Οι
βυζαντινές πηγές δίνουν μια πληθώρα ονομασιών για τέτοιου είδους εγκαταστάσεις,
οι οποίες εμπεριέχουν και μια σχετική διαφοροποίηση λειτουργιών: λιμήν, επίνειον,
κατάβολος, εμπόριον, όρμος, σκάλα, αρσανάς.302
298
Belke, σ. 89. Βλ. επίσης, Φαίνεται τελικά πως από ένα χρονικό σημείο κι έπειτα, ο όρος
βασιλική οδός αναφερόταν σε οποιονδήποτε σημαντικό δρόμο μεγάλων αποστάσεων. Επιπλέον,
τόσο αυτό ο όρος όσο και ο όρος δημοσία οδός υπονοούν μια κάποια κεντρική κρατική μέριμνα
για τα δίκτυα, τουλάχιστον θεωρητική.
299
Belke, σ. 90.
300
Veikou, Ports and Harbours, σ. 40.
301
Veikou, Ports and Harbours, σσ. 40-41.
302
Veikou, Ports and Harbours, σ. 39. Ειδικότερα: Λιμήν: κανονικό λιμάνι με εγκαταστάσεις –
επίνειον ή κατάβολος: μικρό λιμάνι, είτε βοηθητικό είτε κανονικό λιμάνι μικρής πόλης –
εμπόριον: παράκτιο εμπορικό κέντρο – όρμος (ορμίσκος): φυσικό λιμάνι – σκάλα: αγκυροβόλιο
– αρσανάς: μικρό αγκυροβόλιο. Βλ. σχετικά, Kingsley, σ. 85 – Γερολυμάτου, σσ. 272-278 – Koder,
Χώρος, σσ. 103-104.
[384]
Εντός του «τυπικού» αθωνικού χώρου, τα κύρια λιμάνια κατά την πρώτη
τουλάχιστον περίοδο ήταν η Θεσσαλονίκη και Χρυσούπολη, ενώ στην ευρύτερη
περιοχή ενδιαφέροντος, όπως αυτή ορίστηκε από την Καταγραφή των κτήσεων,
προστίθενται πολλά ακόμη.303
Μικρότερα λιμάνια εμφανίζονται κατά καιρούς, ως εναλλακτικές λύσεις, έναντι
των προβλημάτων της φυσικής διάβρωσης των παράκτιων περιοχών, την οποία
υφίστανται τα λιμάνια, και ιδίως όσα δε διαθέτουν κανονικά συγκροτήματα
λιμενικών εγκαταστάσεων.304 Ιδίως αυτά τα μικρότερης κλίμακας λιμάνια, πέρα από
τον προφανή τους ρόλο στην εμπορία του αγροτικού πλεονάσματος, λειτούργησαν
και ως κύριοι κόμβοι επικοινωνίας μεταξύ των περιοχών παραγωγής.305
Σημαντικός παράγοντας που συνέπεσε χρονικά με την επίσημη ίδρυση του Άθω το
10ο αιώνα, ήταν η ανακατάληψη της Κρήτης από τους Βυζαντινούς και η ενίσχυση της
βυζαντινής παρουσίας στο Αιγαίο, με το κράτος να διατηρεί έναν σχετικά καλό έλεγχο
μέχρι το 13ο και 14ο αιώνα, όπου η γενικότερη αναταραχή κατέστησε το θαλάσσιο
αυτό χώρο ουσιαστικά ανεξέλεγκτο, ιδίως με τους Τούρκους πειρατές των
μικρασιατικών παραλίων.306 Πέραν αυτών όμως, «ελεύθερη πρωτοβουλία» στην
ανοιχτή θάλασσα ήταν ένα γενικευμένο φαινόμενο στη Βυζαντινή περίοδο, αν και όχι
πάντα στο αυστηρώς νοούμενο πλαίσιο της πειρατείας. Πολλοί ιδιώτες επέκτειναν
και στο θαλάσσιο χώρο τις δραστηριότητές τους οι οποίες ήταν συχνά
αμφιλεγόμενες.307 Βέβαια, φαίνεται πως οι περισσότεροι πειρατές της εποχής ήταν
μάλλον ασήμαντοι, και προτιμούσαν τις εκτεθειμένες θέσεις και κτήσεις στο Αιγαίο
303
Veikou, Ports and Harbours, σ. 43. Βλ. επίσης και Jaubert, Edrisi: Στα f. 192r-195v αναφέρεται
μια σειρά πόλεων στην περιοχή, από τη Θεσσαλία μέχρι την Ανατολική Θράκη, που αποτελούσαν
μέρος των θαλάσσιων δικτύων της εποχής.
304
305
306
Pavlikianov, Piracy, σ. 412.
307
Pavlikianov, Piracy, σ. 411.
[385]
έναντι π.χ. των ισχυρά οχυρωμένων μονών του Άθω, οι οποίες ωστόσο δεν
εξαιρέθηκαν τελικά.308
AMYNA
Με δεδομένη τη γενικότερη κατάσταση, τόσο σε επίπεδο πολιτικό όσο και σε

οικονομικό, όπου οι τάσεις της αγοράς δημιουργούν νέες απαιτήσεις, το ζήτημα της
ασφάλειας καθίσταται επιτακτικό. Όπως τονίστηκε παραπάνω, οι κύριες κτήσεις
βρίσκονται σε περιοχές υψηλής παραγωγικότητας, πάνω ή κοντά σε δίκτυα, και
εύκολα προσβάσιμες από ξηρά και θάλασσα. Οι παράγοντες αυτοί που διευκολύνουν
την οικονομική κίνηση και τη γενικότερη ακμή είναι οι ίδιοι που αποτελούν την
αχίλλειο πτέρνα του συστήματος. Οι επιδρομές όχι μόνο είναι αναπόφευκτες αλλά
αποτελούν σύνηθες φαινόμενο, ιδίως σε περιόδους πολιτικής αστάθειας.309
Στο πλαίσιο ενός άλλοτε ισχυρού κράτους, το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα επιζήμιο,
οπότε και τεκμηριώνεται από νωρίς η κρατική μέριμνα, τόσο με γενικότερα
308
Pavlikianov, Piracy, σ. 411. Οι πηγές μαρτυρούν και αρκετές σοβαρές επιδρομές στις ίδιες τις
μονές, ωστόσο από ισχυρότερες πειρατικές ορδές. Ενδεικτικά: Δοχειαρίου: 1051-1056, Ιβήρων:
1259, Βατοπεδίου: 1301, Άθως γενικότερα (Καταλανική Εταιρεία): 1307-1308, Αλωπού: 1345,
Κάντζαρη: 1363, Κελλίον Καμηλαυχά: 1369, Αντιπροσωπείο Καρυών: 1361-1378, Βατοπεδίου:
15ος- 16ος – 17ος αιώνας κ.λπ. Στο ίδιο, σσ. 413-417.
309
Χαρακτηριστική περίπτωση, ήδη πριν τον πολιτικό κατακερματισμό της ύστερης περιόδου,
αποτελούν οι Σταυροφορίες. Οι Σταυροφόροι, στην πορεία τους προς την Κωνσταντνούπολη,
επιδόθηκαν σε συστηματικές λεηλασίες προκειμένου για την επιβίωσή τους (καταλύματα,
διατροφή, ανεφοδιασμοί), στοιχείο που έπληξε σοβαρότατα την αγροτική παραγωγή σε όλο το
μήκος των οδικών αξόνων. Η αστάθεια στην ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής εντεινόταν
ολοένα. Κατά τη Γ΄ Σταυροφορία, την ώρα που ο Βαρβαρόσσα κατέβαινε προς νότο με τον
πολυάριθμο στρατό του, οι Νορμανδοί κατακτούσαν περιοχές στη Βόρεια και Δυτική Ελλάδα,
ενώ ταυτόχρονα, οι Ούγγροι επέδραμαν στα δυτικά Βαλκάνια και πειρατές λυμαίνονταν τα
παράλια. Με αυτό το υπόβαθρο, και με απούσα τη βυζαντινή κεντρική εξουσία στις περιοχές
αυτές, εκδηλώθηκαν παράλληλα αποστασίες σε πολλές περιοχές της Βαλκανικής (Αλβανία,
Σερβία, Βουλγαρία), κάνοντας την κατάταση ακόμη πιο έκρυθμη: Οι Σέρβοι του Νεμάνια
λεηλάτησαν τα Σκόπια που αποτελούσαν σημαντικό στρατιωτικό και οικονομικό κόμβο των
Βυζαντινών, ενώ Βούλγαροι και Βλάχοι λεηλατούσαν συστηματικά τη Θράκη και την Ανατολική
Μακεδονία, με ανυπολόγιστες καταστροφές στην ύπαιθρο. Βλ. σχετικά, Νυσταζοπούλου,
Σταυροφορία, σ. 384. Βλ. επίσης, Χωνιάτης, στ. 64-67 (σ. 473): Μαρτυροῦσιν ἐκ τοῦ δήπου τὰ
πεπραγμένα ἡ τῶν πρὸς Αἷμον χωρῶν ἐρημία, Μακεδονίας τε καιὶ Θράκης ληϊσμοί.
[386]
νομοθετήματα όσο και με ειδικότερους επιμέρους χειρισμούς. Πέραν των βασικών
διαδικασιών φύλαξης μέσω υπηρεσιών της διοίκησης, στις περιοχές που βρίσκονταν
κατά μήκος των κύριων οδικών αξόνων, το κράτος συχνά επιφόρτιζε τους κατοίκους
των γύρω οικισμών με το καθήκον της νυχτερινής περιφρούρησης, παρέχοντας
απαλλαγές από συγκεκριμένες κατηγορίες φόρων ή άλλες ελαφρύνσεις.310
Παράλληλα, δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις όπου το κράτος αναλάμβανε τη δαπάνη
οικοδόμησης οχυρωματικών έργων σε μοναστηριακές κτήσεις, στο πλαίσιο αυτής της
μέριμνας, ως μέτρο έναντι μιας γενικότερης ανασφάλειας.311
Στις αθωνικές πηγές γίνεται αναφορά σε αρκετές δεκάδες αμυντικών

εγκαταστάσεων εντός μοναστηριακών κτήσεων σε διάφορες περιοχές, με ποικίλες
ονομασίες: πύργος, καστέλλι, φρούριο.312 Με βάση το υλικό των πηγών αυτών,
χαρακτηριστική περίπτωση μελέτης αποτελεί η ευρύτερη περιοχή της Χαλκιδικής. Η
εγκατάλειψη και ερήμωση των οικιστικών κέντρων στην περιοχή, κατά την πρώιμη
περίοδο, ήταν λιγότερο έντονη στα δυτικά και νότια, καθώς ο βυζαντινός έλεγχος
ήταν πιο έντονος εκεί. Η ανακατάληψη της περιοχής από τους Βυζαντινούς πριν τα
μέσα του 9ου αιώνα ακολουθήθηκε από τη δημιουργία τειχισμένων πολισμάτων (10ος
-11ος αι.: Κασσάνδρεια, Ερμύλεια, Πρόκρηντος, Ιερισσός), ο πληθυσμός των οποίων
δεν ήταν μεγαλύτερος από εκείνον ενός μεγάλου χωριού (μερικές εκατοντάδες).
Ωστόσο, κανένα από τα πολίσματα αυtά δε διατήρησε το χαρακτήρα του κάστρου για
καιρό, καθώς σύντομα περιήλθαν σε παρακμή.313 Από τα κάστρα του 11ου αιώνα στη
Χαλκιδική, μόνο η Ιερισσός φαίνεται ουσιαστικά να επιβιώνει, καθώς μαρτυρείται
επισκευή της οχύρωσής της, σε μια περίοδο (14ος) που ακόμη και τα μικρά χωριά
310
Belke, σ. 83.
311
Smyrlis, Fortifications, σ. 194.
312
Smyrlis, Fortifications, σσ. 190, 192. Ωστόσο οι πηγές δε δίνουν πολλές πληροφορίες για το
αμυντικό σύστημα των κτήσεων. Δεδομένου ότι τα περισσότερα στοιχεία για αυτές προέρχονται
από Απογραφές και Χρυσόβουλλα, η απουσία λεπτομερειών πιθανότατα οφείλεται στο ότι
τέτοιες εγκαταστάσεις δε συνιστούσαν φορολογήσιμο στοιχείο. Βλ. στο ίδιο, σ. 189.
313
Smyrlis, Environment, σσ. 113-114.
[387]
διέθεταν πλέον οχυρώσεις.314 Κατά την ύστερη περίοδο, ο κύριος τύπος
εγκατάστασης στη Χαλκιδική ήταν το χωριό, που περιλάμβανε μερικές δεκάδες
νοικοκυριά, σε και απόσταση περί τα 5 χλμ το ένα από το άλλο. Κατά κανόνα, τα
χωριά αυτά ήταν περιτειχισμένα.315 Δεδομένου ότι, ειδικά στη Χαλκιδική, η
πλειονότητα των κτήσεων βρισκόταν στην παράκτια ζώνη, αρκετοί πύργοι
μαρτυρούνται ή εντοπίζονται όντως σε τέτοιες περιοχές, οι οποίες μάλιστα ήταν
περισσότερο εκτεθειμένες σε κινδύνους.316
Στα μέσα του 14ου αιώνα, το μεγαλύτερο μέρος της παράκτιας ζώνης της
Χαλκιδικής ανήκε σε μοναστηριακές (και άλλες) γαίες. Η επέκταση των γαιών
οδήγησε σε μια ανάλογη αύξηση των αγροτικών οικιστικών εγκαταστάσεων, καθώς
βασικό παράγοντα για την απόδοση των γαιών αυτών αποτελούσε το ανθρώπινο
δυναμικό.317 Με τη σειρά τους, οι οικιστικές αυτές εγκαταστάσεις είχαν ανάγκη
άμυνας, οπότε και τεκμηριώνεται μια ανάλογη αύξηση των οχυρωματικών
εγκαταστάσεων.318 Καθώς οι πύργοι και οι οχυρώσεις δε συνιστούν βασικό
λειτουργικό στοιχείο μιας κτήσης, η παρουσία τους συχνά ξεκινά αρκετά αργότερα
από την ίδρυση των κτήσεων, σε περιόδους όπου συνέτρεχαν λόγοι ασφάλειας, ή
σηματοδοτούν τη δεύτερη περίοδο μιας κτήσης, η οποία μπορεί να είχε
προηγουμένως εγκαταλειφθεί.319 Επιπλέον, η οικοδόμηση τέτοιων εγκαταστάσεων
314
315
316
Smyrlis, Fortifications, σσ. 193-194. Γενικότερα στη Μακεδονία, οι πύργοι των κτήσεων
ξεκινούν να εμφανίζονται μετά το 12ο αιώνα, υπό το συνδυασμό δύο παραγόντων: αφενός της
ραγδαίας αύξησης της γαιοκτησίας και αφετέρου της γενικευμένης ανασφάλειας. Παράλληλα με
αυτά, σημαντικό ρόλο έπαιξε η δημογραφική αύξηση που, με τη σειρά της, οδήγησε σε αύξηση
των καλλιεργήσιμων γαιών. Βλ. στο ίδιο, σ. 196.
317
318
Η οικοδόμηση ιδιωτικών πύργων γενικεύεται κατά το 14ο αιώνα, στο πλαίσιο μιας πιο
αποτελεσματικής διαχείρισης των κτήσεων εκ μέρους των γαιοκτημόνων. Βλ. σχετικά, Smyrlis,
Fortifications, σ. 196. Μάλιστα ο αριθμός τους φτάνει τελικά να διπλασιαστεί στα μέσα του
αιώνα. Βλ. σχετικά, Smyrlis, Environment, σ. 116.
319
Smyrlis, Fortifications, σ. 194. Η οικοδόμηση τέτοιων αμυντικών πύργων συνιστά κομβικό
σημείο: βρίσκεται χρονικά μεταξύ της οικοδόμησης των βασικών λειτουργικών χώρων μιας
κτήσης που έχει προηγηθεί, και ενός κτιριακού συνόλου με φρουριακό χαρακτήρα, που συχνά
[388]
σε μια μοναστηριακή (ή άλλη) κτήση λειτουργούσε και ως πόλος έλξης για παροίκους
που είχαν ήδη εγκαταλείψει τις περιοχές τους λόγω επιδρομών.320 Σύντομα, το
αίσθημα ανασφάλειας στην ύστερη περίοδο ήταν αρκετά γενικευμένο, ώστε το
φαινόμενο της οικοδόμησης οχυρωματικών έργων δεν αφορούσε μόνο τις κτήσεις
των παραλίων αλλά και της ενδοχώρας.321
Τυπολογικά, οι πύργοι συνήθως εντάσσονταν σε ένα ενιαίο αμυντικό συγκρότημα

που ταυτίζεται κατά κανόνα με το κέντρο του μετοχίου (καθέδρα, μετόχιον), με
οχυρωματικό περίβολο εντός του οποίου περιλαμβάνονται διάφοροι χώροι: ναός,
κατοικίες, στάβλοι, αποθήκες κ.λπ. Σε αρκετές περιπτώσεις, οι περίβολοι αυτοί ήταν
αρκετά εκτεταμένοι, ώστε να χωρούν μεγάλο αριθμό κατοικιών που φαίνεται να
αντιστοιχούν στις οικίες των παροίκων της κτήσης.322 Σε άλλες περιπτώσεις, οι
εγκαταστάσεις μπορεί να ήταν μικρότερες, ωστόσο διέθεταν αρκετό χώρο για τους
παροίκους που κατέφευγαν εκεί σε περίπτωση κινδύνου. Σε γενικές γραμμές, οι
εγκαταστάσεις αυτές ήταν προσαρμοσμένες στο επίπεδο των συνήθων επιδρομέων,
δηλαδή μικρών κατά κανόνα ληστρικών ομάδων που δε διέθεταν χρόνο ή μέσα για
κανονική πολιορκία.323 Πανομοιότυπη ήταν και η τυπολογία των πύργων καθαυτών,
όπως προκύπτει από τα σωζόμενα λείψανα, τουλάχιστον στις περιοχές εντός του
«τυπικού» αθωνικού χώρου: τετράγωνες κατασκευές με πολλούς ορόφους και
μετεξελίσσεται σε οικιστική μονάδα. Το μοντέλο αυτό φαίνεται ιδιαίτερα οικείο από ένα χρονικό
σημείο κι έπειτα,όχι μόνο στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων αλλά και ειδικόερα στον ίδιο
τον Άθω, όπως προκύπτει και από τα συγκροτήματα των αρσανάδων των μονών. Βλ. σχετικά,
Bogdanović, Tower, σ. 195.
320
Smyrlis, Fortifications, σ. 195. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του φρουρίου του Αγίου
Μάμα του οποίου η οικοδόμηση συνέπεσε με την εκεί εγκατάσταση παροίκων που είχαν
εγκαταλείψει τις εστίες τους στην Κασσάνδρα. Βλ. σχετικά, VATOPEDI II, αρ. 114 (1359).
321
322
Smyrlis, Fortifications, σ. 193. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του φρουρίου στον Άγιο
Μάμα (κτήση Μονής Βατοπεδίου, 1340), όπου εντός του περιβόλου περιλαμβάνονταν 73 οικίες
παροίκων.
323
[389]
πολεμίστρες, υπερυψωμένη είσοδο προσβάσιμη με σκάλα, τυφλό ισόγειο
προορισμένο για αποθήκευση προμηθειών κ.ά.324
Πέραν αυτών των εγκαταστάσεων, οι γαιοκτήμονες και οι μονές έχτιζαν συχνά

πύργους ως απλά παρατηρητήρια (βίγλες) σε κομβικά σημεία των περιοχών
κτήσεων.325 Σε αρκετές μάλιστα περιοχές μαρτυρείται ο ειδικός φόρος (βιγλιατικόν)
που προοριζόταν για τη μισθοδοσία του βιγλάτορα, ο οποίος συμπεριλαμβανόταν
στις βασικές υποχρεώσεις των γαιοκτημόνων, μέρος των οποίων μετακυλυόταν
συχνά στους παροίκους.326 Χαρακτηριστική είναι μια περίπτωση που αφορά κτήσεις
της Μονής στη Λήμνο, 327 κατά την οποία η μονή μετέφερε παροίκους στο νησί από
τα ηπειρωτικά, σε μια προσπάθεια ενίσχυσης της άμυνας των κτήσεών της εκεί.328
Τόσο στη Λήμνο όσο και στη Χαλκιδική, που αποτελούν περιπτώσεις καλά
τεκμηριωμένες, διαπιστώνεται η παράλληλη ύπαρξη δύο τύπων αμυντικών
εγκαταστάσεων: εκείνες που εξυπηρετούσαν αποκλειστικά την άμυνα των μετοχίων,
και εκείνες που εντάσσονταν στο ευρύτερο αμυντικό δίκτυο του νησιού.329 Αν και τα
στοιχεία από τις υπόλοιπες περιοχές δεν είναι επαρκή για γενικεύσεις, φαίνεται πως
οι περιπτώσεις αυτές συνιστούν ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο, τουλάχιστον εντός
324
Smyrlis, Fortifications, σ. 192. Ένα στοιχείο που είναι επίσης σημαντικό ως προς τη μετεξέλιξη
των κατασκευών αυτών είναι η ταυτόττηα των ενοίκων των πύργων. Ενώ αρχικά φαίνεται ως
λειτουργούσε ως χώρος ασφάλειας σε περιπτώσεις κρίσης, μετεξελίσσσεται σε χώρο μόνιμης
κατοικίας ιδιωτών στο πλαίσιο παραχής Αδελφάτου, και καταλήγει αργότερα (π.χ. 16ος αι.) να
αποτελεί την κατοικία τοπικών αριστοκρατών. Βλ. σχετικά, Bogdanović, Tower, σ. 198.
325
326
Από περίπτωση που αφορά κτήσεις της Μονής Βατοπεδίου στη Λήμνο, πληροφορούμαστε
ότι, μεταξύ άλλων, οι πάροικοι είχαν την υποχρέωση συγκρότησης ένοπλων τμημάτων
φρούρησης και άμυνας. Βλ. σχετικά, Haldon, Limnos, σσ. 178-179.
327
Lemerle, LAVRA III, αρ. 157 (1405).
328
Haldon, Limnos, σσ. 183-186. Στη Λήμνο παρατηρείται μια πρακτική που εξηγεί σε μεγάλο
βαθμό την τακτική παραχώρησης κρατικών γαιών στις μονές. Η δημογραφική κρίση στο νησί, για
λόγους πολιτικούς ή άλλους, κατέστησε αφενός πλημμελή την άμυνα και αφετέρου τις γαίες μη
αποδοτικές για τα κρατικά θησαυροφυλάκια, αφού πλέον δεν αποδίδονταν φόροι. Έτσι,
παραχωρούνται γαίες στις μονές, υπό την προϋπόθεση προσέλκυσης παροίκων (συχνά μάλιστα
το κράτος διευκολύνει αυτή την κατά τα άλλα μη προβλεπόμενη πρακτική), τόσο για εργατικά
χέρια όσο και για ανάληψη στρατιωτικών καθηκόντων.
329
[390]
του «τυπικού» ζωτικού χώρου του Άθω, όπου, παρά το γεγονός ότι αυτός βρισκόταν
πάνω στον άξονα των διαρκών πολιτικών ανακατατάξεων, οι συγκεντρώσεις των
κτήσεων, η εγγύτητα στον Άθω (και άρα η δυνατότητα σχετικού ελέγχου) και τα
οικονομικά μεγέθη επέτρεπαν την ανάληψη τέτοιων δράσεων.
ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ
Η παρακολούθηση και ο σχετικός έλεγχος της δημογραφίας αποτέλεσε σταθερή

μέριμνα της βυζαντινής εξουσίας, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι τη βάση των εσόδων
αποτελούσαν -όπως ήδη επισημάνθηκε- οι φόροι των πληθυσμών της υπαίθρου.
Έτσι, στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής του Βυζαντίου, όσον αφορά τα
πολυάριθμα φύλα που συνωστίζονταν στα σύνορά του ή εφορμούσαν στις επαρχίες
του, οι πηγές τεκμηριώνουν πλήθος υποχρεωτικών μετακινήσεων και
μετεγκαταστάσεων σε διάφορες περιοχές. Εντός του γεωγραφικού χώρου
ενδιαφέροντος της παρούσας διατριβής, τέτοιες εγκαταστάσεις μαρτυρούνται κατά
κανόνα στην ευρύτερη περιοχή του Αίμου και ώς το Δούναβη (ήδη από τον 6ο και 7ο
αιώνα) αλλά νοτιότερα, και ασφαλώς στη Μακεδονία και τη Θράκη. Η μετακινήσεις
αυτές, πέραν της πολιτικής σκοπιμότητας, εξυπηρετούσαν και ανάγκες κατεξοχήν
δημογραφικές, ιδίως σε περιόδους έντονης διακύμανσης.330
Κατά την περίοδο μελέτης είναι χαρακτηριστική μια σειρά πολλών τέτοιων
διακυμάνσεων. Η γενικότερη ύφεση της προηγούμενης περιόδου αρχίζει να
αναστρέφεται από το 12ο αιώνα. Η δημογραφική αυτή αύξηση τα αστικά κέντρα,
είναι ιδιαίτερα αισθητή στην Κωνσταντινούπολη, που τότε φτάνει το απόγειό της με
περίπου 400.000 κατοίκους. Ανάλογη είναι η πορεία και άλλων αστικών κέντρων της
αυτοκρατορίας. Η ακμή αυτή ήταν ωστόσο και οικονομικής φύσης. Οι κάτοικοι
330
Χαριζάνης, Εποικισμοί, σσ. 486 κ.ε.
[391]
γίνονται πλουσιότεροι, και ο πληθυσμός αυτός εκφράζει έντονη ζήτηση αγαθών από
την αγροτική ενδοχώρα. Η Θράκη είναι η πρώτη που νιώθει αυτή την «πίεση», όντας
εντός της άμεσης εμβέλειας της πρωτεύουσας.331 Η ίδια δημογραφική αύξηση
ωστόσο παρατηρείται και εκεί, στη θρακική ύπαιθρο. Ο λόγος είναι η απώλεια
εδαφών στην Ανατολή (λόγω της τουρκικής προέλασης) και η συνακόλουθη
μετεγκατάσταση καλλιεργητών και ιδιοκτητών δυτικότερα, σε περιοχές υπό
βυζαντινή κυριαρχία.332 Η δημογραφική αυτή αύξηση ωστόσο, σταματά το 14ο αιώνα.
Σε ορισμένες περιοχές το φαινόμενο είναι εντονότερο, και σχετίζεται, όπως
επισημάνθηκε σε άλλα σημεία, με την πολιτική αστάθεια της εποχής. Στη Μ. Ασία
τεκμηριώνεται με μεγαλύτερη βεβαιότητα, ενώ στη Μακεδονία τα στοιχεία αφορούν
κυρίως τους παροίκους των μοναστηριακών γαιών (και άρα δεν είναι βέβαιο αν
έχουν καθολική ισχύ).333
Ως βάση για τη μελέτη της δημογραφίας λαμβάνεται το νοικοκυριό, το οποίο
αναφέρεται ήδη στα σχετικά έγγραφα της περιόδου. Παρόλο που ως μονάδα δεν έχει
σταθερό συντελεστή, δίνει μια σχετικά καλή εικόνα της συνολικής κατάστασης.334
Συνήθως οι συντελεστές ποικίλουν από 2 ώς 4,335 αριθμοί που ωστόσο πρέπει να
331
332
Bakirtzis, Preface, σ. 3.
333
Λαΐου, Αγροτική Οικονομία, σσ. 497-498 και 501-502.
334
Lefort, Population and Landscape, σσ. 13-14. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το
Πρακτικόν της Μονής Ιβήρων του 1103 (Lefort, IVIRON II, αρ. 51) όπου γίνεται κατανομή ανά
νοικοκυριό, περιλαμβάνοντας όνομα παροίκου, ονόματα επιπλέον μελών της οικογένειας και
φορολογική κατηγορία. Επιπλέον στοιχεία παρέχουν μεταγενέστερα Πρακτικά, όπως του 1316
(Lefort, IVIRON IΙI, αρ. 74) και του 1341 (Lefort, IVIRON IV, αρ. 87), καθώς καταχωρούν επίσης:
οικίες, ζώα, αμπελώνες, παράλληλες ιδιοκτησίες των παροίκων, καθώς και τους αναλογούντες
φόρους. Διαφέρουν ωστόσο από το αρχικό έγγραφο, στο γεγονός ότι δεν υπάρχει ταύτιση
νοικοκυριού – φορολογήσιμης μονάδας.
335
Lefort, Population and Landscape, σ. 15. Από τα έγγραφα της παραπάνω υποσημείωσης
προκύπτουν οι συντελεστές 2,8 και 3,8, με τον δεύτερο να μοιάζει ρεαλιστικότερος για τα
δεδομένα της εποχής, λαμβάνοντας υπόψη και τη γενικότερη δημογραφική αύξηση μέχρι το α΄
μισό του 14ου αιώνα. Αντίθετα, για την περίοδο αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση, παρόλο
που τα σχετικά έγγραφα δεν παρέχουν άμεσες δημογραφικές πληροφορίες πέραν του αρχηγού
του νοικοκυριού, ο συνολικός συντελεστής υπολογίζεται μεταξύ 4 και 6 άτομα (βλ. σχετικά,
Lowry, Ottoman Taxation, σ. 28.)
[392]
αποδίδουν τα ενήλικα -και άρα ικανά για εργασία- μέλη του νοικοκυριού, και όχι το
σύνολο των μελών της οικογένειας.336
Μεγάλο μέρος του πληθυσμού της υπαίθρου (και, στις περιοχές των
μοναστηριακών κτήσεων, την πλειοψηφία) αποτελούν οι πάροικοι των μεγάλων
γαιοκτησιών. Πρόκειται στην ουσία για «αιχμάλωτο» εργατικό δυναμικό που
καλλιεργούσε τις γαίες των γαιοκτημόνων είτε με αγγαρεία είτε με επίμορτη εργασία.
Ωστόσο, οι ειδικότεροι όροι πιθανότατα διέφεραν κατά περίπτωση, ανάλογα ίσως με
την οικονομική και κοινωνική ισχύ του γαιοκτήμονα (και άρα την αναλογία γης και
εργατών).337
Παρόλο που θεσμικά υπήρχε διαφοροποίηση, καθιερώθηκε σταδιακά να
ονομάζονται πάροικοι και ελεύθεροι καλλιεργητές, λόγω της γενίκευσης της
πρόνοιας ή των δωρεών κρατικών εκτάσεων σε ιδιώτες, βάσει των οποίων οι αγρότες
κατέβαλλαν πλέον το φόρο στους γαιοκτήμονες και όχι στο κράτος.338 Στη Λήμνο, η
έλλειψη εργατικών χεριών στις μοναστηριακές κτήσεις κατά το 14ο και 15ο αιώνα
οδήγησε σε πράξεις παραχώρησης παροίκων (εκ μέρους του κράτους) ή μεταφοράς
τους από κτήσεις του ηπειρωτικού χώρου.339 Την εποχή αυτή στο νησί οι αγρότες
αποτελούνταν κυρίως από παροίκους, ποικίλου φορολογικού καθεστώτος.340
Στις μακρές περιόδους κρίσης, οι πάροικοι που μετακινούνταν δεν επέστρεφαν.
Κάποιοι από αυτούς φαίνεται να καταλήγουν ως πάροικοι σε γαίες άλλων ιδιοκτητών
336
Η πτώση του συντελεστή των νοικοκυριών που παρατηρείται σε ορισμένες περιπτώσεις
οφείλεται κατά κύριο σε μετακινήσεις λόγω πολιτικής αστάθειας. Βλ. σχετικά, Λαΐου, Αγροτική
Κοινωνία, σσ. 303-304.
337
Λαΐου, Αγροτική Οικονομία, σ. 532. Στο Βυζάντιο ισχύει το λεγόμενο “quasi feudal system”,
καθώς, ενώ παρουσιάζει ομοιότητες με τη φεουδαρχία δυτικού τύπου, στην πραγματικότητα έχει
πολλές ουσιαστικές διαφορές. Βλ. σχετικά, Kazhdan, Economy, σ. 89.
338
339
340
Haldon, Limnos, σ. 166. Ο αριθμός παροίκων ποίκιλε από κτήση σε κτήση, όπως προκύπτει
από τις πηγές: από μία μόλις οικογένεια (Λοζίκιον, Μ. Χιλανδαρίου, 1261-1265) έως αρκετές
δεκάδες οικογένειες (Βραστά/Βρασνά, Μ. Εσφιγμένου, 1300), ή και ολόκληρα χωριά, ιδίως στην
Ύστερη περίοδο. Βλ. σχετικά, Χαριζάνης, Η περιοχή των Λιμνών, σ. 106.
[393]
(ή μονών), ενώ κάποιοι άλλοι εξαφανίζονται από τις πηγές.341 Σε προηγούμενες
περιόδους, όπου οι κρίσεις ήταν σχετικά παροδικές, φαίνεται να επιστρέφουν στις
εστίες τους κάποια στιγμή. Αυτό όμως έπαψε να ισχύει όταν η κρίση έγινε σχεδόν
μόνιμη, δηλαδή μετά τα μέσα του 14ου αιώνα, όπου πολλές πλέον περιοχές
μαρτυρούνται ως απόλυτα εγκαταλελειμμένες.342 Ενδεικτική είναι η περίπτωση της
Δυτικής Χαλκιδικής, όπου τεκμηριώνεται από τις πηγές η ερήμωση 14 χωριών.
Ωστόσο η κρίση θα πρέπει να ήταν στην πραγματικότητα μεγαλύτερη· στα χωριά που
φαίνεται να επιβιώνουν, υπολογίζεται ότι είχε μείνει μόνον ο μισός πληθυσμός.343 Η
κρίση αυτή έχει άμεση επίπτωση και στο περιβάλλον, δομημένο και φυσικό: τα
«παλαιοχώρια» είναι συχνό φαινόμενο, ενώ γαίες καθίστανται χέρσες ξανά, και
λόφοι καλύπτονται από βλάστηση.344 Σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης της
έλλειψης εργατιών χεριών στις περιόδους κρίσης, οι μονές κατέφυγαν στην παροχή
κινήτρων για την προσέλκυση εργατικού δυναμικού: ελεύθερων καλλιεργητών,
φυγάδων παροίκων και αγροτών των γύρω περιοχών.345 Από τα φορολογικά έγγραφα
του 14ου αιώνα φαίνεται πως ένα σημαντικό ποσοστό παροίκων (10-15%)
προερχόταν από άλλες περιοχές, είτε κοντινές (άλλο χωριό) είτε πολύ μακρύτερα.
Ωστόσο, σε αρκετές περιπτώσεις, προκύπτει ότι ολόκληρες αγροτικές εγκαταστάσεις
εποικίστηκαν εξολοκλήρου με νεοφερμένους οι οποίοι προσέρχονταν συνηθέστερα
οικειοθελώς, ανταποκρινόμενοι στις προσκλήσεις για εγκατάσταση με ευνοϊκούς
όρους και παρακινημένοι από την ένδεια που αντιμετώπιζαν στους τόπους
341
Λαΐου, Αγροτική Κοινωνία, σ. 342.
342
343
Η δημογραφική κρίση ασφαλώς δεν είναι φαινόμενο μονοσήμαντο και επηρεάζεται από ένα
πλήθος παραγόντων που δρουν συνδυαστικά. Η κρίση του 14ου αιώνα δε συνδέεται π.χ. μόνο με
τις επιδρομές ή τις επιδημίες. Για παράδειγμα, κατά τη σερβική κατάκτηση της Μακεδονίας
φαίενται πως επηρεάστηκε μόνο η μεγάλη γαιοκτησία, ενώ τα λαϊκά στρώματα έμειναν μάλλον
ανεπηρέαστα. Το μεγαλύτερο μέρος των οικισμών του 14ου αιώνα στην περιοχή (72 από 92)
φαίνονται κατοικημένα στα μέσα του 15ου, σύμφωνα με τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα.
Βλ. σχετικά, Moustakas, Transition, σ. 192. Βλ. επίσης, Shea, σ. 263.
344
345
Λαΐου, Αγροτική Κοινωνία, σσ. 344-345.
[394]
προέλευσής τους. Ανεξάρτητα από τους λόγους που προκαλούσαν τη μετακίνηση
αυτή, η προσέλευση νέων αγροτών συνιστούσε σημαντικότατο παράγοντα
οικονομικής ανάπτυξης.346
Στα μέσα του 14ου αιώνα η δημογραφική κρίση είναι γενικευμένη πλέον, με κύρια
αίτια την πανώλη (που επηρεάζει πολλές περιοχές, πέραν της Μακεδονίας:
Κωνσταντινούπολη, βόρειο Αιγαίο, Πελοπόννησο, και μάλιστα ώς το 15ο αιώνα), 347
καθώς επίσης τον εμφύλιο και τις επιδρομές. Είναι χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις
των ξένων «συμμάχων» του Καντακουζηνού: Οι Σέρβοι επιδίδονταν συχνά σε
λεηλασίες της υπαίθρου, και οι Τούρκοι σε εξανδραποδισμούς των ντόπιων
πληθυσμών.348
Η κατάσταση αυτή αρχίζει να αναστρέφεται αργά από το 15ο αιώνα, με την
υπαγωγή των περιοχών αυτών υπό ενιαίο οθωμανική διακυβέρνηση και την επίτευξη
πολιτικής σταθερότητας.349 Σε ορισμένες περιοχές ωστόσο η δημογραφική αύξηση
συνοδεύτηκε και από αλλαγή της δημογραφικής σύνθεσης, όπως αρκετά χωριά στην
ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Η διαρκής κρίση οδήγησε σε πλήρη ερήμωση,
οπότε με την κατάκτηση οι Οθωμανοί εγκατέστησαν εκεί Γιουρούκους εποίκους.350
Αντίθετα, σε άλλες περιοχές, όπως π.χ. η Χαλκιδική, οι ελληνικοί πληθυσμοί, παρά
τις αλλαγές που επέφερε η κατάκτηση τόσο στο ιδιοκτησιακό καθεστώς όσο και
346
Lefort, Rural Economy, σ. 110. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Μονής Μεγίστης Λαύρας
όπου, μεσούσης της Καταλανικής Εκστρατείας, εξασφάλισε την προστασία των κτήσεών της από
τον ίδιο τον Ιάκωβο Β΄ της Αραγόνας (1308), προσελκύοντας έτσι πρόσφυγες από άλλες περιοχές,
ως παροίκους, χάρη στο καθεστώς ασφάλειας που μπορούσε να προσφέρει. Βλ. σχετικά, Λαΐου,
Αγροτική Κοινωνία, σ. 313.
347
Για τη μεγάλη πανώλη υπάρχει πλουσιότατη βιβλιογραφία. Ενδεικτικά ωστόσο αναφέρεται,
όσον αφορά την έκταση του φαινομένου σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ότι από τα 73 εκατομμύρια
κατοίκων της Ευρώπης ο πληθυσμός έπεσε περίπου στα 45. Βλ. σχετικά, Haldon, Roads, σ. 134.
348
349
Lefort, Rural Economy, σ. 105. Σε άλλες περιπτώσεις από τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα
προκύπτει μια αύξηση του αριθμού των μουσουλμανικών νοικοκυριών σε περιοχές άλλοτε
αμιγώς χριστιανικές. Το στοιχείο, αυτό, ωστόσο, πιστεύεται ότι υποκρύπτει μάλλον
εξισλαμισμούς παρά μετακινήσεις- μετοικήσεις Οθωμανών στις περιοχές αυτές. Βλ. σχετικά,
Lowry, Ottoman Taxation, σ. 29.
350
[395]
γενικότερα, κατάφεραν να διατηρήσουν ένα μεγάλο βαθμό ελευθερίας, ενώ η
σταθερότητα φαίνεται πως ευνόησε πράγματι τη δημογραφική αύξηση που
παρατηρείται στο διάστημα μεταξύ 15ου και 16ου αιώνα.351
Κατά τη νέα αυτή περίοδο, τα εργατικά χέρια εξακολουθούν να συνιστούν βασικό
παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης, οπότε οι καλλιεργητές υπόκεινται και πάλι σε
ειδικό καθεστώς. Η περιφρούρηση των δικαιωμάτων τους είναι εγγυημένη. Κανένας
δεν μπορεί να εκδιωχθεί από τη γη του, αλλά και κανένας δεν μπορεί να την
εγκαταλείψει, αν προηγουμένως δε βρει αντικαταστάτη, για τον οποίον ωστόσο
απαιτείτο η έγκριση όλων των εμπλεκομένων (συγχωριανών, τιμαριούχου κ.λπ.).352
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Οι διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στη βυζαντινή κοινωνία κατά την περίοδο
μελέτης είναι ιδιαίτερα σημαντικές. Στη στροφή προς την Ύστερη περίοδο είναι
σαφέστερος ο διαχωρισμός αστικών κέντρων και υπαίθρου, και, κατ’ επέκταση,
αριστοκρατίας και αγροτικών πληθυσμών. Ακόμη και όταν έχει πλέον συντελεστεί η
μετάβαση στη μεγάλη γαιοκτησία, η βυζαντινή αριστοκρατία είναι κατά βάση μια
αριστοκρατία των πόλεων, ανεξάρτητα από την κατοχή ή μη εκτάσεων στην
επαρχία.353
351
352
Sugar, σσ. 207-208.
353
Η εσωτερική ιστορία του Βυζαντίου είναι συχνά μια διαμάχη ανάμεσα σε δύο αντίπαλες
παρατάξεις: την αριστοκρατία των κρατικών αξιματούχων της πρωτεύουσας και την αγορτική
αριστοκρατία των επαρχιών. Ανάλογα με το υπόβαθρο και το γενικότερο προσανατολισμό τους,
οι αυτοκράτορες ευνόησαν τη μία ή την άλλη πλευρά. Ωστόσο, στην πορεία μετεξέλιξης της
βυζαντινής κοινωνίας, υπό την πίεση μάλιστα των εξωτερικών παραγόντων κατά την ύστερη
φάση (όπως π.χ. η απώλεια των επαρχιών λόγω της προέλασης των Τούρκων στη Μ. Ασία), η
αριστοκρατία των πόλεων είναι ταυτόχρονα μεγαλογαιοκτήμονες, που όμως κατοικούν στις
πόλεις.
[396]
Βασικό σημείο τομής των δύο αυτών ακραίων κατηγοριών της βυζαντινής
κοινωνίας είναι οι μονές, ιδίως όπως εξακτινώνονται στην ύπαιθρο μέσω των
πολυάριθμων κτήσεών τους. Η σχέση των μονών με την αριστοκρατία ήταν μάλιστα
τόσο στενή -είτε ως κοινωνική δικτύωση είτε άμεσα, σε επίπεδο κτητορικό- που
συνέβαλε αποφασιστικά ακόμη και στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ίδιου του
μοναχισμού.354 Θεωρείται πιθανό να συνέβη στην Ανατολή αυτό που παρατηρείται
στη Δύση ή στις βενετοκρατούμενες περιοχές του ελλαδικού χώρου, σχετικά με την
ανάπτυξη του μορφωτικού επιπέδου των μονών και την αναβάθμιση του κοινωνικού
τους ρόλου. Η συστηματική εγκαταβίωση νέων γόνων της αριστοκρατίας σε μονές,
για λόγους οικονομικούς ή και κοινωνικούς, οδήγησε σε άνοδο του μορφωτικού
επιπέδου, ώστε οι μονές να καταστούν τόπος κατάλληλος γι’ αυτούς. Έτσι, ιδίως κατά
την Ύστερη περίοδο, όπου ο μοναχικός βίος συνιστούσε βασική επιλογή για τους
γόνους της αριστοκρατίας, οι μονές και τα μετόχια τους, αναβαθμίζοντας το επίπεδό
τους, ήταν σε θέση να διαδραματίσουν και έναν διαφορετικό κοινωνικό ρόλο,
τουλάχιστον σε τοπικό επίπεδο.355
Ωστόσο, ο κορμός της αυτοκρατορίας, από άποψη δημογραφική και οικονομική
κυρίως, παραμένει η αγροτική ύπαιθρος. Το βυζαντινό χωριό αποτελεί μια σύνθετη
πραγματικότητα με πολλαπλούς παράγοντες, όπως: ατομική ιδιοκτησία,
οικογενειακή/συλλογική εργασία, εθιμικά δικαιώματα μεταξύ γειτόνων σχετικά με
354
Καλπάκης, Athonic estates, σ. 156. Από τον 7ο αιώνα τη ραχοκοκαλιά του συστήματος
αποτελούσαν οι αγροτικές κοινότητες στην τακτική φορολογία των οποίων στηριζόταν
ολόκληρος ο κρατικός μηχανισμός. Αυτό έδωσε μια νέα ώθηση στην ύπαιθρο με αποτέλεσμα την
αναβίωση πολισμάτων και πόλεων της επικράτειας, που σύντομα αποτέλεσαν έδρες της κατά
τόπους ελίτ, την οποία συνιστούσαν οι μεγάλες οικογένειες της αριστοκρατικής γαιοκτησίας και
ο ανώτερος κλήρος. Το όλο σύστημα ανατροφοδοτείται εκ των έσω, με μια κυκλική ροή: η ισχύς
των αξόνων τοπικής εξουσίας φέρνει ανάπτυξη (αύξηση παραγωγής, προώθηση εκχρηματισμού
της οικονομίας, εμπορική κίνηση), κι αυτή με τη σειρά της ενισχύει περαιτέρω τις κινητήριες
δυνάμεις. Βλ. σχετικά, Haldon, Provincial Elites, σσ. 174-175, καθώς επίσης και Haldon, Social
Elites, σ. 177.
355
Κουμανούδη, Δυτικός μοναχισμός, σσ. 96-97.
[397]
νομή, συλλογικές υποχρεώσεις, συγκρότηση ενιαίου, κοινού «μετώπου»
προστασίας.356
Από το 10ο αιώνα κι εξής, η κοινωνική οργάνωση της υπαίθρου γίνεται πιο
περίπλοκη. Ενώ αρχικά η σχέση των χωρικών με το κράτος στηριζόταν μόνο στη
φορολογία (οπότε και χαλάρωνε σε περιόδους κρίσης), με το πέρασμα του χρόνου
και τη δημιουργία ενός δικτύου οχυρωμένων πόλεων, μεταξύ των οποίων
παρεμβάλλονταν τα χωριά, η σχέση αυτή πέρασε σε άλλο επίπεδο. Τα χωριά και ο
αγροτικός χώρος πλέον τέθηκαν υπό τον έλεγχο των τοπικών αρχόντων και
γαιοκτημόνων ή των αντιπροσώπων τους, δημιουργώντας παράλληλα δεσμούς σε
πολλά επίπεδα, ενισχύοντας έτσι τον κοινωνικό ιστό. Άλλωστε, όσο μεγαλύτερη ήταν
η ασφάλεια σε μια περιοχή, τόσο μεγαλύτερη η εγγύηση της ευημερίας αλλά και των
κρατικών προσόδων.357 Αυτό έχει ασφαλώς το αντίτιμό του. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα για τη θέση των αγροτικών πληθυσμών αποτελεί το μακεδονικό χωριό
του 14ου αιώνα, το οποίο σταδιακά χάνει την ανεξαρτησία του έναντι των
μεγαλογαιοκτημόνων, ενώ οι χωρικοί μετατρέπονται σε εξαρτημένους αγρότες.358
Και, παρόλο που αυτοί είχαν σαφή νομική υπόσταση και δικαιώματα (π.χ. κατοχής
και μεταβίβασης ακίνητης περιουσίας), είχαν και ουσιώδεις δεσμούς υποτέλειας στο
γαιοκτήμονα (ιδιώτη ή μονή).359 Η μαζική εξάρτηση των χωρικών από τη μεγάλη
γαιοκτησία είναι εντυπωσιακή όσο προχωρά η Ύστερη περίοδος. Αν δηλαδή
συγκρίνει κανείς την κατάσταση μεταξύ μεταξύ 11ου και 14ου αιώνα, διαπιστώνει ότι,
ενώ παλαιότερα οι κρατικές παραχωρήσεις παροίκων αφορούσαν μικρούς αριθμούς
ατόμων, στο τέλος παραχωρούνται συχνά ολόκληρα χωριά. Αυτό βεβαίως, πέραν της
άμεσης εξάρτησης, έχει και μια θετική πλευρά: πιθανότατα σημαίνει μια κάποια
ελάφρυνση στη σχέση παροίκου-γαιοκτήμονα, καθιστώντας την καταρχάς πιο
356
Kazhdan, Economy, σσ. 88-89.
357
Lefort, Rural Economy, σσ. 112-113. Βλ. επίσης παραπάνω, στην ενότητα για την Άμυνα.
358
Λαΐου, Αγροτική Κοινωνία, σ. 192. Βλ. επίσης, Οικονομίδης, Οικονομία προνομίων, σσ. 224-
227.
359
Λαΐου, Αγροτική Κοινωνία, σσ.205-206.
[398]
απρόσωπη.360 Η κρατική αυτή πρακτική της μαζικής «δωρεάς» παροίκων αφορούσε
συνήθως τις μοναστηριακές κτήσεις. Σε αντίθεση δηλαδή με τους λαϊκούς
γαιοκτήμονες, οι παροχές προς τις μονές στην ύστερη φάση αφορούσαν συνήθως
ολόκληρα χωριά, με τις γαίες και τους παροίκους τους.361
Όπως σημειώθηκε παραπάνω στις περιόδους κρίσης, που μέχρι την Οθωμανική
κατάκτηση ήταν ολοένα και πιο συχνές, πολλοί από τους παροίκους εγκατέλειπαν τη
γης τους. Από αυτούς, ένα μέρος κατέληγε στις πόλεις, ενώ κάποιοι πλαισίωναν
ληστρικές ομάδες που λυμαίνονταν την απροστάτευτη πλέον ύπαιθρο.362
Το χάσμα μεταξύ των δύο ακραίων στρωμάτων της κοινωνίας διεύρυνε η πώληση
γης από φτωχούς γεωργούς προς τις μονές, οδηγώντας τους πρώτους σε εξαθλίωση,
με σοβαρές συνέπειες, τόσο σε άμεσα μετρήσιμα μεγέθη (οικονομία, δημογραφία)
όσο και γενικότερα. Η κατάσταση αποκτά μια κυκλική ροή: η κρίση οδηγεί στη
διόγκωση της μεγάλης γαιοκτησίας, και αυτή, με τη σειρά της, επιτείνει την κρίση.363
Ενώ φαίνεται αρχικά πως το φαινόμενο ευνοούσε τις μονές με μια βραχυπρόθεσμη
αύξηση ακινήτων και εσόδων, στην πραγματικότητα η δημογραφική κρίση επηρέαζε
αρνητικά και την οικονομία.364
Στο τέλος, οι διαρκώς καταπιεζόμενοι αγροτικοί πληθυσμοί άρχισαν να βλέπουν
στο πρόσωπο των Τούρκων τη δυνατότητα ασφάλειας και ευημερίας.365 Μέχρι το 15ο
αιώνα, ο θεσμός του παροίκου σταδιακά εκλείπει ως σχέση εξάρτησης, ενώ επί
γενικευμένης Οθωμανικής κυριαρχίας καταργείται τελείως.366
Ωστόσο, οι μοναστηριακές κτήσεις έχουν και μια διαφορετική συνιστώσα. Σε
αντίθεση με τη μεγάλη γαιοκτησία της κοσμικής αριστοκρατίας, οι κτήσεις αυτές -και
360
361
362
363
Λαΐου, Επισκόπηση, σ.379.
364
365
Οικονομίδης, Οικονομία προνομίων, σ. 252.
366
[399]
ιδιαίτερα τα μεγάλα μετόχια- λειτούργησαν ως καταλύτες στις κοινωνικές δομές.
Πέραν των θεμάτων κατανομής του πλούτου, που άλλωστε αποτελούσε θέμα
καθολικής ισχύος, οι μοναστηριακές κτήσεις, όπως υπογραμμίστηκε νωρίτερα
(ενότητα για την οικονομία), λειτούργησαν θετικά σε πολλαπλά επίπεδα,
εγκαινιάζοντας μια διαφορετική παρουσία. Σε τοπικό επίπεδο, τα μετόχια
μετατρέπονται σε κομβικά στοιχεία των κοινωνιών, διεκδικώντας και αποκτώντας
χωρίς δυσκολία ένα ευρύ φάσμα ρόλων, ως εγγυητές της ασφάλειας, της κοινωνικής
σταθερότητας αλλά και ως διαχειριστές της οικονομικής, θρησκευτικής,
εκπαιδευτικής και κοινωνικής δραστηριότητας.367 Από το παράδειγμα της Λήμνου,
διαπιστώνουμε ότι τα μοναστήρια, μέσω των οικονομικών δραστηριοτήτων τους,
αποτέλεσαν παράγοντες απόλυτα ευεργετικούς για τις τοπικές κοινωνίες, αφενός
μέσω της μέριμνας και ενίσχυσης του αμυντικού δικτύου, που δημιούργησε και
εγγυήθηκε συνθήκες ασφάλειας, και αφετέρου μέσω των πρακτικών προσέλκυσης
εργατικού δυναμικού στις εγκαταλελειμμένες γαίες. Επιπλέον, από τις υφιστάμενες
υποδομές των μοναστηριακών κτήσεων ωφελούνταν συστηματικά ο αγροτικός
πληθυσμός (μύλοι, ελαιοτριβεία και λοιπές εγκαταστάσεις, αλλά και κοπάδια, γαίες
κ.λπ.).
Επιπλέον, τα μοναστήρια, αναδείχθηκαν σε ικανότατους γαιοκτήμονες και

οικονομικούς διαχειριστές: πέραν του ότι προσέβλεπαν σε μακροχρόνια ανάπτυξη –
στοιχείο που προσέδιδε προοπτική και άρα σταθερότητα και καλύτερους
οικονομικούς όρους–, ήταν ιδιαίτερα ευέλικτα στην αντιμετώπιση προκλήσεων και
νέων αναγκών, αναπροσαρμόζοντας επί το λειτουργικότερο κάθε φορά τον τρόπο
διαχείρισης και συμβάλλοντας σε μια γενικευμένη ανάπτυξη των τοπικών
κοινωνιών.368 Παράλληλα, τα μοναστήρια αναδεικνύονται από τις πηγές ως
σημαντικοί εργοδότες, σε ένα ευρύ φάσμα εργασιών (αγροτικών, τεχνικών κ.λπ.),
αλλά και ως ικανοί διαχειριστές: διοχέτευαν συχνά χρήμα στην αγορά, ενώ
367
368
[400]
παράλληλα αναδιένεμαν τακτικά μέρος του πλούτου τους μέσω συστηματικών
φιλανθρωπικών έργων.369 Ιδίως το τελευταίο είχε ιδιαίτερη σημασία στη διατήρηση
της κοινωνικής ειρήνης, προσφέροντας στις μονές ακόμη μεγαλύτερο λαϊκό έρεισμα
και πολύτιμη υπηρεσία στο κράτος.370
Ο ρόλος αυτών των μονών βεβαίως δε σημαίνει ότι εδραιώθηκε σε όλες τις
περιπτώσεις χωρίς προβλήματα. Από τις πηγές προκύπτουν πολλές περιπτώσεις
διαφορών, ιδίως για κτήσεις πιο απομακρυσμένες και άρα εκτός της άμεσης
εποπτείας των κυρίαρχων μονών. Εκεί, η διαχείριση των μετοχίων μπορεί να γινόταν
έως και προβληματική, τουλάχιστον ως προς τη σχέση τους με την τοπική κοινωνία.
Μαρτυρούνται περιπτώσεις καταπάτησης ή οικειοποίησης κτήσεων από ντόπιους,
που υποδεικνύουν «διαρροές» στη χρονική διαδρομή. Η αποκατάσταση προφανώς
γινόταν υπό όρους και κατά περίπτωση.371
Όπως και να έχει, ωστόσο, η επίδραση των μετοχίων στις τοπικές κοινωνίες ήταν
καταλυτική, κάτι που φαίνεται και από το γεγονός ότι κατά τη μετάβαση στην
οθωμανική πραγματικότητα, πολλοί οικισμοί «χάνονται» από τις πηγές, για να
επανεμφανιστούν μετονομασμένοι με βάση το εκάστοτε τοπικό μετόχι που
λειτουργούσε εκεί (π.χ. περίπτωση Κερανίτζας που απαντάται ως Άγιοι Ανάργυροι,
από το εκεί ιβηρητικό μετόχι).372
Τα μετόχια αποτελούν βασικό μέσο επικοινωνίας του Άθω με τον έξω κόσμο, στο
πλαίσιο ενός φαινομένου που ξεπερνά γρήγορα την κύρια οικονομική του συνιστώσα
369
370
371
Kravari, PHILOTHEOU, σ. 337 κ.ε., καθώς και APPENDIX II - Έγγραφο του 1514. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα ως προς τις διαφορές της μονής με την τοπική κοινωνία στη Θάσο, που δημιουργεί
τον προβληματισμό για το πόσες ακόμη κτήσεις μπορεί να απωλέσθηκαν στην ιστορική
διαδρομή μιας μονής, ή να αποτέλεσαν αιτία διενέξεων που διευθετήθηκαν με συμβιβασμούς,
ανταλλαγές ή άλλους τρόπους.
372
[401]
και αναδεικνύει ιδιαίτερες πτυχές, όπως η κοινωνική και η πολιτισμική, πέρα από την
προφανή θρησκευτική.373
Παρά το γεγονός ότι τα μοναστηριακά (και δη τα αθωνικά) μετόχια λειτούργησαν

με έναν τρόπο σχεδόν ολοκληρωτικό στο περιβάλλον των τοπικών κοινωνιών, δεν
πρέπει να παραβλέπεται η άλλη όψη: τα μοναστήρια, μέσω των κτήσεών τους,
αποτέλεσαν παράγοντα ιδιαίτερα ευεργετικό, ιδίως στους τομείς της δημογραφίας,
της άμυνας, της κοινωνικής συνοχής αλλά και της ίδιας της οικονομίας, ακριβώς χάρη
σ’ αυτόν τον δυναμισμό τους. Πάνω στη βάση αυτή θα χτιστεί σύντομα ο πνευματικός
ρόλος των κυριότερων μετοχίων, τα οποία αναδεικνύονται σε λατρευτικά κέντρα και
προσκυνήματα τοπικής και ενίοτε υπερτοπικής εμβέλειας, πολλά από τα οποία
επιβιώνουν χωρίς διακοπή μέχρι σήμερα.374 Σημαντικό ρόλο σ’ αυτό έπαιξε
ασφαλώς η ίδια η Ορθοδοξία η οποία μάλιστα αναδείχθηκε βασικό στοιχείο
πολιτισμικής ταυτότητας και τελικά σε καταλύτη των σχέσεων των διαφόρων
περιοχών μεταξύ τους.375 Υπό το πρίσμα αυτό, ο Άθως αποτέλεσε ήδη από την αρχή
οικουμενικό σημείο αναφοράς, το οποίο ήταν και ο βασικός λόγος της μεγάλης του
εξακτίνωσης μέσω των μοναστηριακών κτήσεων.
373
374
Ο πνευματικός ρόλος των μετοχίων δεν αποτελεί ασφαλώς χαρακτηριστικό μόνο της
μετέπειτα φάσης του φαινομένου. Δεδομένου ότι σχετίζεται πρωτίστως με την εκεί παρουσία
πνευματικών προσωπικοτήτων, η πνευματική καθοδήγηση των πληθυσμών των γύρω περιοχών
είναι ένας από τους κύριους ρόλους των μονών που τεκμηριώνεται ήδη από τις απαρχές του
μοναχισμού. Κατ’ αναλογίαν, η παρουσία ανάλογων προσωπικοτήτων στα μετόχια, θα
λειτουργούσε κατά τρόπο παρόμοιο. Βλ. σχετικά, Χαριζάνης, Μοναχισμός, σ. 208.
375
Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα στη γενικότερη δίνη των εξελίξεων, από το 13ο αιώνα και εξής,
και στη μεγάλη αναταραχή στη νότια Βαλκανική, ο μόνος παράγοντας που μπορούσε (και τα
κατάφερε) να εγγυηθεί τη σταθερότητα, επιτυγχάνοντας την πνευματική ενότητα των λαών που
κατοικούσαν σ’ αυτήν, ήταν η Ορθοδοξία. Ακόμη και για τα νεοσύστατα βαλκανικά κράτη, πέρα
από τις όποιες τους βλέψεις και σκοπιμότητες, αυτή αποτέλεσε βασικό στοιχείο εθνικής
ταυτότητας. Βλ. σχετικά, Νυσταζοπούλου, Σταυροφορία, σσ. 392-393. Επιπλέον, τη διάσταση με
τους Δυτικούς κορύφωσε η Λατινική κατάκτηση, στην αρχή της οποίας Λατίνοι μοναχοί
εγκαταστάθηκαν σε πολλές ορθόδοξες μονές που είχαν στο μεταξύ εγκαταλειφθεί. Μαζί με
αυτές, καρπώθηκαν και όλα τα συνδεδεμένα σε αυτές περιουσιακά στοιχεία και προσόδους. Βλ.
σχετικά, Κουμανούδη, Δυτικός μοναχισμός, σσ. 79-81.
[402]
Συμπεράσματα
Οι αθωνικές κτήσεις συνιστούν ένα φαινόμενο πολυσύνθετο, με ποικίλες
αφορμές, παραμέτρους και προεκτάσεις. Είναι ένα φαινόμενο με κοινά μεν
χαρακτηριστικά, ωστόσο ιδιαίτερα δυναμικό και διαρκώς εξελισσόμενο. Ζητούμενο
της παρούσας διατριβής ήταν η αποτύπωση της χωρικής του συνιστώσας κατά τη
βυζαντινή του φάση, όπως αυτή προκύπτει από τις πηγές και την καταγραφή των
κτήσεων με βάση τις μεθοδολογικές σταθερές που ορίστηκαν. Και πρώτα απ’όλα, η
κατά σύμβαση νοηματοδότηση της μοναστηριακής «κτήσης».
Απλουστεύοντας τις ποικίλες προτάσεις ορισμών, η παρούσα διατριβή

νοηματοδότησε ως τέτοια την κάθε μία χωρική μονάδα -διακριτή γεωγραφικά- με την
οποία επεκτείνεται ο ζωτικός χώρος μιας αθωνικής μονής πέραν των χερσαίων ορίων
της. Ο γενικός αυτός ορισμός σήμαινε στην πράξη -για τις ανάγκες της καταγραφής-
τη μικρότερη διακριτή μετοχιακή επικράτεια, απαρτιζόμενη από ένα σύνολο
μικρότερων κτήσεων, με κοινά ωστόσο χαρακτηριστικά. Η μετεξέλιξη του όρου σε
«μετόχι» που παρατηρείται στις μεταγενέστερες πηγές και τη βιβλιογραφία αποδίδει
άλλες λειτουργίες που ανταποκρίνονται σε διαφορετικές λειτουργικές ανάγκες (βλ.
παρακάτω).
Το σύνολο της επέκτασης του ζωτικού χώρου κάθε μίας από τις υφιστάμενες
σήμερα αθωνικές μονές (που υφίσταντο ωστόσο και κατά τη Βυζαντινή εποχή), αλλά
και του συνόλου αυτών, ορίζει το ζωτικό χώρο του Άθω κατά την περίοδο μελέτης.
Μια επέκταση που αποτυπώνεται με ικανοποιητική ακρίβεια στο χώρο, παρά το
μακροσκοπικό χαρακτήρα της προσέγγισης, και που μπορεί να ανιχνευθεί χρονικά,
στο βαθμό που οι πηγές το επιτρέπουν. Ο ζωτικός χώρος του Άθω, εξελίσσεται σε
«κύκλους» γύρω από τη χερσόνησο, με μία σαφή τάση επέκτασης προς Βορρά. Στη
μεταβυζαντινή φάση του φαινομένου, λόγω των ιστορικών συγκυριών, ο χώρος
αυτός θα μεταβληθεί, τόσο προς τα βορειοανατολικά (παραδουνάβιες ηγεμονίες)
όσο και προς τις υπόλοιπες περιοχές του ενιαίου πλέον οθωμανικού χώρου, με
[403]
έμφαση ασφαλώς στον ελλαδικό χώρο και τα παράλια της Μ. Ασίας. Αυτή ακριβώς η
σχέση της επέκτασης με το ιστορικό υπόβαθρο είναι εμφανής σε όλη την εξέλιξη του
φαινομένου. Στο μικρόκοσμο του «τυπικού» αθωνικού χώρου, δηλαδή στην περιοχή
από τα περίχωρα της Θεσσαλονίκης και τη Χαλκιδική μέχρι την Ανατολική Μακεδονία
και τη Λήμνο, οι πολιτικοί τριγμοί, ιδίως κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο
επηρεάζουν ασφαλώς τις κτήσεις, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει πως αυτές έχουν
την τύχη που έχει γενικότερα η ύπαιθρος την ίδια περίοδο. Δεδομένου ότι το
φαινόμενο είναι πολυπαραγοντικό και υπεισέρχονται οικονομικοί και άλλοι
παράγοντες, ο αντίκτυπος της κρίσης έχει πολλές εκφάνσεις.
Ο στενός ζωτικός χώρος, που αναμφίβολα συνιστά αποτέλεσμα επιλογής με βάση

κατεξοχήν οικονομικά και γεωγραφικά κριτήρια (παραγωγικότητα, εγγύτητα,
προσβάσεις, ασφάλεια κ.λπ.) παραμένει ο ίδιος ακόμη και μετά την περίοδο μελέτης.
Οι όποιες επεκτάσεις αναφέρθηκαν παραπάνω είναι συγκυριακές, οφείλονται σε
συγκεκριμμένους κάθε φορά παράγοντες και σχετίζονται με ποικίλα οικονομικά
μοντέλα ή άλλες σκοπιμότητες. Στα μοτίβα επέκτασης δε θα πρέπει ασφαλώς να
λησμονείται ο παράγοντας της δωρεάς που συνιστά και το σημαντικότερο τρόπο
απόκτησης ενός ακινήτου, διαμορφώνοντας έτσι ανάλογα το χάρτη.
Κατά κανόνα, στο πλαίσιο του συγκεκριμένου τύπου προβιομηχανικής κοινωνίας

κατά την περίοδο που εξετάζεται, οι κτήσεις έχουν άμεσο οικονομικό χαρακτήρα.
Είναι δηλαδή κατά βάση αγροτικές μονάδες προσβλέποντας στην παραγωγή
βασικών ειδών διατροφής και διαβίωσης, σε ποσότητες που να εξασφαλιζουν την
άμεση κάλυψη των αναγκών των μονών αλλά και ένα ικανοποιητικό πλεόνασμα, για
ανταλλαγή ή εμπορία με εγχρήματη συναλλαγή. Πέραν αυτού, που συνιστά το
βασικό μοντέλο κτήσης, οι κτήσεις συνίστανται σε εγκαταστάσεις δευτερογενούς
τομέα αλλά και σε υποδομές παροχής υπηρεσιών ή επενδύσεις. Τέλος, επιβιώνει ώς
την οθωμανική κατάκτηση το παλαιότερο («φεουδαρχικού» τύπου) μοντέλο του
δικαιώματος κάρπωσης προσόδων από χωριά και ολόκληρες περιοχές, προϊόν
ασφαλώς ηγεμονικής (αυτοκρατορικής ή άλλης) παραχώρησης.
[404]
Τα μοτίβα οργάνωσης των κτήσεων έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Με εξαίρεση τις
περιοχές όπου οι κτήσεις είναι «προβληματικές» (κτήσεις συγκυριακές, λιγοστές,
απομακρυσμένες, μη αποδοτικές κ.λπ.), στις υπόλοιπες περιοχές παρατηρείται η
τάση οργάνωσης «μετοχίων», όπως αυτά νοούνται από ένα σημείο κι έπειτα, δηλαδή
κτήσεων με σαφώς ορισμένο χωροταξικά κέντρο διαχείρισης μιας ολόκληρης
περιοχής. Στις περιπτώσεις αυτές, ανιχνεύονται χωροταξικά και τυπολογικά
χαρακτηριστικά τα οποία ανταποκρίνονται κυρίως σε ανάγκες διαχείρισης, άμυνας
και μεταφοράς. Ιδίως κατά την Ύστερη περίοδο, όπου το αίσθημα ανασφάλειας είναι
γενικευμένο, οι κτήσεις αυτές αποκτούν φρουριακό χαρακτήρα, ο οποίος εξυπηρετεί
και τις ανάγκες άμυνας των γύρω πληθυσμών, οι οποίοι συνήθως έχουν και σχέση
εξάρτησης με αυτές (κοινότητες παροίκων). Σε αρκετές περιπτώσεις, κάποια από τα
μεγαλύτερα μετόχια αυτού του τύπου μετεξελίσσονται σε οικιστικούς πυρήνες που
καταλήγουν συχνά σε χωριά με το όνομα του αγίου στον οποίο είναι αφιερωμένος ο
κεντρικός ναός του μετοχίου, στα Οθωμανικά χρόνια.
Η κατοχή κτήσεων και η λειτουργία τους ως μετοχίων, ιδίως με τον παραπάνω

τρόπο εξέλιξης, επηρέασε έντονα την οργάνωση της βυζαντινής υπαίθρου, με όρους
όχι μόνο στενά οικονομικούς. Κυριαρχώντας στον τοπικό οικονομικό χώρο, τα
μετόχια συχνά καθίστανται κέντρα της κοινωνικής και πνευματικής ζωής,
λειτουργώντας αναζωογονητικά σε πολλά επίπεδα. Αποτελώντας κομβικά σημεία
στα δίκτυα μετακίνησης και διακίνησης, λειτουργούν ως συνεκτικοί πυρήνες και
διασυνδέουν την κατακερματισμένη ύπαιθρο, παρέχοντας σχετική ασφάλεια και
βιώσιμους οικονομικούς όρους.
Σημείο τομής στο φαινόμενο των αθωνικών κτήσεων θα είναι η δήμευση των
εκκλησιαστικών ακινήτων επί Σελήμ Β΄(1568/69) και η υποχρέωση της εκ νέου
αγοράς τους προκειμένου για εξασφάλιση της νομιμότητάς τους και ένταξής τους στο
ενιαίο πλέον ιδιοκτησιακό καθεστώς των ευαγών ιδρυμάτων της αυτοκρατορίας.
Συνιστά ορόσημο για το λόγο κυρίως ότι, προκειμένου να ανταπεξέλθουν στη νέα
αυτή πρόκληση, οι αθωνικές μονές στράφηκαν για στήριξη στις παραδουνάβιες
[405]
ηγεμονίες, εγκαινιάζοντας με τον τρόπο αυτό μια νέα περίοδο τόσο στο μετοχιακό
ζήτημα όσο και στην ιστορία του Άθω γενικότερα. Οι πολυάριθμες παραδουνάβιες
κτήσεις θα λειτουργήσουν με τρόπο διαφορετικό, πιο περίπλοκο, δοκιμάζοντας με
επιτυχία τις προσαρμοστικές δυνατότητες των Αθωνιτών. Οι κτήσεις αυτές,
παραγωγικές γαίες με μοναστήρια, ναούς και αστικά ακίνητα, εξυπηρετούν άμεσα
τις ανάγκες των ομοδόξων κατοίκων των περιοχών αυτών, διοχετεύοντας χρήμα στις
κυρίαρχες μονές πίσω στον Άθω. Παράλληλα, λειτουργούν ως βάσεις για τα
περίφημα «ταξίδια» και τις «ζητείες» των Αθωνιτών στις περιοχές αυτές, με στόχο τη
συγκέντρωση ποσών για οικοδομικές ή άλλες ανάγκες των. Με τις κτήσεις αυτές, οι
μονές περνούν σε φάση απόλυτου εκχρηματισμού, που ανοίγει το δρόμο για
περαιτέρω δραστηριοποίηση στον επενδυτικό τομέα και γενικότερα στην αγορά
χρήματος. Παράλληλα, πολλά από τα μετόχια των ηγεμονιών εξελίσσονται σε μεγάλα
προσκυνήματα της εποχής, με πνευματικές και καλλιτεχνικές προεκτάσεις. Κάποια
θα συνδεθούν με μεγάλες πνευματικές προσωπικότητες, ενώ παράλληλα
λειτουργούν ως δίαυλοι επικοινωνίας με τον ευρωπαϊκό χώρο: εκδόσεις, έργα
τέχνης, ιδέες και τάσεις, μεταλαμπαδεύονται προς και από τον Άθω της οθωμανικής
πραγματικότητας μέσω των περιοχών αυτών του Δούναβη.
[406]

ΤΟΜΟΣ Β΄
Επιβλέπων
Μέλη
Αιγαίου

Αιγαίου
Ιωαννίνων

ΤΟΜΟΣ Β΄
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ
ΑΘΩΝΙΚΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ
ΤΟΜΟΣ Β΄
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ των Αθωνικών κτήσεων κατά τη Βυζαντινή εποχή
Στις σελίδες που ακολουθούν παρατίθεται ο Κατάλογος των Αθωνικών

κτήσεων κατά τη Βυζαντινή εποχή, σύμφωνα με την ηλεκτρονική βάση
καταγραφής (βλ. Τόμος Α΄, Μέρος Β΄).
Δεδομένης της διαφορετικής φύσης του Καταλόγου, ο τρόπος παρουσίασης
είναι μερικώς τροποποιημένος σε σχέση με τη βάση, η οποία αποτελεί
υπερσύνολο και, ως ηλεκτρονικό εργαλείο, παραμένει δυναμική και ανοιχτή
σε περαιτέρω επεξεργασία και τροποποιήσεις.
Από το σύνολο των πεδίων της βάσης επιλέχθηκαν για τον Κατάλογο και
παρουσιάζονται εκείνα που κρίθηκαν απολύτως απαραίτητα και αποδίδουν τα
βασικά στοιχεία κάθε κτήσης. Συγκεκριμένα, πέρα από τα στοιχεία ταυτότητας
και γεωγραφικού προσδιορισμού, αποδίδονται μόνον όσα έχουν
χρησιμοποιηθεί για τις ειδικές θεματικές κατηγοριοποιήσεις και
οπτικοποιήσεις των ποσοτικών δεδομένων.
Ο κύριος λόγος γι’ αυτή την επιλογή είναι αφενός η λειτουργικότητα του
Καταλόγου, καθώς κρίθηκε σκόπιμο να μην επιβαρυνθεί με ειδικά στοιχεία
που, στην φάση αυτή, δεν προσφέρουν κάτι σημαντικό, και αφετέρου το
γεγονός ότι σε μεγάλο μέρος των εγγραφών, για τα επιπλέον ειδικότερα πεδία
δε στάθηκε δυνατό -πάντα στη φάση αυτή- να συγκεντρωθούν επαρκή
στοιχεία. Για παράδειγμα, τα πεδία «Προϊόντα», «Δημεύσεις», «Ανακτήσεις»,
«Εξαρτημένοι οικισμοί» κ.λπ. απαιτούν ειδικότερη επί τούτου έρευνα στις
πηγές. Ωστόσο, παρότι δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσας διατριβής,
αυτά προβλέφθηκαν και ενσωματώθηκαν στη βάση, στο πλαίσιο της
ευρύτερης μεθοδολογικής προσέγγισης.
Για τις ανάγκες του Καταλόγου, τα πεδία της βάσης που αποδίδονται σ’ αυτόν
έχουν μεταφραστεί στην Ελληνική, από την Αγγλική που προκρίθηκε -για
τεχνικούς λόγους- στο ηλεκτρονικό εργαλείο.
Συγκεκριμένα, ο Κατάλογος περιλαμβάνει τα εξής πεδία:
Κυρίαρχη Μονή: Αναφέρεται η μονή στην οποία ανήκει η κτήση. Αποδίδεται

με την ονομασία της, της οποίας προηγείται ο αριθμός που αποδίδει τη σειρά
της στην επίσημη αθωνική ιεραρχία. Αντιστοιχεί στο πεδίο της βάσης
MonCODE
Α/Α: Ο αύξων αριθμός κτήσης κάθε μονής, με βάση μια ιεράρχηση που
ακολουθεί την αλφαβητική κατάταξη των συμβατικών ονομασιών των
κτήσεων (βλ. παρακάτω).
Κύρια Ονομασία: Η κύρια ονομασία κάθε κτήσης, όπως απαντάται
συνηθέστερα στις πηγές.
Άλλες Ονομασίες: Παράλληλες ονομασίες των κτήσεων που απαντώνται στις
πηγές.
Συμβατική Ονομασία: Η «επίσημη» ονομασία κάθε κτήσης, με βάση ειδικά
κριτήρια καταγραφής. Περιλαμβάνεται πάντα το όνομα της κυρίαρχης μονής,
μαζί με κάποια διακριτή εκδοχή της κύριας ονομασίας, με τρόπο τέτοιο που να
είναι κατανοητός στο σύνολο της βάσης και να μη δημιουργεί διενέξεις και
προβλήματα στις ταυτίσεις άλλων κτήσεων (είτε με παραπλήσια ονομασία είτε
στην ίδια περιοχή)
Θέση: Αποδίδεται περιφραστικά (όπου κρίνεται απαραίτητο) η ειδικότερη
γεωγραφική περιοχή της κτήσης (π.χ. Αν για μια κτήση δίνουμε ως μείζονα
περιοχή το Στρυμόνα, η Θέση μπορεί να είναι Ζίχνα ή Σέρρες, εφόσον κρίνεται
αναγκαίο για την ταύτιση, δεδομένου ότι δίνονται και γεωγραφικές
συντεταγμένες – βλ. παρακάτω).
Μείζων Περιοχή: Αποδίδεται η συμβατική γεωγραφική περιοχή της κτήσης,
σύμφωνα με τον κατάλογο που ορίστηκε στη Μεθοδολογία για τις ανάγκες της
καταγραφής.
Γεωγραφικό Πλάτος: Αποδίδεται το γεωγραφικό πλάτος της κτήσης (με βάση
πάντα τη μεθοδολογία, ως προς την ακρίβεια του στίγματος), σε δεκαδικές
μοίρες.
Γεωγραφικό Μήκος: Αποδίδεται το γεωγραφικό μήκος της κτήσης (με βάση
πάντα τη μεθοδολογία, ως προς την ακρίβεια του στίγματος), σε δεκαδικές
μοίρες.
Τύπος: Αναγράφεται ο τύπος της κτήσης, με τιμές από την κλειστή, συμβατική
λίστα που ορίστηκε κατά τη Μεθοδολογία. Αποδίδει λεκτικά τις τιμές του
πεδίου Type-CODE, που στη βάση δίνονται αριθμητικά για λόγους πρακτικούς
ως προς τις κατατάξεις και ομαδοποιήσεις των δεδομένων.
Μέγεθος: Αναγράφεται η τάξη μεγέθους της κτήσης, με τιμές από την κλειστή,
συμβατική λίστα που ορίστηκε κατά τη Μεθοδολογία. Αποδίδει λεκτικά τις
τιμές του πεδίου Size-CODE που στη βάση δίνονται αριθμητικά για λόγους
πρακτικούς ως προς τις κατατάξεις και ομαδοποιήσεις των δεδομένων.
Αρχή: Αναγράφεται με συμβατικό τρόπο (σύμφωνα με τη Μεθοδολογία) το
έτος κτήσης, είτε αυτό είναι γνωστό είτε μπορεί να αλιευθεί από τα
συμφραζόμενα. Σε διαφορετικές περιπτώσεις, αποδίδονται συμβατικά
ακραίες χρονολογίες του αιώνα κτήσης, ή, τέλος, αποδίδεται ο χρόνος πρώτης
μνείας.
Τέλος: Αναφέρεται το τέλος μιας κτήσης, είτε πρόκειται για τεκμηριωμένη
απώλεια είτε για προτεινόμενη από τα έμμεσα στοιχεία, όπως παραπάνω.
Περιεχόμενα: Αναφέρονται τα επιμέρους συστατικά μιας κτήσης, όπου αυτό
επιτρέπεται από τις πηγές (π.χ. σε μια κτήση με τύπο Συνδυασμός χρήσεων,
και εφόσον οι πηγές αναφέρουν σχετικά στοιχεία, μπορεί να περιλαμβάνει
επιγραμματικές πληροφορίες όπως: αμπέλι, χωράφια, βοσκότοπος κ.λπ.).
Περιγραφή: Περιγραφικά στοιχεία για κάθε κτήση, με βάση τα πρωτότυπα
κείμενα των πηγών. Στα στοιχεία αυτά συχνά περιλαμβάνονται πληροφορίες
που, αν και δεν εμπίπτουν σε κανένα από τα κωδικοποιημένα πεδία της βάσης
καταγραφής, κρίνεται σκόπιμο να αποτυπωθούν, στην προοπτική μιας
μελλοντικής σε βάθος μελέτης.
Πηγές: Αναγράφονται οι πηγές και η ειδική βιβλιογραφία για την κάθε κτήση.
Συνήθως πρόκειται για αριθμούς εγγράφων συγκεκριμένης έκδοσης αλλά και
για σελίδες των ίδιων ή και δευτερευόντων έργων.
Για λόγους πρακτικούς, κρίθηκε σκόπιμο η κάθε σελίδα του Καταλόγου να

περιλαμβάνει μία μόνο εγγραφή, προκειμένου να είναι πλέον ευανάγνωστος.
Επιπλέον, δίνεται πίνακας περιεχομένων για την ενότητα που συνιστούν οι
εγγραφές κάθε μονής, παραπέμποντας στις αντίστοιχες σελίδες.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Β ΤΟΜΟΥ
κτήσεις ανά μονή αρ. σελ.
Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 1
Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 89
Μ. ΙΒΗΡΩΝ 139
Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 183
Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 213
Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 219
Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 230
Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 239
Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 253
Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 271
Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 282
Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 297
Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 318
Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 322
Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 335
Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 363
Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 368
Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 381
Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 441
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΘΩΝΙΚΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ κατά τη Βυζαντινή εποχή Δ. Καλπάκης, 2019
ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΜΟΝΗ Α/Α ΚΥΡΙΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑ

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 1 Αβόριανη Αβόριανη (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ
ΓΕΩΓΡ. ΠΛΑΤΟΣ ΑΡΧΗ ΤΥΠΟΣ ΘΕΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
40,77722 1375 Χωριό Βοδενά χωριό, γαίες

ΜΕΙΖΩΝ ΠΕΡΙΟΧΗ
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ
22,02472 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #130-131 -- Lavra 3, έγγρ. 146, 149.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Θεοτόκου Γαβαλιώτισσας στην Έδεσσα παραχωρήθηκε στη Λαύρα το 1375 από το δεσπότη Ηπείρου Θωμά
Πρεάλιμπο (Πρελούμπο). Περιλάμβανε σπίτια, καταστήματα, κτήματα, αμπέλια, χωράφια και άλλα ακίνητα στην περιοχή της
Έδεσσας. Μία απογραφή της περιουσίας του αναφέρει την ύπαρξη διαφόρων εικόνων, αμφίων και λειτουργικών σκευών. Στο
σχετικό έγγραφο (Lavra 3, αρ. 146) αναφέρονται ως ήδη υφιστάμενα μετόχια της Γαβαλιώτισσας, τα χωριά Τζερκόβιανη,
Τρουλωτή, Αβόριανη, Κριβοσχιάδι και Αγία Παρασκευή, καθώς και τα μονύδρια της Βίζοβας και του Νησόπουλου. Ολα αυτα, με
δικές τους γαίες και κτήματα.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 2 Αγία Άννα Αγία Άννα (ΛΑΥΡΑ)
40,01833 1259 Γαίες Κασσάνδρα προάστειο, γαίες

Κασσάνδρα
23,45667 1401 Αδιάγνωστο
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150 -- Lavra 2, έγγρ. 71
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μείζων επικράτεια του μετοχίου Γούρναι, στην Κασσάνδρα. Αναφέρεται ως προάστειο, ήδη υφιστάμενο ως κτήση στα 1259.
1

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 3 Αγία Ευφημία Αγία Ευφημία (ΛΑΥΡΑ)
40,53001 1259 Χωριό Καλαμαριά χωριό, γαίες

23,11751 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #94-95, 107-108, 128-129, 150-158,
170 -- Lavra 2, έγγρ. 71, 90 @@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981)
#411@@ J. Lefort, Villages de Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Paris 1982 #58-59, 123-125
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τα κτήματα στους οικισμούς Πινσών και Δραγοβούντων κοντά στις Περιστερές ανήκαν αρχικά στη μονή του Αγίου Ανδρέα στις
Περιστερές. Το 964, όταν η μονή του Αγίου Ανδρέα περιήλθε στην κυριαρχία της Λαύρας ως δωρεά από τον αυτοκράτορα
Νικηφόρο Β´ Φωκά, τα κτήματα αυτά ενσωματώθηκαν στην ακίνητη περιουσία της αγιορειτικής μονής. Τα κτήματα περιλάμβαναν
γη διαφόρων χρήσεων: χωράφια, αμπέλια, λιβάδια. Κατά την παλαιολόγεια περίοδο το μετόχι ήταν αφιερωμένο στον Άγιο
Κωνσταντίνο και περιλάμβανε και το κτήμα Αγία Ευφημία. Το μετόχι αποτέλεσε σημαντικό τμήμα της περιουσίας της Λαύρας στο
κατεπανίκιο Καλαμαρίας μέχρι και το τέλος της παλαιολόγειας περιόδου. Στο Πρακτικό του 1300 η Αγία Ευφημία αναφέρεται ως
χωρίον με 4.465 μοδίους γης.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 4 Αγία Μαρίνα Αγία Μαρίνα (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αγία Μαρία

40,31001 1103 Συνδυασμός χρήσεων Καλαμαριά γαίες

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #90-92, 96-97, 118, 125-129, 150
-158, 170 -- Lavra 2, έγγρ. 71 @@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #356
-357@@ J. Lefort, Villages de Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Paris 1982 #46-50, 113-114
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Δρυμόσυρτα, στο κατεπανίκιο Καλαμαρίας, μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της Λαύρας σε χρυσόβουλλο του
1259, αλλά πρέπει να περιήλθε στην κατοχή της μονής ήδη από τον 11ο ή 12ο αι. Αποτελούνταν από διάφορα χωράφια στις
τοποθεσίες Δελεάνου, Παναγία, Κρύα Πηγάδια και Αγία Μαρία, που αναφέρονται χωριστά στις πηγές. Μεταξύ άλλων περιλάμβανε
αμπέλια, υδρόμυλους και μεγάλο αριθμό παροίκων.
2

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 5 Αγία Παρασκευή Αγία Παρασκευή ΒΟΔΕΝΩΝ (ΛΑΥΡΑ)

22,08556 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #130-131 -- Lavra 3, έγγρ. 150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρεάλιμπο (Πρελούμπο). Περιλάμβανε σπίτια, καταστήματα, κτήματα, αμπέλια, χωράφια και άλλα ακίνητα στην περιοχή της
Έδεσσας. Μία απογραφή της περιουσίας του αναφέρει την ύπαρξη διαφόρων εικόνων, αμφίων και λειτουργικών σκευών. Στο
σχετικό έγγραφο (Lavra 3, αρ. 146) αναφέρονται ως ήδη υφιστάμενα μετόχια της Γαβαλιώτισσας, τα χωριά Τζερκόβιανη,
Τρουλωτή, Αβόριανη, Κριβοσχιάδι και Αγία Παρασκευή, καθώς και τα μονύδρια της Βίζοβας και του Νησόπουλου. Ολα αυτα, με
δικές τους γαίες και κτήματα.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 6 Άγιοι Ανάργυροι Άγιοι Ανάργυροι ΛΟΓΓΟΥ (ΛΑΥΡΑ)
40,17805 1304 Συνδυασμός χρήσεων Σιθωνία μονύδριο, γαίες,

αμπέλια
Σιθωνία
23,78449 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #83-89, 151, 158@@ J. Koder, Die
Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967) #219@@ Π.
Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #342
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι των Αγίων Αναργύρων μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1304. Τα κτήματά του εντοπίζονται στην περιοχή
του Λογγού. Το 1321 περιλάμβανε διάφορα χωράφια συνολικής έκτασης 20 5/12 μοδίων και ένα αμπέλι 1 2/3 μοδίων.
3

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 7 Άγιοι Κωνσταντίνος Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη (ΛΑΥΡΑ)
και Ελένη
39,91528 1326 Μονύδριο/Ναός Λήμνος μονύδριο

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #146 -- Lavra 2, έγγρ. 115 @@ F.
Kondyli, Tracing Monastic Economic Interests and Their Impact on the Rural Landscape of Late Byzantine Lemnos, Dumbarton
Oaks Papers 64 (2010) #129-150@@ J. Haldon, Limnos, Monastic Holdings and the Byzantine State: ca. 1261-1453, στο A.
Bryer - H. Lowry, Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Birmingham - Washington, D.C. 1986 #159
-215
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Θεοτόκου Ελεούσας στη Λήμνο περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας μετά το 1326. Μέχρι τότε ανήκε στον
αρχιεπίσκοπο Λήμνου. ΤΟ ίδιο το μονύδριο κατέιχε ήδη άλλα δύο μετόχια: τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη και των Άγιο
Γεώργιο των Νεωμάτων.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 8 Άγιοι Πάντες Άγιοι Πάντες (ΛΑΥΡΑ)
41,04389 1361 Μονύδριο/Ναός Σέρρες μονύδριο

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152 -- Lavra 3, έγγρ. 140
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται σε χρυσόβουλλο του Στ. Ούρεση (1361) απόκτηση της Μονής των Αγίων Πάντων στην περιοχή των Σερρών), από
δωρεά της μητέρας του, Ελένης Δουσάν, μεταξύ των ετών 1355-1361.
4

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 9 Άγιος Αθανάσιος Άγιος Αθανάσιος Κοπριανής (ΛΑΥΡΑ)
Κοπριανής
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κοπριανής

41,07528 1329 Μονύδριο/Ναός Σέρρες μονύδριο, γαίες

Στρυμόνας
23,57501 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #117-120, 150-151 - Lavra 3, έγγρ.
132
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
To μετόχι του Αγίου Αθανασίου κοντά στις Σέρρες μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας το 1329, σε χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου
Γ´. Αποκτήθηκε γύρω στα 1298. Στα 1351, ο Ιωάννης Ε΄ δίνει και γαίες 1.000 μοδίων.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 10 Άγιος Αθανάσιος Άγιος Αθανάσιος Τριπόταμου (ΛΑΥΡΑ)
Λογγού
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Αθανάσιος Τριπόταμου

40,14667 1298 Μονύδριο/Ναός Σιθωνία μονύδριο, γαίες,

αμπέλια, περιβόλια
Σιθωνία
23,77667 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #83-89, 150@@ J. Koder, Die
Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967)# 219@@ Π.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Αθανασίου στον Λογγό μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της Λαύρας το 1298. Πρόκειται για κελλίο
που παραχωρήθηκε στο μοναστήρι από τη μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Το 1321 το μετόχι περιλάμβανε χωράφι έκτασης 47 1/6
μοδίων και ένα αμπέλι με οπωροφόρα, έκτασης 5 μοδίων.
5

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 11 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Καστελινόν (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Γεώργιος Καστελινόν

40,16211 1341 Μονύδριο/Ναός μονύδριο

Ίμβρος
2582851 1500 Αδιάγνωστο
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #149
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Γεωργίου Καστελινόν στην Ίμβρο περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας λίγο πριν από το 1341 με πρόσταγμα του
αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ´ Παλαιολόγου.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 12 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Λογγού (ΛΑΥΡΑ)
Λογγού

αμπέλια
Σιθωνία
23,94778 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, έκδ., Actes de Lavra, τ. 4, Παρίσι 1982 #83-87, 151, 158@@ J.
Koder, Die Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967)
#219@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981), 361
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Γεωργίου στην περιοχή του Λογγού μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1304. Το 1321 περιλάμβανε
διάφορα χωράφια συνολικής έκτασης 18 μοδίων και ένα αμπέλι-κήπο έκτασης 6 μοδίων. Φαίνεται ότι η Λαύρα διατήρησε το μετόχι
και μετά την οθωμανική κατάκτηση.
6

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 13 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Νεωμάτων (ΛΑΥΡΑ)
Νεωμάτων

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
-215
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
αρχιεπίσκοπο Λήμνου. ΤΟ ίδιο το μονύδριο κατέιχε ήδη άλλα δύο μετόχια: τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη και των Άγιο

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 14 Άγιος Γεώργιος των Άγιος Γεώργιος των Ομβροκλάδων
Ομβροκλάδων (ΛΑΥΡΑ)
40,72312 1399 Μονύδριο/Ναός Αίνος μονύδριο, γαίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μονύδριο του Αγίου Γεωργίου κοντά στην Αίνο ήταν μετόχι της Λαύρας κατά τα τέλη του 14ου αι. Αναφέρεται στο πρόσταγμα
υο Ιωάννου Η΄(1428 ή 1433).. Φαίνεται ότι περιλάμβανε γη διαφόρων χρήσεων στην περιοχή γύρω από την Αίνο.
7

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 15 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Χανδρέας (ΛΑΥΡΑ)
Χανδρέας

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση του ναού του Αγίου Γεωργίου Χανδρέας (Λήμνος), μεταξύ των ετών 1346-1355.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 16 Άγιος Ευστράτιος Άγιος Ευστράτιος (νήσος) (ΛΑΥΡΑ)
(νήσος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Νέοι

39,53028 984 Μονύδριο/Ναός Άγιος Ευστράτιος νήσος, γαίες

Σποράδες
25,01056 Σήμερα Αδιάγνωστο
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το νησί Άγιος Ευστράτιος παραχωρήθηκε από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Β´ στον Ιωάννη τον Ιβηρίτη το 984, ο οποίος το
μεταβίβασε στον όσιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη. Ο Αθανάσιος το μετέτρεψε σε μετόχι της Λαύρας. Παρέμεινε στην κατοχή της
Λαύρας μέχρι τον 20ό αιώνα.
8

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 17 Άγιος Θωμάς Άγιος Θωμάς (ΛΑΥΡΑ)
40,55944 1099 Συνδυασμός χρήσεων Θεσσαλονίκη γαίες, αμπέλια

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150 -- Lavra 1, σ. 74
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήσεις της μονής, εκτός πόλης Θεσσαλονίκης. Αναφέρονται στα 1259 αλλά ως "προσαρμοσθέντα αρχήθεν δίκαια" της μονής.
Χωράφια και αμπέλια. Πιθανόν να υπήρχαν από τον 11ο αιώνα, καθώς οι εκτάσεις της μονής τότε στην περιοχή Θεσσαλονίηκς -
Στρυμόνα (χωρίς να περιγράφονταςι λεπτομερώς) ξεπερνούσαν τις 40.000 μοδίους.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 18 Άγιος Ιωάννης Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Τερώνης
Θεολόγος Τερώνης (ΛΑΥΡΑ)
39,99001 1304 Μονύδριο/Ναός Τορώνη μονύδριο, γαίες

Σιθωνία
23,90111 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra 2, έγγρ. 97
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν Τζιμπέα (1304) αναφέρεται το μετόχιο του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου με γαίες 60 μοδίων στην Τερώνη στο Λογγό.
9

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 19 Άγιος Κωνσταντίνος Άγιος Κωνσταντίνος Ίμβρου (ΛΑΥΡΑ)
(Ίμβρος)

Ίμβρος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Κωνσταντίνου στην Ίμβρο περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας λίγο πριν από το 1341 με πρόσταγμα του

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 20 Άγιος Μάμας Άγιος Μάμας (ΛΑΥΡΑ)
40,26694 1351 Γαίες Καλαμαριά γαίες

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Οι γαίες στον Άγιο Μάμα (Καλαμαριά) αναφέρονται ως αποκτηθείσες μεταξύ των ετων 1350-1351. Εκεί επίσης υπήρχαν
γαίες της Οικονομίας Κοκαλά.
10

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 21 Άγιος Μαρίνος Άγιος Μαρίνος (ΛΑΥΡΑ)
39,90501 1355 Μονύδριο/Ναός ναός

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152 -- Lavra 3, έγγρ. 136
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση του ναού του Αγίου Μαρίνου (Λήμνος), μεταξύ των ετών 1346-1355. Συγκεκριμένα, η μονή κατείχε το μισό
μόνο ναό. Αναφέρεται μεταξύ των ανεξάρτητων κτήσεων, χωριστά από τα υφιστάμενα μετόχια της Λαύρας στη Λήμνο.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 22 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Βαθυποταμίτης
(ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Βαθυποταμίτης


αμπέλια
Σιθωνία
23,96278 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982# 83-89, 150 -- Lavra 2, έγγρ. 97 @@
J. Koder, Die Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967)
#219@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #403
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Νικολάου στην περιοχή του Λογγού μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας για πρώτη φορά το 1298. Πρόκειται
για κελλίο που παραχωρήθηκε στο μοναστήρι από τη μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Το μεγαλύτερο μέρος των κτημάτων του
μετοχίου βρισκόταν στην περιοχή του οικισμού Σάρτης. Το 1321 τo μετόχι περιλάμβανε διάφορα χωράφια συνολικής έκτασης 113,
5 μοδίων και αμπέλι έκτασης 4 μοδίων κοντά στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου.
11

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 23 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Ζευγμάτων (ΛΑΥΡΑ)
Ζευγμάτων
39,84389 1355 Μονύδριο/Ναός ναός

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση του ναού του Αγίου Νικολάου στα Ζεύγματα (Λήμνο), μεταξύ των ετών 1346-1355.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 24 Άγιος Παντελεήμων Άγιος Παντελεήμων (ΛΑΥΡΑ)
41,16917 1317 Συνδυασμός χρήσεων Προσοτσάνη μονύδριο, γαίες

24,00139 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #407@@ Σ. Πασχαλίδης - Δ. Στρατής, Τα
μοναστήρια της Μακεδονίας. Α´ Ανατολική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1996 #118-120@@ P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos -
D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #133
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Άγιος Παντελεήμων κοντά στον ποταμό Πάνακα (σημ. Αγγίτη) βρισκόταν στην κατοχή της Λαύρας το 14ο αι.
Περιλάμβανε γη έκτασης 2000 μοδίων με αμπέλια, μύλο και πανήγυρη. Τα ερείπια ενός μονυδρίου μαζί με υπολείμματα ενός
πύργου της παλαιολόγειας περιόδου κοντά στην Προσοτσάνη έχουν ταυτιστεί με το συγκεκριμένο μετόχι.
12

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 25 Αγρίδιον Συκέας Αγρίδιον Συκέας (ΛΑΥΡΑ)
40,65056 1351 Γαίες Ρεντίνα γαίες

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση του Αγριδίου της Συκέας και άλλων γαιών στην Πλούμισκα (περιοχή Ρεντίνας), μεταξύ των ετων 1350-1351.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 26 Αδρίνου Αδρίνου (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ταδρίνου

41,29143 1115 Γαίες Δέρκος γαίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το προάστειο Αδρίνου στην περιοχή Δέρκου, περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας χάρη σε δωρεά του Νικηφόρου Κεφαλά το 1115.
13

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 27 Αειδαρόκαστρον Αειδαρόκαστρον (ΛΑΥΡΑ)
40,75028 1287 Συνδυασμός χρήσεων Λυκόσχισμα γαίες, αμπέλια, μύλος

24,02167 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra 2, έγγρ.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Αειδαρόκαστρον περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας το 1287, όταν η μονή απορρόφησε την ακίνητη περιουσία της μονής
των Αμαλφηνών. Πρόκειται για μεγάλης έκτασης ζευγηλατείο στο Πρινάριον, το οποίο περιλάμβανε χωράφια, αμπέλια και μύλο,
καθώς και πολλές οικογένειες παροίκων.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 28 Αίνος Αίνος (ΛΑΥΡΑ)
40,71583 1399 Συνδυασμός χρήσεων Αίνος γαίες, οικίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρόσταγμα του Ιωάννου Η΄ (1428 ή 1433) αναφέρονται διάσπαρτες κτήσεις γύρω από τοην Αίνο, πέραν των συγκεκριμένων
μονυδρίων που κατονομάζονται χωριστά. Πρόκειται για παλαιοστάσια, χωράφια, κτίρια και άλλα, χωρίς άλλες περιγραφές.
14

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 29 Άμπελος Άμπελος (ΛΑΥΡΑ)
39,97167 1304 Γαίες Σιθωνία γαίες

Σιθωνία
23,96389 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν Τζιμπέα (1304) αναφέρονται γαίες στην Άμπελο, έκτασης 100 μοδίων.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 30 Αποστολίται Αποστολίται (ΛΑΥΡΑ)

22,99417 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν του 1300 αναφέρονται ανεξάρτητες γαίες 27 μοδίων στους Αποστολίτες
15

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 31 Αρδαμέρι Αρδαμέρι (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αδραμέρι

40,59537 1071 Γαίες γαίες

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970 #69-70@@ Π. Θεοδωρίδης,
Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #345
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα αγόρασε γη στην περιοχή του Αρδαμερίου το 1071.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 32 Άρδειαι Άρδειαι (ΛΑΥΡΑ)

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση εξαλειμματικών γαιών στις Άρδειες Λήμνου, μεταξύ των ετών 1355-1361.
16

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 33 Αρσενίκεια Αρσενίκεια (ΛΑΥΡΑ)
40,42278 1321 Γαίες Ιερισσός γαίες

ΠΗΓΕΣ
Lavra 2, έγγ. 108, 109
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν του 1321 αναφέρονται υφιστάμενες παροικιακές γαίες στην Αρσενίκεια. Δεν αναφέρεται έκταση, παρά μόνο ότι
πρόκειται για 7 στάσεις.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 34 Αρχάγγελος Μιχαήλ Αρχάγγελος Μιχαήλ Καλαμιών (ΛΑΥΡΑ)
Καλαμιών
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αρχάγγελος Μιχαήλ Καλαμιώτης, Καλαμιδιώτης, Καλάμια


Ίμβρος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στην Ίμβρο περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας λίγο πριν από το 1341 με πρόσταγμα του
17

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 35 Ασμαλού Ασμαλού (ΛΑΥΡΑ)
40,51778 1104 Συνδυασμός χρήσεων Καλαμαριά προάστειο, γαίες

23,13001 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το προάστειο Βαρζαχάνιον στη Θράκη περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας πριν από το 1062. Το 1104 δόθηκε στο βυζαντινό
κράτος με αντάλλαγμα τα δύο προάστεια Ασμαλού και Λωρωτόν στην περιοχή της Καλαμαρίας. Γνωρίζουμε μόνο την έκταση του
προαστέιου Λωρωτόν (4.500 μόδιοι στα 1300), οπότε αναλογικά εκτιμούμε ομοίως και αυτό.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 36 Άσπρη Εκκλησία Άσπρη Εκκλησία (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως απόκτημα της μονής στα 1285. στην περιοχή της Ιερισσού.
18

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 37 Αυλών (Εύβοια) Αυλών Εύβοιας (ΛΑΥΡΑ)
38,50308 1496 Μονύδριο/Ναός ναός, γαίες, αμπέλια,

βιβάριο, κατάστημα
Εύβοια
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στην Αυλώνα της Εύβοιας, μαζί με την ακίνητη περιουσία της, παραχωρήθηκε στη Λαύρα το 1496
από το Γεώργιο Φραντζή. Περιλάμβανε αμπέλι, χωράφια, βιβάριο, ένα κατάστημα, καθώς και ένα ζευγάρι βόδια.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 38 Βαρζαχάνιον Βαρζαχάνιον (ΛΑΥΡΑ)
41,24494 1062 Συνδυασμός χρήσεων Κισσός προάστειο, γαίες

27,12733 1104 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το προάστειο Βαρζαχάνιον στη Θράκη περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας πριν από το 1062. Το 1104 δόθηκε στο βυζαντινό
κράτος με αντάλλαγμα τα δύο προάστεια Ασμαλού και Λωρωτόν στην περιοχή της Καλαμαρίας. Δεν αναφέρεται έκταση, αλλά
υποθέτουμε πως θα ήταν μεγάλη, αν κρίνουμε από τα αντίστοιχα με τα οποία ανταλλάχθηκε.
19

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 39 Βελόνα Βελόνα (ΛΑΥΡΑ)

23,02833 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Περσούρου μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1298. Περιλάμβανε γη έκτασης περίπου 500 μοδίων στην
περιοχή της Θεσσαλονίκης. Μαρτυρείται ανταλλαγή με τη Βελόνα, λίγο αργότερα, και ώς το 1300.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 40 Βερνάρους Βερνάρους (ΛΑΥΡΑ)
40,98972 1365 Χωριό χωριό, γαίες,

ψαροτόπιο
Στρυμόνας
23,67333 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152 -- Lavra 3, έγγρ. 142, 143
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε΄(1365) επικυρώνεται η κατοχή του χωρίου Βερνάρου στο Στρυμόνα, με τις γαίες και το
ψαροτόπιό του. Την ίδια χρονιά, η μονή αγοράζει γαίες από το Σκευοφύλακα της Μητρόπολης Σερρών, διάκονο Ιωάννη, 200
μοδίους γης στην ίδια περιοχή.
20

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 41 Βέροια (Λαύρα) Βέροια (Λαύρα)
40,51936 1181 Συνδυασμός χρήσεων Βέροια γαίες, βοσκότοποι

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα απέκτησε προάστειον στο θέμα Βέροιας λίγο πριν από το 1181, χάρη σε δωρεά του σεβαστοκράτορα Ιωάννη Δούκα. Δεν
είναι γνωστή η ακριβής θέση και η ονομασία του κτήματος. Φαίνεται ότι περιλάμβανε, μεταξύ άλλων, βοσκότοπους.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 42 Βέσαινα Βέσαινα (ΛΑΥΡΑ)
40,02639 1300 Χωριό Κασσάνδρα χωριό

Κασσάνδρα
23,43111 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1300 ή 1315) αναφέρεται η παραχώρηση των χωριών Βέσαινα και Διμυλία προς τη Λαύρα. Η
θέση τους δεν είναι γνωστή. Ο Σπυρίδων Λαυριώτης υποστηρίζει πως βρίσκονταν κάπου στην Κασσάνδρα.
21

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 43 Βίγλα Βίγλα (ΛΑΥΡΑ)
40,10833 1259 Γαίες Κασσάνδρα γαίες

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της μονης στην Κασσάνδρα. Αναφέρεται ως ήδη υφιστάμενη στα 1259.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 44 Βϊζοβα Βϊζοβα (ΛΑΥΡΑ)
40,84444 1375 Μονύδριο/Ναός Βοδενά μονύδριο, γαίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρεάλυμπο. Περιλάμβανε σπίτια, καταστήματα, κτήματα, αμπέλια, χωράφια και άλλα ακίνητα στην περιοχή της Έδεσσας. Μία
απογραφή της περιουσίας του αναφέρει την ύπαρξη διαφόρων εικόνων, αμφίων και λειτουργικών σκευών. Στο σχετικό έγγραφο
(Lavra 3, αρ. 146) αναφέρονται ως ήδη υφιστάμενα μετόχια της Γαβαλιώτισσας, τα χωριά Τζερκόβιανη, Τρουλωτή, Αβόριανη,
Κριβοσχιάδι και Αγία Παρασκευή, καθώς και τα μονύδρια της Βίζοβας και του Νησόπουλου. Ολα αυτα, με δικές τους γαίες και
κτήματα.
22

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 45 Βιστωνίδα Βιστωνίδα (ΛΑΥΡΑ)
41,01444 1371 Εγκαταστάσεις ψαροτόπιο

Θράκη
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δικαιώματα αλιείας στο ψαροτόπιο Γκολέμι Βασιλίκ (λίμνη Πόρου, Μπουρού, Βιστωνίδα), στα 1371.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 46 Βουλκαρέα Βουλκαρέα (ΛΑΥΡΑ)

23,91472 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μεταξύ των ετών 1300-1321 αναφέρονται ως κτήσεις εντός του κατεπανικίου Ιερισσού. Στο Πρακτικόν του 1300 αναφέρονται στη
Βουλκαρέα γαίες 357,5 μοδίων.
23

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 47 Βράτζεβα Βράτζεβα (ΛΑΥΡΑ)
40,00574 964 Συνδυασμός χρήσεων Κασσάνδρα γαίες, αμπέλια,

ελαιώνες, περιβόλια
Κασσάνδρα
23,41493 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #110@@ J. Koder, Die Metochia der
Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der ¨Osterreichischen Byzantinistik 16 (1967) #218@@ Π. Θεοδωρίδης,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος της ακίνητης περιουσίας της μονής του Αγίου Ανδρέα στις Περιστερές. Περιήλθε στη Λαύρα το 964, όταν ο αυτοκράτορας
Νικηφόρος Β´ Φωκάς δώρισε τη μονή του Αγίου Ανδρέα στον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη. Περιλάμβανε χωράφια, αμπέλια,
κήπους και ελαιόδεντρα σε διάφορες τοποθεσίες στο δυτικό τμήμα της χερσοννήσου. Η γη αυτή αποτέλεσε τον πυρήνα του
βασικού μετοχίου της Λαύρας στην περιοχή της Κασσάνδρας, το οποίο επεκτάθηκε κατά τους επόμενους αιώνες. Μαρτυρείται
μέχρι και το 15ο αι.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 48 Βρύαι Βρύαι (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Βρύα


23,18643 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970#74 -- Lavra 4, σ. 151 -- Lavra 2,
έγγρ. 71
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ήδη στα 1109 ως υφιστάμενη κτήση, σε σχέση με την πρόσοδό της. Επίσης στο χρυσόβουλλο του Μιχάηλ Η΄ (1259)
και πάλι στα 1309, σχετιζόμενο τότε με τη μονή Θεοτόκου του Λινοβροχίου, στο Διαβολόκαμπο.
24

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 49 Γαβριανής Γαβριανής (ΛΑΥΡΑ)

23,18639 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται οι γαίες της Γαβριανής και του Τουρκοχωρίου, στα 1309. Βάσει του Περιορισμού και των σκαριφημάτων των
μελετητών των ACTES, πρόκειται για μεγάλη επικράτεια.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 50 Γέννα Γέννα (ΛΑΥΡΑ)

23,14361 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #90-93, 99, 102-105, 126-129, 150
-158 -- Lavra 2, έγγρ. 71, 90 @@ J. Koder, Die Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der
Österreichischen Byzantinistik 16 (1967) #219@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία
13 (1981) #380@@ J. Lefort, Villages de Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Paris 1982 #66-69, 77-80, 108-110, 157-160
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Καρβέας, στο κατεπανίκιο Καλαμαρίας, μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας για πρώτη φορά σε χρυσόβουλλο του
1259. Πιθανώς, αποτέλεσε εξέλιξη του προαστείου Ασμαλού που περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας το 1104. Το μετόχι
περιλάμβανε γη στον Καρβέα (όπου βρισκόταν και το κέντρο του), στη Γέννα και το Νεοχώριον, καθώς και στην τοποθεσία Βρύα.
Η Γέννα αναφέρεται ως αγρίδιον. Στο Πρακτικό του 1300 αναφέρεται ως χωρίον με 348,5 μοδίους γης. Ο περιορισμός πιθανόν να
αναφέρεται στις μοναστηριακές γάιες και όχι στα δεδομένα δίκαια του χωριού.
25

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 51 Γούρναι Γούρναι (ΛΑΥΡΑ)
40,50001 1259 Συνδυασμός χρήσεων Βασιλικά γαίες

23,08111 1409 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #94-96, 106-107, 128, 150-162 --
Lavra 2, έγγρ. 71, 90, 108, 109 @@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #362
-363@@ J. Lefort, Villages de Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Παρίσι 1982 #69-71
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση Γούρναι στο κατεπανίκιο της Καλαμαρίας μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της Λαύρας σε χρυσόβουλλο του
1259, ως ζευγηλατείον. Στο Πρακτικόν του 1300 αναφέρονται γαίες 1.519,5 μοδίων.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 52 Γράδιστα Γράδιστα (ΛΑΥΡΑ)
40,51111 1263 Χωριό Στρατώνι χωριό

23,73889 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra 4, σ. 150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της μονής στην περιοχή του Στρατωνίου, στου οποίου το μετόχι ανήκε διαχειριστικώς. Αναφέρεται το μισό χωριό ως κτήση
της μονής.
26

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 53 Γυμνοπελαγήσιον Γυμνοπελαγήσιον (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κυρα Παναγιά, Πελαγονήσι

39,33167 993 Συνδυασμός χρήσεων Κυρα Παναγιά νήσος, γαίες

Σποράδες
24,06833 Σήμερα άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970 #60-61
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα αγόρασε το μετόχι Γυμνοπελαγήσιον το 993, καταβάλλοντας 70 νομίσματα. Το μετόχι περιλαμβάνει ολόκληρη την έκταση
του σημερινού νησιού Κυρα Παναγιά των Βορείων Σποράδων. Το 1619 έγινε σταυροπήγιο από τον πατριάρχη Τιμόθεο. Το μετόχι
και το νησί ανήκουν στη Λαύρα μέχρι σήμερα.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 54 Γυμνού Γυμνού (ΛΑΥΡΑ)
40,09501 1298 Συνδυασμός χρήσεων Κασσάνδρα γαίες

Κασσάνδρα
23,40917 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #108, 150, 155-158, 163@@ Π.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το ζευγηλατείο Γυμνού στην Κασσάνδρα μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1298 σε χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β´.
Πρόκειται για γη συνολικής έκτασης περισσότερο από 10.000 μοδίων, συμπεριλαμβανομένων βοσκότοπων.
27

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 55 Δεβελίκεια Δεβελίκεια (ΛΑΥΡΑ)
40,36722 989 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός γαίες, δάσος

23,82611 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #71-78, 128-129, 150-161 -- Lavra 2,
έγγρ. 90 @@ A. Laiou, Peasant Society in the Late Byzantine Empire: A Social and Demographic Study, Princeton 1977 @@ Π.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας Γομάτου στην περιοχή της Ιερισσού περιήλθε στην κυριότητα της Λαύρας το 989. Η έκτασή του αυξήθηκε
σημαντικά τους επόμενους αιώνες με την προσθήκη του οικισμού Κάμενα και γης στη Δεβελίκεια. Λεπτομερής καταγραφή του
μετοχίου περιέχεται σε δύο περιορισμούς των ετών 1300 και 1321. Στο Πρακτικόν του 1300 αναφέρεται ως γης έκτασης 4.551
μοδίων, εκ των οποίων όμως μόνο οι 450 χαρακτηρίζονται ως "ύπεργος γη", ενώ οι υπόλοιοι ως "βουνώδης και αλσώδης". Tο
μετόχι βρισκόταν ακόμα στην κατοχή της Λαύρας στις αρχές του 15ου αι.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 56 Δελεάνου Δελεάνου (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
1259, αλλά πρέπει να περιήλθε στην κατοχή της μονής ήδη από τον 11ο ή 12ο αι. Αποτελούνταν από διάφορα χωράφια (αγρίδια)
στις τοποθεσίες Δελεάνου, Παναγία, Κρύα Πηγάδια και Αγία Μαρίνα, τα οποία αναφέροτναι χωριστά από τις πηγές. Μεταξύ άλλων
περιλάμβανε αμπέλια, υδρόμυλους και μεγάλο αριθμό παροίκων. Το 1300 είχε συνολική έκταση 8384 μοδίους. Σε όλη τη διάρκεια
της παλαιολόγειας περιόδου συνέχισε να αυξάνεται με την προσθήκη νέων κτημάτων από δωρεές και αγορές.
28

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 57 Διμυλία Διμυλία (ΛΑΥΡΑ)
40,00861 1300 Χωριό Κασσάνδρα χωριό

Κασσάνδρα
23,47639 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1300 ή 1315) αναφέρεται η παραχώρηση των χωριών Βέσαινα και Διμυλία προς τη Λαύρα. Η
θέση τους δεν είναι γνωστή. Ο Σπυρίδων Λαυριώτης υποστηρίζει πως βρίσκονταν κάπου στην Κασσάνδρα.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 58 Δοκάλους Δοκάλους (ΛΑΥΡΑ)
39,91251 1329 Χωριό Λήμνος χωριό

Λήμνος
25,17639 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται η παρχώρηση στη Λαύρα του χωρίου Δοκάλους, στο χρυσόβουλλο του Ανδρονικου Γ΄ (1329).
29

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 59 Δοξόμπους Δοξόμπους (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Τοξόμπους

40,90128 1259 Χωριό χωριό, γαίες, αμπέλια,

βιβάρια, ψαροτόπια,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ πανηγύρεις
Στρυμόνας
23,81883 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #112-113, 120, 150-170, 187-188@@
Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #366
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Δοξόμπους στην περιοχή του Στρυμόνα παραχωρήθηκε στη Λαύρα το 1259 από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η´
Παλαιολόγο. Περιλάμβανε επίσης δικαιώματα επί της λίμνης του Αχινού (Ταχινού). Σύμφωνα με ένα πρακτικό απογραφής του
1317, το μετόχι περιλάμβανε γη έκτασης 4300 μοδίων με χωράφια, αμπέλια, βιβάρια, γριποβόλια, πανηγύρεις, καθώς και 121
οικογένειες παροίκων.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 60 Δραγοβούντων Δραγοβούντων (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πισσών

40,48944 964 Συνδυασμός χρήσεων Βασιλικά γαίες, αμπέλια,

βοσκότοποι
23,20251 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
170@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #411@@ J. Lefort, Villages de
Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Paris 1982 #58-59, 123-125
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Περιστερές. Το 964, όταν η μονή του Αγίου Ανδρέα περιήλθε στην κυριαρχία της Λαύρας, ως δωρεά από τον αυτοκράτορα
κατεπανίκιο Καλαμαρίας μέχρι και το τέλος της παλαιολόγειας περιόδου.
30

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 61 Δρυμόσυρτα Δρυμόσυρτα (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Δρυμόσιτα, Βρομόσυρτα

40,34389 1199 Συνδυασμός χρήσεων Καλαμαριά χωριό, γαίες, αμπέλια,

μύλοι
23,27722 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
-158, 170@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #356-357@@ J. Lefort,
Villages de Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Paris 1982 #46-50, 113-114
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
τοποθεσίες Δελεάνου, Παναγία, Κρύα Πηγάδια και Αγία Μαρίνα. Μεταξύ άλλων περιλάμβανε αμπέλια, υδρόμυλους και μεγάλο
αριθμό παροίκων. Στο Πρακτικόν του 1300 αναφέρεται ως χωρίον με συνολική έκταση 8.380 περίπου μοδίους. Σε όλη τη διάρκεια
της παλαιολόγειας περιόδου συνέχισε να αυξάνεται με την προσθήκη νέων κτημάτων από δωρεές και αγορές.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 62 Ελαία Ελαία (ΛΑΥΡΑ)

23,12694 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150 -- Lavra 2, έγγρ. 71, 90
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση της μονής, που αποκτήθηκε μεταξύ 1259 και 1300. Στο Πρακτικόν του 1300 αναφέρονται 642,5 μόδιοι γης.
31

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 63 Ενοράχη Ενοράχη (ΛΑΥΡΑ)
40,38639 1259 Καλαμαριά γαίες, αμπέλια

22,92333 1401
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982, 93-94, 105-106, 125-129, 150-158,
161-165@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #396@@ J. Lefort, Villages
de Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Παρίσι 1982 #93-96
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Λωρωτόν, στο κατεπανίκιο Καλαμαρίας, περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας επί της βασιλείας του Αλέξιου Α´ Κομνηνού
(1081-1118). Κατά την παλαιολόγεια περίοδο η έκτασή του ήταν περίπου 4500 μόδιοι. Περιλάμβανε διάφορα χωράφια στο
Λωρωτόν και στην Ενοράχη, καθώς και αμπέλια.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 64 Εξαλείμματα Εξαλείμματα Λήμνου (ΛΑΥΡΑ)
Λήμνου
39,88251 1355 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, αμπέλια

Λήμνου
25,16944 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικότ ου 1355 αποδίδεται στη μονή, μεταξύ όλων των άλλων, και μια μακρά σειρά εξαλειμματικών γαιών, συνολικής
έκτασης περίπου 1.860 μοδίων γης ,συν 20 περίπου μοδίων αμπελιών, στις θέσεις: Πτέριον, Παρανησία, Φακός, Δελφίνος,
Παπαδοπούλου, Κοκκοβασίλη, Βίγλα, Μένιγγας, Παροικία, Βλακώναιος, Ρεχούλιν, Ακρωτήριν, Ξηρά Μανδρειά, Κυπαρίσσιν, Αγία
Ελένη, Ονόφας, Κεχρίν, Στάβλοι, Κοτσινάριου, Μέγας Τράφος, Μακρά Βρύουλα.
32

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 65 Άγιος Αθανάσιος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - Άγιος Αθανάσιος (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ερμύλεια (Λαύρα), Ορμήλεια (Λαύρα)

40,25611 1299 Μονύδριο/Ναός Ερμύλεια μονύδριο, γαίες

23,50667 1930 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
-170 -- Lavra 2, έγγρ. 90 @@ J. Koder, Die Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der
13 (1981)# 350
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
ΤΟ μετόχιο του Αγίου Αθανασίου Ερμύλειας αναφέρεται στο Πρακτικόν του 1300 μαζί με εκείνες του Αγίου Αθανασίου Ερμύλειας,
με γαίες 57 μοδίων (και τα δύο μαζί) εκ προσενέξεως διαφόρων.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 66 Άγιος Βασίλειος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - Άγιος Βασίλειος (ΛΑΥΡΑ)

40,25056 1259 Μονύδριο/Ναός Ερμύλεια μονύδριο, γαίες

23,51444 1930 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
13 (1981)# 350
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας στην περιοχή της Ερμήλειας προήλθε από το κελλίον του Αγίου Βασιλείου, το οποίο παραχωρήθηκε από τη
μητρόπολη Θεσσαλονίκης πριν από το 1259. Σύμφωνα με πρακτικό του 1321, το μετόχι περιλάμβανε τα κτήματα Πύργος και
Παρακλάδιον, συνολικής έκτασης 624 μοδίων, καθώς και εγκαταλελειμμένη γη στην περιοχή. Το κατεξοχήν μετόχι, πέρα παό το
μονύδριο, είχε γαίες κάτω των 100 μοδίων. Αναφέρονται στο Πρακτικόν του 1300 μαζί με εκείνες του Αγίου Αθανασίου Ερμύλειας,
όλες μαζί 57 μοδίων εκ προσενέξεως διαφόρων.
33

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 67 Πύργος Ερμύλειας ΕΡΜΥΛΕΙΑ - Πύργος (ΛΑΥΡΑ)

40,24111 1259 Ερμύλεια γαίες

23,52778 1930 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
-170@@ J. Koder, Die Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16
(1967) #219@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981)# 350
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας στην περιοχή της Ερμήλειας προήλθε από το κελλίον του Αγίου Βασιλείου, το οποίο παραχωρήθηκε από τη
Παρακλάδιον, συνολικής έκτασης 624 μοδίων, καθώς και εγκαταλελειμμένη γη στην περιοχή.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 68 Ζευγηλατείον της Ζευγηλατείον της Λασκαρίνης (ΛΑΥΡΑ)
Λασκαρίνης
40,63833 1298 Γαίες Θεσσαλονίκη γαίες

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #117, 150 @@Π. Θεοδωρίδης,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το Ζευγηλατείον της Λασκαρίνης στην περιοχή της Θεσσαλονίκης (κοντά στον ποταμό Στήκοντα) μαρτυρείται στην κατοχή της
Λαύρας, για πρώτη φορά το 1298, σε χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου. Η ακριβής θέση του είναι άγνωστη.
Πιθανότατα ήταν δωρεά μέλους της οικογένειας των Λασκάρεων.
34

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 69 Άγιος Νικόλαος Ζίχνα - Άγιος Νικόλαος Ρουσάλια
Ζίχνας (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ρουσάλια

40,98628 1199 Μονύδριο/Ναός Ζίχνα μονύδριο

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #112-113, 150@@ Π. Θεοδωρίδης,
Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #403@@ Σ. Πασχαλίδης - Δ. Στρατής, Τα μοναστήρια της
Μακεδονίας. Α´ Ανατολική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1996 #224-225
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Νικολάου στην περιοχή της Ζίχνας βρισκόταν στην κατοχή της Λαύρας μέχρι το 1259, οπότε έγινε πατριαρχική
μονή.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 70 Ζομπάτοι Ζομπάτοι (ΛΑΥΡΑ)
40,46778 1259 Συνδυασμός χρήσεων Θεσσαλονίκη γαίες, αμπέλια

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150 -- Lavra 2, έγγρ. 71, 90, 108, 109
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Εκτάσεις της μονής, εκτός πόλης Θεσσαλονίκης. Στο χρυσόβουλλο του 1259 αναφέρονται χωράφια και αμπέλια. Στο
χρυσόβουλλο του 1298 αναφέρονται χωράφια αμέσως έξω από τα τείχη. Πιθανόν να είναι τα ίδια.
35

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 71 Άγιος Αθανάσιος ΘΑΣΟΣ - Άγιος Αθανάσιος (ΛΑΥΡΑ)
(Θάσος)
40,67144 1329 Μονύδριο/Ναός Νεόκαστρον μονύδριο, γαίες,

αμπέλια, ελαιώνες,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ μύλος
Θάσος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Αθανασίου στο Νεόκαστρο Θάσου περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας μεταξύ των ετών 1329 και 1357.
Περιλάμβανε δύο σπίτια και κτήματα στις θέσεις Μαριαί, Αχλάδι, Κακή Ράχη και Βασιλικόν Περιβόλιν, ελαιώνες, περιβόλια και
μύλο.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 72 Αρχιστράτηγος Θάσος - Αρχιστράτηγος (ΛΑΥΡΑ)
40,66577 1357 Μονύδριο/Ναός Κινύρα μονύδριο, γαίες

Θάσος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αρχιστρατήγου στην Κινάρα (Κινύρα) Θάσου περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας μεταξύ των ετών 1329 και 1357.
Αναφέρεται με την "περιοχή και νομή" του.
36

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 73 Θεοτόκος Ποταμιάς ΘΑΣΟΣ - Θεοτόκος Ποταμιάς (ΛΑΥΡΑ)
(Θάσος)
40,71612 1357 Μονύδριο/Ναός Ποταμιά μονύδριο, γαίες

Θάσος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Παναγίας στην Ποταμιά Θάσου περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας μεταξύ των ετών 1329 και 1357. Αναφέρεται με
την "περιοχή και νομή" του.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 74 Θεοτόκος Θεοτόκος Γαβαλιώτισσα (ΛΑΥΡΑ)
Γαβαλιώτισσα
40,82622 1375 Μονύδριο/Ναός Βοδενά μονύδριο, γαίες,

αμπέλια, οικίες,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ καταστήματα
22,07064 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κριβοσχιάδι και Αγία Παρασκευή, καθώς και τα μονύδρια της Βίζοβας και του Νησόπουλου, όλα αυτά, με δικές τους γαίες και
κτήματα. Η ίδια η Γαβαλιώτισσα, ως αστικό μετόχι, είχε και διάφορα αστικά ακίνητα εντός της πόλης και στα πέριξ.
37

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 75 Θεοτόκος Θεοτόκος Οδηγήτρια (ΛΑΥΡΑ)
Οδηγήτρια
39,87556 1355 Μονύδριο/Ναός Παλαιόκαστρο ναός, γαίες, αμπέλια

Λήμνος
25,06501 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151 -- Lavra 3, έγγρ. 136
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση του ναού Θεοτόκου Οδηγήτριας στο Παλαιόκαστρο (Λήμνος), συγκεκριμένα στη θέση Μαυροχώριον, μεταξύ
των ετών 1346-1355. Ήταν χτισμένος από κάποιον Ιωαννιτζόπουλο. Κατείχε κτήσεις στις θέσεις: Βουνεάδα, Βαθύς Ρϋαξ,
Μανδράκιν, Βαθεία Λαγκάδα, Παλαιά Κοίτη, Νεώματα, Μονόπετρον, Πετροβούνιον, Κοράκιαι, Αναβρύτριαι, Βλήχωτα, Κρύα
Πηγάδια, Ζυγωματάρια, Κοντάνιθα, Μέγας Λάκκος, Κάμπος. Συνολική έκταση των κτήσεων αυτών περί τους 430 μοδίους συν 27
μοδίους αμπέλια.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 76 Θεοτόκος Θεοτόκος Σεργουνιώτισσα (ΛΑΥΡΑ)
Σεργουνιώτισσα
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Σερβουνιώτισσα

39,98111 1361 Μονύδριο/Ναός Καστρί μονύδριο, γαίες,

αμπέλια
Λήμνος
25,40556 1425 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #144-145 -- Lavra 3, έγγρ. 136 -- @@
F. Kondyli, Tracing Monastic Economic Interests and Their Impact on the Rural Landscape of Late Byzantine Lemnos, Dumbarton
-215
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Θεοτόκου Σεργουνιώτισσας στο Καστρί Λήμνου μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από τα μέσα του 14ου αι.
Αποκτήθηκε μεταξύ των ετών 1346-1355. Στο Πρακτικό του 1355 αναφέρονται στην κατοχή του πλήθος κτήσεων διάσπαρτων σε
πολλές περιοχές, συνολικής έκτασης 550 μοδίων γης συν άνω των 50 μοδίων αμπελιών και αμπελοτοπίων.
38

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 77 Αγία Τριάδα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - Αγία Τριάδα (ΛΑΥΡΑ)
(Θεσσαλονίκη)
40,64006 1298 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, οικίες,

γάιες, αμπέλια
ΠΗΓΕΣ
C. Giros, Présence athonite à Thessalonique, XIIIe-XVe siècles, Dumbarton Oaks Papers 57 (2003) #267
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Αγία Τριάδα στη Θεσσαλονίκη μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1298 σε χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β´
Παλαιολόγου. Πρόκειται για μοναστήρι που είχε ιδρυθεί από τον ιερομόναχο Ματθαίο Περδικάριο, το οποίο περιήλθε στη Λαύρα
μετά το 1240. Περιλάμβανε σπίτια μέσα και έξω από τη Θεσσαλονίκη, καθώς και αμπέλια και χωράφια στην ευρύτερη περιοχή της
πόλης.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 78 Άγιος Αθανάσιος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - Άγιος Αθανάσιος
(Θεσσαλονίκη) (ΛΑΥΡΑ)

γαίες, αμπέλια
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #110-111, 150@@ C. Giros,
Présence athonite à Thessalonique, XIIIe-XVe siècles, Dumbarton Oaks Papers 57 (2003) #267
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας Άγιος Αθανάσιος βρισκόταν στην πόλη της Θεσσαλονίκης και μαρτυρείται από το 1259 σε χρυσόβουλλο του
Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγου. Περιλάμβανε σπίτια εντός της πόλης, καθώς και χωράφια και αμπέλια στην περιοχή της Καλαμαριάς.
39

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 79 Άγιος Ευθύμιος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - Άγιος Ευθύμιος
(Θεσσαλονίκη) (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
C. Giros, Présence athonite à Thessalonique, XIIIe-XVe siècles, Dumbarton Oaks Papers 57 (2003) #267
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Ευθυμίου στη Θεσσαλονίκη μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1298 σε χρυσόβουλλο του
Ανδρονίκου Β´ Παλαιολόγου. Το έγγραφο δεν αναφέρει καμία λεπτομέρεια σχετικά με την τοποθεσία ή την ακίνητη περιουσία του
μετοχίου.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 80 Θεσσαλονίκη 2 Θεσσαλονίκη 4 (ΛΑΥΡΑ)
40,63306 1287 Αστική κτήση Θεσσαλονίκη οικίες

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση κατοικιών στην πόλη της Θεσσαλονίκης στα 1287.
40

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 81 Ιερισσός 1 Ιερισσός 1 (ΛΑΥΡΑ)
40,40416 1014 Αστική κτήση Ιερισσός οικίες

ΠΗΓΕΣ
Lavra 1, σ. 73
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται η απόκτηση οικιών εντός της Ιερισσού, στα 1014.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 82 Ιερισσός 2 Ιερισσός 2 (ΛΑΥΡΑ)
40,40417 1420 Γαίες Ιερισσός γαίες, οικίες

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση εγκατελειμμένων εκτάσεων στην Ιερισσό, μεταξύ των ετών 1409-1420.
41

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 83 Άγιος Ευστράτιος ΙΕΡΙΣΣΟΣ - Άγιος Ευστράτιος (ΛΑΥΡΑ)
Ιερισσού

23,90167 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Απόκτηση εκτάσεων στο κατεπανίκιον Ιερισσού, στις περιοχές: άγιος Ευστράτιος, Θεοτόκος, Πρόβλαξ και Ιππόδρομος, μεταξύ
των ετών 1290 και 1300. Στο Πρακτικόν του 1300, ο Αγιος Ευστράτιος αναφέρεται να κατέχει γαίες 338 μοδίων.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 84 Γομάτου Ιερισσού ΙΕΡΙΣΣΟΣ - Γομάτου (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ορφανού

40,39444 989 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός γαίες

23,79889 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #71-78, 128-129, 150-161@@ A.
Laiou, Peasant Society in the Late Byzantine Empire: A Social and Demographic Study, Princeton 1977 @@ Π. Θεοδωρίδης,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας Γομάτου στην περιοχή της Ιερισσού περιήλθε στην κυριότητα της Λαύρας το 989. Η έκτασή του αυξήθηκε
σημαντικά τους επόμενους αιώνες με την προσθήκη του οικισμού Κάμενα και γης στη Δεβελίκεια. Λεπτομερής καταγραφή του
μετοχίου περιέχεται σε δύο περιορισμούς των ετών 1300 και 1321. Στο Πρακτικόν του 1300 αναφέρεται ως ζευγηλατείον
(ανεξάρτητα από τα Κάμενα) με έκταση 6.167 μοδίων, εκ των οποίων όμως μόνο τους 500 χαρακτηρίζει "ύπεργο" γη. Tο μετόχι
βρισκόταν ακόμα στην κατοχή της Λαύρας στις αρχές του 15ου αι.
42

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 85 Θεοτόκος Ιερισσού ΙΕΡΙΣΣΟΣ - Θεοτόκος (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
των ετών 1290 και 1300.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 86 Κάστρο Ιερισσού ΙΕΡΙΣΣΟΣ - Κάστρο (ΛΑΥΡΑ)
40,40028 1014 Αστική κτήση Ιερισσός αυλή, οικίες,

οινοποιείο
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970#73
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας στην Ιερισσό αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του αυτοκράτορα Ρωμανού Β´ (959-963).
Περιλάμβανε γη και παροίκους στην Ιερισσό και στο προάστειο Νομερισταί, ενώ στα τέλη του 10ου ή τις αρχές του 11ου
ενσωμάτωσε γη στην περιοχή του Πρόβλακα (σημερινή Νέα Ρόδα) και το 1014 στην τοποθεσία Κατωδαίμονες. Κατά την
παλαιολόγεια περίοδο περιλάμβανε ένα σύνολο από μικρότερες κτήσεις, από τον Οζόλιμνο μέχρι τον Πρόβλακα, όπως: Λουκίτζι,
Λόγγος Θεοφίλου, Λούστρα, Πήδημα της Γραίας, Ραχώνια, Σϋρμα, Τυμπανάρι, Χαλκέος κ.ά.
43

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 87 Ιππόδρομος Ιππόδρομος (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
των ετών 1290 και 1300.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 88 Κακή Ράχη Κακή Ράχη (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μεταξύ των ετών 1300-1321 αναφέρονται ως κτήσεις εντός του κατεπανικίου Ιερισσού.
44

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 89 Κάμενα Κάμενα (ΛΑΥΡΑ)
40,37139 971 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός χωριό, γαίες

23,86501 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #71-78, 128-129, 150-161@@ A.
Laiou, Peasant Society in the Late Byzantine Empire: A Social and Demographic Study, Princeton 1977 @@ Π. Θεοδωρίδης,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση στα Κάμενα χρονολογείται προ του 971. Στην ευρύτερη περιοχή (διαχειριστικώς) του μετέπειτα μετοχίου Γομάτου.
Λεπτομερής καταγραφή του μετοχίου περιέχεται σε δύο περιορισμούς των ετών 1300 και 1321. Tο μετόχι βρισκόταν ακόμα στην
κατοχή της Λαύρας στις αρχές του 15ου αι.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 90 Κάμπος Κάμπος (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Δεσποτικόν Λιβάδιον

40,03806 1304 Γαίες Λογγός γαίες

Σιθωνία
23,98001 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982# 84-89, 151, 158 -- LAvra 2, έγγρ. 97
@@ J. Koder, Die Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967)
# 219@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981)# 338
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το κτήμα Κάμπος στην περιοχή του Λογγού μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1304. Βρισκόταν κοντά στο Δεσποτικόν
Λιβάδιον και είχε συνολική έκταση 800 μοδίων. Περιλάμβανε καλλιεργήσιμη γη, καθώς και παροίκους.
45

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 91 Καρβέας Καρβέας (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Καρβαίοι, του Καρβέως

40,33528 1259 Χωριό Καλαμαριά χωριό, γαίες, αμπέλια

23,12222 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι είχε συνολική έκταση περίπου 3.000 μοδίους και περιλάμβανε και αμπέλια. Το 1409 η Λαύρα παραχώρησε το ήμισυ του
μετοχίου στο βυζαντινό κράτος.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 92 Κατωδαίμονες Κατωδαίμονες (ΛΑΥΡΑ)

23,95306 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #69-71, 76-77, 125, 150-151 -- Lavra
2, έγγρ. 90 @@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #374-375, 405
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Περιλάμβανε γη και παροίκους στην Ιερισσό και στο προάστειο Νομερισταί, ενώ στα τέλη του 10ου ή τις αρχές του 11ου αιώνα
παλαιολόγεια περίοδο περιλάμβανε ένα σύνολο από μικρές εκτάσεις γης από τον Οζόλιμνο μέχρι τον Πρόβλακα. Στο Πρακτικόν
του 1300, αναφέρονται γάιες 76,5 μοδίων στους Κατωδαίμονοες.
46

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 93 Κελλία Κελλία (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970#73 -- Lavra 4, σ. 150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχη Ιερισσού. Αναφέρεται σε έγγραφο του 1008 δια συνοριακές διαφορές ως υφιστάμενη ήδη κτήση, και πάλι στα 1085,
και στο 13ο αιώνα.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 94 Άγιοι Θεόδωροι ΚΙΣΣΟΣ - Άγιοι Θεόδωροι (ΛΑΥΡΑ)
40,81552 1399 Μονύδριο/Ναός Κισσός μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μονύδριο των Αγίων Θεοδώρων, κοντά στο κάστρο Κισσός στην ανατολική Θράκη, ήταν μετόχι της Λαύρας κατά τα τέλη του
14ου αι. Μνημονεύεται μόνο μία φορά, σε αυτοκρατορικό πρόσταγμα του Ιωάννου Η΄ (1428 ή 1433).
47

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 95 Κομαρέα Κομαρέα (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κουμαρέα


Σιθωνία
23,77972 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν Τζιμπέα (1304) αναφέρονται γαίες 50 ή 60 (;) μοδίων στην Κουμαρέα, στο Λογγό.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 96 Κοντέας Κοντέας (ΛΑΥΡΑ)
39,86417 1346 Συνδυασμός χρήσεων χωριό, γαίες, αμπέλια

Λήμνος
25,15556 1490 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #143-144@@ F. Kondyli, Tracing
Monastic Economic Interests and Their Impact on the Rural Landscape of Late Byzantine Lemnos, Dumbarton Oaks Papers 64
(2010) #129-150@@ J. Haldon, Limnos, Monastic Holdings and the Byzantine State: ca. 1261-1453, στο A. Bryer - H. Lowry,
Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Birmingham - Washington, D.C. 1986 #159-215@@ H.
Lowry, Fifteenth Century Ottoman Realities. Christian Peasant Life on the Aegean Island of Limnos, Istanbul 2002 #8, 49, 58, 65,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα απέκτησε το μετόχι Κοντέας στη Λήμνο το 1346, χάρη σε δωρεά του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε´ Παλαιολόγου. Το κύριο
τμήμα του περιλάμβανε το «παλαιοκάστελλον» Κοντέας, ενώ κοντά βρισκόταν και η κτήση Τραχύσανα. Η περιουσία του μετοχίου
αυξήθηκε κατά τα επόμενα χρόνια με την προσθήκη χωραφιών και αμπελιών σε διάφορα σημεία της Λήμνου.
48

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 97 Πρόδρομος ΚΟΤΖΙΝΟΣ - Πρόδρομος (ΛΑΥΡΑ)
Κότζινου
39,93751 1361 Μονύδριο/Ναός Κότζινος μονύδριο

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152 -- P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #146@@ F. Kondyli,
Tracing Monastic Economic Interests and Their Impact on the Rural Landscape of Late Byzantine Lemnos, Dumbarton Oaks
Papers 64 (2010) #129-150@@ J. Haldon, Limnos, Monastic Holdings and the Byzantine State: ca. 1261-1453, στο A. Bryer - H.
Lowry, Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Birmingham - Washington, D.C. 1986 #159-215
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση της Μονής Προδρόμου στον Κότζινο Λήμνου, μεταξύ των ετών 1355-1361.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 98 Κούνακος Κούνακος (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #388 -- Lavra 2, έγγρ. 71, 90, 108, 109
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Κούνακος μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1298. Πρόκειται για χωράφια και αμπέλια, λίγο έξω από τη
49

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 99 Κραββάτα Κραββάτα (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κραββατά

40,32139 1345 Καλαμαριά γαίες

23,32611 1500
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151 -- Lavra 3, έγγρ. 124
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Απόκτηση γαιών στο χωρίον Κραββατά, στα 1345, στην περιοχή Καλαμαριάς. Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ε΄ Παλαιολόγου (1345)

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 100 Κριβοσχιάδι Κριβοσχιάδι (ΛΑΥΡΑ)

22,11583 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κριβοσχιάδι και Αγία Παρασκευή, καθώς και τα μονύδρια της Βίζοβας και του Νησόπουλου. Ολα αυτά, με δικές τους γαίες και
κτήματα.
50

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 101 Κρύα Πηγάδια Κρύα Πηγάδια (ΛΑΥΡΑ)

23,21194 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
τοποθεσίες Δελεάνου, Παναγία, Κρύα Πηγάδια και Αγία Μαρίνα, που αναφέρονται χωριστά στις πηγές. Μεταξύ άλλων
περιλάμβανε αμπέλια, υδρόμυλους και μεγάλο αριθμό παροίκων. Αναφέρεται ως αγρίδιον.Τα Κρύα Πηγάδια συγκεκριμένα
αναφέορνται στο Πρακτικόν του 1300, ως κατέχοντα 3.600 μοδίους καλλιεργήσιμη ("ύπεργο") γη.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 102 Άγιος Δημήτριος ΚΩΝΑΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ - Άγιος
Κωνσταντινουπόλε Δημήτριος (ΛΑΥΡΑ)
ως
41,02001 1367 Μονύδριο/Ναός Κωνσταντινούπολη μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152 -- Lavra 3, έγγρ. 144
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση του μετοχίου του Αγίου Δημητρίου στην Κωνσταντινούπολη, στα 1367, με γράμμα του Πατριάρχου
Φιλοθέου. Το μονύδριο είχε ανεγερθεί από κάποιο μοναχό ονόματι Ελαφρό. Βρισκόταν στην παραλία, απέναντι από το Γαλατά.
51

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 103 Ζωοδόχος Πηγή ΚΩΝΑΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ - Ζωοδόχος
Κωνσταντινουπόλε Πηγή (ΛΑΥΡΑ)
ως
41,00556 1332 Μονύδριο/Ναός Κωνσταντινούπολη μονύδριο, γαίες,

οικίες, καταστήματα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή της Ζωοδόχου στην Κωνσταντινούπολη πέρασε στην κατοχή της Λαύρας το 1332, με παραχώρηση του πατριάρχη Ησαΐα.
Σύμφωνα με πρακτικό απογραφής του 1334, περιλάμβανε γη (χωράφια, αμπέλια και κήπους) στη θρακική ενδοχώρα της
Κωνσταντινούπολης. Η ιδιοκτησία της Λαύρας στην Κωνσταντινούπολη αυξήθηκε το 1342 χάρη σε δωρεά του ιερομονάχου
Νίφωνα, η οποία περιλάμβανε σπίτια και καταστήματα σε διάφορα σημεία της πόλης, ιδιαίτερα στον Κεράτιο κόλπο. Το 1367 οι
Λαυριώτες προσέθεσαν στο κωνσταντινουπολίτικο μετόχι τους το μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου, το οποίο έγινε το κέντρο του
μετοχίου.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 104 Κωνσταντινούπολη Κωνσταντινούπολη 2 (ΛΑΥΡΑ)
2
41,01611 1342 Αστική κτήση Κωνσταντινούπολη οικίες, εργαστήρια

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται η απόκτηση οικιών και εργαστηρίων στην Κωνσταντινούπολη, στα 1342, δωρεά Νήφωνος.
52

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 105 Λεύκη Λεύκη (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λεύκαι, Λευκή


Κασσάνδρα
23,41493 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #110@@ J. Koder, Die Metochia der
Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der ¨Osterreichischen Byzantinistik 16 (1967) #218@@ Π. Θεοδωρίδης,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λεύκης στην Κασσάνδρα περιλάμβανε μέρος της ακίνητης περιουσίας της μονής του Αγίου Ανδρέα στις Περιστερές.
Περιήλθε στη Λαύρα το 964 όταν ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Β´ Φωκάς δώρισε τη μονή του Αγίου Ανδρέα στον άγιο Αθανάσιο
τον Αθωνίτη. Είχε δοθεί νωρίτερα (941) στον κτήτορα των Περιστερών, Ευθύμιο. Περιλάμβανε χωράφια, αμπέλια, κήπους και
ελαιόδεντρα σε διάφορες τοποθεσίες στο δυτικό τμήμα της χερσοννήσου. Η γη αυτή αποτέλεσε τον πυρήνα του βασικού μετοχίου
της Λαύρας στην περιοχή της Κασσάνδρας, το οποίο επεκτάθηκε κατά τους επόμενους αιώνες. Μαρτυρείται μέχρι και το 15ο αι.
Αναφέρεται μαζί με τις θέσεις: Ποσίδιον και Κορακέων. Συνολική έκταση 800 μόδιοι.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 106 Άγιος Νικόλαος ΛΗΜΝΟΣ - Άγιος Νικόλαος (ΛΑΥΡΑ)
(Λήμνος)

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #145@@ F. Kondyli, Tracing
Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Birmingham - Washington, D.C. 1986 #159-215
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Νικολάου στη Λήμνο μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1361. Βρισκόταν κοντά σε ένα άλλο μετόχι
της Λαύρας, εκείνο της Θεοτόκου Κακαβιώτισσας. Από το 15ο αι. φαίνεται ότι ενώθηκε με την Κακαβιώτισσα.
53

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 107 Γομάτου (Λήμνος) ΛΗΜΝΟΣ - Γομάτου (ΛΑΥΡΑ)
39,97528 1199 Συνδυασμός χρήσεων γαίες

Λήμνος
25,13833 1479 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Γομάτου στη Λήμνο περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας στα τέλη του 12ου αι. Σε μια σειρά απογραφικών πρακτικών του
13ου και του 14ου αι. περιγράφονται αναλυτικά η περιουσία και η σύσταση του μετοχίου, καθώς και οι πάροικοί του.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 108 Ζωοδόχος Πηγή ΛΗΜΝΟΣ - Ζωοδόχος Πηγή (ΛΑΥΡΑ)
Λήμνου

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152 -- P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #146@@ F. Kondyli,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Απόκτηση της Μονής Ζωοδόχου Πηγής στη Λήμνο, μετά το 1415.
54

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 109 Θεοτόκος Ελεούσα ΛΗΜΝΟΣ - Θεοτόκος Ελεούσα (ΛΑΥΡΑ)
Λήμνου

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
-215
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
αρχιεπίσκοπο Λήμνου. Το ίδιο το μονύδριο κατείχε ήδη άλλα δύο μετόχια: τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη και τον Άγιο

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 110 Θεοτόκος ΛΗΜΝΟΣ - Θεοτόκος Κακαβιώτισσα
Κακαβιώτισσα (ΛΑΥΡΑ)
39,86861 1304 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, γαίες,

αμπέλια, περιβόλια,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ μύλοι, βοσκότοποι,
Λήμνος μανδροτόπια, οικίες
25,09972 1479 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #142-143 , έγγρ. 136 @@ F. Kondyli,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Θεοτόκου Κακαβιώτισσας περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας το 1304. Σύμφωνα με απογραφικό πρακτικό του έτους
1355 περιλάμβανε αμπέλια, κήπους, βοσκοτόπους, μάντρες, ανεμόμυλους, υδρόμυλους, καθώς και σπίτια στο κάστρο της
Μύρινας. Συγκεκριμένα, εντός του Κάστρου κατείχε κελλία και κτίρια. Επίσης, κατείχε αμπέλια και άλλα κτήματα στις θέσεις:
Κάκκαβος, Άγιος Γεώργιος, Ατζική, Καμάραι, Αγία Σοφία, σύνολο 20 μοδίους. Ένα κομμάτι γης κοντά στο μονύδριο, περί τους 550
μοδίους, μια σειρά από πολυάριθμα μικρότερα κτήματα, διάσπαρτα στις θέσεις: Σπάσματα, Τζυμελίτης, Μεγας Ποταμός,
Παρανησία, Χηβαδόλογγος, Τραχύσανα, Καμωτάδες, Αγία Ελένη - Σύνολο 320 περίπου μόδιοι γης και 30 μόδιοι βοσκοτόπων.
Επίσης, το ναό του Αγίου Νικολάου με περιβόλι, το ναό του Αγίου Γεωργίου του Χανδρέα με αμπέλι 6 μοδίων και γη άλλων 50.
Ακόμη, μια σειρά εξαλειμμάτων, συνολικής έκτασης περί του 1.200 μοδίους, συμπεριλαμβανομένων και λίγων αμπελιών και
περιβολίων, καθώς και οικίες, οικόπεδα, μύλους. Επίσης, εντός του Παλαιόκαστρου, στο Μαυροχώριον, κατέιχε το Ναό της
Θεοτόκου Οδηγήτριας (χτισμένη από κάποιον Ιωαννιτζόπουλο) ο οποίος, με τη σειρά του, κατείχε γαίες στις θέσεις: Βουνεάδα,
Βαθύς Ρύαξ, Μανδράκιν, Βαθεία Λαγκάδα, Παλαιά Κοίτη, Νεώματα, Μονόπετρον, Πετροβούνιον, Κοράκιαι, Αναβρύτριαι,
Βλήχωτα, Κρύα Πηγάδια, Ζυγωματάρια, Κοντάνιθα, Μέγας Λάκκος, Κάμπος. Συνολική έκταση των κτήσεων αυτών περί τους 430
μοδίους, συν 27 μοδίους αμπέλια.
55

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 111 Παναγία Λήμνου ΛΗΜΝΟΣ - Παναγία (ΛΑΥΡΑ)

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση έκτασης στην Παναγία της Λήμνου, μεταξύ των ετών 1346-1355.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 112 Παπίας ΛΗΜΝΟΣ - Παπίας (ΛΑΥΡΑ)

Λήμνος
25,20361 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες (του Παπία) στη Λήμνο. Αναφέρονται ως κτήση της μονής στα 1285, έκτασης περί τους 600 μοδίους (400+200).
56

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 113 Πλατύ Πηγάδιν ΛΗΜΝΟΣ - Πλατύ Πηγάδιν (ΛΑΥΡΑ)

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152 -- Lavra 3, έγγρ. 136
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση γαιών στην περιοχή Πλατύ Πηγάδιν (Λήμνος), μεταξύ των ετών 1346-1355. Δίνεται περιορισμός δίχως
έκταση. Δεν δίνονται ως εξαρτημένες από κάποιο μετόχι, αλλά αναφέρονται ανεξάρτητα.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 114 Σεργίτζιν ΛΗΜΝΟΣ - Σεργίτζιν (ΛΑΥΡΑ)
40,02111 1399 Συνδυασμός χρήσεων νήσος, γαίες

Λήμνος
25,13611 1448 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το νησί Σεργίτζιν μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας κατά το 15ο αι., αλλά ίσως τής ανήκε ήδη από τον προηγούμενο αιώνα. Η
τελευταία μνεία του είναι το 1448.
57

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 115 Τραχύσανα ΛΗΜΝΟΣ - Τραχυσάνα (ΛΑΥΡΑ)
39,87278 1346 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, αμπέλια,

Λήμνος
25,17139 1490 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Birmingham - Washington, D.C. 1986 #159-215@@ H.
Lowry, Fifteenth Century Ottoman Realities. Christian Peasant Life on the Aegean Island of Limnos, Istanbul 2002 #8, 49, 58, 65,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα απέκτησε την κτήση Τραχύσανα μαζί με τον Κοντέα, στα 1346. Είχε έκταση 4.000 μοδίους χωρίς τους βοσκοτόπους. Η
περιουσία του μετοχίου αυξήθηκε κατά τα επόμενα χρόνια με την προσθήκη χωραφιών και αμπελιών σε διάφορα σημεία της
Λήμνου.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 116 Θεοτόκος ΛΙΝΟΒΡΟΧΙΟΝ - Θεοτόκος (ΛΑΥΡΑ)
Λινοβροχίου
40,28444 1309 Καλαμαριά μονύδριο

23,15917 1401
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Απόκτηση της Μονής του Λινοβροχίου στο Διαβολόκαμπο, γύρω στα 1309. Είχε κτήσεις επίσης στις θέσεις: Οξυνών και Βρύαι.
58

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 117 Λόγγος Θεοφίλου ΛΟΓΓΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ (ΛΑΥΡΑ)
40,40639 999 Γαίες Πρόβλακας γαίες

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970#73
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ανταλλαγή με κτήσεις στον Πρόβλακα.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 118 Λωρωτόν Λωρωτόν (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λωρωτός, Λωροτόμου


22,94306 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982, 93-94, 105-106, 125-129, 150-158,
161-165 -- Lavra 2, έγγρ. 71, 90 @@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981)
#396@@ J. Lefort, Villages de Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Παρίσι 1982 #93-96
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Λωρωτόν, στο κατεπανίκιο Καλαμαρίας, περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας επί της βασιλείας του Αλέξιου Α´ Κομνηνού
στα 1104. Κατά την παλαιολόγεια περίοδο η έκτασή του ήταν περίπου 4.500 μόδιοι. Περιλάμβανε διάφορα χωράφια στο Λωρωτόν
και στην Ενοράχη, καθώς και αμπέλια. Προήλθε από ανταλλαγή της κτήσης της μονης στο Βαρζαχάνι της Ανατολικής Θράκης, το
οποίο κατείχε πριν το 1064. Μαζί με το Λωρωτόν δόθηκε και η κτήση Ασμαλού στην ίδια περιοχή (Καλαμαριά).
59

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 119 Μαγγανόλακκος Μαγγανόλακκος (ΛΑΥΡΑ)

Σιθωνία
23,94694 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν Τζιμπέα (1304) αναφέρονται γαίες 70 ή 80 (;) μοδίων στο Μαγγανόλακκο και το Πεπέριον, στο Λογγό.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 120 Μακρογένους Μακρογένους (ΛΑΥΡΑ)
40,85861 1321 Εγκαταστάσεις Θεσσαλονίκη βοσκότοπος

22,60389 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται η απόκτηση του βοσκοτόπου του Μακρογένους, στην περιοχή του Αξιού, στα 1321.
60

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 121 Μεγαρίσιον Μεγαρίσιον (ΛΑΥΡΑ)
40,61644 1399 Μονύδριο/Ναός Αίνος μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας στο Μεγαρίσιον (στην ανατολική Θράκη) μνημονεύεται στο Πρόσταγμα του Ιωάννου Η΄ (1428 ή 1433) ως
ήδη υφιστάμενο. Είχε την έδρα του σε αταύτιστο μονύδριο.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 122 Αρχοντοχώριον Μεσόλιμνα (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μεσόλιμνα


ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970 #72@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία
Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #346
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το Αρχοντοχώριον, προάστειο στην περιοχή της Θεσσαλονίκης, περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας, χάρη σε δωρεά του
Νικηφόρου Κεφαλά το 1115. Πιθανώς ταυτίζεται με το προάστειο Μεσόλιμνα που αναφέρεται σε έγγραφο του 1162 στο αρχείο της
Λαύρας.
61

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 123 Μετάλλιν Μετάλλιν (ΛΑΥΡΑ)

23,80528 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra 4, σ. 150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της μονής στην περιοχή του Στρατωνίου, στου οποίου το μετόχι ανήκε διαχειριστικώς.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 124 Μογλενά Μογλενά (ΛΑΥΡΑ)
40,95942 1184 Εγκαταστάσεις Έδεσσα βοσκότοπος

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα απέκτησε το προάστειο Χώστιανες στο θέμα Μογλενών το 1115, χάρη σε δωρεά του Νικηφόρου Κεφαλά. Κατά τη
διάρκεια του 12ου αι. η έκταση και τα προνόμια αυξήθηκαν με αυτοκρατορικές αποφάσεις. Το μετόχι περιλάμβανε χωριστά το
προάστειο, βοσκότοπο στα Μογλενά, και τη μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Αναφέρονται γαίες και βοσκότοποι.
62

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 125 Νέον Χωρίον Νέον Χωρίον (ΛΑΥΡΑ)

23,04611 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
-158 -- Lavra 2, έγγρ. 71, 90, 108, 109 @@ J. Koder, Die Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1300 (Πρακτκόν Απαλμενέ) αναφέρεται για το "Νέον Χωρίον" (κοντά στου Καρβέως) χωριστή έκταση 3.698 μοδίων. Πιθανόν
να είναι το βρισκόμενο "ανωθεν των Αβραμιτών" (Πρακτικό 1300), το οποίο στο χρυσόβουλλο του 1298 αναφέρεται ως αγρίδιον με
παροίκους.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 126 Νεοχώριον Νεοχώριον (ΛΑΥΡΑ)

23,05833 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra 2, έγγρ. 71, 90, 108. 109
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το χωριό αναφέρεται στο Πρακτικό του 1300 μαζί με τη Σαρανταρέα, με την οποιί και προσμετράται και η έκτασή του. Τα δύο
χωριά μαζί υπολογίζοντια σε 22.255 μοδίους, ενώ στο Πρακτικό του 1321, αφαιρώντας κενά και αποδεκατισμό, η καθαρή γη
υπολογίζεται σε 12.057 μοδίους για τα δυο χωριά μαζί. Δεν είναι μάλλον το ίδιο με το Νέον Χωρίον/Νεοχώριον (που αναφέρεται
από παλαιότερα) στην ίδια περιοχή, καθώς στο Πρακτικό του 1300 αναφέρονται και τα δύο, και άρα πρόκειται για διαφορετικά
χωριά.
63

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 127 Νερομπούκιον Νερομπούκιον (ΛΑΥΡΑ)

23,20722 1401
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μεταξύ των ετών 1300-1321 αναφέρεται ως απόκτημα της μονής με γαίες στο κατεπανίκιο Καλαμαριάς.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 128 Νησόπουλο Νησόπουλο (ΛΑΥΡΑ)
40,75556 1375 Μονύδριο/Ναός Βοδενά μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
κτήματα.
64

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 129 Νομερισταί Νομερισταί (ΛΑΥΡΑ)
40,38556 964 Γαίες Ιερισσός προάστειο, γαίες

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #69-71, 76-77, 125, 150-151@@ Π.
Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #374-375, 405
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Περιλάμβανε γη και παροίκους στην Ιερισσό και στο προάστειο Νομερισταί, ενώ στα τέλη του 10ου ή τις αρχές του 11ου αιώνα
παλαιολόγεια περίοδο περιλάμβανε ένα σύνολο από μικρές εκτάσεις γης από τον Οζόλιμνο μέχρι τον Πρόβλακα. Από το 1300 και
μετά το μετόχι αναφέρεται με την ονομασία Οζόλιμνος.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 130 Οικονομία Οικονομία Αγιοτριαδίτου (ΛΑΥΡΑ)
Αγιοτριαδίτου
40,29583 1321 Γαίες Ερμύλεια γαίες

23,55556 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν του 1321 αναφέρεται ως κτήση της Λαύρας, με εξαλειμματικές γαίες, έκτασης 61 μοδίων.
65

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 131 Οικονομία Κοκαλά Οικονομία Κοκαλά (ΛΑΥΡΑ)
40,35417 1351 Συνδυασμός χρήσεων Καρκάρα, Καλαμαριά γαίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η οικονομία του Κοκαλά περιλάμβανε γη που παραχωρήθηκε στη Λαύρα από το σέρβο κράλη Δουσάν το 1351 στην περιοχή
κοντά στην Καρκάρα. Επιπλέον, περιλάμβανε κτήματα στην περιοχή του Λαγκαδά, καθώς και γη στον Άγιο Μάμαντα Χαλκιδικής, η
οποία παλαιότερα ανήκε στη μονή του Υπομιμνήσκοντος.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 132 Οξυνών Οξυνών (ΛΑΥΡΑ)

23,19111 1401
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση γαιών στη θεση αυτή, ως σχετιζόμενη με τη μονή Θεοτόκου του Λινοβροχίου στο Διαβολόκαμπο.
66

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 133 Παλλιρέα Παλλιρέα (ΛΑΥΡΑ)

23,52417 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν του 1321 αναφέρονται γαίες 134 μοδίων στην Παλλιρέα, κοντά στο Παρακλάδιον.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 134 Παλματωμένη Συκέα Παλματωμένη Συκέα (ΛΑΥΡΑ)

23,53417 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151 -- Lavra 2, έγγρ. 111
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν του 1321 αναφέρεται ως κτήση της Λαύρας, με γαίες έκτασης 80,5 μοδίων.
67

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 135 Παναγιά Παναγιά (ΛΑΥΡΑ)

23,26139 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
τοποθεσίες Δελεάνου, Παναγία, Κρύα Πηγάδια και Αγία Μαρίνα, που αναφέρονται χωριστά στις πηγές. Μεταξύ άλλων
περιλάμβανε αμπέλια, υδρόμυλους και μεγάλο αριθμό παροίκων. Η Παναγία αναφέρεται ως αγρίδιον, κοντά στα Δρυμόσυρτα και
στα Κρύα Πηγάδια. Στο Πρακτικόν του 1300 αναφέρεται ως χωρίον με γαίες 906,5 μοδίων.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 136 Παρακλάδιον Παρακλάδιον (ΛΑΥΡΑ)


23,54194 1930 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
13 (1981)# 350
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας στην περιοχή της Ερμήλειας, προήλθε από το κελλίον του Αγίου Βασιλείου, το οποίο παραχωρήθηκε από τη
Παρακλάδιον, συνολικής έκτασης 624 μοδίων, καθώς και εγκαταλελειμμένη γη στην περιοχή. Στο Πρακτκόν του 1321, το
Παρακλάδιον αναφέρεται χωριστά ως κτήση, με γαίες έκτασης 318,5 μοδίων.
68

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 137 Παρθενοπηδήματα Παρθενοπηδήματα (ΛΑΥΡΑ)
40,4825 1259 Γαίες Βασιλικά γαίες

ΠΗΓΕΣ
Lavra 2, έγγρ. 71, 90, 108, 109
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται στο χρυσόβουλλο του 1259, ως γαίες που η Λαύρα απέκτησε από τη Μονή Παντοκράτορος παλαιότερα (;).

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 138 Περιστεραί Περιστεραί (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Ανδρέας

40,54951 964 Μονύδριο/Ναός Χορτιάτης μονύδριο, γαίες

23,16577 1104 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970# 58-59@@ Π. Θεοδωρίδης,
Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #409@@ J. Lefort, Villages de Macédoine. 1. La
Chalcidique occidentale. Paris 1982 #118-120, 179-180
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή του αγίου Ανδρέα στις Περιστερές υπήρξε ένα από τα ισχυρότερα μοναστήρια της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης
και της Χαλκιδικής πριν από την ίδρυση της Λαύρας στο Άγιον Όρος. Κατείχε μεγάλη κτηματική περιουσία στη γύρω περιοχή (στην
τοποθεσία Τζεχλιανή, με 100 παροίκους), στη Χαλκιδική και αλλού. Το 964 περιήλθε, μαζί με την ακίνητη περιουσία της, στην
κατοχή της Λαύρας με δωρεά του αυτοκράτορα Νικηφόρου Β´ Φωκά προς τον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη. Η Λαύρα διατήρησε το
μετόχι μέχρι λίγο μετά το 1104, οπότε οι Περιστεραί περιήλθαν στην κατοχή του δημοσίου.
69

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 139 Περσούρου Περσούρου (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Περσούρων

40,46444 1298 Γαίες Γαλάτιστα γαίες

23,24028 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #409@@ J. Lefort, Villages de
Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Paris 1982 #120-121
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Περσούρου μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1298. Περιλάμβανε γη έκτασης περίπου 500 μοδίων στην
περιοχή της Θεσσαλονίκης. Μαρτυρείται ανταλλαγή μέρους του με τη Βελόνα, λίγο αργότερα, και ώς το 1300. Στο Πρακτικό του
1.300 αναφέρονται 441 μόδιοι γης.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 140 Πετζοκοιλάδα Πετζοκοιλάδα (ΛΑΥΡΑ)

23,14251 1401
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικόν του 1300 αναφέρονται ανεξάρτητα γαίες 32 μοδίων στην Πετζοκοιλάδα.
70

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 141 Πινσών ΠΙΝΣΩΝ (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πισσών

40,49389 964 Χωριό Βασιλικά χωριό, γαίες, αμπέλια,

23,12583 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
170@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #411@@ J. Lefort, Villages de
Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Paris 1982 #58-59, 123-125
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Περιστερές. Το 964, όταν η μονή του Αγίου Ανδρέα περιήλθε στην κυριαρχία της Λαύρας, ως δωρεά από τον αυτοκράτορα
κατεπανίκιο Καλαμαρίας μέχρι και το τέλος της παλαιολόγειας περιόδου. Στο Πρακτικό του 1300 αναφέρεται ως χωρίο με 8.143,5
μοδίους γης.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 142 Πλασταρά Πλασταρά (ΛΑΥΡΑ)
40,05722 1259 Χωριό Κασσάνδρα γαίες

Κασσάνδρα
23,40778 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της μονης στην Κασσάνδρα. Αναφέρεται ως ήδη υφιστάμενη στα 1259.
71

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 143 Πλούμισκα Πλούμισκα (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται απόκτηση γαιών και μέρους του ομώνυμου ποταμού στην Πλούμισκα (περιοχή Ρεντίνας), μεταξύ των ετών 1350
-1351. Δωρεά Καλάβαρη.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 144 Ποθόληνος Ποθόληνος (ΛΑΥΡΑ)

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση μαζί με αυτή στη θέση Τοξόμπους, στο Στρυμόνα. Αναφέρεται στα 1259.
72

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 145 Πρόβλακας ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ - Πύργος (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πύργος Πρόβλακος

40,37361 999 Γαίες Πρόβλακας γαίες

23,90917 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #69-71, 76-77, 125, 150-151 -- Lavra
2, έγγρ. 90 @@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #374-375, 405
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Οι κτήσεις της μονής στην περιοχή ξεκινούν από το 10ο αιώνα. Το μετόχι της Λαύρας στην Ιερισσό αναφέρεται για πρώτη φορά σε
έγγραφο του αυτοκράτορα Ρωμανού Β´ (959-963). Περιλάμβανε γη και παροίκους στην Ιερισσό και στο προάστειο Νομερισταί,
ενώ στα τέλη του 10ου ή τις αρχές του 11ου ενσωμάτωσε γη στην περιοχή του Πρόβλακα (σημερινή Νέα Ρόδα) και το 1014 στην
τοποθεσία Κατωδαίμονες. Κατά την παλαιολόγεια περίοδο περιλάμβανε ένα σύνολο από μικρές εκτάσεις γης από τον Οζόλιμνο
μέχρι τον Πρόβλακα. Στο Πρακτικόν του 1300, αναφέρεται χωριστά από τις άλλες κτήσεις στη γύρω περιοχή, ως μετόχιον με γαίες
έκτασης 170 μοδίων. Οι κτήσεις στον Πρόβλακα, ειδικά, αναφέρονται σε έγγραφο του 1008 ως ήδη υφιστάμενες, σχετικά με μια
εδαφική διαφορά.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 146 Πρόβλακας 2 Πρόβλακας 4 (ΛΑΥΡΑ)

23,85639 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150-151 -- Lavra 2, έγγρ. 90
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται διάσπαρτες μικρές κτήσεις στην ευρύτερη περιοχή του Πρόβλακα, σε διάφορες θέσεις: Κουρβοελένη, Λουκίτζι,
Τυμπανάρι, Λούστρα, Σύρμα κ.ά.. Στο Πρακτικόν του 1300 όλες μαζί αποδίδονται με συνολική έκταση 48 μοδίων. Στα 1266 είχε
προηγηθεί διένεξη με τη Μονή Ζωγράφου, η οποία διατεινόταν πως η Λαύρα είχε πάρει τις κτήσεις από αυτήν προ καιρού.
73

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 147 Πρόδρομος Πρόδρομος Μογλενών (ΛΑΥΡΑ)
Μογλενών
40,92944 1184 Μονύδριο/Ναός Μογλενά, Έδεσσα μονύδριο, βοσκότοποι

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα απέκτησε το προάστειο Χώστιανες στο θέμα Μογλενών το 1115, χάρη σε δωρεά του Νικηφόρου Κεφαλά. Κατά τη
προάστειο, βοσκότοπο στα Μογλενά, και τη μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Αναφέρονται γαίες και βοσκότοποι.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 148 Πτελέα Πτελέα (ΛΑΥΡΑ)
40,00139 1259 Χωριό Κασσάνδρα χωριό, γαίες, αμπέλια,

Κασσάνδρα
23,55139 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970 #58-59, έγγρ. 2 @@ Π. Θεοδωρίδης,
Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #414 -- Lavra 4, σ. 150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Πτελέα στην Κασσάνδρα μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 964, ως κτήση της μονής Περιστερών, η οποία
της παραχωρήθηκε. Περιλάμβανε γαίες στις θέσεις: Πτελέα, του Στεφανίκη, του Απεβρέου και της Μουτάλεως, με συνολική έκταση
γαιών 1.000 μοδίων. Αναφέρεται ξανά το 1259 και το 1298 σε χρυσόβουλλα. Στο τέλος, η κτήση περιλάμβανε και το χωριό, πέραν
των ιδιόκτητων γαιών, που συνίσταντο σε χωράφια, κήπους, αμπέλια, ελιές και συκιές.
74

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 149 Ραχώνια Ραχώνια (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήσεις που η μονή πήρε (υπεξαίρεσε;) από την Ζωγράφου πριον το 1259, όπως φαίνεται σε διένεξη του 1266. Στην περιοχή του
μείζονος μετοχίου Ιερισσού.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 150 Σαρανταρέα Σαρανταρέα (ΛΑΥΡΑ)

23,03778 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #94-96, 106-107, 128, 150-162 --
Lavra 2, έγγρ. 71, 90, 108, 109 @@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #362
-363@@ J. Lefort, Villages de Macédoine. 1. La Chalcidique occidentale. Παρίσι 1982 #69-71
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος του μετοχίου Γούρναι στο κατεπανίκιο της Καλαμαρίας, μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της Λαύρας σε
χρυσόβουλλο του 1259. Αναφέρεται ως μείζων επικράτεια, μαζί με το παρακείμενο Νεοχώριον. Το Πρακτικόν του 1300 αποδίδει
στα δύο χωριά μαζί 22.255 μοδίους γης (!), ενώ το επόμενο του 1321, με τον αποδεκατισμό και τα κενά τμήματα, κατεβάζει το
νούμερο σε καθαρούς 12.057 μοδίους.
75

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 151 Σάρτη Σάρτη (ΛΑΥΡΑ)

Σιθωνία
23,98278 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #84-89 -- Lavra 2, έγγρ. 97 @@ J.
Koder, Die Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967) #218
-19@@ Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #417
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται πάροικοι και διάσπαρτες γαίες 380 μοδίων στη Σάρτη, στο Πρακτικόν Τζιμπέα (1304). Ο αναλυτικός περιορισμός του
ίδιου εγγράφου διαφέρει ελαφρώς από το προοίμιο, οπότε δεν είναι σαφές, αν η έκταση αυτή αναφέρεται στο σύνολο των γαιών
στη Σάρτη (μαζί με το Ερημάδιον) που στο αναλυτικό μέρος αναφέρεται χωριστά αλλά χωρις έκταση.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 152 Ερημάδιον ΣΑΡΤΗ - ΕΡΗΜΑΔΙΟΝ (ΛΑΥΡΑ)

Σιθωνία
23,95667 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #84-89@@ J. Koder, Die Metochia
der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967) #218-219@@ Π.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το κτήμα με την ονομασία Ερημάδιον μαρτυρείται στην κατοχή της Λαύρας από το 1321. Πρόκειται για ακίνητο έκτασης 700
μοδίων στην περιοχή της κοινότητας Σάρτης.
76

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 153 Σελλάδα Σελλάδα (ΛΑΥΡΑ)

23,78194 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Lavra 4, σ. 150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της μονής στην περιοχή του Στρατωνίου, στου οποίου το μετόχι ανήκε διαχειριστικώς.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 154 Σερβία 1 (Λαύρας) Σερβία 1 (Λαύρας)

Σερβία
21,56861 1452 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας στη Σερβία δημιουργήθηκε το 1375/1376 με τη δωρεά της ακίνητης περιουσίας του μοναχού Διονυσίου και
του αδελφού του Τζερέπου στην περιοχή του Μοράβα. Περιλάμβανε κτήματα στις περιοχές Mutnica Gornja και Petra Gornja και
μία πανήγυρη, ενώ απέδιδε τεράστιο ετήσιο εισόδημα. Η Λαύρα διατήρησε το μετόχι και κατά τις επόμενες δεκαετίες, αυξάνοντας
την περιουσία της στην περιοχή, χάρη σε δωρεές και παραχωρήσεις των σέρβων ηγεμόνων. Το 1452, ενόψει της οθωμανικής
κατάκτησης της περιοχής, η Λαύρα εγκατέλειψε το μετόχι με αντάλλαγμα ετήσιο εισόδημα 120 λίτρες αργύρου.
77

43,50972 1407 Γαίες Μοράβας γαίες

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Απόκτηση νέων γαιών γύρω από τα υφιστάμενα μετόχια στην περιοχή του Μοράβα.

43,85722 1427 Γαίες Πέτρους γαίες

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Στεφάν Λαζάρεβιτς ορίζει ετήσια χρηματική βοήθεια προς τη μονή, καθώς και γαίες στην περιοχή Πέτρους, στη Σερβία.
78

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 157 Θεοτόκος Ελεούσα ΣΕΡΡΕΣ - Θεοτόκος Ελεούσα (ΛΑΥΡΑ)
Σερρών

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται η απόκτηση της Μονής Ελεούσας στην περιοχή των Σερρών, ως δωρεά του Δουσάν, στα 1347.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 158 Σέρρες 2 Σέρρες 2 (ΛΑΥΡΑ)
41,09001 1368 Αστική κτήση Σέρρες οικίες, αυλές,

εργαστήρια, περιβόλια
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152 -- Lavra 3, έγγρ. 148
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Απόκτηση κατοικιών στις Σέρρες, στα 1368/69. Πρόκειτια για αστικά ακίνητα εντός του κάστρου των Σερρών, κοντά στη Φορική
πύλη (δυτικό τείχος). Περιλάμβαναν: οικίες, αυλές, εργαστήρια, κηποπεριβόλια. Προέρχονταν από την οικογένεια των Λασκάρεων,
άλλα από πώληση και άλλα απο δωρεά.
79

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 159 Καταφύγιον ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ - Καταφύγιον (ΛΑΥΡΑ)
Σιδηροκαυσίων
40,52278 1299 Γαίες Στρατώνι γαίες

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151 -- Lavra 3, έγγρ. 128
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Δουσάν, με χρυσόβουλλό του στα 1347, παραχωερί το δεύτερο μισό του Καταφυγίου Σιδηροκαυσίων στη Λαύρα, η οποία
κατείχε το μισό ήδη από παλαιότερα ("διά παλιγγενών χρυσοβούλλων").

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 160 Σκυλοχώριον Σκυλοχώριον (ΛΑΥΡΑ)
39,99722 1259 Γαίες Κασσάνδρα γαίες

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως υφιστάμενο μετόχιον στο χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η΄ (1259).
80

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 161 Άγιος Γεώργιος ΣΚΥΡΟΣ - Άγιος Γεώργιος (ΛΑΥΡΑ)
Σκύρου
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Επάνω, Επανώτου

38,90694 1289 Μονύδριο/Ναός Σκύρος μονύδριο

Σποράδες
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Γεωργίου στη Σκύρο περιήλθε στην κατοχή της Λαύρας το 1289, έπειτα από μεσολάβηση του μητροπολίτη
Θεσσαλονίκης προς τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αθανάσιο Α´, ο οποίος παραχώρησε τη μέχρι τότε πατριαρχική μονή
στο αγιορειτικό μοναστήρι. Το 15ο αι. το μετόχι διέθετε και δικό του πλοίο.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 162 Χριστός Σωτήρ ΣΚΥΡΟΣ - Χριστός Σωτήρ (ΛΑΥΡΑ)
38,88167 1030 Μονύδριο/Ναός Σκύρος μονύδριο

Σποράδες
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970#73 -- Lavra 4, σ. 150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται και κατά το 13ο αιώνα.
81

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 163 Στρατώνιον Στρατώνιον (ΛΑΥΡΑ)
40,51972 1259 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, περιβόλια

23,82861 1409 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #72-78, 150 -- Lavra 2, έγγρ. 90 @@
Π. Θεοδωρίδης, Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #422
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτηματική περιουσία της Λαύρας στη βορειοανατολική Χαλκιδική περιλάμβανε δωρεές από το δεσπότη Ιωάννη Παλαιολόγο,
αδελφό του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγου. Στο Πρακτικόν του 1300 το Στρατώνιον αναφέρεται ως γη 1.000 μοδίων, μαζί
με οπωρώνες.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 164 Τζερκόβιανη Τζερκόβιανη (ΛΑΥΡΑ)
40,83417 1375 Χωριό Βοδενά χωριό

22,09222 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
κτήματα.
82

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 165 Τζεχλιανή Τζεχλιανή (ΛΑΥΡΑ)
40,54667 964 Γαίες Περιστερές γαίες

23,13361 1104 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970# 58-59@@ Π. Θεοδωρίδης,
Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981) #409@@ J. Lefort, Villages de Macédoine. 1. La
Chalcidique occidentale. Paris 1982 #118-120, 179-180
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Από τις μεγαλύτερες κτήσεις της Μονής Περιστερών, η οποία στα 964 αποκτήθηκε από τη Λαύρα (κτήση με 100 παροίκους). Η
Λαύρα διατήρησε το μετόχι μέχρι λίγο μετά το 1104, οπότε οι Περιστεραί περιήλθαν στην κατοχή του δημοσίου, μαζί με αυτή την
κτήση.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 166 Τουρκοχώριον Τουρκοχώριον (ΛΑΥΡΑ)

ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #151
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται οι γαίες της Γαβριανής και του Τουρκοχωρίου, στα 1309.
83

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 167 Τραϊανούπολη Τραϊανούπολη (Λαύρα)
(Λαύρα)
40,87755 1115 Συνδυασμός χρήσεων Αίνος γαίες, αμπέλια,

βοσκότοποι, οικίες
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα απέκτησε περιουσία στην Τραϊανούπολη και την περιοχή της το 1115, χάρη σε δωρεά του Νικηφόρου Κεφαλά. Η δωρεά
περιλάμβανε σπίτια μέσα στην πόλη, καθώς και αμπέλια, βοσκότοπους και χωράφια έξω από τα τείχη.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 168 Τριλίσιον Τριλίσιον (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Τριλήσιον

41,29528 1347 Άλλο Σέρρες μεταλλεύματα

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο του Δουσάν (1347) παραχωρείται στη Λαύρα ετήσια πρόσοδος σε είδος από τα μεταλλεία Τριλησίου και
Βροντέως (Βροντού Σερρών). Η πρόσοδος είναι, σε είδος, 600 μαζία σιδήρου.
84

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 169 Τρουλωτή Τρουλωτή (ΛΑΥΡΑ)

22,08694 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
κτήματα.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 170 Φακός Φακός (ΛΑΥΡΑ)
39,82306 1366 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, πύργος

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 4, Paris 1982 #146@@ F. Kondyli, Tracing
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Λαύρας στο Φακό της Λήμνου αποκτήθηκε μεταξύ των ετών 1362 και 1366, χάρη σε δωρεά του Γεωργίου
Συναδηνού Αστρά, ο οποίος έκτισε και οχυρωματικό πύργο.
85

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 171 Χαλκέος ΧΑΛΚΕΟΣ (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κρύος Κάμπος


ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #150
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήσεις που η μονή πήρε (υπεξαίρεσε;) από την Ζωγράφου πριν το 1259, όπως φαίνεται σε διένεξη του 1266. Στην περιοχή του
μείζονος μετοχίου Ιερισσού.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 172 Χριστός Σωτήρ Χριστός Σωτήρ Βεροίας (ΛΑΥΡΑ)
Βεροίας
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Χριστός Βεροίας

40,52271 1339 Μονύδριο/Ναός Βέροια μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή του Σωτήρα Χριστού στη Βέροια έγινε μετόχι της Λαύρας μετά το 1338. Είναι γνωστή για τις τοιχογραφίες του καθολικού,
έργο του ζωγράφου Καλλέργη.
86

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 173 Χρυσούπολις Χρυσούπολις (ΛΑΥΡΑ)

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos - D. Papachryssanthou, Actes de Lavra, 1, Paris 1970 #58-59@@ Π. Θεοδωρίδης,
Τοπογραφία Αγιορειτικού Παραγωγικού Χώρου, Κληρονομία 13 (1981)# 428-429
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα απέκτησε γη στην περιοχή της Χρυσούπολης, στο θέμα Στρυμόνος, πριν από το 984. Το μετόχι περιλάμβανε χωράφια,
καθώς και παροίκους.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 174 Χώστιανες Χώστιανες (ΛΑΥΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Χοστιάνη

41,05278 1115 Συνδυασμός χρήσεων Μογλενά, Έδεσσα προάστειο, γαίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Λαύρα απέκτησε το προάστειο Χώστιανες, στο θέμα Μογλενών το 1115, χάρη σε δωρεά του Νικηφόρου Κεφαλά. Κατά τη
προάστειο, βοσκότοπο στα Μογλενά, και τη μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
87

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 175 Novo Brdo Novo Brdo (ΛΑΥΡΑ)
42,60861 1381 Άλλο πρόσοδοι

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ποσοστό από τις προσόδους του τελωνείου στο Νόβο Μπρντο στη Σερβία, ύψους 100 λίτρων αργύρου, στα 1381.

01 - Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 176 Parakinov Brod Parakinov Brod (ΛΑΥΡΑ)

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
Lavra, 4, #152
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Απόκτηση γαιών στο Παρακίνοβ Μπροντ, στα 1398.
88

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 1 Αγία Αναστασία Αγία Αναστασία Πάμφιλου (Βατοπεδίου)
40,34889 1347 Μονύδριο/Ναός Πάμφιλον μονύδριο, γαίες

ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 43-45
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχον μετόχι της Μονής Ψυχοσώστριας στην Κωνστανιτνούπολη. Κοντά στο χωριό Πάμφιλον. Αναφέρεται ως μονύδριο,
μαζί με αυτό της Αγίας Παρασκευής, ένα κομμάτι γης και παροίκους.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 2 Θεοτόκος της Αγιάς Αγιά Ερμύλειας (Βατοπεδίου)
40,28972 1338 Μονύδριο/Ναός Ορμύλεια μονύδριο, γαίες

23,54444 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1376 αναφέρονται 102 μόδιοι γης.
89

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 3 Αγία Παρασκευή Αγία Παρασκευή Πάμφιλου
40,36944 1347 Μονύδριο/Ναός Πάμφιλον μονύδριο, γαίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχον μετόχι της Μονής Ψυχοσώστριας στην Κωνσταντινούπολη. Κοντά στο χωριό Πάμφιλον. Αναφέρεται ως μονύδριο,
μαζί με αυτό της Αγίας Αναστασίας, ένα κομμάτι γης και παροίκους.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 4 Αγία Πελαγία Αγία Πελαγία Θεσσαλονίκης
Θεσσαλονίκης (Βατοπεδίου)

ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 17, 30
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στη συνοικία Αγίας Πελαγίας στη Θεσσαλονίκη, η Μονή Βατοπεδίου κατείχε 3 σπίτια τον 14ο αιώνα.
90

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 5 Άγιοι Ανάργυροι Άγιοι Ανάργυροι Παγγαίου (Βατοπεδίου)
40,90278 1376 Μονύδριο/Ναός Δράμα μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 39
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 6 Άγιοι Θεόδωροι Άγιοι Θεόδωροι Μάμα (Βατοπεδίου)
40,2585 1300 Μονύδριο/Ναός Άγιος Μάμας μονύδριο, γαίες

23,33477 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23 -- Vatopedi 2, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1329 υπολογίζεται σε 1.100 μοδίους γης. Στα 1376, σε 1.250 μοδίους.
91

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 7 Άγιος Αθανάσιος Άγιος Αθανάσιος Ερμύλειας
Ερμύλειας (Βατοπεδίου)
40,2735 1338 Μονύδριο/Ναός Ορμύλεια μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 8 Άγιος Ανδρέας Άγιος Ανδρέας Θεσσαλονίκης
40,65556 1370 Αυτούργιο Θεσσαλονίκη αμπέλια

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή Αγίου Ανδρέου Θεσσαλονίκης (μη ταυτισμένη), η Μονή Βατοπεδίου κατείχε αμπέλια.
92

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 9 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Μάμα (Βατοπεδίου)
40,25861 1301 Μονύδριο/Ναός Άγιος Μάμας μονύδριο, γαίες

23,33488 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1329 υπολογίζεται σε 280 μοδίους γης. Στα 1376, σε 1.000 μοδίους.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 10 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Μελενίκου (Βατοπεδίου)
Αλισέρης
41,51762 1376 Μονύδριο/Ναός Μελένικο μονύδριο

Μελένικο
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονύδριο στην ευρύτερη περιοχή του Μελενίκου.
93

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 11 Άγιος Δημήτριος Άγιος Δημήτριος Ερμύλειας
Ερμύλειας (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ερμύλια, Ερμύλεια, Ορμύλεια

40,25733 1307 Μονύδριο/Ναός Ορμύλεια μονύδριο, γαίες,

χειμαδιό, πύργος
23,55664 1974 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Ι. Παπάγγελος, Τα μετόχια την Ελλάδα, Μικρά Ασία, Βουλγαρία, Σερβία, στο: Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος 1996,
85. -- Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δεν γνωρίζουμε από πότε ακριβώς το μετόχι της Ορμύλιας ανήκε στη μονή Βατοπεδίου. Προϋπήρχε στον χώρο εγκατάσταση
χειμαδιού για πρόβατα της μονής, τουλάχιστον απο το 1307. Το 1330 κατασκευάζεται ο πύργος του μετοχίου και αφιερώνεται
στον Άγιο Δημήτριο. Στα τέλη του 14ου αιώνα το μετόχι αυξάνει πολύ την περιουσία του. Το 1930 τα περισσότερα κτήματα του
μετοχίου απαλλοτριώθηκαν, ωστόσο τα κτίσματά του παρέμειναν στην ιδιοκτησία της μονής και παραχωρήθηκαν στη μονή
Σίμωνος Πέτρας το 1974, όπου και ιδρύθηκε η υπάρχουσα σήμερα μονή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Στα 1329 υπολογίζεται
σε 450 μοδίους γης.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 12 Άγιος Δημήτριος Άγιος Δημήτριος Κασσάνδρας
Κασσάνδρας (Βατοπεδίου)
40,06944 1080 Γαίες Κασσάνδρα βοσκότοπος

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
94

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 13 Άγιος Δημήτριος Άγιος Δημήτριος Σερρών (Βατοπεδίου)
Σερρών

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι Αγίου Δημητρίου έξω από το κάστρο των Σερρών.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 14 Άγιος Μάμας Άγιος Μάμας (Βατοπεδίου)
40,25872 1301 Μονύδριο/Ναός Άγιος Μάμας μονύδριο, γαίες,

πύργος
23,33499 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
84.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Βατοπεδίου στον Άγιο Μάμαντα Χαλκιδικής εμφανίζεται στις πηγές το 1301, και λίγο αργότερα, περί το 1329
κτίζεται πύργος. Το 1369, με δωρεά του μεγάλου δομέστικου Αλεξίου Λάσκαρι Μετοχίτη, αποκτά 13000 μοδίους γης. Το μετόχι
επιβίωσε μέχρι το 1930 οπότε και απαλλοτριώθηκε.
95

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 15 Άγιος Μηνάς Άγιος Μηνάς Θεσσαλονίκης

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στη συνοικία του Αγίου Μηνά στη Θεσσαλονίκη, η Μονή Βατοπεδίου κατείχε 4 σπίτια τον 14ο αιώνα.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 16 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Ζίχνας (Βατοπεδίου)
Ζίχνας
41,04368 1376 Μονύδριο/Ναός Ζίχνα μονύδριο, γαίες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 37
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται το μετόχι του Αγίου Νικόλάου με τις ήδη υφιστάμενες κτήσεις του, ως κτήση της Μονής Βατοπεδίου.
96

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 17 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Θεσσαλονίκης
40,63155 1269 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη ναός

ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire – J. Lefort – V. Kravari – C. Giros (εκδ.), Actes de Vatopédi I, [Archives de l’Athos XXI], Paris 2001., έγγρ. 15, 33
Regel W., E. Kurtz, B. Korablev. Actes de Zographou. VV 13, Sankt peterburg 1907, έγγρ. 8, 9. -- Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το παλαιότερο, γνωστό έως τώρα, μετόχι της μονής Βατοπεδίου μέσα στη Θεσσαλονίκη είναι ο ναός του Αγίου Νικολάου στη
συνοικία της Αγίας Πελαγίας. Δεν γνωρίζουμε πότε και πώς περιήλθε στη μονή. Αυτό που γνωρίζουμε, ωστόσο, είναι ότι το 1270 η
μονή πώλησε τον ναό στη μονή Ζωγράφου.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 18 Αγρίτζιον Αγρίτζιον (Βατοπεδίου)

Λήμνος
25,27268 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 40
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Νοτίως του Μούδρου, δωρεά της Θεοδώρας Καντακουζηνής 700 μοδίων γης σε διάφορες θέσεις: Καλαμίτζιον, της Μεγάλης
Μοίρας, Σκέβρος, Λαρνάκιν. Αργότερα αναφέρεται και άλλη κτήση 308 μοδίων, με χωράφια και αμπέλια.
97

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 19 Αλεύρου Αλεύρου (Βατοπεδίου)
40,77833 1376 Συνδυασμός χρήσεων Χρυσούπολις γαίες, αμπέλια

Στρυμόνας
23,87694 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 38
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται 500 μόδιοι γης, άλλοι 150 κοντά, και ένα αμπέλι στην Αλυκή.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 20 Αμάξης Αμάξης (Βατοπεδίου)

ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
98

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 21 Αμμουλιανή Αμμουλιανή (Βατοπεδίου)
40,33194 1300 Συνδυασμός χρήσεων Αμμουλιανή βοσκότοπος

23,92147 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
83-84. -- Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η παρουσία της μονής Βατοπεδίου στα νησάκια της Αμμουλιανής πρέπει να αναχθεί στις αρχές του 14ου αιώνα. Μέχρι τον 19ο
αιώνα φαίνεται να χρησίμευε ως βοσκότοπος, ωστόσο το 1865 το μετόχι οργανώθηκε, με την ανέγερση ναού, και λίγο αργότερα
αρσανά και άλλων βοηθητικών κτηρίων. Απαλλοτριώθηκε το 1930. Στα 1329 η έκτασή της ήταν 5.700 μόδιοι.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 22 Βοδενά Βοδενά (Βατοπεδίου)
40,80222 1328 Γαίες Βοδενά γαίες

ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση προς του 1329, άγνωστης έκτασης.
99

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 23 Βόδιτζα Βόδιτζα (Βατοπεδίου)
40,95056 1301 Χωριό χωριό

23,85833 1375 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Χωριό στην περιοχή Παγγαίου - Στρυμόνα.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 24 Βόλβη Βόλβη (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ράλης

40,65028 1376 Γαίες Περιοχή Λιμνών γαίες

ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται γαίες άγνωστης έκτασης στην επριοχή της Βόλβης, στα 1376.
100

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 25 Βουβαλάρης Βουβαλάρης (Βατοπεδίου)

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 26 Γαλλικός Γαλλικός (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μεγάλου Παπία Τζαμπλάκων

40,67503 1356 Συνδυασμός χρήσεων Θεσσαλονίκη γαίες, πύργος

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή του Γαλλικού, ο Αρσένιος Τζαμπλάκωνος είχε παραχωρήσει τις μισές γαίες του στη Μονή Βατοπεδίου. Αργότερα,
κάποιοι κληρονόμοι του προχώρησαν σε παραχώρηση και των δικών τους εκτάσεων. Η περιοχή περιλάμβανε ποικίλες γαίες και
πύργο. Αποκτήθηκαν στα μέσα του 14ου αιώνα (1356-1362).
101

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 27 Γράδιστον Γράδιστον (Βατοπεδίου)
40,01212 1376 Μονύδριο/Ναός Ζίχνα μονύδριο, γαίες,

περιβόλι, οικίες
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 38
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται το Κάθισμα Γράδιστον, με οικίες, οπωρώνα και αγρούς, ως κτήση της Μονής Βατοπεδίου.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 28 Δεμπριανή Δεμπριανή (Βατοπεδίου)
41,5226 1376 Χωριό Μελένικο χωριό

Μελένικο
23,39341 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση το χωριό, με έναν πάροικο.
102

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 29 Εννεακόσια Εννεακόσια (Βατοπεδίου)
40,99472 1347 Αστική κτήση οικίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται κτήση της Μονής Βατοπεδίου εντός του οχυρού Εννεακόσια, στα δυτικά της Κωνσταντινούπολης.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 30 Ζαβερνίκεια Ζαβερνίκεια (Βατοπεδίου)
40,59222 1080 Χωριό γαίες, αμπέλια,

πύργος
23,21806 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1329 η έκταση της κτήσης υπολογίζεται σε άνω των 6.000 μοδίων γης και 15 μοδίων αμπελιού. Επίσης αναφέρεται πύργος.
103

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 31 Ζίχνα Ζίχνα (Βατοπεδίου)
41,04467 1348 Συνδυασμός χρήσεων Ζίχνα γαίες, ναοί, αμπέλια,

οικίες
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort – V. Kravari – C. Giros – K. Smyrlis (εκδ.), Actes de Vatopédi II, [Archives de l’Athos XXII], Paris 2006., έγγρ. 38, 97, 108
Κ. Χρυσοχοΐδης, Τά οἰκονομικά τῶν ἐπισκόπων στίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 16ου αἰώνα καί ἡ περίπτωση τοῦ Γενναδίου Σερρῶν,
Σύμμεικτα 12 (1998), 303.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Λίγο πριν το 1348, ο Κράλης της Σερβίας Στέφανος αφιέρωσε στη μονή Βατοπεδίου οικίες μέσα στο κάστρο της Ζίχνας, καθώς και
ναούς, οικίες, αμπέλια και χωράφια έξω από αυτήν. Η τύχη του μετοχίου μετά την οθωμανική κατάκτηση αγνοείται.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 32 Ζίχνα 2 Ζίχνα 2 (Βατοπεδίου)
40,01333 1376 Γαίες Ζίχνα γαίες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 38
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Διάσπάρτες κτήσεις της Μονής Βατοπεδίου στην περιοχή Ζίχνας (Καισαρόπολις και Τζαίνου), άγνωστης έκτασης.
104

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 33 Ηράκλεια Ηράκλεια (Βατοπεδίου)
40,96889 1347 Αστική κτήση Ηράκλεια οικίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχουσα κτήση της Μονής Ψυχοσώστριας στην Κωνστανιτνούπολη. Συνίστατο σε οικίες εντός της πόλης της Ηράκλειας.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 34 Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Ελάδικου (Βατοπεδίου)
Θεολόγος
39,86167 1328 Μονύδριο/Ναός Ελάδικος γαίες, ναοί, εσωθύρια,

Λήμνος
25,34444 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ανατολικά του Μούδρου. Στα 1329 αναφέρονται 350 μόδιοι γης. Αποτελεί το πρώτο μετόχι της Μονής στο νησί. Εκτός από το
κατεξοχήν μετόχι, περιλάμβανε το Ναό της Θεοτόκου Μαμουδιώτισσας, εσωθύρια και γαίες 56 μοδίων, αμπέλια 12 μοδίων και
περιβόλια.
105

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 35 Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Κότζινου (Βατοπεδίου)
Θεολόγος Κότζινου

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 42
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1368 η Μονή απέκτησε το μονύδριο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στον Κότζινο της Λήμνου.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 36 Θεομήτορος Θεομήτωρ Θεσσαλονλικης
40,63167 1270 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη ναός, οικίες

ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire – J. Lefort – V. Kravari – C. Giros (εκδ.), Actes de Vatopédi I, [Archives de l’Athos XXI], Paris 2001, έγγρ. 31,68
J. Lefort – V. Kravari – C. Giros – K. Smyrlis (εκδ.), Actes de Vatopédi II, [Archives de l’Athos XXII], Paris 2006, έγγρ. 108
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1301 η μονή Βατοπεδίου εμφανίζεται να κατέχει στη Θεσσαλονίκη τον ναό της Θεομήτορος μαζί με τα πέριξ οικήματα. Ο ναός
αυτός μαρτυρείται και σε πηγές του 1329 και 1356. Μέχρι σήμερα δεν έχει καταστεί δυνατή η ταύτιση του ναού με κάποιον
υπάρχοντα.
106

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 37 Θεοτόκος Σερρών Θεοτόκος Σερρών (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Οδηγήτρια

41,08667 1323 Μονύδριο/Ναός Σέρρες μονύδριο, γαίες,

οικίες, εργαστήρια
Στρυμόνας
23,54778 1900 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire – J. Lefort – V. Kravari – C. Giros (εκδ.), Actes de Vatopédi I, [Archives de l’Athos XXI], Paris 2001, έγγρ. 61
Pavlikianov, The Athonite Monastery of Vatopedi, 62-63 καί 118-120 -- Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Βατοπεδίου αποκτά το 1323 μετά από συμφωνία με τον Μανουήλ Κουρτίκη σημαντικά περιουσιακά στοιχεία εντός και
εκτός του κάστρου των Σερρών:, αποτελούμενα από κατοικίες και γαίες. Για την περιουσία αυτή η μονή κατέβαλε 300 υπέρπυρα,
δύο υποζύγια και τρία 'αδελφάτα', δηλ. υποσχέσεις φροντίδας εφ' όρου ζωής. Εκατό χρόνια αργότερα, και ως οθωμανική
επικράτεια πλέον, το μετόχι αποκτά έναν αριθμό εργαστηρίων, ενώ στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα η μονή κατείχε καλλιεργήσιμη
γη 257 στρεμμάτων στην περιοχή Τζαγκαροϊωάννης κοντά στη σημερινή Πεντάπολη.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 38 Θόλος Θόλος (Βατοπεδίου)
40,00139 1376 Συνδυασμός χρήσεων Ζίχνα γαίες

Στρυμόνας
23,78194 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 38
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Μονή Βατοπεδίου κατείχε κοντά στο Θόλο 500 μοδίους γης.
107

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 39 Ιππόδρομος Ιππόδρομος Θεσσαλονίκης

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στη συνοικία Ιπποδρόμου στη Θεσσαλονίκη, η Μονή Βατοπεδίου κατείχε 3 σπίτια.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 40 Άγιος Γεώργιος Καλαμίτζι (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Καλαμίτζι

41,10222 1305 Μονύδριο/Ναός Ξάνθη μονύδριο, γαίες, μύλοι

Θράκη
25,09167 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire – J. Lefort – V. Kravari – C. Giros (εκδ.), Actes de Vatopédi I, [Archives de l’Athos XXI], Paris 2001, έγγρ. 38, 108, σ.
23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1305 η Θεοδώρα Κομνηνή Σεναχερίνα δωρίζει στη μονή Βατοπεδίου τη μονή του Αγίου Γεωργίου στο Καλαμίτζι κοντά στο
Περιθεώριον με γη που ανέρχεται σε 1500 μοδίους και 4 μύλους. Το μετόχι αναφέρεται ξανά το 1356 σε χρυσόβουλλο του
αυτοκράτορα Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου. Στα 1376 αναφέρονται και κτήσεις εντός του κάστρου.
108

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 41 Καλλίπολη Καλλίπολη (Βατοπεδίου)

αμπέλια
ΠΗΓΕΣ
Αρχείο Μονής Βατοπεδίου, Τετρ. Γ΄, αρ. 38, 128
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1401 ο ιερομόναχος Γρηγόριος Εξακουστός αφιερώνει τον ιδρυθέντα από τον ίδιο ναό του Αγίου Νικολάου στην Καλλίπολη με
τρία κελλία και περιβόλι. Στα μεταβυζαντινά χρόνια το μετόχι συγκεντρώνει αρκετές αφιερώσεις. Το 1731 αφιερώνεται μια οικία και
το 1756 ένας αμπελώνας

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 42 Καλοκαιρίδες Καλοκαιρίδες (Βατοπεδίου)
40,64861 1339 Συνδυασμός χρήσεων Θεσσαλονίκη γαίες, αμπέλια,

πύργος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή Καλοκαιρίδες Θεσσαλονίκης (μη ταυτισμένη), η Μονή Βατοπεδίου κατείχε τον 14ο αιώνα γη με αμπέλια και πύργο.
109

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 43 Καμαριώτισσα Καμαριώτισσα (Βατοπεδίου)
40,63756 1356 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη μονύδριο, οικίες,

καταστήματα, αυλή
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην συνοικία Καταφυγή, η Μονή Βατοπεδίου κατείχε και το μετόχι της Θεοτόκου Καμαριώτισσας. Στην ίδια περιοχή κατείχε και
αυλή με οικίες και αρωματοπωλείο.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 44 Καταφυγή Καταφυγή (Βατοπεδίου)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στη συνοικία Καταφυγή στη Θεσσαλονίκη, η Μονή Βατοπεδίου κατείχε διάφορα ακίνητα τον 14ο αιώνα, μεταξύ των οποίων και την
κατοικία του Αρσενίου Τζαμπλάκωνος, την οποία στη συνέχεια πούλησε.
110

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 45 Κατούνιτζα Κατούνιτζα (Βατοπεδίου)
41,52457 1376 Χωριό Μελένικο χωριό, μύλοι

Μελένικο
23,39418 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση το χωριό, με παροίκους και μύλους.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 46 Μονή Κεγχριών Κεγχριαί (Βατοπεδίου)
41,04222 1347 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, ναός

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχον μετόχι της Μονής Ψυχοσώστριας στην Κωνσταντινούπολη, στην ανατολική ακτή του Βοσπόρου. Κατείχε το
παρρεκλήσιο του Χριστού Σωτήρος (Κούτουλα).
111

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 47 Κομανίτζη Κομανίτζη (Βατοπεδίου)
40,52861 1285 Συνδυασμός χρήσεων Βέροια γαίες, αμπέλια, μύλοι

22,28099 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire – J. Lefort – V. Kravari – C. Giros (εκδ.), Actes de Vatopédi I, [Archives de l’Athos XXI], Paris 2001., 23, 64
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Κομανίτζη της μονής Βατοπεδίου αναφέρεται σε έγγραφο του 1338. Ωστόσο, υπάρχουν αναφορές για ιδιοκτησία της
μονής από το 1285. Η συνολική περιουσία του μετοχίου στα 1329 υπολογιζεται σε 4.620 μοδίους γης και δύο μοδίους αμπελώνες,
καθώς και τρεις μύλους.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 48 Κομήτισσα Κομήτισσα (Βατοπεδίου)
40,37548 1297 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός γαίες, αμπέλια,

ελαιώνες
23,98681 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire – J. Lefort – V. Kravari – C. Giros (εκδ.), Actes de Vatopédi I, [Archives de l’Athos XXI], Paris 2001., 23, 26
A. Fotic, Dispute between Chilandar and Vatopedi over the Boundaries in Komitissa (1500), στο: Ιερά Μονή Βατοπεδίου - Ιστορία
και Τέχνη [Αθωνικά Σύμμεικτα 7], 97-106
G. Ostrogorski, "Komitisa i svetogorski manastiri", Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta 13 (1971) 221-256.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Βατοπεδίου στην Κομήτισσα απαντά πρώτη φορά σε έγγραφο σχετικά με συνοριακή διένεξή του το 1297. Στις
αρχές του 14ου αιώνα εμφανίζεται να έχει γη 122 μοδίων, έναν αμπελώνα 15 μοδίων καθώς και 75 ελιές. Γενικότερα η περιοχή
της Κομήτισσας ήταν, λόγω εγγύτητας, τόπος κτήσεων των μονών του Αγίου Όρους, και η παρουσία τους στην περιοχή
επιβίωσε και μετά την οθωμανική κατάκτηση. Ωστόσο, ελλείψει πηγών, δεν είμαστε σε θέση να γνώριζουμε μέχρι πότε ακριβώς,
και πώς εξελίχθηκε το συγκεκριμένο μετόχι.
112

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 49 Θεοτόκος Κοριλιώτισσα (Βατοπεδίου)
Κοριλιώτισσα
40,99889 1376 Μονύδριο/Ναός Δράμα μονύδριο, αμπέλια,

περιβόλια, ναός
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 39
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση της Μονής Βατοπεδίου. Περιλάμβανε μύλους, αμπέλια, κήπους και παροίκους. Μετόχι της ήταν ο ναός της
Αγίας Φωτεινής, που κατείχε έναν αγρό.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 50 Άγιοι Ανάργυροι Κορομίστα (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κορομίστα, Κορμίστα

40,98056 1265 Μονύδριο/Ναός Σέρρες μονύδριο, αμπέλια

24,05601 1329 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire – J. Lefort – V. Kravari – C. Giros (εκδ.), Actes de Vatopédi I, [Archives de l’Athos XXI], Paris 2001, έγγρ. 16, 17, 18,
19, 25, σελ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1265 ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος προσφέρει στο Βατοπέδι τη μονή των Αγίων Αναργύρων στην Κορομίστα.Σε
απογραφή του 1297 το μετόχι κατέχει αμπελώνα 34 μοδίων. Το μετόχι επικυρώνεται με αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα το 1301 και
1329. Έκτοτε το μετόχι δεν απαντά σε άλλες πηγές.
113

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 51 Κορώνη Κορώνη (Βατοπεδίου)
41,02028 1347 Γαίες Πρόμουντος γαίες

28,92778 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχουσα κτήση της Μονής Ψυχοσώστριας στην Κωνστανιτνούπολη, κοντά στο χωριό Πρόμουντος. Διέθετε 600 μοδίους
γης, ενώ φαίνεται να απέκτησε από αγορά άλλους 400.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 52 Κότζινος Κότζιινος (Βατοπεδίου)
39,94028 1348 Συνδυασμός χρήσεων μονύδριο, γαίες, οικίες

Λήμνος
25,28389 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 42
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στη βόρεια ακτή της Λήμνου. Πριν το 1348 η Μονή είχε αποκτήσει από δωρεά ένα σπίτι εντός της οχύρωσης, και 30 μοδίους γης
κοντά στον οικισμό (Λέπεδος). Στα 1368, θα αποκτήσει το μονύδριο του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου και έξι οικίες από δωρεές.
Νωρίτερα, στα 1348, το μετόχι θα προσαρτήσει κτήσεις άνω των 250 μοδίων συνολικά, σε διάφορα σημεία: Ακρωτήριον,
Βουναριά, Στροβυλέα, Τζιγκόνιν, Σιναπίδα, Λαγκάδα, Κόλυμβος, Λάλουμα.
114

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 53 Κρίτζιστα Κρίτζιστα (Βατοπεδίου)
40,60565 1328 Συνδυασμός χρήσεων Βέροια γαίες

22,41014 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1329 αναφέρονται 1.840 μόδιοι γης.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 54 Κρυμότα Κρυμότα (Βατοπεδίου)
40,64751 1080 Συνδυασμός χρήσεων Περιοχή Λιμνών

23,27503 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Χωριό. Η έκταση της κτήσης υπολογίζεται, στα 1329, σε 3.381 μοδίους γης.
115

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 55 Μονύδριο Σωτήρος Κυρκύρου (Βατοπεδίου)
Χριστού
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κυρκύρου, Κυρ Κύρου

40,63167 1364 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
J. Lefort – V. Kravari – C. Giros – K. Smyrlis (εκδ.), Actes de Vatopédi II, [Archives de l’Athos XXII], Paris 2006, έγγρ. 119
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1364, ο Ιωάνηης Ε΄ Παλαιολόγος εγκρίνει την αφιέρωση της μονής του Σωτήρος Χριστού του Κυρκύρου στη Θεσσαλονίκη στη
μονή Βατοπεδίου, μετά τον θάνατο του μοναχού Μανασσή Ταρχανειώτη. Το μονύδριο εντοπίζεται νότια της αψίδας του Γαλερίου.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 56 Λαγοδόντου Λαγοδόντου (Βατοπεδίου)

Λήμνος
25,30417 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 40
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Μονή αποκτά στα 1348, 600 μοδίους γης συν 19 μοδίους αμπέλια.
116

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 57 Λήμνος 2 Λήμνος 2 (Βατοπεδίου)

Λήμνος
25,27444 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 40
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες έκτασης 1.000 μοδίων στην περιοχή του νοτίως του Μούδρου, από ανταλλαγή των 500 μοδίων στα Χαβούλια συν 500
μοδίων στο Αγρίτζιν, στα 1368.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 58 Λιβάδιον Λιβάδι (Βατοπεδίου)
40,26806 1376 Γαίες Άγιος Μάμας γαίες

23,32503 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1376 αναφέρονται 712,5 μόδιοι γης.
117

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 59 Μελένικο 2 Μελένικο 2 (Βατοπεδίου)
41,51863 1376 Χωριό Μελένικο γαίες

Μελένικο
23,39514 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Διάφορες διάσπαρτες κτήσεις στην ευρύτερη περιοχή του Μελενίκου (Μαξίμου, Ανάληψη, Σλάτινα, Σμέλαιου, Κλειρούριτζα, Ψέστα,
Μπιρόβιτζα κ.λπ.), έκταση άνω των 3.700 μοδίων.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 60 Μενάλουπον Μενάλουπον (Βατοπεδίου)

Λήμνος
25,29028 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 40
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Μονή αποκτά στα 1358 άνω των 1000 μοδίων γης, συν 11 μοδίους αμπέλια και 8 αμπελοτόπια.
118

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 61 Μούδρος Μούδρος (Βατοπεδίου)

περιβόλια, πύργος,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ οικίες
Λήμνος
25,27167 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 40
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Μονή αποκτά στην περιοχή 150 μοδίους γης με αμπέλι και οπωρώνα. Σύντομα επεκτείνει το μετόχι με δωρεά του μεγάλου
στρατοπεδάρχη Γεωργίου Άστρα: πύργος, οικίες και γαίες, συνολικής έκτασης 2000 μοδίων. Συνολικά στη θέση αυτή η Μονή είχε
2.200 μοδίους, εκ των οποίων οι 200 ακαλλιέργητοι.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 62 Μουζάκης Μουζάκης (Βατοπεδίου)
40,26389 1346 Γαίες Άγιος Μάμας γαίες

23,34306 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1376 αναφέρονται 300 μόδοιοι γης.
119

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 63 Μπουρού Μπουρού (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πουρού, Άγιος Νικόλαος, Πόρτο Λάγος

41,0076 1371 Εγκαταστάσεις Βιστωνίδα γαίες, βιβάριο

Θράκη
ΠΗΓΕΣ
85-86.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής στην Μπουρού παραχωρήθηκε στη μονή Βατοπεδίου το 1371 από τον δεσπότη των Σερρών Ιωάννη
Ούγγλεση. Το μετόχι βασιζόταν κυρίως στην αλιεία στη λίμνη, παρέμεινε δε στην ιδιοκτησία της μονής σε όλη τη διάρκεια της ζωής
του.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 64 Μπουσδόβος Μπουσδόβος (Βατοπεδίου)

Μελένικο
23,39312 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
120

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 65 Άγιος Παντελεήμων Ξάνθεια (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ξάνθεια

41,14444 1320 Μονύδριο/Ναός Ξάνθη μονύδριο

Θράκη
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 66 Παντάνασσα Παντάνασσα Μελενίκου (Βατοπεδίου)
41,52251 1393 Μονύδριο/Ναός Μελένικο μονύδριο, γαίες

Μελένικο
ΠΗΓΕΣ
V. Laurent, Un acte grec inédit du despote serbe Constantin Dragas, Revue des Etudes Byzantines 5(1947), 171-184
Mirjana Zivojinovic’, Dragasi i Sveta Gora, Zbornik Radova Vizantoloskog Instituta 43(2006), 41-54
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μονύδριο της Παντάνασσας στο Μελένικο αφιερώνεται στη μονή Βατοπεδίου το 1393 από τον Σέρβο ηγεμόνα Μελενίκου,
Κωνσταντίνο Δραγάς, μαζί με την περιουσία του. Θα έχει παράλληλο βίο με τη Σπηλαιώτισσα, αν και ποτέ δεν φαίνεται να φτάνει
το μέγεθός της σε κτήματα και εισόδημα. Το μετόχι αυτό χάθηκε, μαζί με τη Σπηλαιώτισσα, κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους.
121

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 67 Νήσος Πατρικίας Πατρικία (Βατοπεδίου)

Λήμνος
25,21889 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 40
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Νήσος της Πατρικίας στη Λήμνο. Αναφέρονται κτήσεις 200 μοδίων. Υπολείπονται και άλλες γαίες στο νησί.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 68 Περιθεώριον Περιθεώριον (Βατοπεδίου)
41,10322 1080 Μονύδριο/Ναός Ξάνθη μονύδριο

Θράκη
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
122

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 69 Πρινάριον Πρινάρι (Βατοπεδίου)
40,79253 1376 Συνδυασμός χρήσεων Στρυμόνας γαίες, βοσκότοποι,

αμπέλια, μύλοι,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ πύργος
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 39
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή Πριναρίου αναφέρονται κτήσεις της Μονής Βατοπεδίου σε τρεις κύριες ομάδες, δωρεές κατά κύριο λόγο της
οικογένειας του Αρσενίου Τζαμπλάκωνος. Περιλάμβαναν ποικίλες γαίες (χωράφια, αμπέλια, βοσκοτόπια κ.ά.), μύλους, δικαιώματα
πανηγύρεων και πύργο, σε θέσεις όπως: Βλαγκόστις, Θερμοπόταμος, Βέλα, Σλανέσιον κ.ά.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 70 Πρόβλακας Πρόβλακας (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Προαύλαξ, Ελαδιάβα, Αλαδιάβα

40,38115 1101 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός μονύδριο, γαίες

23,92356 1930 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
84.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Βατοπεδίου στον Πρόβλακα πιθανότατα ιδρύθηκε κατά τον 12ο αιώνα (πριν το 1101) στην τοποθεσία όπου
σήμερα βρίσκεται ο οικισμός Νέα Ρόδα, αν κρίνουμε από την ύπαρξη πύργου που χρονολογείται στην εποχή αυτή. Γνώρισε
ιδιαίτερη άνθιση κατά τον 14ο αιώνα, ιδίως στις αρχές του αιώνα, όταν και αύξησε σημαντικά την περιουσία του. Παρέμεινε στην
ιδιοκτησία της μονής μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Υπολογίζεται (1329) σε 1.000 μοδίους γης.
123

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 71 Μονή Προδρόμου Πρόδρομος Βεροίας (Βατοπεδίου)
Βεροίας

ΠΗΓΕΣ
J. Lefort – V. Kravari – C. Giros – K. Smyrlis (εκδ.), Actes de Vatopédi II, [Archives de l’Athos XXII], Paris 2006, έγγρ. 144, 149,
152.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Βατοπεδίου στη Βέροια κατά τα βυζαντινά χρόνια είχε ως επίκεντρο τη μονή Τιμίου Προδρόμου της Πέτρας
μέσα στην πόλη. Η μονή κτίσθηκε το 1324 από τον βυζαντινό αξιωματούχο Θεόδωρο Σαραντηνό, ο οποίος δώρισε στη μονή
μεγάλη περιουσία και πλούσια αφιερώματα. Κατά την περίοδο της σερβική κατοχής, η περιουσία της μονής δημεύθηκε από τον
Στέφανο Δουσάν, αλλά την ξαναπέκτησε με παρέμβαση του Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου, όταν οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν την πόλη
το 1356. Από το τελευταίο τέταρτο του 14ου αιώνα η μονή σταδιακά εξααφνίζεται από τις πηγές και μέχρι σήμερα δεν κατέστη
δυνατό να διακριβωθεί η ακριβής της θέση.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 72 Τιμίου Προδρόμου Πρόδρομος Πέτρας (Βατοπεδίου)
της Πέτρας

ΠΗΓΕΣ
Actes de Vatopedi I, έγγρ. 62, 64, 68, 82
Actes de Vatopedi IΙ, έγγρ. 144, 149, 152
Γ. Θεοχαρίδης, Μία διαθήκη καί μία δίκη βυζαντινή. Ἀνέκδοτα βατοπεδινά ἔγγραφα τοῦ ΙΔ´ αἰῶνος περί τῆς μονῆς Προδρόμου
Βεροίας, Θεσσαλονίκη 1962 ("Μακεδονικά", Παράρτημα 2).-
Θ. Παπαζῶτος, Ἡ Βέροια καί οἱ ναοί της (11ος-18ος αἰ.), Ἀθήνα 1994, 213-214.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή του Τιμίου προδρόμου της Πέτρας βρισκόταν μέσα στην πόλη της Βέροιας. Κτίσθηκε το 1324 από τον βυζαντινό
αξιωματούχο σκουτέριο Θεόδωρο Σαραντηνό, ο οποίος και το αφιέρωσε τέσσερα χρόνια αργότερα στη μονή Βατοπεδίου μαζί με
όλη του την περιουσία. Κατά τη σερβική κατοχή της Μακεδονίας (1343-1345), το μετόχι δημεύθηκε αλλά με την ανακατάληψη της
περιοχής από τους Βυζαντινούς επεστράφη στη μονή. Ο βίος του μετοχίου θα συνεχίσει και στα οθωμανικά χρόνια, ενώ τον 18ο
αιώνα φαίνεται να αποκτά κι άλλη ιδιοκτησία.
124

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 73 Προσφόριον Προσφόρι (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ουρανούπολη

40,32509 1018 Συνδυασμός χρήσεων Ουρανούπολη μονύδριο, γαίες,

πύργος
23,97996 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
82-83. - Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Προσφορίου παραχωρήθηκε στις αρχές του 11ου αιώνα, λαμβάνοντας το 1018 μια έκταση που ανήκε στη μονή του
Ζυγού. Το 1344 ανεγέρθηκε ο πύργος του μετοχίου (σώζεται σήμερα στο λιμάνι της Ουρανούπολης). Τον 16ο αιώνα το μετόχι
απέκτησε από τη μονή Χιλανδαρίου όλη την έκταση της πάλαι μονής του Ζυγού που είχε στην κατοχή της. Το μετόχι
απαλλοτριώθηκε το 1930. Η έκτασή του στα 1329 υπολογίζεται σε 5.500 μοδίους.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 74 Προφήτης Ηλίας Προφήτης Ηλίας Κωνσταντινουπόλεως
41,06503 1347 Μονύδριο/Ναός Καλάς μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχον μετόχι της Μονής Ψυχοσώστριας στην Κωνστανιτνούπολη, στη δυτική ακτή του Βοσπόρου, κοντά στο χωριό Καλάς.
125

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 75 Ραφάλιον Ραφάλιο (Βατοπεδίου)
40,64806 1080 Συνδυασμός χρήσεων Περιοχή Λιμνών γαίες

23,17972 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η έκταση της κτήσης υπολογίζεται στα 1329 σε 3.670 μοδίους γης και αργότερα στους 3.900.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 76 Ρεπανίδιον Ρεπανίδιο (Βατοπεδίου)

Λήμνος
25,29972 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 40
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Μονή αποκτά στα 1348 60 μοδίους γης συν 6 μοδίους αμπέλια.
126

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 77 Ροζινός Ροζινός (Βατοπεδίου)

Μελένικο
23,39439 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 78 Σαλάμα Σαλάμα (Βατοπεδίου)
41,11639 1080 Γαίες Ξάνθη γαίες

Θράκη
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
127

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 79 Σελάριον Σελάριο (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Σέλερο

41,13417 1305 Γαίες Ξάνθη γαίες

Θράκη
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 80 Σέμαλτον Σέμαλτον (Βατοπεδίου)
40,89028 1230 Χωριό χωριό, πύργος

23,94389 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Χωριό στην περιοχή Παγγαίου - Στρυμόνα. Η έκταση της κτήσης υπολογίζεται στα 1329 σε 1.300 μοδίους γης. Περιλάμβανε,
μεταξύ άλλων, και έναν πύργο.
128

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 81 Σέρρες 2 Σέρρες 3 (Βατοπεδίου)
41,14111 1376 Συνδυασμός χρήσεων Σέρρες γαίες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Διάφορες γαίες στην περιοχή των Σερρών, κυρίως στη Δραγκοβούτζιστα και την Ελσιανή.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 82 Σκοτεινού Σκοτεινού (Βατοπεδίου)
40,54137 1328 Γαίες Βέροια γαίες

22,25612 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1329 αναφέρονται πάνω από 242 μοδίους γης.
129

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 83 Αγίου Ιωάννου Σκωρονύχου (Βατοπεδίου)
Προδρόμου
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Σκωρονύχου

40,49427 1290 Μονύδριο/Ναός Βέροια μονύδριο, γαίες, μύλοι

ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire – J. Lefort – V. Kravari – C. Giros (εκδ.), Actes de Vatopédi I, [Archives de l’Athos XXI], Paris 2001., έγγρ. 64
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Τιμίου Προδρόμου κοντά στη Βέροια, στη συνοικία του Σκωρονύχου, υπήρξε μετόχι της μονής Βατοπεδίου το οποίο
καταγράφεται σε έγγραφο του 1290. Αναφέρεται ότι περιελάμβανε έξι μύλους και δύο κτήματα γης κοντά στο μοναστήρι.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 84 Θεοτόκος Σπηλαιώτισσα Μελενίκου (Βατοπεδίου)
Σπηλαιώτισσα
41,52356 1365 Μονύδριο/Ναός Μελένικο μονύδριο, γαίες, ναοί,

χωριά
Μελένικο
23,39467 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire – J. Lefort – V. Kravari – C. Giros (εκδ.), Actes de Vatopédi I, [Archives de l’Athos XXI], Paris 2001., 61, 68, 97, 108
J. Lefort – V. Kravari – C. Giros – K. Smyrlis (εκδ.), Actes de Vatopédi II, [Archives de l’Athos XXII], Paris 2006, έγγρ. 120·
C. Pavlikianov, The Athonite Monastery of Vatopedi from 1480-1600, Sofia 2006, 62-63, 118-120
Αρχείο Ι.Μ. Βατοπεδίου
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή της Θεοτόκου Σπηλαιωτίσσης υπήρξε μετόχι της μοής Βατοπεδίου. Κτίσθηκε από τον δεσπότη Αλέξιο Σθλάβο πριν το
1216. Το 1365 η μονή δόθηκε στο Βατοπέδι, με όλα της τα ακίνητα, από τον διοικητή της περιοχής Ιωάννη Ούγγλεση, ο οποίος
αργότερα έλαβε τον τίτλο του Δεσπότη. Εκτός από πολλά κτήματα και χωριά, το μετόχι διέθετε το μονύδριο του Αγίου Γεωργίου
του Αλισέρη και το "παλιοκκλήσιν" του Τιμίου Προδρόμου στο κέντρο της πόλης. Συνολικά η έκτασή του έφτανε τους 3790
μοδίους.
130

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 85 Θεοτόκος Σπηλαιώτισσα Σιδηροκαυσίων
Σπηλαιώτισσα (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Σιδηροκαύσια

40,51778 1301 Μονύδριο/Ναός Σιδηροκαύσια μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ερημητήριο.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 86 Στυλάριον Στυλάρι (Βατοπεδίου)
40,26417 1369 Συνδυασμός χρήσεων Άγιος Μάμας γαίες

23,32778 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1376 αναφέρονται 4.200 μόδιοι γης.
131

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 87 Συκαμινέα Συκαμινέα (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κομήτισσα


ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 88 Τζαγκαροϊωάννου Τζαγκαροϊωάννου (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ζευγηλατέιον Τζαγκαροϊωάννου

41,03639 1328 Συνδυασμός χρήσεων Σέρρες γαίες

Στρυμόνας
23,51889 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται έκταση 900 μοδίων στα 1328.
132

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 89 Τζουκαράδες Τζουκαράδες (Βατοπεδίου)

Μελένικο
23,3937 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 2, σ. 36
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση το χωριό, με παροίκους.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 90 Θεοτόκος Τιμιοπετριώτισασ (Βατοπεδίου)
Τιμιοπετριώτισσα

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα τέλη του 14ου και κατά τον 15ο αιώνα, η Μονή Βατοπεδίου κατείχε το μετόχι της Τιμιοπετριώτισσας στη Θεσσαλονίκη.
133

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 91 Του Βου το Πηγάδιν Τιου Βου το Πηγάδιν (Βατοπεδίου)
41,18194 1305 Γαίες Ξάνθη βοσκότοπος

Θράκη
ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 92 Άγιος Νικόλαος Τορνάρη (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Τορνάρη

40,65306 1347 Μονύδριο/Ναός Πυλοπυθία μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχον μετόχι της Μονής Ψυχοσώστριας στην Κωνσταντινούπολη, κοντά στα Πυλοπύθια.
134

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 93 Τριφυλλίου Τριφυλλίου (Βατοπεδίου)
40,98389 1347 Συνδυασμός χρήσεων Ηράκλεια γαίες, μύλος

27,93389 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχουσα κτήση της Μονής Ψυχοσώστριας στην Κωνσταντινούπολη. Βρισκόταν έξω από την Ηράκλεια και συνίστατο σε
600 μοδίους γης, παροίκους κι ένα μύλο.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 94 Άγιος Μιχαήλ Φύλακος (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Φύλακος

41,21278 1347 Συνδυασμός χρήσεων Χαριούπολις μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχον μετόχι της Μονής Ψυχοσώστριας στην Κωνστανιτνούπολη. Στη Χαριούπολη. Αναφέρονται 6 πάροικοι.
135

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 95 Χωτολίβος Φωτολίβος (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Φωτολίβος

41,06028 1297 Χωριό Δράμα χωριό, γαίες, πύργος,

μύλοι
24,04751 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Χωριό στην περιοχή Παγγαίου. Η έκταση της κτήσης υπολογίζεται στα 1329 σε 5.400 μοδίους γης. Επίσης, στα 1376 αναφέρονται
πάροικοι, 3 μύλοι (εκ των οποίων ένας στον ποταμό Αγγίτη), ένας πύργος κ.ά.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 96 Χαούλη Χαούλη (Βατοπεδίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Χαβούλια


Λήμνος
25,25278 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται γαίες έκτασης 500 μοδίων συν αμπέλια και άλλες εκτάσεις 150 μοδίων.
136

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 97 Χριστός Σωτήρ Χριστός Σωτήρ Μάμα (Βατοπεδίου)
40,33778 1301 Μονύδριο/Ναός Αλμυρός μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
Vatopedi 1, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ερημητήριο.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 98 Χρυσούπολις Χρυσούπολη (Βατοπεδίου)
40,78111 1080 Χωριό γαίες, ναός

Στρυμόνας
23,86556 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στις κτήσεις της Μονής Βατοπεδίου στη Χρυσούπολη περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, γαίες και ένας ναός.
137

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 99 Ψυχοσώστρια Ψυχοσώστρα (Βατοπεδίου)
41,01694 1347 Μονύδριο/Ναός Κωνσταντινούπολη μονύδριο, γαίες,

οικίες, ναοί, μονύδρια
28,96722 1372 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort – V. Kravari – C. Giros – K. Smyrlis (εκδ.), Actes de Vatopédi II, [Archives de l’Athos XXII], Paris 2006, έγγρ. 95, 96, 102,
103, 108 -- Vatopedi 2, σ. 43-45
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετά από παράκληση των μοναχών της μονής Βατοπεδίου να αποκτήσουν έναν τόπο παραμονής στην Κωνσταντινούπολη το
1347, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Στ΄ Καντακουζηνός προσφέρει τη μονή Ψυχοσώστριας, η οποία διέθετε σημαντική περιουσία. Σε
λίγα χρόνια το μετόχι αγοράζει νέες οικίες και κτήρια μέσα στην πόλη αλλά και εκτός πόλεως κερδίζοντας από τη δωρεά
περισσότερους από 1600 μοδίους γης. Δεν γνωρίζουμε, ωστόσο, για πόσο μένει στην ιδιοκτησία του Βατοπεδίου. Τελευταία
σωζόμενη αναφορά στις πηγές είναι το 1362, όταν ο Δημήτριος Τζαμπλάκωνος ζητά να ταφεί στη μονή. Μεταξύ των αστικών
κτήσεών της, η μονή κατέιχε το Ναό του Αγίου Νικολάου.Στην ευρύτερη περιοχή, διέθετε από πριν διάφορα μετόχια: Κορώνη, Πρ.
Ηλία, Ηράκλεια, Τριφυλλίου, Μονή Αγ. Μιχαήλ, Μονύδρια Αγίας Παρασκευής και Αγίας Αναστασίας, Άγιο Νικόλαο Τορνάρη, Μνή
Κεγχριών, Χριστό Σωτήρα Κούτουλα και Εννεακόσια.

02 - Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 100 Belopolje Belopolje (Βατοπεδίου)
44,0153 1432 Χωριό Μοράβας χωριό

Σερβία
20,59944 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ACTES de Kastamonitou, σ. 6
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο μέγας τσέλνικος της Σερβίας, Radic, αφιέρωσε το 1432 στη μονή Βατοπεδίου το χωριό Belopolje στην περιοχή του Μοράβα.
138

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 1 Αγία Αναστασία Αγία Αναστασία Παγγαίου (ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για τη Μονή Αγίας Αναστασίας, μεταξύ Ανακτορουπόλεως και Κοτζακίου, που αναφέρεται στον 12ο αιώνα ως
ανεξάρτητη. Δε γνωρίζουμε τις συνθήκες υπό τις οποίες έγινε μετόχι της Ιβήρων.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 2 Αγία Άννα Αγία Άννα (ΙΒΗΡΩΝ)
40,84622 1293 Μονύδριο/Ναός Έζοβα μονύδριο, γαίες,

ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ μύλοι
Στρυμόνας
23,65139 1351 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ιδρύθηκε από τον μοναχό Θεοδόσιο πριν το 1293 και στη συνέχεια δωρίστηκε στην Ιβήρων. Περιλάμβανε 200 μοδίους γης,
αμπέλι, περιβόλι και μύλο.
139

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 3 Αγία Κυριακή Αγία Κυριακή (ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 85
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση της Μονης Σπηλαιώτου, που πέρασε στη δικαιοδοσία της Μονής Ιβήρων στα μέσα του 11ου αιώνα.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 4 Αγία Τριάδα Αγία Τριάδα (ΙΒΗΡΩΝ)
40,27444 1104 Συνδυασμός χρήσεων Δυτική Χαλκιδική μονύδριο, γαίες, οικίες

23,21247 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 49
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Ιβήρων στη Δυτική Χαλκιδική, με ναό, οικίες και κτήματα, συνολικής έκτασης 1.250 μοδίων. Αναφέρονται και
πάλι στην απογραφή του 1301.
140

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 5 Μονή (Αγ.) Άγιος Αθανάσιος (ΙΒΗΡΩΝ)
Αθανασίου

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση της Μονής Κολοβού, πριν την ενσωμάτωσή της απο τη Μονή Ιβήρων (980).

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 6 Κολοβού Άγιος Ιωάννης Κολοβού (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αγίου Ιωάννου Προδρόμου, Κολοβού

40,39761 980 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός μονύδριο, γαίες,

οικίες, ναοί
23,87929 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort – N. Oikonomidès – D. Papachryssanthou -– H. Métrévéli – V. Kravari (εκδ.), Actes d’Iviron I, [Archives de l’Athos XIV],
Paris 1985, έγγρ 7
F. Dolger, Aus den Schatzkammern des Heiligen Berges, Μόναχο 1948, 35, 37
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για το σύμπλεγμα γης και η ίδια η μονή του Κολοβού η οποία δόθηκε το 980 στη μονή Ιβήρων. Αποτελείται από γαίες και
κτήρια τα οποία ανήκαν παλιά στη μονή Κολοβού. Στη συνέχεια το μετόχι παρέμεινε στην ιδιοκτησία της μονής με διάφορες
αυξομειώσεις σε όλη τη γύρω περιοχή. Έγινε κτήση της Μονής Ιβήρων στα 980, έχοντας όμως ήδη ενσωματώσει από πριν
μικρότερα μοναστήρια με τις κτήσεις τους (μονές Πολυγύρου και Λεοντίου, με όλες τις προγενέστρερες κτήσεις τους). Ιδρύθηκε τον
9ο αιώνα κοντά στα Σιδηροκαύσια. Η πρώτη αυτή εγκατάσταση έγινε η μεταγενέστερη Μονή Θεοτόκου Αρσενίκειας. Οι κατεξοχήν
κτήσεις της Μονής Κολοβού ήταν στα Σιδηροκαύσια, στη Χλωμούτζα, στα Κάμενα, ενώ είχε ενσωματώσει και μικρότερες μονές:
Μουστάκονος, Καρδιογνώστου, Αθανασίου, Λουκά, καθώς και γαίες στην περιοχή του Στρυμόνα.
141

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 7 Μονή (Αγ.) Λουκά Άγιος Λουκάς (ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 8 Άγιος Γεώργιος Άγιος Νικόλαος Κουβούκλεια (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ τα Κουβούκλεια


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Iviron 4, 16
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1346 μεταξύ των κτήσεων της μονής, αναφέρεται και αυτό το μετόχι.
142

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 9 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Τρεμπέσαινας
(ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Νικόλαος Τρεμπέσαινας


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Iviron 4, 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά στη μονή από τον γιατρό Κωνσταντίνο Ξανθόπουλο.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 10 Άγιος Γεώργιος Ανακτορούπολις - Άγιος Γεώργιος
(ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Γεώργιος Ανακτορουπόλεως

40,83487 1320 Μονύδριο/Ναός Ανακτορούπολις μονύδριο, γαίες,

Στρυμόνας
24.28799° 1400 Αδιάγνωστο
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 19
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά μοναχού Μακαρίου Προμουντηνού, εξ αγοράς. Στα μέσα του 14ου αιώνα περιλάμβανε χωράφια, αμπέλια, περιβόλια και
μύλους.
143

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 11 Αρσενίκεια Αρσενίκεια (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αρσηνίκεια, Χλωμούτζα

40,42722 980 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, μύλοι

23,83694 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985, έγγρ 9, 29, σ.82
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για ένα ακόμα μετόχι που περιήλθε στην ιδιοκτησία της μονής Ιβήρων ως κτήμα της πάλαι μονής Κολοβού στα
Σιδηροκαύσια. Το μετόχι χωριζόταν σε Μεγάλη Αρσενίκεια και Μικρή Αρσενίκεια, η οποία πρέπει να βρισκόταν λίγο νοτιότερα. Το
μετόχι αναφέρεται ως περιέχον έναν αριθμό μύλων. Στο έγγραφο του 1104 αναφέρονται εκτάσεις 3.200 μοδίων.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 12 Άχραδος Άχραδος (ΙΒΗΡΩΝ)

23,87939 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 35-37
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μείζων επικράτεια της Μονής Κολοβού στην περιοχή Ιερισσού. Στα 1301 είχε έκταση 406 μοδίους. Το μετόχι της Άχραδος της
μονής Ιβήρων εμφανίζεται χωριτά στις πηγές το 1240 και αναφέρεται και πάλι σε έγγραφο περιορισμού του 1301. Δεν γνωρίζουμε
άλλα στοιχεία για το μετόχι αυτό, που όμως φαίνεται να ανήκε από πριν στη μονή Κολοβού.
144

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 13 Βαλαντζιανή Βαλαντζιανή (ΙΒΗΡΩΝ)
40,19155 980 Μονύδριο/Ναός Κασσάνδρα μονύδριο

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 85
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση της Μονής Αββακούμ στο Κάστρο Κασσανδρείας, μαζί με το Ναό των Αγίων Πάντων. Υφίστατο ως κτήση
της Μονής Ιβήρων στα μέσα του 11ου αιώνα.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 14 Βολβός Βολβός (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κάτω Βολβός

40,25621 980 Μονύδριο/Ναός Δυτική Χαλκιδική μονύδριο, γαίες,

προάστειο, μύλοι,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ εργαστήρια
23,26721 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτηση της Μονής Πολυγύρου, που πέρασε στη Μονή Κολοβού κι από κει στην Ιβήρων. Αναφέρεται ως προάστειον με 4.500
μοδίους α΄ ποιότητας γης. Εγινε κτήση της Μονής Κολοβού πριν το 975 και της Ιβήρων στα 980. Στο 12ο αιώνα αναφέρονται περί
τους 4.900 μοδίους, περιλαμβάνοντας και μονύδριο, γαίες, εργαστήρια, μύλους κ.λπ. Τον 14ο αιώνα (1310) αναφέροινται 5.650
μόδιοι.
145

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 15 Βρομόσυρτα Βρομόσυρτα (ΙΒΗΡΩΝ)

23,31132 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες έκτασης 1.000 μοδίων , που περιήλθε στην κατοχή της Μονής Ιβήρων ως παλαιά κτήση της Μονής Αββακούμ.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 16 Γεράνιν Γεράνιν (ΙΒΗΡΩΝ)

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 85
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση της Μονής Αββακούμ μαζί με το Ναό του Αγίου Ανδρέα. Υφίστατο ως κτήση της Μονής Ιβήρων στα μέσα του
11ου αιώνα.
146

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 17 Γομάτι Γομάτι (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Καμένα


23,79417 1930 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985, σ..80,
P. Lemerle – A. Guillou – N. Svoronos (εκδ.), Actes de Lavra I. Des origines à 1204, [Archives de l’Athos V], Paris 1970, έγγρ. 47
Αρχείο Ι.Μ. Ιβήρων. ανέκδοτα έγγραφα
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι αυτό αναφέρεται ήδη από τις αρχές του 10ου αιώνα. Βρίσκεται κοντά στο σημερινό χωριό Γομάτι. Η βυζαντινή του
ονομασία ήταν Καμένα. Περιήλθε στη μονή Ιβήρων το 980 ως κτήμα της μονής Κολοβού και ανερχόταν σε 500 μοδίους
καλλιεργήσιμης γης. Στην περιοχή αυτή γενικότερα η μονή Ιβήρων διατήρησε μετόχι μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα και μπορούμε
-με κάποια επιφύλαξη- να πούμε ότι πρόκειται για μια διαρκή ιδιοκτησία της μονής στην περιοχή ανά τους αιώνες.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 18 Δεβελίκεια Δεβελίκεια (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ζευγηλατείον Δεβελίκειας


ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 44
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γύρω στα 1020, η Μονή απέκτησε από τον Ιωάννη Καλήμερο μια έκταση (ζευγηλατείον) στην περιοχή τηε Δεβελίκειας, μαζί με τον
οπωρώνα του Αγίου Ηλία ή του Καστρίου. Φαίνεται πως δημεύεται στα 1040-41 αλλά το επανακτά στα 1042.
147

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 19 Δοβροβίκεια Δοβροβίκεια (ΙΒΗΡΩΝ)
40,76619 1029 Χωριό γαίες

24,06007 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 32, 56
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πριν το 1029, η Μονή Ιβήρων είχε αποκτήσει στην περιοχή του Παγγαίου το προάστειον της Δοβροβίκειας, μαζί με τη Μονή
Γεννεσίου. Στο έγγραφο του 1104 αναφέρονται γαίες έκτασης 25.000 μοδίων, κυρίως όμως ορεινές.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 20 Ζούρβα Ζούρβα (ΙΒΗΡΩΝ)

23,87942 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 35-37
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μείζων επικράτεια της Μονής Κολοβού στην περιοχή Ιερισσού. Στα 1301 είχε έκταση 166,5 μοδίους.
148

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 21 Θεοτόκος Θεοτόκος Ισκρίζοβας (ΙΒΗΡΩΝ)
Ισκρίζοβας
41,06289 1310 Μονύδριο/Ναός Ζίχνα μονύδριο, γαίες,

αμπέλια
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονύδριο της Θεοτόκου στο αγρίδιο της Ισκρίζοβας, στη Ζίχνα. Περιλάμβανε γαίες και αμπέλια

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 22 Θεοτόκου Έζοβας Θεοτόκος Σπηλαίου Έζοβας (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θεοτόκος του Σπηλαίου

40,85618 980 Μονύδριο/Ναός Έζοβα μονύδριο, γαίες

Στρυμόνας
23,65146 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Θεοτόκου βρισκόταν στην περιοχή της Έζοβας, νοτιότερα από το μετόχι της Μελιτζιανής στο σημερινό χωριό Δάφνη
Σερρών. Ανήκε στη μονή Κολοβού και περιήλθε στη μονή Ιβήρων το 980 μαζί με την υπόλοιπη ιδιοκτησία του παλιού
μοναστηριού. Ο ναός, που σήμερα έχει ανασκαφεί, βρισκόταν περ. 1 χλμ δυτικά του σημερινού χωριού της Δάφνης. Η ιδιοκτησία
του μετοχίου ανερχόταν στα τέλη του 11ου αιώνα σε 3400 μοδίους γης, συμπεριλαμβάνοντας τις γαίες του Αγίου Στεφάνου.
149

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 23 Μονή Πολυγύρου Θεοτόκος Χαβούνια (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θεοτόκος Χαβούνια, του Πτελεώτου

40,38383 980 Συνδυασμός χρήσεων Πολύγυρος μονύδριο, γαίες,

προάστειο
23,44246 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ιδρύθηκε από τον Πρωτοσπαθάριο Δημήτριο Πτελεώτη κοντά στον Πολύγυρο. Είχε στην κατοχή του τρεις επικράτειες: το
προάστειον Πολυγύρου όπου βρισκόταν και το ίδιο, μια τεράστια έκταση 50.000 μοδίων, κατά βάση όμως ορεινή και όχι
καλλιεργήσιμη, το προάστειον Μυριόφυτον με 700 μοδίους καλής ποιοτητας γης, και το προάστειον του Βολβού με 4.500 μοδίους
ποιοτικής γης επίσης. Πριν το 975 ειχε περάσει στην κατοχή της Μονής Κολοβού κι από εκεί στη Μονή Ιβήρων (980).

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 24 Αγία Ανυσία Θεσσαλονίκη - Αγία Ανυσία (ΙΒΗΡΩΝ)
40,64167 1104 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, οικίες

22,03961 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985,σ .87 -- Iviron 2, σ. 52
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Αγίας Ανυσίας βρισκόταν έξω από την πόλη της Θεσσαλονίκης. Περιλάμβανε ναό και διάφορα κτίρια.
Αναφέρεται σε έγγραφο του 1104. Δεν γνωρίζουμε πολλά στοιχεία για αυτό εκτός από το ότι βρισκόταν στα ανατολικά της πόλης
κοντά στην Εγνατία οδό.
150

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 25 Αγία Βαρβάρα Θεσσαλονίκη - Αγία Βαρβάρα (ΙΒΗΡΩΝ)

εργαστήρια
ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 52
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονή στη συνοικία Ιπποδρόμου, στη Θεσσαλονίκη, προ του 1104. Περιλάμβανε ναό, κτίρια και εργαστήρια (πρέσες).

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 26 Αγία Ιερουσαλήμ Θεσσαλονίκη - Αγία Ιερουσαλήμ
(ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο χρυσόβουλλο του Ιωάννη ΣΤ΄ (1351) ως δωρεά προς τη μονή. Αποκτήθηκε πριν από το 1270.
151

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 27 Άγιος Βασίλειος Θεσσαλονίκη - Άγιος Βασίλειος
(ΙΒΗΡΩΝ)
40,64057 980 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη μονύδριο, οικίες

ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 52
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονή στη συνοικία Καμψαλούς, στη Θεσσαλονίκη. Από τις κτήσεις της Μονής Λεοντίας, που πέρασαν στην Ιβήρων από το 980.
Περιλάμβανε ναό και κτίρια.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 28 Άγιος Κλήμης Θεσσαλονίκη - Άγιος Κλήμης (ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 52
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονή στη συνοικία Αγ. Θεοδώρου, στη Θεσσαλονίκη. Προ του 1104. Περιλάμβανε ναό και κτίρια.
152

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 29 Άγιος Νικόλαος Θεσσαλονίκη - Άγιος Νικόλαος
(ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 52
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γυναικεία μονή στο ανατολικό τείχος της πόλης, κοντά στο μετόχι της μονής Χορταΐτου. Προήλθε από δωρεά. Περιλάμβανε ναό,
κελλιά και οικίες. Αναφέρεται στην απογραφή του 1259.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 30 Μονή Λεοντίας Θεσσαλονίκη - Μονή Λεοντίας (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μονή Προδρόμου Λεοντίας


αμπέλια, ναοί,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ προάστεια, οικίες
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985, έγγρ 2, 3, 4
Αρχείο Ι.Μ. Ιβήρων
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονή αφιερωμένη στον Πρόδρομο, στη Θεσσαλονίκη. Ιδρύθηκε από τους γονείς του Κωνσταντίνου Ζ΄. Πριν το 975 είχε ήδη
ενσωματώσει τις κτήσεις της Μονης Αββακούμ, για να αποτελέσει στη συνέχεια μετόχι της Μονής Ιβήρων (980). Οι κτήσεις της
χωρίζονται σε τρεις ομάδες: γαίες και αμπέλια στην πόλη και τα περίχωρα, έκτασης εκατοντάδων μοδίων, τρία μικρά μοναστήρια
(Αγιος Γεώργιος, Αγία Ανυσία, Αγιος Βασίλειος) και το προάστειον Αγία Βαρβάρα Πινσών, και 4 προάστεια στην Κασσάνδρα. Λίγο
αργότερα, στα 975, πέρασε στην κατοχή της Μονής Κολοβού μαζί με τις 14 κτήσεις της. Στα 1104 περιλάμβανε 3 ομάδες κτιρίων
εντός της πόλης.
153

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 31 Μονή Προδρόμου Θεσσαλονίκη - Πρόδρομος (ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
Iviron 4, 16
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για διαφορετική μονή από το αρχικό ομώνυμο μετόχι της μονής στη Θεσσαλονίκη. Προφανώς είναι αυτό που μετά το
1387 μετατράπηκε από τους Οθωμανούς σε τζαμί.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 32 Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη Περίχωρα (ΙΒΗΡΩΝ)
Περίχωρα (Ιβήρων)
40,64056 1047 Συνδυασμός χρήσεων Θεσσαλονίκη γαίες

22,93528 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 52-53
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Διάφορες μικρές κτήσεις στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, συνήθως γύρω από κάποιον ναό: Βούργου (Αγ. Μαρκιανός),
Καλαμοχώριον (Θεοτόκος), Στυλιάριον (Άγ. Θεόδουλος), Πρωτομίλιον (εκτάσεις 58 μοδίων), Γλυκόν (εκτάσεις 20 μοδίων),
Βλεχωνίτου (εκτάσεις 12 μοδίων), Γαλλικός (εκτάσεις 300 μοδίων), και Σέδες. Κάποιες από τις κτήσεις αυτές αναφέρονται και στην
απογραφή του 1301.
154

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 33 Ιασίτης Ιασίτης (ΙΒΗΡΩΝ)
40,88452 1346 Γαίες Έζοβα γαίες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Iviron 4, 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή των Σερρών. Δωρεά της κόρης κάποιου Παλαιολόγου Συναδηνού.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 34 Ιερισσός (Ιβήρων) Ιερισσός (ΙΒΗΡΩΝ)

23,87694 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 32
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Διάφορες γαίες, πέραν του αρχικού πυρήνα της Μονής Κολοβού. Στο έγγραφο του 1104 αναφέρονται γαίες έκτασης 11.000
μοδίων σε όλη την περιοχή της Ιερισσού. Μεταξύ αυτών, αναφέρονται κτήσεις εντός του Κάστρου αλλά και εγγύς, όπως:
Διακάστρου, της Γραίας το Πήδημα, Ράχων του Σαρακηνού, Σταυρακίου, Καμάρα, Κλεισούριν, Κατωτικάδων κ.ά.
155

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 35 Κάμενα Κάμενα (ΙΒΗΡΩΝ)
40,372222 980 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός γαίες, βοσκότοπος

23,86 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 38, Iviron 2, σ. 45-46
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γη της Μονής Κολοβού από αγορά, έκτασης 500 μοδίων. Πέρασε στη δικαιοδοσία της Ιβήρων στα 980. Περιλάμβανε
καλλιεργήσιμη γη, χέρσα, βοσκοτόπια και ορεινή ζώνη. Μετά τα 1100 καταλάμβανε περίπου 2.000 μοδίους.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 36 Καρέα Καρέα (ΙΒΗΡΩΝ)
40,12676 980 Συνδυασμός χρήσεων Κασσάνδρα γαίες, προάστειο

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 85
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση της Μονής Αββακούμ. Δηλώνεται ως προάστειον, με μετόχι και αγρίδιο. Υφίστατο ως κτήση της Μονής
Ιβήρων στα μέσα του 11ου αιώνα.
156

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 37 Άγιοι Απόστολοι Κασσάνδρα - Άγιοι Απόστολοι
(ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αγίασμα, Άγιος Παύλος


Κασσάνδρα
23,89167 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985, έγγρ 1, 29, σ.79
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι των Αγίων Αποστόλων περιήλθε στη μονή Ιβήρων ως παλαιά ιδιοκτησία της μονής Αββακούμ. Αναφέρεται για τελευταία
φορά σε έγγραφο του 1086 ή 1101 ως "Αγίασμα" ή Άγιος Παύλος. Περί τους 700 μοδίους.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 38 Αγία Παρασκευή Κάστορ Κασσάνδρας - Αγία Παρασκευή
(ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κάστρο Κασσανδρείας

40,18823 980 Αδιάγνωστο Κασσάνδρα γαίες

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για μετόχι που περιήλθε στη μονή Ιβήρων ως πρώην γη της μονής Αββακούμ και βρισκόταν κοντά στο κάστρο της
Κασσανδρείας (σημ. Νέα Ποτίδαια). Αναφέρεται ως προάστειον. Δεν γνωρίζουμε περισσότερες πληροφορίες για το μετόχι αυτό.
157

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 39 Κάστρο Πρόκρηντος Κάστρο Πρόκρηντος (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ρεβενίκεια, Μεγάλη Παναγιά

40,46371 1050 Αδιάγνωστο γαίες

ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 85
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση της Μονης Σπηλαιώτου που πέρασε στη δικαιοδοσία της Μονής Ιβήρων.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 40 Καυκανάδες Καυκανάδες (ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Νησί κοντά στον οικισμό Ολυμπιάδας, που περιήλθε στην κατοχή της Μονής Ιβήρων ως παλαιά κτήση της Μονής Αββακούμ.
Έκταση 50 μόδιοι.
158

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 41 Κλαπατουράδες Κλαπατουράδες (ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 85
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται γαίες στην περιοχή του ομώνυμου χωριού.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 42 Μονή Κοαρδιογνώστου (ΙΒΗΡΩΝ)
Καρδιογνώστου

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
159

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 43 Κορακοφωλέα Κορακοφωλέα (ΙΒΗΡΩΝ)
40,39076 1100 Γαίες Ιερισσός γαίες, βιβάριο

23,90433 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort – N. Oikonomidès – D. Papachryssanthou – H. Métrévéli – V. Kravari (εκδ.), Actes d’Iviron III, [Archives de l’Athos XVIII],
Paris 1994. 33
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μείζων επικράτεια της Μονής Κολοβού στην περιοχή Ιερισσού. Στα 1301 είχε έκταση 182 μοδίους. Το μετόχι της Κορακοφωλεάς
της μονής Ιβήρων αναφέρεται για πρώτη φορά στις πηγές σε έγγραφο περιορισμού του 1101. Αναφορές στο μετόχι υπάρχουν
διάσπαρτες, κατά τη βυζαντινή περίοδο, και θεωρείται πιθανό να επιβίωσε και την οθωμανική κατάκτηση.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 44 Κοτζάκιον Κοτζάκιον (ΙΒΗΡΩΝ)

Στρυμόνας
23,87077 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Μονή αγόρασε στα 1273, 1.000 μοδίους γης στη θέση Κοτζάκιον στο Στρυμόνα, με σκοπό να επεκετείνει τις κτήσεις της στο
Ραδόλιβο.
160

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 45 Κοτζάκιον 2 Κοτζάκιοον Μασγίδα (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ του Μασγίδα


Στρυμόνας
23,88005 1349 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρήθηκαν 300 μόδιοι γης από τον Ιωάννη Δούκα Μασγίδα στα 1324. Φαίνεται πως οι Σέρβοι λίγο αργότερα δήμευσαν την
έκταση, καθώς ο Δουσάν (1349) το αποδίδει στη Μονή Αγίου Παντελεήμονος (ρωσικό).

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 46 Κωνσταντινούπολη Κωνσταντνούπολη (ΙΒΗΡΩΝ)

Κωνσταντνούπολη
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985, σ.91 -- Iviron 2, σ. 59
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σύμφωνα με τις πηγές η μονή Ιβήρων διέθετε μετόχι στην Κωνσταντινούπολη στην περιοχή του Ξηρολόφου. Αν και αναφέρεται το
1065, δεν υπάρχει άλλη σχετική αναφορά.
161

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 47 Λεοντάρια Λεοντάρια (ΙΒΗΡΩΝ)

Κασσάνδρα
23,30417 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985, έγγρ 29.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τα Λεοντάρια ήταν μετόχι της μονής Ιβήρων που ανήκε στην πάλαι μονή Αββακούμ. Πρόκειται για ένα μετόχι επιφάνειας 5000
μοδίων και εκτεινόταν περίπου στη σημερινή περιοχή μεταξύ Νέων Μουδανιών και Αγίου Μάμαντα.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 48 Λήμνος Λήμνος (ΙΒΗΡΩΝ)
39,94099 996 Γαίες γαίες, πύργος

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 38, Iviron 4, 29
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Απόκτηση με δωρεά γης στη Λήμνο από τον κτήτορα, Ιωάννη Ίβηρα, για την οπιοία όμως δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία στο αρχείο
τη Μονής. Στα μέσα του 15ου αιώνα αναφέρεται απίσης μόνο μία κτήση της μονής στη Λήμνο. Πρόκειται για καλλιεγήσιμη γη δύο
ζευγαριών κοντά στο Κοντοβράκι. Μεταξύ 1430 και 1448 η μονή ζήτησε από τον Δημήτριο Παλαιολόγο μια παραπάνω έκταση (6
ζευγαριών), ώστε να αναδιοργανώσει το μετόχι, μιας και η έκταση που ειχε δεν επαρκούσε. Ανασυγκροτήθηκε ο ερειπωμένος
πύργος και το μετόχι ανέκαμψε, χάρη και στους παροίκους που ήρθαν από τη Μακεδονία.
162

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 49 Λιβύζασδα Λιβύζασδα (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ της Λιβυσδιάδος

40,59351 980 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, προάστειο

23,75399 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προάστειον συνολικής έκτασης άνω των 2.500 μοδίων, που περιήλθε στην κατοχή της Μονής Ιβήρων ως παλαιά κτήση της Μονής
Αββακούμ.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 50 Λογγός Λογγός (ΙΒΗΡΩΝ)
40,38759 980 Συνδυασμός χρήσεων αμπέλια

Σιθωνία
23,88012 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι το Λογγού περιήλθε στη μονή Ιβήρων ως κτήμα της μονής Κολοβού το 982 σε αντάλλαγμα με ένα μέρος του μετοχίου
του Αγίου Νικολάου (σημ. Πυργούδια). Πρόκειται κυρίως για μετόχι με αμπελώνες, αλλά και τραχύ ανεκμετάλλευτο έδαφος.
Περιλάμβανε 400 μοδίους γης.
163

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 51 Μαλούκα Μαλούκα (ΙΒΗΡΩΝ)

Στρυμόνας
23,85377 1328 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες 1.000 μοδίων, που αναφέρονται στο χρυσόβουλλο του 1310. Φαίνεται ότι στη συνέχεια δόθηκαν στη Μονη Χιλανδαρίου στα
1319 ή λίγο νωρίτερα, οπότε η Ιβήρων στα 1319 ζητά από τον αυτοκράτορα άλλη, σε αντικατάτασή της. Η Μαλούκα ως κτήση (η
νέα;) αναφέρεται και στα 1328.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 52 Μαυροχώριον Μαυροχώριον (ΙΒΗΡΩΝ)

23,87943 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 35-37
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μείζων επικράτεια της Μονής Κολοβού στην περιοχή Ιερισσού. Στα 1301 είχε έκταση 100 μοδίους.
164

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 53 Άγιος Γεώργιος Μελένικο - Άγιος Γεώργιος (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Γεώργιος Μελενίκου

41,5236 1309 Μονύδριο/Ναός Μάλεστα μονύδριο, γαίες,

αμπέλια, βοσκότοπος,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ οικίες, μύλος
Μελένικο
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Γεωργίου Κοντοστέφανου Καλαμέα, κοντά στο Κάστρο Μελενίκου. Διέθετε δική του έκταση γης καιθώς και μετόχι στο
Μελένικο, τον Άγιο Παντελεήμονα, μαζί με οικίες. Περιλάμβανε χωράφια, βοσκοτόπι, αμπέλι, μια αυλή και ένα μύλο.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 54 Άγιος Παντελεήμων Μελένικο - Άγιος Παντελεήμων
(ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Παντελεήμων Μελενίκου

41,52472 1309 Μονύδριο/Ναός Μελένικο μονύδριο

Μελένικο
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προϋπάρχουσα κτήση της Μονής Αγίου Γεωργίου Μελενίκου.
165

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 55 Μελιτζιανή Μελιτζιανή (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ίβηρα

40,89722 1047 Συνδυασμός χρήσεων Σέρρες γαίες, ναός, οικίες

Στρυμόνας
23,70206 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985, έγγρ 29, p.87, 88 -- Iviron 2, σ. 54-55
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Μελιτζιανής ανήκε πριν το 980 στη μονή Κολοβού και αποκτήθηκε από τη μονή Ιβήρων μαζί με την υπόλοιπη
ιδιοκτησία της μονής. Από μελέτες των σχετικών αρχειακών τεκμηρίων φαίνεται ότι το μετόχι βρισκόταν στην περιοχή με τη
σημερινή ονομασία Ίβηρα, κάτι που προφανώς καταδεικνύει τη σχέση της περιοχής με τη μονή. Σύμφωνα με προφορικές πηγές,
το μετόχι βρισκόταν εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το σχολείο του χωριού. Είχε πάνω από 6.000 μοδίους καλλιεργήσιμης γης, συν
ναό, κατοικίες κ.ά.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 56 Μεσόλιμνα Μεσόλιμνα (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αρχοντοχώριον

40,67147 1047 Γαίες γαίες, βοσκότοπος

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle – A. Guillou – N. Svoronos (εκδ.), Actes de Lavra I. Des origines à 1204, [Archives de l’Athos V], Paris 1970, έγγρ. 45,
49
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Μεσόλιμνας αποκτήθηκε από τη μονή Ιβήρων μαζί με την υπόλοιπη ιδιοκτησία της μονής Αββακούμ. Γνωρίζουμε ότι
εκεί απέκτησε και ένα λιβάδι ο Γεώργιος Αγιορείτης ως ηγούμενος της μονής, αλλά δεν διαθέτουμε άλλες πληροφορίες.
166

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 57 Μονή Αββακούμ Μονή Αββακούμ (ΙΒΗΡΩΝ)
40,10828 980 Μονύδριο/Ναός Κασσάνδρα μονύδριο, γαίες,

οικίες, προάστειο
Κασσάνδρα
23,37042 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι της Μονής Λεοντίου Θεσσαλονίκης, η οποία με τη σειρά της παραχωρήθηκε στη Μονή Ιβήρων με την ίδρυσή της.
Βρισκόταν στην Κασσάνδρα και ήταν αφιερωμένο στην Θεοτόκο. Εκτος από την κύρια κτήση της, περιλάμβανε εκτάσεις εντός του
κάστρου Κασσανδρείας και το προάστειο της Αγίας Παρασκευής, κτήσεις στη Μεσόλιμνα μεταξύ Λαγκαδά και Βόλβης, κτήσεις
στην Ιερισσό, και άλλες μεγάλες κτήσεις στα Λεοντάρια, στα Λιβύζασδα και στα Βρομόσυρτα.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 58 Μονή Γεννεσίου Μονή Γεννεσίου Στρυμόνα (ΙΒΗΡΩΝ)

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πριν το 1029, η Μονή Ιβήρων είχε αποκτήσει στην περιοχή του Παγγαίου τη Μονή Γεννεσίου, κοντά στο προάστειον της
Δοβροβίκειας.
167

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 59 Μοστένιτζα Μοστένιτζα (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ ζευγηλατείον Μοστένιτζας, Μετόχι Μοστένιτζας


22,64284 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή Παλαιόκαστρου. Ζευγηλατείον ('έκπαλαι") έκτασης 1.535 μοδίων (στα 1320).

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 60 Μονή Μουστάκονος Μουστάκονος (ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
168

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 61 Μυριόφυτον Μυριόφυτον (ΙΒΗΡΩΝ)
40,30515 980 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, προάστειο

23,35472 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Πολυγύρου, που πέρασε στη Μονή Κολοβού κι από κει στην Ιβήρων. Αναφέρεται ως προάστειον με 700
μοδίους α΄ ποιότητας γης. Έγινε κτήση της Μονής Κολοβού πριν το 975 και της Ιβήρων στα 980.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 62 Νικολίτζα Νικολίτζα (ΙΒΗΡΩΝ)

23,87941 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 35-37
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
169

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 63 Αγία Βαρβάρα Ξυλορήγιον - Αγία Βαρβάρα (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ξυλορήγιον

40,50496 980 Συνδυασμός χρήσεων προάστειο, γαίες,

ναός, οικίες
23,08533 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 86 - Iviron 2, σ. 49
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Προάστειο στην περιοχή Σουρωτής. Κτήση της Μονής Λεοντίας, που πέρασε στη δικαιοδοσία της Μονής Ιβήρων, έκτασης περί
τους 900 μοδίους. Περιλάμβανε ναό, κτίρια και γαίες. Αναφέρεται και στην απογραφή του 1259 καθώς και στο 14ο αιώνα.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 64 Οβελός Οβελός (ΙΒΗΡΩΝ)

23,99798 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 32
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρετα στο έγγραφο του 1104. Προφανώς είχε αποκτηθεί νωρίτερα. Περιλάμβανε κτήσεις στο χωριό Οβελός, έκτασης 16.000
μοδίων.
170

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 65 Ορεινά Πολυγύρου Πολύγυρος (ΙΒΗΡΩΝ)
40,38806 980 Συνδυασμός χρήσεων Πολύγυρος δάσος, γαίες

23,45889 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Πολυγύρου, που περιλάμβανε περί τις 50.000 μοδίους ορεινών (δασικών;) γαιών. Πέρασε στη δικαιοδοσία της
Μονής Ιβήρωνστα 980.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 66 Πρόβλακας Πρόβλακας (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Προαύλαξ, Ελαδιάβα, Αλαδιάβα

40,37544 980 Αυτούργιο Ιερισσός αμπέλια

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για αμπελώνα που αναφέρεται σε βυζαντινό έγγραφο. Είχε αποκτηθεί ως μέρος μετοχίου της μονής Σπηλαιώτου. Η τύχη
του μετοχίου στη συνέχεια είναι άγνωστη. Πιθανώς συγχωνεύθηκε με το μετόχι των Πυργουδίων (Άγιος Νικόλαος), λόγω της
εγγύτητας της θέσης του.
171

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 67 Άγιος Νικόλαος Πυργούδια - Άγιος Νικόλαος (ΙΒΗΡΩΝ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πυργούδια

40,37987 980 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός γαίες, αμπέλια

23,92022 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985, έγγρ 4, 29
D. Papachryssanthou (εκδ.), Actes du Prôtaton, [Archives de l’Athos VII], Paris 1975, έγγρ 6
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Περί το 942 οι κάτοικοι της Ιερισσού δώρισαν στη μονή Κολοβού 1000 μοδίους γής στην περιοχή του Αγίου Νικολάου. Περιήλθε
στη μονή Ιβήρων το 979/980. Η κύρια χρήση της γης ήταν ως αμπελώνας. Γύρω από το μετόχι η μονή απέκτησε και άλλα εδάφη
κατά τη βυζαντινή περίοδο και παρέμεινε στην ιδιοκτησία της μονής μέχρι τον 20ο αιώνα με το όνομα Πυργούδια. Τον 12ο αιώνα
αναφέρονται 5.300 μόδιοι γης. Τον 14ο αιώνα φαίνεται να εχει ενοποιηθεί με τον Πρόβλακα, με μειωμένη έκταση σε 2.500 μοδίους.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 68 Ραδόλιβος Ραδόλιβος (ΙΒΗΡΩΝ)

Στρυμόνας
23,98046 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 56-59
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες εκτάσεων 20.000 μοδίων στην περιοχή Στρυμόνα - Παγγαίου. Το πεδινο τμήμα υπολογίζεται σε 10.000 μοδίους τουλάχιστον.
Συναριθμείται στις κτήσεις της μονής στην απογραφή του 1259.
172

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 69 Αγία Κυριακή Ραδόλιβος - Αγία Κυριακή (ΙΒΗΡΩΝ)
Ραδόλιβου
40,89876 1320 Μονύδριο/Ναός Ραδόλιβος μονύδριο, γαίες,

αμπέλια
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 19, Iviron 4, σ. 12 (πίνακας)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονύδριο Αγίας Κυριακής στο Ραδόλιβο, δωρεά ανώνυμου ιερομονάχου. Περιλάμβανε ναό, χωράφια και αμπέλια. Φαίνεται πως οι
Σέρβοι το πήραν από την Ιβήρων πριν το 1346 και το παραχώρησαν στη συνεχεια στη Μονή Αγίου Παντελεήμονος (ρωσικό),
όπως φαίνεται και στο χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε (1353) προς το ρωσικό.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 70 Ρεντίνα Ρεντίνα (ΙΒΗΡΩΝ)
40,66056 1346 Αστική κτήση Ρεντίνα οικίες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Iviron 4, 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1346 μεταξύ των κτήσεων της μονής, αναφέρονται και κατοικίες εντός της Ρεντίνας
173

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 71 Άγιοι Ανάργυροι Σέρρες - Άγιοι Ανάργυροι (ΙΒΗΡΩΝ)
Σερρών
41,08667 1322 Μονύδριο/Ναός Σέρρες μονύδριο, γαίες, μύλοι

Στρυμόνας
23,64583 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κοντά στις Σέρρες. Δεν γνωρίζουμε πότε αποκτήθηκε. Απαντάται στο χρυσόβουλλο του 1310. Εντοπίζεται ξανά στις πηγές στα
1322 στο πλαίσιο μιας διαμάχης με τη Μονή Προδρόμου Μενοικίου. Διέθετε μετόχι στο Λιβόβιστο, τον Άγ. Ιωάννη Θεολόγο.
Περιλάμβανε μύλους και γαίες άνω των 450 μοδίων στην Τρεμπέσαινα.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 72 Σίβρη Σίβρη (ΙΒΗΡΩΝ)
39,98188 980 Αδιάγνωστο Κασσάνδρα γαίες

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
Paris 1985, έγγρ 2, 29
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι της μονής Ιβήρων που ανήκε παλαιότερα στη μονή Λεοντίας. Αναφέρεται σε δύο βυζαντινά έγγραφα. Δεν γνωρίζουμε
περισσότερα για το μετόχι αυτό.
174

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 73 Στρατώνι Στρατώνι (ΙΒΗΡΩΝ)

23,81389 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι που περιήλθε στη μονή Ιβήρων από τη μονή Κολοβού. Πρόκειται για γη καλλιεργήσιμη 90 περίπου μοδίων κοντά στο
χωριό του Στρατωνίου.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 74 Άγια Αγίων Στρούμιτζα - Άγια Αγίων (ΙΒΗΡΩΝ)

αμπέλια
22,64281 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ιδρύθηκε από τον στρατιώτη Τετραγωνίτη και δωρίστηκε στην Ιβήρων. Πιθανον πρόκειται για μέλος ομώνυμης οικογένειας που
αγόρασε γαίες στην περιοχή στα 1286. Είχε 126 μοδίους χωράφια και 20 μοδίους αμπέλια.
175

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 75 Αγία Καλή Στρούμιτζα - Αγία Καλή (ΙΒΗΡΩΝ)
Ελεούσας

ΠΗΓΕΣ
Iviron 4, 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Συγκαταλέγεται στα 1346 μεταξύ των κτήσεων της Μονής. Αποτελούσε μετόχι της Μονής Ελεούσας Στρούμιτζας.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 76 Άγιοι Ανάργυροι Στρούμιτζα - Άγιοι Ανάργυροι (ΙΒΗΡΩΝ)
Στρούμιτζας

αμπέλια
22,64279 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 15, 47
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονύδριο. Είχε 8 μοδίους αμπέλια και 146 μοδίους χωράφια.
176

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 77 Άγιοι Απόστολοι Στρούμιτζα - Άγιοι Απόστολοι (ΙΒΗΡΩΝ)

αμπέλια
22,6428 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 17, 47
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ιδρύθηκε από τον στρατιώτη Κνετζόπουλο και δωρίστηκε στην Ιβήρων. Αναφέρεται ξανά στα 1320. Είχε 200 μοδίους χωράφια και
24 μοδίους αμπέλια.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 78 Άγιοι Θεόδωροι Στρούμιτζα - Άγιοι Θεόδωροι (ΙΒΗΡΩΝ)
Ελεούσας

ΠΗΓΕΣ
Iviron 4, 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Συγκαταλέγεται στα 1346 μεταξύ των κτήσεων της Μονής. Αποτελούσε μετόχι της Μονής Ελεούσας Στρούμιτζας.
177

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 79 Άγιος Ιωάννης Στρούμιτζα - Άγιος Ιωάννης Θεολογος
Θεολόγος (ΙΒΗΡΩΝ)
41,52333 1310 Μονύδριο/Ναός Λιβόβιστο μονύδριο, γαίες,

ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ μύλοι, οικίες
23,39444 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι της Μονής Αγίων Αναργύρων Σερρών. Δεν γνωρίζουμε πότε αποκτήθηκε. Απαντάται στο χρυσόβουλλο του 1310. Πολυ
κοντά στο Κάστρο των Σερρών. Περιολάμβανε χωράφια, κήπους, αμπέλια, μύλους και οικίες, σύνολο 515 μοδίους.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 80 Θεοτόκος Στρούμιτζα - Θεοτόκος (ΙΒΗΡΩΝ)
Στρούμιτσας
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Στρούμιτζα, Strumica, Ελεούσα

41,43705 1104 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, προάστειο,

γαίες
22,64278 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Iviron 2, σ. 59
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο του Νικηφόρου Βοτανειάτη (1079) αναφέρεται η Μονή Της Θεοτόκου στη Στρούμιτζα ως κτήση της Μονής
Ιβήρων. Περιλάμβανε τη μονή, προάστειο και γαίες. Στα 1320 η έκτασή τους υπολογίζεται σε 3.876,5 μοδίους.
178

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 81 Παλαιόκαστρον 1 Στρούμιτζα - Παλαιόκαστρον 1
(ΙΒΗΡΩΝ)
41,43972 1320 Εγκαταστάσεις Παλαιόκαστρον μύλοι

ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 46-47
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δικαιώματα σε παροίκους, και κατοχή 3 μύλων.

(ΙΒΗΡΩΝ)
41,43773 1320 Γαίες Παλαιόκαστρον γαίες

22,64 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 46-47
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή Παλαιόκαστρου. Πολύ κοντά στο ζευγηλατέιον Μοστένιτζας, ανώνυμη έκταση 1.050 μοδίων.
179

(ΙΒΗΡΩΝ)
41,43774 1320 Γαίες Παλαιόκαστρον δάσος, βοσκότοπος

ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 46-47
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή Παλαιόκαστρου. Δάσική έκταση ή βοσκότοπος, πιθανόν σε ορεινό σημείο, άγνωστης έκτασης.

(ΙΒΗΡΩΝ)
41,43875 1320 Συνδυασμός χρήσεων Παλαιόκαστρον γαίες, αμπέλια

22,6397 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 46-47
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πολύ κοντά στο Παλαιόκαστρο. Διάσπάρτες κτήσεις συνολικής έκτασης περί τους 400 μοδίους, με χωράφια και μεγάλα αμπέλια.
180

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 85 Χρισόβιτσα Στρούμιτζα - Χριστόβιστα (ΙΒΗΡΩΝ)
41,43976 1320 Γαίες Παλαιόκαστρον γαίες

22,62671 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 46-47
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή Παλαιόκαστρου. Κοντά στη Μοστένιτζα. Έκταση 378 μόδιοι.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 86 Τορναρέα Τορναρέα (ΙΒΗΡΩΝ)

23,8794 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Iviron 3, σ. 35-37
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
181

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 87 Χλιαροπόταμον Χλιαροπόταμον (ΙΒΗΡΩΝ)

ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 85
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται γαίες στην κατοχή της Μονής Ιβήρων, που ανήκαν παλαιότερα στη Μονή Λεοντίας, μαζί με μια έκταση στον Αγιο
Θερηνό (πιθανόν Αγιος Θεριανός, όπως απαντάται σε έγγραφα της Λαύρας του 14ου αιώνα). Στην περιοχή Νέας Τενέδου.

03 - Μ. ΙΒΗΡΩΝ 88 Ψαλίς Ψαλίς (ΙΒΗΡΩΝ)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Iviron 1, σ. 38
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μείζων κτήση της Μονής του Άθωνος η οποία αποκτήθηκε μετά το 980 από τη Μονή Ιβήρων.
182

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 1 Αγία Ιερουσαλήμ Αγία Ιερουσαλήμ Θεσσαλονίκης

ΠΗΓΕΣ
Actes de Chilandar, σ. 51
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως κτήση της Μονής Χιλανδαρίου πριν το 1322.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 2 Αγία Παρασκευή Αγία Παρασκευή Σκοπίων (Χιλανδαρίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Sveta Petka, Tmorani, Morane

41,91028 1257 Μονύδριο/Ναός Σκόπια μονύδριο, γαίες

Σκόπια
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinovic, V. Kravari, Ch Giros, Actes de Chilandar. I: Des Origines a 1319 [Archives de l'Athos XX] Paris 1998, σσ. 37, 50, 69
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για κελλίο που ανήκε στη μονή Χιλανδαρίου, νότια από τα Σκόπια . Δεν γνωρίζουμε πολλά για το μετόχι αυτό πέρα από
το ότι η περιουσία του εκτεινόταν και στις δύο όχθες του Αξιού ποταμού. Το 1282 ο Σέρβος βασιλιάς Στέφανος Ούρος Β΄ Μιλούτιν
δώρισε στο μετόχι κτήματα. Θεωρείται ότι βρισκόταν εκεί που σήμερα βρίσκεται το χωριό Morane (Tmorani). Στα 14 χλμ ΝΑ των
Σκοπίων.
183

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 3 Αγία Τριάδα Αγία Τριάδα Κασσάνδρας (Χιλανδαρίου)
40,10028 1319 Εγκαταστάσεις Κασσάνδρα βοσκότοπος, χειμαδιό

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinovic, V. Kravari, Ch Giros, Actes de Chilandar. I: Des Origines a 1319 [Archives de l'Athos XX] Paris 1998, σ.59
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Χειμαδιό στην Κασσάνδρα, απο αυτοκρατορική δωρεά στα 1318 ή 1319.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 4 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Θεσσαλονίκης
Θεσσαλονίκης (Χιλανδαρίου)
40,63155 1299 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη μονύδριο, γαίες,

αμπέλια
22,94411 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinovic, V. Kravari, Ch Giros, Actes de Chilandar. I: Des Origines a 1319 [Archives de l'Athos XX] Paris 1998, εγγρ. 17 και
34
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δεν είναι γνωστό από πότε υφίσταται το μετόχι της Θεσσαλονίκης. Έδρα του ήταν πιθανότατα η μονή(;) του Αγίου Γεωργίου μέσα
στην πόλη, η ιδιοκτησία της οποίας επιβεβαιώνεται το 1299 με χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Παλαιολόγου. Τελευταία αναφορά
γίνεται σε άλλο χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου το 1317 σχετικά με την υδροδότηση του μετοχίου με νερό από τον Χορτιάτη. Η
κτήση περιλάμβανε την έδρα του μετοχίου, ένα μικρό χωράφι και αμπέλια από αγορά (ήδη ώς το 1316).
184

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 5 Άγιος Δημήτριος Άγιος Δημήτριος Πτερωτός
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Δημήτριος Πτερωτός

41,52359 1319 Εγκαταστάσεις Μελένικο βοσκότοπος

Μελένικο
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinovic, V. Kravari, Ch Giros, Actes de Chilandar. I: Des Origines a 1319 [Archives de l'Athos XX] Paris 1998, σ. 49-50, 69,
εγγρ. 42.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Με χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου του 1319 δωρίζονται στη μονή δύο βοσκότοποι στην περιοχή του Μελενίκου, το
ένα ονόματι Μάτζιστα και το άλλο Άγιος Δημήτριος Πτερωτός.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 6 Άγιος Δημήτριος Άγιος Δημήτριος Prizren (Χιλανδαρίου)
42,16691 1276 Μονύδριο/Ναός Prizren μονύδριο

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Χιλανδαρίου στην περιοχή του Prizren, που επιβεβαιώνεται στο έγγραφο του Dragulin (ή του Μιλούτιν, κατ'
'αλλους) μεταξύ των ετών 1276-1282.
185

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 7 Άγιος Νικήτας Άγιος Νικήτας Σκοπίων (Χιλανδαρίου)
42,09861 1299 Μονύδριο/Ναός Σκόπια μονύδριο, γαίες,

χωριά, ναοί
Σκόπια
21,38417 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinovic, V. Kravari, Ch Giros, Actes de Chilandar. I: Des Origines a 1319 [Archives de l'Athos XX] Paris 1998, σσ. 69-70
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 12 χλμ Β-ΒΔ των Σκοπίων. Εκτός από το ναό, κατείχε σημαντικές κτήσεις. Μεταξύ αυτών, τα μονύδρια της Θεοτόκου
Βορισινής και του Προδρόμου με τις δικές τους κτήσεις, καθώς και 2 χωριά στην περιοχή Polog, το χωριό Merana στην περιοχή
του Μοράβα και 3 βουνά (planine), μη ταυτισμένα. Οι υπόλοιπες κτήσεις βρίσκονταν στις περιοχές Skopska Crna Gora και Ploca.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 8 Αξιός 1 Αξιός 1 (Χιλανδαρίου)
40,65333 1317 Συνδυασμός χρήσεων Κοιλάδα Αξιού γαίες

22,66861 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται 200 μόδιοι γης, από δωρεά του Ανδρονίκου Β΄, και ένα ψαροτόπι (του Σταυρού), γύρω στα 1317 και 1318.
186

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 9 Απιδέα Απιδέα Αξιού (Χιλανδαρίου)
40,65222 1299 Γαίες Κοιλάδα Αξιού γαίες

22,72917 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται 300 μόδιοι γης από δωρεές του Ιωάννη Άγγελου, πριν το 1299, ενώ λίγο αργότερα ο Γ. Μαγκλαβίτης προσθέτει
αλλους 100 μοδίους. Σύνολο 400. Στα 1299 αναφέρονται 900 μόδιοι, ενώ στο Πρακτικό του 1300, 800 μόδιοι γης.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 10 Γεωργέλα Γεωργέλα (Χιλανδαρίου)

βοσκότοπος
Στρυμόνας
23,89251 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes de Chilandar, σ. 52, 67
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Ανδρονίκου Β, στα 1318. Αναφέρεται ως χωριό, μαζί με το "Αγρίδιον της Απιδέας". Τα δικαιώματά του επιβεβαιώνονται
στο έγγραφο του 1319 μαζί με αυτά της βόσκησης.
187

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 11 Ευνούχου Ευνούχου (Χιλανδαρίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μαυροθάλασσα


μύλος
Στρυμόνας
23,74762 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Ανδρονίκου Β, στα 1318. Αναφέρεται στον περιορισμό του 1318 χωρίς να αναφέρεται έκταση. Περιλάμβανε γάιες και
έναν μύλο, καθώς και 21 παροίκους με 120 μοδίους γης και αμπέλια.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 12 Ζδραβίκιον Ζδραβίκι (Χιλανδαρίου)

Στρυμόνας
23,84889 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Ανδρονίκου Β, στα 1318. Στα δυτικά του έχει τον Αγγίτη και στα ΝΔ τη λίμνη του Αχινού.
188

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 13 Θεοτόκος Βορισινή Θεοτόκος Βορισινή Σκοπίων
42,01389 1299 Μονύδριο/Ναός Σκόπια μονύδριο, γαίες,

αμπέλια
Σκόπια
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι της Μονής του Αγίου Νικήτα στα Σκόπια. Κατείχε γαίες, αμπέλια και παροίκους (μη ταυτισμένο, αλλά στην περιοχή γύρω
από τα Σκόπια).

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 14 Καμένα Κάμενα (Χιλανδαρίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Δεβελίκεια

40,372778 1319 Ιερισσός γαίες, μύλοι

23,853889 1401
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται εκτάσεις περί τους 1.900 μοδίους στα 1321. Συμπεριλαμβάνονταν πάροικοι και μύλοι.
189

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 15 Καστρίν Καστρί Στρυμόνα (Χιλανδαρίου)

βοσκότοποι, δάση,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ αμπέλια, μύλοι, χωριό
Στρυμόνας
23,78467 1940 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinovic, V. Kravari, Ch Giros, Actes de Chilandar. I: Des Origines a 1319 [Archives de l'Athos XX] Paris 1998, σ. 64, έγγρ.
10, 34, App.II
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ένας ναός στο εγκαταλελειμμένο πριν το 1940 χωριό του Καστρίου φαίνεται ότι ήταν ο ναός του μετοχίου που χτίστηκε τον 11ο
αιώνα και αφιερώθηκε στη μονή Χιλανδαρίου πριν το 1277. Ξεκίνησε με δωρεές του Ιωάννη Παλαιολόγου τις οποίες συνέχισε ο
Ανδρόνικος Β΄ γύρω στα 1300. Στο ενδιάμεσο, μετά το 1277 και πριν το 1300, η κτήση ειχε χαθεί για τη Μονή, και είχε δοθεί σε
προνοιαρίους. Ήταν αρκετά πλούσιο μετόχι, με γη που ξεπερνούσε τους 8000 μοδίους. Τα δικαιώματα της μονής επί του μετοχίου
επιβεβαιώθηκαν το 1317 και το 1321. ΠΕριλάμβανε αρώσιμες γαίες, βοσκοτόπους, δάση, αμπέλια, έξι μύλους καθώς και 71
παροίκους που κατοίχαν γαίες 2.160 μοδίων και 145 μοδίων αμπελιών και άλλων μικρότερων κομματιών.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 16 Κόσκινα Κόσκινα Αξιού (Χιλανδαρίου)
40,62111 1282 Γαίες Κοιλάδα Αξιού γαίες

22,69333 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Μιχαήλ Η στην περιοχή του Δέλτα του Αξιού. Αναφέρεται ως γη τριών ζευγαριών. Πριν το 1282.
190

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 17 Κουτζή Κουτζή (Χιλανδαρίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ευκαρπία

40,86319 1227 Χωριό χωριό, γαίες

Στρυμόνας
23,76958 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες από δωρεά του Πετραλίφα στα 1227, στις οποιες προστέθηκε το χωριό, από δωρεά του Ανδρονίκου Β΄, στα 1313, μετά από
αίτημα του Μιλούτιν. Από τα 1926 ονομάζεται Ευκαρπία.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 18 Λειψοχώριον Λειψοχώρι (Χιλανδαρίου)

μύλος
Στρυμόνας
23,70979 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Ανδρονίκου Β, στα 1318. Δεν αναφέρεται έκταση. Περιλάμβανε γαίες και μύλο, καθώς και 11 παροίκοους με 26
μοδίους αμπέλια.
191

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 19 Λοζίκιον Λοτζίκι Θεσσαλονίκης (Χιλανδαρίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Δημήτριος

40,59694 1265 Μονύδριο/Ναός Περιοχή Λιμνών ναός, οικία, γαίες,

αμπέλια, μύλος
23,47704 1400 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinović – C. Giros – V. Kravari (εκδ.), Actes de Chilandar I – Des origines à 1319, [Archives de l’Athos XX], Paris 1995,
σ.36, 63
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Λοζικίου αφιερώθηκε στη μονή Χιλανδαρίου τον Σεπτέμβριο 1265 από τον Πανσέβαστο Σεβαστό Δημήτριο
Σπαρτηνό ο οποίος έγινε μοναχός με το όνομα Δαυίδ, όπως αναφέρεται στο αφιερωτήριο έγγραφο των τριών υιών του Ιάννου,
Κωνσταντίνου και Μιχαήλ. Το μετόχι αποτελείτο από γη, ένα οίκημα και έναν πάροικο. Φαίνεται ότι στη συνέχεια το μετόχι
αναπτύχθηκε γύρω από τον ναό του αγίου Δημητρίου που υπήρχε εκεί, όπως φαίνεται από την ονομασία του σε χρυσόβουλλο του
Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου τον Ιανουάριο 1299. Στα 1265, οι τρεις γιοι του Δημητρίου αφιέρωσαν τα δικά τους μερίδια γης στην
περιοχή κι έναν μύλο, τα οποια προστέθηκαν στις κτήσεις του μετοχίου. Στα 1300 κατείχε γη 2.000 μοδίων, αμπέλι και έναν μύλο,
μαζί με παροίκους.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 20 Μαλούκα Μαλούκα Στρυμόνα

Στρυμόνας
23,86848 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Ανδρονίκου Β, στα 1318. Δύο χλμ βόρεια του Δραβίσκου. Αναφέρεται ως ζευγηλατείον, μαζί με φορολογικά
δικαιώματα.
192

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 21 Μάτζιστα Μάτζιστα (Χιλανδαρίου)
41,52458 1319 Εγκαταστάσεις Μελένικο βοσκότοπος

Μελένικο
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinovic, V. Kravari, Ch Giros, Actes de Chilandar. I: Des Origines a 1319 [Archives de l'Athos XX] Paris 1998, σ. 49-50, 69,
εγγρ. 42.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Με χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου του 1319 δωρίζονται στη μονή δύο βοσκότοποι στην περιοχή του Μελενίκου, το
ένα ονόματι Μάτζιστα και το άλλο Άγιος Δημήτριος Πτερωτός.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 22 Μουνζιανής Μουντζιανής (Χιλανδαρίου)

αμπέλια, λινοβρόχιο
Στρυμόνας
23,81251 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση που αναφέρεται ως μετόχι. Περιλάμβανε την έδρα του μετοχίου, ένα χωριό (δωρεά του Πετραλίφα) και διάφορες γαίες από
δωρεές του Μητρητόπουλου (1270) και αγορές. Η συνολική έκταση στα 1300 υπολογίζεται σε 2.400 μοδίους, και 25 μοδίους
αμπέλια, ένα λινοβρόχιο και το πανηγύρι των Αγίων Πάντων. Επίσης, 9 παροίκους που κατείχαν 300 μοδίους γης και 4 μοδίους
αμπέλια. ΣΤα 1317 δεν αναγράφεται μεταξύ των κτήσεων της μονής, ωστόσο υφίσταται, αλλά θεωρείται πλέον κτήση που έχει
ενσωματωθεί σε εκείνη στη θέση Καστρίν.
193

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 23 Πρόβλακας Πρόβλακας (Χιλανδαρίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Προαύλαξ


23,92006 1933 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinovic, V. Kravari, Ch Giros, Actes de Chilandar. I: Des Origines a 1319 [Archives de l'Athos XX] Paris 1998, σ,56-59
Β. Αναστασιάδης, Αρχείο της Ι.Μ. Χιλανδαρίου, Αθωνικά Σύμμεικτα 9, Αθήνα 2002, έγγρ. 14, 66, 77, 88, 244 και 288.
Γ. Σμυρνάκης, Το "Αγιον "Ορος Άθω, Αθήνα 1903 (ανατύπ. Καρυές 1988), 502.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα μετόχια της μονής. Το 1199 η μονή Χιλανδαρίου απέκτησε την πρώην μονή του Ζυγού μαζί
με τα κτήματά της. Στην περιοχή νότια της Ιερισσού έχουν καταγραφεί από διάφορα έγγραφα κτήματα που κατά καιρούς ανήκαν
στο μοναστήρι. Είναι σημαντικό να τονισθεί ότι αν και η παρουσία της μονής στην περιοχή του Πρόβλακα παρέμεινε διαρκής επί
700 χρόνια, πολλά κτήματα αποκτήθηκαν στην πορεία και άλλα πωλήθηκαν. Το μεγαλύτερο κομμάτι των κτήσεων του Πρόβλακα
είχε έκταση άνω των 223 μοδίων (στα 1300), ενώ την ίδια εποχή αναφέρονται κτήσεις σε τουλάχιστον άλλα 4 σημεία, όλες
ανήκουσες στην επικράτεια του Πρόβλακα.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 24 Πρόδρομος Πρόδρομος Σκοπίων (Χιλανδαρίου)
42,09056 1299 Μονύδριο/Ναός Σκόπια μονύδριο

Σκόπια
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι της Μονής του Αγίου Νικήτα στα Σκόπια. Κοντά στην κύρια μονή.
194

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 25 Προφήτης Ηλίας Ροπαλαία (Χιλανδαρίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ροπαλαία

40,50222 1314 Μονύδριο/Ναός Δυτική Χαλκιδική μονύδριο, γαίες,

αμπέλια
22,99931 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
M. Zivojinovic, V. Kravari, Ch Giros, Actes de Chilandar. I: Des Origines a 1319 [Archives de l'Athos XX] Paris 1998, σ.47, έγγρ. 33
και 34.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Ροπαλαίας αποκτάται από τη μονή το 1314 με τη δωρεά της μονής του Προφήτου Ηλιού από τον Ιωάννη
Δραγουμάνο και τη σύζυγό του. Την ίδια χρονιά η μονή αγόρασε και 5 μοδίους αμπέλια. Το 1316 το μετόχι έλαβε άλλους 100
μοδίους γης για αμπέλια με πρόσταγμα του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β΄, ενώ το επόμενο έτος ο αυτοκράτορας δώρισε και πάλι
άλλους 200 μοδίους γη, την οποία αύξησε η μονή με άλλες αγορές. Η συνολική έκταση ξεπερνούσε τους 400 μοδίους γης (408)
στις αρχές του 14ου αιώνα (ώς το 1319).

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 26 Ρουδάβα Ρουδάβα (Χιλανδαρίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θεοτόκος

40,38928 1274 Μονύδριο/Ναός Ιερισσός μονύδριο, αμπέλια,

ελαιώνες, μύλοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται σε περιορισμό του 1277 χωρίς να αναφέρεται ωστόσο έκταση. Η κτήση προϋπήρχε. Το μετόχι της Θεοτόκου στη
Ρουδάβα περιλάμβανε ,μεταξύ άλλων, παροίκους, ελαιώνες, αμπέλια, μύλους, και επιβεβαιώνεται ξανά ως κτήση της μονής στα
1299.
195

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 27 Τριπόταμον Τριπόταμον (Χιλανδαρίου)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 28 Běličišta Běličišta (Χιλανδαρίου)
42,59728 1200 Χωριό Hvosno χωριό

Σερβία
20,29201 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος της δωρεάς του Στεφάνου Νεμάνια (1199-1200) στην ευρύτερη περιοχή του Hvosno, μαζί με άλλα χωριά.
196

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 29 Brĕzova Brĕzova (Χιλανδαρίου)
43,54083 1283 Χωριό Moravica χωριό

Σερβία
20,05972 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Χιλανδαρίου στην περιοχή του Moravica που επιβεβαιώνεται στο έγγραφο του Μιλούτιν (1283).

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 30 Bytun Bytun (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,25208 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Dragulin (ή του Μιλούτιν, κατ' 'αλλους) μεταξύ των ετών 1276-1282, στην περιοχή του Hvosno.
197

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 31 D. Vraniki D. Vraniki (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,23203 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του βασιλιά Βλαντισλάβ (1234-1237) στην ευρύτερη περιοχή του Hvosno.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 32 Dobrodoljani Dobrodoljani (Χιλανδαρίου)
42,23021 1198 Χωριό Prizren χωριό

Σερβία
20,76613 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος της δωρεάς του μοναχού Συμεών (1198) στην ευρύτερη περιοχή του Prizren, μαζί με άλλα χωριά.
198

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 33 Dol'c Dol'c (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,31204 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Χιλανδαρίου στην περιοχή του Hvosno, που επιβεβαιώνεται στο έγγραφο του Μιλούτιν (1283).

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 34 Dosuge Dosuge (Χιλανδαρίου)
42,57167 1283 Χωριό Plav χωριό

Σερβία
19,84222 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Χιλανδαρίου στην περιοχή του Plav που επιβεβαιώνεται στο έγγραφο του Μιλούτιν (1283).
199

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 35 Dr'st'nik Dr'st'nik (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,25196 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 36 G. Vraniki G. Vraniki (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,25202 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
200

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 37 Gov'n Gov'n (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,36198 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 38 Greb'nik Greb'nik (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,31197 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
201

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 39 Gurgevik Gurgevik (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,29389 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 40 Hoce Hoce (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,74703 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
202

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 41 Kamenica Kamenica (Χιλανδαρίου)
42,85028 1200 Χωριό Zéta χωριό

Σερβία
20,39889 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος της δωρεάς του Στεφάνου Νεμάνια (1199-1200) στην ευρύτερη περιοχή Zéta μαζί με άλλα χωριά.

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 42 Knina Knina (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,28194 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
203

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 43 Kruševo Kruševo (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,35195 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 44 Lokvyca Lokvyca (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,79839 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος της δωρεάς του Dragulin (ή του Μιλούτιν, κατ' 'αλλους) μεταξύ των ετών 1276-1282 στην ευρύτερη περιοχή του Prizren.
204

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 45 M'skovo M'skovo (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,3381 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 46 Momuša Momuša (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,66132 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
205

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 47 Neprobista Neprobista (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,67088 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 48 Osl'nice Osl'nice (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,33209 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
206

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 49 Petr'ěe Petr'ěe (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,22205 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 50 Petrovik Petrovik (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,33194 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
207

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 51 Retiv'štica Retiv'štica (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,78402 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 52 Retivlja Retivlja (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,72984 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
208

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 53 Rub'č Potok Rub'č Potok (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,27195 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 54 Slamodravy Slamodravy (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,70134 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
209

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 55 Štupĕl Štupĕl (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,32206 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 56 Tr'nije Tr'nije (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,76795 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
210

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 57 Tr'nov'e Tr'nov'e (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,75131 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 58 Viděně Viděně (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,252 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
211

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 59 Z'bor'sko Z'bor'sko (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,34211 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 60 Zahak Zahak (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,31301 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
212

04 - Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 61 Zaljug Zaljug (Χιλανδαρίου)

Σερβία
20,28199 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 1 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Κότζινου (Διονυσίου)
39,94016 1362 Μονύδριο/Ναός Κότζινος μονύδριο

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Π. Νικολόπουλος-Ν. Οικονομίδης, Ιερά Μονή Διονυσίου, ΚΑτάλογος του Αρχείου, Βυζαντινά Σύμμεικα 1 (1966), σ. 288, έγγραφο
89. -- N. Oikonomidès, Actes de Dionysiou, Paris 1968, έγγραφο 25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται κτήσεις της Μονής στη Λήμνο στο χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε (1366), οι οποίες υφίσταντο ήδη, προερχόμενες από
δωρεές του στρατοπεδάρχη Αστρά και του οικείου του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ιεράκη. Στο χρυσόβουλλο αναφέρεται εξίσου και η
Μονή Κουτλουμουσίου, ως αποδέκτης δωρεών των ιδίων δωρητών. Στο αρχείο της Κουτλουμουσίου υπάρχει έγγραφο του 1362
με άλλες δωρεές του Ιεράκη, οπότε συμβατικά καταχωρούμε και εδώ το έτος 1362 ως START-DATE των κτήσεων της Διονυσίου
στη Λήμνο.Σε έγγραφο προ του 1430 ο ιερομόναχος Θεόδουλος αφιερώνει στη Μονή Διονυσίου το Ναό του Αγίου Νικολάου στον
Κότζινο.
213

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 2 Ατζική Ατζική (Διονυσίου)
39,94678 1362 Συνδυασμός χρήσεων Λήμνος γαίες, οικίες

Λήμνος
25,22416 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Π. Νικολόπουλος-Ν. Οικονομίδης, Ιερά Μονή Διονυσίου, ΚΑτάλογος του Αρχείου, Βυζαντινά Σύμμεικα 1 (1966), σ. 263 κ.ε.,
έγγραφα 27 -- N. Oikonomidès, Actes de Dionysiou, Paris 1968, έγγραφο 25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στη Λήμνο. Στην Απογραφή του 1430 αναφέρεται η "υπόστασις του Θεοδούλου" στην Ατζική, η οποια περιλάμβανε οικίες,
εσωθύρια (11 μοδίων) και 11 αγρούς (307 μοδίων).

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 3 Βουνεάδα Βουνεάδα (Διονυσίου)
39,95278 1362 Συνδυασμός χρήσεων Λήμνος γαίες, αμπέλια, οικίες,

περιβόλια
Λήμνος
25,19913 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
έγγραφα 23, 26, 27 -- N. Oikonomidès, Actes de Dionysiou, Paris 1968, έγγραφο 25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στη Λήμνο. Σε απογραφικό γράμμα του 1425 αναφέρονται στη Βουνεάδα 1.450 μόδιοι γης (εκ των οποίων 450 πετρώδεις. Λίγο
νωρίτερα (πριν το 1425), σε οροθέσιο, αναφέρεται η χορήγηση στη Μονή 1.438 μοδίων καλλιεργήσιμης γής, 50,5 μοδίων
αμπελιών και 23 μοδίων κήπων, καθώς και 12 οικιών, εκ των οποιων οι μισές εντός του κάστρου.
214

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 4 Kατακαλή Κατακαλή (Διονυσίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πορταριά

40,284322 1474 Συνδυασμός χρήσεων Καλαμαριά γαίες, ναός

ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomidès, Actes de Dionysiou, Paris 1968 #16-18@@ J. Lefort, Villages de Macedoine. 1. La Chalcidique Occidentale,
Paris 1982 #81-82@@ J. Lefort, Paysages de Macédoine, Paris 1986 #193@@ Αρχιμανδρίτου Γαβριήλ, Ἡ ἐν Ἁγίῳ 'Όρει ἱερὰ
μονὴ τοῦ Ἁγίου Διονυσίου, ''Αθῆναι 1959 #125@@ Π. Νικολόπουλος- Ν. Οἰκονομίδης, Ἱερὰ Μονὴ Διονυσίου. Κατάλογος τοῦ
Ἀρχείου, Σύμμεικτα 1 (1966) #270-271@@ G. Papazoglou, Quelques remarques sur l’archives du couvent Dionysiou du Mont
Athos, Μακεδονικά 28(1991-1992) #31@@ E. Zachariadou, Ottoman Documents from the Archives of Dionysiou (Mount Athos)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην Κατακαλή, στην Πορταριά της Καλαμαριάς, η μονή Διονυσίου απέκτησε μετόχι πριν από το 1474. Πρέπει να ήταν από τις
πλέον σημαντικές ιδιοκτησίες της μονής, γιατί στα 1504 κατόρθωσε, με παρέμβαση του ηγεμόνα της Βλαχίας Radu, στον οποίο
πρέπει να μεσολάβησε ο πρώην πατριάρχης Νήφων, να επιτύχει την έκδοση φιρμανίου από το σουλτάνο Βαγιαζήτ Β´, βάσει του
οποίου τα εισοδήματα του μετοχίου θα φορολογούνταν με το ευνοϊκό κατ᾿ αποκοπήν σύστημα (maktu). Το 1540 η μονή πλήρωσε
φόρο maktu για σιτηρά 1010 άσπρα και το 1560 1465 άσπρα. Η κατοχή του μετοχίου συνεχίστηκε και στους 17ο και 18ο αιώνες.
Το 1720 δόθηκε άδεια για επισκευή ναού που υπήρχε εκεί από την εποχή της κατάκτησης.

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 5 Κότζινος Κότζινος (Διονυσίου)
39,94056 1362 Αστική κτήση Λήμνος οικία

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Π. Νικολόπουλος-Ν. Οικονομίδης, Ιερά Μονή Διονυσίου, Κατάλογος του Αρχείου, Βυζαντινά Σύμμεικα 1 (1966), σ. 264 κ.ε.,
έγγραφο 11.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στη Λήμνο. Σε αχρονολόγητο Ορισμό (μεταξύ 1430-1460) αναφέρεται μεταξύ άλλων η φοροαπαλλαγή της Μονής για μία οικία που
κατείχε εντός του κάστρου του Κότζινου.
215

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 6 Καλαμίτσι Λογγός (Διονυσίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λογγός (Διονυσίου)

39,991533 1498 Συνδυασμός χρήσεων Σιθωνία βοσκότοπος,

μανδροτόπιο, αμπέλια
Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1498 μία μάνδρα νεροβούβαλων στο Λογγό αναφέρεται στην κατοχή της μονής Διονυσίου. Πρέπει να είναι η ίδια ιδιοκτησία στο
χωριό Λογγός, όπου στη θέση Καλαμίτσα (Καλαμίτσι) κατέχει το 1596 βοσκοτόπι και λιβάδι. Το μετόχι στο Λογγό είναι κυρίως
τόπος εκτροφής ζώων, με κυψέλες και αμπέλια, όπως μαρτυρείται σε έγγραφα του 1641 και του 1730 (άδεια να ξαναχτισθούν
ερειπωμένο σπίτι για τη διαμονή φυλάκων προβάτων και σταύλος)

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 7 Μαρίσκιν Μαρίσκιν (Διονυσίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Νέα Φώκαια, Κασσάνδρα

40,13278 1408 Χωριό Κασσάνδρα χωριό, γαίες, πύργος,

καθέδρα, ψαροτόπιο
Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomidès, Actes de Dionysiou, Paris 1968 # 14-16, 81-84, 89-91, 101-109, 114-121, 167-170@@ J. Lefort, Villages de
Macedoine. 1. La Chalcidique Occidentale, Paris 1982 #194@@ J. Koder, Die Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und
Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft 16 (1967) #215 -- Π. Νικολόπουλος-Ν. Οικονομίδης, Ιερά
Μονή Διονυσίου, ΚΑτάλογος του Αρχείου, Βυζαντινά Σύμμεικα 1 (1966), σ. 263 κ.ε.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Διονυσίου απέκτησε το χωρίο Μαρίσκιν μαζί με καλλιεργήσιμη γη στην Κασσάνδρα το 1408 με δωρεά του Ιωάννη Ζ´
Παλαιολόγου. Η μονή οργάνωσε τις κτήσεις της στην περιοχή σε μετόχι, χάρη και στην υποστήριξη του δεσπότη Ανδρόνικου
Παλαιολόγου. Στα 1417 δόθηκε στη μονή ολόκληρο το χωριό και η περιοχή του, ενώ ώς τότε κατείχε μόνο την "καθέδρα" του
χωριού. Το 1420 το μετόχι περιλάμβανε πάνω από 10 ζευγάρια γης, τα οποία καλλιεργούσαν πάροικοι, ενώ η μονή Διονυσίου
ανήγειρε και πύργο στην περιοχή με τη συνδρομή του δεσπότη Ανδρόνικου. Επίσης, την ίδια χρονιά της δόθηκε και το
παρακείμενο αλιοτόπιο. Το μετόχι διατηρήθηκε στην κατοχή της μονής και μετά την οθωμανική κατάκτηση, μέχρι και τον 20ό αι.
Σήμερα η μονή κατέχει ναό αφιερωμένο στον Πρόδρομο στην περιοχή της Νέας Φώκαιας. Στα 1421 αναφέρεται δωρεά γης 2.135
μοδίων και ενός αλιοτοπίου.
216

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 8 Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος Ατζικής (Διονυσίου)
Πρόδρομος
39,94441 1362 Μονύδριο/Ναός Ατζική μονύδριο, οικίες,

μύλος, εργαστήρια,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ αμπέλια
Λήμνος
25,22431 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στη Λήμνο. Ειδικά η Μονή Προδρόμου φαίνεται πως υπήρχε όντως στα συγκεκριμένα έτη. Στην Απογραφή του 1430 αναφέρεται
το μονύδριο του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, το οποίο κατείχε: Ναό, κελλία, αυλή, μύλο, πατητήρια και 38 μοδίους αμπέλια,
από ποικίλες δωρεές.

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 9 Τεσσαράκοντα Σαράντα Μάρτυρες Θεσσαλονίκης
Μάρτυρες (Διονυσίου)

ΠΗΓΕΣ
Π. Νικολόπουλος-Ν. Οικονομίδης, Ιερά Μονή Διονυσίου, ΚΑτάλογος του Αρχείου, Βυζαντινά Σύμμεικα 1 (1966), σ. 288, έγγραφο
89.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1420, η Μαρία Αγιορείτισσα αφιερώνει στη Μονή Διονυσίου το ερειπωμένο ναΰδριο των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων,
συνοικία του Ομφαλού Θεσσαλονίκης, υπό τον όρο να το επισκευάσει και να το καταστήσει λειτουργικό.
217

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 10 Σκαμανδρηνού Σκαμανδρηνού (Διονυσίου)

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην Απογραφή του 1430 αναφέρεται η δωρεά του Σκαμανδρηνού που περιλάμβανε αμπέλια, πατητήρια και ζώα, στην περιοχή
μεταξύ Περπούρου και Τρύγη.

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 11 Φακός Φακός (Διονυσίου)
39,82717 1362 Γαίες Λήμνος βοσκότοπος,

μανδροτόπιο
Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στη Λήμνο. Σε Απογραφικό του 1425 αναφέρεται ένα μαντρί. Λίγα χρόνια αργότερα, στην Απογραφή του 1430, αναφέρονται δύο
μαντριά, στις θέσεις Κατζινόποδον και Ρομακλείου, από δωρεά.
218

05 - Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 12 Χριστός Σωτήρ Χριστός Σωτήρ Κότζινου (Διονυσίου)
39,93985 1362 Μονύδριο/Ναός Κότζινος μονύδριο, οικίες,

μύλος
Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στη Λήμνο. Στην Απογραφή του 1430 αναφέρεται το μονύδριο του Σωτήρος στον Κότζινο, το οποιο κατείχε: Ναό, κελλία και αυλή,
ενώ αναφέρεται και ένας μύλος.

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 1 Άγιοι Απόστολοι Άγιοι Απόστολοι Ιερισσού
Ιερισσού (Κουτλουμουσίου)
40,40167 1428 Μονύδριο/Ναός Ιερισσός μονύδριο, γαίες

23,86556 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle (εκδ.), Actes de Kutlumus, [Archives de l’Athos II], Paris 1988, έγγρ. 11
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι της Μονής Αλυπίου στην Ιερισσό, που της κατοχυρώθηκε με Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1322). Πέρασε στη Μονή
Κουτλουμουσίου, όταν αυτή προσάρτησε τη Μονή Αλυπίου με όλες τις κτήσεις της, στα 1428. Το μετόχι είχε και γαίες από
ανταλλαγή με τη Μονή Ιβήρων, έκτασης 600 μοδίων.
219

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 2 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Πτελέας
Πτελέας (Κουτλουμουσίου)
40,79056 1428 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, γαίες

Στρυμόνας
23,84333 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle (εκδ.), Actes de Kutlumus, [Archives de l’Athos II], Paris 1988, έγγρ. 10, 11
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Αλυπίου στον Όρμο Πτελέας του Στρυμόνα, που της κατοχυρώθηκε με Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1322).
Πέρασε στη Μονή Κουτλουμουσίου, όταν αυτή προσάρτησε τη Μονή Αλυπίου με όλες τις κτήσεις της, στα 1428. Αναφέρονται
2.700 μόδιοι γης.

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 3 Άγιος Ιωάννης Άγιος Ιωάννης Θαυματουργός
Θαυματουργός (Κουτλουμουσίου)
40,63806 1370 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη μονύδριο, αυλή,

οικίες, μύλος
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle (εκδ.), Actes de Kutlumus, [Archives de l’Athos II], Paris 1988, έγγρ. 30, 35
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1370, στη δεύτερη Διαθήκη του Χαρίτωνος προς τη Μονή Κουτλουμουσίου, αναφέρεται ήδη η δωρεά του Μανουήλ
Χαλκεόπουλου προς τη μονή, με την οποία της παραχωρούσε το Μονύδριο του Αγίου Ιωάννου του Θαυματουργού στη
Θεσσαλονίκη. Στο (χαμένο) αφιερωτήριο έγγραφο γινόταν αναλυτική περιγραφή των κτήσεων του μονυδρίου. Από τα σωζόμενα
προκύπτει ότι είχε τουλάχιστον αυλή, καθώς και ένα άλλο οικόπεδο εγγύς, όπου η μονή έχτισε μύλο.
220

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 4 Βερνάρους Βερνάροιυς (Κουτλουμουσίου)

Στρυμόνας
23,67417 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Από σιγιλλιώδες γράμμα του Πατριάρχου Νείλου (1386) για εδαφική αντιδικία της Κουτλουμουσίου με τη Λαύρα στο Στρυμόνα,
πληροφορούμαστε ότι, μεταξύ άλλων, η μονή κατείχε το χωρίο "Βερνάρους", το οποίο φαίνεται πως ανήκει στις παλαιότερες
δωρεές του Ιωάννου Ούγλλεση.

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 5 Βηρόν Βηρόν Ρεντίνας (Κουτλουμουσίου)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Με Πρόσταγμα του Ιωάννου Η (;), η Κουτλουμουσίου αποκτά δικαίωμα νομής σε εγκατελειμμένες γαίες που ήδη εκμεταλλευόταν
ανεπίσημα επί 30 χρόνια. Στο Λογγό: Τριστέρι, Τορώνη, Γεράνι - Στη Ρεντίνα: Ερρύχια, Βηρόν, Κουφόπετρα. Ο αυτοκράτορας
παραχωρεί τη νομή αλλά όχι την κυριότητα (επιφυλάσσεται για την περίπτωση που εμφανιστεί ο νόμιμος ιδιοκτήτης).
221

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 6 Βλαχία Βλαχία (Κουτλουμουσίου)

Βλαχία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην Κτητορική Πράξη του βοεβόδα Ιωάννη Βλαδισλάβου (1369) αναφέρονται και δωρεές του ιδίου και του πατέρα του προς τη
Μονή, μεταξύ άλλων και στη Βλαχία, χωρίς όμως άλλα στοιχεία. Δίνεται ώς terminus antequem το έτος έκδοσης του εγγράφου
(1369).

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 7 Γεράνι Γεράνι (Κουτλουμουσίου)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
222

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 8 Γεωργιλάς Γεωργιλάς (Κουτλουμουσίου)
40,83056 1428 Εγκαταστάσεις ψαροτόπιο, βιβάριο

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Αλυπίου στο χωριό Γεωργιλάς του Στρυμόνα, που της κατοχυρώθηκε με Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄
(1322). Πέρασε στη Μονή Κουτλουμουσίου, όταν αυτή προσάρτησε τη Μονή Αλυπίου με όλες τις κτήσεις της, στα 1428.
Αναφέρεται ως ψαροτόπιο ("τρία αυλάκια αλιευτικά").

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 9 Έζοβα (Αλυπίου) Έζοβα (Κουτλουμουσίου)
40,85833 1428 Συνδυασμός χρήσεων Έζοβα γαίες, μύλος

Στρυμόνας
23,65667 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle (εκδ.), Actes de Kutlumus, [Archives de l’Athos II], Paris 1988, έγγρ. 14 (και 13)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Μονής Αλυπίου Στην Έζοβα του Στρυμόνα, από δωρεά του πρωτοστράτορα Συναδηνού, στα 1328 (ή 1343). Πέρασε
στη Μονή Κουτλουμουσίου, όταν αυτή προσάρτησε τη Μονή Αλυπίου με όλες τις κτήσεις της, στα 1428. Αναφέρεται ένας
πάροικος με τα αγαθά του, συν 800 μόδιοι γης. Στο ίδιο μέρος (χωριό Ρεβυθιόνι), η Μονή Αλυπίου κατείχε και μύλο (ποσοστό),
που της παραχωρήθηκε με σιγιλλιώδες γράμμα το 1327.
223

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 10 Θεοτόκος Ελεούσα Ελεούσα Σερρών (Κουτλουμουσίου)
41,07778 1338 Μονύδριο/Ναός Σέρρες μονύδριο, περιβόλια,

οικίες, αυλές,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ καταστήματα,
Στρυμόνας εργαστήρια,
23,52889 1500 500- 2.000 μόδιοι περιβόλια, αμπέλια
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle (εκδ.), Actes de Kutlumus, [Archives de l’Athos II], Paris 1988, έγγρ. 18 (και 8: Κοσμά Παγκάλου)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη γνωστή κτήση της Μονής εκτός Άθω. Η Θεοδώρα Καντακουζηνή στα 1338 αφιέρωσε στη Μονή
Κουτλουμουσίου το Μονύδριο της Ελεούσας στις Σέρρες με όλες τις κτήσεις του στη γύρω περιοχή ("κτήσεις αυτού κύκλω").
Πιθανότατα είναι οι γαίες που αφιέρωσε στην κωνσταντινουπολίτικη Μονή Παντοκράτορος ο Κοσμάς Πάγκαλος (1313), οι οποίες
εξαγοράστηκαν από την δωρήτρια για να αποδοθούν στην Κουτλουμουσίου. Περιλάμβαναν: 2 περιβόλια εντός της πόλης Σερρών,
4 σπίτια με κατώγια και αυλή, και μαγειρείο στη συνοικία του Αγίου Γεωργίου Σαρακηνοπολίτου, έξω από την πόλη στο εμπόριο 3
εργαστήρια, και σε άλλα σημεία οπωρώνες και αμπέλια (Βήσιανης, Κόρης, Πηγαδίου, Νηβίστων και αλλού, ζευγηλατείο στην
Κόσνα με έκταση 1.050 μοδίους και άλλα.

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 11 Ερρύχια Ερρύχια (Κουτλουμουσίου)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
224

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 12 Καινουργίτζι Καινουργίτζι (Κουτλουμουσίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ του Οψαρά

40,97944 1428 Γαίες Σέρρες γαίες

Στρυμόνας
23,52611 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες 500 μοδίων που ανήκαν στον μητροπολίτη Σερρών (και του κατοχυρώθηκαν με διάταγμα του Ανδρονίκου Β΄, στα 1321).
Κάποια στιγμή πέρασαν στη Μονή Κουτλουμουσίου. (Πιθανόν να ήταν κτήση της Μονής Αλυπίου)

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 13 Κάμενα Κάμενα (Κουτλουμουσίου)

23,858333 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες της Μονής Αλυπίου που της κατοχυρώθηκαν με Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1322). Πέρασαν στη Μονή
Κουτλουμουσίου, όταν προσάρτησε τη Μονή Αλυπίου με όλες τις κτήσεις της, στα 1428. Αναφέρονται αμπέλια, ελαιώνες,
περιβόλια και κήποι, συνολικής έκτασης άνω των 20 μοδίων.
225

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 14 Κουφόπετρα Κουφόπετρα (Κουτλουμουσίου)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 15 Λήμνος Λήμνος (Κουτλουμουσίου)
39,93667 1369 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, αμπέλια, μύλοι

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle (εκδ.), Actes de Kutlumus, [Archives de l’Athos II], Paris 1988 -- Actes de Dionysiou, έγγρ. 3
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται Δωρεές του στρατοπεδάρχη Αστρά και του οικείου του αυτοκράτορα, Μιχαήλ Ιεράκη, στη Λήμνο, χωρίς άλλα στοιχεία
Οι πληροφορίες αντλούνται από χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε (1366) προς τις μονές Διονυσίου και Κουτλουμουσίου, ενώ η δωρεά
τοποθετείται γύρω στα 1362. Αναφέρονται γαίες, αμπέλια και μύλοι.
226

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 16 Μητροπολίτου Μητροπολίτου (Κουτλουμουσίου)

Στρυμόνας
23,63472 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Από σιγιλλιώδες γράμμα του Πατριάρχου Νείλου (1386) για εδαφική αντιδικία της Κουτλουμουσίου με τη Λαύρα στο Στρυμόνα,
πληροφορούμαστε ότι, μεταξύ άλλων, η μονή κατείχε το χωρίο "του Μητροπολίτου", το οποίο φαίνεται πως ανήκει στις
παλαιότερες δωρεές του Ιωάννου Ούγλλεση.

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 17 Νεοχώριον Νεοχώρι Σερρών (Κουτλουμουσίου)
41,05444 1369 Χωριό Σέρρες χωριό, γαίες

Στρυμόνας
23,58667 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Σμυρνάκης, σ. 518 --
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως δωρεά του Ιωάννου Ούγγλεση στα 1369. Χωριό με όλες τις κτήσεις του.
227

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 18 Πρόδρομος Πρόδρομος Σκάλας (Κουτλουμουσίου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Σκάλα


αμπέλια
Στρυμόνας
23,83056 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle (εκδ.), Actes de Kutlumus, [Archives de l’Athos II], Paris 1988, έγγρ. 24 (και σελ. 98)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Μιχαήλ Ιεράκης αφιερώνει στην Κουτλουμουσίου το Μονύδριο του Προδρόμου στη Σκάλα, πιθανότατα στο Στρυμονικό κόλπο.
Αναφέρονται γαίες 1.500 μοδίων, 50 μόδιοι αμπέλια και ζώα.

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 19 Σκαλή Σκαλή Κομήτισσας (Κουτλουμουσίου)
40,37694 1405 Εγκαταστάσεις Κομήτισσα ψαροτόπιο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Με έγγραφο του Πρώτου Ιερεμία (1405), η Κοινότητα παραχωρέι στην Κουτλουμουσίου ένα ψαροτόπιο στην Κομήτισσα,
επονομαζόμενο "του Σκαλή".
228

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 20 Τορώνη Τορώνη (Κουτλουμουσίου)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 21 Τριστέρι Τριστέρι (Κουτλουμουσίου)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
229

06 - Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 22 Χριστός Σωτήρ Χριστός Σωτήρ Αλυπίου
(Αλυπίου) (Κουτλουμουσίου)

περιβόλια
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Από έγγραφο (απόφαση Μητροπολίτου Σερρών, 1375) που αφορά αντιδικία για ένα περιβόλι, πληροφορούμαστε πως η Μονή
Αλυπίου κατειχε στις Σέρρες το μετόχι του Σωτήρος με τις κτήσεις του, γάιες και κηποπεριβόλια. Η κτήση πέρασε στη Μονή
Κουτλουμουσίου, όταν αυτή προσάρτησε την Αλυπίου, στα 1428.

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 1 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Λιμένα
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λιμένας

40,77893 1384 Μονύδριο/Ναός Θάσος ναός

Θάσος
ΠΗΓΕΣ
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, έγγρ. 10, 11, 16, 17
Α. Πάρδος, Αρχείο της Ι.Μ. Παντοκράτορος, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Αθήνα 1998, έγγρ. 12, 13, 19, 20, 68.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο ναός του Αγίου Γεωργίου ήταν ο δεύτερος που απαντάται στο Λιμένα της Θάσου (μετά από αυτόν του Προδρόμου, που
αποτέλεσε τον κύριο ναό της εν λόγω κτήσης).
230

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 2 Βομπλιανή Βομπλιανή (Παντοκράτορος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λυκόσχισμα

40,78887 1368 Χωριό Σύμβολο χωριό

24,03292 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, σ. 34, έγγρ. 16
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο γενικό Χρυσόβουλλο του 1394.

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 3 Θεοτόκος Θεοτόκος Χρυσουπόλεως
Χρυσουπόλεως (Παντοκράτορος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Χρυσούπολις

40,83351 1374 Μονύδριο/Ναός Χρυσούπολις Μονύδριο, γαίες,

αμπέλια, ελαιοτριβείο,
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, σ. 34
Α. Πάρδος, Αρχείο της Ι.Μ. Παντοκράτορος, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Αθήνα 1998, έγγρ.11, 16, 19, 20.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αστικό μετόχι εντός της Χρυσουπόλεως, το οποίο είχε στην κατοχή του οικίες, αμπέλια και ελαιοτριβείο.
231

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 4 Άγιοι Ανάργυροι Καλλιράχη (Παντοκράτορος)
Κακής Ράχης
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κακή Ράχη

40,69384 1363 Μονύδριο/Ναός Καλλιράχη Μονύδριο, χωράφια,

ελαιώνες,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ αμυγδαλεώνες
Θάσος
24,55426 1721 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Α. Πάρδος, Αρχείο της Ι.Μ. Παντοκράτορος, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Αθήνα 1998, εγγρ. 12, 13, 19, 72
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονύδριο των Αγίων Αναργύρων στη θέση των "Κελαδηνών" Κακής Ράχης. Το μετόχι απαντά από το 1363 σε ένα έγγραφο του
επισκόπου Πολυστύλου Πέτρου. Επρόκειτο για ένα ορεινό μετόχι το οποίο κυρίως περιλάμβανε επίσης χωράφια, ελαιώνες και
αμυγδαλιές συνολικής επιφάνειας περί τους 78 μοδίους. Μετά από πολλά χρόνια, το 1721, εμφανίζεται η περιοχή σε αφιέρωση
ελαιοδένδρων προς τη μονή Παντοκράτορος. Αν και δεν είναι σίγουρο, αν η μονή διατήρησε τα κτήματα στην περιοχή στη διάρκεια
των αιώνων, η διαρκής παρουσία των Παντοκρατορινών στον Λιμένα μας οδηγεί στο να το θεωρούμε πολύ πιθανό. Αν και στα
παλαιότερα έγγραφα δίνεται η εντύπωση για δύο χωριστές κτήσεις, στο χρυσόβουλλο του 1394 φάινεται πως όλες οι γαίες
ανήκουν στο μονύδριο.

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 5 Θεοτόκος Καμμυτζιώτισσα (Παντοκράτορος)
Καμμυτζιώτισσα
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Χριστούπολις

40,93827 1368 Μονύδριο/Ναός Χριστούπολις Μονύδριο, γαίες,

αμπέλια, ελαιοτριβείο,
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αστικό μετόχι εντός της Χριστουπόλεως (Καβάλας) το οποίο είχε στην κατοχή του οικίες, αμπέλια και ελαιοτριβείο.
232

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 6 Μαρμαρολιμήν Λιμένας (Παντοκράτορος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λιμένας

40,77892 1384 Μονύδριο/Ναός Θάσος μονύδριο, Πύργος,

γαίες αμπέλια,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ περιβόλια, μύλοι,
Θάσος προάστειο
ΠΗΓΕΣ
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, έγγρ. 10, 11, 16, 17
Α. Πάρδος, Αρχείο της Ι.Μ. Παντοκράτορος, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Αθήνα 1998, έγγρ. 12, 13, 19, 20, 68.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Παντοκράτορος στον Λιμένα της Θάσου αναφέρεται για πρώτη φορά στις πηγές το 1384, όταν ο Μέγας
Πριμικύριος Ιωάννης αφιερώνει στη μονή τον ναό του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου που ανήγειρε ο ίδιος και που βρισκόταν στον
Μαρμαρολιμένα. Η κτήση, εκτός από τον πύργο που ανεγέρθηκε και τον παραπάνω ναό, περιλάμβανε επίσης το ναό του Αγίου
Γεωργίου, και: χωράφια, αμπέλια, κήπους, μύλους, καθώς κι ένα προάστειον με επιπλέον γαίες. Έκτοτε αναφέρεται και σε
αφιερωτήριο ελαιοδένδρων το 1716, κάτι που δείχνει μια μάλλον διαρκή παρουσία της μονής στην περιοχή μέχρι τα νεότερα
χρόνια.

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 7 Λογγός Λογγός (Παντοκράτορος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λοκκός


Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, σ. 34-36, έγγρ. 28
Α. Πάρδος, Αρχείο της Ι.Μ. Παντοκράτορος, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Αθήνα 1998.
Γ. Σμυρνάκης, Το "Αγιον "Ορος Άθω, Αθήνα 1903 (ανατύπ. Καρυές 1988), 538
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Λογγού αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο του τέλους του 15ου αιώνα, όπου και δίνονται τα σαφή όριά του
μετά από ζήτημα που προέκυψε μεταξύ της μονής Παντοκράτορος και της μονής Αγίου Παντελεήμονος. Πρόκειται για μια αρκετά
μεγάλη περιοχή στη δυτική πλευράς της Σιθωνίας, περίπου 7 χλμ δυτικά της Συκιάς. Έγγραφο με έτος απόλυσης το 1396, το
οποίο αποδίδεται στον πατριάρχη Αντώνιο Δ΄ και αναφέρεται σε κάποιο χρυσόβουλλο του Μανουήλ Β΄ για την περιοχή θεωρείται
πλαστό, κατασκευασμένο στα τέλη του 15ου αιώνα. Ο Λογγός αναφέρεται ως μετόχι μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα, χωρίς να
γνωρίζουμε από τις μέχρι σήμερα έρευνες τις αυξομειώσεις των εδαφών του με το πέρασμα των αιώνων.
233

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 8 Μαρμάριον Μαρμάρι (Παντοκράτορος)
40,82916 1368 Χωριό Νέα Κερδύλια χωριό, πόρος, ποτάμι,

ψαροτόπια, μύλοι
Στρυμόνας
23,82317 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, έγγρ. 16, 17, σ.33-34.
Α. Πάρδος, Αρχείο της Ι.Μ. Παντοκράτορος, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Αθήνα 1998, εγγρ. 19, 20, 27
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πρόκειται για αγροτικό μετόχι που ανήκε στη μονή Ζωγράφου. Απαντά το 1393 και 1394 σε χρυσόβουλλο του Μανουήλ Β΄
Παλαιολόγου. Η ακριβής του τοποθεσία δεν είναι σαφής, ωστόσο, νεότερες έρευνες το τοποθετούν στην αριστερή όχθη του
Στρυμόνα, ΒΔ της Αμφίπολης. Περιλάμβανε το χωριό με την επικράτειά του, με πόρο, μέρος του ποταμού (Στρυμονα), μύλους και
δικαίωμα αλιείας.

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 9 Νησίον Νησίον (Παντοκράτορος)
40,85501 1368 Χωριό Χρυσούπολις χωριό, γαίες

Στρυμόνας
23,83556 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι στη Χρυσούπολη πιθανώς ιδρύεται με την αφιέρωση αμπελιού από τον Μέγα Πριμικήριο Ιωάννη και τη σύζυγό του Άννα
Ασανίνα Κοντοστεφανίνα. Είναι το ίδιο μετόχι που απαντά το 1394 με το όνομα Νησίον και ήδη φαίνεται πως έχει εγκαταλειφθεί,
διότι αναφέρεται ως παλαιοχώριον. Η ακριβής του τοποθεσία δεν μας είναι γνωστή, ωστόσο, εικάζεται ότι βρισκόταν κοντά στην
όχθη του Στρυμόνα στην περιοχή της Χρυσούπολης. Η τελευταία αναφορά στο μετόχι καταγράφεται το 1394 σε Σιγιλλιώδες
Γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Αντωνίου Δ΄. Αναφέρεται στο γενικό χρυσόβουλλο του 1394, ωστόσο υπάρχει μνεία και δυο
χρόνια πριν, με αφορμή τη διένεξη με τη Μονή Καρακάλλου γι' αυτό.
234

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 10 Νικήτη Νικήτη (Παντοκράτορος)
40,21983 1491 Εγκαταστάσεις Σιθωνία βοσκότοπος, χειμαδιό

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, σ.36
Α. Πάρδος, Αρχείο της Ι.Μ. Παντοκράτορος, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Αθήνα 1998, έγγρ. 33 και υποσ. 2.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Νικήτης αναφέρεται δύο φορές σε οθωμανικά έγγραφα το 1491 και 1499 ως χειμαδιό που υφίστατο ήδη ως κτήση
της μονής και ανήκε στο μετόχι του Λογγού. Κανένα βυζαντινό έγγραφο δεν κάνει μνεία της ύπαρξής του.

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 11 Παντοκράτωρ Παντοκράτωρ Ελεθερουπόλεως
40,81865 1368 Μονύδριο/Ναός Ελευθερούπολις Μονύδριο, γαίες,

αμπέλια, μύλος,
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο γενικό Χρυσόβουλλο του 1394. Περιλάμβανε γαίες, αμπέλια, οικίες και υδρόμυλο.
235

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 12 Παπαγιανία Παπαγιανία (Παντοκράτορος)
40,94008 1368 Εγκαταστάσεις Νέστος ψαροτόπιο, βιβάριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο γενικό Χρυσόβουλλο του 1394. Πρόκειται για ψαροτόπιο (βιβάριον) στην περιοχή του ποταμού Νέστου.

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 13 Παπαρνίκαια Παπαρνίκαια (Παντοκράτορος)
40,94212 1368 Χωριό Χριστούπολις χωριό, γαίες

24,37504 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο γενικό Χρυσόβουλλο του 1394. Πρόκειται για παλαιοχώριον στην περιοχή της Χριστουπόλεως.
236

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 14 Παρανησία Παρανησία (Παντοκράτορος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λήμνος

39,88229 1388 Συνδυασμός χρήσεων Λήμνος γαίες, βοσκότοποι,

μανδροτόπια
Λήμνος
25,20788 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, έγγρ. 20 και σ. 41.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην Παρανησία της Λήμνου, η μονή Παντοκράτορος διέθετε δύο κύρια κτήματα, στην περιοχή Ακτή και στην περιοχή του
Ακρωτηρίου.Στην Ακτή της παραχωρήθηκαν 300 μόδιοι γης, όταν διαμαρτυρήθηκε πως οι υφιστάμενες κτήσεις της δεν αρκούσαν
(μαζί με 750 μοδίους που προστεθηκαν στο μετόχι του Άνω Χωρίου). Αναφέρεται σε έγγραφο περιορισμού του 1394 και έκτοτε
μόνο σε απογραφή κτημάτων του 1464. Στο Ακρωτήριο διέθετε μάνδρα και νομή.

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 15 Πισπέραγος Πισπέραγος (Παντοκράτορος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άνω Χωρίον, Αλεξόπυργος

39,89385 1388 Μονύδριο/Ναός Λήμνος μονύδριο, πύργος,

γαίες παλαιοχώριο
Λήμνος
25,19274 1920 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Βασιλική Τουρπτσόγλου-Στεφανίδου, Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο (15ος-20ος αιώνας), Θεσσαλονίκη
1986.
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, έγγρ. 15, 16, 20 και σ. 40 (και υπ. 114)
Α. Πάρδος, Αρχείο της Ι.Μ. Παντοκράτορος, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Αθήνα 1998, εγγρ. 100.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στον Περιορισμό των Σεβαστόπουλου και Χειλά (1388) ως "μετόχιον". Στην Απογραφή του 1394 (έγγραφο 20)
φαίνεται ότι πρόκειται για την αρχική κτήση της μονής στη Λήμνο, στην οποία οι Παντοκρατορινοί ίδρυσαν μετόχι. Το μετόχι του
Αλεξόπυργου αναφέρεται για πρώτη φορά σε χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου τον Αύγουστο 1393,
βάσει του οποίου επικυρώνεται το ήδη αποκτηθέν μετόχι. Στη συνέχεια αναφέρεται και σε έγγραφο περιορισμού με ημερομηνία 28
Νοεμβρίου 1394. Το 1651, σύφωνα με επιγραφή, το μετόχι ανακαινίστηκε από τον οικονόμο του μοναχό Γαλακτίωνα. Τον Ιούλιο
1792, οι μεγάλες οικονομικές υποχρεώσεις της μονής την αναγκάζουν να υποθηκεύσει το μετόχι στον τοπικό βοεβόδα Γιουσούφ
Αγά, έναντι δανείου 3.010 γροσίων. Το μετόχι περέμεινε στην κυριότητα της μονής Παντοκράτορος μέχρι τις αρχές του 20ού
αιώνα. Αρχικά περιλάμβανε το παλαιοχώριο "Πισπέραγος", όπου στη συνέχεια κτίστηκε πύργος (όπου εγκαταστάθηκαν πάροικοι)
και ιδρυθηκε μετόχι. Παράλληλα, περιλάμβανε όλες τις κτήσεις του παλαιοχωρίου. Όπως αναφέρεται στο έγγραφο 20 (1394), η
Μονή παραπονέθηκε πως η επικράτειας δεν αρκούσε, οπότε στην κτήση αυτή προστέθηκαν γαίες 750 μοδίων σε άμεση γειτνίαση.
237

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 16 Ελαδιάβα Πρόβλακας (Παντοκράτορος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πρόβλακας

40,37216 1469 Αστική κτήση Ιερισσός οικία

Ιερισσός
23,92525 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
V. Kravari (εκδ.), Actes du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, σ. 23
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1469 αναφέρεται η κατοχή από τη μονή μιας κατοικίας στην Ελαδιάβα, στον Πρόβλακα.

07 - Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 17 Φακός Φακός (Παντοκράτορος)
39,83951 1388 Εγκαταστάσεις Λήμνος βοσκότοποι,

μανδροτόπια
Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Α. Πάρδος, Αρχείο της Ι.Μ. Παντοκράτορος, Αθωνικά Σύμμεικτα 5, Αθήνα 1998, έγγρ. 23, 24, 30, 31, 82 -- V. Kravari (εκδ.), Actes
du Pantocrator, [Archives de l’Athos XVII], Paris 1991, έγγρ. 20, 25, 26
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται τουλάχιστον δύο βοσκότοποι στο Φακό: στη θέση Αιγυδόμανδρα και στη θέση Μαγκαφά. Η δεύτερη περιλάμβανε
και το βοσκότοπο του Παλαμά, όταν ανταλλάχθηκε με τον ιδιοκτήτη του ο παλαιότερος βοσκότοπος της μονής στη Ροδακινέα (;).
Η ιδιοκτησία των κτημάτων αυτών διήρκεσε, όπως φαίνεται, μέχρι τον 20ό αιώνα. Στα 1464 αναφέρεται και ένας τρίτος
βοσκότοπος, επονομαζόμενος "του Πετρή".
238

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 1 Βαρδαριωτών Αξιός - Βαρδαριωτών (Ξηροποτάμου)
40,52944 1319 Συνδυασμός χρήσεων Θεσσαλονίκη γαίες

22,61333 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964, έγγρ. 19
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται, σε πράξη του Γεωμέτρη Νικολάου Πικροκλάδη (1319), εκχώρηση από την περίσσεια του δημοσίου, 1.300 μοδίων γης
προς την Ξηροποτάμου, στο δέλτα του Αξιού.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 2 Άγιοι Απόστολοι Γομάτου - Άγιοι Απόστολοι
(Γομάτου) (Ξηροποτάμου)

αμπέλια, βοσκότοποι
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #128-166, 183-189, 230-235
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι των Αγίων Αποστόλων στο χωριό Γομάτου της Χαλκιδικής μαρτυρείται στην κατοχή της μονής Ξηροποτάμου κατά τη
διάρκεια του 14ου αι. (και στο χρυσόβουλλο Δουσάν, 1346). Αναφέρονται χωράφια, αμπέλια, βοσκότοποι και άλλες κτήσεις.
239

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 3 Δάφνη Δάφνη (Ξηροποτάμου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ευδαιμόνων

40,09248 1346 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, μύλος

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χωριό Δάφνη αναφέρεται στο χρυσόβουλο Δουσάν ένας μύλος και γαίες.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 4 Δεβελίκεια Δεβελίκεια (Ξηροποτάμου)

ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #7-12, 24, 88-93, 128-166, 230-235
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ξηροποτάμου απέκτησε το μετόχι Δεβελίκεια γύρω στο έτος 1140, χάρη σε δωρεά της Μαρίας Κομνηνής. Κατά την
παλαιολόγεια περίοδο ήταν ένα από τα πιο παραγωγικά μετόχια της μονής, χάρη στην ανέγερση μύλου, που επιβεβαιώνεται στα
1302.
240

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 5 Βολβός Επάνω Βολβός (Ξηροποτάμου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Επάνω Βολβός


23,25639 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #24, 88-93, έγγρ. 10
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ξηροποτάμου απέκτησε μετόχι στην περιοχή του Βολβού λίγο πριν από το 1275, χάρη σε δωρεά του Δημητρίου
Ιατρόπουλου. Αναφέρονται 800 μόδιοι γης και ένας μύλος στα 1302. Η δωρεά όριζε επίσης πρόσοδο σε χρήμα, η οποία
αφορούσε επιπλέον 800 μοδίους γης (προσκαθημένων). Σύνολο κτήσης 1.600 μόδιοι.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 6 Θεοτόκος Ερμύλεια - Θεοτόκος (Ξηροποτάμου)
(Ερμήλεια)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Ηλίας

40,28889 1270 Μονύδριο/Ναός Ορμύλεια μονύδριο, γαίες, οικίες

23,54667 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #24, 71-88, 128-166, 183-189, 209-214, εγγρ. 25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ξηροποτάμου απέκτησε το μετόχι της Θεοτόκου στην Ερμήλεια το 1270-1274, χάρη σε δωρεά. Το μετόχι μαρτυρείται στην
κατοχή της μονής σε όλη τη διάρκεια του 14ου αι. Τελευταία μνεία ειναι σε έγγραφο που αφορά εδαφικές διαφορές με τη μονή
Δοχειαρίου στα 1407, όπου ο περιορισμός αποδίδει στην Ξηροποτάμου 2.200 μοδίους γης. Στο χρυσόβουλλο Δουσάν (1346)
αναφέρονται και οικίες.
241

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 7 Θεοτόκος Θεοτόκος Χουδηνών (Ξηροποτάμου)
Χουδηνών
40,87083 1299 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, ψαροτόπιο

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #25, έγγρ. 25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται μετόχι της Θεοτόκου στα Χουδηνά, που επιβεβαιώνεται στα 1346 (χρυσόβουλλο Δουσάν), όπου αναφέρεται και ένα
ψαροτόπιο.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 8 Άγιος Δημήτριος Ιερισσός - Άγιος Δημήτριος
(Ιερισσός) (Ξηροποτάμου)

ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #127-166,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Δημητρίου στην Ιερισσό μαρτυρείται στην κατοχή της μονής Ξηροποτάμου για πρώτη φορά το έτος 1302,
όπου όμως επιβεβαιώνεται η κατοχή του από ήδη παλαιότερα.
242

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 9 Άγιος Νικόλαος Ιερισσός - Άγιος Νικόλαος
(Ιερισσός, (Ξηροποτάμου)
Ξηροποτάμου)

23,87861 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #50-53, 88-93, 183-189, έγγρ. 10
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Νικολάου στην Ιερισσό μαρτυρείται στην κατοχή της μονής Ξηροποτάμου για πρώτη φορά το έτος 1032, όπου
όμως αναγνωρίζονται τα δικαιώματά της από πολύ παλαιότερα. Η μονή διατήρησε το μετόχι μέχρι και την παλαιολόγεια περίοδο.
Αναφέρεται ξανά σε χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346). Στο χρυσόβουλο του Μιχαήλ Η (1275), σε σημείο με φθορά αναφέρεται
πρόσοδος που αποδίδεται στο "μετόχιον εις τον Ιερισσόν", από τη δωρεά του Ιατρόπουλου, και πιθανόν να αναφέρεται σ' αυτό. Η
πρόσοδος αντιστοιχούσε σε άνω των 600 μοδίων γης.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 10 Ιερισσός Ιερισσός (Ξηροποτάμου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κάστρο Ιερισσού (Ξηροποτάμου)

40,39583 1346 Αστική κτήση Ιερισσός οικίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται πάροικοι και άλλες κτήσεις εντός του Κάστρου Ιερισσού, στο χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346).
243

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 11 Άγιοι Απόστολοι Κάμενα - Άγιοι Απόστολοι
(Κάμενα) (Ξηροποτάμου)

ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #88-93
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι των Αγίων Αποστόλων στα Κάμενα στο κατεπανίκιο της Ρεβενίκειας μαρτυρείται στην κατοχή της μονής Ξηροποτάμου
για πρώτη φορά το έτος 1275.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 12 Καπερνίκεια Καπερνίκεια (Ξηροποτάμου)
40,30722 1270 Εγκαταστάσεις Ορμύλεια μύλος

ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά μισού μύλου στην Καπερνίκεια, μεταξύ των ετών 1270-1274.
244

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 13 Άγιος Ιωάννης Κοντογρίκου - Άγιος Ιωάννης
Χρυσόστομος Χρυσόστομος (Ξηροποτάμου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κοντογρίκου


ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο χρυσόβουλλο Δουσάν το μετόχι (;) του Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου Κοντογρίκου.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 14 Χριστός Σωτήρ Κοντογρίκου - Χριστός Σωτήρ


ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο χρυσόβουλλο Δουσάν το μετόχι (;) του Χριστού Σωτήρος Κοντογρίκου.
245

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 15 Κοντογρίκου Κοντογρίκου (Ξηροποτάμου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Καλυβίτες

40,49861 1275 Χωριό χωριό, γαίες, μύλος

23,67361 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Επιβεβαίωση δωρεάς του χωριού Κοντογρίκου από τον Ιατρόπουλο.Στα 1302 αναφέρεται ένας μύλος, ενώ στα 1346 ένα χυτήριο
που επιβεβαιώνεται ξανά στα 1351, στην ίδια περιοχή με Συμεών και Κόσλα. Η δωρεά του Ιατρόπουλου όριζε 77 υπέρπυρα
πρόσοδο, που μεταφράζεται σε περί τους 2.150 μοδίους.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 16 Κοσλά Κοσλά (Ξηροποτάμου)
40,42028 1275 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, βοσκότοποι,

μύλος
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #88-93 -- -- ACTES, Docheiariou, έγγρ. 20
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Κοσλά μαρτυρείται στην κατοχή της μονής Ξηροποτάμου για πρώτη φορά το έτος 1275, ως δωρεά του Ιατρόπουλου.
Αναφέρεται (1320) και μύλος, ενώ οι κτήσεις επιβεβαιώνονται και το 1346, όπου μνημονεύονται και βοσκότοποι. Πιθανόν να είναι
η ίδια κτήση με αυτή που αναφέρεται σε έγγραφο της Δοχειαρίου (ACTES, Δοχειαρίου, έγγρ. 20) του 1355, ως άμεσα γειτνιάζουσα
στη δοχειαρίτικη κτήση, Άτουβλα, στα ΝΑ της Ραβενίκειας (Μ. Παναγιάς).
246

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 17 Λαγκαδάς Λαγκαδάς (Ξηροποτάμου)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται γαίες στο Λαγκαδά (χρυσόβουλλο Δουσάν, 1346).

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 18 Θεομήτωρ Λογγός - Θεομήτωρ (Ξηροποτάμου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λογγός

40,09528 1346 Μονύδριο/Ναός Σιθωνία μονύδριο, γαίες

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο χρυσόβουλλο Δουσάν (1346) το μετόχι της Θεομήτορος στο Λογγό, μαζί με προσκαθημένους και γαίες.
247

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 19 Κοσκινά Λογγός - Κοσκινά (Ξηροποτάμου)
40,08917 1302 Χωριό Σιθωνία χωριό

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται κτήσεις της μονής στη θέση Κοσκινά(Λογγός), που επιβεβαιώνονται και στα 1346 (Δουσάν), όπου αναφέρονται ως
παλαιοχώρια.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 20 Άκρος Μαύρο Βουνό (Ξηροποτάμου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μαύρο Βουνό


ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε περιορισμό του 1317/34. Αναφέρονται λεπτομερώς τα όρια αλλά όχι η έκταση.
248

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 21 Οβροχός Οβροχός (Ξηροποτάμου)
40,85972 1346 Εγκαταστάσεις μύλοι

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται δύο μύλοι στον Οβροχό, στο χρυσόβουλλο Δουσάν, 1346.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 22 Οζόλιμνος Οζόλιμνος (Ξηροποτάμου)

23,88501 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #6-10, 25-26, 37-40, 67-71, 88-93
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ξηροποτάμου απέκτησε το μετόχι Οζόλιμνος το έτος 956, όταν αγόρασε γη έκτασης 950 μοδίων στην περιοχή της
Ιερισσού. Κατά τις επόμενες δεκαετίες το μετόχι επεκτάθηκε, χάρη σε δωρεές. Η κτήση επιβεβαιώνεται στα 1275. Τον 12ο αιώνα,
χάρη στη δωρεά της Μαρίας Τζουσμένης, η κτήση αυξήθηκε στους 2.000 μοδίους.
249

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 23 Πινακρά Πινακρά (Ξηροποτάμου)

23,68778 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται μετόχι στη δωρεά Ιατρόπουλου, που παριλάμβανε περί τους 560 μοδίους γης.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 24 Σάρτη Σάρτη (Ξηροποτάμου)
40,09722 1275 Χωριό Σιθωνία χωριό

Σιθωνία
23,97417 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1275 επιβεβαιώνεται η κυριότητα της μονής επί διαφόρων εγκατελειμμένων γαιών στη Σάρτη, οι οποίες είχαν δοθεί από τον
Ιατρόπουλο. Επιβεβαιώνονται και στα 1346 (Δουσάν), όπου αναφέρονται ως παλαιοχώρια. Το σύνολο των γαιών αυτών, όπως
προκύπτει από την μετατροπή των ποσών της πρόσδου, ξεπερνά τους 2.700 μοδίους.
250

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 25 Άγιος Νικόλαος Σιδηροκαύσια - Άγιος Νικόλαος
(Σιδηροκαύσια) (Ξηροποτάμου)
40,58551 1299 Μονύδριο/Ναός μονύδριο,γαίες, μύλοι

ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #214-218
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Νικολάου στα Σιδηροκαύσια μαρτυρείται στην κατοχή της μονής Ξηροποτάμου για πρώτη φορά το έτος 1302.
Η περιουσία της μονής στην περιοχή αυξήθηκε κατά τις επόμενες δεκαετίες με την προσθήκη κτημάτων χάρη σε δωρεές.
Αναφέρεται και πάλι στα 1444, σε έγγραφο που εσφαλμένα αναφέρεται στην Ιερισσό (πλαστή διαθήκη), και σε άλλο του 1445.
Αναφέρονται και μύλοι (1302).

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 26 Σιδηροκαύσια Σιδηροκαύσια (Ξηροποτάμου)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται 2 οικίες σε Σιδηροκαύσια και Ίσβορο, δωρεά της μοναχής Νυμφοδώρας.
251

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 27 Συμεών Συμεών (Ξηροποτάμου)

23,77167 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται κτήσεις της μονης στην περιοχή Συμεών, που δόθηκαν από τον Ιατρόπουλο. Στα 1302 αναφέρεται κι ένας μύλος,
ενώ η κτήση επιβεβαιώνεται στα 1324. Η δωρεά του Ιατρόπουλου όριζε 50 υπέρπυρα πρόσοδο, που μεταφράζεται σε περί τους
1.400 μοδίους.

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 28 Άγιος Δημήτριος Τριακονταστάτης (Ξηροποτάμου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Τριακονταστάτης, Τριακονταστάδιον


ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #25, έγγρ. 25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Επιβεβαιώνεται η κατοχή υφιστάμενης κτήσης στο Τριακονταστάδιον. Αναφέρεται ως Άγιος Δημήτριος στο χρυσόβουλο του
Δουσάν (1346). Μετόχι και ζευγηλατείον.
252

08 - Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 29 Επάνω Βράχος Ψαλίς - Επάνω Βράχος (Ξηροποτάμου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ψαλίς

40,21806 1275 Συνδυασμός χρήσεων Σιθωνία γαίες

Σιθωνία
23,69139 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Bompaire, Actes de Xéropotamou, Paris 1964 #26, έγγρ, 10
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Επιεβεβαιώνεται η παραχώρηση παροίκων προς τη μονή από τον Ιατρόπουλο. Μετά το 1310 αναφέρονται αρκετές δοσοληψίες
που αφορούν γαίες στην περιοχή, ενώ οι κτήσεις επιβεβαιώνονται στα 1324. Η δωρεά Ιατρόπουλου όριζε για την Ψαλίδα και το
γειτονικό Επάνω Βράχο, 49 υπέρπυρα, που μεταφράζεται σε περίπου 1.300 μοδίους γης.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 1 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Γλυκύ Νερόν
Γλυκύ Νερόν (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Γλυκύ Νερόν

40,63111 1270 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, οικίες

22,94583 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
C. Pavlikianov, The Mediaeval Greek and Bulgarian Documents of the Athonite Monastery of Zographou (980-1600), Sofia 2014
#59, 154, 182, 185, 189, 203
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ζωγράφου αγόρασε το μετόχι του Αγίου Νικολάου στη Θεσσαλονίκη από τη μονή Βατοπεδίου το 1270. Βρισκόταν στη
συνοικία της Αγίας Πελαγίας, μεταξύ της Αγίας Σοφίας και του Ιπποδρομίου. Στα 1327 προσάρτησε μία οικία, αγορασμένη από
τους αδελφούς Καλλαμάνη. Στα 1395 επίσης από δωρεά, δύο ακόμη οικίες δίπλα στο μετόχι του Αγίου Νικολάου, από δωρεά του
Ιωάννη Ιβηρόπουλου και της συζύγου του, Ειρήνης.
253

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 2 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Κύρος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
Κύρος

ΠΗΓΕΣ
Pavlikianov, The Medieval Greek and Bulgarian Documents of the Athonite Monastery of Zografou, έγγρ. 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε Ορισμό του Ανδρονίκου Β΄ (1296 ή 1311) αποκαθίσταται η κατοχή του μετοχίου του Αγίου Νικολάου Κύρου Θεσσαλονίκης στη
Μονή Ζωγράφου, η οποία το κατείχε από παλαιότερα, πριν την μη νόμιμη εκχώρησή τους στον Φίλιππο Δεβλιτζηνό. Η μονή το
κατείχε με ενοίκιο και όχι πλήρη κυριότητα.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 3 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Σγουρός (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
Σγουρός

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε Ορισμό του Ανδρονίκου Β΄ (1296 ή 1311) αποκαθίσταται η κατοχή του μετοχίου του Αγίου Νικολάου Σγουρού Θεσσαλονίκης
στη Μονή Ζωγράφου, η οποία το κατείχε από παλαιότερα, πριν την μη νόμιμη εκχώρησή τους στον Φίλιππο Δεβλιτζηνό. Η μονή
το κατείχε με ενοίκιο και όχι πλήρη κυριότητα.
254

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 4 Άνω Αντιγόνεια Αντιγόνεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κακορίζων

40,38483 1320 Γαίες Δυτική Χαλκιδική δικαιώματα από

παροίκους σε γαίες
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ και αμπέλια
23,06181 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται γαίες στην Επάνω Αντιγόνεια (κοντά στο σημερινό Λάκκωμα), στο Πρακτικόν Περγαμηνού και Φαρισαίου του 1320.
Το σύνολό τους είναι 500 μόδιοι.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 5 Κάτω Αποστολίται Αποστολίται (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)

23,00889 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται παροικιακές γαίες κάτω των 100 μοδίων, στο Πρακτικόν Περγαμηνού και Φαρισαίου του 1320. Σημ. Μεσημέριον,
κοντά στο Κάτω Σχολάρι, 3 χλμ ανατ. Της Επανωμής.
255

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 6 Αρσενίκεια Αρσενίκεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,42694 1279 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός γαίες, μύλος

23,83722 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Pavlikianov, The Medieval Greek and Bulgarian Documents of the Athonite Monastery of Zografou, έγγρ. 11, 12
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1279 (και στα δύο σωζόμενα έγγραφα) αναφέρεται κτήση της μονής στην Αρσενίκεια, πρί τους 10 μοδίους, ενώ αργότερα
(1300) αναφέρεται και ένας μύλος.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 7 Άσπρη Πέτρα Άσπρη Πέτρα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,49583 1289 Εγκαταστάσεις Ιερισσός βοσκότοπος

ΠΗΓΕΣ
Pavlikianov, The Medieval Greek and Bulgarian Documents of the Athonite Monastery of Zografou, #181, έγγρ. 14
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ο βοσκότοπος της Άσπρης Πέτρας στα 1289, μεταξύ Ιερισσού και Στρατωνίου.
256

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 8 Άνω Βολβός Βολβός (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Επάνω Βολβός


23,25611 1600 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Pavlikianov, The Medieval Greek and Bulgarian Documents of the Athonite Monastery of Zografou, έγγρ. 23 & σ. 53
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται παροικιακές γαίες άνω των 200 μοδίων, στο Πρακτικόν Περγαμηνού και Φαρισαίου του 1320. Στα 1503-1504
αναφέρονται ακόμη κτήσεις σε Άνω Βοβλβό και Κατάκαλη.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 9 Γομάτου Γομάτου (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,39556 1499 Αυτούργιο αμπέλια

23,79806 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Pavlikianov, The Medieval Greek and Bulgarian Documents of the Athonite Monastery of Zografou, #53
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1500 η μονή Ζωγράφου αναφέρεται να πληρώνει ήδη φόρους για υφιστάμενο αμπέλι 22 στρεμμάτων στο Γομάτου. Το αμπέλι
αναφέρεται και στα μετέπειτα χρόνια. Φαίνεται πως είναι η μόνη κτήση της μονής εκεί.
257

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 10 Άγιος Βλάσιος Ερμύλεια - Άγιος Βλάσιος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Σωτήρ, Ερμύλεια

40,25417 1289 Μονύδριο/Ναός Ορμύλεια μονύδριο, γαίες,

23,60139 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
#40, 42, 44, 55, 59, 87, 182-185, 188, 198, 199, 206, 209, 266-268, 277, 280, 289-292, 300-303, 432, 534, 537, 538, 542, 578
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Βλασίου στην Ερμήλεια (Ορμύλια) μαρτυρείται στην κατοχή της μονής Ζωγράφου για πρώτη φορά το 1289, σε
χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου, αλλά φαίνεται ότι αποτελούσε ιδιοκτησία της μονής από παλαιότερα. Σε κοντινή
απόσταση υπήρχε και η κτήση του "Δρουβέλη", που ανήκε επίσης στο ίδιο μετόχι (1300). Βρισκόταν στο χωριό Σωτήρ. Ανήκε στη
Ζωγράφου προς του 1289 και περιλάμβανε γαίες, αμπέλια, κήπους και εξαλείμματα, συνολικής έκτασης περί τους 220 μοδίους.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 11 Άγιος Νικόλαος Ερμύλεια - Άγιος Νικόλαος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
Ερμύλειας
40,29306 1325 Μονύδριο/Ναός Ορμύλεια μονύδριο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1325) αναφέρεται μεταξύ των κτήσεων της Μονής Ζωγράφου και το μετόχι του Αγίου
Νικολάου στην Ερμύλεια, το οποίο προφανώς είναι άλλο από το παλαιότερο του Αγίου Βλασίου στο χωριό Σωτήρ της επικράτειας
Ερμύλειας.
258

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 12 Θεοτόκος Θεοτόκος Κρανιώτισσα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
Κρανιώτισσα
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Δρεάνοβο, Κρανιώτισσα


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
#44, 59, 60, 161, 277, 280, 289, 291, 300-303, 312, 533, 538, 542
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Ζωγράφου Δρεάνοβο, γνωστό και ως Θεοτόκος Κρανιώτισσα, βρισκόταν στην περιοχή του Στρυμόνα.
Μαρτυρείται σε έγγραφο του Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγου το 1276. Δίπλα στην Πρέβιστα (στη σημερινή Παλαιοκώμη).

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 13 Άγιος Νικόλαος Ιερισσός - Άγιος Νικόλαος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
(Ιερισσός)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Τζούσμαινα, Πύργος Ιερισσού


23,87668 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
#40-43, 181-185, 277-280, 289-292, 300-303
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Νικολάου στην Ιερισσό αποτελούνταν από ένα μονύδριο και καλλιεργήσιμη γη. Παραχωρήθηκε στη μονή
Ζωγράφου στα μέσα του 12ου αι. από τη Μαρία Τζούσμαινα. Το 1289 η μονή επιβεβαίωσε την κατοχή του μετοχίου με
χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου. Στα διάφορα Πρακτικά αναφέρεται ως γαίες γύρω από τον Πύργο Ιερισσού, όπου
και το μετόχι του Αγίου Νικολάου, και η έκτασή τους υπολογίζεται σε 379,5 μοδίους. Στα 1317 αναφέρονται 512 μόδιοι γης.
259

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 14 Άγιος Νικόλαος Καισαρόπολις - Άγιος Νικόλαος
Καισαροπόλεως (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,94583 1357 Μονύδριο/Ναός Αχινός ναός

Στρυμόνας
23,88889 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1357 η Ζωγράφου αποκτά δικαίωμα στο ναό αυτό. Προηγουμένως, ο ναός (μαζί με εκείνους του Αγίο Γεωργίου και της Αγίας
Φωτεινής, που βρίσκονταν στην ίδια πόλη και ανήκαν στη δικαιοδοσία του εκεί μητροπολίτου) ενοικιαζόταν από τη Μονή
Καρακάλλου με ετήσιο μίσθωμα. Στα 1348 όμως η Καρακάλλου σταμάτησε την καταβολή του ενοικίου, και στα 1357 ο
μητροπολίτης μεταβίβασε το δικαίωμα στη Ζωγράφου.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 15 Πλάτανος Κομήτισσα - Πλάτανος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κομήτισσα

40,37444 1331 Εγκαταστάσεις Ιερισσός ψαροτόπιο, βιβάριο

ΠΗΓΕΣ
#46-47, 60, 341-343
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ζωγράφου απέκτησε αλιευτικό στασίδιο στην τοποθεσία Πλάτανος, νότια της Ιερισσού, κοντά στην Κομίτισσα. Κατά το
πρώτο μισό του 14ου αι. το κατέιχε ήδη και βρισκόταν σε διένεξη με τη μονή Ξηροποτάμου σχετικά με την κατοχή του μετοχίου, με
την πρωτη έ να γίνεται στα 1331, αλλά το 1348 η υπόθεση επιλύθηκε οριστικά υπέρ της μονής Ζωγράφου.
260

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 16 Κομήτισσα Κομήτισσα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,37639 1384 Συνδυασμός χρήσεων Ιερισσός

23,98083 1386 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Pavlikianov, The Medieval Greek and Bulgarian Documents of the Athonite Monastery of Zografou, #52-53
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1484-86 αναφέρεται αντιδικία με την Χιλανδαρίου για ήδη υφιστάμενη κτήση της Ζωγράφου εκεί, αποτελούμενη από 4.000
στρέμματα βοσκοτόπου, εκ των οποιων τα 400 ήταν καλλιεργήσιμα. Η διαμάχη έληξε υπέρ της Μονής Χιλανδαρίου, χάρη στην
παρέμβαση της Μάρας Μπράνκοβιτς.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 17 Κόνωπος Κόνωπος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,18278 1478 Εγκαταστάσεις Σιθωνία βοσκότοπος,

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1478 αναφέρεται χειμαδιό βοοειδών με το όνομα Κόνωπος, στη βόρεια ακτή της Σιθωνίας. Αναφέρεται ξανά και στα 1568.
Υφίσταται ώς σήμερα, κοντά στη (σύγχρονη) Βουρβουρού.
261

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 18 Λάκτεβα Λάκτεβα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
41,52501 1327 Εγκαταστάσεις βοσκότοπος

Μελένικο
ΠΗΓΕΣ
#44, 60, 289, 292, 293, 301, 303, 534, 538, 542, 544
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ζωγράφου απέκτησε το βοσκότοπο Λάκτεβα στην περιοχή του Μελενίκου με δωρεά του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου το
Σεπτέμβριο του 1327, έπειτα από μεσολάβηση του βούλγαρου τσάρου Μιχαήλ Ασάν. Το επόμενο έτος η μονή αντάλλαξε το
βοσκότοπο με άλλον στην ίδια περιοχή με την επωνυμία Τζέρκβιστα.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 19 Άγιος Γεώργιος Λοζίκιον - Άγιος Νικόλαος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λοζίκι, Λοσνίκιον

40,59757 1286 Μονύδριο/Ναός Περιοχή Λιμνών μονύδριο, γαίες

23,47623 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
#39, 40, 44, 59, 60, 175-179, 183, 185, 189, 206-208, 259-262, 277, 280, 289,
291, 296-303, 529, 534-538, 542
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1286 η μονή Ζωγράφου απέκτησε το μετόχι του Αγίου Γεωργίου στο Λοζίκι, κοντά στη Ρεντίνα, χάρη σε πρόσταγμα του
Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου. Η συνολική έκταση του μετοχίου ήταν 400 μόδιοι. Στο Πρακτικό Περγαμηνού και Φαρισαίου (1320)
αναφέρονται επιπλέον παροικιακές γαίες 1.500 μοδίων.
262

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 20 Λουκοβίκια Λουκοβίκεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,83417 1327 Χωριό παροικιακές γαίες

Στρυμόνας
23,93472 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στη θέση της Άνω Μεσολακκιάς Στρυμόνα. Αναφέρονται παροικιακές γάιες στο χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1327).

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 21 Μακρογένους Μακρογένους (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,87278 1299 Γαίες Αξιός γαίες

22,58722 1320 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται γαίες στον Αξιό στο Πρακτικό Περγαμηνού - Φαρισαίου (1320), μέρος των οποίων (;) επέστρεψε στο κράτος και
δόθηκε ως αποζημίωση η περιοχή του Σαράβαρη Ιερισσού. Προφανώς, προϋπήρχε.
263

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 22 Μαρμάριον Μάρμάριον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
#44, 46, 48, 60, 87, 292, 293, 301, 303, 322, 338, 339, 357-364, 392-394, 397- 401, 411, 413, 416, 534, 538, 542, 548, 551, 578
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ζωγράφου απέκτησε το μετόχι Μαρμάριον στην περιοχή του Στρυμόνα το 1344, χάρη σε δωρεά του βούλγαρου
αξιωματούχου Στρατζιμηρού. Το μετόχι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οικονομία της περιοχής κατά το 14ο αι., λόγω της θέσης του,
καθώς βρισκόταν σε πέρασμα ανάμεσα στις δύο όχθες του Στρυμόνα, ενώ διέθετε και νερόμυλο.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 23 Μυριόφυτον Μυριόφυτον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,30222 1499 Αυτούργιο Κασσάνδρα αμπέλια

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1527 η μονη αναφέρεται να κατέχει ήδη αμπέλια στο Μυριόφυτο, στα βόρεια της Κασσάνδρας. Στα 1568 η κτήση υφίσταται,
αλλά ως μη παραγωγική.
264

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 24 Αρχάγγελος Παλαιόν Πηγάδιν (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Παλαιόν Πηγάδιν


αμπέλια
Στρυμόνας
23,92255 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
#44, 48, 60, 87, 271, 272, 277, 280, 289-292, 298, 300-303, 362-364, 533, 538, 542
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ζωγράφου απέκτησε κτηματική περιουσία στο Παλαιόν Πηγάδιον, στην περιοχή του Στρυμόνα, γύρω στο 1320, όταν
κάτοικοι του ομώνυμου χωριού δώρισαν στη μονή το ναό του Αρχαγγέλλου και διάφορα κτήματα, τα οποία αυξήθηκαν και με
άμεσες αγορες παρακείμενων εκτάσεων. Κατά τα επόμενα χρόνια η περιουσία αυτή οργανώθηκε σε μετόχι με την επωνυμία
Αρχάγγελος. Η κατοχή του μετοχίου επικυρώθηκε με χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου το 1325. Το ίδιο το χωριό,
ωσόσο, το Παλαιόν Πηγάδιν, άμεσα γειτνιάζον με τη Λουκοβίκια, αναφέρεται στα 1394 ως κτήση της Μονής Παντοκράτορος. Η
αρχική δωρεά περιλάμβανε το ναό και 103 μοδίους γης με αμπέλι. Οι υπόλοιπες αγορές αφορούν μικρά αγροτεμάχια.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 25 Άγιος Θεόδωρος Πηλορήγιον - Άγιος Θεόδωρος
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πηλορήγιον, Πηλορύγιον


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
#59, 60, 182, 183, 185, 188, 277, 280, 289, 302, 310-313, 533-538, 542
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Θεοδώρου βρισκόταν στην περιοχή του Στρυμόνα. Αποτέλεσε μετόχι της μονής Ζωγράφου το 1289, όταν η
μονή απέκτησε τα πρώτα κτήματα στην περιοχή με χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου. Ήταν πρώην ιδιοκτησία
κάποιου Λούβρου. Ο αρχικός περιορισμός δε σωζεται. Το μονύδριο φαίνεται πως αποκτήθηκε γύρω στα 1325. Το 1330 η μονή
Ζωράφου αγόρασε μεγάλο αριθμό κτημάτων στην περιοχή, με αποτέλεσμα να επεκταθεί σημαντικά το μετόχι.
265

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 26 Πρέβιστα Πρέβιστα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,87389 1303 Χωριό πλήρης κατοχή, με

παροικιακά
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ δικαιώματα
Στρυμόνας
23,89722 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε Πρακτικό ανώνυμου απογραφέα πριν το 1303, περιγράφετραι η "οικονομία" της μονής στο χωριό Πρέβιστα, του οποίου η
επικράτεια υπολογίζεται σε 2.300 (1.300 κατά τον Pavlikianov) μοδίους γης. Στο χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1327) η κτήση
επιβεβαιώνεται με πλήρη κατοχή και φοροαπαλλαγές. Σημ. Παλαιοκώμη.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 27 Πρόβλακας Πρόβλακας (Ζωγράφου)
(Ζωγράφου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ραχώνια


23,92306 1401 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
#38, 40, 42, 53-57, 86, 130-132, 135, 136-142, 147, 162, 163, 167, 171, 173, 191-194, 206-209, 239, 243, 245, 259, 261, 306
-308, 371, 447, 487, 488, 492-494, 513
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Ζωγράφου στον Πρόβλακα περιλάμβανε διάφορες γαίες στην περιοχή νότια της Ιερισσού. Αναφέρεται μαζί με
τις γαίες στις περιοχές: Λούστρα, Λουκίτζη, Αρμένων, Τυμπανάρη, Κρύο Κάμπο, Ραχώνια, της Γριάς το Πήδημα. Η έκτασή τους
ήταν γύρω στους 360 μοδίους. Συχνά, στα Πρακτικά, ενώ αποδίδεται ως διακριτή επικράτεια, προσμετράται όλο μαζί (με τον
πύργο Ιερισσού), και με συνολική έκταση περί τους 716, 25 (ή 738,5) μοδίους.
266

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 28 Σαράβαρη Σαράβαρη (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)

23,86972 1401 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικό Περγαμηνού - Φαρισαίου (1320) αναφέρονται 653,5 μόδιοι γης, ως ανταλλαγή από γαίες στη θέση Μακρογένους
(στον Αξιό), που επέστρεψαν στο κράτος. Προηγήθηκε λεπτομερής αναφορά σε Πρακτικό των ιδίων, του 1317.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 29 Σέρρες Σέρρες (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1392, η μονή αποκτά γαίες στις Σέρρες, ως αδελφάτο του Βρυέννιου Λάσκαρη.
267

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 30 Σκοριβίτζα Σκοριβίτζα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,46083 1392 Γαίες Ανατ. Χαλκιδική γαίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1392, η μονή αποκτά γαίεςστη Σκορίβιτζα (στους λόφους μεταξύ Ρεβενίκειας και Κοντογρίκου, ΝΔ του Στρατωνίου), ως
αδελφάτο κάποιου Θεόδωρου. Ο Θεόδωρος αυτός δε φαίνεται να είχε την πλήρη κυριότητα αλλά μόνο το δικαίωμα νομής, καθώς
ο πραγματικός ιδιοκτήτης (κάποιος ευγενής ονόματι Βλαδίμηρος) ζητά ενοίκιο από τη μονή για τις γαίες αυτές.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 31 Συμεών Συμεών (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)

40,43751 1279 Συνδυασμός χρήσεων Ανατ. Χαλκιδική δικαιώματα από

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται δικαιώματα της μονής από παροίκους στο χωριό Συμεών (Κοντογρίκου), που συμπεριλαμβάνουν γαίες και αμπέλια.
268

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 32 Σωτηρίχου Σωτηρίχοιυ (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
40,87016 1327 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, ψαροτόπιο

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
#44, 60, 289-292, 300-303, 518, 533-538, 542, 543
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ζωγράφου απέκτησε το μετόχι Σωτηρίχου στην περιοχή του Στρυμόνα με δωρεά του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου το
Σεπτέμβριο του 1327, έπειτα από μεσολάβηση του βούλγαρου τσάρου Μιχαήλ Ασάν. Το χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου που
επικύρωσε τη δωρεά παραχωρούσε πλήρη φοροαπαλλαγή, καθώς και δικαιώματα αλιείας σε γειτονική λίμνη. Σημ. Αγιος
Δημήτριος, ανατολικά της Νιγρίτας, ΝΔ της Ζίχνας.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 33 Τερόνη Τερόνη (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
39,99332 1499 Εγκαταστάσεις Σιθωνία βοσκότοπος,

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
#55, 60
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ζωγράφου κατείχε ήδη ένα χειμαδιό στην Τερόνη στη χερσόνησο της Σιθωνίας το 1527, για τη χρήση του οποίου
βρισκόταν σε διένεξη με τη μονή Εσφιγμένου.
269

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 34 Τζέρκβιστα Τζέρκβιστα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
41,52111 1328 Εγκαταστάσεις βοσκότοπος

Μελένικο
ΠΗΓΕΣ
#44, 60, 289, 292, 293, 301, 303, 534, 538, 542, 544
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ζωγράφου απέκτησε το βοσκότοπο Λάκτεβα στην περιοχή του Μελενίκου με δωρεά του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου το
Σεπτέμβριο του 1327, έπειτα από μεσολάβηση του βούλγαρου τσάρου Μιχαήλ Ασάν. Το επόμενο έτος η μονή αντάλλαξε το
βοσκότοπο με άλλον στην ίδια περιοχή με την επωνυμία Τζέρκβιστα.

09 - Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 35 Χάνδαξ Χάνδαξ (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Νησίον

40,86242 1342 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, αμπέλια, μύλος

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
#48, 50, 60, 87, 88, 317-322, 325-328, 331, 333, 354, 357-364, 392-401, 406-416, 533-538, 542, 543, 548-550, 553, 554, 557,
578@@ F. Dölger, Die Mühle von Chandax. Untersuchung über vier unechte Kaiserurkunden, Εἰς μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου,
Αθήνα 1935 #13-28@@ Λ. Μαυρομμάτης, Ἡ πρόνοια τοῦ Μονομάχου καὶ ἡ διαμάχη γιὰ τὸν Χάντακα (1333–1378), Σύμμεικτα 14
(2001) #255-272
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Ζωγράφου απέκτησε το μετόχι του Χάνδακα στην περιοχή του Στρυμόνα το 1342, χάρη σε δωρεά του αυτοκράτορα
Ιωάννη Ε´ Παλαιολόγου, έπειτα από μεσολάβηση του βούλγαρου τσάρου Ιωάννη Αλέξανδρου Ασάν. Το χρυσόβουλλο που
επικύρωσε τη δωρεά παραχωρούσε φοροαπαλλαγές. Το μετόχι περιλάμβανε χωράφια, αμπέλια και άλλα κτήματα, καθώς και
νερόμυλο. Αναφέρεται μαζί με το Νησίον, ως μια ενότητα. Δέκα χλμ βόρεία του δέλτα.
270

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 1 Άτουβλα ΑΤΟΥΒΛΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Σάτουβλα

40,40972 1089 Χωριό Ρεβενίκεια χωριό

23,70278 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomides, Actes de Docheiariou, Archives de l'Athos XIII, Paris, 1984, έγγρ. 2, 20, 29
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ανατολικά της Ρεβενίκειας (Μ. Παναγιά). Αναφέρεται ως ήδη υφιστάμενη κτήση στα 1089. Δίνεται περιορισμός στα 1341, όπου
φαίνεται πως συνορεύει με κτήσεις του Ρωσικού και της Ξηροποτάμου. Στα 1355 επιστρέφεται στη μονή, αφού ειχε
προηγουμενως αποσπαστεί για να δοθεί στον Μιχαήλ Πιτζικόπουλο.

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 2 Βερνάρους ΒΕΡΝΑΡΟΥΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
40,98361 1346 Χωριό Σέρρες χωριό

Στρυμόνας
23,66972 1349 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomides, Actes de Docheiariou, Archives de l'Athos XIII, Paris, 1984, έγγρ. 25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Δουσάν με χρυσόβουλλό του, έδωσε στη Δοχειαρίου το χωριό Βερνάρου στις Σέρρες (μαζί με τη Σφέστιανη στην Σλάνιτζα),
αλλά κατόπιν το αφαίρεσε, για να της δώσει τη Ραβενίκεια.
271

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 3 Καλόκαμπος ΔΙΑΒΟΛΟΚΑΜΠΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Διαβολόκαμπος


ψαροτόπιο
23,19472 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Περιοχή δίπλα στο Ροσαίου. Αναφέρεται σε Περιορισμό του 1341. Στα 1344, με πράξη του Πρωτοβεστιάριου Ιωάννη Δούκα, της
αποδίδονται και οι γαίες που είχε υπεξαιρέσει κάποιος ονόματι Χαγερής. Δε δηλώνεται έκταση. Γνωρίζουμε απλώς πως είχε
αποσπαστεί προσωρινά τμήμα 600 μοδίων για να δοθει σε προνοιάριο (Νεοκαστρίτη), αλλά επεστράφη στη μονή στα 1337. Στην
Απογραφή του 1409, αναφέρεται ως κτήση της Μονής το μισό χωριό του Καλόκαμπου. Το τελευταίο αφορά ασφαλώς τις
παροικιακές γαίες, πλην των άλλων κτήσεων της μονής (εν προκειμένω, ψαροτόπιο) για τις οποίες δίνεται διευκρίνιση στην
απογραφική πράξη αυτή.

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 4 Άγιος Ηλίας ΕΡΜΥΈΙΑ - ΑΓΙΟΣ ΗΛΙΑΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ερμύλεια

40,28889 1315 Γαίες Ορμύλεια γαίες

23,56889 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται διάφορες γαίες συνολικής έκτασης 330 μοδίων από αγορά και δωρεές, στο χωριό Άγιος Ηλίας στην Ερμύλεια.
272

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 5 Άγιος Νικόλαος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Ερμύλειας (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
40,29778 1376 Χωριό Ορμύλεια χωριό, αμπέλια,

μύλος, περιβόλια
23,53306 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomides, Actes de Docheiariou, Archives de l'Athos XIII, Paris, 1984, έγγρ. 48, 53
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1376 επίσης, με ιδιωτική συμφωνία, ο Μανουήλ Δοβλυτζηνός αφιερώνει στη Μονή το γονικό του κτήμα στην Ερμύλεια, με τις
γάιες του και όλα όσα έχει: μύλο, αμπέλι, οπωροφόρα και άλλα δέντρα, παροίκους και προσκαθημένους και όλα τα δίκαιά του,
έναντι τριών αδελφάτων. Στο έγγραφο αυτό δε φαίνεται ακριβώς ότι πρόκειται για χωριό, ωστόσο δίνονται πληροφορίες στην
απογραφική πράξη του 1409, όπου επικυρώνεται εκ νέου η κτήση αυτή της μονής, αναφερόμενη ως "παλαιοχώριον περί την
Ερμύλειαν".

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 6 Άγιος Νικόλαος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΜΕΣΑΜΠΕΛΑ
Μεσάμπελων (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
40,28583 1299 Μονύδριο/Ναός Ερμύλεια μονύδριο, γαίες,

αμπέλια
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε δωρητήριο έγγραφο του 1313 με το οποιο παραχωρουνται στη μονή εξαλειμματικές γαίες στην Ερμύλεια, γίενται αναφορά σε
ήδη υφιστάμενο μετόχι της, του Αγίου Νικολάου Μεσάμπελων. Οι γαίες που χαρίζονται στα 1313 αποτελούνται από
εγκατελειμμένα χωράφια και αμπέλι σε δύο τμήματα, όλα γύρω από το μετόχι.
273

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 7 Ερμήλεια ΕΡΜΥΛΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ορμύλια

40,29389 1311 Χωριό Ορμύλεια χωριό, γαίες, αμπέλια,

περιβόλια, μύλοι
23,54167 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomides, Actes de Docheiariou, Archives de l'Athos XIII, Paris, 1984, έγγρ. 11, 15, 20, 22, 31, 32, 39, 40, 45, 48, 49,
52,53, 54, 55.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1337 επιστρέφεται στη μονή τμήμα γαιών 350 μοδίων που της είχε αποσπαστεί για να δοθεί σε προνοιάριους. Το 1341 ο
αυτοκράτορας Ανδρόνικος Παλαιολόγος εξαιρεί το μετόχι της Ορμύλιας από την πληρωμή "επιτελείων" και επιβεβαιώνει την
ιδιοκτησία της μονής στο μετόχι. Στα 1343 επικυρώνεται η αρχική (εκ προσενέξεως πολλών) συνολική κτήση των 600 μοδίων.
Παράλληλα, επικυρώνεται η αγορά επιπλέον γαι'ων, από τη γονική μερίδα κάποιο Γλαβά συρ Μουρίνου, η οποία περιλάμβανε και
βοσκότοπο στου Σίγρη στην Κασσάνδρα. Το 1370 οι Δοχειαρίτες ζητούν παρέμβαση του Πατριάρχη Φιλοθέου για συνοριακή
διαφορά που έχουν με το μετόχι της Ξηροποτάμου στην περιοχή. Το 1374 κατάσχονται τα κτήματα του μετοχίου, ωστόσο
επιστρέφονται δύο χρόνια αργότερα.Μέχρι το 1416, το μετόχι περνά πότε στα χέρια των Τούρκων και πότε των Βυζαντινών.
Έκτοτε η μονή Δοχειαρίου διατήρησε την παρουσία της στην περιοχή μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Στα 1409, ο Μανουήλ Β΄,
επιστρέφει στη μονή το μισό χωριό, που φαίνεται πως είχε αποσπαστεί με τις υποχρεωτικές δημεύσεις των αρχών του 15ου
αιώνα. Επιβεβαιώνεται και με την απογραφική πράξη του 1409 ("το ήμισυ του πύργου αυτών της Ερμηλείας"). Το άλλο μισό,
παραμένει του δημοσίου, όπως έγινε με όλες τις μοναστηριακές κτήσεις στην περιοχή. Σημειώνεται ότι η μνεία σε χωριό αφορά
κατά βαση τις παροικιακές γαίες, πλην των άλλων κτήσεων της μονής (γαίες, αμπέλια, μύλους, περιβόλια κ.λπ.) για τις οποίες
δίνεται διευκρίνιση στην απογραφική πράξη αυτή.

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 8 Θεσσαλονίκη 1 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
(Δοχειαρίου)
40,62501 1099 Αστική κτήση οικίες, καταστήματα

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1117 η Δοχειαρίου ανταλλάσει επτά αστικά ακίνητά της στη Θεσσαλονίκη (οικίες και καταστήματα στην περιοχή που
ονομαζόταν "Σθλαβομέση"), με τον Νικηφόρο Βουρτζή και τη σύζυγό του Άννα, και παίρνει αντ' αυτών το μισό προάστειο Ροσαίου
στις Βρύες, στη Δυτιή Χαλκιδική, πληρώνοντας επιπλέον και κάποιο ποσό.
274

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 9 Θεσσαλονίκη 2 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2 (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
(Δοχειαρίου)
40,63111 1299 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη μονύδριο, αμπέλια,

οικίες
22,94778 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε έγγραφο του 1355 που αφορά κληρονομιά του μοναχού Γρηγορίου Ισβή, γίνεται μνεία του μετοχίου της Δοχειαρίου στη
Θεσσαλονίκη, όπου ο Ισβής είχε διατελέσει παλαιότερα οικονόμος. Στο μετόχι αυτό ανήκε αργότερα και το αμπέλι του θανόντος
οικονόμου. Στα 1381, ο μοναχός Σίμων αφιερώνει στη μονή, μέσω του εν Θεσσαλονίκη μετοχίου της, μια οικία (που βρίσκεται σε
αυλή όπου η μονή κατέχει ήδη ακίνητα), στη γειτονιά του Ιπποδρομίου και ένα αμπέλι 3 μοδίων στην περιοχή του Αγίου Φαντίνου.

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 10 Ίσωνος ΙΣΩΝΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ των Βρύων, του Πλασταρά, του Βουρίωνος

40,28333 1112 Συνδυασμός χρήσεων Βρύαι γαίες, αμπέλια, ναός

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Ευδοκία, κόρη του Γρηγορίου Βουρίωνος και σύζυγος του πρωτοσπαθαρίου Στεφάνου Ρασοπώλη, πουλά στη Μονή Δοχειαρίου
μέρος των προικώων ακινήτων της που είχαν μείνει εγκατελειμμένα. Πρόκειται για το προάστειο του Ίσωνος ή των Βρύων,
λεγόμενο επίσης του Πλασταρά ή του Βουρίωνος (από τον πατέρα της), κοντά στο χωριό Λυγιά και στο προάστειον Άκλου, ΝΔ της
Θεσσαλονίκης (Δυτική Χαλκιδική). Απαρτίζεται από γαίες σε τρία σημεία. Δίνεται περιορισμός αλλά όχι έκταση. Μεταξύ αυτών,
μνημονεύεται κήπος, χερσάμπελο, και παλαιός ναός του Προδρόμου.
275

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 11 Καπρινίκαια ΚΑΠΕΡΝΙΚΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Καπερνίκεια

40,30722 1311 Εγκαταστάσεις Ορμύλεια μύλος

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1311, οι πάροικοι Γεώργιος και Μιχαήλ Αρέτος και ο κύριός τους Δουκόπουλος, παραχωρούν μισό μύλο (απο κοινού) στη
Μονή. Πρόκειται για χειμερινό νερόμυλο στην Καπρινίκαια, στην Ερμύλεια.

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 12 Κάτω Βάρος ΚΑΤΩ ΒΑΡΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
39,92028 1399 Συνδυασμός χρήσεων Λήμνος γαίες, αμπέλια,

εσωθύρια
Λήμνος
25,25751 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε Πρακτικό για κτήσεις στη Λήμνο (μεταξύ 1400 και 1430) αναφέρονται παροικιακές γαίες στο χωριό Κάτω Βάρος (4 οικογενειών),
συνολικής έκτασης 500 και πλέον μοδίων. Περιλαμβάνονται χωράφια, αμπέλια, εσωθύρια κ.λπ.
276

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 13 Λιγέας ΛΙΓΕΑΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)

23,21611 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στον περιορισμό του 1341 αναφέρεται το παλαιοχώριο Λιγέας, ως ανήκον ήδη σε επικράτεια της μονής, στην περιοχή Ρωσαίου.

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 14 Άγιοι Απόστολοι ΛΟΓΓΟΣ - ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ
Λογγού (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
40,04889 1341 Μονύδριο/Ναός Λογγός μονύδριο

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται το μετόχι με τις κτήσεις του, χωρίς άλλα στοιχεία, στο Πρακτικό Βατάτζη (1341). Κάπου στον κόλπο Συκής.
277

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 15 Άγιος Νικόλαος ΛΟΓΓΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Λογγού (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θεοτόκος Γοεργοεπήκοος, Βαλτή

40,05167 1341 Μονύδριο/Ναός Λογγός μονύδριο, γαίες

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή κατείχε το μετόχι στη Βαλτή τουλάχιστον από την αρχή του 12ου αιώνα, που περιλάμβανε το ναό της Θεοτόκου
Γοργοεπηκόου στον κόλπο της Συκής. Αναφέρεται το μετόχι με τις κτήσεις του, χωρίς άλλα στοιχεία, στο Πρακτικό Βατάτζη (1341).
Αναφέρεται με διπλή αφιέρωση.

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 16 Λύχνα ΛΥΧΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
39,91639 1399 Συνδυασμός χρήσεων Λήμνος γαίες, αμπέλια,

εσωθύρια
Λήμνος
25,26528 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε Πρακτικό για κτήσεις στη Λήμνο (μεταξύ 1400 και 1430) αναφέρονται παροικιακές γαίες στο χωριό Λύχνα (5 οικογεναιών),
συνολικής έκτασης άνω των 1.100 μοδίων. Περιλαμβάνονται χωράφια, αμπέλια, εσωθύρια κ.λπ.
278

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 17 Μαριανά ΜΑΡΙΑΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
40,31306 1373 Χωριό Όλυνθος χωριό, γαίες, αμπέλια,

23,39389 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1373, ο μέγας Δομέστικος Δημήτριος Παλαιολόγος και η σύζυγός του Άννα Καντακουζηνή Παλαιολογίνα, πωλούν στη
Δοχειαρίου τα προικώα κτήματα της συζύγου στα Μαριανά. Σημειώνεται ότι η περιοχή, όταν ανακτήθηκε, μετά τη σερβική κατοχή,
ήταν πλέον χέρσα και ερημωμένη από ανθρώπους και παροίκους, και γι αυτό επιζήμια για τον ιδιοκτήτη της. Μόνο μια μονή
(λόγω ειδκού καθεστώτος;;) θα μπορούσε να την αναστήσει. Έτσι προχωρούν στην πώληση, λαμβάνοντας μετά από
διαπραγμάτευση "συμβολικό" αντίτιμο 600 υπέρπυρων. Στα σχόλια αναφέρεται πως η αρχική τιμή ήταν 2.000 υπέρπυρα. Αν και
δεν αναφέρεται έκταση, θα πρέπει να ηταν μεγάλη κτήση. Από πρόσταγμα του Μανουήλ Β΄Παλαιολόγου (1409)
πληροφορούμαστε ότι τελικά επρόκειτο για ολόκληρο το χωριό Μαριανά, το οποίο, μετά την ανάκτηση της περιοχής από τους
Βυζαντινούς στα 1403, και τις αναγκαστικές δημεύσεις της μισής μοναστηριακής περιουσίας, είχε απωλεστεί από τη μονή
εξολοκλήρου. Με την πράξη αυτή, το χωριό επιστρέφει και πάλι κατ' εξαίρεση ολόκληρο στη μονή (καθώς ήταν αντικείμενο
αγοράς, προφανώς, και όχι δωρεάς...). Η πλήρης αποκατάσταση του χωριού ως κτήσης της μονής φαίνεται και στην απογραφική
πράξη του 1409 ("το όλον του χωρίου των Μαριανών"). Το τελευταίο αφορά ασφαλώς τις παροικιακές γαίες, πλην των άλλων
κτήσεων της μονής (γαίες, αμπέλια, μύλους, περιβόλια κ.λπ.) για τις οποίες δίνεται διευκρίνιση στην απογραφική πράξη αυτή.

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 18 Πατρικωνά ΠΑΤΡΙΚΩΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
40,27139 1299 Συνδυασμός χρήσεων Βρύαι γαίες

23,23306 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomides, Actes de Docheiariou, Archives de l'Athos XIII, Paris, 1984, έγγρ. 27, 41
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλου του 1373 επιστρέφει ξανά στη δικαιοδοσία της Δοχειαρίου η γη του Πατρικωνά, 2.400 μοδίων, που της είχε
αφαιρεθεί, για να δοθεί ως πρόνοια στη στρατιωτική συντροφιά των Βαρβαρηνών. Αυτοί, με τη σειρά τους, φαίνεται πως
εκχώρησαν τη γη στον Κατζαρά, ο οποίος στη συνέχεια (προ 24 ετών) εξασφάλισε χρυσόβουλλο για το δικαίωμα να την
κληροδοτήσει στους απογόνους του. Μετά το θανατό του, η μονή διεκδίκησε τις γαίες από τους απογόνους του. Αυτοί, όταν τους
ζητήθηκε να παρουσιάσουν ατομική παράδοση προς τον πατέρα τους, δεν ανταποκρίθηκαν, οπότε η γη επέστρεψε στη μονή.
279

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 19 Περιγαρδίκεια ΠΥΡΓΑΔΙΚΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πυργαδίκια

40,33417 1037 Χωριό Ρεβενίκεια χωριό

23,72389 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomides, Actes de Docheiariou, Archives de l'Athos XIII, Paris, 1984, έγγρ. 1, 16, 20, 53, 56.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι των Περιγαρδικείων, όπως λεγόταν, βρισκόταν στην κατοχή της μονής Δοχειαρίου πριν από το 1037, όπως
επιβεβαιώνεται σε Υπόμνημα του δικαστή Κωνσταντίνου Καματερού. Το 1299, ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ επιβεβαιώνει με
χρυσόβουλλο την ιδιοκτησία της μονής. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους απαντά για τελευταία φορά στις πηγές το 1418, ενώ
παραμένει στην ιδιοκτησία της μονής αυξομειούμενο μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Στην απογραφή του 1409, αναφέρεται ως
κτήση της μονής ολόκληρο το χωριό ("το όλον του πύργου της Περιγραδικείας").

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 20 Ραβενίκεια ΡΑΒΕΝΙΚΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
40,44333 1349 Χωριό Ραβενίκεια χωριό, γαίες, αμπέλια,

πύργος
23,67972 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Δουσάν με χρυσόβουλλό του, έδωσε στη Δοχειαρίου το χωριό Σφέστιανη στην Σλάνιτζα, μαζί με το χωριό Βερνάρου στις
Σέρρες, αλλά κατόπιν το αφαίρεσε, για να της δώσει στα 1349 "το καστέλλιον τη Ραβενίκεια", με όλες τις κτήσεις της (πύργο,
χωράφια, αμπέλια, παροίκους και ελευθέρους).
280

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 21 Ροσέου ΡΟΥΣΑΙΟΥ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ροσαίον, Ρωσαίου, Ρουσαίου

40,30278 1117 Συνδυασμός χρήσεων Βρύαι γαίες, προάστειο,

ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ πηγάδια, οικήματα,
Δυτική Χαλκιδική καθέδρα
23,20472 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1117 η Δοχειαρίου ανταλλάσει επτά αστικά ακίνητά της στη Θεσσαλονίκη (οικίες και καταστήματα στην περιοχή που
ονομαζόταν "Σθλαβομέση") με τον Νικηφόρο Βουρτζή και τη σύζυγό του Άννα, και παίρνει αντ' αυτών το μισό προάστειο Ροσαίου
στις Βρύες, στη Δυτική Χαλκιδική, πληρώνοντας επιπλέον και κάποιο ποσό. Οι γαίες που έλαβε είχαν έκταση 6.111 μοδίους και
προέρχονταν από δωρεά του Νικηφόρου Μελισσηνού. Βρισκόταν "πλησίον του προαστείου του Πατρικωνά". Αναφέρονται: γαίες
αρώσιμες, χέρσες, βοσκότοποι, δάση, πηγάδια, οικήματα, καθέδρα, πάροικοι και διάφορα δικαιώματα. Παρά τις κατά καιρούς
αυξομειώσεις, από προσθήκες και παροχές σε προνοιάριους, η έκταση της κτήσης μένει τελικά σχεδόν αναλοίωτη (στα 1354
αναφέρονται 6.075 μόδιοι). Ο περιορισμός αποδίδει δύο μεγάλα τμήματα. Στα 1355 της επιστρέφονται 1.000 μόδιοι που είχαν
αποσπαστεί παλαιότερα, για να δοθούν στον Θεσσαλονικέα Θεόδωρο Μουζάλωνα.

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 22 Σίγρη ΣΙΓΡΗ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1343 η μονή αγοράζει τη γονική μερίδα του Γλαβά συρ Μουρίνου, η οποία, πέραν των κτήσεων στην Ερμύλεια, περιλάμβανε
και τον βοσκότοπο στου Σίγρη.
281

10 - Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 23 Σφέστιανη ΣΦΕΣΤΙΑΝΗ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
40,78056 1346 Χωριό Σλάνιτζα χωριό

22,37222 1349 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Δουσάν με χρυσόβουλλό του, έδωσε στη Δοχειαρίου το χωριό Σφέστιανη στην Σλάνιτζα - Πέλλα (μαζί με το Βερνάρου στις
Σέρρες), αλλά κατόπιν το αφαίρεσε, για να της δώσει τη Ραβενίκεια.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 1 Άγιος Αθανάσιος ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
Κασσάνδρας

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 176
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Καρακάλλου, με την περιοχή και τα δίκαιά του, στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294).
Πιθανόν να υφίστατο όντως ως κτήση της μονής κατά τον 14ο αιώνα, όπως πιστεύεται και για τα μετόχια στη Δράμα, τα οποία
απαντούν επίσης για πρώτη φορά στο ίδιο πλαστό χρυσόβουλλο.
282

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 2 Άγιος Γεώργιος του ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ
Καλλινίκου (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Γεώργιος του Καλλινίκου, Μετόχιον του Καλλινίκου


Λήμνος
25,22222 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Κρ. Χρυσοχοΐδης - Π. Γουναρίδης, Ιερά Μονή Καρακάλλου - Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985, έγγρ. 1.
-- Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 72
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1294, ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος επικυρώνει την υφιστάμενη ιδιοκτησία κτημάτων της μονής Καρακάλλου στο μετόχι του
Αγίου Γεωργίου του Καλλινίκου στη Λήμνο. Στο μετόχι αυτό ανήκαν και δύο κτήματα συνολικής έκτασης 160 μοδίων, αγορασμένα
από κάποιους Ιωάννη Βαλόνη και Φαλακρό, καθώς επίσης και ο ναός της Θεοτόκου Ελεούσας και το παρεκκλησιο του Αγίου
Γεωργίου στο Καστροβούνι. Στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1294 αναφέρονται χωράφια, αμπέλια και κήποι, και
άλλες κτήσεις από δωρεές και αγορές.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 3 Άγιος Γεώργιος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΣΤΡΟΒΟΥΝΙΟΥ
Καστροβουνίου (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)

αμπέλια
Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 71, 174
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως εξάρτημα του μετοχίου του Αγίου Γεωργίου του Καλλινίκου, με χωράφια και αμπέλια.
283

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 4 Καλοτύχου ΑΓΙΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ - ΚΑΛΟΤΥΧΟΥ
39,531389 1294 Συνδυασμός χρήσεων Άγιος Ευστράτιος γαίες, δάσος

Σποράδες
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Καρακάλλου στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294). Ορίζεται ως μετόχι, με την περιοχή
του, βελανιδιές και άλλα δίκαια. Πιθανόν να υφίστατο όντως ως κτήση της μονής κατά τον 14ο αιώνα, όπως πιστεύεται και για τα
μετόχια στη Δράμα τα οποία απαντούν επίσης για πρώτη φορά στο ίδιο πλαστό χρυσόβουλλο.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 5 Άγιος Θωμάς ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λοιμοϊωάννης


23,01251 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 28, 83 (έγγρ. 3)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1320 -1330, ο Αναστάσιος Δούκας Τορνίκης και η σύζυγός του Θεοδώρα πωλούν χωράφι 450 μοδίων έξω από τη
Θεσσαλονίκη έναντι 250 υπερπύρων. Η θέση είναι γνωστή ως Άγιος Θωμάς ή Λοιμοϊωάννης και βρισκόταν στα ανατολικά της
πόλης, πιθανόν πολύ κοντά στο τείχος, σε αντίθεση με την πρόταση του Lefort να ταυτιστεί με το χωριό Αποστολίται, το οποίο
βρισκόταν πολύ μακρύτερα, προς Χαλκιδική.
284

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 6 Άγιος Νικόλαος ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΡΥΟΝ ΝΕΡΟΝ
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κρύον Νερόν


μύλοι, ψαροτόπιο
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Κρ. Χρυσοχοΐδης - Π. Γουναρίδης, Ιερά Μονή Καρακάλλου - Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985, έγγρ. 1 --
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 26, 32-33, 69-70, 172
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1294, ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος επικυρώνει την ιδιοκτησία κτημάτων της μονής Καρακάλλου στο μετόχι του Αγίου
Νικολάου στον Στρυμόνα, του επονομαζόμενου και "Κρύον Νερόν". Σύμφωνα με το πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄, το
μετόχι είχε και δύο νερόμυλους, καθώς επίσης και την άδεια αλιείας στην περιοχή. Κατά την Κράβαρη, είναι η ίδια κτήση με εκείνη
που αναφέρεται στο έγγραφο της Παντοκράτορος για εδαφικές διενέξεις μεταξύ των δύο μονών στην περιοχή Χρυσουπόλεως: Σε
έγγραφο της Μονής Παντοκράτορος (1392) φαίνεται η διαμάχη μεταξύ της μονής αυτής και της Καρακάλλου, σχετικά με
γειτνιάζουσες κτήσεις στο Στρυμόνα, και ειδικότερα στην περιοχή μεταξύ Χρυσουπόλεως και Λουκοβίκειας, σημ. Άνω
Μεσολακκιάς, 8 χλμ βορείως των εκβολών του Στρυμόνα (με αναφορά των θέσεων: Άγιος Γέωργιος - Όξιμα και Τούμπα του
Ιανίκα). Στα 1659, σε οθωμανικό κατάστιχο, φαίνεται η Καρακάλλου να κατέχε δύο μύλους, στην περιοχή κοντά στο χωριό
Μαρμάριον. Πιθανώς να πρόκειται για την ίδια κτήση. Πιθανόν το σημερινό Κρυονέρι, 2 χλμ βορέιως της Αμφίπολης.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 7 Καλλιστή ΔΕΚΑΛΙΣΤΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Δεκάλιστα, Κάλιτζα


Στρυμόνας
23,87472 1400 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Κρ. Χρυσοχοΐδης - Π. Γουναρίδης, Ιερά Μονή Καρακάλλου - Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985, έγγρ. 1 --
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 26, 31 -- Pavlikianov, Zografou, πλαστό έγγρ. 4 (σ. 526)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1294, ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος επικυρώνει την ιδιοκτησία κτημάτων της μονής Καρακάλλου στο χωριό Καλλιστή με όλη
την περιοχή του, καθώς και επιπλέον κτήσεις που ανέρχονταν σε 600 μοδίους γης που κατείχε άλλοτε ο Κωνσταντίνος Λάσκαρις
Κομνηνός. Η θέση εντοπίζεται 3.5 χλμ ΒΔ της Πρέβιστας (σημ. Παλαιοκώμη, στη βόρεια όχθη του Στρυμόνα. Η θέση αναφέρεται
ξανά στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ιωάννη Ε΄, σχετικά με τη διαμάχη με τη Μονή Ζωγράφου όσον αφορά τις κτήσεις στη γειτονική
Λουτζιανή (οι οποίες κατακυρώθηκαν τελικά στη Ζωγράφου, κατά το πλαστό έγγραφο).
285

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 8 Άγιος Γεώργιος ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΜΠΛΕΝΑ
Δράμας (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άμπλενα


ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Καρακάλλου στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294). Από τους μελετητές θεωρείται ότι
πρόκειται για κτήση που όντως κατείχε η μονή κατά το 14ο αιώνα.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 9 Άγιος Γεώργιος της ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΙΟΥΣΑΛΑΣ
Ιουσάλας (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
41,14556 1294 Μονύδριο/Ναός Δράμα μονύδριο, γαίες,

σκάλα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Καρακάλλου στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294). Αναφέρεται ως κάθισμα "δοθέν παρά
του Ραδόχνου" στο χωριό του Κροπελή, με γαίες και σκάλα και άλλα. Από τους μελετητές θεωρείται ότι πρόκειται για κτήση που
όντως κατείχε η μονή κατά το 14ο αιώνα.
286

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 10 Άγιος Νικόλαος ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΑΨΗΣ
Λάψης (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Καρακάλλου στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294).Από τους μελετητές θεωρείται ότι

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 11 Θεοτόκος ΔΡΑΜΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΑΚΑΝΘΙΩΤΙΣΣΑ
Ακανθιώτισσα (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
Δράμας

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Καρακάλλου στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294), ως ευρισκόμενο στο "χωρίον του
Αβηναρίου". Από τους μελετητές θεωρείται ότι πρόκειται για κτήση που όντως κατείχε η μονή κατά το 14ο αιώνα.
287

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 12 Θεοτόκος ΔΡΑΜΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ
Καινουργιώτισσα ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΤΙΣΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)

ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 175-176
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Καρακάλλου στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294). Τοποθετέιται από το κείμενο
"πλησίον" του Αγίου Γεωργίου της Ιουσάλας, κοντα στο χωριό του Κροπελή. Αναφέρεται προκάτοχος κάποιος Σέρβος Ιωάννης,
καστροφύλακας Σερρών, με τους συντρόφους του. Από τους μελετητές θεωρείται ότι πρόκειται για κτήση που όντως κατείχε η
μονή κατά το β΄ μισό του 14ου αιώνα.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 13 Χριστός Σωτήρ ΔΡΑΜΑ - ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΩΤΗΡ
Δράμας (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Καρακάλλου στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294). Από τους μελετητές θεωρείται ότι
288

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 14 Άγιος Παντελεήμων ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ
Θάσου (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Παντελεήμων


Θάσος
ΠΗΓΕΣ
Κρ. Χρυσοχοΐδης - Π. Γουναρίδης, Ιερά Μονή Καρακάλλου - Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985, έγγρ. 1,
24, 38
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1294, ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος επικυρώνει την ιδιοκτησία κτημάτων της μονής Καρακάλλου στο μετόχι του Αγίου
Παντελεήμονος στις Μαριές της Θάσου. Το μετόχι επανεμφανίζεται στις πηγές το 1638 με την καταγραφή κτημάτων του, ενώ το
1670, η μονή φαίνεται να αγοράζει κτήμα από κάποια Μαλαματίνα. Το μετόχι παρέμεινε στην ιδιοκτησία της μονής μέχρι τις αρχές
του 20ού αιώνα.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 15 Άγιος Σισίνος ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΣΙΣΙΝΟΣ
40,69001 1294 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, ελαιώνες,

περιβόλια
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, έγγρ. 26
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Μονής Καρακάλλου στη Θάσο, στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1294), μαζί με το
προϋπάρχον του Αγίου Παντελεήμονος και του Αγίου Σισίνου. Αναφέρονται (χωρίς να προσδιορίζεται σε ποιο από όλα ανήκουν)
ελαιώνες και άλλα δέντρα, κυρίως από αφιερώσεις των ντόπιων. Πιθανόν να υφίστατο όντως ως κτήση της μονής κατά τον 14ο
αιώνα, όπως πιστεύεται και για τα μετόχια στη Δράμα, τα οποία απαντούν επίσης για πρώτη φορά στο ίδιο πλαστό χρυσόβουλλο.
289

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 16 Άγιος Τρύφων ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΤΡΥΦΩΝ
40,69139 1294 Μονύδριο/Ναός μονύδριο, ελαιώνες,

περιβόλια
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, έγγρ. 26
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Μονής Καρακάλλου στη Θάσο, στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1294), μαζί με το
προϋπάρχον του Αγίου Παντελεήμονος και του Αγίου Σισίνου. Αναφέρονται (χωρίς να προσδιορίζεται σε ποιο από όλα ανήκουν)
ελαιώνες και άλλα δέντρα, κυρίως από αφιερώσεις των ντόπιων. Πιθανόν να υφίστατο όντως ως κτήση της μονής κατά τον 14ο
αιώνα, όπως πιστεύεται και για τα μετόχια στη Δράμα τα οποία απαντούν επίσης για πρώτη φορά στο ίδιο πλαστό χρυσόβουλλο.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 17 Θεοτόκος Ελεούσα ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΕΛΕΟΥΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)

αμπέλια
Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως εξάρτημα του μετοχίου του Αγίου Γεωργίου του Καλλινίκου, με χωράφια και αμπέλια.
290

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 18 Θεοτόκος ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΠΑΓΚΑΛΙΩΤΙΣΣΑ
Παγκαλιώτισσα (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο πλαστό χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β΄ (1294) αναφέρεται το μετόχι της Θεοτόκου Παγκαλιώτισσας στο Στρυμόνα. Μάλλον
βρισκόταν στην κτήση της Δεκάλιστας (Καλλίστης). Πιθανόν να υφίστατο όντως ως κτήση της μονής κατά τον 14ο αιώνα, όπως
πιστεύεται και για τα μετόχια στη Δράμα, τα οποία απαντούν επίσης για πρώτη φορά στο ίδιο πλαστό χρυσόβουλλο.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 19 Χριστός Σωτήρ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΩΤΗΡ
Αγιομαυρίτης (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μονή Σωτήρος Χριστού Αγιομαυρίτου


ΠΗΓΕΣ
Κρ. Χρυσοχοΐδης - Π. Γουναρίδης, Ιερά Μονή Καρακάλλου - Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985, έγγρ. 1,
22
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1294, με χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου, επικυρώνεται η ιδιοκτησία της μονής Καρακάλλου στο μονύδριο του
Σωτήρος Χριστού Αγιομαυρίτου στη Θεσσαλονίκη.
291

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 20 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Χωρικός, Άγιος Νικόλαος


αμπέλια, πύργος
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 27, 175 -- ACTES de XENOPHON, έγγρ. 14 -- Κολοβός, Χωρικοὶ καὶ
μοναχοί, 175
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1320 η Μονή Καρακάλλου κατείχε ήδη κάποιες κτήσεις στην περιοχή της Ιερισσού. Πρόκειται για δύο αγροτεμάχια στην
περιοχή Χωρικός και ένα αμπέλι που ανήκε στον χαρτοφύλακα της Μητρόπολης Ιερισσού, Γεώργιο του Συμεών. Η κτήση
επιβεβαιώνεται και από απογραφικά έγγραφα των μέσων του 14ου αιώνα (Ξενοφώντος). Κτήσεις της μονής στην Ιερισσό
αναφέρονται και στα 1519, σε οθωμανικό κατάστιχο, ως ήδη υφιστάμενες. Το 18ο αιώνα, όμως, φαίνονται έρημες (Κολοβός,
Χωρικοὶ καὶ μοναχοί, 175). Στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294) αναφέρεται το μετόχι του Αγίου Νικολάου στην
Ιερισσό, με το παλαιό κάστρο, τους προσκαθημένους, τον πύργο και 19 στρέμματα χωράφια.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 21 Αγία Φωτεινή ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αγία Φωτεινή Μαρμαρίου


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 30, 172 -- Pavlikianov, Zografou, σ. 47-48
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αρκετά (;) πριν το 1348, η Μονή Καρακάλλου είχε λάβει με ενοίκιο -από τον Επίσκοπο Καισαρουπόλεως στην περιοχή Στρυμόνα-
το δικαίωμα χρήσης των ναών του Αγίου Γεωργίου, Αγίου Νικολάου και της Αγίας Φωτεινής, εντός της Καισαρουπόλεως. Η
πληροφορία προέρχεται από έγγραφο του 1357, με το οποίο ο ναός του Αγίου Νικολάου δίνεται πλέον στη Μονή Ζωγράφου, μιας
και η Καρακάλλου σταμάτησε από το 1348 να αποδίδει το ετήσιο μίσθωμα για αυτόν. Η κτήση υφίσταται και αργότερα, όπως
προκύπτει από το πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄, που όμως στο σημείο αυτό απηχεί αληθείς πληροφορίες του β΄ μισού
του 14ου αιώνα. Αναφέρεται ως ευρισκόμενη στο χωριό Μαρμάριον.
292

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 22 Άγιος Γεώργιος ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Γεώργιος Εύξεινος


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 30, 172 -- Pavlikianov, Zografou, σ. 47-48
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
και η Καρακάλλου σταμάτησε από το 1348 να αποδίδει το ετήσιο μίσθωμα για αυτόν. Η προσωνυμία "Εύξεινος" προκύπτει από το
πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄, που όμως στο σημείο αυτό απηχεί αληθείς πληροφορίες του β΄ μισού του 14ου αιώνα.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 23 Άγιος Νικόλαος ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 30 -- Pavlikianov, Zografou, σ. 47-48
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
και η Καρακάλλου σταμάτησε από το 1348 να αποδίδει το ετήσιο μίσθωμα για αυτόν.
293

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 24 Κομήτισσα ΚΟΜΗΤΙΣΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
40,37806 1348 Συνδυασμός χρήσεων γαίες, ψαροτόπιο

ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 30, 39 -- Κολοβός, Χωρικοὶ καὶ μοναχοί, 175-176
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η πληροφορία για κτήση στην Κομήτισσα είναι έμμεση, αν και απόλυτα λογική, καθώς όλες σχεδόν οι μονές του Άθω διατηρούσαν
κτήσεις εκεί. Στο έγγραφο 37 της Μονής Ζωγράφοιυ (1348) αναφέρεται καρακαλλινός μοναχός που διαμένει (μόνιμα) στην
Κομήτισσα (πιθανόν ως οικονόμος μιας πιθανής εκεί εγκατάστασης). Στα 1568 αναφέρεται υφιστάμενο εκεί ψαροτόπιο της μονής.
્

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 25 Κυπαρίσσιον ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΟΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)

Λήμνος
25,23139 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Από πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ πληροφορούμαστε ότι το μετόχι αυτό του Αγίου Γεωργίου κατείχε γαίες στο
Κυπαρίσσι (δίπλα σε μια θέση γνωστή ως "Κρύο Νερο"). Οι γαίες αυτές είχαν έκταση 245 μοδίους και ήταν προϊόν αγοράς από τον
γιο κάποιου Πασαβάντη. Η καρακαλλινή κτήση, εκεί, αναφέρεται και στο LAVRA III, ACT 136 - στα 1355, ως υφιστάμενη.
Ταυτίζεται (Κοτζαγεώργης) με το σημερινό Καρπάσιον, στα βόρεια του κόλπου του Μούδρου.
294

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 26 Λογγός ΛΟΓΓΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
40,20389 1499 Γαίες Σιθωνία βοσκότοπος

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Κολοβός, Χωρικοὶ καὶ μοναχοί, 176
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1527 υπάρχει μαρτυρία για υφιστάμενο βοσκότοπο βοοειδών της Καρακάλλου στο Λογγό.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 27 Θεοτόκος ΝΙΚΗΣΙΑΝΗ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ
Λιβαδιώτισσα ΛΙΒΑΔΙΩΤΙΣΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θεοτόκος Εκήσιανης

40,95139 1294 Μονύδριο/Ναός Νικήσιανη μονύδριο, γαίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως μετόχι της Καρακάλλου στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294), "μετά των μετοχίων αυτού,
υπαροίκων και προνομίων".
295

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 28 Παλαιόν Πηγάδιν ΠΑΛΑΙΟΝ ΠΗΓΑΔΙΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
Cyril Pavlikianov, The Byzantine Documents of Karakallou, σ. 28 -- Pavlikianov, Zografou, έγγρ. 25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε έγγραφο της Μονής Ζωγράφου αναφέρεται καρακαλλινή κτήση αμπελιού στη θέση Παλαιόν Πηγάδιν, στο Στρυμόνα.

11 - Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 29 Άγιος Νικόλαος ΣΚΟΠΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΟΠΟΥ
Σκοπού (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Σκοπός, Σκοκός


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε σπάραγμα Πρακτικού του τέλους του 13ου ή αρχών 14ου αιώνα, φαίνεται ότι η Μονή Καρακάλλου είχε το μετόχι του Αγίου
Νικολάου στο χωριό Σκοπός, μεταξύ Χρυσούπολης και Σερρών. Η κτήση απαντά και στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου
Β΄, ενώ το τοπωνύμιο αναφέρεται και σε οθωμανικά κατάστιχα του 16ου αιώνα. Πιθανόν να πρόκειταΙ για το σύγχρονο οικισμό
Νέος Σκοπός (Simovski, Pavlikianov). Αναφέρεται και στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1294), ως ευρισκόμενο στην
περιοχή "Χρυσουπόλεως περί τας Σέρρας", μετά της νομής και των δικαίων αυτού.
296

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 1 Άγιος Ανδρέας Άγιος Ανδρέας Καλαμαριάς (Φιλοθέου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Ανδρέας Καλαμαριάς

40,547065 1326 Μονύδριο/Ναός Καλαμαριά μονύδριο, αμπέλι,

μύλος, άλλα
23,176941 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
V. Karavari, Nouveaux documents du monastère de Philothéou, Travaux et Mémoires 10 (1987) #280-281
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Ανδρέα στην Καλαμαριά μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής Φιλοθέου το 1326. Μεταξύ
άλλων περιλάμβανε ένα αμπέλι 8,5 μοδίων και έναν νερόμυλο, τον οποίον φαίνεται να χάνει λίγο αργότερα, καθώς δεν αναφέρεται
πλέον στο χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346).

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 2 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Κρυονερίτης (Φιλοθέου)
Κρυονερίτης
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Γεώργιος


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Γεωργίου Κρυονερίτη στην περιοχή των Σερρών μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής
Φιλοθέου, στο χρυσόβουλλο του Δουσαν, το 1346. Χτισμένο από τη μοναχή Υπομονή και τον πρώην σύζυγό της, Μουρμουρά,
δόθηκε το 1339 στη Μονή Προδρόμου, ώς το 1342. Μεταξύ των ετών 1342 και 1346 τοποθετείται η μετάβασή του στην κατοχή
της Μονής Φιλοθέου.
297

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 3 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Λαγκαδίνου (Φιλοθέου)
Λαγκαδίνου


οπωρώνες, οικίες,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ έκταση για πανήγυρη
22,944419 1430 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Γεωργίου Λαγκαδίνου στη Θεσσαλονίκη μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής Φιλοθέου το
1326. Περιλάμβανε ένα αμπέλι οκτώ μοδίων, έναν οπωρώνα, οικίες προς ενοικίαση, καθώς και μία πανήγυρη του Αγίου Γεωργίου,
μαζί με την καθορισμένη γι ' αυτό έκτασή της.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 4 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Ποροβίκου (Φιλοθέου)
Ποροβίκου
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Νικόλαος

40,68883 1326 Μονύδριο/Ναός Ρεντίνα, Στεφανιανά μονύδριο, γαίες,

23,569038 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Νικολάου Ποροβίκου στη Χαλκιδική μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής Φιλοθέου το 1326.
Περιλάμβανε γη 80 μοδίων, ένα αμπέλι 20 μοδίων, έναν οπωρώνα 4 μοδίων, δύο νερόμυλους, μερικά οπωροφόρα δέντρα ακόμα,
και λίγους παροίκους.
298

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 5 Βαθεία Ποταμία Βαθυποταμία (Φιλοθέου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Βαθυποταμία

40,670427 1400 Γαίες Θάσος αδιάγνωστο

Θάσος
ΠΗΓΕΣ
V. Karavari, Nouveaux documents du monastère de Philothéou, Travaux et Mémoires 10 (1987) #284-285, 333-341
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Φιλοθέου απέκτησε μετόχι στην τοποθεσία Βαθεία Ποταμία στη Θάσο στις αρχές του 15ου αι. Βρισκόταν στην παραλία.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 6 Άγιος Γεώργιος του Βοβάση (Φιλοθέου)
Βοβάση


μύλοι, περιβόλι
Στρυμόνας
23,54138 1346 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Γεωργίου του Βοβάση στην περιοχή των Σερρών μαρτυρείται το 14ο αι. στην κατοχή της μονής Φιλοθέου.
Περιλάμβανε χωράφια έκτασης 500 μοδίων, δύο μύλους, έναν κήπο 19 μοδίων και παροίκους. Στο χρυσόβουλλο του Δουσάν
(1346), δεν αναφέρεται πλέον. Προφανώς, είχε ήδη χαθεί.
299

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 7 Γαλλικός Γαλλικός (Φιλοθέου)
40,981389 1346 Συνδυασμός χρήσεων Κιλκίς γαίες, οικίες

22,861389 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Κράβαρη, Φιλοθέου 1987, σ. 283
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ένα κομμάτι γης και κάποιες οικίες κοντά στο Γαλλικό, στο Χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346).

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 8 Γουρίτζαι Γουρίτζαι (Φιλοθέου)
40,95 1326 Γαίες Τζαίνου γαίες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1326), ωστόσο παραμένει αταύτιστο. Στο χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346), δεν
αναφέρεται πλέον. Προφανώς, είχε ήδη χαθεί.
300

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 9 Δοβριστίκεια Δοβριστίκεια (Φιλοθέου)
40,953056 1326 Αυτούργιο Τζαίνου αμπέλι

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αμπέλι. Στο χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346), δεν αναφέρεται πλέον. Προφανώς, είχε ήδη χαθεί.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 10 Έλος Κρημνών Έλος Κρημνών (Φιλοθέου)
40,952222 1355 Γαίες Τζαίνου έλος

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση αυτή αναφέρεται στο Έγγραφο της Μητρόπολης Σερρών (1355). Ανήκει στις αποζημιώσεις της μονής από τον Δουσάν για
την απαλλοτρίωση του μετοχίου του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στη Ζίχνα.
301

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 11 Θεοτόκος Ζελίχωβα - Θεοτόκος (Φιλοθέου)
Ζεριχιώτισσα
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θεοτόκος Ζελίχωβας

40,978624 1346 Μονύδριο/Ναός Τζαίνου μονύδριο

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Θεοτόκου Ζεριχιώτισσας στη Ζελίχωβα περιήλθε στην κατοχή της μονής Φιλοθέου μεταξύ των ετών 1326 και 1346.
Δεν είναι γνωστές λεπτομέρειες για την ιστορία του μετοχίου.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 12 Τίμιος Σταυρός Ζελίχοβα - Σταυρός (Φιλοθέου)
Ζελίχοβας
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Τίμιος Σταυρός

40,978624 1326 Μονύδριο/Ναός Ζίχνα μονύδριο, αμπέλι

Στρυμόνας
23,893808 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Ζελίχοβα στην περιοχή της Ζίχνας μαρτυρείται το 14ο αι. στην κατοχή της μονής Φιλοθέου. Περιλάμβανε αμπέλι έκτασης
32,5 μοδίων.
302

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 13 Αρχάγγελος Μιχαήλ Ζίχνα - Αρχάγγελος (Φιλοθέου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αρχάγγελος Μιχαήλ Ζίχνας


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Φιλοθέου στη Ζίχνα, αφιερωμένο στον Αρχάγγελο Μιχαήλ, μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της
μονής το 1346, σε χρυσόβουλλο του Ιωάννη Ε´ Παλαιολόγου. Σύμφωνα με το χρυσόβουλλο, το μετόχι βρισκόταν εντός του
κάστρου της Ζίχνας. Λίγο μετά την έκδοση του χρυσοβούλου του, ο Δουσάν προβαίνει σε απαλλοτρίωση του μετοχίου αυτού
προκειμένου να εξασφαλιστούν πόροι για την οχύρωση της Ζίχνας. Αντ' αυτού, δίνει στη μονή ως αποζημίωση, άλλες κτήσεις.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 14 Ζίχνα 1 Ζίχνα 1 (Φιλοθέου)
40,986389 1326 Αυτούργιο Ζίχνα αμπέλι

Στρυμόνας
23,801111 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1326) αναφέρεται αμπέλι 15 μοδίων, με φορολογική ατέλεια.
303


Στρυμόνας
23,801111 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
V. Karavari, Nouveaux documents du monastère de Philothéou, Travaux et Mémoires 10 (1987) #281
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1326) αναφέρονται γαίες τουλάχιστον 37 μοδίων στην περιοχή της Ζίχνας.

41,077778 1326 Εγκαταστάσεις Ζίχνα μύλοι

Στρυμόνας
23,55 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1326) αναφέρονται δύο μύλοι με φορολογική ατέλεια στην επριοχή της Ζίχνας.
304

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 17 Αρχάγγελος Μιχαήλ Θάσος - Αρχάγγελος (Φιλοθέου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αρχάγγελος Θάσου

40,601389 1400 Μονύδριο/Ναός Θάσος μονύδριο

Θάσος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται με βεβαιότητα τον 16ο αιώνα (1541), αλλά ενδέχεται να βρισκόταν στην κατοχή της μονής ήδη από τις αρχές του 15ου.
Βρισκόταν στη θέση των αρχαίων λατομείων, 6 χλμ νότια του Θεολόγου.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 18 Θεολόγος Θάσος - Θεολόγος (Φιλοθέου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θεολόγος Θάσου

40,683799 1399 Μονύδριο/Ναός Θάσος μονύδριο

Θάσος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Φιλοθέου απέκτησε το μετόχι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στη Θάσο πιθανόν στις αρχές του 15ου αι. Ενδέχεται
ωστόσο να το κατείχε από το β΄ μισό του 14ου αιώνα, όπως προκύπτει και απο το πλαστό Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ αλλά
και από έγγραφα του 16ου, όπου η Μονή φαίνεται πως έκανε αυτοψία στην περιοχή για τη διασφάλιση παλαιότερων κτήσεών της.
305

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 19 Νεόκαστρον Θάσος - Νεόκαστρο (Φιλοθέου)
40,670278 1400 Αστική κτήση Θάσος οικίες

Θάσος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται με βεβαιότητα τον 16ο αιώνα (1541), αλλά ενδέχεται να βρισκόταν στην κατοχή της μονής ήδη από τις αρχές του 15ου.
Μάλον πρόκειται για το Κάστρο της Θάσου. Βρισκόταν 2 χλμ. από τη νότια ακτή.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 20 Άγιος Βλάσιος Θόλος (Φιλοθέου)
Θόλου
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Βλάσιος

40,997778 1346 Μονύδριο/Ναός Ζίχνα μονύδριο, χωράφια

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Θόλος στην περιοχή της Ζίχνας μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής Φιλοθέου το 1346 (Χρυσόβουλλο
Δουσάν). Περιλάμβανει το μετόχι του Αγ. Βλασίου με τις γαίες του.
306

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 21 Καλά Δένδρα Καλά Δέντρα (Φιλοθέου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Καλά Δένδρα


Στρυμόνας
23,425 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
V. Karavari, Nouveaux documents du monastère de Philothéou, Travaux et Mémoires 10 (1987) #280
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1326). Περιλαμβάνει τμήμα γης έκτασης 200 μοδίων.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 22 Ζευγολατείον του Κρανιάρη (Φιλοθέου)
Κρανιάρη
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κρανιάρη


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το Ζευγολατείον του Κρανιάρη είχε παραχωρηθεί από τον Δουσάν στους Αρχοντόπουλους της Ζίχνας το 1344. Εκείνοι το
πούλησαν στον Μασγίτη, ο οποίος, με τη σειρά του, το παραχώρησε στη Μονή Φιλοθέου. Ο Δουσάν επικύρωσε τη μεταβίβαση το
1347.
307

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 23 Αγία Παρασκευή - Λακτοβοΐδιν (Φιλοθέου)
Λακτοβοΐδιν
39,915881 1354 Συνδυασμός χρήσεων Λήμνος γαίες, χέρσα γη, ναός,

παλαιοχώριο
Λήμνος
25,164203 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
V. Karavari, Nouveaux documents du monastère de Philothéou, Travaux et Mémoires 10 (1987) #283-284, 323 κ.ε.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Φιλοθέου απέκτησε μετόχι στην περιοχή Λακτοβοΐδιν της Λήμνου, γύρω στα μέσα του 14ου αι. Αναφέρεται λεπτομερής
περιορισμός. Έκταση 1.828 μόδιοι που περιλαμβάνουν και χέρσα γη. Στην έκταση περιλαμβάνονται τα χαλάσματα του
παλαιοχωρίου και ο ναός της Αγίας Παρασκευής που έχτισαν οι μοναχοί.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 24 Λεστιανή Λεστιανή (Φιλοθέου)

Στρυμόνας
23,522222 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1326) αναφέρεται κτήση έκτασης 420 μοδίων στην περιοχή Κιστέρνα, κοντά στα εδάφη του
Τρουλινού και της Μονής Ηλιοκάλου.
308

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 25 Άγιος Δημήτριος - Λήμνος - Παλαιόκαστρο (Φιλοθέου)
Παλαιόκαστρον
39,873656 1354 Μονύδριο/Ναός Λήμνος μονύδριο, γαίες,

αμπέλια, οικήματα,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ μύλος
Λήμνος
25,062914 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Φιλοθέου απέκτησε μετόχι στο Παλαιόκαστρον, μαζί με την περιοχή του, στο νοτιοδυτικό τμήμα της Λήμνου, γύρω στα
μέσα του 14ου αι. Περιλάμβανε ΝΑό του Αγίου Δημητρίου εντός του κάστρου, αυλή με οικήματα, άλλα οικήματα από δωρεά του
Καλυγά, οίκημα στο εμπορείο του κάστρου, από δωρεά του Αλιάζη, κηπάριο στο Μεσαίον Φρέααρ και αμπέλια στον Πλατύ και στο
παλαιοχώριο της Αγίας Θέκλας. Διέθετε επίσης και "πυργομύλωνα".

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 26 Άγιος Γεώργιος Μπερτζίτζικο (Φιλοθέου)
Μπερζίτζικον
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μπερζίτζικον


λίμννη, δάσος
Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
V. Karavari, Nouveaux documents du monastère de Philothéou, Travaux et Mémoires 10 (1987) #315-323, 284
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Φιλοθέου απέκτησε το μετόχι του Αγίου Γεωργίου με την επωνυμία Μπερζίτζικον στην περιοχή των Σερρών το 1376, χάρη
σε δωρεά της Θεοδώρας Παλαιολογίνας Φιλανθρωπηνής. Το μετόχι περιλάμβανε χωράφια, μία λίμνη και δασική έκταση, ενώ η
δωρεά προέβλεπε και την είσπραξη των εσόδων του ομώνυμου χωριού από τη μονή.
309

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 27 Ξυλορήγιον Ξυλορήγιον (Φιλοθέου)
40,507723 1326 Συνδυασμός χρήσεων Χαλκιδική γαίες, αμπέλι,

περιβόλι
23,157443 1346 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Ξυλορήγιον στη δυτική Χαλκιδική μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής Φιλοθέου το 1326. Περιλάμβανε
γη 50 μοδίων, καθώς και ένα αμπέλι 5 μοδίων και έναν κήπο 10 μοδίων. Στο χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346), δεν αναφέρεται
πλέον. Προφανώς, είχε ήδη χαθεί.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 28 Κτήμα Πεντακκλησιώτισσα (Φιλοθέου)
Πεντακκλησιώτισσα
ς

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
την απαλλοτρίωση του μετοχίου του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στη Ζίχνα. Ανήκε διαδοχικά στην κοινότητα Ζελίχοβας κι αργότερα σε
κάποια γυναίκα με αυτό το όνομα (Πεντακκλησιώτισσα).
310

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 29 Άγιοι Πέτρος και Πέτρος και Παύλος Θεσσαλονίκης
Παύλος (Φιλοθέου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιοι Πέτρος και Παύλος Θεσσαλονίκης

40,640063 1326 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη μονύδριο, αμπέλι,

οπωρώνας, οικίες
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι των αγίων Πέτρου και Παύλου στη Θεσσαλονίκη μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής Φιλοθέου το 1326.
Οι εκτάσεις του αναφέρονται μαζί με εκείνες του μετοχίου του Αγίου Γεωργίου του Λαγκαδίνου (αμπέλι, οπωρώνας, οικίες).

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 30 Πηλορήγια Πηλορήγια (Φιλοθέου)
40,973333 1326 Γαίες Ζίχνα αδιάγνωστο

Στρυμόνας
23,883333 Αδιάγνωστο
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1326) αναφέρεται έκταση στα Πηλορήγια, κοντά στο ρέμα της Ζελίχοβας. Στο χρυσόβουλλο
του Δουσάν (1346), δεν αναφέρεται πλέον. Προφανώς, είχε ήδη χαθεί.
311

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 31 Πριλλάπεια Πριλλάπεια (Φιλοθέου)
41,047222 1346 Εγκαταστάσεις Σέρρες Μύλος

Στρυμόνας
23,494444 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο Χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346). Η θέση είναι αταύτιστη. Κοντά στα Καλά Δένδρα.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 32 Προάστειον Θόλου Προάστειο Θόλου (Φιλοθέου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θόλος

40,997778 1346 Γαίες Τζαίνου γαίες, προάστειον

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Θόλος στην περιοχή της Ζίχνας μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής Φιλοθέου το 1346 (Χρυσόβουλλο
Δουσάν). Περιλάμβανει προάστειο.
312

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 33 Προυναία Προυναία (Φιλοθέου)

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 34 Άγιος Δημήτριος Ρακίστιανη (Φιλοθέου)
Ρακίστιανης
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Δημήτριος

41,524604 1346 Μονύδριο/Ναός Μελένικο μονύδριο, χωράφι,

αμπέλι
Μελένικο
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Φιλοθέου απέκτησε το μετόχι του Αγίου Δημητρίου Ρακίστιανης στην περιοχή του Μελενίκου μεταξύ των ετών 1326 και
1346. Το μετόχι περιλάμβανε χωράφι, αμπέλι και παροίκους. Αναφέρεται στο Χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346).
313

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 35 Ρεντίνα Ρεντίνα (Φιλοθέου)

23,611111 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρονται οικίες ιδιοκτησίας Μονης Φιλοθέου εντός του Κάστρου της Ρεντίνας, στο Χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346).

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 36 Ρογκοζίν Ρογκοζίν (Φιλοθέου)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Φιλοθέου απέκτησε μετόχι στην περιοχή της Ρεντίνας, στην τοποθεσία Ρογκοζίν, μεταξύ των ετών 1326 και 1346.
Μαρτυρείται στο Χρυσόβουλλο του 1346.
314

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 37 Άγιος Βλάσιος Σέρρες - Άγιος Βλάσιος (Φιλοθέου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Καλά Δένδρα

41,098611 1326 Μονύδριο/Ναός Σέρρες μονύδριο, γαίες

Στρυμόνας
23,425 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Κράβαρη, Φιλοθέου 1987, σ. 280-283
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1326) αναφέρεται γη έκτασης 200 μοδίων στα Καλά Δένδρα, 5 χλμ ΒΔ των Σερρών. Πριν το
1346 (χρυσόβουλλο Δουσάν), φαίνεται πως ιδρύθηκε μονύδριο αφιερωμένο στον Άγιο Βλάσιο.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 38 Σέρρες Σέρρες (Φιλοθέου)
41,083333 1326 Αστική κτήση Σέρρες οικίες

Στρυμόνας
23,55 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Κράβαρη, Φιλοθέου 1987, σ. 280-281
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1326) αναφέρονται πέντε (5) οικίες εντός του Κάστρου των Σερρών, στη συνοικία του Αγίου
Νικολάου
315

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 39 Κρήμνα Τζαίνου - Κρήμνα (Φιλοθέου)
40,915 1355 Αδιάγνωστο Τζαίνου γαίες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Μονή Φιλοθέου απέκτησε το μετόχι στα Κρημνά (Κρεμνά), κοντά στη συμβολή του Αγγίτη, πριν το 1355.

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 40 Τζαίνου Τζαίνου (Φιλοθέου)
40,966479 1326 Συνδυασμός χρήσεων Ζίχνα γαίες

Στρυμόνας
23,804144 1400 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Τζαίνου στην περιοχή της Ζίχνας μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής Φιλοθέου το 1326. Είχε έκταση
3.000 μοδίων, εκ των οποίων οι 1.000 φαίνονται ως ακαλλιέργητη έκταση. Στα μέσα του 14ου αι. η μονή έχασε ένα μέρος του
μετοχίου της από την οικογένεια των Καντακουζηνών, ενώ λίγο νωρίτερα δεχόταν πιέσεις απο τον Αλέξιο Τζαμπλάκωνα, και
γενικότερα ήταν αντικείμενο επιθυμίας και άλλων μονών, όπως η Μ. Βατοπεδίου. Μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου η μονή
Φιλοθέου ανέκτησε σχεδόν πλήρως την περιουσία της στην περιοχή.
316

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 41 Λινοβρόχι Τζαίνου Τζαίνου Λινοβρόχι (Φιλοθέου)
40,952222 1355 Εγκαταστάσεις Τζαίνου λινοβρόχι

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

12 - Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 42 Φακός Φακός (Φιλοθέου)
39,822773 1354 Εγκαταστάσεις Λήμνος χειμαδιό, μανδροτόπιο

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Φιλοθέου απέκτησε μετόχι Φακό, στη Λήμνο, γύρω στα μέσα του 14ου αι. Αναφέρεται ως μανδροτόπιο.
317

13 - Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 1 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Σιθωνίας (Σίμωνος
Πέτρας)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Δ. Βαμβακάς, Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας - Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985, έγγρ. 13, 20 --
Σμυρνάκης, σ, 591
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Πιθανόν πρόκειται για το μετόχι της μονής στη Βουρβουρού, το οποίο αποτέλεσε και αντικείμενο αγοραπωλησίας ως ενέχυρο
παλαιότερα (1748), λόγω χρεών της μονής, ενώ φαινεται πως η Κοινότητα αποφασίζει την πώλησή του λιγα χρόνια αργότερα, ως
ασύμφορου (1763).

13 - Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 2 Καλαμαριά Καλαμαριά (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ)
40,368546 1399 Μονύδριο/Ναός Καλαμαριά γαίες

ΠΗΓΕΣ
Ι. Παπάγγελος, Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας, σ. 112-114 (ση. 33)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε Κώδικα της Μητροπόλεως Κασσανδρείας του 1914 αναφέρται η ύπαρξη παλαιού μετοχίου της Μονής στην Καλαμαριά (μεταξύ
κτήσεων Ξενοφώντος και Αγίας Αναστασίας), το οποίο κατά καιρούς καταπατούσαν Τούρκοι αγάδες.
318

13 - Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 3 Κασσάνδρα Κασσάνδρα (Σίμωνος Πέτρας)

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
Σμυρνάκης, σ, 591
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1763 η Κοινότητα, ως διαχειριστής της μονής, αποφάσισε να προχωρήσει σε προσωρινή πώληση του μετοχίου, λόγω χρεών,
με την προοπτική ανάκτησής του, με την πρώτη ευκαιρία.

13 - Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 4 Κουμουτζιανά Κουμουτζιανά (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μετόχι Προδρόμου

41,041988 1368 Μονύδριο/Ναός Σέρρες μονύδριο, ναός,

οικίες, εργαστήρια,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ γαίες, αμπέλια,
Στρυμόνας βοσκότοποι, μύλοι
ΠΗΓΕΣ
Ι. Παπάγγελος, Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας, σ. 112-114 -- Kasic, 1976, σ. 46
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Ούγγλεση προς τη μονή. Αναφέρεται στο χρυσόβουλλο του 1368, όπου περιλαμβάνονται: Το μονύδριο του
Προδρόμου, ο ναός της Θεοτόκου, οικίες, εργαστήρια, μύλοι, αμπέλια, χωράφια, βοσκότοποι και άλλα. Δεν αναφέρεται έκταση. Η
κτήση δεν απαντάται ξανά. Στο χρυσόβουλλο αναφέρονται ως πατρογονικές κτήσεις του Ούγγλεση, χωρίς να δίνεται άλλος
προσδιορισμός. [ Κατά σύμβαση, για τις ανάγκες της καταγραφής, τοποθετούνται τυχαία στην περιοχή των Σερρών, ως πυρήνα
της επικράτειας του Ούγγλεση. ]
319

13 - Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 5 Αγία Ξένη Πέτρας Λήμνος - Πέτρα (Σίμωνος Πέτρας)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ρουσοπούλι

39,933096 1368 Μονύδριο/Ναός Λήμνος μονύδριο, ναοί (4),

οικίες, κτίρια, γαίες,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ αμπέλια, περιβόλια,
Λήμνος μύλοι
ΠΗΓΕΣ
Δ. Βαμβακάς, Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας - Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985, έγγρ. 6, 15 -- Σμυρνάκης,
σ, 93-94 -- Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης, Αγιορειτικά μετόχια στη Λήμνο, περ. Πεμπτουσία -- Φ. Κοτζαγεώργης, Λήμνος, σ. 108-129 --
Ι. Παπάγγελος, Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας, σ. 112-114 -- Kasic, 1976, σ 44-50
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το δεύτερο απο τα δύο κύρια μετόχια της μονής στη Λήμνο, σύμφωνα με το ιδρυτικό χρυσόβουλλο του Ούγγλεση (1368). Κοντά
στο Ρουσοπούλι. Το μετόχι είχε τον κύριο ναό του αφιερωμένο στην Αγία Ξένη. Περιλάμβανε: οικήματα και κελλιά δίπλα στο
μετόχι, και πηγές, εσωθύρια, αμπέλι, οπωρώνες, ανεμόμυλους και άλλα κτήματα διάσπαρτα. Περιλάμβανε επίσης, εντός της
επικράτειάς του, και άλλους ναούς: Τίμιο Πρόδρομο, Άγιο Τρύφωνα. Άγιο Κήρυκο, Άγιο Γεώργιο. Δεν αναφέρεται πλεόν στα
σχετικά έγγραφα του 16ου αιώνα, μετα την τουρκική κατάκτηση.

13 - Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 6 Θεοτόκος Τρύγης Λήμνος - Τρύγη (Σίμωνος Πέτρας)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Τρύγη, Τρίγη, Κότζινος

39,95806 1368 Μονύδριο/Ναός Λήμνος μονύδριο, οικίες,

κτίρια, αχυρώνες,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ μύλος, πύργος, γαίες,
Λήμνος αμπέλια, περιβόλια
25,24528 2015 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Δ. Βαμβακάς, Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας - Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985, έγγρ. 6, 15 -- Σμυρνάκης,
σ, 93-94 -- Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης, Αγιορειτικά μετόχια στη Λήμνο, περ. Πεμπτουσία -- Φ. Κοτζαγεώργης, Λήμνος, σ. 108-129 --
Ι. Παπάγγελος, Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας, σ. 112-114 -- Kasic, 1976, σ 44-50
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Παναγίας Τρίγης αναφέρεται ως δωρεά του Ιωάννου Ούγγλεση, ο οποιος ευεργέτησε τη μονή στα 1368 με ποικίλους
τρόπους. Αναφέρεται στο σχετικό χρυσόβουλλο που εξέδωσε προς τη μονή, το οποίο σώζεται σε αντίγραφο του πατριάρχη
Κυρίλλου Λουκάρεως (1623). Περιλάμβανε γαίες 4.350 μοδίων -πλην των χέρσων- και κτίρια διάφορα: οικίες και κατώγια,
αχυρώνες 3, μύλο, πύργο, περιβόλια και άλλα διάσπαρτα κτήματα.Επίσης, "έξωθεν του εμπορείου", στον Κότσινα, μία οικία με
περιβόλι και αμπέλι 30 μοδίων. Αργότερα, πιθανόν το μετόχι να εκποιήθηκε λόγω χρεών (όπως και άλλα της ίδιας μονής), καθώς
φαίνεται η μονή να το αγοράζει από την Ιβήρων το 18ο αιώνα. Σύμφωνα με σιγίλλιο του πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, το μετόχι της
Τρύγης στη Λήμνο αγοράσθηκε το 1798 από τη Σιμωνόπετρα από τη μονή Ιβήρων. Έκτοτε παρέμεινε στην ιδιοκτησία της μονής
μέχρι σήμερα. Οι νεότερες εγκαταστασεις (στο Προπούλι Λήμνου) φαίνεται πως είναι δίπλα σε εκείνες του παλαιού μετοχίου. Κατά
τις διακασίες απαλλοτρίωσης του 1932, η έκταση της κτήσης υπολογίστηκε σε 12.000 στρέμματα.
320

13 - Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 7 Βάβα Λογγός - Συκιά (Σίμωνος Πέτρας)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Συκιά, Πετριώτικο Σιθωνίας, Λογγός

40,040939 1369 Συνδυασμός χρήσεων βοσκότοπος,

Σιθωνία
23,931743 1932 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Δ. Βαμβακάς, Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας - Κατάλογος του Αρχείου, Αθωνικά Σύμμεικτα 1, Αθήνα 1985,έγγρ. 29, 34, 51 -- --
Σμυρνάκης, σ, 93-94 -- Kasic, 1976, σ 44-50 -- Ι. Παπάγγελος, Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας, σ. 112-114
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση αναφέρεται ήδη στο χρυσόβουλλο του Ούγγλεση (σωζόμενο σε αντίγραφο του πατριάρχου Κυρίλλου Λουκάρεως, 1623),
ως βοσκότοπος, που αγοράστηκε από τον Σέρβο ηγεμόνα και δωρήθηκε στη μονή. Η ύπαρξη μετοχίου της Σιμωνόπετρας στον
Λογγό αναφέρεται και πάλι σε συμφωνητικό μεταξύ της μονής και του Κουτλουμουσίου (1516), για άδεια χρήσης του βοσκοτόπου
και από τη δεύτερη. Κατά την απαλλοτρίωση του 1932, η κτήση είχε έκταση 4.153 στρέμματα.

13 - Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 8 Πλιάκος ΠΛΙΑΚΟΣ (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μετόχι Γεννήσεως

40,99927 1368 Μονύδριο/Ναός Σέρρες μονύδριο, ναοί (2),

γαίες, έλος, αμπέλια,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ περιβόλια, φρέαρ
Στρυμόνας
23,705806 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Ι. Παπάγγελος, Ι. Μ. Σίμωνος Πέτρας, σ. 112-114 -- Kasic, 1976, σ. 46
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δωρεά του Ούγγλεση προς τη μονή. Προηγουμένως το είχε αγοράσει ο ίδιος από κάποιον στρατηγό Γεώργιο, και τους αδελφους
του, Νικόλαο και Δημήτριο. Περιλάμβανε κυρίως καλλιεργήσιμη γη και ένα τμήμα έλους. Κατά την απαλλοτρίωση του 1932, η
κτηση είχε έκταση 8.390 στρέμματα. Μεταξύ των κοινοτήτων Πεθελινού και Τούμπας Σερρών. Στο χρυσόβουλλο αναφέρεται ο
κεντρικός ναός του μετοχίου, αφιερωμένος στη Γέννηση του Χριστού, καθώς και άλλοι δύο ναοί: Αγία Παρασκευή και Άγιος
Δημήτριος ο Παλαιός. Αναφέρονται επίσης: αμπέλι 28 μοδίων, "φρέαρ περικαλλές" και οπωρώνας.
321

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 1 Αβραμίται Αβραμίται (Αγίου Παύλου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Παλαιοχώριον των Αβραμιτών, Αβραμίτι

40,34194 1405 Χωριό Καλαμαριά χωριό, πύργος, ναός,

γαίες, βοσκότοποι,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ αμπέλια, οικίες,
Δυτική Χαλκιδική κελάρι, εργατόσπιτα,
23,06194 1500 άνω των 2.000 μοδίων στάβλοι, αχυρώνες,
ΠΗΓΕΣ φούρνος, πηγές,
Φ. Κοτζαγεώργης, Η αθωνική μονή Αγίου Παύλου κατά την Οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002 #69-96 --- Κ. Χρυσοχοΐδης,
Ιερά Μονή Αγίου Παύλου. Κατάλογος του Αρχείου, Σύμμεικτα 4 (1981) #255-259 --- P. Bellier, R.C. Bondoux, J.C. Cheynet, B.
Geyer, J.P. Grelois, V. Kravari (εκδ.), Paysages de Macedoine, leurs caracteres, leur evolution a travers les documents et les
recits des voyagers, Παρίσι (De Boccard) 1986.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Σέρβος ευγενής Ραδοσλάβος Σάμπιας, που κατείχε από παλαιότερα κτήματα στην περιοχή, αφιέρωσε στη μονή τα δύο
παλαιοχώρια Αβραμίται και Νεοχώριον στην Καλαμαριά, μαζί με πύργο και προσκαθήμενους χωρικούς, στα 1403. Η δωρεά του
Σάμπια επικυρώθηκε με χρυσόβουλλο του Ιωάννη Ζ´ Παλαιολόγου. Το μετόχι έμελλε να εξελιχθεί στη σημαντικότερη κτήση της
μονής, καθώς διατηρήθηκε και κατά την οθωμανική περίοδο, όπως μαρτυρούν ενενήντα τουρκικά έγγραφα που σώζονται στο
αρχείο της μονής. Αργότερα, λόγω γειτνίασης, αντιμετωπίζεται και ως ένα ενιαίο μετόχι (της Καλαμαριάς).

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 2 Βουνεάδα Βουνεάδα (Αγίου Παύλου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Βουνιάδες

39,952167 1429 Συνδυασμός χρήσεων Λήμνος γαίες, βοσκότοπος,

μανδροτόπια,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ αμπέλια, οικίες
Λήμνος
25,188385 1590 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Φ. Κοτζαγεώργης, Η αθωνική μονή Αγίου Παύλου κατά την Οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002 #121-130 --- Φ.
Κοτζαγεώργης, Αγιορειτική Παρουσία στο Βόρειο Αιγαίο: το τουρκικό αρχείο της Ι.Μ. Αγίου Παύλου για τη Λήμνο (15ος - 16ος αι),
Μακεδονικά 32 (2001) #125-164
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Αγίου Παύλου απέκτησε μετόχι στη Λήμνο το 1429 με παραχώρηση του δεσπότη Λήμνου Δημήτριου Παλαιολόγου. Το
κεντρικό τμήμα του μετοχίου εντοπίζεται στα βόρεια του νησιού, όπου περιλάμβανε μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις και οικήματα.
Επίσης, στο μετόχι ανήκαν και ποιμνιοστάσια στο Φακό, στα νότια της Λήμνου. Η μονή διατήρησε το μετόχι και κατά την πρώιμη
οθωμανική περίοδο. Το 1590 το πούλησε στη μονή Διονυσίου.
322

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 3 Ελεούσα Έδεσσα - Ελεούσα (Αγίου Παύλου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αγία Ελεούσα, Ναός Ελεούσας

40,80111 1399 Μονύδριο/Ναός Έδεσσα ναός, οικόπεδο

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο ναός της Ελεούσας, εντός των τειχών της Έδεσσας, αγοράστηκε από τη Μονή Αγίου Παύλου, κάποια στιγμή πριν το 1401, από
τον τιμαριώτη Mahmut, ενώ το 1401 αγοράστηκε ο περιβάλλων χώρος από κάποιον Δημήτριο. Πρέπει να εγκαταλήφθηκε μέσα
στον 15ο αιώνα.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 4 Θεσσαλονίκη (Αγ. Θεσσαλονίκη (Αγίου Παύλου)
Παύλου)
40,629816 1499 Αστική κτήση Θεσσαλονίκη οικία, περιβόλι, αυλή

22,951643 1586 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Φ. Κοτζαγεώργης, Η αθωνική μονή Αγίου Παύλου κατά την Οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002 #155-159
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κατά το 16ο αι. η μονή Αγίου Παύλου διέθετε μία οικία στη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή του Ιπποδρομίου. Στο ακίνητο
συμπεριλαμβανόταν και κήπος με οπωροφόρα δέντρα. Το μετόχι είναι γνωστό χάρη σε εννέα τουρκικά έγγραφα.Παρότι είναι
πιθανό η μονή να κατείχε ακίνητο στην πόλη από τα βυζαντινά χρόνια, όπως άλλες μονές, η πρώτη σωζόμενη μαρτυρία είναι του
1520.
323

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 5 Κούτρελλο Κούτρελλο (Αγίου Παύλου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Kudrevo, Παλαιοχώριον Κουτρέλλου

40,69167 1385 Χωριό Έδεσσα χωριό

21,73917 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση ήταν συπληρωματική δωρεά του τοπικού ηγεμόνα Νικόλαου Βαλδουΐνου Παγάση, αδελφού του ανακαινιστή της
αγιορειτικής μονής, Αντώνιου Παγάση, που αφιέρωσε τη μονή της Θεοτόκου Μεσονησσιώτισσας κοντά στην Έδεσσα, στη μονή
Αγίου Παύλου το 1385. Παρέμεινε αγιορείτικο μετόχι ακόμα και κατά τη διάρκεια της πρώιμης οθωμανικής περιόδου, αλλά φαίνεται
ότι εγκαταλείφθηκε γύρω στα μέσα του 15ου αι.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 6 Κριαρίτσι Κριαρίτσι (Αγίου Παύλου)

μανδροτόπιο, δάσος
Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Φ. Κοτζαγεώργης, Η αθωνική μονή Αγίου Παύλου κατά την Οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002 #96-113 --- J. Koder, Die
Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967) #214
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Αγίου Παύλου στο Κριαρίτσι μαρτυρείται από το 1453 σε οθωμανικά έγγραφα, αν και η ύπαρξή του
υποννοείται από τα 1385-1390 περίπου, συνδέοντάς την με τους Σέρβους ανακανιστές της Μονής. Φαίνεται πιθανό πως
αποκτήθηκε από τη Μονή Μεγίστης Λαύρας, σε ανταλλαγή με τη Σκήτη της Αγίας Άννης. Πρόκειται για χειμαδιό για
νεροβούβαλους, το οποίο περιλάμβανε και γη στις Συκιές, καθώς και μεγάλη δασική έκταση. Μέρος του μετοχίου απαλλοτριώθηκε
τον 20ό αι. με την έλευση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία.
324

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 7 Μαροβίτσα Μαροβίτσα (Αγίου Παύλου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πύργος Μαροβίτσας, Πύργος, Μαροβίντζι, Μαραβίντζι, Μαραβιντζόλακκος, Mravice

40,89462 1466 Χωριό Αχινός χωριό

Στρυμόνας
23,751072 1922 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Μαροβίτσας στην περιοχή των Σερρών αφιερώθηκε στη μονή Αγίου Παύλου το 1466 από τη Μάρα Μπράνκοβιτς,
χήρα του σουλτάνου Μουράτ Β´ και κόρη του σέρβου δεσπότη Γεωργίου Μπράνκοβιτς. Σύμφωνα με το σερβικό αφιερωτήριο
έγγραφο, η Μάρα παραχωρούσε στη μονή και στη μονή Χιλανδαρίου τα χωριά Έζοβα και Μαροβίτσα, μαζί με τους φόρους, τα
αμπέλια, τους μύλους και την καλλιεργήσιμη γη. Χάρη σε οθωμανικά έγγραφα είναι γνωστό ότι το συγκρότημα του μετοχίου
περιλάμβανε ναό του αγίου Γεωργίου, πύργο, καθώς και μαντρί για νεροβούβαλους. Η συνολική έκταση του μετοχίου ήταν
περίπου 18.000 στρέμματα.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 8 Άγιος Γεώργιος Μαροβίτσα - Άγιος Γεώργιος (Αγίου
Μαροβίτσας Παύλου)
40,894619 1466 Μονύδριο/Ναός Αχινός μονύδριο, οικίες

στάβλοι, αχυρώνας
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ κελάρι, βρύση,
Στρυμόνας πύργος, ναός,
23,751071 1922 άνω των 2.000 μοδίων παρεκκλήσιο, λιβάδι,
ΠΗΓΕΣ δάσος, λόγγος,
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Μαροβίτσας στην περιοχή των Σερρώ,ν αφιερώθηκε στη μονή Αγίου Παύλου το 1466 από τη Μάρα Μπράνκοβιτς,
χήρα του σουλτάνου Μουράτ Β´ και κόρη του σέρβου δεσπότη Γεωργίου Μπράνκοβιτς. Σύμφωνα με το σερβικό αφιερωτήριο
έγγραφο, η Μάρα παραχωρούσε στη Μονή Αγίου Παύλου, καθώς και στη Μονή Χιλανδαρίου τα χωριά Έζοβα και Μαροβίτσα, μαζί
με τους φόρους, τα αμπέλια, τους μύλους και την καλλιεργήσιμη γη. Χάρη σε οθωμανικά έγγραφα είναι γνωστό ότι το συγκρότημα
του μετοχίου περιλάμβανε ναό του αγίου Γεωργίου, πύργο, καθώς και μαντρί για νεροβούβαλους. Η συνολική έκταση του μετοχίου
ήταν περίπου 18.000 στρέμματα.
325

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 9 Μεσονησιώτισσα Μεσονησιώτισσα (Αγίου Παύλου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Παναγία Μεσονησιώτισσα

40,823017 1385 Μονύδριο/Ναός Έδεσσα μονύδριο, γαίες

ΠΗΓΕΣ
Ιερά Μονή Αγίου Παύλου. Κατάλογος του Αρχείου, Σύμμεικτα 4 (1981) #279@@ G. Subotić, Manastir Bogorodiće Mesonisiotisse,
Zbornik Radova Vizantološkog Instituta 26 (1987) #125-168
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή της Θεοτόκου Μεσονησσιώτισσας κοντά στην Έδεσσα περιήλθε στην κατοχή της μονής Αγίου Παύλου το 1385, χάρη σε
δωρεά του τοπικού ηγεμόνα Νικολάου Βαλδουΐνου Παγάση, αδελφού του ανακαινιστή της αγιορειτικής μονής, Αντώνιου Παγάση.
Το μετόχι περιλάμβανε ακίνητη περιουσία σε διάφορα χωριά της ευρύτερης περιοχής της Έδεσσας. Η μονή παρέμεινε αγιορείτικο
μετόχι ακόμα και κατά τη διάρκεια της πρώιμης οθωμανικής περιόδου, αλλά φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε γύρω στα μέσα του 15ου
αι.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 10 Νεοχώριον Νεοχώρι Καλαμαριάς (Αγίου Παύλου)
40,33806 1405 Χωριό Καλαμαριά χωριό, πύργος, γαίες,

βοσκότοποι,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ περιβόλια, ελαιώνες,
Δυτική Χαλκιδική αμπέλια
23,04278 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Ιερά Μονή Αγίου Παύλου. Κατάλογος του Αρχείου, Σύμμεικτα 4 (1981) #255-259 --- P. Bellier, R.C. Bondoux, J.C. Cheynet, B.
Geyer, J.P. Grelois, V. Kravari (εκδ.), Paysages de Macedoine, leurs caracteres, leur evolution a travers les documents et les
recits des voyagers, Παρίσι (De Boccard) 1986.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Σέρβος ευγενής Ραδοσλάβος Σάμπιας, που κατείχε από παλαιότερα κτήματα στην περιοχή, αφιέρωσε στη μονή τα δύο
παλαιοχώρια Αβραμίται και Νεοχώριον στην Καλαμαριά, μαζί με πύργο και προσκαθήμενους χωρικούς, στα 1403. Η δωρεά του
Σάμπια επικυρώθηκε με χρυσόβουλλο του Ιωάννη Ζ´ Παλαιολόγου. Το μετόχι έμελλε να εξελιχθεί στη σημαντικότερη κτήση της
μονής, καθώς διατηρήθηκε και κατά την οθωμανική περίοδο, όπως μαρτυρούν ενενήντα τουρκικά έγγραφα που σώζονται στο
αρχείο της μονής. Αργότερα, λόγω γειτνίασης, αντιμετωπίζεται και ως ένα ενιαίο μετόχι (της Καλαμαριάς).
326

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 11 Όστροβο Όστροβο (Αγίου Παύλου)
40,72556 1385 Άλλο Λίμνη Οστρόβου πρόσοδοι

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση ήταν συπληρωματική δωρεά του τοπικού ηγεμόνα Νικόλαου Βαλδουΐνου Παγάση, αδελφού του ανακαινιστή της
αγιορειτικής μονής, Αντώνιου Παγάση, που αφιέρωσε τη μονή της Θεοτόκου Μεσονησσιώτισσας κοντά στην Έδεσσα, στη μονή
Αγίου Παύλου το 1385. Παρέμεινε αγιορείτικο μετόχι ακόμα και κατά τη διάρκεια της πρώιμης οθωμανικής περιόδου, αλλά φαίνεται
ότι εγκαταλείφθηκε γύρω στα μέσα του 15ου αι.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 12 Πόντιμος Πόντιμος (Αγίου Παύλου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Podya, Podymoz, Podyma

40,92917 1466 Εγκαταστάσεις Αχινός βοσκότοπος,

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι συνίστατο σε μία μάνδρα νεροβούβαλων σε θέση ουσιαστικά αταύτιστη. Τοποθετείται κάπου στην όχθη της λίμνης του
Αχινού, σε θέση απέναντι από τη Μαροβίτσα της οποιας πιθανόν αποτελούσε "προέκταση", αν και οι πρώτες βέβαιες μαρτυρίες
ειδικά γι' αυτό είναι των αρχών του 16ου αιώνα. Στα τουρκικά φορολογικά έγγραφα φαίνεται ότι η μονή είχε απλώς δικαίωμα
επικαρπίας της μάνδρας, ενώ απουσιάζει από μεταγενέστερα έγγραφα. Πιθανόν εγκαταλήφθηκε λόγω του υψηλού φόρου αλλά και
της απόστασης από το άλλο μετόχι.
327

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 13 Πρόβλακας Πρόβλακας (Αγίου Παύλου)
40,373061 1469 Συνδυασμός χρήσεων Όρια Αγίου Όρους πύργος, γαίες,

αμπέλια, μύλος,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ αχυρώνας, στάβλος,
Περίχωρα Άθω ναός, ελαιώνας
23,922512 Σήμερα 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Ιερά Μονή Αγίου Παύλου. Κατάλογος του Αρχείου, Σύμμεικτα 4 (1981) #277-278
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Αγίου Παύλου στον Πρόβλακα περιήλθε στην κατοχή της μονής το 1469 χάρη σε δωρεά της Μάρας
Μπράνκοβιτς. Πρόκειται για έκταση που παλαιότερα αποτελούσε μετόχι της μονής Εσφιγμένου. Η τοπογραφία και η ιστορία του
μετοχίου είναι γνωστές από 28 τουρκικά και δύο ελληνικά έγγραφα του 16ου, 17ου και 18ου αι. Το μετόχι περιλάμβανε χωράφια,
αμπέλι και υδρόμυλο.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 14 Πύργος Πύργος Κασσάνδρας (Αγίου Παύλου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Παύλος, Παλαιοχώριον Άγιος Παύλος

40,13278 1407 Συνδυασμός χρήσεων Κασσάνδρα πύργος, οικία,

ελαιώνας, περιβόλι,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ βοσκότοπος, γαίες,
Κασσάνδρα ψαροτόπιο
23,39556 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Ιερά Μονή Αγίου Παύλου. Κατάλογος του Αρχείου, Σύμμεικτα 4 (1981) #259-260, 280
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Αγίου Παύλου απέκτησε το μετόχι Πύργος Κασσάνδρας το 1407, όταν ο Ιωάννης Ζ´ Παλαιολόγος παραχώρησε στο
μοναστήρι γη στο παλαιοχώριο Άγιος Παύλος. Ακολούθησε αμέσως μετά και άλλη δωρεά γης στο ίδιο σημείο από τον επόμενο
δεσπότη, Ανδρόνικο Παλαιολόγο. Η δωρεά εντάσσεται στο γενικότερο σχέδιο επανοίκησης της ερημωμένης από πειρατές
περιοχής, προς ενίσχυση της άμυνας της Θεσσαλονίκης και της ευρύτερης περιοχής. Κατά τα επόμενα χρόνια η ακίνητη περιουσία
του μετοχίου αυξήθηκε και έφτασε τα 7.500 στρέμματα περίπου. Με την οθωμανική κατάκτηση της Κασσάνδρας φαίνεται ότι
εγκαταλείφθηκε. Στις αρχές του 15ου αιώνα, όλη η Κασσάνδρα ήταν εγκατελειμμένη. Από τα 1590, όλη η Κασσάνδρα έγινε
βακούφι του Γαζανφέρ αγά, ο οποιος, για να αποκαταστήσει τα έσοδά της, έδωσε κίνητρα επαναγοράς των παλιών μετοχίων από
τις μονές. Το 1591 η μονή Αγίου Παύλου ξανααγόρασε τη γη που είχε στην περιοχή και ανασυγκρότησε το μετόχι. Μέρος του
μετοχίου αναφέρεται ως χέρσο, κατάλληλο μόνο για βοσκή. Το μετόχι παρέμεινε στην κατοχή της μονής μέχρι την έλευση των
προσφύγων από τη Μικρά Ασία.
328

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 15 Σάρτη (Αγίου Σάρτη (Αγίου Παύλου)
Παύλου)

μανδροτόπιο, αμπέλι,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ γαίες
Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Φ. Κοτζαγεώργης, Η αθωνική μονή Αγίου Παύλου κατά την Οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002 #96-113 --- J. Koder, Die
Metochia der Athos-Klöster auf Sithonia und Kassandra, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967) #214
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Αγίου Παύλου στη Σάρτη της Σιθωνίας μαρτυρείται από το 1453 σε οθωμανικά έγγραφα, αν και η ύπαρξή του
υποννοείται από τα 1385-1390 περίπου, συνδέοντάς την με τους Σέρβους ανακανιστές της Μονής. Φαίνεται πιθανό πως
αποκτήθηκε από τη Μονή Μεγίστης Λαύρας, σε ανταλλαγή με τη Σκήτη της Αγίας Άννης. Αρχικά περιλάμβανε χειμαδιό, αλλά κατά
τις επόμενες δεκαετίες οι Αγιοπαυλίτες φύτεψαν αμπελώνα και προσέθεσαν χωράφια και μελισσουργεία, με αποτέλεσμα το μετόχι
να εξελιχθεί σε μία από τις παραγωγικότερες κτήσεις της μονής Αγίου Παύλου. Κατά τη διάρκεια του 18ου και 19ου αι. η έκταση
του μετοχίου ξεπερνούσε τα 5.000 στρέμματα. Σήμερα διατηρείται στην κατοχή της μονής ένα μικρό τμήμα του μετοχίου, κοντά
στον οικισμό Σάρτη.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 16 Σιδηροκαύσια (Αγ. Σιδηροκαύσια (Αγίου Παύλου)
Παύλου)
40,588156 1482 Συνδυασμός χρήσεων Σιδηροκαύσια οικία, περιβόλι, αμπέλι

ΠΗΓΕΣ
Φ. Κοτζαγεώργης, Η αθωνική μονή Αγίου Παύλου κατά την Οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002 #160
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μονή Αγίου Παύλου απέκτησε μία κτήση στα Σιδηροκαύσια με αφιέρωση από τον Δούκα, γιο του Pomelqo. Σύμφωνα με το
τουρκικό αφιερωτήριο έγγραφο, η δωρεά περιλάμβανε α) τη συγκεκριμένη οικία με κήπο, β) ένα αμπέλι και γ) χέρσα γη με
κελλάρι , σε διαφορετικά σημεία. Δεν είναι γνωστή η τύχη τους, αλλά είναι βέβαιο ότι χάθηκαν πριν από το 1569.
329

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 17 Σουρού Σουρού (Αγίου Παύλου)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λειμώνας Σουρού

40,03889 1415 Συνδυασμός χρήσεων Κασσάνδρα λειμώνας, ελαιώνας

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η Μονή Αγίου Παύλου απέκτησε το λειμώνα στο Σουρού (μάλλον τη Σίβηρη, στα δυτικά της χερσονήσου της Κασσάνδρας) κατά
την πρώτη εικοσαετία του 15ου αιώνα, προκειμένου να φυτευτεί ελαιώνας. Η δωρεά αυτή εντάσσεται μεταξύ των υπολοίπων του
Δεσπότη Θεσσαλονίκης Ανδρονίκου Παλαιολόγου προς τη μονή (και άλλες μονές του Άθω), με στόχο την επανοίκηση της
περιοχής.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 18 Φακός - Άγιοι Φακός - Άγιοι Θεόδωροι (Αγίου Παύλου)
Θεόδωροι
39,836438 1429 Εγκαταστάσεις Φακός βοσκότοπος,

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Μακεδονικά 32 (2001) #125-164
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δύο βοσκοτόπια με ποιμνιοστάσια στο Φακό: των Αγίων Θεοδώρων και της Ροδακινέας. Η μονή Αγίου Παύλου απέκτησε μετόχι
στη Λήμνο το 1429 με παραχώρηση του δεσπότη Λήμνου Δημήτριου Παλαιολόγου. Θεωρούνταιι τμήμα του κεντρικού μετοχίου
στα βόρεια του Νησιού, στη Βουνεάδα. Η μονή διατήρησε το μετόχι και κατά την πρώιμη οθωμανική περίοδο. Το 1590 το πούλησε
στη μονή Διονυσίου.
330

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 19 Φακός - Ροδακινέα Φακός - Ροδακινέα (Αγίου Παύλου)
39,838278 1429 Εγκαταστάσεις Φακός βοσκότοπος,

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Μακεδονικά 32 (2001) #125-164
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δύο βοσκοτόπια με ποιμνιοστάσια στο Φακό: των Αγίων Θεοδώρων και της Ροδακινέας. Η μονή Αγίου Παύλου απέκτησε μετόχι
στη Λήμνο το 1429 με παραχώρηση του δεσπότη Λήμνου Δημήτριου Παλαιολόγου. Θεωρούνταιι τμήμα του κεντρικού μετοχίου
στα βόρεια του Νησιού, στη Βουνεάδα. Η μονή διατήρησε το μετόχι και κατά την πρώιμη οθωμανική περίοδο. Το 1590 το πούλησε
στη μονή Διονυσίου.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 20 Dobraševce Dobraševce (Αγίου Παύλου)
42,65889 1403 Χωριό Κοσσυφοπέδιο χωριό

Σερβία
20,95 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο δεσπότης της Σερβίας Στέφανος - Γρηγόριος Μπράνκοβιτς, με τη μητέρα του Μάρα και τα αδέλφια του Στέφανο, Γεώργιο και
Λάζαρο, προσέφεραν στη Μονή Αγίου Παύλου τα χωριά Dobraševce και Patei, καθώς και την πεδιάδα Vranin, στην ευρύτερη
περιοχή του Κοσσυφοπεδίου. Το έγγραφο χρονολογείται στα 1403, ωστόσο θα πρέπει να εκδόθηκε μεταξύ 1406-1408, καθώς
υπάρχει το terminus του ηγουμένου Αντωνίου.
331

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 21 Gornja Peščanica Gornja Peščanica (Αγίου Παύλου)

Σερβία
21,59673 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Φ. Κοτζαγεώργης, Η αθωνική μονή Αγίου Παύλου κατά την Οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002 #55 -- C. Pavlikianov, the
mediaeval slavic archives of the athonite monastery
of Kastamonitou, Cyrillomethodianum XX (2015): pp. 153-216, Appendix 3
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε αχρονολόγητο έγγραφο (μετά το 1427), ο δεσπότης της Σερβίας Γεώργιος Μπράνκοβιτς επικύρωσε την αφιέρωση στη Μονή
Αγίου Παύλου του χωριού Gornja Peščanica, το οποίο προσέφερε ο λογοθέτης Radić Postupović. Το χωριό αυτό ήταν ήδη δωρεά
του πρώτου προς τον δεύτερο.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 22 Kuzmino Kuzmino (Αγίου Παύλου)

Σερβία
21,05844 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1410, ο δεσπότης της Σερβίας Γεώργιος Μπράνκοβιτς, με τη μητέρα του Μάρα και τον αδελφό του Λάζαρο, προσέφεραν στη
Μονή Αγίου Παύλου το χωριό Kuzmino, το οποίο προηγουμένως είχε απαλλαγεί από φόρους.
332

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 23 Patei Patei (Αγίου Παύλου)

Σερβία
21,1425 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 24 Trepča Trepča (Αγίου Παύλου)
42,93944 1438 Αστική κτήση Κοσσυφοπέδιο οικία

Σερβία
20,92397 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1438, η ιδιώτης Radoslava, χήρα του Radonja Mirkovic, προσέφερε στη Μονή Αγίου Παύλου το σπίτι της στην Trepča,
διατηρώντας ωστόσο εναν χώρο για την ίδια και την κόρη της, αν παρίστατο ανάγκη.
333

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 25 Trnava Trnava (Αγίου Παύλου)
42.80167° 1419 Χωριό Κοσσυφοπέδιο χωριό

Σερβία
21,20111 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1419, ο δεσπότης της Σερβίας Γεώργιος Μπράνκοβιτς και η σύζυγός του Ειρήνη προσέφεραν στη Μονή Αγίου Παύλου το
χωριό Trnava και επικύρωσαν παλαιότρες δωρεές.

14 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 26 Vranin Vranin (Αγίου Παύλου)
42,77092 1403 Γαίες Κοσσυφοπέδιο γαίες

Σερβία
21,14675 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
334

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 1 Αβραμίται 1 Αβραμίται 1 (Ξενοφώντος)
40,33681 1089 Συνδυασμός χρήσεων Στόμιο γαίες, αμπέλια

23,06308 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες 500 μοδίων στην περιοχή των Αβραμιτών στο Στόμιο.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 2 Αβραμίται 2 Αβραμίται 2 (Ξενοφώντος)
40,33496 1089 Συνδυασμός χρήσεων Στόμιο γαίες

23,05506 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 17 και σ. 78 (αρ. 2. 2-8).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες 1.000 μοδίων στην περιοχή των Αβραμιτών στο Στόμιο, ως αποζημίωση για την απώλεια των γαιών της Μονής των
Κεκαυμένων στην Κασσάνδρα. Στο έγγραφο 2 (Χρυσόβουλλο Αλεξίου Α, 1089): ὁ αὐτὸς πάλιν δικαστής, ὁρισμῷ τοῦ κράτ(ους)
ἡμῶν, γῆν ἑτέραν μοδί(ων) χιλίων ἀπὸ τοῦ προδια[λη]φθέντος χωρίου ἀποδιελὼν, τῷ μέρει τ(ῆς) μονῆς προσεκύρωσ(εν), ὡς ἂν
ταύτ(ης) δεσπόζῃ κυριαρχικῶς εἰς τὸν ἀεὶ χρόνον ἀντὶ τοῦ ἀφαιρεθέντο(ς) ἐξ αὐτ(ῆς) προαστείου τῶν Κεκαυμέν(ων)".
335

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 3 Αγαλλιανούδια Αγαλλιανούδια (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 42 και 196 (αρ. 25. 138-140)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της Παλαιοχωρίτισσας, που αποκτήθηκε απο τη μονή στις αρχές του 14ου αιώνα. Το μετόχι αυτό αρχικά η μονή το είχε
νοικιάσει (;) από το μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, και γι αυτό δε φαίνεται στα παλαιότερα Πρακτικά (1300, 1318, 1320), ενώ το 1338
φαίνεται ως ιδιοκτησία της μονής.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 4 Αγία Κυριακή Αγία Κυριακή Στρυμόνα (Ξενοφώντος)
40,90786 1338 Μονύδριο/Ναός Θερμά Ύδατα μονύδριο, γαίες,

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι Αγίας Κυριακής στα Θερμά Ύδατα ΒΑ της Ρεντίνας, από δωρεά του Θεοδώρου Συναδηνού, θείου του Ανδρονίκου Γ΄, που
κατέιχε γαίες στην Έζοβα (από αυτοκρατορική δωρεά). Περιλάμβανε ναό, αμπέλι, μύλο, γαίες (αποκτήθηκε μεταξύ 1322-1338).
Δεν απαντάται εκ νέου.
336

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 5 Άγιος Δημήτριος Άγιος Δημήτριος Φουρνιά (Ξενοφώντος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Δημήτριος Φουρνιά

40,24657 1078 Μονύδριο/Ναός Σιθωνία μονύδριο, εσωθύριον,

γαίες, αμπέλια
Σιθωνία
23,70948 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 35-36 και 86 (αρ. 4)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αν και αναφέρεται πρώτη φορά στο Χρυσόβουλλο του 1322, φαίνεται πως ήταν παλαιά κτήση, από την εποχή του δεύτερου
κτήτορα. Το μετόχι της μονής Ξενοφώντος στα Φουρνιά (στο Λογγό της Χαλκιδικής) ήταν αφιερωμένο αρχικά στον Άγιο Θεόδωρο
και μάλλον ηταν στην κατοχή της μονής από την αποκατάσταση του 1078. Το 14ο αι. μαρτυρείται με την επωνυμία Άγιος
Δημήτριος. Είχε διάσπαρτες κτήσεις: εσωθύριον στο χωριό Φουρνιά 6.5 μοδίων, έκταση στην Οδηγήτρια 20 μοδίων, έκταση στο
Παλαιοχώριον 32 μοδίων, αμπέλι 16 μοδίων, αμπέλι 9 μοδίων (83,5 μόδιοι εκ των οποίων 25 μόδιοι αμπέλια). Θεωρητικά, όλες οι
κτήσεις στην περιοχή Φουρνιά, συνολικής έκτασης 800 μοδίων, αποδίδονταν στη δικαιοδοσία αυτού του μετοχίου.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 6 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Σιθωνίας (Ξενοφώντος)
40,25227 1322 Μονύδριο/Ναός Σιθωνία μονύδριο

Σιθωνία
23,69796 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 36 και 149 (αρ. 17.43-44)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως ένα από τα τρία "ευκτήρια" που λειτουργούσαν στη δικαιοδοσία του Μετοχίου του Αγίου Δημητρίου Φουρνιά.
Ενδεικτικά, στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β (1322), αναφέρεται: "(καὶι εὐκτήρια τρία, τό (ἓν) εἰς ὄνομα τιμώμενον τῆς
ὑπεραγίας Θ(εοτό)κου τῆς Ὁδηγητρί(ας), τὸ δὲ εἰς ὄνομα τοῦ Ἁγίου Νικολ(άου), τὸ δ' ἕτερον τοῦ ἁγίου ἱερομάρτ(υ)ρ(ος) Βλασίου,
ἔχοντα ἐν διαφόροις τμήμασιν ἀμπ(έ)λ(ια) μοδί(ων) δεκαὲξ καὶ ἀμπελοτόπιον μοδίων ἐννέα".
337

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 7 Στασία Αρμενόπουλου (Ξενοφώντος)
Αρμενόπουλου

Σιθωνία
23,77054 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 41 και Έγγραφο αρ. 6
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Έξι ελλειμματικά στασία του Δημητρίου Αρμενόπουλου (1303) στο Τριπόταμο. Επειδή πρόκειται για μισθωμένες γαίες, δεν
καταχωρούνται στο επόμενο Πρακτικό του 1318 και του 1320 (βλέπε αριθ. 12, 1. 48-52, 62; 13 1. 146-154, 181).

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 8 Βαθειά Λαγκάδα Βαθειά Λαγκάδα (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
338

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 9 Βουνεάδα Βουνεάδα (Ξενοφώντος)
39,95369 1399 Συνδυασμός χρήσεων Λήμνος γαίες

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 46; Κοτζαγεώργης, Λήμνος, σ. 115
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι στη Βουνεάδα (νοικιάστηκε από τη Μονή Αγίου Παύλου στα 1443 και φαίνεται πως τελικά αποκτήθηκε από αυτήν). Οι
πληροφορίες προέρχονται από έγγραφα άλλων μονών.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 10 Βουρβούρων Βουρβούρων (Ξενοφώντος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Βαλανηφόρος τόπος των Βουρβούρων

40,18148 1025 Συνδυασμός χρήσεων Σιθωνία γαίες, αμπέλια, δάση,

Σιθωνία
23,79541 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 10 και 33, και 73 (αρ.1. 145-147), 149 (αρ. 17. 48-50).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος των κτήσεων της μονής στη Φουρνιά. Αποτελούσε και αυτό κτήση της Μονής Ιερομνήμων που αποδόθηκε στη Μονή
Ξενοφώντος από τον Βασίλειο Β΄. Περιλάμβανε 300 μοδίους αρώσιμης γης, 16 μοδίους αμπέλια, δάση δρυός και πεύκων,
βοσκοτόπια.
339

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 11 Γαίες Κέκερη Γαίες Κέκερη (Ξενοφώντος)
40,29208 1325 Συνδυασμός χρήσεων Ερμύλεια γαίες, οικίες,

περιβόλια, αμπέλια,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ κανναβοτόπια
23,53218 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 44 και 160, 161 (αρ. 19. 41, 68-69)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες Κέκερη (μισθωμένες εις το διηνεκές). Διάσπαρτα κτήματα γύρω από το χωριό, συνολικής έκτασης 150 μοδίων, μαζί με εκείνα
του Τρυπάνη.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 12 Γαίες Τρυπάνη Γαίες Τρυπάνη (Ξενοφώντος)
40,2938 1325 Συνδυασμός χρήσεων Ερμύλεια γαίες, οικίες,

περιβόλια, αμπέλια,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ κανναβοτόπια
23,52906 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 44 και 158, 161 (αρ. 19. 8, 68-69)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες Τρυπάνη (μισθωμένες εις το διηνεκές). Διάσπαρτα κτήματα γύρω από το χωριό, συνολικής έκτασης 150 μοδίων, μαζί με
εκείνα του Κέκερη. Στην Απογραφή Φαρισαίου (1322): "καθέδρ(α) τοῦ αὐτ(οῦ) Τρυπάνη μετὰ τοῦ ἐκεῖσε περιβολ(ίου) ·ἑτέρα
καθέδρ(α) τοῦ Κέκερι μετὰ τώῶ ἐκεῖσε ὀπωροφόρ(ων) δένδρ(ων)".
340

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 13 Γυμνού Γυμνού (Ξενοφώντος)
40,10243 1078 Συνδυασμός χρήσεων Κασσάνδρα γαίες, αμπέλια

Κασσάνδρα
23,42233 1100 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 17 και σ. 73 (αρ. 1. 149).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως αγορά του δεύτερου κτήτορα, κατά την ανασύσταση. Στο έγγραφο του Πρώτου Παύλου (1089), αναφέρεται: "ἐντὸς
τοῦ νυσίου τῆς Κασανδρείας εἰς τοῦ Γυμνοϋῦγῆ μοδίων ψ'".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 14 Διάπορος Διάπορος (Ξενοφώντος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μέγα Νησίον

40,20724 1025 Μονύδριο/Ναός Σιθωνία Ησυχαστήρια

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 10 και 33, και 73 (αρ.1.145-147), 149 (αρ. 17. 48-50).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κτήση της της Μονής Ιερομνήμων που αποδόθηκε στη Μονή Ξενοφώντος από τον Βασίλειο Β΄. Περιλάμβανε διάσπαρτα
ησυχαστήρια στο νησί.
341

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 15 Άγιος Γεώργιος Ζαβαρνίκεια - Άγιος Γεώργιος
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Γεώργιος Ζαβαρνίκειας

40,63096 1315 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη μονύδριο, γαίες,

πανδοχείο, μύλος,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ περιβόλι, αμπέλι
23,18948 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 45 και 149 (αρ. 17. 53-55), 177 (αρ. 23.10)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι Αγίου Γεωργίου στη Ζαβαρνίκεια (κατοχυρώθηκε στα 1335, αλλά σε χρήση της μονής από το 1315) (κοντά στη
Γερακαρού), με: 2 γαίες συνολικής έκτασης 700 μοδίων, όπου και το μονύδριο με ένα πανδοχείο, Νερόμυλο, Οπωρώνα, Κήπο και
μία οικογένεια παροίκων με αμπέλι 6 μοδίων. Στο Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β (1322), αναφέρεται: "Περὶ τὸ χωρίον τὴν
Ζαβερνίκειαν ἕτερον μετόχιον εἰς ὄνομα τιμώμ(εν)ον (καί) αὐτὸ τοῦ ἁγ(ίου) Γεωργίου, ἔχον γῆν ἐλευθέραν ἀπὸ προσενέξε(ως)
ἰδιοπεριόριστον μοδίων πεντακοσί(ων)".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 16 Ασωμάτων Θεσσαλονίκη - Ασωμάτων
Θεσσαλονίκης (Ξενοφώντος)
40,62841 1309 Αστική κτήση Θεσσαλονίκη οικίες, αυλή,

ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 30 και 150 (αρ. 17. 60).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή Ασωμάτων, η μονή κατείχε α) Οικίες με αυλή (Προφανώς είναι τα ίδια ακίνητα με εκείνα των εγγράφων 8 και 9 που
αποτέλεσαν αντικείμενο συναλλαγής -Αύγουστος 1309 και Φεβρουάριος 1310) και β) Εργαστήρια (Στο Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου
Β΄(1322): "ἐργαστήρια τρία ἐξ ἀγορᾶς ὄντα (καί) αὐτά, τὰ μ(έν) δύο τοῦ Ἐξακούστου, τὸ δὲ έἕερον τοῦ Σκουτελᾶ").
342

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 17 Καβάσιλα Θεσσαλονίκη - Καβάσιλα (Ξενοφώντος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κατοικίες του Καβάσιλα

40,63658 1322 Αστική κτήση Θεσσαλονίκη οικίες, αυλή

ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 30, και 149-150 (αρ. 17. 58-59).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1322). Στο Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β΄ (1322): "ἑτέρα αὐλὴ ἐξ ἀγορᾶς, τοῦ
Καβάσιλα ὀνομαζομένη, σύνεγγυς τοῦ ρηθέντος μετοχίου".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 18 Παναγία Θεσσαλονίκη - Παναγία (Ξενοφώντος)
Θεσσαλονίκης
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μετόχι Παναγίας


καταστήματα
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 30, και 149 (αρ. 17. 57-58).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄ (1322).
343

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 19 Θεσσαλονίκη 1 Θεσσαλονίκη 1 (Ξενοφώντος)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Συγκρότημα κατοικιών γύρω από αυλή. Κτήση της μονής ήδη πριν από την ανασύσταση του 1078. Δεν αναφέρονται ξανά οι ίδιες
στο αρχείο μετά τον 11ο αιώνα.


ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τρία συγκροτήματα κατοικιών, σε διαφορετικά σημεία (το ένα στον Άγιο Μηνά), αγόρασμένο από τον δεύτερο κτήτορα (1078). Δεν
αναφέρονται το ίδιο ξανά στο Αρχείο, μετά το τέλος του 13ου αιώνα.
344


ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 30, 60-61, 113, 150 - έγγρ. 10, 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Άλλη ομάδα αστικών ακινήτων στην πόλη της Θεσσαλονίκης: α) Αυλή με οικίες κοντά στο Μονύδριο του Φιλοκάλου (1322) - β)
Αυλή με οικίες από δωρεά και πώληση κατά το ήμισυ, στην περιοχή Παναγίας. Στο αφιερωτήριο και πρατήριο έγγραφο του 1315.


22,99455 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αμπέλι στη Θεσσαλονίκη, αγνώστου εκτάσεως, δωρεά γυναίκας απο τη Θεσσαλονίκη.
345

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 23 Άγιος Γεώργιος Ιερισσός - Άγιος Γεώργιος
Ιερισσού (Ξενοφώντος)

23,86066 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 42 και Έγγραφα 12, 13, 14
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μετόχι Αγίου Γεωργίου, με κτήσεις 300 μοδίων και παροικιακές υποστάσεις.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 24 Ιερισσός Ιερισσός (Ξενοφώντος)

περιβόλια
23,86437 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Διαφορες γαίες στην περιοχή Ιερισσού: α) Γαίες 100 μοδίων που αποκτήθηκαν με ταξύ 1320-1322 (περιλαμβάνουν κήπο και
αμπέλι 23 μοδίων), μετά το μετόχι του Αγίου Γεωργίου - β) Μικρά αγροτεμάχια (του 1 μοδίου κατά μ.ο.) διάσπαρτα στην περιοχή.
Οι κτήσεις αυτές αναφέρονται και αργότερα, στο χρυσόβουλλο του Δουσάν (1352).
346

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 25 Ιερομνήμων Ιερομνήμων (Ξενοφώντος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Βουρβουρού


βιβάριο, αλυκή,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ ησυχαστήρια
Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το "μοναστήριον λεγόμενον τῶν Ἱερομνήμων ἤτοι τὰ Βουρβουροῦ" ήταν δωρεά (πριν το 1025) του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄,
μαζί με τα κτήματά του. Στις κτήσεις του περιλαμβάνονταν μεταξύ άλλων, διβάρι και αλυκή, καθώς και ησυχαστηρια στο νησί
Διάπορος (βλ. λοιπά).

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 26 Κανσταμονίτου Κανσταμονίτου (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
23,65748 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 36 και 87 (αρ. 4. 22-24, 26-27)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες 325 μοδίων, ως ανταλλαγή για κτήσεις στην Κασσάνδρα. Στο Έγγραφο 4 (Απογραφή Απαλμενέ, 1300): "εἰς τὸ χωρίον τὸ
Σίβρι ὡσεὶ μο(δίων) χιλίων, ἣν (καί) ἀντηλλαξάμην ὁρισμῷ προσκυνητῷ, δοὺς τῇ τοιαύτῃ μονῇ ἀντ' αὐτῆς τὴν παροϋσαν ἐν τῇ τῆς
Ψαλίδος περιοχῇ γῆ τοῦ Κανσταμωνίτου ὀνομαζομ(έ)νη ἀποσπασθεῖσα ἀπ(ό) τ(ῆς) οἰκονομί(ας) καβαλλ(αρίου) τοῦ σὺρ Πέρου
Μαρτίν(ου) ὡσεὶ μο(δίων) τκε'".
347

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 27 Κεκαυμένων Κεκαυμένων (Ξενοφώντος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Προάστειον των Κεκαυμένων, Μονή των Κεκαυμένων και του Λατζίρη
40,0673 1078 Μονύδριο/Ναός Κασσάνδρα μονύδριο, γαίες

Κασσάνδρα
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 11 και σ. 73 (αρ. 1. 150).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως παλαιά κτήση της μονής (πριν την ανασύσταση του 1078). Στο έγγραφο του Πρώτου Παύλου: "ἡ οἰκονομία τῆς
μονῆς τῶν Κεκαυμένων (καί) τοῦ Λατζίρη ὡσεί (ὑπερ)π(ύ)ρων σ΄".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 28 Κομαρέα Κομαρέα (Ξενοφώντος)
40,1254 1299 Γαίες Τριπόταμον, Σιθωνία γαίες

Σιθωνία
23,767797 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 40, 41 και 93 - έγγρ. 5.12-15, 17, 27
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Έκταση 20 μοδίων στην Κομαρέα που αποκτήθηκε στην αρχή του 14ου αιώνα ή στο τέλος του 13ου.
348

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 29 Κορνιλόγγος Κορνιλόγγος (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
23,70551 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 35 και 131 (αρ. 13. 124)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος των κτήσεων της μονής στη Φουρνιά. Γαίες 80 μοδίων του Μετοχίου του Αγίου Δημητρίου, μεταξύ Αγριαμπέλων και
Βουρβουρούς. Δε δίνονται άλλες πληροφορίες, αν και απαντά σε διάφορα έγγραφα. Ενδεικτικά: "ἑτέρα γῆ τῆς αὐτῆς μονῆς τοῦ
Κορνιλόγγου ὀνομαζομένη μοδ(ίων) ὀγδοήκοντα".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 30 Κότσινας Κότζινος (Ξενοφώντος)

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Κάθισμα στο Κάστρο του Κότσινα. Δεν απαντάται στις πηγές μετά τα μέσα του 15ου αιωνα.
349

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 31 Λιβάρι Λιβάρι (Ξενοφώντος)
40,19742 1025 Εγκαταστάσεις Σιθωνία βιβάριο, αλυκή

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Διβάρι και Αλυκή στο Λιβάρι, ως μέρος των κτήσεων της Μονής Ιερομνήμων που αποδόθηκε στη Μονή Ξενοφώντος από τον
Βασίλειο Β΄.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 32 Λύχνα Λύχνα (Ξενοφώντος)
39,91238 1399 Γαίες Λήμνος γαίες

Λήμνος
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Έκταση στο χωριό Λύχνα. Δεν απαντάται στις πηγές μετά τα μέσα του 15ου αιωνα.
350

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 33 Μονοδένδρι Μονοδένδρι (Ξενοφώντος)

23,01555 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 31 και 206 (αρ. 28).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αμπέλι 5 μοδίων και γαίες στο Μονοδένδρι, στην περιοχή της Μονής του Χορταΐτου (1348). Δωρεά της Ιερακίνας, κόρης του
Ιωάννου Μαγιδιώτου, μαζί με τις παρακείμενες γαίες και τα προνόμιά της: (εγγραφο 28, 1348): "τῆς τε πλησί(ον) αὐτοῦ χερσαί(ας)
ἡμερωμένης συνυποτελούσης καὶ οἵας γῆς καὶ τῶν λοιπῶν δικαίων καὶ προνομίων αὐτοῦ".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 34 Μυριόφυτο Μυριόφυτο (Ξενοφώντος)

ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 31, και 209-210 (αρ. 29. 14-16).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες στο Μυριόφυτο, αγνωστης έκτασης, δωρεά του Δουσάν.Στο Έγγραφο (1352): "ἔτι τε καὶ εἰς < > τὸ ἀρτίως εύὐργετηθὲν παρὰ
τῆς βασιλείας μου ἡ τοιαύτη μονή. τὴν γῆν ἣν προκατεῖχε καβαλλάριος ὁ Μουζάκης ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τοῦ Μυριοφύτου".
351

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 35 Νεακίτου Νεακίτου (Ξενοφώντος)
40,22127 1078 Συνδυασμός χρήσεων Σιθωνία γαίες, αμπέλια

Σιθωνία
23,67386 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες 300 μοδίων, μεταξύ των οποίων και 7 μόδιοι αμπέλι. Από τις παλιές κτήσεις της μονής (από τον ιδρυτή της). Στα 1320, οι
γαίες έχουν αυξηθεί σε 380 μοδίους, από τους οποίους οι 13 ειναι αμπέλια. Επίσης, οικογένειες παροίκων.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 36 Οδηγήτρια Οδηγήτρια Σιθωνίας (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
23,70746 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 36 και 149 (αρ. 17.43-44)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως ένα από τα τρία "ευκτήρια" που λειτουργούσαν στη δικαιοδοσία του Μετοχίου του Αγίου Δημητρίου Φουρνιά.
Ενδεικτικά, στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β (1322): "(καί) εὐκτήρια τρία, τὸ μ(έν) εἰς ὄνομα τιμώμενον τῆς ὑπεραγίας
Θεοτόκου τῆς Ὁδηγητρί(ας), τὸ δὲ εἰς ὄνομα τοῦ Ἁγίου Νικολ(άου), τὸ δ' ἕτερον τοῦ ἁγίου ίερομάρτ(υ)ρ(ος) Βλασίου, ἔχοντα ἐν
διαφόροις τμήμασιν ἀμπ(έ)λ(ια) μοδί(ων) δεκαὲξ καὶ ἀμπελοτόπιον μοδίων ἐννέα".
352

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 37 Παλαιοχωρίτισσα Παλαιοχωρίτισσα (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μονύδριο που αρχικά η μονή νοίκιαζε από το μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, αλλά στο Πρακτικό του 1338 φαινονται πλέον δικό της.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 38 Άγιος Βλάσιος Παλιάμπελα - Άγιος Βλάσιος
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Άγιος Βλάσιος στα Παλιάμπελα

40,23756 1320 Μονύδριο/Ναός Σιθωνία μονύδριο, γαίες

Σιθωνία
23,70907 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος των κτήσεων της μονής στη Φουρνιά. Μονύδριο Αγίου Βλασίου στα Παλιάμπελα (1320), με γαίες 40 μοδίων.
353

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 39 Παλιάμπελα Παλιάμπελα (Ξενοφώντος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αγριάμπελα

40,23893 1299 Αυτούργιο Σιθωνία αμπέλια

Σιθωνία
23,70959 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 33-35 και 87 (αρ. 4.25,38), 93 (αρ. 5. 17,31).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα μεταγενέστερα Πρακτικά, αναγφέρεται ως Αγριάμπελα. Γαίες 300 περίπου μοδίων (δόθηκε ως αντάλλαγμα για μέρος της
Κασσάνδρας που ειχε αφαιρεθεί από τη μονή).

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 40 Πάλιρος Πάλιρος (Ξενοφώντος)
40,3756 1322 Αυτούργιο Καλαμαριά αμπέλια

22,99797 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αμπέλι 40 μοδίων στον Πάλιρο (δωρεά, πριν το 1322), απαλλαγμένο από φορολογικές υποχρεώσεις. Δεν αναφέρεται στο
Πρακτικό του 1338. Στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1322): "Περὶ τὴν Καλαμαρίαν εἰς τὸ χωρίον τὸν Πάλιρον ἀπὸ
προσενέξεως ἀμπ(έ)λ(ιον) ἐλεύθερον, ἰδιοπεριόριστον μοδίων τεσσαράκοντα".
354

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 41 Παναγία του Παναγία του Κλάδων (Ξενοφώντος)
Κλαδων
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μονύδριο Παναγίας του Κλάδων


αυλή, περιβόλι,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ αμπέλια, γαίες
22,94966 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 30 και 164 (αρ. 20), 199 (αρ. 26).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το 1324, ο Θεσσαλονικέας μοναχός Λαυρέντιος Κλάδων εδωσε στη μονή ένα μονύδριο, αφιερωμένο στην Παναγία, που βρίσκεται
κοντά στην πύλη της Ρώμης, στην περιοχή Ιπποδρομίου, με όλη την κινητή και ακίνητη περιουσία του (έγγραφο αριθ. 20), η οποία
του ήταν σημαντική: εκτός από την εκκλησία, τα κελιά που βλέπουν σε μια αυλή και στο νότιο άκρο της ένα περιβόλι φυτεμένο με
αμπέλια, δύο αυλές στον ίδιο τόπο (η μιά με άγνωστο αριθμό σπιτών, και η άλλη με δύο), και γη έξω από την πόλη. Είναι το ίδιο
ίδρυμα το οποίο, το 1343, μετά από γεγονότα που δεν γνωρίζουμε, εξαρτάται πλεον από τη μητρόπολη. Ο Μητροπολίτης
Μακάριος το παραχώρησε κατόπιν σε έναν μοναχό ο οποίος μετά το θάνατό του θα παραχωρούσε στη μονή Ξενοφώντος (αρ.
26 ).
Στις κτήσεις του αναφέρεται χωριστά και: Αμπέλι 8 μοδίων και γαίες στη Μικρά Καρυά.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 42 Άγιος Θεόδωρος Πηγαδίτζια - Άγιος Θεόδωρος
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πηγαδίτζια


Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 11.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην περιοχή Φουρνιά, στο Λογγό (Σιθωνία). Αναφέρεται ως παλαιά κτήση της μονής (πριν την ανασύσταση του 1078). Είχε μια
κτήση με το όνομα Αδοβίτζα. Δεν απαντά ξανά με αυτό το όνομα σε έγγραφα, παρά το γεγονός ότι η μονή είχε πάντα σημαντική
παρουσία με κτήσεις στην περιοχή.
355

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 43 Πηγαδίτζια Πηγαδίτζια (Ξενοφώντος)
40,68309 1322 Αυτούργιο Θεσσαλονίκη αμπέλια

22,89927 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 149 (αρ. 17. 55-57).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β΄(1322): "ἕτερον ἀμπ(έ)λ(ιον) ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τῶν Πηγαδιτζίων ἐξ ἀγορ(ᾶς) πλησίον τῆς
θεοσώστου πόλ(εως) Θεσσαλονίκ(ης), ἐλεύθερον δὲ (καί) αὐτὸ διὰ τοῦ κοινῇ προσόντος χρυσοβούλλ(ου) πᾶσι τοῖς
Θεσσαλονικεῦσι, μοδίων δώδεκα".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 44 Σίβρη Σίβρη (Ξενοφώντος)
40,04176 1078 Συνδυασμός χρήσεων Κασσάνδρα γαίες, αμπέλια

Κασσάνδρα
23,36289 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 17 και σ. 73 (αρ. 1. 149-150).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες 1.000 μοδίων στο Σίβρη. Από την εποχή του δεύτερου κτήτορα, Συμεών. Οι γαίες αυτές αποδόθηκαν σε τρίτους (πριν το
1300 και πριν το 1338) και δόθηκαν ως αντικατάσταση γαίες στο Λογγό. Στο έγγραφο του Πρώτου Παύλου (1089): "ἡ
ἐξωνηθεῖσα παρὰ σοῦ · εἰς τοῦ Σύβρη γῆ μοδίων ᾳ (καί) αὐτὴ ἐξωνηθεῖσα παρὰ σοῦ".
356

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 45 Σίβρη 2 Σίβρη 2 (Ξενοφώντος)
40,04401 1322 Εγκαταστάσεις Κασσάνδρα βοσκότοπος,

Κασσάνδρα
23,36798 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 32, και 149 (αρ. 17. 40).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Βοσκοτόπι 1.700 μοδίων στη Σίβρη (εκτός αυτών που ανταλλάχθηκαν). Δεν απαντάται ξανά στο Αρχείο. Στο Χρυσόβουλλο του
Ανδρονίκου Β (1322): "ἄνευ τοῦ ἐν τῇ τοιαύτῃ περιοχῇ τοῦ Σίβρη χειμαδίου τῆς μον(ῆς), μοδίων χιλί(ων) ἑπτακοσί(ων)".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 46 Στόμιο 1 Στόμιο 1 (Ξενοφώντος)

23,04893 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 17 και σ. 82 - έγγρ. 3. 8-10
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Αλέξιος Α επικύρωσε την παραχώρηση στη μονή μιας έκτασης 400 μοδίων, στην περιοχή του Στόμιου, από τον Λογοθέτη των
Σεκρέτων, Ανδρόνικο Δούκα. Η πληροφορία παραδίδεται στην Απογραφή του Δημητρίου Απαλμενέ, το 1300.
357

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 47 Στόμιο 2 Στόμιο 2 (Ξενοφώντος)

23,04055 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, έγγρ. 3
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Διάσπαρτες κτήσεις στο Στόμιο: α) Γαίες 300 μοδίων στο Στόμιο. Στο έγγραφο αρ. 3 (Απογραφή Δημητρίου Απαλμενέ, 1300): "διὰ
δὲ προσενέξεως Συναδηνοῦ τινὸς καὶ χαρτοφύλακος Βρυῶν ὡσεὶ μοδ(ίων) διακοσί(ων) ὀγδοήκοντα" - β) Γαίες 200 μοδίων στο
Στόμιο, από δωρεά του Θεοδώρου Αγγέλου. Πριν το 14ο αιώνα.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 48 Τριεμίσιοι Τριεμίσιοι (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
358

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 49 Άγιος Παντελεήμων Τριπόταμον - Άγιος Παντελεήμων
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λιμήν, Άγιος Παντελεήμων Τριπόταμον


βοσκότοπος, δάσος
Σιθωνία
23,77085 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 40 και Έγγραφα αρ. 4, 5, 12, 13, 25
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στην Απογραφή του 1300. Παλαιότερα ονομαζόταν Άγιος Ιωάννης. Αναφέρονται κτήσεις 295 μοδίων. Το μεγαλύτερο
τμήμα με την καθέδρα είναι 250 μοδίων. Στο Έγγραφο 4 (Απογραφή, 1300): "Εἰς τ(ό) Τριπόταμον μετόχιον, ὄπερ ἢν πρότερον ὁ
Ἅγιος Ἰω(άννης), τὰ νῦν δὲ ἐπονομάζεται ὁ Ἅγιος Παντελεήμων, ἔχον χωράφια ἐν διαφόροις τμήμα(σ)ι τοῦ Ἁγίου Παύλ(ου
ὀνομαζόμενα μο(δίων) τριακοσί(ων), ὁροκόπι(ον) τοῦ τοιούτου Τριποτάμου σὺν ταῖς ἐκεῖσε στροβιλαίαις (καί) τῷ ἐννομίῳ".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 50 Τριπόταμον 1 Τριπόταμον (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
23,764821 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες 50 μοδίων στην περιοχή του Τριποτάμου, που αποκτήθηκαν μεταξύ των ετών 1320-1322.
359

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 51 Τριπόταμον 2 Τριπόταμον (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
23,766088 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Διάσπαρτες γαίες στην περιοχή του Τριποτάμου, συνολικής έκτασης 25 μοδίων περίπου: Έκταση 8 μοδίων στα Βρωτά - Έκταση
4 μοδίων στο Καστρί Τριποτάμου - Έκταση 3 μοδίων σε άλλο σημείο - Έκταση 2 μοδίων στην Παχειά Άμμο - Έκταση 8 μοδίων
στου Ζαγάρου. Πρέπει να αποκτήθηκαν στην αρχή του 14ου αιώνα ή στο τέλος του 13ου.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 52 Φερεντίνου Φερεντίνου (Ξενοφώντος)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Φυτεία του Φερεντίνου

40,24696 1320 Εγκαταστάσεις Σιθωνία βοσκότοπος

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 35 και 131 (αρ. 13. 124-125). Επίσης στα έγγραφα αρ. 5 και 12.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μέρος των κτήσεων της μονής στη Φουρνιά. Λιβάδιον, αγνώστων λοιπών στοιχείων στην περιοχή Φουρνιά. Ενδεικτικά, στο
εγγραφο 13 (Απογραφή 1320): "εἰς τὸ Λιβάδιον χωράφιον ὀνομαζόμενον ἡ Φυτεία τοῦ Φερεντίνου προκατεχόμενον παρὰ τῆς
αὕτης μονῆς". Κατείχετο από πριν.
360

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 53 Φουσκούλου Φουσκούλου (Ξενοφώντος)
40,50657 1338 Συνδυασμός χρήσεων Καλαμαριά γαίες, αμπέλια

23,04915 1400 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες 3.550 μοδίων στη Φωσκώλου (πριν το 1338). Αγορά από την οικογενεια Σγουρόπουλου. Στο Πρακτικό του Κωνσταντίνου
Μακρηνού (1338): "Ἑτέρα γῆ τῆς αὐτ(ῆς) μον(ῆς) ἐν τῷ αὐτῷ κατεπανικίῳ Καλαμαρί(ας) εἰς τ(ήν) τοποθεσί(αν) τ(ήν) λεγομέν(ην)
τοῦ Φουσκούλου, ἣν έξωνήσατο ἀπό τ(ῆς) γυναικὸς καὶ τοῦ υἱοῦ τοῦ σε(βαστ)οῦ τοῦ Σγουροπούλου, γονικ(ήν) οὕσ(αν) αὐτῶν διὰ
τοῦ κοινῇ προσόντος θείου κ(αί) σεπτοῦ χρυσοβούλλ(ου) πᾶσι τοῖς ἐποίκοις τ(ῆς) θεοσώστου πόλ(εως) Θε(σσαλο)ν(ίκης), μοδ
(ίων) οὕσα τρισχιλίων πεντακοσίων πεντήκοντα".

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 54 Μετόχιον του Χαρτοφύλακος (Ξενοφώντος)
Χαρτοφύλακος

22,97451 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 11 και σ. 73 (αρ. 1. 151). Βλ. και σ. 82 (αρ. 3).
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως παλαιά κτήση της μονής (πριν την ανασύσταση του 1078). Στο έγγραφο του Πρώτου Παύλου: "ἐν τῷ θέματι
Καλαμαρίας μετόχι(ον) τὸ λεγόμενον τοῦ Χαρτοφύλακος, ἔχον γῆν μοδίων τ' (καί) προσκαθημένους ἐννέα". Ίσως να σχετίζεται με
την αναφερόμενη στο έγγραφο 3 (Απογραφή Δημητρίου Απαλμενέ, 1300 - Στόμιο 5): "διά δέ προσενέξεως Συναδηνοΰ
τινός καί χαρτοφύλακος Βρυών ώσεί μοδ(ίων διακοσί(ων) όγδοήκοντα". Επειδή δεν είναι βέβαιο, καταχωρείται χωριστά.
361

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 55 Άγιος Νικόλαος Χρυσοκαμάρου (Ξενοφώντος)
Χρυσοκαμάρης
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Χρυσοκαμάρου


Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 10.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως παλαιά κτήση της μονής (πριν την ανασύσταση του 1078). Πιθανόν πρόκειται για μετόχι ομώνυμου αθωνικού
μονυδρίου.

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 56 Ψαλίς 1 Ψαλίς 1 (Ξενοφώντος)
40,21543 1299 Συνδυασμός χρήσεων Σιθωνία γαίες, αμπέλια

Σιθωνία
23,69371 1400 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
Actes, Xenophon, σ. 36 και 87 (αρ. 4. 25)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες (625 μοδίων;;;) ως ανταλλαγή εκείνων από Κασσάνδρα. Στο Έγγραφο 4 (Απογραφή Απαλμενέ, 1300): "ὁμ(οῦ) ἡ
ἀνταλλαχθεῖσα γῆ ἀντὶ τῆς ἐντὸς τήῆ νήσου Κασσανδρεί(ας) μο(δίων) χκε'".
362

16 - Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 57 Ψαλίς 2 Ψαλίς 2 (Ξενοφώντος)

Σιθωνία
23,6958 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Γαίες από δωρεά της Ευδοκίας, συζύγου Δημητρίου Καλιγόπουλου. Στο Έγγραφο 30 (Δωρεά, 1364): "τὸ μέρος] ἅπ[αν] αὐτ(ῆς) τὴν
ἐν τῇ περιοχ(ῇ) τώῶ Ψαλιδοφούργ(ων) δεσποτικ[ῶς] μοι προσοῦσαν οἰκονομί(αν), ἀπὸ τῆς [περιελθούσης τῷ πατρί μου
ἐκείνῳ ἀπὸ ἐλε]ημοσύνης τῶ[ν] κραταιῶν [καὶ ἁγίων ἡμῶν αὐθεντῶν καί] βασιλ[έ](ων), ἅ[π]ασαν, (καί) τ(ήν) ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τῆς
Ψαλίδος γῆν μοδί(ων) οὗσαν ἑκατὸν π[εντήκον]τα".

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 1 Αγία Μαρίνα ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)
40,88778 1499 Γαίες Ελευθερούπολη γαίες

ΠΗΓΕΣ
Β. Αγγελάκος, Η εν Αγίω Όρει Άθω Ιερά Μονή του Αγίου Γρηγορίου, Θεσσαλονίκη 1921 #176
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στην οθωμανική καταγραφή του 1542 ως ήδη υφιστάμενη κτήση, με τσιφλίκι.
363

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 2 Αγία Βαρβάρα ΖΙΧΝΑ - ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ζίχνα


Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο ναός της Αγίας Βαρβάρας στη Ζίχνα αναφέρεται στην οθωμανική καταγραφή του 1542 ως ήδη υφιστάμενη κτήση.

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 3 Άγιος Νικόλαος ΖΟΧΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ζοχός

40,81861 1499 Μονύδριο/Ναός Σοχός μονύδριο, εργαστήρια

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο ναός του Αγίου Νικολάου στο Ζοχό αναφέρεται στην οθωμανική καταγραφή του 1542 ως ήδη υφιστάμενη κτήση, μαζί με 5
εργαστήρια.
364

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 4 Ορφανού ΟΡΦΑΝΟΥ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)

Στρυμόνας
23,950414 1821 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Β. Αγγελάκος, Η εν Αγίω Όρει Άθω Ιερά Μονή του Αγίου Γρηγορίου, Θεσσαλονίκη 1921 #139-140 και 174
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Ορφανού στο Στρυμόνα ήταν ένα από τα μεγαλύτερα μετόχια της μονής Γρηγορίου κατά την οθωμανική περίοδο μέχρι
το 1821, όταν κατασχέθηκε από τους Οθωμανούς. Αναφέρεται ως ήδη υφιστάμενο στην καταγραφή του 1542, περιλαμβάνοντας
ένα τσιφλίκι και ένα αμπέλι.

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 5 Παληούριον ΠΑΛΙΟΥΡΙ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Παλιούρι, Γρηγοριάτικον


περιβόλια, οικίες,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ αλώνια, αχυρώνες
Κασσάνδρα
23,663453 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Παληούριον στην Κασσάνδρα μαρτυρείται στην κατοχή της μονής Γρηγορίου για πρώτη φορά το 1429 σε τουρκικό
Σουρέτ Τεφτέρ. Το μετόχι αποτελούνταν από ένα τσιφλίκι, δύο οικίες, και δύο αμπέλια με κήπους σε άλλα σημεία. Στα τέλη του
19ου αιώνα αναφέρονται γαίες άνω των 3.000 στρεμμάτων, καθώς και κτήσεις σε άλλα σημεία (στο ίδιο χωριό, στα Παζαράκια, τη
Φούρκα), περί τα 1.000 στρέμματα, καθώς και κάποιες εγκαταστάσεις (αλώνια, αχυρώνες κ.λπ.). Περίπου 20 λεπτά απόσταση ΒΔ
του ομώνυμου χωριού.
365

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 6 Παρθενών ΠΑΡΘΕΝΩΝ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Γρηγοριάτικον

40,120666 1399 Χωριό Σιθωνία χωριό, γαίες, αμπέλια,

περιβόλια, οικίες,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ μύλοι, δάσος,
Σιθωνία βοσκότοπος, σκάλα
23,812487 1914 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Παρθενών της μονής Γρηγορίου μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής το 1429 σε τουρκικό Σουρέτ
Τεφτέρ. Κατά τους επόμενους αιώνες υπήρξε το σημαντικότερο και πιο προσοδοφόρο μετόχι της μονής. Περιλάμβανε
καλλιεργήσιμες γαίες, αμπέλια, κήπους, σπίτια και μύλους, καθώς και δασική έκταση, λιβάδι και λιμάνι. Στα τέλη του 19ου αιώνα
αναφέρονται 25.000 οθωμανικά στρέμματα (40.000 στρέμματα σημερινά). Βρισκόταν στο μέσο της δυτικής ακτογραμμής της
Σιθωνίας.

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 7 Πράβι ΠΡΑΒΙ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)
40,91222 1499 Αστική κτήση Ελευθερούπολη γαίες, οικίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στην οθωμανική καταγραφή του 1542 ως ήδη υφιστάμενη κτήση, με θερινές οικίες.
366

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 8 Σιδηροκαύσια ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μετανκίτζ

40,324974 1399 Συνδυασμός χρήσεων Σιδηροκαύσια γαίες, αμπέλια,

περιβόλια, μύλος,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ οικίες, βοσκότοποι
23,653026 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στην ευρύτερη περιοχή των Σιδηροκαυσίων, η Μονή Γρηγορίου, πέραν της κύριας κτήσης της στο Μετανκίτζ (γαίες, αμπέλι, κήπο
και μύλο), κατείχε τα εξής: οικία στον Ίσβορο, βοσκότοπο στο Παλαιοχώριο, και στο χωριό Αλανίτζ οικία, αμπέλι, κήπο και δύο
βοσκοτόπους, σύμφωνα με το οθωμανικό Σουρέτ Τεφτέρ του 1429. Το μετόχι Μετανκίτζ στη Χαλκιδική ήταν ένα από τα
μεγαλύτερα μετόχια της μονής Γρηγορίου κατά την οθωμανική περίοδο μέχρι το 1821, όταν κατασχέθηκε από τους Οθωμανούς.

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 9 Συκιά ΣΥΚΙΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)
40,038504 1499 Συνδυασμός χρήσεων Σιθωνία γαίες, αμπέλια,

Σιθωνία
23,939502 1930 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι Συκιά στη Σιθωνία περιήλθε στην ιδιοκτησία της μονής Φιλοθέου στα τέλη του 15ου αι. Περιλάμβανε ένα αμπέλι,
χωράφια και λιβάδι. Στην ανατολική πλευρά της Σιθωνίας, ανατολικά του ομώνυμου οικισμού. Στα τέλη του 19ου αιώνα
αναφέρονται περί τα 100 στρέμματα γαιών, συμπεριλαμβανομένων αμπελιών.
367

17 - Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 10 Χαντακάς ΧΑΝΤΑΚΑΣ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Χάνδακας

40,83417 1499 Συνδυασμός χρήσεων Σέρρες αμπέλια, μύλοι

Στρυμόνας
23,82778 1600 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται στην οθωμανική καταγραφή του 1542 ως ήδη υφιστάμενη κτήση, με 3 μύλους και 15 στρέμματα αμπέλι.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 1 Άγιος Γεώργιος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΙΝΤΖΟΥ
Ζίντζου (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Ζίντζος

40,88194 1347 Μονύδριο/Ναός Αχινός μονύδριο, γαίες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, έγγρ. 27
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στη νότια όχθη της λίμνης του Αχινού. Σε έγγραφο του 1365, στο πλαισιο αντιδικίας με την Κωνσταμονίτου, δίνονται πληροφορίες
για το μετόχι: Το ίδρυσε κάποιος ονόματι Καππαδόξ, ο οποίος, στο τέλος της ζωής του, το αφιέρωσε στην Εσφιγμένου, με όλα τα
δίκαιά του: ναό, νομή, ανθρώπους κ.λπ. Στο σημερινό Σιτοχώριον, Ν-ΝΔ του Αχινού.
368

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 2 Άγιος Γεώργιος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΡΥΑΚΟΣ
Παρύακος (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
40,91833 1290 Μονύδριο/Ναός Αχινός μονύδριο, γαίες,

αμπέλια
Στρυμόνας
23,69472 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, έγγρ. 16.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικό του 1321 αναφέρεται το μετόχι του Αγίου Γεωργίου στο στρυμόνα, επονομαζόμενο του Παρύακος, με 300 μοδίους
γη και 4 μοδίους αμπέλι. Στη σημερινή θέση Βαρύακος, 3 χλμ ανατολικά του Αχινού.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 3 Άγιος Μάμας ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)

23,33722 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο Δουσάν αναφέρονται δύο αμπέλια από αγορά, στον Άγιο Μάμα.
369

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 4 Άγιος Νικόλαος ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΟΥΤΑΡΑ
Σκουταρά (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
40,66944 1199 Μονύδριο/Ναός Ρεντίνα μονύδριο, γαίες,

μύλος
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, σσ. 19-29, έγγρ. 6 και 22.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Εσφιγμένου στη Ρεντίνα μαρτυρείται ως ήδη υφιστάμενη κτήση σε χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄
το 1258. Αναφέρονται πάροικοι, χωράφια και υδρόμυλος. Γίνεται μνεία ξανά στο χρυσόβουλλο Δουσάν (1346), όπου γίνεται λόγος
και για μύλους.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 5 Αχινός ΑΧΙΝΟΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
40,92028 1199 Συνδυασμός χρήσεων Αχινός γαίες

Στρυμόνας
23,65751 1792 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, σσ. 19-29, έγγρ. 14
Ζ. Μελισσάκης (εκδ.), Αρχείο της Ι.Μ. Εσφιγμένου, Αθωνικά Σύμμεικτα 11, Αθήνα 2011, έγγρ. 26, 28, 40, 41, 43, 48, 50, 53, 56,
57, 105.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αχινού αναφέρεται για πρώτη φορά ως ήδη υφιστάμενη κτήση το 1258 σε αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο του Μιχαήλ
Η΄. Στο Πρακτικό του 1318 αναφέρεται έκταση 2.300 μοδίων. Το 1393 το μετόχι διπλασιάζεται σε μέγεθος. Αναφορές του μετοχίου
υπάρχουν σε έγγραφα μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα. Στη θέση του μετοχίου υπάρχει σήμερα το ομώνυμο χωριό.
370

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 6 Βραστά ΒΡΑΣΤΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
40,69222 1199 Χωριό Ρεντίνα χωριό, γαίες, αμπέλια

23,67667 1400 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, σσ. 19, έγγρ. 14-16
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Εσφιγμένου στα Βραστά μαρτυρείται για πρώτη φορά σε χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ το 1258
ως ήδη υφιστάμενη κτήση, ενώ αναφέρεται και πάλι σε έγγραφο του 1318. Στο Πρακτικό του 1318 αναφέρεται έκταση 3.000
μοδίων της μονής ενώ στην απογραφή του 1321 παροικιακές γαίες 1.000 περίπου μοδίων γης, συμπεριλαμβανομένων των
αμπελιών.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 7 Έζοβα ΕΖΟΒΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
40,85611 1318 Εγκαταστάσεις μύλος

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικό του 1318 αναφέρεται ήδη υφιστάμενος "ολοκαιρινός" υδρόμυλος.
371

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 8 Θεοτόκος Αχριδινή ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΑΧΡΙΔΗΝΗ
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αχριδηνή

40,29501 1317 Μονύδριο/Ναός Ερμύλεια μονύδριο, αμπέλι,

περιβόλι
Κεντρική Χακιδική
23,54778 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, σσ. 19-29, έγγρ. 14, 22
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Αχριδινής αναφέρεται σε Πρακτικό του 1318 ως ήδη υφιστάμενη κτήση. Περιλάμβανε ναό (ή μονύδριο) της Θεοτόκου
και ένα μικρό αμπέλι με οπωρώνα. Αναφέρεται και πάλι στο χρυσόβουλλο Δουσάν (1346).

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 9 Πρόδρομος ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ
Θεσσαλονίκης (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μετόχι Θεσσαλονίκης


οικίες
ΠΗΓΕΣ
Ζ. Μελισσάκης (εκδ.), Αρχείο της Ι.Μ. Εσφιγμένου, Αθωνικά Σύμμεικτα 11, Αθήνα 2011
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Εσφιγμένου στη Θεσσαλονίκη μαρτυρείται για πρώτη φορά σε χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ το
1258, ως ήδη υφιστάμενη κτήση, όπου τοποθετείται στην περιοχή των Ασωμάτων. Στο χρυσόβουλλο Δουσάν (1346) αναφέρεται
το μετόχι του Προφήτου Προδρόμου στην πόλη της Θεσσαλονίκης, το οποίο κατείχε επίσης οικήματα και αμπέλια στον Άγιο
Ερμογένη. Ελλείψει άλλων πηγών δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι, αν η ύπαρξή του είναι διαρκής. Πιθανότατα, όμως, η μονή
διέθετε, ειδικά κατά τα οθωμανικά χρόνια, κάποια οικία τουλάχιστον και πιθανότατα κάποιον αντιρόσωπο, αφού διάσπαρτες
αναφορές στην πόλη σε έγγραφα από το αρχείο της μονής ενισχύει τον συλλογισμό αυτό.
372

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 10 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)

23,87778 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στα 1301 κάποιοι πάροικοι του Αλεξίου Αμνών στην Ιερισσό πωλούν στη μονή χωράφι 25 μοδίων. Ο ίδιος ο Αμνών δωρίζει στη
μονή άλλο αγροτεμάχιο 6 μοδίων στην περιοχή (κοντά στον πύργο της Λαύρας). Σύνολο 31 μόδιοι στα 1301.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 11 Άγιοι Ανάργυροι ΚΡΟΥΣΟΒΟ - ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ
Κρουσόβου (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
40,79889 1199 Μονύδριο/Ναός Κερδύλλια μονύδριο, γαίες,

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, έγγρ. 6 και 16.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι των Αγίων Αναργύρων στο Κρούσοβο αναφέρεται ως ήδη υφιστάμενη κτήση της μονής στο χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η΄
(1258). Παραδίδεται με όλα του τα δίκαια, ήτοι χωράφια, αμπέλια και μύλο ("υδρομυλικόν εργαστήριον"). Νέα μνεία γίνεται και στο
Πρακτικό Φαρισαίου (1321).
373

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 12 Κρούσοβο ΚΡΟΥΣΟΒΟ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κάτω Κρούσοβος

40,79583 1258 Χωριό Κερδύλλια χωριό, γαίες, αμπέλια,

μύλος
Στρυμόνας
23,83751 1400 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, σσ. 19-29.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Εσφιγμένου στο Κρούσοβο του Στρυμόνα μαρτυρείται σε χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ το 1258,
στο οποιο αποδίδεται στη μονή το 1/3 του χωριού (ως παροικιακή κτήση). Αργότερα της επιδικάζεται ολόκληριο αλλά Το 1341
κατάσχονται τα 2/3 της ιδιοκτησίας του μετοχίου και δίδονται στους Γαβριηλόπουλο και Φαρμάκη. Ωστόσο η γη αποκαθίσταται
στην ιδιοκτησία της μονής το 1347 από τον Σέρβο βασιλιά Στέφανο Δουσάν, ο οποίος της αποδίδει το σύνολο των κτήσεων του
χωριού "μετὰ πάντων τῶν δικαίων καιὶπρονόμίων, ἤγουν παροίκων, χωραφίων, ἀμπελώνων καὶ τοῦ ὑδρομυλικοῦ ἐργαστηρίου".
Στο Πρακτικό του 1318 (όταν ακόμη είχε το 1/3;) αναφέρονται περί τους 400 μοδίους παροικιακών γαιών.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 13 Θεομήτωρ Λαιμίου ΛΑΙΜΙΝ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Λαιμίν, Λεμίν

40,91528 1199 Μονύδριο/Ναός Αχινός μονύδριο, γαίες,

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, έγγρ. 5,6,8, 14, 15, 16, 20, 22
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η΄ (1258) αναφέρεται ως ήδη υφιστάμενη κτήση της μονής, το μετόχι της Θεοτόκου "εν τω Λαιμίω",
με όλα του τα δίκαια: χωράφια, αμπέλια, μύλο και προσκαθήμενους παροίκους. Έκτοτε αναφέρεται (ως Λαιμίν) σε πολλά άλλα
έγγραφα, μεχρι και το χρυσόβουλλο το Δουσάν (1346).
374

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 14 Μηλέαι ΜΗΛΕΑΙ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
40,66417 1321 Εγκαταστάσεις Ρεντίνα βοσκότοπος

ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, έγγρ. 16.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως βοσκότοπος στον αιγιαλό της Ρεντίνας.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 15 Μουνζιάνης ΜΟΥΝΖΙΑΝΗΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)

Στρυμόνας
23,81167 1094 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, σσ. 19-29.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Μουνζιάνη αφιερώνεται στη μονή Εσφιγμένου το 1089, ωστόσο το 1095 φαίνεται να ανταλάσσεται με το μετόχι της
Μώρουσας, όπως μαθαίνουμε από έγγραφο περιορισμού του έτους αυτού.
375

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 16 Μώρουσα ΜΩΡΟΥΣΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μουρσά


Στρυμόνας
23,80722 1300 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σύμφωνα με έγγραφο περιορισμού του απογράφου Ξηρού το 1094, το μετόχι της Μώρουσας δίδεται στη μονή Εσφιγμένου σε
ανταλλαγή με το μετόχι της Μουνζιάνης. Στον περιορισμό του 1095 και στο χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η΄ (1258/59) αναφέρεται ως
αρώσιμη γη έκτασης 412 μοδίων.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 17 Πεφλεγμένου ΠΕΦΛΕΓΜΕΝΟΥ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)

23,29361 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο Δουσάν (1346) αναφέρεται γη 300 μοδίων, αποσπασθείσα από την οικονομία κάποιου Κουνάλη. Ανατολικά του
Βολβού, νότια της Πορταρέας.
376

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 18 Πορταρία ΠΟΡΤΑΡΕΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πορταρέα

40,28361 1060 Χωριό Καλαμαριά χωριό, γαίες, οικία,

αποθήκες
23,29889 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
Ζ. Μελισσάκης (εκδ.), Αρχείο της Ι.Μ. Εσφιγμένου, Αθωνικά Σύμμεικτα 11, Αθήνα 2011, έγγρ. 84
Γ. Σμυρνάκης, Το "Αγιον "Ορος Άθω, Αθήνα 1903 (ανατύπ. Καρυές 1988),654.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της Πορταρίας είναι πιθανότατα το παλαιότερο μετόχι της μονής Εσφιγμένου. Το 1060 με χρυσόβουλλο του
αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα (χαμένο σήμερα) επικυρώνεται η ιδιοκτησία γης 412,5 μοδίων.Στο Τα κτήματα του μετοχίου
στη συνέχεια πολλαπλασιάζονται κυρίως με δωρεές του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού. Στο χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η (1258) αποδίδεται
το έτερο μισό του χωριού στη μονή, η οποία κατείχε τότε μόνο το ένα μισό. Στο Πρακτικό του 1318 αναφέρονται γαίες 2.100
μοδίων (πλην των παροικιακών). Το 1341 το μισό μετόχι κατάσχεται υπέρ του κράτους, αλλά επιστρέφεται στη μονή το 1346 από
τον Σέρβο βασιλιά Στέφανο Δουσάν. Το 1388, υπό οθωμανική κατοχή πλέον, το μετόχι μεγαλώνει αρκετά ακόμα την περιουσία
του. Σε βακουφναμέ του 1568-9 το μετόχι διαθέτει από κτίσματα κυρίως μία οικία, μια αποθήκη και μια σιταποθήκη, ενδεικτικά της
αγροτικής του δραστηριότητας. Αναφέρεται επίσης σε έγγραφο του 1799, και συνεχίζει τον βίο του μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 19 Άγιος Γεώργιος ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
Πρόβλακος (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πρόβλακας, Προαύλαξ

40,37722 1199 Μονύδριο/Ναός Ιερισσός μονύδριο, γαίες,

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Εσφιγμένου στον Πρόβλακα μαρτυρείται σε χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ το 1258, ως ήδη
υφιστάμενη κτήση. Αναφέρονται χωράφια, αμπέλια και "υδρομυλικόν εργαστήριον". Αναφέρεται και στο χρυσόβουλλο Δουσάν
(1346). Μεταξύ του 1457 και 1487 το πούλησε στη Μάρα Μπράνκοβιτς.
377

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 20 Πρόβλακας ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)

23,92583 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο Πρακτικό του 1318 αναφέρονται γαίες "γύρωθεν τοῦ πύργου", έκτασης 180 μοδίων.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 21 Πύργος ΠΥΡΓΟΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
40,13389 1346 Εγκαταστάσεις Κασσάνδρα βοσκότοπος,

Κασσάδρα
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο Δουσάν αναφέρεται χειμαδιό στην Κασσάνδρα, ονομαζόμενο Πύργος.
378

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 22 Ρεντίνα ΡΕΝΤΙΝΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο Δουσάν αναφέρονται "οἰκήματα ἐντὸς τοῦ κάστρου" της Ρεντίνας, ιδιοκτησίας της μονής.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 23 Σιδηροκαύσια ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)

23,78694 1400 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, σσ. 19-29, έγγρ. 6, 14, 22
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Εσφιγμένου στα Σιδηροκαύσια μαρτυρείται σε χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ το 1258 ως ήδη
υφιστάμενη κτήση. Αναφέρεται ξανά στο Πρακτικό του 1318 με 3 παροίκους και τις κτήσεις του, και στο χρυσόβουλλο Δουσάν
(1346) ως κατέχον δύο παροίκους, γη και αμπέλια.
379

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 24 Άγιος Γεώργιος ΣΤΕΦΑΝΙΑΝΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
Στεφανιανών
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Στεφανιανά, Στεφανινά

40,76056 1199 Μονύδριο/Ναός Στεφανινά μονύδριο, γαίες,

αμπέλια,μύλος,
ΓΕΩΓΡ. ΜΗΚΟΣ ΤΕΛΟΣ ΜΕΓΕΘΟΣ πανηγύρι, οικία
23,59028 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Εσφιγμένου στα Στεφανιανά του Στρυμόνα μαρτυρείται -ως ήδη υφιστάμενη κτήση- σε χρυσόβουλλο του
αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ το 1258, με όλα του τα δίκαια, καθώς και παροίκους, αμπέλια , μύλο και μία πανηγυρη του Αγίου
Γεωργίου. Στο Πρακτικό του 1318 αναφέρονται εκτός από το μονύδριο, 60 μόδιοι γης της μονής και 40 μόδιοι παροικιακών γαιών,
σύνολο 100. Αναφέρεται και στο χρυσόβουλλο Δουσάν ως κατέχον παροίκους, μύλο, οίκημα εντός του κάστρου Στεφανιανών, και
άλλα δίκαια. Πιθανόν να επιβίωσε ώς τα νεότερα χρόνια.

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 25 Στρυμών ΣΤΡΥΜΟΝΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
40,88001 1199 Συνδυασμός χρήσεων Στρυμόνας γαίες, μύλος

Στρυμόνας
23,83389 1400 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, έγγρ. 6, 14, 16, 22
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ήδη στο χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η (1258) ως ήδη υφιστάμενη κτήση της μονής, χωρίς άλλο γεωγραφικό
προσδιορισμό (αριστερή όχθη ποταμού). Κατονομάζεται επίσης και σε μεταγενέστερα έγγραφα ως κτήση με 400 μοδίους γης και
έναν μύλο στον ποταμό, ο οποίος όμως δίνεται μόνος του στο χρυσόβουλλο Δουσάν (1346) (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι γαίες
απωλέστηκαν οπωσδήποτε).
380

18 - Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 26 Λογγός ΤΟΡΩΝΗ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Τορώνη

39,98889 1346 Εγκαταστάσεις Τορώνη βοσκότοπος

Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
J. Lefort (εκδ.), Actes d'Esphigménou, [Archives de l’Athos VI], Paris 1973, έγγρ 22. -- Ζ. Μελισσάκης (εκδ.), Αρχείο της Ι.Μ.
Εσφιγμένου, Αθωνικά Σύμμεικτα 11, Αθήνα 2011, έγγρ.1, 2, 7. -- Γ. Σμυρνάκης, Το "Αγιον "Ορος Άθω, Αθήνα 1903 (ανατύπ.
Καρυές 1988), 654
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Εσφιγμένου στο Λογγό αναφέρεται στο χρυσόβουλλο Δουσάν (1346) ως ήδη υφιστάμενο χειμαδιό στον
αιγιαλό, στη θέση Τερόνη. Μαρτυρείται και το 1527 σε απόφαση της Σύναξης του Αγίου Όρους σχετικά με διαφορά μεταξύ των
μονών Εσφιγμένου και Ζωγράφου. Σε βακουφναμέ του 1568-9 αναφέρεται ότι διέθετε μία οικία και δύο χειμαδιά. Το μετόχι
παρέμεινε στην ιδιοκτησία της μονής μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 1 Άγιος Μάμας ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,25858 1350 Γαίες

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #12 -- ACTES de Lavra III, έγγρ. 129
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε έγγραφο της Λαύρας (Lavra 3, έγγρ. 129) αναφέρεται ότι η Μονή Αγίου Παντελεήμονος κατείχε γαίες στο χωριό Άγιος Μάμας.
Φαίνεται πως πρόκειται για παλιά κτήση της Μονής του Θεσσαλονικέως ,για την οποία οι Ρώσοι δεν γνώριζαν και δεν την
διεκδίκησαν ποτέ, γι' αυτό ίσως και δεν υπάρχει καμία μνεία στα έγγραφα της ίδιας της μονής.
381

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 2 Αιγιδομίστα ΑΙΓΙΔΟΜΙΣΤΑ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,94543 1353 Χωριό

Στρυμόνας
24,00105 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #96-100
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση της μονής Παντελεήμονος στην Αιγιδομίστα στην περιοχή του Στρυμόνα, αναφέρεται ως δωρεά του Ιωάννη Ε στο
χρυσόβουλλο του 1353.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 3 Αμόλυντος του Αμόλυντος του Ξένου (ΡΩΣΙΚΟ)
Ξένου
41,40182 1372 Μονύδριο/Ναός

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982, έγγρ. 6,7 (Σερβικά)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως δωρεά του Σέρβου πρίγκηπα Ιωάννη Δραγάση, στα σχετικά έγγραφα των ετών 1372-1376. Ανατολικά και νότια της
Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως ναός.
382

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 4 Αντζίστα ΑΝΤΖΙΣΤΑ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,97567 1353 Χωριό

Στρυμόνας
23,96258 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #96-100, έγγρ. 11, 15
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Παντελεήμονος στην Αντζίστα, στην περιοχή του Στρυμόνα, μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της
μονής το 1353, σε χρυσόβουλλο του Ιωάννη Ε´ Παλαιολόγου. Στα 1375 προκύπτει διαμάχη με τον παλαιότερο ιδιοκτήτη, ο οποίος
είχε εγκαταλείψει την κτήση (και η οποία παραχωρήθηκε στη μονή ως εξάλειμμα). Τελικά, γίνεται συμβιβασμός, με τη μονή να
κρατά την κτήση έναντι παροχής αδελφάτου. Περιλαμβανε παλαιόκαστρο, μύλο και άλλα.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 5 Βαϊμή ΒΑΪΜΗ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,94779 1353 Γαίες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως ζευγηλατείο στην περιοχή του Στρυμόνα. Δωρεά του Ιωάννου Ε΄ στο χρυσόβουλλο του 1353.
383

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 6 Βενίκεια ΒΕΝΙΚΕΙΑ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,93578 1353 Χωριό

Στρυμόνας
23,84199 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #96-100
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση της μονής Παντελεήμονος στη Βενίκεια στην περιοχή του Στρυμόνα αναφέρεται ως δωρεά του Ιωάννη Ε στο
χρυσόβουλλο του 1353, περιλαμβάνοντας το χωριό και τρία ζευγηλατεία, καθώς και τον "πόρο" και τους μύλους στην περιοχή.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 7 Τούμβα Βόρβου ΒΟΛΒΟΣ - ΤΟΥΜΠΑ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,27434 1311 Γαίες Καλαμαριά

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #10, 92-100
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Παντελεήμονος στην Τούμβα Βόρβου στην περιοχή της Καλαμαριάς μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή
της μονής το έτος 1311 σε χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου. Στην περιοχή του Βολβού.
384

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 8 Γαίες Μασγιδά ΓΑΙΕΣ ΜΑΓΙΔΑ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,97583 1349 Συνδυασμός χρήσεων

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982, έγγρ. 1 (Σερβικό)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο Δουσάν (1349), παραχωρούνται, μεταξύ άλων στη μονή οι γαίες του αποβιώσαντος Ιωάννη Μασιδά. Αυτές,
πλην των προσόδων του χωριού Δράγοστα, περιλάμβαναν: οικίες εντός του οικισμού, ζευγηλατείον πέρα από τον ποταμό
Πάνακο, γαίες ποικίλες, αμπέλια, παροίκους και άλλα.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 9 Άγιος Γεώργιος ΓΑΜΠΡΟΒΟ - Άγιος Γεώργιος (ΡΩΣΙΚΟ)
Γαμπρόβου

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως μετόχι.
385

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 10 Αρχάγγελος ΓΑΜΠΡΟΒΟ - Αρχάγγελος (ΡΩΣΙΚΟ)
Γαμπρόβου

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 11 Δοβνίκεια ΔΟΒΝΙΚΕΙΑ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,94447 1353 Χωριό

Στρυμόνας
23,79198 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση της μονής Παντελεήμονος στη Δοβνίκεια στην περιοχή του Στρυμόνα, μαρτυρείται ως δωρεά του Ιωάννη Ε στο
χρυσόβουλλο του 1353. Αναφέρεται ως χωριό, συμπεριλαμβάνοντας μια εκκλησία (Αγία Κυριακή), με τις γαίες και το αμπέλι της.
386

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 12 Δράγοστα ΔΡΑΓΟΣΤΑ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,96086 1353 Χωριό

Στρυμόνας
23,75624 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση της μονής Παντελεήμονος στη Δράγοστα στην περιοχή του Στρυμόνα, μαρτυρείται ως δωρεά του Ιωάννη Ε στο
χρυσόβουλλο του 1353, περιλαμβάνοντας το χωριό που ανήκε στους κλήρους του αποβιώσαντος Ιωάννου Μασγιδά.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 13 Αγία Ζηναΐς ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΑΓΙΑ ΖΗΝΑΪΔΑ
(ΡΩΣΙΚΟ)
40,64006 1311 Μονύδριο/Ναός Θεσσαλονίκη

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #92-100@@ C. Giros, Présence athonite à
Thessalonique, XIIIe-XVe siècles, Dumbarton Oaks Papers 57 (2003) #276
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Παντελεήμονος στη Θεσσαλονίκη μνημονεύεται για πρώτη φορά σε χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Β´
Παλαιολόγου το 1311. Δεν είναι γνωστή η ακριβής θέση του μετοχίου μέσα στη Θεσσαλονίκη.
387

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 14 Κασσάνδρα 2 ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ 2 (ΡΩΣΙΚΟ)
40,07832 1044 Γαίες Κασσάνδρα

Κασσάνδρα
23,44617 1401 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #36, έγγρ. 3
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Μαζί με τις γαίες στου Φουσκούλου δόθηκε και άλλη, ανεξάρτητη κτήση με το ίδιο έγγραφο: μια μικρή έκταση 50 μοδίων στην
ανατολική παραλία, που συμπεριλάμβανε "καθέδρα" και αμπέλι.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 15 Λήμνος ΛΗΜΝΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)
39,89583 1406 Γαίες

Λήμνος
25,08222 1500 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982, έγγρ. 16, 17
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Μανουήλ Β΄, με παραίνεση της συζύγου του και του Σέρβου Δεσπότη Στέφανου, παραχωρεί στη Μονή γαίες τριών ζευγαριών α΄
ποιότητας στη Λήμνο. Με βάση και το έγγραφο των απογραφέων (1407) που ακολουθεί το παραπάνω Πρόσταγμα,
συμπεραίνουμε ότι το κάθε ζευγάρι αντιστοιχεί σε περίπου 250 μοδίους, καθώς οι απογραφείς δίνουν σύνολο κτήσης 748 μοδίων
περίπου, μοιρασμένων σε 21 αγροτεμάχια.
388

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 16 Νεβοσέλου ΝΟΒΟΣΕΛΟΥ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,56938 1349 Χωριό Ζίχνα

Στρυμόνας
23,57101 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως δωρεά ε στο χρυσόβουλλο του Δουσάν (1349), στη Βούλτιστα, νότια της Ζίχνας. Ο Ιωάννης Ε΄ στο χρυσόβουλλο
του 1353 επικύρωσε την κτήση. Στην περιγραφή αναφέρεται επίσης ένας μύλος και ο ναός της Θεοτόκου Ατινιώτισσας.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 17 Πρόκρηντος ΠΡΟΚΡΗΝΤΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,45814 1271 Γαίες Ραβενίκεια

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #87, έγγρ. 9
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε έγγραφο του 1271 δίνονται στη Μονή γαίες στου Πρόκρηντος στη Ραβενίκεια, καθώς και πάροικοι. Παρόλο που δίνεται
λεπτομερής περιορισμός, δεν αναφέρεται έκταση.
389

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 18 Αραβενίκια ΡΑΒΕΝΙΚΕΙΑ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,39167 1311 Γαίες Ραβενίκεια

ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #10-12, 87-100 -- ACTES, Docheiariou, έγγρ. 20
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Παντελεήμονος στην Αραβενίκεια μαρτυρείται για πρώτη φορά στην κατοχή της μονής το έτος 1311 σε
χρυσόβουλλο του Ανδρόνικου Β´ Παλαιολόγου. Πρόκειται για ένα σύνολο από μικρά χωράφια, στις θέσεις Δράτζοβα, Σκλίκον,
Τιμωτά και Λεσκά. Αναφέρονται ως αγρίδια. Πιθανόν να είναι η ίδια κτήση με αυτή που αναφέρεται σε έγγραφο της Δοχειαρίου
(ACTES, Δοχειαρίου, έγγρ. 20) του 1355, ως άμεσα γειτνιάζουσα στη δοχειαρίτικη κτήση, Άτουβλα, στα ΝΑ της Ραβενίκειας (Μ.
Παναγιάς).

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 19 Άγιος Γεώργιος ΣΕΡΡΕΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΟΜΠΡΟΥ
Σόμπρου (ΡΩΣΙΚΟ)
41,07482 1353 Μονύδριο/Ναός Σέρρες

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι του Αγίου Γεωργίου στο Σόμπρο (κοντά στην πόλη των Σερρών) αναφέρεται μεταξύ των δωρεών του χρυσοβούλου του
Ιωάννου Ε΄(1353).
390

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 20 Τριλίσιον ΤΡΙΛΙΣΙΟΝ (ΡΩΣΙΚΟ)
41,29569 1349 Άλλο

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο του Δουσάν, αναφέρεται η δωρεά προς τη μονή 200 βενετικών υπέρπυρων κάθε χρόνο, στο πανηγύρι του
Αγίου Γεωργίου, από τα έσοδα των μεταλλείων του Τριλησίου (Βροντού Σερρών).

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 21 Άγιος Δημήτριος του ΦΟΥΣΚΟΥΛΟΥ - ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΙΡΟΣ
Φουσκούλου (ΡΩΣΙΚΟ)
40,08705 1044 Χωριό Κασσάνδρα

Κασσάνδρα
23,40908 1500 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #36, έγγρ. 3, 18
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στον Περιορισμό του 1044 αναφέρεται ως Προάστειον Άγιος Δημήτριος του Φουσκούλου στην Παλλήνη ("ὑπὸ τὴν νῆσον Παλίνης
ἤτοι Κασανδρίας"). Στα 1419, με εντολή του Δεσπότη Θεσσαλονίκης, παραχωρείται στη μονή ολόκληρο το "παλαιοχώριο" (πλέον)
του Αγίου Δημητρίου, μαζί με όλη τη γη του (ως ιδιοκτησία και όχι απλώς ως πρόσοδος), που υπολογίζεται σε έκταση 30
ζευγαριών. Μετά τον αποδεκατισμό και την αφαίρεση της πετρώδους και ακατάλληλης γης, μένει καθαρή καλλιεργήσιμη έκταση
4.039,5 μοδίων.
391

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 22 Χρυσούπολις ΧΡΥΣΟΥΠΟΛΙΣ (ΡΩΣΙΚΟ)
40,77974 1349 Άλλο

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο του Δουσάν, αναφέρεται η ετήσια δωρεά προς τη μονή 20 καλαθιών αλατιού από τις αλυκές της Χρυσούπολης.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 23 Άγιοι Ανάργυροι της Banja - Άγιοι Ανάργυροι (ΡΩΣΙΚΟ)
Banja

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως μετόχι, με ναό των Αγίων Κοσμά και Δαμιανού και τις κτήσεις του. Κοντά στη Banja.
392

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 24 Banjska Banjska (ΡΩΣΙΚΟ)

22,79942 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως χωριό που περιλάμβανε το μετόχι της Αμολύντου και τις κτήσεις του.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 25 Biserka Biserka (ΡΩΣΙΚΟ)
43,204424 1399 Χωριό Toplica

Σερβία
21,346564 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982, έγγρ.13 (Σερβικό)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μοναχή Ευγενία και οι γιοι της, πρίγκηπες Στέφανος και Βουκ, αφιερώνουν μια σειρά κτήσεων στη Μονή Αγίου Παντελεήμονος
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Το χωριό
Biserka αναφέρεται ως παλαιότερη δωρεά του Βοεβόδα Νόβακ στην περιοχή Toplica, που επικυρώνεται στο έγραφο του 1400.
393

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 26 Bogoslav Brgbala Bogoslav Brgbala (ΡΩΣΙΚΟ)
43,343684 1400 Χωριό Dubravnica

Σερβία
21,350367 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η μοναχή Ευγενία και οι γιοι της, πρίγκηπες Στέφανος και Βουκ, αφιερώνουν μια σειρά κτήσεων στη Μονή Αγίου Παντελεήμονος,
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 27 Borisovo Borisovo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,41377 1376 Χωριό

22,88067 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Σέρβος Δεσποτης Ιωάννης Δραγάσης και η οικογένειά του αφιερώνουν στη Μονή Παντελεήμονος μια σειρά κτήσεων στην
περιοχή της Στρούμιτζας (1376-1377. Μεταξύ αυτών, το χωριό Borisovo με όλη την περιοχή του και όλα του τα δίκαια.
394

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 28 Θεοτόκος Brainska - Θεοτόκος Αμόλυντος
Αμόλυντος της (ΡΩΣΙΚΟ)
Brainska

Σερβία
21,58889 1450 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως προγενέστερη δωρεά του Ούρεση προς τη μονή, στα έγγραφα του πρίγκηπα Δραγάση (1372-1376). Τοποθετέιται
αρκετά ανατολικότερα από τις άλλες κτήσεις του πρίγκηπα, πιο κοντά στην πόλη Petric. Δηλώνεται ως ναός.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 29 Μπρέσνιτζα BRESNICA (ΡΩΣΙΚΟ)
41,616253 1374 Χωριό

22,569477 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982 #13
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Σε έγγραφο της Μονής Χιλανδαρίου του 1374 αναφέρεται πως κάποιος Κωνσταντίνος Λάσκαρης αφιέρωσε στη Μονή Αγίου
Παντελεήμονος το χωριό Μπρέσνιτζα στην περιοχή της Στρούμιτζας.
395

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 30 Θεοτόκος Bučje Bučje - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Ο ναός της
Θεοτόκου στο Bučje, αναφέρεται ως παλαιότερη δωρεά του πρίγκηπα Λαζάρου που επικυρώνεται στο έγραφο του 1400.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 31 Bučje Bučje (ΡΩΣΙΚΟ)
43,54759 1380 Χωριό

Σερβία
21,049886 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Η
συγκεκριμένη κτήση αναφέρεται ως παλαιότερη δωρεά του πρίγκηπα Λαζάρου που επικυρώνεται στο έγραφο του 1400.
396

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 32 Butkovac Butkovac (ΡΩΣΙΚΟ)
43,74278 1372 Χωριό

Σερβία
20,69972 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως προγενέστερη δωρεά του Ούρεση προς τη μονή, στα έγγραφα του πρίγκηπα Δραγάση (1372-1376). Τοποθετείται
αρκετά ανατολικότερα από τις άλλες κτήσεις του πρίγκηπα, πιο κοντά στην πόλη Petric.Δηλώνεται ως χωριό

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 33 Πρόδρομος Crkolez Crkolez - ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Ο ναός του
Προδρόμου στο Crkolez αναφέρεται μαζί με χωριό και κτήσεις (μετόχια), παλαιότερη δωρεά του βοεβόδα Νόβακ, που
επικυρώνεται στο έγραφο του 1400.
397

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 34 Crkolez Crkolez (ΡΩΣΙΚΟ)
42,819552 1399 Χωριό

Σερβία
20,624584 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Crkolez αναφέρεται μαζί με τις κτήσεις του (μετόχια), ως παλαιότερη δωρεά του βοεβόδα Νόβακ, που επικυρώνεται στο έγραφο
του 1400.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 35 Crkviâta Crkviâta (ΡΩΣΙΚΟ)
41,38611 1372 Χωριό

22,84791 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως δωρεά του Σέρβου πρίγκηπα Ιωάννη Δραγάση, στα σχετικά έγγραφα των ετών 1372-1376. Ανατολικά ναι νότια της
Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως χωριό που περιλάμβανε και ναούς.
398

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 36 Djurdjevo Djurdjevo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,42304 1372 Χωριό

Crna Reka
21,92917 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως δωρεά του Σέρβου Κωνσταντίνου Δραγάση, αδελφού του πρίγκηπα Ιωάννη, στα σχετικά έγγραφα των ετών 1372
-1376. Πρόκειται για μία από τις δωρεές στις οποίες προέβη μόνος, πλην εκείνων που έκαναν από κοινού τα δύο αδέλφια.
Δηλώνεται ως έρημο χωριό.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 37 Donja Okruglica Donja Okruglica (ΡΩΣΙΚΟ)
43,556051 1380 Χωριό

Σερβία
21,089164 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
399

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 38 Θεοτόκος Dragobilja Dragobilja - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Ο ναός της
Θεοτόκου στη Dragobilja αναφέρεται ως παλαιότερη δωρεά του Λογοθέτη Λουκά, που επικυρώνεται στο έγραφο του 1400.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 39 Άγιος Νικόλαος του Draguš - Άγιος Νικόλαος (ΡΩΣΙΚΟ)
Draguš

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
400

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 40 Draželja Draželja (ΡΩΣΙΚΟ)
41,36298 1372 Χωριό

Crna Reka
21,94766 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως χωριό.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 41 Ντρένοβο DRENOVO (ΡΩΣΙΚΟ)
41,42106 1372 Χωριό

Crna Reka
21,89329 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δηλώνεται ως χωριό, που ανήκε στο Ναό της Θεομήτορος, ο οποίος και δόθηκε στη Μονή.
401

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 42 Θεομήτωρ DRENOVO - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)
Ντρενόβου

Crna Reka
21,89083 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Περιλάμβανε το Ναό της Θεομήτορος με τις κτήσεις του: τα χωριά
Ντρένοβο, Ρόμποβο και το έρημο χωριό Άγιος Νικόλαος (βλ. σχετικές εγγραφές).

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 43 Dubovo Dubovo (ΡΩΣΙΚΟ)
43,009382 1399 Χωριό Podgora

Σερβία
20,340528 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Dubovo αναφέρεται ως παλαιότερη δωρεά του Bogdan Radujević στην περιοχή Podgora, που επικυρώνεται στο έγραφο του
1400.
402

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 44 Gabrovo Gabrovo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,37611 1376 Χωριό

22,79222 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Σέρβος Δεσποτης Ιωάννης Δραγάσης και η οικογένεια του αφιερώνουν στη Μονή Παντελεήμονος μια σειρά κτήσεων στην
περιοχή της Στρούμιτζας (1376-1377. Μεταξύ αυτών, το χωριό Gabrovo με όλη την περιοχή του και όλα του τα δίκαια.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 45 Θεοτόκος Gabrovo - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)
Αμόλυντος
Γαμπρόβου
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θεοτόκος Γαμπρόβου

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
περιοχή της Στρούμιτζας (1376-1377. Μεταξύ αυτών, η Μονή της Θεοτόκυ Αμόλυντου στο Gabrovo, με όλη την περιοχή του,
αμπέλια, μύλους, γαίες και όλα του τα δίκαια
403

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 46 Gaćice Gaćice (ΡΩΣΙΚΟ)
43,297861 1400 Toplica

Σερβία
21,358041 1450
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 47 Gavrilov Gavrilov (ΡΩΣΙΚΟ)
41,66389 1372 Χωριό

Σκόπια
21,76389 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
-1376. Πρόκειται για μία παό τις δωρεές στις οποίες προέβη μόνος, πλην εκείνων που έκαναν από κοινού τα δύο αδέλφια.
404

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 48 Gorin Gorin (ΡΩΣΙΚΟ)
41,496062 1399 Χωριό Glubočica

22,579889 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Τα χωριά
Gorin και Sedlarci αναφέρονται ως παλαιότερη δωρεά κάποιου Juga στην περιοχή Glubočica, που επικυρώνεται στο έγραφο του
1400.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 49 Gornji Zakut Gorniji Zakut (ΡΩΣΙΚΟ)
42,81595 1380 Χωριό

Σερβία
21,19447 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Σέρβος πρίγκηπας Λάζαρος επικυρώνει τη δωρεά του Musa προς τη μονή. Πρόκειται για το χωριό Gorniji Zakut με τις κτήσεις
του: τα χωριουδάκια Trnava, Lukovac, το ναό του Αγίου Νικολάου, μύλους, γαίες και άλλα.
405

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 50 Grbavci Grbavci (ΡΩΣΙΚΟ)
41,69201 1372 Χωριό

Σκόπια
21,75254 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 51 Hajevo Hajevo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,39009 1372 Χωριό

22,88992 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως έρημο χωριό (παλαιοχώρι).
406

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 52 Halapatovo Halapatovo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,41427 1372 Χωριό

Crna Reka
21,92581 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δηλώνεται ως χωριό.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 53 Hlapova poljana Hlapova poljana (ΡΩΣΙΚΟ)
44,182353 1399 Χωριό

Σερβία
21,095167 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. H Hlapova
poljana αναφέρεται μαζί με τις κτήσεις του (μετόχια), ως παλαιότερη δωρεά του βοεβόδα Μιχαήλου, που επικυρώνεται στο
έγραφο του 1400.
407

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 54 Θεοτόκος Holgošta Holgošta - ΘΕΟΤΟΚΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Αναφέρεται ο
Ναός της Θεοτόκου.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 55 Χριστός Σωτήρ Hvosno - ΣΩΤΗΡ (ΡΩΣΙΚΟ)
Hvosno
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Hvosno


Σερβία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Σέρβος πρίγκηπας Λάζαρος, αφιερώνει στη μονή, το Ναό του Σωτήρος, με όλες τις κτήσεις και τα δίκαιά του (χωριά και άλλα).
Στα βόρεια της πολης του Pec.
408

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 56 Jasikovica Jasikovica (ΡΩΣΙΚΟ)
43,555681 1380 Χωριό

Σερβία
21,037807 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 57 Jelašnica Jelašnica (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
22,051546 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
409

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 58 Jelšci Jelšci (ΡΩΣΙΚΟ)
43,139667 1400 Χωριό

Σερβία
20,863163 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Πρόκειται για
το χωριό με τις κτήσεις (μετόχι) του.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 59 Άγιος Νικόλαος του Juiinovo - Άγιος Νικόλαος (ΡΩΣΙΚΟ)
Juzinovo

Crna Reka
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως Ναός στον ποταμό Crna, με παροίκους και αμπέλια.
410

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 60 Kamen Kamen (ΡΩΣΙΚΟ)
41,62531 1372 Χωριό

Σκόπια
21,81988 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 61 Άγιος Νικόλαος του Koleša - Άγιος Νικόλαος (ΡΩΣΙΚΟ)
Koleša

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
411

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 62 Koporići Koporići (ΡΩΣΙΚΟ)
43,141597 1400 Αστική κτήση

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Στο Koporići,
την αγορά της πόλης.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 63 Košane Košane (ΡΩΣΙΚΟ)
41,37681 1372 Χωριό

Crna Reka
21,97565 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
412

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 64 Kruševac Kruševac (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,332248 1450 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Στο Kruševac,
αναφέρεται οικία με πάροικο.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 65 Kumanicevo Kumanifievo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,41222 1372 Χωριό

Crna Reka
21,98488 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
413

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 66 Άγιος Νικόλαος Lab Lab - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)
42,789079 1380 Μονύδριο/Ναός Lab

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Ο ναός του
Αγίου Νικολάου στο Lab αναφέρεται ως παλαιότερη δωρεά του πρίγκηπα Λαζάρου που επικυρώνεται στο έγραφο του 1400.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 67 Lešak Lešak (ΡΩΣΙΚΟ)
43,165662 1400 Χωριό

Σερβία
20,745365 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
414

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 68 Leskovac Leskovac (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,947161 1450 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Στο Leskovac
αναφέρεται οικία με παροίκους.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 69 Lukovac Lukovac (ΡΩΣΙΚΟ)
42,792415 1380 Χωριό

Σερβία
21,211426 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
P. Lemerle - G. Dagron - S. Ćirković, Actes de Saint-Pantéléèmôn, Paris 1982, έγγρ. 9, 13 (Σερβικό)
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Σέρβος πρίγκηπας Λάζαρος επικυρώνει τη δωρεά του Musa προς τη μονή. Πρόκειται για το χωριό Gorniji Zakut με τις κτήσεις
του: τα χωριουδάκια Trnava, Lukovac, το ναό του Αγίου Νικολάου, μύλους, γαίες και άλλα.
415

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 70 Makrijevo Makrijevo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,37497 1376 Χωριό

22,84191 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Σέρβος Δεσποτης Ιωάννης Δραγάσης και η οικογένεια του αφιερώνουν στη Μονή Παντελεήμoνος μια σειρά κτήσεων στην
περιοχή της Στρούμιτζας (1376-1377. Μεταξύ αυτών, το χωριό Makrijevo με όλη την περιοχή του. Πέραν αυτών, παραχωρεί μαζί
του και τις περιοχές Tutki και Siderofaj.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 71 Medjujani Medjujani (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,40943 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
416

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 72 Mihailova Mihailova (ΡΩΣΙΚΟ)
43,551667 1380 Χωριό

Σερβία
21,082797 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 73 Miroševci Miroševci (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,83893 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
417

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 74 Mokrani Mokrani (ΡΩΣΙΚΟ)
41,37811 1376 Χωριό

22,85558 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
περιοχή της Στρούμιτζας (1376-1377. Μεταξύ αυτών, το χωριό Mokrani με όλη την περιοχή του: βουνά, λόφους, αμπελώνες,
οπωρώνες, μύλους, κήπους,ποτάμι, κυνηγότοπους και άλλα. Πέραν αυτών, παραχωρεί και την περιοχή του Λεντίν, που ο
ηγεμόνας Στέφανος είχε προηγουμένως προσηλώσει στο χωριό Mokrani.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 75 Napodu Napodu (ΡΩΣΙΚΟ)
41,43455 1372 Χωριό

22,93316 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
418

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 76 Novo Brdo Novo Brdo (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,439095 1450 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Στο Novo Brdo
αναφέρεται οικία με παροίκους.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 77 Obstranica Obstranica (ΡΩΣΙΚΟ)
41,34893 1372 Χωριό

Crna Reka
21,95401 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
419

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 78 Okruglica Okruglica (ΡΩΣΙΚΟ)
43,556332 1380
Σερβία
21,096825 1450
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 79 Ostraća Ostraća (ΡΩΣΙΚΟ)
43,162193 1400 Χωριό

Σερβία
20,753166 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
420

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 80 Peštera Peštera (ΡΩΣΙΚΟ)
41,80222 1372 Χωριό

Σκόπια
21,72333 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας.Δηλώνεται ως χωριό στην περιοχή του Tikveš, και περιλάμβανε
παροίκους.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 81 Παντάνασσα Petrič - Παντάνασσα Αμόλυντος
Αμόλυντος στο (ΡΩΣΙΚΟ)
Petrič

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
421

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 82 Plotorešci Plotorešci (ΡΩΣΙΚΟ)
41,38324 1372 Χωριό

Crna Reka
21,93641 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 83 Pogradije Pogradije (ΡΩΣΙΚΟ)
42,613558 1400 Χωριό

Σερβία
21,654293 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
422

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 84 Άγιος Γεώργιος του Pološki - Άγιος Γεώργιος (ΡΩΣΙΚΟ)
Pološki
41,34343 1372 Χωριό

Crna Reka
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως ναός, κάτω από το κάστρο του Sutac, στον ποταμό
Crna.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 85 Pološko Pološko (ΡΩΣΙΚΟ)
41,34102 1372 Χωριό

Crna Reka
21,93564 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
423

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 86 Precrešnja Precrešnja (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,600075 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 87 Αγία Παρασκευή του Prodan - Αγία Παρασκευή (ΡΩΣΙΚΟ)
Prodan

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
424

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 88 Prokuplje Prokuplje (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,591383 1450 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Στο Prokuplje
αναφέρεται οικία με πάροικο και αμπέλι.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 89 Pululovo Pululovo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,41916 1372 Χωριό

Crna Reka
21,91713 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δηλώνεται ως χωριό.
425

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 90 Πρόδρομος του Roban - Πρόδρομος (ΡΩΣΙΚΟ)
Roban

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 91 Ρόμποβο ROBOVO (ΡΩΣΙΚΟ)
41,42977 1372 Χωριό

21,88567 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Δηλώνεται ως χωριό, που ανήκε στο Ναό της Θεομήτορος, ο οποίος και δόθηκε στη Μονή.
426

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 92 Robovo Robovo στο Zabrdije (ΡΩΣΙΚΟ)
41,42977 1372 Χωριό

Crna Reka
21,88567 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως χωριό.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 93 Sedlarci Sedlarci (ΡΩΣΙΚΟ)

22,584351 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Τα χωριά
Gorin και Sedlarci, αναφέρονται ως παλαιότερη δωρεά κάποιου Juga στην περιοχή Glubočica, που επικυρώνεται στο έγραφο του
1400.
427

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 94 Seškovo Seškovo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,37111 1372 Χωριό

Crna Reka
21,91056 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 95 Stanko Stanko (ΡΩΣΙΚΟ)
42,865145 1400 Χωριό Stalać

Σερβία
21,83893 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
428

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 96 Αρχάγγελος Glavat Štip - Αρχάγγελος Glavat (ΡΩΣΙΚΟ)
στο Štip

Σκόπια
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας.Δηλώνεται ως μετόχι με ναό και κτήσεις.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 97 Stroislavci Stroislavci (ΡΩΣΙΚΟ)
43,72389 1372 Χωριό

Σερβία
20,83778 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Αναφέρεται ως προγενέστερη δωρεά του Ούρεση προς τη μονή, στα έγγραφα του πρίγκηπα Δραγάση (1372-1376). Τοποθετείται
αρκετά ανατολικότερα από τις άλλες κτήσεις του πρίγκηπα, πιο κοντά στην πόλη Petric.Δηλώνεται ως χωριό
429

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 98 Άγιος Στέφανος STRUMICA - Άγιος Στέφανος (ΡΩΣΙΚΟ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως ναός (του πρίγκηπα Κυριακού)., που κατείχε γαίες, αμπέλια και παροίκους.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 99 Stržijes Stržijes (ΡΩΣΙΚΟ)
43,170194 1400 Χωριό

Σερβία
20,760499 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
430

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 100 Sušica Sušica (ΡΩΣΙΚΟ)
41,44028 1372 Χωριό

22,83917 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 101 Sutac Sutac (ΡΩΣΙΚΟ)
41,42583 1372 Χωριό

Crna Reka
22,04181 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
-1376. Πρόκειται για μία παπ τις δωρεές στις οποίες προέβη μόνος, πλην εκείνων που έκαναν από κοινού τα δύο αδέλφια.
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως έρημο χωριό.
431

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 102 Svarča Svarča (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,600075 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 103 Sveti Petar Sveti Petar (ΡΩΣΙΚΟ)
42,844295 1380 Χωριό

Σερβία
21,199591 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
στα 1400, και επικυρώνουν παλαιότερες δωρεές του πρίγκηπα Λαζάρου και άλλων Σέρβων ευγενών προς τη μονή. Αναφέρεται
ως παλαιότερη δωρεά του πρίγκηπα Λαζάρου που επικυρώνεται στο έγραφο του 1400.
432

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 104 Tornjevo Tornjevo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,38001 1372 Χωριό

22,83028 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 105 Tovrljanci Tovrljanci (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,883037 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
433

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 106 Trnava Trnava (ΡΩΣΙΚΟ)
42,853086 1400 Χωριό Belica

Σερβία
21,253458 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 107 Trstenik Trstenik (ΡΩΣΙΚΟ)
41,47639 1372 Χωριό

21,91944 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως χωριό, που περιλάμβανε μετόχι και μύλους.
434

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 108 Άγιος Γεώργιος VALANDOVO - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
Βοΐμιας (ΡΩΣΙΚΟ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Αβαλάντοβο, Βαλάντοβο


22,56065 1401 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο χρυσόβουλλο του Δουσάν, αναφέρεται η δωρεά προς τη μονή, του μετοχίου του Αγίου Γεωργίου στη Βοΐμια (στα σημερινά
ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα), στην περιοχή του Αξιού, κοντά στο Αβαλάντοβο. Το μετόχι δίνεται με όλα τα δίκαιά του, με το ίδιο
το χωριό, αμπέλια, μύλους, και άλλα.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 109 Αρχάγγελος της Vataša - ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ (ΡΩΣΙΚΟ)
Vataša

Crna Reka
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως ναός, με παροίκους, αμπέλια και γαίες.
435

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 110 Vina Vina (ΡΩΣΙΚΟ)

Σερβία
21,817272 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 111 Vinarci Vinarci (ΡΩΣΙΚΟ)
43,032864 1399 Χωριό

Σερβία
21,916773 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Vinarci αναφέρεται μαζί με τις κτήσεις του (μετόχια), ως παλαιότερη δωρεά κάποιου Δούκα, που επικυρώνεται στο έγραφο του
1400.
436

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 112 Vozarci Vozarci (ΡΩΣΙΚΟ)
41,43089 1372 Χωριό

Crna Reka
21,92527 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 113 Άγιος Αθανάσιος Vozarci - Άγιος Αθανάσιος (ΡΩΣΙΚΟ)
του Vozarci

Crna Reka
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως Ναός κάτω από το κάστρο του Vozarci, με
παροίκους, αμπέλια και μύλους.
437

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 114 Zelišta Zelišta (ΡΩΣΙΚΟ)
41,33014 1372 Χωριό

Crna Reka
21,96341 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως χωριό, με αμπέλια και άλλες κτήσεις.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 115 Zlešovo Zlešovo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,44988 1372 Χωριό

22,78979 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
438

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 116 Άγιος Δημήτριος του Zletovo - Άγιος Δημήτριος (ΡΩΣΙΚΟ)
Zletovo

Σκόπια
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως ναός.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 117 Άγιος Νικόλαος του Zletovo - Άγιος Νικόλαος (ΡΩΣΙΚΟ)
Zletovo

Σκόπια
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Τοποθετούνται όλες στα νότια και ανατολικά της Στρούμιτζας. Δηλώνεται ως ναός, με παροίκους, αμπέλια και νεροτριβές.
439

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 118 Zubovci Zubovci (ΡΩΣΙΚΟ)
41,57167 1376 Χωριό

22,58528 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
περιοχή της Στρούμιτζας (1376-1377. Μεταξύ αυτών, το χωριό Zubovci με όλη την περιοχή του: βουνά, λόφους, καλλιεργήσιμες
εκτάσεις κ.λπ.

19 - Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 119 Zubovo Zubovo (ΡΩΣΙΚΟ)
41,40775 1372 Χωριό

22,84193 1450 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
440

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 1 Θεοτόκος Βολβού ΒΟΛΒΟΣ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Θεοτόκος Βολβού


23,25299 1600 500- 2.000 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomidès (εκδ.), Actes de Kastamonitou, [Archives de l’Athos IX], Paris 1978, Appendix B
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Οι πληροφοιρίες για την κτήση προερχονται από το πλαστό χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε (περί το 1348), του οποίου το
πρωτότυπο αναφέρεται ήδη σε πατριαρχικό γράμμα του 1426, ενώ πολλες από τις κτήσεις που αναφέρει διασταυρώνονται ως
πράγματι υφιστάμενες αργότερα, σε άλλα έγγραφα. Πρόκειται για μετόχι της Θεοτόκου, με 500 μοδίους γης.

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 2 Άγιος Νικόλαος ΕΖΟΒΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Έζοβας (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)

Στρυμόνας
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Οι πληροφοιρίες για την κτήση προέρχονται από το πλαστό χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε (περί το 1348), του οποιου το
πράγματι υφιστάμενες αργότερα, σε άλλα έγγραφα. Πρόκειται για Μονή του Αγίου Νικολάου, μεταξύ Έζοβας και Καστανοχωρίου.
441

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 3 Θεσσαλονίκη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)

ΠΗΓΕΣ
Γ. Σμυρνάκης, Το "Αγιον "Ορος Άθω, Αθήνα 1903 (ανατύπ. Καρυές 1988),687 -- N. Oikonomidès (εκδ.), Actes de
Kastamonitou, [Archives de l’Athos IX], Paris 1978, Appendix B
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στη Θεσσαλονίκη κατά τον 19ο αιώνα η μονή Κασταμονίτου διέθετε διάφορα οικήματα που της απέδιδαν συνολικά ενοίκιο 100
λιρών ετησίως. Κτήσεις όμως της μονής στη Θεσσαλονίκη αναφέρονται ήδη από το βακουφναμέ του 1568 ως υφιστάμενες.

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 4 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
40,39583 Γαίες γαίες

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση αναφέρεται στο βακουφναμέ του 1568 ως ήδη υφιστάμενη.
442

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 5 Ίσβορος ΙΣΒΟΡΟΣ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Οι πληροφορίες για την κτήση προέρχονται από το πλαστό χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε (περί το 1348), του οποίου το
πράαγματι υφιστάμενες αργότερα, σε άλλα έγγραφα. Πρόκειται για μετόχι του Αρχαγγέλου με γαίες, χωρίς άλλες πληροροφίες.

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 6 Άγιος Γεώργιος ΚΑΣΠΑΚΑΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ
Κάσπακος (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Κάσπακας


Λήμνος
25,08722 1500 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
πρωτότυπο αναφέρεται ήδη σε πατριαρχικό γράμμα του 1426, ενώ πολλές από τις κτήσεις που αναφέρει διασταυρώνονται ως
πράγματι υφιστάμενες αργότερα, σε άλλα έγγραφα. Πρόκειται για μετόχι του Αγίου Γεωργίου στον Κάσπακα της Λήμνου, με γη
180 μοδίων.
443

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 7 Κτήσεις Radic 1 ΚΤΗΣΕΙΣ RADIC 1 (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)

Σερβία
20,54583 1520 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
C. Pavlikianov, the mediaeval slavic archives of the athonite monastery U11+U12of Kastamonitou, Cyrillomethodianum XX (2015):
pp. 153-216, Slavic Charter 3
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Radic, με έγγραφό του, ορίζει ετήσια χορηγία 20 λιτρών αργύρου από τα ορυχεία του, καθώς και τις προσόδους επτά χωριών
(απο όσα ανήκουν στον ίδιο) -τα οποία δεν κατονομάζονται- μετά το θάνατό του, και τα μισά έσοδα απο τα αργυρωρυχεία του στο
Rudnik και στην Kamenica.


Σερβία
20,49444 1520 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
444


Σερβία
20,43333 1520 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ


Σερβία
20,58889 1520 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
445


Σερβία
20,51639 1520 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ


Σερβία
20,60694 1520 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
446


Σερβία
20,56944 1520 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ο Radic, με έγγραφό του, ορίζει τήσια χορηγία 20 λιτρών αργύρου από τα ορυχεία του, καθώς και τις προσόδους επτά χωριών

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 14 Αγία Τριάδα ΜΥΡΙΟΦΥΤΟΝ - ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ
Μυριόφυτου (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
πράγματι υφιστάμενες αργότερα, σε άλλα έγγραφα. Πρόκειται για "σταυροθόλιο" ναό της Αγίας Τριάδος, στο ύψος του πύργου του
οικισμού.
447

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 15 Άγιος Νικόλαος ΜΥΡΙΟΦΥΤΟΝ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Βούρτζης (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Μυριόφυτο


23,34028 1600 100 - 500 μόδιοι
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
πράγματι υφιστάμενες αργότερα, σε άλλα έγγραφα. Πρόκειται για ναό του Αγίου Νικολάου, στο βόρειο τμήμα του οικισμού, ο
οποιος κατέιχε και 200 μοδίους γης.

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 16 Νικήτη Νικήτη (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Νικήτη


Σιθωνία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Στο βακουφναμέ του 1568 αναφέρεται μια οικία της μονής εντός του οικισμού της Νικήτης. Νωρίτερα ωστόσο, σε έγγραφο της
Ξενοφώντος που αφορά δική της κτήση στην περιοχή Νεακίτου, φαίνεται ότι συνόρευε ήδη με υφιστάμενη κτήση της
Κωνσταμονίτου, στην ομώνυμη θέση, δίπλα στου Νεακίτου.
448

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 17 Άγιος Νικόλαος ΠΟΛΙΑΝΗ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Πλέντζης (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Πολιανή


23,64972 1500 κάτω των 100 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
πράγματι υφιστάμενες αργότερα, σε άλλα έγγραφα. Πρόκειται για μετόχι του Αγίου Νικολάου Πλέντζη, με 80 μοδίους γης.

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 18 Πορταρέα ΠΟΡΤΑΡΕΑ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Η κτήση αναφέρεται στις οθωμανικές πηγές στα 1474 ως υφιστάμενη, στο πλαισιο κάποιας εδαφικής διαφοράς με τη Μονή
Διονυσίου.
449

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 19 Άγιος Στέφανος ΡΑΛΗΓΓΟΒΗ - ΑΓΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ
Ραλήγγοβης (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)

ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
πράγματι υφιστάμενες αργότερα, σε άλλα έγγραφα. Πρόκειται για μετόχι του Αγίου Στεφάνου, χωρίς άλλα στοιχεία.

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 20 Ρούντνικ ΡΟΥΝΤΝΙΚ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
42,083291 1430 Εγκαταστάσεις ορυχείο

Σερβία
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomidès (εκδ.), Actes de Kastamonitou, [Archives de l’Athos IX], Paris 1978. σσ 1-11.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
To 1430 ο Σέρβος Μέγας Τσέλνικος Radic αφιερώνει στη μονή Κασταμονίτου το μισό του ορυχείου αργύρου στο Rudnik της
Σερβίας, με το άλλο μισό να αφιερώνεται στη σερβική μονή Vracevstica. Η μονή φαίνεται να επωφελήθηκε αρκετά από το ορυχείο.
Ωστόσο, το 1520 η μονή αναγκάστηκε να το πουλήσει λόγω, της μεγάλης οικονομικής δυσπραγίας της.
450

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 21 Τριπόταμον Τριπόταμον (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Τριπόταμον

40,12444 1399 Συνδυασμός χρήσεων Λογγός γαίες

Σιθωνία
23,79556 1930 άνω των 2.000 μοδίων
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomidès (εκδ.), Actes de Kastamonitou, [Archives de l’Athos IX], Paris 1978. σσ 1-11.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Το μετόχι της μονής Κασταμονίτου στον Λογγό Χαλκιδικής αναφέρεται για πρώτη φορά στις πηγές το 1455. Είναι αρκετά πιθανό,
ωστόσο, το μετόχι να είναι παλαιότερο και να μη μαρτυρείται λόγω της πενίας πηγών για το μοναστήρι κατά τη βυζαντινή περίοδο.
Το μετόχι αυτό διατηρήθηκε στην ιδιοκτησία της μονής μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Στο πλαστό χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε΄
δίνονται τα όρια της κτήσης που καλύπτουν μία τεράστια περιοχή από την παραλία στο Τριπόταμο μέχρι το Μαρμαρά, και
ανατολικά μέχρι τα μέσα σχεδόν της χερσονήσου.

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 22 Kamenica Kamenica (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Kamenica


Σερβία
ΠΗΓΕΣ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
(από όσα ανήκουν στον ίδιο) -τα οποία δεν κατονομάζονται- μετά το θάνατό του, και τα μισά έσοδα απο τα αργυρωρυχεία του στο
451

20 - Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 23 Novo Brdo Novo Brdo (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
ΑΛΛΕΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ Novo Brdo


Σερβία
ΠΗΓΕΣ
N. Oikonomidès (εκδ.), Actes de Kastamonitou, [Archives de l’Athos IX], Paris 1978. σσ 1-11 -- C. Pavlikianov, the mediaeval
slavic archives of the athonite monastery of Kastamonitou, Cyrillomethodianum XX (2015): pp. 153-216, Slavic Charter 3
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
To 1430 ο Σέρβος Μέγας Τσέλνικος Radic εγακινιάζει ετήσια χορηγία προς τη μονή Κασταμονίτου 20 λίτρες αργύρου από το
ορυχείο του στο Novo Brdo της Σερβίας.
452

ΤΟΜΟΣ Γ΄
Επιβλέπων
Μέλη
Αιγαίου

Αιγαίου
Ιωαννίνων

ΤΟΜΟΣ Γ΄
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΑΘΩΝΙΚΩΝ ΜΟΝΩΝ

και
ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Γ ΤΟΜΟΥ
Μονές αρ. σελ.
Μ. ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ 3
Μ. ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ 49
Μ. ΙΒΗΡΩΝ 93
Μ. ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ 135
Μ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ 175
Μ. ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ 207
Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ 243
Μ. ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ 277
Μ. ΖΩΓΡΑΦΟΥ 313
Μ. ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ 351
Μ. ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ 389
Μ. ΦΙΛΟΘΕΟΥ 431
Μ. ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ 469
Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ 501
Μ. ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ 541
Μ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ 583
Μ. ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ 619
Μ. ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ 657
Μ. ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ 699
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΜΟΝΩΝ και ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
των ποσοτικοποιήσεων καταγραφής των κτήσεών τους
Ο συγκεκριμένος τόμος περιλαμβάνει τα ποσοτικοποιημένα αποτελέσματα από το

στάδιο καταγραφής των κτήσεων κάθε αθωνικής μονής χωριστά. Τα αποτελέσματα
αυτά έχουν εξαχθεί με τη μορφή πινάκων, γραφημάτων και θεματικών χαρτών, τα
οποία οπτικοποιούν απευθείας τα δεδομένα καταγραφής, με βάσει τα θεματικά
κριτήρια που ορίστηκαν από τη γενική και ειδική μεθοδολογία.
Ο τόμος Γ’ αποτελεί στην ουσία αναλυτική παρουσίαση του Κεφαλαίου 2 του Γ’
Μέρους του Α’ Τόμου, το οποίο αφορά τη Γεωγραφική Ανάλυση των δεδομένων των
αθωνικών κτήσεων ως συνόλου. Και εδώ, κύριοι θεματικοί άξονες είναι ο χρόνος, ο
χώρος, το είδος και η ποιότητα η οποία, με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία αποδίδεται
μέσω της τάξης μεγέθους των κτήσεων.
Όπως και στο παραπάνω σημείο του τόμου Γ’, έτσι και εδώ κρίνεται σκόπιμο να
τονιστεί ότι το σύνολο των οπτικοποιήσεων δε συνιστά απλή εικονογράφηση ή έστω
οπτική υποστήριξη, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ίδιας της Γεωγραφικής
Ανάλυσης, ταυτόχρονα ως τμήμα της, αλλά και ως παράγωγο και βασικό ερμηνευτικό
εργαλείο. Το διαφορετικό στοιχείο σε σχέση με τη συνολική παρουσίαση των
δεδομένων είναι πως εδώ αλλάζει η σειρά παράθεσης: προηγούνται τα Ιστορικά και
Οικονομικά στοιχεία κάθε μονής και οι Πίνακες - Χάρτες, ως άμεση έκφραση των
δεδομένων καταγραφής, ενώ τα σχόλια και η ανάλυση ακολουθούν αμέσως μετά.
Η δομή κάθε επιμέρους ενότητας έχει ως εξής:
- Α. Γενική Παρουσίαση
o Στοιχεία Ταυτότητας της μονής (Ονοματολογία, Κτίτορες, Ιεραρχία,
Πρώτες μνείες κ.λπ.)
o Γεωγραφία και Χωροταξία
o Περιγραφή Περιοχής
o Ιστορικά και Οικονομικά Στοιχεία
o Κτιριολογικά Στοιχεία
o Κτήσεις
o Χρονολόγιο
1
- Β. Παρουσίαση Ποσοτικών Δεδομένων Καταγραφής Κτήσεων
o Γενικοί Πίνακες
o Πίνακες και Γραφήματα με βάση το χρονικό παράγοντα
o Πίνακες και Γραφήματα με βάση το χωρικό παράγοντα
o Πίνακες συνδυαστικών παραμέτρων
o Πίνακες με βάση τον ειδολογικό παράγοντα
o Πίνακες τάξης μεγέθους
o Χάρτες γενικοί
o Χάρτες θεματικοί
o Χάρτες χρονικής εξέλιξης
- Γ. Σχολιασμός – Ανάλυση Ποσοτικών Δεδομένων Καταγραφής
o Δεδομένα (επί των οποίων στηρίχτηκε η καταγραφή και απόδοση των
στοιχείων)
o Σχολιασμός και Ανάλυση των Πινάκων
o Αποτίμηση
2
ΜΟΝΗ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ
Α. ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Μεγίστης Λαύρας

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Μεγίστη Λαύρα, Μεγάλη Λαύρα, Λαύρα του Αγίου Αθανασίου,
Λαύρα του κυρού-Αθανασίου, Λαύρα των Μελανών
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Άγιος Αθανάσιος Αθωνίτης
ΚΤΙΤΩΡ: Άγιος Αθανάσιος Αθωνίτης
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Πρώτη (1η) στη σημερινή σειρά των μονών
ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Ίδρυση στα 963
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Άγιος Αθανάσιος Αθωνίτης

ΘΕΣΗ: 40.170761 Β, 24.383175 Α
ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ και ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ:

Στο νοτιοανατολικό άκρο της αθωνικής χερσονήσου, λίγο πριν
το ακρωτήριο Ακράθως, στις ανατολικές πλαγιές του όγκου του
Άθω.
Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την παραλία, 40 μόλις μέτρα
από την επιφάνεια της θάλασσας, όπου λειτουργεί το
συγκρότημα του αρσανά της.
Το οικοδομικό συγκρότημα διατηρεί το φρουριακό του
χαρακτήρα,καθώς απλώνεται σε χαρακτηριστικά μεγάλη έκταση
στον άξονα Ανατολής-Δύσης (περί τα 200 μ. μήκος),με διακριτά
τα στοιχεία των ποικίλων οικοδομικών φάσεων, ξεκινώντας ήδη
από τον 10ο αιώνα (Καθολικό, Πύργος του Τζιμισκή κ.λπ.).
3
Εσωτερικά, η ευρυχωρία επιτρέπει τη χωροταξική και
μορφολογική διαφοροποίηση, η οποία αντανακλά μια
οργάνωση των ποικίλων λειτουργιών σε διακριτούς τομείς, αλλά
και τη χρονική αλληλουχία των επιμέρους φάσεων.
Εκτός του περιβόλου, πλήθος εγκαταστάσεων, βοηθητικών
κτιρίων και παρεκκλησίων συμπληρώνει το σύνολο, ενώ στην
ευρύτερη περιοχή εγγύς της μονής εντοπίζονται επίσης
κατάλοιπα αρχαίων εγκαταστάσεων.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά της είναι η μεγαλύτερη κάθε αθωνικής μονής. Έχει
έκταση 72.000 στρεμμάτων, που ισοδυναμεί με το 21,3% της
έκτασης όλης της χερσονήσου. Καλύπτει ολόκληρο το νότιο
τμήμα αυτής, γειτνιάζοντας από τα δυτικά με την επικράτειατης
Μονής Αγίου Παύλου και από τα ανατολικά με της Μονής
Καρακάλλου. Πέραν της ενιαίας αυτής επικράτειας, ένα πλήθος
άλλων κτήσεών της βρίσκεται διάσπαρτο εντός της αθωνικής
χερσονήσου).
ΙΣΤΟΡΙΚΑ και ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ:

Η μονή ιδρύθηκε στα 963 από τον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη,1
με τη γενναία συνδρομή του προσωπικού του φίλου,
Νικηφόρου Φωκά, ο οποίος μάλιστα, πριν στεφθεί
αυτοκράτορας σχεδίαζε να μονάσει μαζί του.2 Με την ανάρρησή
του στο θρόνο, η μονή, της οποίας την ίδρυση είχε ο ίδιος
3
χρηματοδοτήσει, κατέστη αυτόματα "αυτοκρατορική",
1
Για την πρώτη αυτή φάση της Μεγίστης Λαύρας διαθέτουμε αρκετές έγκυρες πηγές, με
κυριότερες τα τρία κείμενα του ιδρυτή της: Υποτύπωση, Τυπικό και Διατύπωση, ενώ
ιδιαίτερα σημαντικοί είναι και οι δύο Βίοι του. Βλ. LAVRAI, σ. 13 κ.εξ.. Επίσης,
Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 194.
2
Βίος Αθανασίου Α΄, σ. 28, στ. 27. Επίσης, LAVRAI, σ. 33.
3
Lemerle, LAVRA I, αρ. 5. Επίσης, Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 221 κ.εξ.
4
εγκαινιάζοντας έτσι αυτή τη μακρά παράδοση των βασιλικών
μονών στον Άθω.
Την ίδια πολιτική θα ακολουθήσει και ο Ιωάννης Τζιμισκής λίγο
αργότερα, όταν θα ανέλθει στο θρόνο, αφού εξοντώσει το
Φωκά. 4 Η ετήσια χορηγία προς τη μονή θα διπλασιαστεί,
καθιστώντας έτσι εφικτό το έργο της αποπεράτωσης του
μοναστηριακού συγκροτήματος, που, ιδίως για τα μέτρα της
εποχής, ήταν έργο κολοσσιαίο.
Επί του ιδίου αυτοκράτορα θα συνταχθεί και θα υπογραφεί το
Πρώτο Τυπικό, ο περίφημος "Τράγος", που αποτελεί την
ιδρυτική πράξη του αθωνικού μοναχισμού.5
Το αρχικό συγκρότημα του Αγίου Αθανασίου, πέρα από τον
περίβολο, το Καθολικό και τις πτέρυγες των μοναχών, που
αποτέλεσαν πρώτη μέριμνα, περιλάμβανε και πλήθος
βοηθητικών εγκαταστάσεων, όπως νερόμυλο, νοσοκομείο,
καλλιέργειες και άλλα.6
Παράλληλα με την ενίσχυση σε χρήμα, τρόφιμα, κειμήλια και
άλλα συναφή, οι κτήτορες της μονής την προίκισαν και με ένα
σημαντικό αριθμό μετοχίων και κτήσεων εκτός Άθω, όπως για
παράδειγμα η περίφημη Μονή Περιστερών 7 ή το νησί του
Αγίου Ευστρατίου, αργότερα, στα χρόνια του Βασιλείου Β' του
Βουλγαροκτόνου.8
Ήδη από την αρχή, μαρτυρούνται κτήσεις στην περιοχή της
Ιερισσού,9 στη Δυτική Χαλκιδική, στην Κασσάνδρα και αλλού
4
Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 256.
5
Papachryssanthou, PROTATON, αρ. 7. Επίσης, Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 253 κ.εξ.
6
Στα ιδρυτικά κείμενα του Αθανασίου αναφέρονται λεπτομερώς όλα τα σχετικά στοιχεία.
7
Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 253 κ.εξ. Επίσης, Βίος Αθανασίου Α΄, σ. 44, 50· Τυπικό
Αθανασίου, σ. 117, Lemerle, LAVRA I, αρ. 6.
8
Lemerle, LAVRA I, σ. 60.
9
Προ του 963: Lemerle, LAVRA I, αρ. 8, (974).
5
(Λαύρα Ι, σ. 58-59).10 Κάποιες από αυτές ήταν ήδη παλαιότερες
κτήσεις της Μονής Περιστερών που πέρασαν στη συνέχεια στη
Λαύρα.
Στη στροφή του 10ου αιώνα, η μονή είχε ήδη επιπλέον κτήσεις
και στις περιοχές Στρυμόνα, Χρυσουπόλεως και Ιερισσού, καθώς
και τη νήσο κυρα-Παναγιά.11
Με την ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας εγκαινιάστηκε στον Άθω ο
κοινοβιατικός μοναχισμός, και ειδικότερα αυτός των μεγάλων,
κυρίαρχων βασιλικών μονών, των οποίων τα συγκροτήματα -
από άποψη έκτασης, πλούτου, εγκαταστάσεων και λειτουργιών-
ήταν έξω από τα μέτρα της εποχής.
Παράλληλα με τις εκτός Άθω κτήσεις, η μονή απέκτησε και ένα
πλήθος άλλων, εντός της αθωνικής επικράτειας, με αποφάσεις
των Πρώτων και της Συνάξεως, ήδη από την πρώτη περίοδο
μετά την ίδρυσή της κι έπειτα (Μονύδριο Ακινδύνου, Γομάτου,
Μονοξυλίτη, Βουλευτηρίων Αμαλφηνών κ.ά.).
Η κοίμηση του ιδρυτή της μονής τοποθετείται στα πρώτα έτη
του 11ου αιώνα. 12 Ωστόσο, η αυτοκρατορική εύνοια θα
συνεχιστεί και επί ηγουμενίας του διαδόχου του, Αντωνίου, κι
αργότερα. Μαζί με αυτήν, θα συνεχιστεί και ο έντονος ρυθμός
απόκτησης ακινήτων εντός και εκτός Άθω.13
Στο Τυπικό του Μονομάχου το 1045 (Β' Τυπικό του Άθω),14 η
Μεγίστη Λαύρα εξακολουθεί να κατέχει την πρώτη θέση στην
ιεραρχία.
10
Lemerle, LAVRA I, σ. 58-59.
11
12
13
Lemerle, LAVRA I, σ. 48-49. Επίσης, βλ. πίνακα, σ. 73.
14
Papachryssanthou, PRÔTATON, αρ. 9. Επίσης, για σχολιασμό και συγκρίσεις, βλ.
Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 269-280.
6
Επί Μιχαήλ ΣΤ', λίγα χρόνια αργότερα (1057), θα αυξηθεί
περαιτέρω η ετήσια χορηγία προς τη μονή (812 νομίσματα,
έναντι 488 του Τζιμισκή και 244 του Φωκά), στο πλαίσιο της
ίδιας πολιτικής αυτοκρατορικής εύνοιας, την οποία θα
επιδείξουν και μεταγενέστεροι αυτοκράτορες.15
Τον 11ο αιώνα, η Λαύρα είναι με διαφορά η πλουσιότερη μονή
του Άθω, διαθέτοντας ακόμη και ιδιόκτητο πλοίο που έφτανε
μέχρι τη βυζαντινή πρωτεύουσα (Τυπικό Μονομάχου, σ. 156-
157).16 Η έκταση των εκτός Άθω κτήσεών της ξεπερνούσε την
εποχή εκείνη τις 40.000 μοδίους.17
Στις αρχές του 12ου αιώνα, πέραν των κτήσεων σε ήδη γνωστές
περιοχές, η μονή αποκτά ερείσματα και σε άλλες, με μια σειρά
υψηλών δωρεών: περιοχή Μογλενών, Θεσσαλονίκη,
Τραϊανούπολη και αλλού.18
Μετά την κρίση της Λατινοκρατίας, η μονή ανακάμπτει χάρη
στην εύνοια του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου.19 Στα χρόνια μετά την
Παλινόρθωση, η Λαύρα, πέραν της κτήσης Δοξόμπους στο
Στρυμόνα, θα αποκτήσει δίκαια στην περιοχή των μεταλλείων
της Χαλκιδικής, ενώ προς τα τέλη του αιώνα (1284),
αναφέρονται οι κτήσεις στη νήσο Λήμνο, με το μεγάλο μετόχι
του Γομάτου και τις γαίες του Παπία.20
15
Lemerle, LAVRA I, αρ. 32.
16
Στο Βίο του Αθανασίου Α΄, σ. 37, στ. 4-25, αναφέρεται για το πλοίο η διαδρομή Άθως -
Άβυδος. Στο Τυπικό του Μονομάχου (Papachryssanthou, PROTATON, αρ. 8, στ. 53-77), το
άρθρο ΙΙ, που αναφέρεται στα πλοία των αθωνικών μονών, είναι το εκτενέστερο όλων,
αναδεικνύοντας έτσι ένα σημαντικό κεφάλαιο της λειτουργίας τους. Πρβλ.
Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 269 κ.εξ., ιδιαιτέρως 276-278.
17
Lemerle, LAVRA I, αρ. 50, 52, 58 και σ. 70.
18
Lemerle, LAVRA I, αρ. 60, 65, 69 και πίνακας σ. 73-74.
19
Lemerle, LAVRA IV, αρ. 71, 72 και σ. 10.
20
Lemerle, LAVRA IV, αρ. 74 και 77.
7
Η περίδος ακμής θα συνεχιστεί για τη μονή μέχρι και το 14ο
αιώνα (με σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο πατριάρχης
Φιλόθεος Κόκκινος που διετέλεσε ηγούμενός της),21 οπότε και
θα παρατηρηθεί έκτοτε μια κάμψη.
Στο 14ο αιώνα κινητικότητα υπάρχει ήδη από τα πρώτα έτη, με
κτήσεις στη Σιθωνία, καθώς και στις γνωστές περιοχές (Λήμνο,
Δυτική Χαλκιδική, Ιερισσό και αλλού).22
Πριν τα μέσα του 14ου αιώνα (περί τα 1322), η Λαύρα αποκτά
στην Κωνσταντινούπολη τη Μονή Ζωοδόχου και άλλες αστικές
κτήσεις λίγο αργότερα (1342), καθώς και μετόχια στη νήσο
Ίμβρο (λίγο προ του 1341).
Οι κτήσεις της μονής θα επικυρωθούν και από τον Δουσάν στα
1347, ενώ η επέκταση της μονής θα συνεχίζεται κανονικά
(Καλαμαριά, Δυτική Χαλκιδική, Περιοχή Λιμνών, Στρυμόνας
κ.λπ. στα ίδια χρόνια).23
Από τις νέες περιοχές στα χρόνια που ακολουθούν, είναι η
Θάσος (προ του 1357), η Θράκη (Βιστωνίδα, 1371) και τα
Βοδενά (1375), ενώ μαρτυρούνται οι πρώτες κτήσεις της μονής
στη Σερβία (1375/76), στην περιοχή του Μοράβα. Αυτές
μάλιστα τις τελευταίες θα ακολουθήσουν και δίκαια σε είδος,
όπως χαρακτηριστικά η θέσπιση ετήσιας χορήγησης 100 λίτρων
αργύρου από τα ορυχεία του Novo Brdo (1381). Στην περιοχή
του Μοράβα θα ακολουθήσουν και άλλες κτήσεις, από τις αρχές
του 15ου αιώνα (1407), ενώ είκοσι χρόνια αργότερα (1427) οι
Λαζάρεβιτς θα προχωρήσουν σε άλλες δωρεές στη σερβική
επικράτεια. 24 Οι σερβικές αυτές κτήσεις, ωστόσο, προφανώς
21
Lemerle, LAVRA IV, σ. 15 και 29-33.
22
Lemerle, LAVRA II, αρ. 90-100, μεταξύ των ετών 1300 και 1305.
23
Lemerle, LAVRA III, αρ. 128.
24
Lemerle, LAVRA IV, αρ. σερβ. 4-10 και σ. 130-132. Επίσης, πίνακας, σ. 152.
8
λόγω δυσχερειών διαχείρισης, θα ανταλλαχθούν σύντομα
(1452) με 120 λίτρα αργύρου ετησίως.25
Ανάκαμψη θα σημειωθεί και πάλι από τις αρχές του 16ου
αιώνα, χάρη στη στήριξη του Νεάγκοε Μπασαράμπ, βοεβόδα
της Βλαχίας, ο οποίος, μεταξύ άλλων, θα χρηματοδοτήσει και τη
μολυβδοστέγαση του Καθολικού.26
Μετά την κρίση των μέσων του 16ου αιώνα, που ήταν
επακόλουθο της μαζικής δήμευσης των εκκλησιαστικών γαιών
επί Σελήμ Β', η μονή φαίνεται να ακμάζει ξανά, επιστρέφοντας
μάλιστα στο κοινοβιακό σύστημα, με σιγίλλιο του πατριάρχη
Ιερεμία (1575), κι επιπλέον αναλαμβάνοντας την αποπληρωμή
χρεών άλλων μονών για κάποιο διάστημα.27
Μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1585 και κατά τον επόμενο
αιώνα,28 η μονή βρίσκεται ξανά σε ένδεια, παρά τις επιμέρους
προσπάθειες πατριαρχών, ιεραρχών και άλλων, για οικονομική
ενίσχυση. Η ακμή θα έρθει ξανά μόλις το 18ο αιώνα, στο
πλαίσιο μιας ευρύτερης ανάπτυξης που ξεκινούσε από την
περιοχή των ηγεμονιών.29
Το 19ο αιώνα, η μοίρα της μονής θα είναι παρόμοια με εκείνη
των άλλων αθωνικών μονών, με κομβικά γεγονότα την Ελληνική
Επανάσταση και τη συνακόλουθη δεκαετία της τουρκικής
"κατάληψης" του Άθω. Ο υπόλοιπος αιώνας μέχρι την
απελευθέρωση, θα κυλήσει χωρίς ιδιαίτερες εξάρσεις.
Πέρα από τις όποιες διακυμάνσεις, τις συγκυρίες και τα
επιμέρους γεγονότα, αποτελεί παραδοχή ότι το κύρος και η
25
Lemerle, LAVRA IV, αρ. σερβ. 12.
26
Πεντζίκης, σ. 302.
27
Όπ.π.
28
Πεντζίκης, 307.
29
Πεντζίκης, σ. 303. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 396.
9
λάμψη της Μεγίστης Λαύρας, λόγω πρωτίστως της
αδιαφιλονίκητης πρώτης θέσης της στην ιεραρχία, δε
μειώθηκαν ποτέ. Συνηγορεί σ' αυτό και ο εντυπωσιακός
αριθμός μεγάλων προσωπικοτήτων, του εκκλησιαστικού κυρίως
χώρου, που είτε εγκαταβίωσαν κανονικά είτε διέμειναν εκεί για
κάποιο διάστημα: πολυάριθμοι πατριάρχες, αρχιερείς, λόγιοι,
μετέπειτα άγιοι, και πολλοί άλλοι, ξεχωρίζουν στο μοναχολόγιο
της μονής από την ίδρυσή της μέχρι σήμερα.30
ΚΤΙΡΙΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ:
Κρήνη εισόδου: 1818
Διαβατικό εισόδου: 10ος-11ος αιώνας
Νότια πτέρυγα και τείχος: 10ος αιώνας και εξής
Πύργος Τζιμισκή: 10ος αιώνας (969-976 - ανακαινίσεις και
προσθήκες: 14ος αιώνας, 1522, 1688)
Καθολικό: 10ος αιώνας (963 θεμελίωση και μετέπειτα φάσεις -
τοιχογραφίες Θεοφάνους του Κρητός, 1535 αλλά και
σπαράγματα 14ου αιώνα)
Λητή και Εξωνάρθηκας Καθολικού: 1814 (χαρακτηριστική
λαϊκότροπη τοιχογράφηση στον εξωνάρθηκα από Σαμακοβίτη
ζωγράφο στα 1852)
Παρεκκλήσιο Κουκουζέλισσας: 10ος αιώνας (ανακαινίσεις και
προσθήκες: 14ος αιώνας, 1613, 1713)
Παρεκκλήσιο Αγίου Νικολάου (Καθολικό): 10ος αιώνας
(τοιχογραφίες Φράγκου Κατελάνου, 1560)
Παρεκκλήσιο Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων (Καθολικό): 10ος
αιώνας (τοιχογραφίες 1571)
30
Σμυρνάκης, σ. 394 κ.εξ.
10
Μαρμάρινα Καθολικού (Τέμπλο, Αγία Τράπεζα, Κιβώριο): 1886-
1887 (έργα του Γιαννούλη Χαλεπά)
Φιάλη: 1060 και αργότερα, ώς το 1634
Κενοτάφια πατριαρχών: 1628-1735
Κρήνες Τράπεζας: 1762, 1769
Τράπεζα: 10ος αιώνας - ανακαίνιση στα 1512-1527
(τοιχογραφίες Θεοφάνους του Κρητός)
Αρχονταρίκι (βόρεια πτέρυγα): 1580
Μαγκιπείο: 1725
Αρσανάς: 10ος αιώνας και μεταγενέστερες φάσεις - πύργος
μεταξύ 12ου-14ου αιώνα
Εντός του συγκροτήματος υπάρχουν πολλά παρεκκλήσια

χρονολογούμενα ήδη από τα χρόνια του ιδρυτή, Αγίου
Αθανασίου.
Πλήθος εξαρτημάτων απαντάται και εκτός των τειχών, αλλά και
σε ολόκληρη την -ιδιαίτερα εκτεταμένη- επικράτεια της μονής
(72.000 στρέμματα ή 21,3% της αθωνικής επικράτειας), από το
Μυλοπόταμο (στα όρια της Μονής Ιβήρων) και την Προβάτα
(στα σύνορα με τη Μονή Καρακάλλου) μέχρι τη Σκήτη Αγίας
Άννης, στη δυτική ακτή της χερσονήσου.
Όσον αφορά τα μείζονα εξαρτήματά της (πέραν των
μεμονωμένων Κελλίων, Καθισμάτων, Ησυχαστηρίων κ.λπ.), τα
κυριότερα από αυτά είναι:
- Κάθισμα Μυλοπόταμου
- Προβάτα (περιοχή Κελλίων)
- Σκήτη Τιμίου Προδρόμου (Ρουμάνικη)
- Σκήτη Καυσοκαλυβίων
-Σκήτη Αγίας Άννης
- Κατουνάκια
11
- Καρούλια
- Άγιος Βασίλειος
- Κερασιά
- Μορφονού
ΚΤΗΣΕΙΣ: Από τα μετόχια που είχε η Μονή στη διαδρομή της, ξεχωρίζουν
αυτά στις περιοχές: Περιστερές (Μονή Περιστερών
Θεσσαλονίκης), η νήσος Κυρα-Παναγιά, νήσος Άγιος
Ευστράτιος, Λήμνος (από τα αρχαιότερα), αλλά και νεότερα:
Σκόπελος, Σκύρος, Χανιά, Καλαμάτα, Βόλος, Ύδρα, Συκιά
Χαλκιδικής, και άλλα.
12
Β. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΚΤΗΣΕΩΝ
13
14
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.01: Οι κτήσε ις της Μονής Μεγ ί στης Λαύρας συνολ ικά
15
16
17
18
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας ανά χρονική τομή
19
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας ανά μείζονα περιοχή
20
21
22
23
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας ανά μείζονα περιοχή
24
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
25
26
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας ανά μείζονα
περιοχή και χρονική τομή
Ανατολική Θράκη 0 1 2 1 4 4
Εύβοια 0 0 0 0 0 1
Θάσος 0 0 0 0 3 3
Θράκη 0 0 0 0 1 1
Ίμβρος 0 0 0 0 3 3
Κασσάνδρα 2 2 2 8 10 10
Κεντρική Μακεδονία 0 0 4 4 13 13
Κωνσταντινούπολη 0 0 1 1 3 3
Λήμνος 0 0 1 2 22 23
Παγγαίο - Σύμβολο 0 0 0 1 2 2
Περιοχή Λιμνών 0 1 2 2 3 3
Περίχωρα Άθω 7 10 9 16 19 19
Σερβία 0 0 0 0 3 5
Σιθωνία 0 0 0 2 11 11
Σποράδες 2 3 3 4 4 3
Στρυμόνας 1 1 2 4 8 8
16 24 39 85 162 165
27
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας στο χρόνο,
28
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας ανά χρονική τομή
29
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας
30
ΠΙΝΑΚΑΣ 01.10:Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας
10ος αιώνας 11ος αιώνας
31
32
ΧΑΡΤΗΣ 01.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας
33
ΧΑΡΤΗΣ 01.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας
34
ΧΑΡΤΗΣ 01.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας
35
ΧΑΡΤΗΣ 01.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας
36
37
38
Γ. ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ – ΑΝΑΛΥΣΗ
ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ
Δεδομένα
Τα στοιχεία των απεικονίσεων προέρχονται από τα σωζόμενα έγγραφα της

Μονής Μεγίστης Λαύρας, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην
ειδική βιβλιογραφία.31
Σε γενικές γραμμές, πέρα από τα Τυπικά και τα έγγραφα της πρώτης
περιόδου της μονής, κατά το 10ο αιώνα, οι ουσιαστικές πληροφορίες για τις
κτήσεις της μέχρι τα μέσα του 13ου, προκύπτουν από το Χρυσόβουλλο του
Μιχαήλ Η' (1259)32. Από τότε κι έπειτα, οι κτήσεις της αναφέρονται διεξοδικά
σε μια σειρά εγγράφων τα οποία καλύπτουν ικανοποιητικά όλη την περίοδο
που εξετάζουμε (Πρακτικόν Μακρεμβολίτη - 1284, Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου
Β΄ - 1298 και 1300 ή 1315, Πρακτικόν Θεοδώρου Τζιμπέα – 1304,
Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β΄ - 1326, Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Γ΄ - 1329,
Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ε΄ - 1345, Χρυσόβουλλο Στεφάνου Δουσάν – 1347,
Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ε΄ - 1365, Πρόσταγμα Ιωάννου Η΄ Παλαιολόγου –
1428 ή 1433, κ.ά.).33
Οι περιοχές που αφορούν την πρώτη περίοδο της μονής ειναι ο ευρύτερος
αθωνικός χώρος (Ιερισσός, Ερμύλεια, Κασσάνδρα, Θεσσαλονίκη, η κοιλάδα
του Στρυμόνα, καθώς και οι νησιωτικές περιοχές της Λήμνου και των
Σποράδων).34
31
Lemerle, LAVRA I-IV . Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και συνολική βιβλιογραφία.
32
Lemerle, LAVRA II, αρ. 71.
33
Lemerle, LAVRA II, αρ. 89 κ.εξ.
34
βλ. επίσης Lemerle, LAVRA IV, σ. 150 (πίνακας).
39
Ώς τα τέλη του 13ου αιώνα, θα προστεθούν και οι περιοχές της Σιθωνίας και
της Δυτικής Χαλκιδικής (Καλαμαριά). Στο α' μισό του επόμενου αιώνα, οι
κτήσεις θα επεκταθούν προς την Ίμβρο και την περιοχή της
Κωνσταντινούπολης, αλλά και δυτικά προς την κοιλάδα του Αξιού.35 Στην
επόμενη πεντηκονταετία και ώς το α' μισό του 15ου αιώνα, πέραν των
γνωστών περιοχών, θα προστεθούν οι: Θράκη (Βιστωνίδα), Θάσος, Βοδενά,
Βέροια, καθώς και περιοχές στη Σερβία (Μοράβας, Novo Brdo και Petrus λίγο
αργότερα).
Οι χρονικές τομές που ορίστηκαν σύμφωνα με τη μεθοδολογία είναι έξι, ανά
αιώνα μετά την ίδρυση της μονής (10ος ώς 15ο). Η επέκταση της περιόδου
μελέτης μέχρι και τα τέλη του 15ου αιώνα, ακολουθεί τη δομή των ACTES, ενώ
ταυτόχρονα εξυπηρετεί και τις ανάγκες της καταγραφής, καθώς
συγκεκριμένες δωρεές που παρατείνονται χρονικά, αποτελούν ομάδες με
κοινά χαρακτηριστικά. Οι περιπτώσεις αυτές αφορούν κυρίως κτήσεις σε
περιοχές όπως η Λήμνος αλλά και δωρεές Σέρβων πριγκήπων στις περιοχές
δικαιοδοσίας τους
Κατανομές
Οι χρονικές τομές που επιλέχθηκαν, αποδίδουν το ιδιοκτησιακό καθεστώς
της μονής στις συγκεκριμένες αυτές φάσεις αθροιστικά, σύμφωνα πάντα με
τις γενικότερες συμβάσεις.
Το σύνολο των βεβαιωμένων κτήσεων της μονής αποδίδεται στους χάρτες
και στους σχετικούς πίνακες, σύμφωνα με τις λεζάντες.
Ποσοτικές απεικονίσεις αποδίδονται ως εξής:
• Πίνακας 01.01: Οι κτήσεις της Μονής Μεγίστης Λαύρας συνολικά
35
Lemerle, LAVRA IV, σ. 151.
40
Καταγράφονται συνολικά 176 κτήσεις, ταξινομημένες με βάση τη
συμβατική ονομασία τους, ενώ αποδίδονται και ορισμένα από τα κύρια
πεδία της καταγραφής (ονοματολογία, γεωγραφική περιοχή,
συντεταγμένες, γενική κατηγορία κτήσης, κωδικοί είδους και μεγέθους,
ακραίες χρονολογίες και λεπτομέρειες εγκατάστασης). Στον πίνακα αυτό
αποδίδεται το σύνολο των κτήσεων της μονής, όπως αυτές προέκυψαν
από τις πηγές και κωδικοποιήθηκαν στο πλαίσιο της μεθοδολογίας που
υιοθετήθηκε.
χαρτογραφικά με το Χάρτη 01.01.
• Πίνακας 01.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας

ανά χρονική τομή
Αποδίδονται σε "πίτα" τα ποσοτικά δεδομένα για το σύνολο των κτήσεων,
κατανεμημένα ανά χρονική τομή, σύμφωνα και με τους παραπάνω
πίνακες (2 ώς 7).
Η χρονική εξέλιξη των κτήσεων αποδίδεται και χαρτογραφικά με τους
Χάρτες 01.04-06.

Αποδίδεται και πάλι καταλογάδην αναγραφή του συνόλου των
καταγεγραμμένων κτήσεων της μονής (176), με διπλή ταξινόμηση: πρώτα
ανά μείζονα περιοχή και στη συνέχεια με βάση τη συμβατική ονομασία.
Προκύπτουν είκοσι (20) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των
οποίων αποδίδονται στον επόμενο πίνακα. Πρόκειται για τις εξής (σε
αλφαβητική κατάταξη): Ανατολική Θράκη, Ανατολική Χαλκιδική, Δυτική
Χαλκιδική, Εύβοια, Θάσος, Ίμβρος, Κασσάνδρα, Κεντρική Μακεδονία,
41
Κεντρική Χαλκιδική, Κωνσταντινούπολη, Λήμνος, Παγγαίο - Σύμβολο,
Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω, Σερβία, Σιθωνία, Σποράδες, Στρυμόνας.

Αποδίδονται σε "πίτα" κατανομής, τα ποσοτικά δεδομένα για το σύνολο
των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές. Οι περιοχές
μεγαλύτερης συγκέντρωσης είναι η Δυτική Χαλκιδική (29) και τα
Περίχωρα του Άθω (21), κάτι που συμβαίνει με τις περισσότερες
αθωνικές μονές, όπως θα φανεί στη συνέχεια. Η σημαντική διαφορά
είναι ότι στις δύο αυτές περιοχές, όσον αφορά τη Λαύρα, προστίθεται και
η Λήμνος, όπου η μονή κατείχε σημαντικές κτήσεις, από άποψη τόσο
αριθμού (23) όσο και έκτασης. Επίσης κατά το πρότυπο και των άλλων
μονών, οι περιοχές που ακολουθούν είναι ο υπόλοιπος χώρος της
Χαλκιδικής: Κεντρική Χαλκιδική (12), Σιθωνία (11) και Κασσάνδρα (10),
καθώς επίσης και η Κοιλάδα του Στρυμόνα (10) αλλά και η Κεντρική
Μακεδονία (13), ενώ οι υπόλοιπες περιοχές έπονται με μικρότερες
κατανομές (κάτω των 10).

ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
Αποδίδεται σε δύο γραφήματα η εξέλιξη των κτήσεων της μονής στο
χρόνο. Το πρώτο γράφημα περιλαμβάνει και αναλυτικό πίνακα όπου
φαίνεται η αυξομείωση των κτήσεων ανά χρονική τομή, για καθεμία από
τις παραπάνω είκοσι μείζονες περιοχές.
42
ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
Στον πίνακα αυτό αποδίδεται ακόμη αναλυτικότερα η εξέλιξη των
κτήσεων της μονής στις διαδοχικές χρονικές τομές ανά μείζονα περιοχή,
καθώς περιλαμβάνονται και σύνολα για καθέναν από τους δύο άξονες
διασταύρωσης (στα σύνολα που αποδίδουν και οι πίνακες 2-7).
Εδώ αποδίδεται συνολικά η εξέλιξη των κτήσεων στο χρόνο, όπου
προκύπτει ότι: οι αρχικές κτήσεις στα Περίχωρα του Άθω σημείωσαν μια
σημαντική αλλά όχι θεαματική αύξηση στο χρόνο, σε αντίθεση με άλλες
περιοχές, όπου από το 13ο και κυρίως κατά το 14ο και 15ο αιώνα
σημειώνεται μία χαρακτηριστική αύξηση έως κορύφωση. Όσον αφορά τις
περιοχές με τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις, οι χαρακτηριστικές
περιπτώσεις απότομης αύξησης είναι η Δυτική Χαλκιδική, από το 13ο αι.
κι έπειτα, και η Λήμνος από το 14ο. Όσον αφορά τις μικρότερες
συγκεντρώσεις, αναφέρουμε χαρακτηριστικά: Από τον 13ο κι εξής, οι:
Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Ανατολική Χαλκιδική, και από το 14ο κι εξής
οι: Σιθωνία, Στρυμόνας και Κεντρική Μακεδονία.
• Πίνακας 01.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Μεγίστης

Λαύρας στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Πρόκειται για σειρά είκοσι γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις
μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Αποδίδεται σε καρτεσιανές
καμπύλες η εξέλιξη των κτήσεων για κάθε περιοχή, με τις αυξομειώσεις
του αριθμού τους στο χρόνο (με κομβικά σημεία τις δεδομένες χρονικές
τομές). Διακρίνονται οι εξής περιπτώσεις: α) περιοχές με "διακριτική"
εκκίνηση και έντονη αύξηση στη συνέχεια, β) περιοχές με ομαλή -
σταθερή εξελικτική πορεία, γ) περιοχές με αυξητική πορεία, εξαρχής, την
οποία διαδέχεται μια στασιμότητα για να σημειωθεί εκ νέου αύξηση, δ)
περιοχές με γενικώς διακριτική διαδρομή, χωρίς έντονες αυξομειώσεις.
43
Με εξαίρεση την περιοχή των Σποράδων που προς το τέλος της περιόδου
μελέτης σημειώνει μια κάμψη, όλες οι άλλες περιοχές παρουσιάζουν
κατά κύριο λόγο αυξητική πορεία στο διάστημα 13ου - 15ου αιώνα (με
έμφαση στο 14ο).
Η ειδολογική κατανομή των κτήσεων είναι και αυτή ουσιαστικά ποσοτική,
απλώς η κατάταξη γίνεται με βάση τα κύρια είδη κτήσεων, όπως αυτά
παγιώθηκαν στο στάδιο της καταγραφής. Συγκεκριμένα:
- Πίνακας 01.08 (πίνακας και μπάρες): Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής
Μεγίστης Λαύρας ανά χρονική τομή.
- Πίνακας 01.09:Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας ανά
μείζονα περιοχή.
Στον πρώτο πίνακα αποδίδεται η κατανομή των εννέα (9) κύριων τύπων
κτήσεων σε καθεμία από τις έξη (6) καθορισμένες χρονικές τομές (10ος-
15ος αι.). Σύμφωνα με αυτόν, πολυπληθέστερος τύπος είναι αυτός των
γενικών γαιών, ενώ ακολουθούν τα μονύδρια/ναοί και με μικρότερη
εκπροσώπηση ο τύπος των συνδυασμένων χρήσεων και των χωριών.
Από τη γενικότερη ενασχόληση με το υλικό, και όπως θα φανεί στην
πορεία, αυτοί είναι πράγματι οι πολυπληθέστεροι κατά κανόνα τύποι
κτήσεων, με μικρές αποκλίσεις. Στην περίπτωση της Λαύρας, όπως και σε
ελάχιστες άλλες μονές, εξαίρεση αποτελούν τα "χωριά", τόσο λόγω των
μεγεθών της κτήσης όσο και λόγω της φύσης της, καθώς η απόκτηση και
διαχείρισή της εμπίπτει σε διαφορετική λογική, που εμπλέκει
αποκλειστικά την κεντρική διοίκηση, και η παραχώρηση γίνεται με δωρεά.
Στην περίπτωση της Μεγίστης Λαύρας, ο μόνος τύπος που δεν
44
εκπροσωπείται καθόλου είναι τα αυτούργια, ενώ επίσης δεν απαντώνται
αδιάγνωστες κτήσεις.
Δεδομένου ωστόσο ότι οι κατανομές γίνονται ανά χρονική τομή, δεν είναι
δυνατή η εξαγωγή αθροιστικών αποτελεσμάτων, καθώς η ίδια κτήση
μπορεί να υπάρχει σε περισσότερες από μία περιόδους.
Στο δεύτερο πίνακα αποδίδονται οι παραπάνω κύριοι τύποι
κατανεμημένοι σε καθεμία από τις είκοσι (20) μείζονες περιοχές κτήσεων
της μονής.Από τους παραπάνω "κυρίαρχους" τύπους, οι περιοχές με τις
μεγαλύτερες συγκεντρώσεις είναι: για τα μονύδρια/ναούς, η Λήμνος (12)·
για τις γαίες, τα Περίχωρα του Άθω (16), ενώ ακολουθεί και η Δυτική
Χαλκιδική (11)· για τις συνδυασμένες χρήσεις η Δυτική Χαλκιδική (9),
καθώς και η Κασσάνδρα και η Λήμνος (από 6 κτήσεις έκαστη)· για τα
χωριά, η Δυτική Χαλκιδική (8). Οι υπόλοιποι τύποι κατανέμονται με
μικρότερες ποσότητες στις είκοσι μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής.
Τόσο οι κύριοι τύποι όσο και η γεωγραφική τους κατανομή υποδεικνύουν
με μια πρώτη ματιά έναν μάλλον αγροτικό προσανατολισμό, και μάλιστα
στην πλέον "παραδοσιακή" εκδοχή του: γενικής φύσης γαίες στην αμέσως
γειτνιάζουσα με τον Άθω περιοχή. Η σημαντική αύξηση που παρατηρείται
από το 13ο και κυρίως από το 14ο αιώνα σε κάποιες περιοχές (π.χ.
Λήμνος και Δυτική Χαλκιδική) αφορούν παρόμοιους τύπους που, τελικά,
δεν αναιρούν την παραπάνω εντύπωση.
Η κατανομή των κύριων τύπων κτήσεων στο γεωγραφικό χώρο
Ποιοτική κατανομή των κτήσεων, όπου αποδίδονται ποσοτικά σε
γραφήματα (πίτες) οι κτήσεις με βάση την κατηγορία μεγέθους τους.
- Πίνακας 01.10: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Μεγίστης Λαύρας
α) στο σύνολο των κτήσεων, β) ανά χρονική τομή.
45
Από το σύνολο των κτήσεων της μονής, μόνο για τις μισές περίπου
(84/176) υπάρχουν σαφή στοιχεία ή απλώς ενδείξεις μεγέθους, ενώ οι
υπόλοιπες (92) χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες, ως προς αυτό το
κριτήριο. Για τις πρώτες, οι κατανομές έχουν ως εξής:
μικρές κτήσεις μέχρι 100 μοδίους: 13· από 100 μέχρι 500 μοδίους: 10· από
500 μέχρι 2.000 μοδίους: 17· τέλος, άνω των 2.000 μοδίων: 44.
Σημαντικό στοιχείο αποτελεί η αριθμητική υπεροχή των μεγάλων κτήσεων
(άνω των 2.000 μοδίων). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι πρόκειται για
πραγματικά και όχι συμβατικά μεγάλες κτήσεις. Πρόκειται δηλαδή για
γαίες κυρίως που απαρτίζουν αυτή την κατηγορία και όχι για χωριά, όπως
στην περίπτωση άλλων μονών (που εμπίπτουν στις μεγάλες κτήσεις λόγω
ζωτικού χώρου, αφήνοντας ωστόσο ασαφές το καθεστώς κάρπωσης εκ
μέρους των μονών).
Η κατανομή των κατηγοριών μεγέθους των κτήσεων στο γεωγραφικό
χώρο αποδίδεται οπτικά και στο Χάρτη 01.03.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Μεγίστης Λαύρας ξεκινούν

ταυτόχρονα με την ίδρυσή της, και οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στην
προσωπικότητα και δράση του ίδιου του ιδρυτή και κτήτορά της καθώς και
των άμεσων διαδόχων του. Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη
συγκυρία της "υιοθεσίας" της μονής από τον μετέπειτα αυτοκράτορα και η
συνακόλουθη εγκαινίαση της παράδοσης των βασιλικών μονών, ανέδειξαν τη
Λαύρα εξαρχής σε κυρίαρχη μονή.
Χρονικά, τη σχετική στασιμότητα των πρώτων κτήσεων θα ανατρέψει η
εικόνα που παρατηρείται από το 13ο αιώνα, χάρη και στην ιδιαίτερη εύνοια
του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου προς τη μονή, και κυρίως κατά το 14ο και 15ο,
46
όπου κατά κανόνα σημειώνεται απότομη αύξηση στις περισσότερες κτήσεις,
αποτέλεσμα προφανώς και των γενικότερων εξελίξεων και συγκυριών (τόσο
για τη Λήμνο όσο και για τις σερβοκρατούμενες περιοχές από τη Σερβία ώς τη
Μακεδονία).
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων παρουσιάζει δύο ενδιαφέροντα στοιχεία:
αφενός η μεγάλη διασπορά (μεταξύ του τριγώνου: Κωνσταντινούπολη -
Σερβία - Εύβοια) και αφετέρου οι μεγάλες συγκεντρώσεις στα όρια της
περιοχής που θα ονομάσουμε ζωτικό αθωνικό χώρο: Λήμνος - Κοιλάδα
Στρυμόνα - Κεντρική και Δυτική Μακεδονία - Δυτική Χαλκιδική.
Ως προς τους κύριους τύπους κτήσεων, οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις
αφορούν τις γενικές γαίες, τα μονύδρια/ναούς και τις συνδυασμένες χρήσεις,
τονίζοντας έτσι έναν περισσότερο παραδοσιακό χαρακτήρα στην οικονομική
σύλληψη.
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, είναι σημαντική -όπως
προαναφέρθηκε- η σαφής αριθμητική υπεροχή των μεγάλων εκτάσεων,
στοιχείο που κατά κανόνα συνδέεται με δωρεές κρατικές ή εκπροσώπων της
αριστοκρατίας (για ποικίλους λόγους και σκοπιμότητες), σε αντίθεση με τις
μικρότερες στοχευμένες κτήσεις που προκύπτουν από αγορά ή ανταλλαγή.
Από τη γενικότερη βιβλιογραφία είναι επίσης γνωστό ότι οι κτήσεις της
Μεγίστης Λαύρας υπερτερούσαν σαφέστατα, ως προς την έκταση, από
εκείνες των άλλων αθωνικών μονών. Τόσο αυτό το στοιχείο όσο και η
γενικότερη εικόνα της διασποράς των κτήσεων στο χώρο (όπως αποδίδεται
και χαρτογραφικά) και χωρίς άλλες ποιοτικές ή άλλου είδους παραμέτρους,
επιβεβαιώνουν την εικόνα της "πρώτης μονής", τουλάχιστον για την υπό
μελέτη περίοδο.
47
48
ΜΟΝΗ ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Βατοπεδίου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Βατοπεδίου, Βατοπαιδίου
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου
ΚΤΙΤΩΡ: Νικόλαος εξ Αδριανουπόλεως (;)
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Δεύτερη (2η) στη σημερινή σειρά των μονών
ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Ίδρυση μεταξύ 972-985
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Νικόλαος εξ Αδριανουπόλεως (;)

ΘΕΣΗ: 40.314535 Β, 24.212402 Α

Στο μέσον της ανατολικής ακτής της αθωνικής χερσονήσου.
Είναι χτισμένη δίπλα στην παραλία (σε υψόμετρο 20 περίπου
μ.), σε ομώνυμον όρμο, αμέσως ανατολικά του ακρωτηρίου
Θημωνιά. Στην καμπή της χερσονήσου προς τα δυτικά, είναι η
συμπαγής, βόρεια πλευρά της που στρέφεται ένα ενιαίο
μέτωπο προς τη θάλασσα με μήκος 200 μ. περίπου, ενώ οι
άλλες δύο -πιο περίπλοκες αρχιτεκτονικά-πλευρές της
τριγωνικής της κάτοψης ενώνονται στο νότο.
Το οικοδομικό συγκρότημα έχει έντονο φρουριακό
χαρακτήρα,ιδίως ως προς την εξωτερική του όψη. Εσωτερικά,
ωστόσο, η εντύπωση που δημιουργείται από τη μεγάλη
49
ευρυχωρία, είναι αυτή ενός πολίσματος, διαφέροντας
σημαντικά από μια τυπική αθωνική μονή, όπου κυριαρχούν
συνήθως οι κατακόρυφοι άξονες των μεγάλων αρχιτεκτονικών
όγκων.
Εκτός του περιβόλου, πλήθος εγκαταστάσεων, τόσο σε άμεση
γειτνίαση (κιόσκι εισόδου, κρήνη, κοιμητήριο, παρεκκλήσια,
εργαστήρια, αρσανάς και λιμάνι, εργατόσπιτα, ψαρόσπιτα,
αποθήκες κ.λπ.) όσο και στην ευρύτερη περιοχή (παλαιά
Αθωνιάδα Σχολή, υδραγωγείο κ.λπ.) δημιουργούν την αίσθηση
ενός συμπαγούς και λειτουργικού συνόλου.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά της είναι μία από τις τρεις μεγαλύτερες στον Άθω
(μαζί με των Μονών Λαύρας και Χιλανδαρίου). Καλύπτει την
περιοχή γύρω από τον ομώνυμον όρμο και εκτείνεται νότια
προς την ενδοχώρα, όπου συνορεύει με τις επικράτειες των
Μονών (απο Δ προς Α): Εσφιγμένου, Ζωγράφου,
Κωνσταμονίτου, Δοχειαρίου, Ξενοφώντος και Παντοκράτορος.

Τα γεγονότα που συνδέονται με την ίδρυση της μονής δεν είναι
απολύτως σαφή, τουλάχιστον προς του τέλος του 10ου αιώνα.
Προσπερνώντας την παράδοση που θεωρεί ιδρυτή το Μ.
Κωνσταντίνο και ευεργέτη το Μ. Θεοδόσιο, οι επίσημες
απαρχές της ανάγονται στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αιώνα
και συνδέονται με τρεις επιφανείς προσωπικότητες από την
Αδριανούπολη, των οποίων παραδίδονται μόνο τα ονόματα:
Αθανάσιος, Νικόλαος και Αντώνιος. Η αναφορά προέρχεται από
το Βίο του Αγίου Αθανασίου, του οποίου σύγχρονοι ήταν οι
τρεις αυτοί ιδρυτές. Στην ίδια πηγή αναφέρεται πως, όταν αυτοί
50
τον ρώτησαν πού να ιδρύσουν μοναστήρι, εκείνος τους
πρότεινε την ερειπωμένη τότε (από πειρατική επιδρομή) Μονή
Βατοπεδίου. Η μονή ωστόσο δεν αναφέρεται στο Πρώτο Τυπικό
του Άθω (972),1 στοιχείο που συνιστά terminus postquem.
Το γεγονός ότι στη θέση αυτή προϋπήρχε κάποιο καθίδρυμα
φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τα ίχνη παλαιότερου ναού που
ανακάλυψε η αρχαιολογική σκαπάνη στα θεμέλια του
υφιστάμενου Καθολικού του 10ου αιώνα.2
Ωστόσο, η αρχαιότερη μνεία της μονής ανάγεται στα 985.
Πρόκειται για έγγραφο το Πρώτου, στο οποίο σώζεται η
υπογραφή του ηγουμένου της Βατοπεδίου, Νικολάου. Οι δύο
αυτές χρονολογίες (972 και 985) ορίζουν έτσι το χρονικό πλαίσιο
ίδρυσης (ή επανίδρυσης) της μονής.3
Οι διενέξεις με το Μονύδριο του Φιλαδέλφου (999-1002) και η
4
επακόλουθη ενσωμάτωσή του από τη Βατοπεδίου,
αποκαλύπτουν, μέσω των σχετικών εγγράφων, ότι όντως η μονή
των Αδριανουπολιτών ήταν ανακαίνιση παλαιότερης που είχε
καταστραφεί.
Μισόν αιώνα αργότερα, στο Τυπικό του Μονομάχου (Β' Τυπικό
του Άθω), η Μονή Βατοπεδίου αναφέρεται δεύτερη στην
αθωνική ιεραρχία, θέση που διατηρεί ώς σήμερα.5
Η δυναμική της μονής στα χρόνια που ακολούθησαν την ίδρυσή
της ήταν τέτοια, που σύντομα της παραχωρήθηκε μια σειρά
μονυδρίων εντός Άθω (Ιεροπάτορος, Βερροιώτη, Καλέτζη,
1
Papachryssanthou, PRÔTATON, αρ. 7.
2
3
Bompaire, VATOPEDI I, σ. 9.
4
Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 2 και 3.
5
51
Ξύστρη, Τριπολίτη, Χαλκέως, Τροχαλά). Ταυτόχρονα, η μονή
απέκτησε μέσα στον πρώτο αιώνα λειτουργίας της μια σειρά
κτήσεων εκτός Άθω, στα περίχωρα του Άθω, στη Θράκη
(Ξάνθεια), στη Χρυσούπολη του Στρυμόνα, στη Θεσσαλονίκη και
στην Κασσάνδρα.Κατάλογος των κτήσεων αυτών δίνεται στο
χρυσόβουλλο του Νικηφόρου Βοτανειάτη (1080).6
Στην καμπή του 11ου προς το 12ο αιώνα, φαίνεται να έχει
απωλέσει μέρος των κτήσεών της λόγω των πολιτικών
αναταραχών, ωστόσο αποκτά νέες. Την ίδια περίοδο (1101)
μαρτυρούνται για πρώτη φορά οι κτήσεις της στην περιοχή της
Ιερισσού.7
Έναν αιώνα αργότερα, οι Σέρβοι Άγιοι Σάββας και Συμεών,
κτίτορες της Μονής Χιλανδαρίου, ευεργέτησαν τη Μονή
Βατοπεδίου στην οποία προηγουμένως είχαν εγκαταβιώσει για
μικρό διάστημα.8
Ο 13ος αιώνας σημαδεύεται και για τη Βατοπεδίου από τα
επακόλουθα της Άλωσης και της Λατινοκρατίας, καθώς και
αργότερα από τις συνέπειες της φιλολατινικής πολιτικής του
Μιχαήλ Η' που προκάλεσαν την αντίσταση των Αγιορειτών.9
Ήδη από τις αρχές του αιώνα, μεταξύ των κτήσεων που είχε
απωλέσει η μονή, ήταν κι εκείνες στην Θράκη και στη
Χρυσούπολη. 10 Στα 1259, αρκετές κτήσεις της μονής θα
6
Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 10.
7
Lefort, IVIRON II, αρ. 50.
8
Bompaire, VATOPEDI I, σ. 14. Επίσης, Živojinović, CHILANDAR, αρ. 3 και 4.
9
Lemerle, LAVRA IV, σ. 3-9.
10
52
δημευθούν για να αποδοθούν ως πρόνοιες, ενώ δίνονται
κάποιες αποζημιώσεις στην περιοχή του Παγγαίου.11
Επαναφορά στην προτέρα κατάσταση επήλθε επί Ανδρονίκου Β'
Παλαιολόγου. Με παρέμβασή του, τερματίστηκε η διαμάχη
μεταξύ Βατοπεδίου και Ιβήρων για τα όρια των κτήσεών τους
στο Παγγαίο (Σέμαλτον και Ραδολίβος), στα τέλη του 13ου
αιώνα (1293-1297).12
Ακμή θα σημειωθεί και κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα, με τη
μονή να αυξάνει τις κτήσεις της, επακόλουθο της μεγάλης
αίγλης που την περιέβαλλε αλλά και των δεσμών της με τη
βυζαντινή αριστοκρατία. Ήδη από τα πρώτα έτη του αιώνα κι
εξής, επεκτείνει τις κτήσεις της σε Ανατολική και Δυτική
Χαλκιδική, 13 στην περιοχή της Ιερισσού, 14 στη Θράκη, 15 στην
Κεντρική Χαλκιδική,16 στη Θεσσαλονίκη 17και αλλού.
Σε Πρακτικόν του 1320 γίνεται λεπτομερής αναφορά των
κτήσεων της μονής στο Θέμα Θεσσαλονίκης.18
Ανάλογη είναι και εικόνα που δίνουν οι πηγές για τα επόμενα
χρόνια του 14ου αιώνα, τόσο σε ήδη γνωστές περιοχές όσο και
και σε άλλες: Λήμνο, Βέροια, Σέρρες και αλλού.19 Συνολικά, πριν
τα μέσα του 14ου αιώνα, ο ζωτικός χώρος της μονής εκτεινόταν
11
Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 16 και 18 (Προστάγματα Μιχαήλ Η΄, 1265).
12
Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 27. Επίσης, IVIRON III, αρ. 69.
13
Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 29-31 καισ. 17.
14
Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 35, 37, 42, 43.
15
Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 38, 40, 68.
16
17
Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 44, 48, 49.
18
19
Για Λήμνο, βλ. όπ.π., αρ. 67. Για Βέροια, βλ. όπ.π., αρ. 62, 64, 68. Για Σέρρες, βλ. όπ.π., αρ,
61 και 68.
53
στις περιοχές: Ανατολική Χαλκιδική, Δυτική Χαλκιδική,
Κασσάνδρα, Θεσσαλονίκη, Δυτική Μακεδονία, Περιοχή Λιμνών,
Κοιλάδα Στρυμόνα, Σέρρες, Παγγαίο, Θράκη και Λήμνος.20
Αμέσως μετά, επεκτείνεται στην Κεντρική Χαλκιδική, 21ενώ προς
τα μέσα του αιώνα αποκτά τη Μονή Ψυχοσώστρας στην
Κωνσταντινούπολη (μαζί με τις κτήσεις της), ως μία από τις
δωρεές του Ιωάννη Καντακουζηνού προς αυτήν.22 Οι κτήσεις της
στη βυζαντινή πρωτεύουσα και τα περίχωρά της σύντομα θα
αυξηθούν σημαντικά.23
Στα 1347, ο Δουσάν επικυρώνει με χρυσόβουλλο τις κτήσεις της
24
μονής μεταξύ Χαλκιδικής και Στρυμόνα, προβαίνοντας
παράλληλα σε μια σειρά νέων δωρεών στην επικράτειά του.
Λίγο αργότερα (1364), ο Ιωάννης Ούγγελσης δωρίζει στη
Βατοπεδίου τη Μονή Σπηλαιώτισσας στο Μελένικο, μαζί με
όλες τις κτήσεις της, 25 ενώ ακολουθούν και άλλες δωρεές
κτήσεων από μέλη της βυζαντινής αριστοκρατίας στις ήδη
γνωστές περιοχές, 26 αρκετές από τις οποίες είναι μεγάλης
κλίμακας, όπως π.χ. η δωρεά του Μεγάλου Δομέστικου Αλεξίου
Μετοχίτη (1369) στη Δυτική Χαλκιδική, έκτασης 13.000
μοδίων.27
Από το 15ο αιώνα κι εξής, η πορεία της μονής θα εξαρτάται
άμεσα από τις πολιτικές και άλλες ευρύτερες εξελίξεις. Η πορεία
20
Bompaire, VATOPEDI I, σ. 23 (πίνακας 1).
21
Lefort, VATOPEDI II, αρ. 72-74.
22
Lefort, VATOPEDI II,, αρ. 95.
23
Lefort, VATOPEDI II, σ. 43-45.
24
Lefort, VATOPEDI II, αρ. 97.
25
Lefort, VATOPEDI II, αρ. 120.
26
Lefort, VATOPEDI II, αρ. 121 και 125-128.
27
Lefort, VATOPEDI II, αρ.129-130.
54
ακμή της κατά το 14ο αιώνα, η οποία στηρίχτηκε σε μεγάλο
βαθμό στη στήριξη της βυζαντινής αριστοκρατίας, θα
δοκιμαστεί, όπως μαρτυρούν και οι εναλλαγές από το
κοινοβιακό σύστημα στην ιδιορρυθμία και τούμπαλιν. Εν μέσω
τέτοιων καταστάσεων, η μονή θα ζητήσει αρκετές φορές την
προστασία τρίτων, ακόμη και αλλόδοξων (πάπας Ευγένιος, 1439
- βασιλιάς Αλφόνσος της Ισπανίας, 1456 - Μαρκήσιος
Γουλιέλμος, 1512, κ.ο.κ.).28 Παρόμοια θα είναι η κατάσταση και
τον 16ο αιώνα, όπως, μεταξύ άλλων, μαρτυρούν και οι
συνδρομές των Βλάχων ηγεμόνων (ανέγερση του παρεκκλησίου
της Αγίας Ζώνης από τον Νεάγκοε Μπασαράμπ) στα 1526.29
Το 17ο αιώνα η μονή διέρχεται περίοδο ύφεσης, κατάσταση
που θα αντιστραφεί θεαματικά τον επόμενο αιώνα, όπως
μαρτυρεί η ίδρυση και λειτουργία της περίφημης Αθωνιάδος
Σχολής (1748-1809).30 Η ακμή αυτή θα διαρκέσει και κατά το
19ο αιώνα (παρά τις καταστροφές από τις δύο πυρκαϊές, του
1854 και 1882), 31 γεγονός που επιβεβαιώνουν όχι μόνο τα
νεότερα αρχιτεκτονήματα του συγκροτήματός της αλλά και η
συνδρομή της σε άλλες δράσεις, όπως η ανέγερση της Μεγάλης
του Γένους Σχολής, και άλλες σχετικές πρωτοβουλίες στην
Κωνσταντινούπολη και αλλού, στην καμπή του 20ού αιώνα, πριν
αλλά και μετά την ενσωμάτωση του Αγίου Όρους στο Ελληνικό
Κράτος.32
28
29
30
31
Σμυρνάκης, σ. 444.
32
55
- Βόρεια πτέρυγα: μέσα 17ου αιώνα
- Κιόσκι εισόδου: 1780
- Καθολικό: 10ος αιώνας με μεταγενέστερες προσθήκες
(παρεκκλήσια 18ος αιώνας - ψηφιδωτά Καθολικού: 11ος-12ος
αιώνας - Τοιχογραφίες 14ος αιώνας)
- Νοσοκομείο: 1895
- Κύρια είσοδος: 1646
- Κρήνη εισόδου: 1844
- Διαβατικό: 1896
- Παρεκκλήσιο Αγίας Ζώνης: 1526 (ανακαίνιση στα 1794)
- Παρεκκλήσιο Αγίων Αναργύρων: 12ος αιώνας (ανακαίνιση από
τον Ούγγλεση στα 1364 - τοιχογραφίες β' μισού του 14ου
αιώνα)
- Κρήνη αυλής: 1890 (έργο του Peter Muller)
- Πύργος Μεταμορφώσεως (ή Πύργος του Καντζακουζηνού):
Ανακαίνιση στα 1354 (αναφέρεται να προϋπάρχει και των Αγίων
Σάββα και Συμεών)
- Τράπεζα: 1785 (αρχική φάση12ος αιώνας) - τοιχογράφηση στα
1786
- Λαδαριό: 1627
- Φιάλη: 1354-1357 (ανακαίνιση στα 1810)
- Πύργος ρολογιού: 1815
- Καμπαναριό: 1427
- Κρήνη καμπαναριού: 1788
56
χρονολογούμενα ήδη από τους πρώτους αιώνες λειτουργίας της
μονής.
Πλήθος εξαρτημάτων απαντάται και εκτός των τειχών, αλλά και
σε ολόκληρη την -ιδιαίτερα εκτεταμένη- επικράτεια της μονής,
από τα οποία ξεχωρίζουν: η Σκήτη του Αγίου Ανδρέα στις
Καρυές (Σαράι), η Σκήτη του Αγίου Δημητρίου, Κελλία στην
Κολιτσού, στις Καρυές και στα Γυφτάδικα.
αυτά στις περιοχές: Ουρανούπολη (Προσφόρι), Δυτική
Χαλκιδική, Ορμύλεια, Παγγαίο, Στρυμόνας, Μελένικο,
Κωνσταντινούπολη, Βιστωνίδα, αλλά και Χίος, Προποντίδα,
Θάσος, Αϊβαλί.
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ:
περί το 980: Ίδρυση της μονής
985: Πρώτη γραπτή μνεία (υπογραφή ηγουμένου σε έγγραφο της
Συνάξεως)
10ος αιώνας: Ανέγερση Καθολικού
999-1002: Διενέξεις για το Μονύδριο του Φιλαδέλφου
11ος αιώνας: Ψηφιδογράφηση Καθολικού
προ του 1018: Δημεύσεις σε κτήσεις της μονής εκτός Άθω
1038: Αγορά της περιοχής του Στόμπου, νοτίως της μονής
1045: Τυπικό του Μονομάχου (Β' Τυπικό του Άθω): η μονή δεύτερη
στην ιεραρχία
1080: Χρυσόβουλλο Νικηφόρου Βοτανειάτη για κτήσεις εκτός Άθω
1101: Πρώτη μνεία κτήσεων στην περιοχή της Ιερισσού
57
1197/98: Δωρεές κτήσεων εντός Άθω, με τη μεσολάβηση των Σέρβων
Αγίων Σάββα και Συμεών
1230: Δωρεές του Βούλγαρου τσάρου Ασάν Β' προς τη μονή, στην
περιοχή του Παγγαίου
1259: Δημεύσεις μέρους των κτήσεων της μονής επί Μιχαήλ Η' για
απόδοσή τους ως πρόνοιες
1270: Χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η' για επικύρωση κτήσεων της μονής
1293-1297: Διενέξεις με την Ιβήρων για οριοθέτηση κτήσεων στο Παγγαίο
1301: Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β' για κτήσεις της μονής
1320: Πρακτικόν για κτήσεις της μονής στην ευρύτερη περιοχή του
Θέματος Θεσσαλονίκης
1322-1324: Διένεξη με τη Μονή Χιλανδαρίου για κτήσεις κοντά στη
Ζαβερνίκεια
1345: Χρυσόβουλλο Δουσάν για τις αθωνικές κτήσεις
1346: Χρυσόβουλλο Δουσάν προς τη μονή για επικύρωση κτήσεων και
νέες δωρεές
1348: Χρυσόβουλλο Δουσάν προς τη μονή για κτήσεις σε Χαλκιδική
και Στρυμόνα
1349: Χρυσόβουλλο Ιωάννου ΣΤ' Καντακουζηνού προς τη μονή,
σχετικά με τη Μονή Ψυχοσώστρας
1354: Ανακαίνιση Πύργου της Μεταμορφώσεως
1355: Δωρεές Αρσενίου Τζαμπλάκων προς τη μονή, στην περιοχή του
Συμβόλου
1356: Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ε' προς τη μονή για το σύνολο των
κτήσεών της
1359-1366: Δωρεές οικογένειας Αστρά στη Λήμνο
1364: Ανακαίνιση Παρεκκλησίου Αγίων Αναργύρων από τον Ιωάννη
Ούγγλεση
1369: - Δωρεές Αλεξίου Μετοχίτη στη Δυτική Χαλκιδική
58
- Ετήσια χορηγία 120 υπέρπυρων από τον Ιωάννη Ούγγλεση
1371: Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ούγγλεση για βιβάριο και δικαίωμα
αλιείας στη Βιστωνίδα
1424: Ανέγερση καμπαναριού
1439: Παρέμβαση πάπα Ευγενίου σε Ρωμαιοκαθολικούς για
χρηματική ενίσχυση της μονής
1449: Αρχαιότερη μνεία κοινοβιοποίησης
1456: Διάταγμα Ισπανού βασιλιά Αλφόνσου για προστασία της μονής
1512: Διάταγμα μαρκησίου Γουλιέλμου του Μονφεράτου για
προστασία της μονής
1526 Ανέγερση Παρεκκλησίου της Αγίας Ζώνης από τον Νεάγκοε
Μπασαράμπ
1627: Οικοδόμηση λαδαριού
μέσα 17ου: Οικοδόμηση βόρειας πτέρυγας
1646: Κατασκευή κύριας εισόδου
1748: Ίδρυση Αθωνιάδος Σχολής
1785: Ανακαίνιση Τράπεζας
1815: Κατασκευή μεγάλου ρολογιού
1854: Καταστροφές από πυρκαϊά
αυτά στις περιοχές: Προσφόρι (Ουρανούπολη), Σέρρες,
Μουδανιά, Χίο, Αϊβαλί, Μελένικο, Ερμύλεια, Πόρτο Λάγος και
αλλού.
59
60
61
62
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.01: Οι κτήσεις της Μονής Βατοπεδίου συνολικά
63
64
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου ανά χρονική τομή
65
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου ανά μείζονα περιοχή
66
67
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου ανά μείζονα περιοχή
68
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
69
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
10ος αιώνας 11ος αιώνας 12ος αιώνας 13ος αιώνας 14ος αιώνας 15ος αιώνας
Ανατολική Χαλκιδική 1 1
Δυτική Χαλκιδική 7 6
Θεσσαλονίκη 2 10 9
Θράκη 2 2 2 7 2
Κασσάνδρα 1 1 1 2 1
Κεντρική Μακεδονία 2 7 6
Κεντρική Χαλκιδική 3 3
Κωνσταντινούπολη 5 4
Λήµνος 11 11
Παγγαίο - Σύµβολο 1 1 4 7 5
Περίχωρα Άθω 1 3 4 6 5
Προποντίδα 3 3
Σερβία 1
0 8 10 18 96 85
70
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου στο
χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική Θράκη Κασσάνδρα Μελένικο

4,5 2,5 10
4 9
3,5 2 8
7
3
1,5 6
2,5
5
2 Ανατολική Θράκη Κασσάνδρα 4 Μελένικο
1
1,5 3
1 0,5 2
0,5 1
0 0 0
10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος 10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος 10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος
αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας
Ανατολική Χαλκιδική Κεντρική Μακεδονία Παγγαίο - Σύμβολο

1,2 8 8
7 7
1
6 6
0,8 5 5
0,6 4 4
Ανατολική Χαλκιδική 3 Κεντρική Μακεδονία Παγγαίο - Σύμβολο
3
0,4
2 2
0,2 1 1
0 0 0
Δυτική Χαλκιδική Κεντρική Χαλκιδική Περιοχή Λιμνών

7,2 3,5 3,5
7 3 3
6,8
2,5 2,5
6,6
6,4 2 2
6,2 Δυτική Χαλκιδική 1,5 Κεντρική Χαλκιδική 1,5 Περιοχή Λιμνών
6
1 1
5,8
5,6 0,5 0,5
5,4 0 0
Θεσσαλονίκη Κωνσταντινούπολη Περίχωρα Άθω

12 6 7
10 5 6
5
8 4
4
6 3
Θεσσαλονίκη Κωνσταντινούπολη 3 Περίχωρα Άθω
4 2
2
2 1 1
0 0 0
Θράκη Λήμνος Προποντίδα

8 12 3,5
7 3
10
6 2,5
5 8
2
4 6
Θράκη Λήμνος 1,5 Προποντίδα
3
4 1
2
1 0,5
2
0 0
10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος 0 10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος
αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας 1 2 3 4 5 6 αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας
Σερβία Στρυμόνας
1,2 14
1 12
10
0,8
8
0,6
Σερβία 6 Στρυμόνας
0,4
4
0,2 2
0 0
αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας αιώνας
71
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου, συνολικά
72
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου ανά χρονική τομή
ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
10ος αιώνας 11ος αιώνας 12ος αιώνας 13ος αιώνας 14ος αιώνας 15ος αιώνας
Αδιάγνωστα
Αστικές κτήσεις 6 6
Μονύδρια / Ναοί 2 3 7 38 33
Γαίες (γενικώς) 1 2 2 13 9
Αυτούργια 1 1 1
Εγκαταστάσεις 1 1 5 3
Συνδυασµός χρήσεων 2 2 4 22 22
Χωριά 2 2 4 11 11
Άλλα
8 10 18 96 85
40"
35"
30"
10ος"αιώνας"
25"
20" 12ος"αιώνας"
15" 14ος"αιώνας"
10"
5"
0"
Αδιάγνωστα" Αστικές"κτήσεις" Μονύδρια"/"Ναοί" Γαίες"(γενικώς)" Αυτούργια" Εγκαταστάσεις" Συνδυασμός"χρήσεων" Χωριά" Άλλα"
73
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου
74
ΠΙΝΑΚΑΣ 02.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου
ΙΟΥ: 11ος αιώνας 11ος αιώνας

ΓΕΘΟΥΣ ΚΤΗΣΕΩΝ
3
ων
ων 5
8 άνω+των+2.000+
μοδίων,+5+
ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ: 13ος αιώνας12ος αιώνας 13ος αιώνας

ΤΑΞΕΙΣ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΚΤΗΣΕΩΝ
100 - 500 µόδιοι άνω+των+ 1αδιάγνωστα,+4+ αδιάγνωστα,+7+
500 - 2.000 µόδιοι 2.000+ 1 άνω+των+2.000+
άνω των 2.000 µοδίων μοδίων,+5+ 8 μοδίων,+8+
18
500+/+2.000+ 500+3+2.000+ 100+3+500+ κάτω+των+100+

μόδιοι,+1+ μόδιοι,+1+ μόδιοι+,+1+ μοδίων,+1+
75
ΒΑΤΟΠΕΔΙΟΥ: 15ος αιώνας 14ος αιώνας 15ος αιώνας
ΤΑΞΕΙΣ ΜΕΓΕΘΟΥΣ ΚΤΗΣΕΩΝ άνω+των+2.000+
άνω+των+2.000+ μοδίων,+20+
νωστα μοδίων,+20+ 39
48
ων 100 µοδίων 1
2 µόδιοι
00 9
9
.000 µόδιοι 16 αδιάγνωστα,+39+
17
ων 2.000 µοδίων 20
20 αδιάγνωστα,+48+
96
500+5+2.000+ 85
μόδιοι,+17+
500+4+2.000+
μόδιοι,+16+
100+5+500+ κάτω+των+100+ 100+4+500+ κάτω+των+100+

μόδιοι+,+9+ μοδίων,+2+ μόδιοι+,+9+ μοδίων,+1+
76
ΧΑΡΤΗΣ 02.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου
77
ΧΑΡΤΗΣ 02.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου
78
ΧΑΡΤΗΣ 02.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου
79
ΧΑΡΤΗΣ 01.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου
80
81
15ος αιώνας
82
Δεδομένα
Τα στοιχεία των απεικονίσεων προέρχονται από τα εκδεδομένα έγγραφα της

Μονής Βατοπεδίου, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
βιβλιογραφία.33
Οι πρώτες κτήσεις της μονής φαίνεται πως χρονολογούνται στα χρόνια του
ιδρυτή της, Νικολάου, γύρω αρχές του 11ου αιώνα.34 Η πρώτη κανονική
καταγραφή τους, ωστόσο, γίνεται στα χρόνια του Νικηφόρου Βοτανειάτη
(1080),35
Για την αμέσως επόμενη περίοδο, οι πληροφορίες είναι διάσπαρτες και
αφορούν επιμέρους κτήσεις, ενώ αναλυτικότερα στοιχεία δίνονται στα δύο
Προστάγματα του Μιχαήλ Η' (1265) και αφορούν αποζημιώσεις στο Παγγαίο,
για κτήσεις που μετατράπηκαν σε πρόνοιες.36
Από τα χρόνια του Ανδρονίκου Β' κι εξής, τα στοιχεία πληθαίνουν,
τεκμηριώνοντας την περίοδο ακμής της μονής. Αρκετά έγγραφα από το
ξεκίνημα του 14ου αιώνα κι εξής, καλύπτουν μια σειρά κτήσεων ποικίλης
προέλευσης: από αυτοκρατορικές δωρεές μέχρι ιδωτικές παραχωρήσεις και
33
Bompaire, VATOPEDI I - Lefort, VATOPEDI II. Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και
συνολική βιβλιογραφία. Ο τόμος ΙΙΙ, κατά τη στιγμή της συγγραφής, δεν έχει τυπωθεί
ακόμη.
34
35
Χρυσόβουλλο για μια σειρά κτήσεων από τη Θράκη ώς τη Θεσσαλονίκη. Bompaire,
VATOPEDI I, αρ. 10. Βλ. και παραπάνω, ενότητα Ιστορικών και Οικονομικών στοιχείων.
36
Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 16 και 18.
83
μεμονωμένες αγορές.37 Η ίδια αυτή εικόνα επικρατεί για όλο το υπόλοιπο
διάστημα ώς τα μέσα του 14ου αιώνα (Χρυσόβουλλα Ανδρονίκου Γ' - 1328
και 1329, Ιωάννου Ε' - 1344, Δουσάν - 1345 και 1348, Πρακτικά Μακρηνού -
1338, Προστάγματα Ανδρονίκου Γ' και Ιωάννου ΣΤ' Καντακουζηνού - 1332 και
1347, Δωρεές - 1331, Αγορές - 1344, κ.ά.), με έγγραφα που αφορούν κτήσεις
σε μια ευρεία περιοχή, από το Παγγαίο και την Κοιλάδα του Στρυμόνα ώς τα
Περίχωρα του Άθω, τη Χαλκιδική και τη Δυτική Μακεδονία.38Για το υπόλοιπο
διάστημα και ώς το γ' τέταρτο του 14ου αιώνα, που καλύπτουν οι
εκδεδομένες πηγές για τη μονή, 39 τα έγγραφα, πέρα από τις γνωστές
περιοχές, αφορούν και άλλες, όπως το Μελένικο, η Κωνσταντινούπολη, η
Ανατολική Θράκη, η Προποντίδα, η Λήμνος, η Θράκη και άλλες, είτε μέσω
ηγεμονικών δωρεών και επικυρώσεων (έγγραφα Ιωάννου Ούγγλεση),40 είτε
μέσω δωρεών της αριστοκρατίας (Δωρεές Ραδηνού - 1366, Αλεξίου Μετοχίτη
- 1369, Μιχαήλ Τζαμπλάκων - 1370, Μ. Πριμικήριου Ιωάννη - 1374,
Θεοδώρας Μονομαχίνας - 1376 κ.λπ.)41 και άλλων ιδιωτών (Δωρεές Μοναχού
Νικοδήμου - 1375, Ιγνατίου Χορτάτζη - 1375, άλλες - 1374 κ.λπ.)42 είτε μέσω
αγορών, μισθώσεων και άλλων τρόπων.43
Οι χρονικές τομές ακολουθούν το κοινό πρότυπο (μία ανά αιώνα: 10ος - 15ος
αι.), με τη διαφορά ότι, παρόλο που η ίδρυση ανάγεται στα τέλη του 10ου
αιώνα, η καταγραφή ξεκινά από τον 11ο, οπότε και τοποθετούνται και οι
πρώτες κτήσεις της μονής εκτός Άθω. Για την περίοδο πέραν του γ' τέταρτου
του 14ου αιώνα, που θα καλυφθεί από τον επόμενο τόμο των ACTES, όταν
37
Bompaire, VATOPEDI I, διάφορα έγγραφα από αρ. 29 ώς 49.
38
Bompaire, VATOPEDI I, διάφορα έγγραφα από αρ. 68 ώς 97.
39
Lefort, VATOPEDI II.
40
Lefort, VATOPEDI II. αρ. 120, 133, 137.
41
Lefort, VATOPEDI II, αρ. 126, 129, 130, 135, 141, 147, 152 κ.ά.
42
Lefort, VATOPEDI II, αρ. 140, 153, 145, 146 κ.ά.
43
Lefort, VATOPEDI II, αρ. 149, 150 κ.ά.
84
αυτός εκδοθεί, τα στοιχεία καλύπτονται κατά το δυνατό από δευτερογενή
βιβλιογραφία44
Κατανομές
Οι χρονικές τομές που επιλέχθηκαν, αποδίδουν το ιδιοκτησιακό καθεστώς

της μονής στις συγκεκριμένες αυτές φάσεις αθροιστικά, σύμφωνα πάντα με
τις γενικότερες συμβάσεις. Στην περίπτωση της Μονής Βατοπεδίου
λαμβάνεται ιδιαιτέρως υπόψη το γεγονός ότι το υλικό της Βυζαντινής
περιόδου δεν είχε εκδοθεί ακόμη κατά τη φάση της καταγραφής, αλλά ούτε
και ώς τη στιγμή της συγγραφής του παρόντος κεφαλαίου.
Το σύνολο των βεβαιωμένων κτήσεων της μονής αποδίδεται στους χάρτες
και στους σχετικούς πίνακες, σύμφωνα με τις λεζάντες.
• Πίνακας 02.01: Οι κτήσεις της Μονής Βατοπεδίου συνολικά

44
Pavlikianov, VATOPEDI, σ. 27 κ.ε.
85
• Πίνακας 02.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου ανά
κατανεμημένα ανά χρονική τομή: 11ος αι.: 8 κτήσεις - 12ος αι.: 10 κτήσεις
- 13ος αι.: 18 κτήσεις - 14ος αι.: 96 κτήσεις - 15ος αι.: 85 κτήσεις.
Από τα παραπάνω στοιχεία είναι καταφανής η απότομη αύξηση των
κτήσεων της μονής κατά το 14ο αιώνα, στοιχείο που συνάδει με τη
γενικότερη ακμή της μονής (βλ. ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά
στοιχεία). Η μικρή κάμψη του 15ου αιώνα στα ποσοτικά δεδομένα, είναι
στην πραγματικότητα αμελητέα, δεδομένου ότι, από τις αρχές ώς τα μέσα
του αιώνα, περνά σταδιακά υπό ξένη κυριαρχία όλος ο ζωτικός της
χώρος.

Αποδίδεται καταλογάδην αναγραφή του συνόλου των καταγεγραμμένων
κτήσεων της μονής (100), με διπλή ταξινόμηση: πρώτα ανά μείζονα
περιοχή και στη συνέχεια με βάση τη συμβατική ονομασία. Προκύπτουν
δεκαεπτά (17) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων
αποδίδονται στον επόμενο πίνακα. Πρόκειται για τις εξής (σε αλφαβητική
κατάταξη): Ανατολική Θράκη, Ανατολική Χαλκιδική, Δυτική Χαλκιδική, ,
Θεσσαλονίκη, Θράκη, Κασσάνδρα, Κεντρική Μακεδονία, Κεντρική
Χαλκιδική, Κωνσταντινούπολη, Λήμνος, Μελένικο, Παγγαίο - Σύμβολο,
Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω, Προποντίδα, Σερβία, Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Γενικώς,
86
παρατηρείται μια αρκετά ισοροπημένη κατανομή στο σύνολο σχεδόν των
περιοχών του ζωτικού χώρου της μονής, χωρίς μεγάλες εξάρσεις. Ωστόσο,
με μικρή διαφορά ξεχωρίζουν οι: Θεσσαλονίκη και Στρυμόνας (με 12
κτήσεις έκαστη), καθώς και η Λήμνος (με 11). Ακολουθεί το Μελένικο (9)
και κατόπιν η Θράκη, η Δυτική Χαλκιδική, η Κεντρική Μακεδονία και η
περιοχή Παγγαίου-Συμβόλου (με 7 έκαστη), ενώ λίγο πιο πίσω
βρίσκονται τα Περίχωρα του Άθω και η Κωνσταντινούπολη (με 6 και 5
αντίστοιχα). Στις υπόλοιπες περιοχές σημειώνονται βαθμηδόν λιγότερες
κτήσεις.

Αποδίδεται σε γράφημα η εξέλιξη των κτήσεων της μονής στο χρόνο, για
καθεμία από τις παραπάνω δεκαεπτά μείζονες περιοχές. Στη χρονική
εξέλιξη των κτήσεων, η εικόνα είναι ελαφρώς διαφοροποιημένη από τη
συνολική κατανομή ανά περιοχή (βλ. προηγούμενο πίνακα). Στο παρόν
γράφημα, η μεγαλύτερη αύξηση σημειώνεται στις περιοχές Στρυμόνα και
Λήμνου, ενώ ακολουθεί η Θεσσαλονίκη, το Μελένικο και η Δυτική
Χαλκιδική.

Στον πίνακα αυτό αποδίδεται αναλυτικά η εξέλιξη των κτήσεων της μονής
στις διαδοχικές χρονικές τομές ανά περιοχή, η οποία αποδόθηκε γραφικά
στον παραπάνω πίνακα.
Εδώ αποδίδεται συνολικά η εξέλιξη των κτήσεων στο χρόνο, όπου
προκύπτει ότι: Στις μισές περιοχές του ζωτικού της χώρου, η μονή
πρωτοεμφανίζει κτήσεις μόλις κατά την εποχή της μεγάλης ακμής του
14ου αιώνα (Ανατολική Θράκη, Ανατολική, Κεντρική και Δυτική
87
Χαλκιδική,Κωνσταντινούπολη, Λήμνος, Μελένικο, Προποντίδα, ενώ η
κτήση στη Σερβία εμφανίζεται μόλις το 15ο αιώνα. Οι υπόλοιπες ξεκινούν
από την πρώτη φάση της μονής, δηλαδή από τον 11ο αιώνα, με εξαίρεση
τη Θεσσαλονίκη που εμφανίζεται το 13ο. Στις παραπάνω περιοχές,
εντυπωσιακή είναι η περίπτωση της Λήμνου, όπου το 14ο αιώνα
εμφανίζονται μαζικά 11 κτήσεις για να παραμείνουν και τον επόμενο
αιώνα, όπως σχεδόν και του Μελενίκου (9) αλλά και της Θεσσαλονίκης
όπου προϋπήρχαν μεν 2 κτήσεις από τον προηγούμενο αιώνα αλλά το
14ο αυξάνουν απότομα στις 10 για να παραμείνουν σχεδόν αναλλοίωτες
και μετά (9). Στις υπόλοιπες περιοχές η εξέλιξη είναι σαφώς ομαλότερη.
• Πίνακας 02.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής

Βατοπεδίου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Πρόκειται για σειρά δεκαεπτά γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις
μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Αποδίδεται σε καρτεσιανές
τομές). Στο σύνολο της περιόδου μελέτης, διακρίνονται οι εξής κύριες
περιπτώσεις: α) περιοχές με "διακριτική" πορεία, αύξουσα, φθίνουσα ή
σταθερή (Κασσάνδρα, Μελένικο, Ανατολική, Δυτική και Κεντρική
Χαλκιδική, Περιοχή Λιμνών, Κωνσταντινούπολη, Λήμνος, Προποντίδα και
Σερβία), β) περιοχές με έντονη αύξηση και ήπια ύφεση (Κεντρική
Μακεδονία, Παγγαίο-Σύμβολο, Θεσσαλονίκη, Περίχωρα Άθω), γ)
περιοχές με έντονη αύξηση αλλά και πτώση (Θράκη),δ) περιοχές με
έντονη αύξηση και σταθερή πορεία (Στρυμόνας).
88
- Πίνακας 02.08 (γράφημα): Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής
Βατοπεδίου, συνολικά.
Αποδίδονται σε πίτα οι κατανομές ανά κύριο τύπο, επί συνόλου κτήσεων.
Είναι χαρακτηριστική η ποσοτική υπεροχή των Μονυδρίων/Ναών (41)
έναντι των υπολοίπων, με τον αμέσως επόμενο τύπο (Συνδυασμένες
χρήσεις) να ακολουθεί με διαφορά (22), ενώ πολύ λιγότερες κτήσεις
αναλογούν στους υπόλοιπους τύπους: 12 και 13 σε Χωριά και Γαίες
αντίστοιχα, ενώ με μονό αριθμό ακολουθούν οι Αστικές κτήσεις (6), οι
Εγκαταστάσεις (5) και τα Αυτούργια (1).
Βατοπεδίου ανά χρονική τομή.
Αποδίδονται οι παραπάνω τύποι στη χρονική τους εξέλιξη. Αυτό που
κυρίως διαπιστώνεται με μια πρώτη ματιά είναι η παντελής απουσία
κτήσεων με τύπο Αδιάγνωστο και άλλο, καθώς και η εμφάνιση των
Αστικών κτήσεων μόλις το 14ο αιώνα.
Βατοπεδίου ανά μείζονα περιοχή.
κατανεμημένοι σε καθεμία από τις δεκαεπτά (17) μείζονες περιοχές
κτήσεων της μονής. Γενικά, παρατηρείται και εδώ μία ισορροπημένη
κατανομή, με ελάχιστες αποκλίσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, στα
Μονύδρια/Ναούς, που αποτελούν και την πολυπληθέστερη ομάδα (41), ο
μέσος όρος είναι 3 ανά περιοχή, τιμή που παρατηρείται στις περισσότερες
όλων. Ανάλογη είναι και η εικόνα της δεύτερης πολυπληθέστερης
ομάδας, δηλαδή των Συνδυασμένων χρήσεων (22), όπου, αν δεν υπήρχε η
περίπτωση της Λήμνου, με έξαρση της τιμής στις 7 κτήσεις, όλες οι
89
υπόλοιπες περιοχές θα αντιπροσωπεύονται με 1 ή 2· όπως συμβαίνει
δηλαδή στην τρίτη κατά σειρά πλήθους ομάδα, των Γαιών (13).
Οι υπόλοιποι τύποι εκπροσωπούνται με αισθητά λιγότερες κτήσεις, με
εξαίρεση τα χωριά (τόσο στην ποσότητα όσο και στην κατανομή τους)
που, ωστόσο, αποτελούν ειδική κατηγορία, καθώς αποτελούν
αποκλειστικά προϊόν ηγεμονικής δωρεάς (12, εκ των οποίων 6 στο
Μελένικο): Αστικές κτήσεις (6), Αυτούργια (1), Εγκαταστάσεις (5). Με
εξαίρεση δηλαδή τη Θεσσαλονίκη για τα Μονύδρια (5), τη Λήμνο για τις
Συνδυασμένες χρήσεις (7) και το Μελένικο για τα Χωριά (5), οι υπόλοιποι
τύποι εκπροσωπούνται στις διάφορες περιοχές με περίπου 2-3 κτήσεις.
- Πίνακας 02.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Βατοπεδίου: α)

στο σύνολο των κτήσεων, β) ανά χρονική τομή.
Από το σύνολο των κτήσεων της μονής, μόνο για τις μισές (49/100)
υπάρχουν σαφή στοιχεία ή απλώς ενδείξεις μεγέθους, ενώ οι υπόλοιπες
(51) χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες, ως προς αυτό το κριτήριο. Για τις
πρώτες, οι κατανομές έχουν ως εξής:
Παρατηρούμε ότι, από τις γνωστές περιπτώσεις, οι δύο μεγαλύτερες
κατηγορίες εκπροσωπούνται με το μεγαλύτερο αριθμό κτήσεων (21 και
17 έναντι 9 και 2). Στην τελευταία κατηγορία (άνω των 2.000 μοδίων) οι 9
από τις 21 περιπτώσεις αντιστοιχούν σε πραγματικά μεγάλες γαιοκτησίες
90
(οι υπόλοιπες 12, μεγάλες επίσης, είναι χωριά (που εμπίπτουν στις
μεγάλες κτήσεις λόγω ζωτικού χώρου, αφήνοντας ωστόσο ασαφές το
καθεστώς κάρπωσης εκ μέρους των μονών). Για το υπόλοιπο 51% που
χαρακτηρίζεται ως αδιάγνωστο, δεν είναι δυνατή η εξαγωγή ασφαλών
συμπερασμάτων.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Βατοπεδίου ξεκινούν λίγο

μετά την ίδρυσή της, στα πρώτα χρόνια του 11ου αιώνα, και συνδέονται με
τους ιδρυτές και κτήτορές της.
Χρονικά, παρά το γεγονός ότι πολύ σύντομα η μονή θα ανέλθει στη δεύτερη
θέση της ιεραρχίας (βλ. ενότητα Ιστορικών και Οικονομικών στοιχείων), η
ακμή της αυτή δε θα μεταφραστεί απαραίτητα σε επέκταση του ζωτικού της
χώρου εκτός Άθω (8). Οι κτήσεις της θα παραμείνουν σχεδόν σταθερές σε
μικρούς αριθμούς και το 12ο αιώνα (10), ενώ θα παρουσιάσει μια κάποια
αύξηση μετά τα μέσα του επόμενου και την παλινόρθωση (18). Η μεγάλη
αλλαγή συντελείται το 14ο αιώνα, με την εκτίναξη του αριθμού των κτήσεων
της μονής (96), κατάσταση που διατηρείται σχεδόν αναλλοίωτη και τον
επόμενο (85), παρά τις δυσμενείς πολιτικές εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή.
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων, δεν παρουσιάζει εκπλήξεις. Πόκειται για
τον τυπικό -όπως θα φανεί- "ζωτικό αθωνικό χώρο", με μικρές μόνο
διαφοροποιήσεις: ένας κύκλος με κέντρο περίπου τον Άθω, και όρια από το
Μελένικο ώς τη Λήμνο και από τις παρυφές της Δυτικής Μακεδονίας ώς τη
Θράκη. Στην περίπτωση της Μονής Βατοπεδίου, τα εξωτερικά όρια
διευρύνονται προς Βορρά, προς Σερβία, με μία κτήση (για τη μελετημένη
91
περίοδο), αλλά κυρίως προς την Ανατολική Θράκη, την Προποντίδα και την
Κωνσταντινούπολη, στη φάση της μεγάλης της ακμής και επέκτασης, δηλαδή
από το 14ο αιώνα.
Ως προς τους κύριους τύπους, οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις αφορούν τα
μονύδρια/ναούς στις μισές σχεδόν κτήσεις (41%), ενώ οι αριθμοί πέφτουν
σχεδόν στα μισά στις συνδυασμένες χρήσεις (22) και ξανά στα χωριά (12) και
τις γαίες (13).
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, η αριθμητική υπεροχή των μεγάλων
εκτάσεων (είτε απλές γαιοκτησίες είτε χωριά), συνδέεται με δωρεές κρατικές
ή εκπροσώπων της αριστοκρατίας (για ποικίλους λόγους και σκοπιμότητες),
σε αντίθεση με τις μικρότερες στοχευμένες κτήσεις από αγορά ή ανταλλαγή.
Η γενική εικόνα, μαρτυρεί μία μονή πρώτης κλάσης, με σημαντικό στοιχείο,
πέραν του μεγάλου αριθμού κτήσεων, μια ιδιαίτερα ισόρροπη κατανομή, με
βάση τόσο τους αριθμούς όσο και τους τύπους των κτήσεων αλλά και τη
διασπορά τους.
92
ΜΟΝΗ ΙΒΗΡΩΝ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Ιβήρων

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Ιβήρων
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Κοίμηση της Θεοτόκου
ΚΤΙΤΩΡ: Ιωάννης ο Ίβηρ, Όσιος Ευθύμιος
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Τρίτη (3η) στη σημερινή σειρά των μονών

ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ:Ίδρυση στα 979/980 στη θέση της παλαιότερης
Μονής του Κλήμεντος
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Ιωάννης ο Ίβηρ

Στη νοτιοανατολική ακτή της αθωνικής χερσονήσου, μεταξύ των
Μονών Σταυρονικήτα και Φιλοθέου (ψηλότερα στο βουνό).
Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την παραλία, δίπλα στο
χείμαρρο του Ιβηρήτικου Λάκκου.
Το οικοδομικό συγκρότημα έχει σαφή φρουριακό χαρακτήρα,
σχηματίζοντας τετράπλευρο σε κάτοψη. Οι πτέρυγες ανάγονται
σε ποικίλες εποχές, ενώ διατηρούνται αυτούσια τμήματα από
την εποχή της ίδρυσης.
Εκτός του περιβόλου, ένα πλήθος εγκαταστάσεων και
βοηθητικών κτιρίων συμπληρώνει το σύνολο: Το Κάθισμα της
93
Πορταϊτισσας δίπλα στο χείμαρρο, στην παραλία, το μεγάλο
ψαρόσπιτο, και το συγκρότημα του αρσανά με τον εντυπωσιακό
πύργο.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά της, παρότι πρόκειται για μία από τις αρχαιότερες
και λαμπρότερες μονές, δεν ξεπερνά το μέσον όρο μιας
αθωνικής μονής. Εκτείνεται εκατέρωθεν της μονής στην
παραλία, και σε βάθος ώς περίπου το μέσον της χερσονήσου.
Συνορεύει (από Δ προς Α) με τις περιοχές των Μονών:
Κουτλουμουσίου, Ξηροποτάμου, Σίμωνος Πέτρας και Φιλοθέου.

Η ίδρυση της Μονής ανάγεται στο 979/980 και αποδίδεται στον
Ίβηρα Ιωάννη και το γιο του, Ευθύμιο, οι οποίοι, μαζί με τον
πρώην στρατηγό, Ιωάννη Τορνίκιο, μόναζαν στη Μονή Μεγίστης
Λαύρας.1
Με διαταγή του αυτοκάτορα Βασιλειου Β', ο Τορνίκιος διέκοψε
προσωρινά τη μοναχική του ιδιότητα για να ηγηθεί της
εκστρατείας των αυτοκρατορικών στρατευμάτων εναντίον του
Βάρδα Σκληρού, μετά τη νικηφόρα έκβαση της οποίας,
επέστρεψε και πάλι στον Άθω.2
Στο μεταξύ, η πληθυσμική έξαρση στη Μεγίστη Λαύρα στα
χρόνια του Αγίου Αθανασίου και η έλλειψη χώρου, ώθησε τους
Ίβηρες μοναχούς της σε αναζήτηση νέας εγκατάστασης. 3 Με
1
Lefort, IVIRON I, σ. 19-25.
2
3
Πεντζίκης, σ. 244-245.
94
σύμφωνη αυτοκρατορική γνώμη, οι Ίβηρες και ο Τορνίκιος
αντάλλαξαν δύο μονές που οι ίδιοι κατείχαν στην
Κωνσταντινούπολη και την Τραπεζούντα (Τιμίου Προδρόμου και
Αγίου Φωκά), με την παλαιά Μονή του Κλήμεντος (στη θέση της
μετέπειτα Μονής Ιβήρων) και άλλες τρεις μονές: του Κολοβού
(περιοχή Ιερισσού), του Λεοντίου (Θεσσαλονίκη) και του Άθω
(εντός Αγίου Όρους, γνωστού και ως Μονυδρίου του
Σισίκου). 4 Οι παραπάνω μονές παραχωρήθηκαν με όλες τις
κτήσεις τους (Μονές Αββακούμ, Πολυγύρου και ένα πλήθος
μικρότερων μονών και κτήσεων),5 δημιουργώντας έτσι από την
αρχή μια σημαντική οικονομική βάση για την Ιβήρων.
Μεταξύ των πρώτων περιοχών στις οποίες είχε πλέον βάσεις η
νεοϊδρυθείσα μονή (τόσο από ανταλλαγή όσο και από νέα
αποκτήματα), ήταν η Θεσσαλονίκη, η Κεντρική και Ανατολική
Χαλκιδική, η Κασσάνδρα, η Σιθωνία, η Περιοχή των Λιμνών, η
Κοιλάδα του Στρυμόνα και η Λήμνος, με ένα σύνολο κτήσεων
δεκάδων χιλιάδων μοδίων.6
Στα 1029, επί Ρωμανού Γ', θα δημευθούν ορισμένες από τις
κτήσεις της Μονής στη Μακεδονία, 7 ενώ αμέσως μετά, επί
Μιχαήλ Δ' Παφλαγόνος (1034-1041), η κατάσταση θα
αντιστραφεί ώς ένα βαθμό.8
Παρά το γεγονός ότι στο Τυπικό του Μονομάχου (Β' Τυπικό του
Άθω) στα 1045, η Μονή Ιβήρων κατέχει την τέταρτη θέση στην
4
5
6
7
Lefort, IVIRON I, σ. 49.
8
95
ιεραρχία,9 οι δημεύσεις της περιόδου εκείνης φαίνεται πως την
επηρέασαν σημαντικά. Έτσι, κατά τη μετάβαση από τον 11ο στο
12ο αιώνα, η Μονή είχε ήδη χάσει μεγάλο αριθμό των κτήσεών
της σε συγκεκριμένες περιοχές, όπως η Μακεδονία.10 Πέραν
αυτών, αναφέρονται και άλλες απώλειες, για άγνωστους
λόγους, οι οποίες ωστόσο αντισταθμίζονται από την απόκτηση
νέων γαιών, όπως π.χ. η μεγάλη κτήση στο Ραδόλιβο στο
Παγγαίο, στα 1103.11
Στα 1104, παρά τις όποιες αυξομειώσεις, η Μονή Ιβήρων
κατέχει μια σημαντική ακίνητη περιουσία σε μια περιοχή που
έχει πλέον διευρυνθεί μέχρι τη Στρούμιτζα και την
12 13
Κωνσταντινούπολη, άνω των 90.000 μοδίων,
συμπεριλαμβανομένων και πολλών αστικών κτήσεων, ιδίως
στην πόλη της Θεσσαλονίκης και αλλού (μονύδρια, οικίες και
άλλα).14
Για την περίοδο μετά την την Άλωση του 1204 τα στοιχεία είναι
λιγοστά, ώς την Παλινόρθωση. Την περίοδο εκείνη, η Μονή
φέρεται να εξασφαλίζει επικύρωση των κτήσεών της από το
Μιχαήλ Η' (1259), τουλάχιστον όσον αφορά την ευρύτερη
περιοχή της Μακεδονίας. 15 Παρά τις όποιες απώλειες, σε
σύγκριση με τον προηγούμενο αιώνα, η Μονή επεκτείνεται με
νέες κτήσεις στην περιοχή του Στρυμόνα και αλλού.16
9
10
Lemerle, LAVRA I, αρ. 47. Επίσης, Lefort, IVIRON II, αρ. 41.
11
Lefort, IVIRON II, σ. 31.
12
Lefort, IVIRON II, αρ. 41 και σ. 32 και 59.
13
Lefort, IVIRON II, αρ. 50, 52.
14
Lefort, IVIRON II, σ. 50-53.
15
Lefort, IVIRON III, αρ. 58.
16
IVIRON ΙΙΙ, αρ. 56, 61 και σ. 15-16.
96
Κατά τα άλλα, η Μονή φέρεται μετά να υποφέρει από τη
φιλολατινική πολιτική του Μιχαήλ Η', την οποία αποκαθιστά
αμέσως μετά ο Ανδρόνικος Β', ο οποίος εκδίδει και
χρυσόβουλλο για την επικύρωση των κτήσεών της στα 1283.17
Στις αρχές του 14ου αιώνα αναφέρονται νέες αστικές κτήσεις
στη Θεσσαλονίκη,18καθώς και στην ευρύτερη περιοχή της και
αλλού:19 Δυτική Χαλκιδική, Ιερισσός και Ανατολική Χαλκιδική,
Στρυμόνας, Παγγαίο, Μελένικο, Στρούμιτζα.20
Από τα μέσα του 14ου αιώνα, κι έχοντας ήδη προηγηθεί
σχετικές ζυμώσεις, η μονή γίνεται ελληνική, κάτι που
επισφραγίζει η απόφαση του πατριάρχη Καλλίστου (1356 ή
1365), σύμφωνα με την οποία ο ηγούμενος πρέπει να είναι
Έλληνας.21
Την ίδια περίοδο, η Ιβήρων, όπως και οι υπόλοιπες αθωνικές
μονές, βρήκε στήριξη στο πρόσωπο του Δουσάν, ο οποίος
εξέδωσε χρυσόβουλλα για κτήσεις της.22
Στα 1371, η δήμευση του μισού των μοναστηριακών κτήσεων
επηρέασε ασφαλώς και τη Μονή Ιβήρων, χωρίς ωστόσο να
γνωρίζουμε ακριβώς την έκταση των συνεπειών αυτών.
Το 15ο αιώνα η κατάσταση δε φαίνεται να αλλάζει για τη μονή,
που φαίνεται να ευημερεί μέχρι και τα μέσα του επόμενου.23
Από τη δύσκολη κατάσταση που θα επιφέρει η μεγάλη δήμευση
επί Σελήμ Β', θα την βγάλουν οι ηγεμόνες της Γεωργίας, με την
17
18
Lefort, IVIRON III, αρ. 73, 76, 78, 84.
19
Lefort, IVIRON III, αρ. 70, 75, 77, 79, 81.
20
Lefort, IVIRON III, σ. 32-47.
21
Lefort, IVIRON IV, αρ. 93.
22
Lefort, IVIRON IV, αρ. 89, 90.
23
97
οποία οι σχέσεις ποτέ δεν είχαν διακοπεί, παρά την αριθμητική
υπερίσχυση των Ελλήνων στη μονή και τη μετατροπή της σε
ελληνική.24
Στα μέσα του 17ου αιώνα, η μονή αποκτά ερείσματα στη Ρωσία,
όταν ο τσάρος Αλέξιος της παραχωρεί τη Μονή του Αγίου
Νικολάου στη Μόσχα.25 Πέραν αυτού, σημαντική ήταν επίσης η
συνδρομή ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας και άλλων υψηλών
προσωπικοτήτων.
Νέα οικοδομική δραστηριότητα μαρτυρείται από τις αρχές του
19ου αιώνα, με την επέκταση του περιβόλου προς τα δυτικά,
ενώ υπέστη μεγάλες καταστροφές κατά τη διάρκεια της
πυρκαϊάς του 1863.26
Είσοδος: 1867
Δυτική πτέρυγα: 1804
Κρήνη αυλής: 1734
Παρεκκλήσιο Πορταΐτισσας: 1680
Ναός Τιμίου Προδρόμου: 1710 (στο θεμέλιο, λείψανα του
παλαιού αρσανά της μονής, του 10ου αιώνα)
Καθολικό: 10ος αιώνας (με νεότερες φάσεις)
Πύργος ρολογιού: 1725
Τράπεζα: 1848
Φιάλη: 1865
24
25
Πεντζίκης, όπ.π. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 479.
26
Πεντζίκης, όπ.π.
98
Νότιος πύργος: 1513
Εντός του συγκροτήματος υπάρχουν αρκετά παρεκκλήσια

(περισσότερα από δέκα), χρονολογούμενα κυρίως από το 17ο
αιώνα και εξής, καθώς και στην εγγύς περιοχή εκτός του
περιβόλου, και στις Καρυές.
αυτά στις περιοχές: Θεσσαλονίκη, Δυτική και Ανατολική
Χαλκιδική, Στρυμόνα, Κασσάνδρα, Μελένικο, Στρούμιτζα,
Αδριανούπολη, Τιφλίδα, Μόσχα, Βλαχία.
Εντός της επικράτειάς της, βρίσκονται διάσπαρτα εξαρτήματα.
Πέραν της Σκήτης του Τιμίου προδρόμου, υπάγονται σ' αυτήν
αρκετά Καθίσματα και Κελλία, κάποια από τα οποία ήταν
παλαιά μονύδρια (Σαράβαρη, Τεσσαράκοντα Μαρτύρων,
Κυριακό Σκήτης του Μαγουλά).
976-979: Επανάσταση Βάρδα Σκληρού και ανάκληση του Τορνικίου (από
τον Βασίλειο Β') από τη Μεγίστη Λαύρα, για να ηγηθεί της
εκστρατείας εναντίον του
979/980: - Ίδρυση της Μονής Ιβήρων
- Χρυσόβουλλο για προίκιση της μονής με μετόχια εκτός Άθω:
Μονές Λεοντίας και Κολοβού (με τις ήδη υφιστάμενες κτήσεις
τους)
985: Δικαίωμα οικοδόμησης αρσανά στην Καλιάγρα
τέλη 10ου: Ανέγερση Καθολικού
1010: Αγορές γαιών στην περιοχή της Ιερισσού
99
1012: Αποκτήσεις γαιών εντός Άθω, στην περιοχή του Μαγουλά
1015: Αποκτήσεις γαιών εντός Άθω, στην περιοχή του Θεσσαλονικέα
1029: Κτήσεις στο Παγγαίο
1029-1041: Εσωτερική κρίση μεταξύ Ελλήνων και Ιβήρων
1029: Δημεύσεις γαιών επί Ρωμανού Γ'
1034: Δωρεές γαιών από τον Μιχαήλ Δ'
1045: Στο Τυπικό του Μονομάχου (Β' Τυπικό του Άθω) η Ιβήρων
κατέχει την τέταρτη θέση
1051-1072: Περίοδος ακμής, επί ηγουμενίας Γεωργίου Β' Μπατσιμιντέλι και
Γεωργίου Γ' Ολτισέλι
1079: Χρυσόβουλλο Νικηφόρου Βοτανειάτη - Εκτεταμένες κτήσεις σε
όλη τη Μακεδονία
1081: Διευθέτηση ενδοαθωνικών κτήσεων στα δυτικά της επικράτειας
της μονής
τέλος 11ου: Δημεύσεις γαιών στη Μακεδονία
1103: Κτήσεις στο Παγγαίο (Ραδολίβος)
1104: Αναφορά κτήσεων άνω των 90.000 μοδίων (παρά τις δημεύσεις)
αρχές 12ου: Διενέξεις με Βατοπεδίου για κτήσεις στο Παγγαίο
1259: Επικύρωση κτήσεων στη Μακεδονία από το Μιχάηλ Η'
1283: Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β' για επικύρωση των κτήσεων της
μονής
1293: Ανακίνηση διαφορών στο Παγγαίο
1309: Δωρεές γαιών στο Μελένικο
1310: Χρυσόβουλλο Μιχαήλ Θ' για επικύρωση κτήσεων και νέες
δωρεές, μεταξύ των οποίων και στη Στρούμιτζα
1346: Χρυσόβουλλα Δουσάν για επικύρωση κτήσεων και νέες δωρεές
1356: Απόφαση πατριάρχη Καλλίστου που ορίζει Έλληνα ηγούμενο για
τη μονή
1371: Δημεύσεις του μισού των μοναστηριακών κτήσεων
100
1430: Αναφορά αρκετών παλαιών κτήσεων της μονής στην Ανατολική
και Δυτική Χαλκιδική
1513: Ανέγερση νότιου πύργου
1568: Δημεύσεις μοναστηριακών γαιών επί Σελήμ Β'
1680: Οικοδόμηση Παρεκκλησίου Πορταΐτισσας
1710: Ανοικοδόμηση Ναού του Προδρόμου
1725: Ανέγερση Πύγου Ωρολογίου
1734: Κατασκευή Κρήνης Αυλής
1848: Ανέγερση Τράπεζας
1867: Κατασκευή εισόδου
101
102
103
104
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.01: Οι κτήσεις της Μονής Ιβήρων συνολικά
MonCODE Α/Α Main_Name Alter_Names CONVENTIONAL NAME Region Region General Coordinates_N Coordinates_E Kind SIZE-CODE TYPE-CODE DATE_Start DATE_End Subjacent_Installations
03. 1 Αγία Αναστασία Αγία Αναστασία Παγγαίου Παγγαίο - Σύµβολο 40.84539 24.04991 Μονή 0 2 1259 1400 µονύδριο
03. 2 Αγία Άννα Αγία Άννα (ΙΒΗΡΩΝ) Έζοβα Στρυµόνας 40.84622 23.65139 Μονή 2 2 1293 1351 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
03. 3 Αγία Κυριακή Αγία Κυριακή (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική Χαλκιδική 40.45691 23.65885 Ναός 0 2 1050 1500 µονύδριο
03. 4 Αγία Τριάδα Αγία Τριάδα (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική 40.27444 23.21247 Ναός 3 6 1104 1400 µονύδριο, γαίες, οικίες
03. 5 Μονή (Αγ.) Αθανασίου Άγιος Αθανάσιος (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική Χαλκιδική 40.40839 23.81717 Μονή 0 2 980 1500 µονύδριο
03. 6 Κολοβού Αγίου Ιωάννου Προδρόµου, Άγιος Ιωάννης Κολοβού Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39761 23.87929 Μονή 4 6 980 1930 µονύδριο, γαίες, οικίες, ναοί
03. 7 Μονή (Αγ.) Λουκά Άγιος Λουκάς (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική Χαλκιδική 40.41035 23.83203 Μονή 0 2 980 1500 µονύδριο
03. 8 Άγιος Γεώργιος τα Κουβούκλεια Άγιος Νικόλαος Κουβούκλεια Στρυµόνας 41.00744 23.47463 Μονή 0 2 1346 1500 µονύδριο
03. 9 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Τρεµπέσαινας Άγιος Νικόλαος Τρεµπέσαινας Στρυµόνας 40.85096 23.80856 Μονή 0 2 1341 1400 µονύδριο
03. 10 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Ανακτορούπολις - Άγιος Γεώργιος Ανακτορούπολις Στρυµόνας 40.83487 24.28799° Μονή 0 2 1320 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
03. 11 Αρσενίκεια Αρσηνίκεια, Χλωµούτζα Αρσενίκεια (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική Χαλκιδική 40.42722 23.83694 Χωράφι 4 6 980 1500 γαίες, µύλοι
03. 12 Άχραδος Άχραδος (ΙΒΗΡΩΝ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39761 23.87939 Χωράφι 2 3 980 1500 γαίες
03. 13 Βαλαντζιανή Βαλαντζιανή (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.19155 23.33101 Μονή 0 2 980 1500 µονύδριο
03. 14 Βολβός Κάτω Βολβός Βολβός (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική 40.25621 23.26721 Μονή 4 2 980 1500 µονύδριο, γαίες, προάστειο,
03. 15 Βροµόσυρτα Βροµόσυρτα (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική 40.33722 23.31132 Χωράφι 3 6 980 1500 γαίες
03. 16 Γεράνιν Γεράνιν (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.12736 23.34271 Μονή 0 2 1050 1500 µονύδριο
03. 17 Γοµάτι Καµένα Γοµάτι (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική Χαλκιδική 40.39735 23.79417 Χωράφι 3 6 980 1930 γαίες
03. 18 Δεβελίκεια ζευγηλατείον Δεβελίκειας Δεβελίκεια (ΙΒΗΡΩΝ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.367500 23.835833 Χωράφι 0 6 1020 1300 γαίες
03. 19 Δοβροβίκεια Δοβροβίκεια (ΙΒΗΡΩΝ) Παγγαίο - Σύµβολο 40.76619 24.06007 Χωριό 4 7 1029 1500 γαίες
03. 20 Ζούρβα Ζούρβα (ΙΒΗΡΩΝ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39764 23.87942 Χωράφι 2 3 980 1500 γαίες
03. 21 Θεοτόκος Ισκρίζοβας Θεοτόκος Ισκρίζοβας (ΙΒΗΡΩΝ) Ζίχνα Στρυµόνας 41.06289 23.90632 Μονή 0 2 1310 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
03. 22 Θεοτόκου Έζοβας Θεοτόκος του Σπηλαίου Θεοτόκος Σπηλαίου Έζοβας Έζοβα Στρυµόνας 40.85618 23.65146 Ναός 4 2 980 1500 µονύδριο, γαίες
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 23 Μονή Πολυγύρου Θεοτόκος Χαβούνια, του Θεοτόκος Χαβούνια (ΙΒΗΡΩΝ) Πολύγυρος Κεντρική Χαλκιδική 40.38383 23.44246 Μονή 3 6 980 1500 µονύδριο, γαίες, προάστειο
Πτελεώτου
03. 24 Αγία Ανυσία Θεσσαλονίκη - Αγία Ανυσία Θεσσαλονίκη 40.64167 22.03961 Μονή 3 2 1104 1400 µονύδριο, οικίες
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 25 Αγία Βαρβάρα Θεσσαλονίκη - Αγία Βαρβάρα Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.64060 22.93532 Μονή 0 2 1104 1400 µονύδριο, οικίες, εργαστήρια
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 26 Αγία Ιερουσαλήµ Θεσσαλονίκη - Αγία Ιερουσαλήµ Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.64061 22.93533 Μονή 0 2 1270 1351 µονύδριο
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 27 Άγιος Βασίλειος Θεσσαλονίκη - Άγιος Βασίλειος Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.64057 22.93529 Μονή 0 2 980 1500 µονύδριο, οικίες
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 28 Άγιος Κλήµης Θεσσαλονίκη - Άγιος Κλήµης Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.64058 22.93530 Μονή 0 2 1104 1400 µονύδριο, οικίες
03. 29 Άγιος Νικόλαος Θεσσαλονίκη - Άγιος Νικόλαος Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.64059 22.93531 Μονή 0 2 1104 1400 µονύδριο, οικίες
03. 30 Μονή Λεοντίας Μονή Προδρόµου Λεοντίας Θεσσαλονίκη - Μονή Λεοντίας Θεσσαλονίκη 40.63589 22.94475 Μονή 0 2 980 2000 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
03. 31 Μονή Προδρόµου Θεσσαλονίκη - Πρόδροµος Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.64062 22.93534 Μονή 0 2 1361 1387 µονύδριο
03. 32 Θεσσαλονίκη Περίχωρα Θεσσαλονίκη Περίχωρα Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.64056 22.93528 Χωράφι 3 6 1047 1500 γαίες
(Ιβήρων) (ΙΒΗΡΩΝ)
03. 33 Ιασίτης Ιασίτης (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυµόνας Χωράφι 0 3 1346 1500 γαίες
03. 34 Ιερισσός (Ιβήρων) Ιερισσός (ΙΒΗΡΩΝ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39737 23.87694 Χωράφι 4 6 980 1930 γαίες
03. 35 Κάµενα Κάµενα (ΙΒΗΡΩΝ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.372222 23.860000 Χωράφι 4 6 980 1500 γαίες, βοσκότοπος
03. 36 Καρέα Καρέα (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.12676 23.36401 Χωράφι 0 6 980 1500 γαίες, προάστειο
03. 37 Άγιοι Απόστολοι Αγίασµα, Άγιος Παύλος Κασσάνδρα - Άγιοι Απόστολοι Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.39083 23.89167 Χωράφι 3 6 980 1500 γαίες
(ΙΒΗΡΩΝ)
03. 38 Αγία Παρασκευή Κάστρο Κασσανδρείας Κάστορ Κασσάνδρας - Αγία Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.18823 23.33194 Απροσδιόριστο 0 0 980 1500 γαίες
03. 39 Κάστρο Πρόκρηντος Ρεβενίκεια, Μεγάλη Παναγιά Κάστρο Πρόκρηντος (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική Χαλκιδική 40.46371 23.66501 Χωράφι 0 0 1050 1500 γαίες
03. 40 Καυκανάδες Καυκανάδες (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική Χαλκιδική 40.61578 23.80585 Χωράφι 0 3 980 1500 γαίες
03. 41 Κλαπατουράδες Κλαπατουράδες (ΙΒΗΡΩΝ) Δυτική Χαλκιδική 40.31095 23.11531 Χωράφι 0 3 980 1400 γαίες
03. 42 Μονή Καρδιογνώστου Κοαρδιογνώστου (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική Χαλκιδική 40.38833 23.79722 Μονή 0 2 980 1500 µονύδριο
03. 43 Κορακοφωλέα Κορακοφωλέα (ΙΒΗΡΩΝ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39076 23.90433 Χωράφι 2 3 1100 1500 γαίες, βιβάριο
03. 44 Κοτζάκιον Κοτζάκιον (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυµόνας 40.92925 23.87077 Χωράφι 3 3 1273 1500 γαίες
03. 45 Κοτζάκιον 2 του Μασγίδα Κοτζάκιοον Μασγίδα (ΙΒΗΡΩΝ) Στρυµόνας 40.93005 23.88005 Χωράφι 2 3 1324 1349 γαίες
03. 46 Κωνσταντινούπολη Κωνσταντνούπολη (ΙΒΗΡΩΝ) Κωνσταντνούπολη 41.00987 28.97403 Οικία-Κατάστηµα 0 1 1065 1100 οικίες
03. 47 Λεοντάρια Λεοντάρια (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.23631 23.30417 Χωράφι 4 6 980 1500 γαίες
03. 48 Λήµνος Λήµνος (ΙΒΗΡΩΝ) Λήµνος 39.94099 25.19403 Χωράφι 0 3 996 1500 γαίες, πύργος
03. 49 Λιβύζασδα της Λιβυσδιάδος Λιβύζασδα (ΙΒΗΡΩΝ) Ανατολική Χαλκιδική 40.59351 23.75399 Χωράφι 4 6 980 1500 γαίες, προάστειο
03. 50 Λογγός Λογγός (ΙΒΗΡΩΝ) Σιθωνία 40.38759 23.88012 Αµπελώνας 2 6 980 1500 αµπέλια
03. 51 Μαλούκα Μαλούκα (ΙΒΗΡΩΝ) Ζίχνα Στρυµόνας 40.91341 23.85377 Χωράφι 3 3 1310 1328 γαίες
03. 52 Μαυροχώριον Μαυροχώριον (ΙΒΗΡΩΝ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39765 23.87943 Χωράφι 2 3 980 1500 γαίες
03. 53 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Μελενίκου Μελένικο - Άγιος Γεώργιος Μάλεστα Μελένικο Μονή 0 2 1309 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
03. 54 Άγιος Παντελεήµων Άγιος Παντελεήµων Μελενίκου Μελένικο - Άγιος Παντελεήµων Μελένικο Μελένικο 41.52472 23.39167 Μονή 0 2 1309 1400 µονύδριο
03. 55 Μελιτζιανή Ίβηρα Μελιτζιανή (ΙΒΗΡΩΝ) Σέρρες Στρυµόνας 40.89722 23.70206 Χωράφι 4 6 1047 1930 γαίες, ναός, οικίες
03. 56 Μεσόλιµνα Αρχοντοχώριον Μεσόλιµνα (ΙΒΗΡΩΝ) Θεσσαλονίκη 40.67147 23.26663 Χωράφι 0 3 1047 1500 γαίες, βοσκότοπος
03. 57 Μονή Αββακούµ Μονή Αββακούµ (ΙΒΗΡΩΝ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.10828 23.37042 Μονή 3 2 980 1500 µονύδριο, γαίες, οικίες,
105
106
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ιβήρων ανά χρονική τομή
10ος 40
11ος 52
12ος 57
13ος 63 10ος,&
14ος 84 15ος,&56& 40&
15ος 56
11ος,&52&
14ος,&84&
12ος,&57&
13ος,&63&
107
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ιβήρων ανά μείζονα περιοχή
108
109
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ιβήρων ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική*
Χαλκιδική,*11*
Λήµνος 1 Στρυμόνας,*15*
Μελένικο 2
Περιοχή Λιµνών 1 Δυτική*
Περίχωρα Άθω 12 Χαλκιδική,*7*
Σιθωνία 2
Στρυµόνας 15
88 Στρούμιτζα,*13*
Θεσσαλονίκη,*10*
Κασσάνδρα,*8*
Σιθωνία,*2*
Περίχωρα*Άθω,*12*
Κεντρική*
Κωνσταντνούπολη,*1*
Παγγαίο*G* Λήμνος,*1*
Περιοχή*Λιμνών,*1* Σύμβολο,*3* Μελένικο,*2*
110
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ιβήρων ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
111
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ιβήρων ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΙΒΗΡΩΝ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Κασσάνδρα 7 8 8 8 8 8
Λήµνος 1 1 1 1 1 1
Μελένικο 2
Παγγαίο - Σύµβολο 2 2 3 3 2
Περιοχή Λιµνών 1 1
Περίχωρα Άθω 10 12 12 12 11 11
Σιθωνία 2 2 1 1 1 1
Στρούµιτζα 2 3 13 3
Στρυµόνας 1 3 3 5 14 7
40 52 57 63 84 56
112
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Ιβήρων στο
Ανατολική Χαλκιδική Κεντρική Χαλκιδική Περίχωρα Άθω

12 2,5 12,5
12
10 2
11,5
8
1,5 11
6 Περίχωρα Άθω
Ανατολική Χαλκιδική Κεντρική Χαλκιδική 10,5
1
4
10
0,5
2 9,5
0 0 9
Δυτική Χαλκιδική Κωνσταντνούπολη Σιθωνία

8 1,2 2,5
7 1
2
6
0,8
5
1,5
4 0,6
Δυτική Χαλκιδική Κωνσταντνούπολη Σιθωνία
3 1
0,4
2
0,2 0,5
1
0 0 0
Θεσσαλονίκη Λήμνος Στρούμιτζα

12 1,2 14
10 1 12
10
8 0,8
8
6 0,6
Θεσσαλονίκη Λήμνος Στρούμιτζα
6
4 0,4
4
2 0,2 2
0 0 0
Κασσάνδρα Μελένικο Στρυμόνας

8,2 2,5 16
8 14
7,8 2
12
7,6
1,5 10
7,4
8
7,2 Κασσάνδρα Μελένικο Στρυμόνας
1 6
7
6,8 4
0,5
6,6 2
6,4 0 0
Παγγαίο - Σύμβολο Περιοχή Λιμνών

3,5 1,2
3 1
2,5
0,8
2
0,6
1,5 Παγγαίο - Σύμβολο Περιοχή Λιμνών
0,4
1
0,5 0,2
0 0
113
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ιβήρων, συνολικά
Αστικές κτήσεις 2 Χωριά,,3, Αδιάγνωστα,,3, Αστικές,κτήσεις,,2,
Χωριά 3
Άλλα Συνδυασμοί,
χρήσεων,,23,
Μονύδρια,/,Ναοί,,
36,
Εγκαταστάσεις,,1,
Αυτούργια,,1,
Γαίες,(γενικώς),,19,
114
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ιβήρων ανά χρονική τομή
ΙΒΗΡΩΝ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αδιάγνωστα 2 3 3 3 3 3
Αστικές κτήσεις 1 1 1
Μονύδρια / Ναοί 10 13 17 22 35 17
Γαίες (γενικώς) 9 11 11 12 18 11
Αυτούργια 1 1 1 1 1 1
Χωριά 2 3 3 3 3
Άλλα
40 52 57 63 84 56
40"
35"
30"
10ος"
25"
11ος"
20" 12ος"
13ος"
15" 14ος"
15ος"
10"
5"
0"
Αδιάγνωστα" Αστικές"κτήσεις" Μονύδρια"/"Ναοί" Γαίες"(γενικώς)" Αυτούργια" Εγκαταστάσεις" Συνδυασμοί"χρήσεων" Χωριά" Άλλα"
115
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ιβήρων
ΙΒΗΡΩΝ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Δυτική Χαλκιδική 1 2 4 7
Θεσσαλονίκη 8 1 1 10
Λήµνος 1 1
Παγγαίο - Σύµβολο 1 2 3
Στρούµιτζα 7 4 1 1 13
3 2 36 19 1 1 23 3 0 88
10"
9"
8"
7" Αδιάγνωστα"
6" Αστικές"κτήσεις"
Μονύδρια"/"Ναοί"
5"
Γαίες"(γενικώς)"
4"
Αυτούργια"
3"
Εγκαταστάσεις"
2"
Συνδυασμοί"χρήσεων"
1" Χωριά"
0" Άλλα"
116
ΠΙΝΑΚΑΣ 03.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Ιβήρων
42
1 άνω+των+2.000+
15 μοδίων,+15+
15
15
500+4+2.000+ αδιάγνωστα,+42+
μόδιοι,+15+
100+4+500+
μόδιοι,+15+
κάτω+των+100+
μοδίων,+1+
117
118
ΧΑΡΤΗΣ 03.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Ιβήρων
Μονή ΙΒΗΡΩΝ: Σύνολο Κτ ήσε ων
75 0 75 150 225 300 χλμ.
119
ΧΑΡΤΗΣ 03.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Ιβήρων
Μονή ΙΒΗΡΩΝ: Κύριοι Τύποι κτ ήσε ων
Υπόμνημα
Υπόμνημα
αδιάγνωστ
αδιάγνωστ α
α
αστ
αστ ικά
ικά
μονύδρια
μονύδρια
γαίε
γαίε ςς
αυτ
αυτ ούργια
ούργια
εε γκατ
γκατ αστ
αστ άσε
άσε ις
ις
μικτ
μικτ έέ ςς κτ
κτ ήσε
ήσε ις
ις
χωριά
χωριά
άλλα
άλλα
75 0 75 150 225 300 χλμ.
120
ΧΑΡΤΗΣ 03.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Ιβήρων
Μονή ΙΒΗΡΩΝ: Τάξε ις Με γέ θους κτ ήσε ων
Υπόμνημα
αδιάγνωστ ο
κάτ ω τ ων 100 μοδίων
100 - 500 μόδιοι
500 - 2.000 μόδιοι
άνω τ ων 2.000 μοδίων
75 0 75 150 225 300 χλμ.
121
ΧΑΡΤΗΣ 03.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Ιβήρων
122
123
124
Δεδομένα

Μονής Ιβήρων, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
Οι πρώτες κτήσεις της μονής ανάγονται στα χρόνια της ίδρυσής της και
συνίστανται στην αρχική προικοδότησή της, μετά την ανταλλαγή των
κτήσεων που είχαν εξαρχής στην κατοχή τους οι κτίτορες, με άλλες, στον
ευρύτερο ζωτικό χώρο του Άθω.28
Για την αμέσως επόμενη περίοδο, ένα από τα κύρια έγγραφα είναι το
Χρυσόβουλλο του Νικηφόρου Γ' Βοτανειάτη (1079) όπου γίνεται αναγραφή
των κτήσεων της μονής κατά την περίοδο εκείνη, 29ενώ για τα πρώτα χρόνια
του 12ου αιώνα, σημαντικά είναι δύο άλλα έγγραφα (Περιορισμός και
Πρακτικόν) του 1101 και 1103 αντίστοιχα.30
Για το υπόλοιπο του αιώνα οι πληροφορίες είναι διάσπαρτες,31 ενώ λιγοστά
είναι τα στοιχεία και για την περίοδο της Λατινοκρατίας. Αναλυτικότερες
πληροφορίες δίνονται αμέσως μετά, στο Χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η'
(1259),32 όπου επικυρώνονται οι υφιστάμενες κτήσεις της μονής κατά τη
27
Lefort, IVIRON I-IV. Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και συνολική βιβλιογραφία.
28
Βλ. παραπάνω, ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία.
29
Lefort, IVIRON II, αρ. 41.
30
Lefort, IVIRON II, αρ. 50, 52.
31
Ενδεικτικά: Lefort, IVIRON III, αρ. 56 (Πρακτικόν Μιχαήλ Τζαγκιτζάκη).
32
125
συγκεκριμένη χρονική στιγμή, όπως και σε εκείνο του Ανδρονίκου Β' (1283)
για το γ' τέταρτο του αιώνα.33
Μια σειρά εγγράφων των αρχών του 14ου αιώνα (1301 ώς 1326) δίνουν
αρκετές πληροφορίες για αστικές κτήσεις της μονής στη Θεσσαλονίκη
κυρίως, κατά την περίοδο αυτή,34ενώ αρκετά άλλα αποτυπώνουν τον κύριο
ζωτικό χώρο της μονής σε μια έκταση από το Μελένικο και τη Στρούμιτζα
μέχρι το Παγγαίο και την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης.35 Στα έγγραφα
αυτά αποτυπώνεται μια σαφής εικόνα ακμής της μονής, που
επαναλαμβάνεται στην Απογραφή του Ορφανοτρόφου Εδεσσηνού, στα
1344.36
Παρόμοια εικόνα αποδίδουν τα δύο Χρυσόβουλλα του Στεφάνου Δουσάν
(1346),37επικυρώνοντας τις υφιστάμενες κτήσεις της μονής, όπως και λίγα
χρόνια μετά, το Χρυσόβουλλο του Ιωάννου ΣΤ' Καντακουζηνού (1351), που,
πέρα από την επικύρωση, προχωρά και σε παραχώρηση νέων κτήσεων στην
περιοχή ήδη υφισταμένων (έκταση στη Μελιτζιανή, στην περιοχή
Ραδολίβους). 38 Τις κτήσεις αυτές επικυρώνει και το Χρυσόβουλλο του
Ιωάννου Ε' Παλαιολόγου που ακολουθεί λίγα χρόνια μετά (1357), ενώ σε
κτήσεις στην περιοχή της Στρούμιτζας αναφέρεται ένα σλαβικό έγγραφο του
Κωνσταντίνου Ντεγιάνοβιτς (1380).39
Η ακμάζουσα πορέια της μονής δε φαίνεται να διαταράσσεται στον επόμενο
αιώνα, ενώ από κάποια άλλα έγγραφα διαπιστώνεται και η σταθερή της
παρουσία εντός της πόλης της Θεσσαλονίκης (α' τέταρτο 15ου αι.). 40
33
34
Ενδεικτικά: Lefort, IVIRON III, αρ. 73, 76, 77, 78, 84.
35
Ενδεικτικά: Lefort, IVIRON III, αρ. 70, 75, 77, 79, 81 (από το 1301 ώς το 1324).
36
37
38
39
Lefort, IVIRON IV, ΠΑΡ. ΙΙΙ, Σλαβικό.
40
126
Τέλος, ιδιαίτερα σημαντικές, μεταξύ άλλων, για την υπό μελέτη περίοδο,
είναι οι νέες κτήσεις στη Λήμνο, περιοχή όπου η μονή δεν είχε
δραστηριοποιηθεί ουσιαστικά ώς τότε(μέσα του 15ου αιώνα), και που
αποτελούν προϊόν μέριμνας του Δεσπότη Δημητρίου Παλαιολόγου (μεταξύ
1430 και 1448).41
Οι χρονικές τομές είναι έξη, ακολουθώντας το κοινό πρότυπο: μία τομή ανά
αιώνα (10ος - 15ος αι.).
Κατανομές
Οι χρονικές τομές που επιλέχθηκαν, αποδίδουν τις κτήσεις της μονής στις
συγκεκριμένες αυτές φάσεις, σύμφωνα πάντα με τις γενικότερες συμβάσεις.
Οι κατανομές που αποδίδονται στους πίνακες και τους χάρτες ακολουθούν τη
δεδομένη τριμερή διαίρεση (ποσοτικές - ειδολογικές - ποιοτικές),
καλύπτοντας τα απαραίτητα κριτήρια ανάλυσης: χρόνος - χώρος - είδος -
ποιότητα, ενώ υπομνηματίζονται από σχετικές λεζάντες.
• Πίνακας 03.01: Οι κτήσεις της Μονής Ιβήρων συνολικά

41
127
συνεταγμένες, γενική κατηγορία κτήσης, κωδικοί είδους και μεγέθους,
• Πίνακας 03.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ιβήρων ανά χρονική
τομή
κατανεμημένα ανά χρονική τομή: 10ος: 40 κτήσεις - 11ος αι.: 52 κτήσεις -
12ος αι.: 57 κτήσεις - 13ος αι.: 63 κτήσεις - 14ος αι.: 84 κτήσεις - 15ος αι.:
56 κτήσεις.
Από τα παραπάνω στοιχεία, με μια πρώτη ματιά, προκύπτουν τρεις
παρατηρήσεις: πρώτον ότι η μονή ξεκινά την ιστορική της διαδρομή με
ένα σημαντικό αριθμό κτήσεων (40!), δεύτερον ότι στην χρονική εξέλιξη
σημειώνεται σαφής -αλλά οχι θεαματική- αύξηση και τρίτον ότι στο 15ο
αιώνα, υπάρχει μια κάμψη, αν και δε σηματοδοτεί ύφεση, μιας και ο
συνολικός αριθμός παραμένει ακόμη σχετικά ψηλός.
Χάρτες 03.04-06.
• Πίνακας 03.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ιβήρων ανά μείζονα
περιοχή
δεκατέσσερις (14) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων
128
κατάταξη): Ανατολική Χαλκιδική, Δυτική Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη,
Κασσάνδρα, Κεντρική Χαλκιδική, Κωνσταντινούπολη, Λήμνος, Μελένικο,
Παγγαίο - Σύμβολο, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω, Σιθωνία,
Στρούμιτζα, Στρυμόνας.
περιοχή
των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Στις μισές
από αυτές, παρατηρείται αυξημένη συγκέντρωση, με μέσον όρο τις
έντεκα κτήσεις, ενώ οι υπόλοιπες περιοχές εκπροσωπούνται με ελάχιστα
δείγματα. Στην πρώτη ομάδα περιλαμβάνονται οι: Στρυμόνας (15),
Στρούμιτζα (13), Περίχωρα Άθω (12), Ανατολική Χαλκιδική (11),
Θεσσαλονίκη(10), Κασσάνδρα (8), Δυτική Χαλκιδική (7). Στη δεύτερη
ομάδα, περιλαμβάνονται: Παγγαίο - Σύμβολο (3), Κεντρική Χαλκιδική (2),
Μελένικο (2), Σιθωνία (2), Κωνσταντινούπολη (1), Λήμνος (1), Περιοχή
Λιμνών (1).
καθεμία από τις παραπάνω δεκατέσσερις μείζονες περιοχές. Εξετάζοντας
τη διακύμανση των κτήσεων στη χρονική τους εξέλιξη (πέρα από το
συνολικό αριθμό ανά περιοχή), ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι
περιοχές της Στρούμιτζας και του Στρυμόνα, με κατακόρυφη αύξηση κατά
το 14ο αιώνα, καθώς και η Θεσσαλονίκη με τη βαθμιαία αύξηση των
κτήσεων της από την αρχή. Οι υπόλοιπες περιοχές δεν παρουσιάζουν
μεγάλες διακυμάνσεις.
129
Η παρατήρηση των δεδομένων οδηγεί στη γενική παρατήρηση ότι οι
περιοχές που δεν είχαν απότομη αύξηση του αριθμού κτήσεων δεν είχαν
και σημαντικές μειώσεις. Αντίθετα, στις περιοχές εκείνες όπου
σημειώθηκε απότομη κορύφωση (κατά το 14ο αιώνα, που γενικώς
συνιστά περίοδο ακμής για όλο τον Άθω), η μείωση, που ακολούθησε τον
επόμενο αιώνα, είναι χαρακτηριστική. Ενδεικτικά αναφέρονται οι τρεις
παραπάνω περιπτώσεις των περιοχών Στρούμιτζας, Στρυμόνα και
Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα: Στη Θεσσαλονίκη, φτάνουμε βαθμιαία τις
10 κτήσεις το 14ο αιώνα, για να πέσουμε στις 4 τον επόμενο. Στη
Στρούμιτζα, από τις 3 του 13ου αιώνα, φτάνουμε στις 13 το 14ο, για να
ξαναπέσουμε στις 3 τον επόμενο. Τέλος, στο Στρυμόνα, οι 5 κτήσεις του
13ου αιώνα γίνονται 14 το 14ο και 7 τον 15ο. Στις υπόλοιπες περιοχές, ο
15ος αιώνας είτε δε συνδέεται καθόλου με μείωση είτε αυτή είναι
αμελητέα.
• Πίνακας 03.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Ιβήρων στο
Πρόκειται για σειρά δεκατεσσάρων γραφημάτων, ένα για καθεμιά από
τις μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Αποδίδεται σε καρτεσιανές
τομές). Στο σύνολο της περιόδου μελέτης, διακρίνονται οι εξής κύριες
περιπτώσεις: α) περιοχές με σταθερή πορεία (Κωνσταντινούπολη,
130
Κεντρική Χαλκιδική, Λήμνος, Περιοχή Λιμνών, Μελένικο), β) περιοχές με
ήπια αυξομείωση (Ανατολική και Δυτική Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Παγγαίο-
Σύμβολο,Περίχωρα Άθω, Σιθωνία), γ) περιοχές με έντονη αύξηση αλλά
και πτώση (Θεσσαλονίκη, Στρούμιτζα, Στρυμόνας).
- Πίνακας 03.08 (γράφημα): Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ιβήρων,

συνολικά.
Είναι χαρακτηριστική η ποσοτική υπεροχή των μονυδρίων/ναών (36)
έναντι των υπολοίπων, με τον αμέσως επόμενο τύπο (συνδυασμένες
χρήσεις) να ακολουθεί με διαφορά (23), και τις Γαίες λίγο πιο πίσω (19)
ενώ μονοψήφιοι αριθμοί κτήσεων αναλογούν στους υπόλοιπους τύπους:
από 3 σε χωριά και αδιάγνωστα, 2 στις αστικές κτήσεις και από 1 σε
εγκαταστάσεις και αυτούργια. Τέλος, στον τύπο άλλα δεν αναλογούν
καθόλου κτήσεις.
Ιβήρων ανά χρονική τομή.
κυρίως διαπιστώνεται με μια πρώτη ματιά είναι η παντελής απουσία
κτήσεων με τύπο άλλο, η παρουσία μία κτήσης τύπου εγκατάστασης,
μόλις το 14ο αιώνα, και η εμφάνιση αστικών κτήσεων ουσιαστικά μόλις
στο 14ο και 15ο (υπήρξε και ένα δείγμα τον 11ο). Στους υπόλοιπους
τύπους δεν παρατηρούνται έντονες διακυμάνσεις, με εξαίρεση τον
πολυπληθέστερο τύπο μονύδρια/ναοί, όπου η βαθμιαία αύξηση ώς το
131
14ο αιώνα μέχρι του αριθμύ των 35 κτήσεων, ακολουθείται από απότομη
πτώση στο μισό περίπου (17) τον επόμενο αιώνα. Λιγότερο έντονη αλλά
ωστόσο σαφής είναι και η διακύμανση στον τύπο γαίες, όπου οι τιμές
πριν-κατά-και μετά το 14ο αιώνα μεταβάλλονται από 12 σε 18 και σε 11
κτήσεις αντίστοιχα.
Ιβήρων ανά μείζονα περιοχή.
κατανεμημένοι σε καθεμία από τις δεκατέσσερις (14) μείζονες περιοχές
κτήσεων της μονής. Πέραν των γενικών παρατηρήσεων που αφορούν
σύνολα ανά τύπο (βλ. πίνακα 14), οι τύποι που προσελκύουν το
ενδιαφέρον είναι οι τρεις πολυπληθέστεροι (μονύδρια/ναοί, συνδυασμοί
χρήσεων, γαίες) όπου ισχύει μια γενική παρατήρηση: οι περιοχές μη
εκπροσώπησης των συγκεκριμένων τύπων είναι περίπου κοινές. Η
επιμέρους παρατήρηση οδηγεί σε κάποιες επιπλέον διαπιστώσεις, όπως:
α) η μεγαλύτερη συγκέντρωση συνδυασμένων χρήσεων είναι στα
Περίχωρα του Άθω (7), η μεγαλύτερη συγκέντρωση μονυδρίων/ναών στις
περιοχές Στρούμιτζας (9), Στρυμόνα (7) και Θεσσαλονίκης (8) (βλ. και
πίνακες 11-12), ενώ όσον αφορά τις γαίες, αυτές συγκεντρώνονται κυρίως
σε Στρούμιτζα, Στρυμόνα και Περίχωρα Άθω (από 4 σε καθεμία).
αποδίδεται οπτικά στο Χάρτη 03.02.

132
- Πίνακας 03.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Ιβήρων: α) στο
σύνολο των κτήσεων, β) ανά χρονική τομή.
Από το σύνολο των κτήσεων της μονής, μόνο για τις μισές περίπου (46/88)
(42) χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες ως προς αυτό το κριτήριο. Για τις
500 μέχρι 2.000 μοδίους: 15· τέλος, άνω των 2.000 μοδίων: 15 επίσης.
Παρατηρούμε ότι -όσον αφορά τις κτήσεις για τις οποίες διαθέτουμε
στοιχεία- με εξαίρεση τη μικρότερη κατηγορία, όλες οι υπόλοιπες
εκπροσωπούνται με ίδιο αριθμό κτήσεων.
Όσον αφορά τις κατανομές ανά χρονικη τομή, διαπιστώνουμε ότι, παρότι
όλες οι κατηγορίες έχουν σημαντικές διακυμάνσεις (ακόμη και οι
αδιάγνωστες κτήσεις), η μικρότερη (κάτω των 100 μοδίων) και η
μεγαλύτερη κατηγορία (άνω των 2.000 μοδίων) παραμένουν σταθερές:για
την πρώτη, σταθερά μία (1) κτήση εξαρχής, ενώ για τη δεύτερη, 10 και13
για τους δύο πρώτους αιώνες, και σταθερά 15 κτήσεις στο εξής, ώς και το
15ο.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Ιβήρων ξεκινούν

ταυτόχρονα με την ίδρυσή της, ως αρχική προικοδότηση από τους κτίτορές
της (βλ. ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία).
Χρονικά, ο αριθμός των κτήσεών της θα σημειώνει μια ήπια αύξηση χωρίς
θεαματικές μεταβολές. Η μόνη εξαίρεση θα είναι ο 14ος αιώνας -εποχή
133
γενικότερης ακμής για τον Άθω- όπου η ώς τότε μονοψήφια αύξηση ανά
αιώνα θα ξεπεράσει τις είκοσι κτήσεις, για να ξαναπέσει όμως τον αμέσως
επόμενο, περίπου στα προηγούμενα επίπεδα. Γενικότερα, παρουσιάζει την
εικόνα μιας εύρωστης και σταθερής από άποψη κτήσεων μονής, καθώς στην
ύφεση του 15ου αιώνα διατηρεί σημαντικό αριθμό από αυτές (56).
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων θα χαρακτηριζόταν "παραδοσιακός", με
την έννοια ότι καλύπτει κατά κανόνα τις τρεις χαρακτηριστικές κοιτίδες των
αθωνικών κτήσεων: Περίχωρα Άθω, Δυτική Χαλκιδική, Κοιλάδα Στρυμόνα, με
εξαίρεση τις κτήσεις στη Στρούμιτζα κατά το 14ο αιώνα, και τις μεμονωμένες
κτήσεις σε ορισμένες άλλες περιοχές (Μελένικο, Λήμνος,
Κωνσταντινούπολη).
μονύδρια/ναούςμε 36 από τις 88 κτήσεις, ενώ οι αμέσως επόμενοι από
άποψη ποσοτήτων τύποι είναι οι συνδυασμένες χρήσεις (23) και οι γαίες
(19). Οι υπόλοιποι τύποι αφορούν μονοψήφιους αριθμούς κτήσεων.
Όσον αφορά τα μεγέθη, οι μισές περίπου κτήσεις χαρακτηρίζονται ως
αδιάγνωστες (42 από 88), ενώ στις υπόλοιπες παρατηρείται μια
χαρακτηριστική ισορροπία μεταξύ μεσαίων και μεγάλων (οι μικρές κτήσεις,
κάτω των 100 μοδίων, εκπροσωπούνται σε όλη την περίοδο μελέτης με μία
μόνο περίπτωση): από 15 η καθεμία.
Η γενική εικόνα μαρτυρεί μία μονή πρώτης κλάσης, με σημαντικό στοιχείο,
πέραν του μεγάλου αριθμού κτήσεων, τη μικρή ποσοτική αυξομείωση, τη
μικρή διασπορά στο χώρο, όπου φαίνεται και μια προτίμηση σε κάποιες
περιοχές για συγκεκριμένους τύπους κτήσεων.
134
ΜΟΝΗ ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Χιλανδαρίου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Χιλανδαρίου, Χελανδαρίου
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Εισόδια της Θεοτόκου
ΚΤΙΤΩΡ: Άγιοι Σάββας και Συμεών οι Σέρβοι
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Τέταρτη (4η) στη σημερινή σειρά των μονών
ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Ίδρυση στα τέλη του 10ου αιώνα. Επανίδρυση στα
1198
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Άγιος Σάββας ο Σέρβος

Στην ενδοχώρα του βόρειου τμήματος της αθωνικής
χερσονήσου, με αρσανά στην ανατολική ακτή, λίγο μετά από τη
Μονή Εσφιγμένου.
Ο αρσανάς της βρίσκεται σε απόσταση 2,5 περίπου χλμ., σε
όρμο μεταξύ του λόφου της Σαμάρειας (Α) και του ακρωτηρίου
Συμεών (Δ). Στην περιοχή του λιμανιού της λειτούργησαν άλλοι
δύο αρσανάδες παλαιότερα. Το σημερινό συγκρότημα (1584)
περιλαμβάνει πύργο και βοηθητικά κτίρια, και βρίσκεται σε
μικρή απόσταση από το "αρχαίο" Κάθισμα του Αγίου Βασιλείου
(1300 κ.ε.) που λέγεται και Οχυρό της Χρυσής, ονομασία που
έλαβε από την αρχαία πόλη που πιστεύεται πως υπήρχε στη
θέση αυτή.
135
Το Κάθισμα, σε συνδυασμό με την απέναντι βραχονησίδα και το
συγκρότημα του αρσανά, το ανέδειξαν σε ένα από τα
ασφαλέστερα σημεία ελλιμενισμού, ειδικά στην αφιλόξενη
ανατολική ακτή του Άθω.
Ο αμυντικός αυτός χαρακτήρας είναι έκδηλος σε όλη την
ευρύτερη περιοχή, καθώς λίγο ψηλότερα, στη Σαμάρεια, είναι
επίσης εμφανή λείψανα οχυρώσεων (Παλαιόκαστρο), και σε
μικρή απόσταση (προς την ενδοχώρα) βρίσκεται ο περίφημος
Πύργος του Μιλούτιν, ενώ η ονοματολογία της περιοχής
μαρτυρεί επίσης την ύπαρξη παλαιότερων μονυδρίων που
ενσωματώθηκαν στη Χιλανδαρίου (Μονύδριο Αγίου Συμεών,
Κάλυκος και Μηνίτζη).
Το οικοδομικό συγκρότημα της κατεξοχήν Μονής Χιλανδαρίου
έχει κάτοψη ακανόνιστου τριγώνου, ιδιαίτερα εκτεταμένου
προς Βορρά. Είναι θεμελιωμένο σε λείψανα πολίσματος της
Ελληνιστικής περιόδου.
Έντονα φρουριακός χαρακτήρας, όπου κυριαρχεί η μεγάλη
έκταση και οι συμπαγείς κατασκευές, με ψηλούς πύργους και
πολυώροφες πτέρυγες που ανήκουν σε ποικίλες οικοδομικές
φάσεις.Τον ίδιο χαρακτήρα υπογραμμίζουν και τα μεμονωμένα
οχυρά στην περίμετρο της επικράτειας της μονής, όπως οι
παραπάνω πύργοι, του Αγίου Βασιλείου και του Μιλούτιν, αλλά
και ο Πύργος της Μεταμορφώσεως, όπως προσεγγίζει κανείς τη
μονή από τα νότια, στη θέση Σπάσοβα Βόντα (1262), ο οποίος
ωστόσο δε σώζεται πια.
Στην εγγύτερη περιοχή πέριξ της μονής, ένα σύνολο κτιρίων
ολοκληρώνει το συγκρότημα: Κοιμητήριο, παρεκκλήσια,
βοηθητικά κτίρια.
136
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά τηςείναι η μεγαλύτερη όλων των αθωνικών μονών,
και καλύπτει την περιοχή από το χερσαίο σύνορο της
χερσονήσου (στα ΒΑ) μέχρι τα όρια των Μονών Εσφιγμένου και
Ζωγράφου στα ανατολικά, ενώ στα νότια φτάνει μέχρι τη
"δυτική" παραλία, στο Σιγγιτικό κόλπο. Περιλαμβάνει την
περιοχή του μεγάλου ακρωτηρίου Αράπης στα ΒΔ και τη
Μεγάλη Βίγλα στα Ν.
Νοτιότερα και δυτικά, συνορεύει με ανεξάρτητα τμήματα της
επικράτειας των Μονών: Βατοπεδίου, Αγίου Παντελεήμονος,
Διονυσίου και Αγίου Παύλου.

Η ετυμολογία του ονόματος της μονής δεν είναι ώς τώρα
σαφής. Από τις ποικίλες ερμηνείες που έχουν προταθεί, η
πιθανότερη είναι πως το όνομα παραπέμπει σε ανθρωπωνύμιο,
και αναφέρεται στον ιδρυτή του αρχικού μονυδρίου που
λειτούργησε στη θέση αυτή, καθώς σε έγγραφο του 10ου αιώνα
αναφέρεται πράγματι κάποιος μοναχός Χελανδάρις.1 Το αρχικό
αυτό μονύδριο αναφέρεται ξανά στις πηγές το 1015 ως
εγκατελειμμένο.
Στα τέλη του 12ου αιώνα, ο μοναχός Σάββας (κατά κόσμον,
Ράτσκο), γιος του Σέρβου κράλη Στέφανου Νεμάνια, ο οποίος
ήδη εγκαταβίωνε στη Μονή Βατοπεδίου, ζήτησε να του
παραχωρηθεί το ερειπωμένο μονύδριο του Χιλανδαρίου με την
πέριξ περιοχή των Μηλεών.2
1
Σμυρνάκης, σ. 496-497. Επίσης, Πεντζίκης, σ. 396.
2
Πεντζίκης, σ. 396. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 486 και 499, καθώς και Živojinović, CHILANDAR, σ.
24.
137
Με αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο του Αλεξίου Γ' Αγγέλου (1198),
το μονύδριο γίνεται "δώρον αιώνιον" προς τους Σέρβους, οι
οποίοι το αναβαθμίζουν σε κυρίαρχη μονή.3
Ο Σάββας και ο -μοναχός πλέον- πατέρας του, Συμεών, έγιναν οι
επανιδρυτές και ουσιαστικοί κτίτορες της Μονής Χιλανδαρίου,
την οποία οικοδόμησαν εκ βάθρων, οργάνωσαν και προίκισαν
εξαρχής.4
Η μεγάλη αίγλη της, ήδη από την ίδρυσή της, συνέβαλε στην
αθρόα προσέλευση Σέρβων μοναχών. Αποτέλεσμα της
πληθυσμιακής αυτής έξαρσης ήταν η παραχώρηση στη μονή
αρκετών παλαιών μονυδρίων της περιοχής: Αγίου Βασιλείου,
Κομήτισσας, Καλυκά, Παπαρνικίων, Ομολογητού, Στροβηλαίας,
αλλά και Ζυγού, λίγο αργότερα, τη θέση του οποίου στην
αθωνική ιεραρχία (4η) και κληρονόμησε.5
Στην ακμή που γνώρισε, συνέβαλαν αποφασιστικά τόσο Σέρβοι
ηγεμόνες (Νεμανίδες, Βλαδισλάβος, Ούρεσης, Μιλούτιν,
Δουσάν, πρίγκηπας Λάζαρος, Μπράνκοβιτς κ.ά.), όσο και
Βυζαντινοί αυτοκράτορες, ιδίως ο Ιωάννης Βατάτζης, και οι
Παλαιολόγοι, Μιχαήλ Η' και Ανδρόνικος Β'.6
Ήδη με την ίδρυσή της, η μονή εξασφάλισε και μια σειρά
κτήσεων στην περιοχή του Hvosno,7 ενώ στο α' τέταρτο του
13ου αιώνα είχε ήδη κτήσεις από δωρεές στην Κοιλάδα του
Στρυμόνα.8
3
Živojinović, CHILANDAR, αρ. 4.
4
Živojinović, CHILANDAR, σ. 27.
5
6
7
Živojinović, CHILANDAR, σλαβ. αρ. 1.
8
138
Λίγα χρόνια μετά (1234-1237), ακολουθούν και άλλες δωρεές
στη Σερβία, αυτή τη φορά από το βασιλιά Βλαδισλάβο, ενώ στα
μέσα του αιώνα (1253) η μονή ενσωματώνει την παλαιά Μονή
του Ζυγού με όλες τις κτήσεις της, ιδίως στην περιοχή της
Ιερισσού.9
Ακολουθούν δωρεές από πλευράς τόσο Σέρβων όσο και
Βυζαντινών (Σκόπια, Στρυμόνας, Περιοχή Λιμνών κ.λπ.), 10 ενώ
πριν το τέλος του αιώνα αναφέρονται ήδη κτήσεις σε Σιθωνία
και Θεσσαλονίκη.11
Στα 1299 ο Ανδρόνικος Β' επικυρώνει με χρυσόβουλλο το
σύνολο των ώς τότε κτήσεων της μονής,12 ενώ με τη στροφή του
αιώνα ξεκινά η λαμπρή περίοδος της στήριξης του Μιλούτιν
προς αυτήν.
Από τα 1300 κι εξής, ο Σέρβος ηγεμόνας αναλαμβάνει
προσωπικά τη μονή, την οποία προικίζει τόσο με κτήσεις εκτός
Άθω όσο και με λαμπρά οικοδομήματα εντός της επικράτειάς
της (Πύργος Μιλούτιν, Οχυρό της Χρυσής, οικοδομήματα εντός
του περιβόλου κ.λπ.). Παράλληλα, εξασφαλίζει μια σειρά
κτήσεων εντός της βυζαντινής επικράτειας, ζητώντας και
πετυχαίνοντας την έκδοση σχετικών χρυσόβουλλων από τον
Ανδρόνικο Β'.13
Ώς το α' τέταρτο του 14ου αιώνα, η μονή είχε ήδη αυξήσει τις
εντός Σερβίας κτήσεις της (χωριά, μονές και γαίες σε Hvosno,
9
10
Živojinović, CHILANDAR, σ. 36-37.
11
12
13
Για παράδειγμα, η περίπτωση του χωριού Καστρίν, το οποίο επανήλθε στην κατοχή της
μονής με το χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β’ στα 1300, μετά από μεσολάβηση του
Μιλούτιν (Živojinović, CHILANDAR, αρ. 19).
139
Prizren, Pec), αλλά και τις κτήσεις στην ευρύτερη περιοχή της
Μακεδονίας, από τα περίχωρα του Άθω μέχρι το Στρυμόνα και
την κοιλάδα του Αξιού στη Θεσσαλονίκη και το Μελένικο.14
Η ακμή της ήταν αξιοσημείωτη το 14ο αιώνα και εξακολούθησε
και τον 15ο, αλλά ακόμη και μετά τη δύση του σερβικού
άστρου, χάρη στη στήριξη από τις παραδουνάβιες ηγεμονίες και
τη Ρωσία.15
Μόλις το 17ο αιώνα μαρτυρείται πλέον ύφεση, την οποία
συμπληρώνει και σημαντική μείωση του αριθμού των μοναχών,
ώσπου τον επόμενο αιώνα η μονή μαρτυρείται ως
16
βουλγαρόφωνη. Είχε στο μεταξύ προηγηθεί σημαντική
καταστροφή της από πυρκαϊά στα 1722.17
Στα τέλη του 19ου αιώνα, μια νέα πυρκαϊά θα επιδεινώσει την
κατάσταση, η οποία θα διορθωθεί με τη στήριξη του Σέρβου
βασιλιά Αλεξάνδρου Α' Οβρένοβιτς στα 1896, που θα αναλάβει
την αποπληρωμή του χρέους της μονής.18
- Κοιμητήριο: Οικοδόμηση επί Μιλούτιν (περ. 1300). Ανακαίνιση
στα 1762 και 1868
- Παρεκκλήσιο Αγίου Τρύφωνος: 1620
- Διαβατικό: 1634
- Πύργος Αγίου Σάββα: 13ος αιώνας (αρχές) κ.ε.
14
Živojinović, CHILANDAR, αρ. 34, 42, 45. Βλ. επίσης πίνακα, σ. 51-52.
15
16
17
18
140
- Κελλί Αγίου Συμεών: Αρχική φάση 12ος αιώνας - Διασώζει
τμήμα του 1598
- Πύργος καμπαναριού: 1757
- Νοσοκομείο: 1646
- Παλαιό Ηγουμενείο: 1652
- Παρεκκλήσιο Αγίου Δημητρίου: 1779
- Παρεκκλήσιο Αγίου Σάββα: 1558
- Βορειοδυτική πτέρυγα: 1821
- Πύργος Αγίου Γεωργίου: 12ος αιώνας
- Παρεκκλήσιο Αγίου Γεωργίου: 12ος αιώνας - Τοιχογραφίες
13ου αιώνα με επιζωγράφηση του 1684
- Φιάλη: 1784
- Παρεκκλήσιο Αρχαγγέλων: μέσα 14ου αιώνα (εποχή Δουσάν) -
Τοιχογραφίες του 1370
- Καθολικό: Θεμελίωση το 12ο αιώνα - Ανοικοδόμηση στα 1293
επί Μιλούτιν - Τοιχογραφίες του 1319 (μερική επιζωγράφηση
στα 1804)
- Τράπεζα: 1293 - Τοιχογραφίες 14ου αιώνα και 1622
- Πηγάδι Αγίου Συμεών: Ανακαίνιση το 18ο αιώνα

χρονολογούμενα ήδη από τους πρώτους αιώνες λειτουργίας της
μονής. Εννέα από αυτά σώζουν τοιχογραφίες που ξεκινούν ήδη
από το 13ο αιώνα.
Εγγύς της μονής και εκτός του περιβόλου, βρίσκονται ορισμένα
από τα εξαρτήματά της (συνολικά περί τα 26 Κελλία), ενώ τα
περισσότερα συγκεντρώνονται κυρίως στην περιοχή των
Καρυών, με πιο χαρακτηριστικά το Τυπικαριό του Αγίου Σάββα
και την Πατερίτσα.
141
αυτά στις περιοχές: Θεσσαλονίκη, Ιερισσό, Θάσο και Σμύρνη,
και πολυάριθμες κτήσεις στη Σερβία.
1198: - Ίδρυση της Μονής Χιλανδαρίου
- Επικύρωση (από τον Αλέξιο Γ') παραχώρηση κτήσεων εντός της
σερβικής επικράτειας προς τη Μονή Χιλανδαρίου (χωριά,
βοσκοτόπια, αμπέλια κ.λπ. στην περιοχή του Prizren) από τους
κτίτορές της
1198-1200: Παραχώρηση κτήσεων από το Στέφανο Νεμάνια στη Μονή
Χιλανδαρίου (στην περιοχή του Hvosno)
προ του 1227: Κτήσεις στην Κοιλάδα του Στρυμόνα
1234-1237: Δωρεές του βασιλιά Βλαδισλάβου προς τη Μονή Χιλανδαρίου,
στην περιοχή του Hvosno
1253: Ενσωμάτωση της παλαιάς Μονής Ζυγού στη Μονή Χιλανδαρίου,
με όλες τις κτήσεις της (Ιερισσός, Πρόβλακας)
1257/58: Δωρεά από τον Ούρεση προς τη Μονή Χιλανδαρίου του Κελλίου
(μονυδρίου) της Αγίας Παρασκευής κοντά στα Σκόπια (Tmorani)
-που είχε ιδρυθεί μετά το 1230- μαζί με τις κτήσεις του
1262-1265: Κτήσεις στην Περιοχή των Λιμνών
1277: Επικύρωση από τον Μιχαήλ Η' των κτήσεων της μονής στο
χωριό Καστρίν (Στρυμόνα) (Χιλανδαρίου Ι, έγγρ. 10)
προ του 1300: Κτήσεις στο Λογγό, στην περιοχή Τριπόταμου
1299: Επικύρωση των κτήσεων της μονής με χρυσόβουλλο του
Ανδρονίκου Β'
142
περ.1300: Δωρεές του Μιλούτιν (;) προς τη Μονή Χιλανδαρίου, στην
περιοχή του Prizrenκαι του Pec
1300: Εξασφάλιση από τον Μιλούτιν χρυσόβουλλου του Ανδρονίκου
Β' για εκ νέου απόδοση στη μονή του χωριού Καστρίν, που είχε
στο μεταξύ απωλεσθεί
περ. 1300: Οικοδομικό πρόγραμμα Μιλούτιν
1302: Οικοδόμηση του Πύργου της Χρυσής από τον Μιλούτιν
1317: Δωρεές του Ανδρονίκου Β',με χρυσόβουλλο προς τη μονή, στην
περιοχή του Στρυμόνα και της Θεσσαλονίκης (Χιλανδαρίου Ι,
έγγρ. 34)
1319: - Δωρεές του Ανδρονίκου Β', με χρυσόβουλλο προς τη μονή,
στις περιοχές: Κασσάνδρα, Μελένικο,
- Επικύρωση του συνόλου των κτήσεων της μονής, με
χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β'
1347: Δωρεές Δουσάν προς τη μονή
1503: Έκκληση της Αγγελίνας Μπράνκοβιτς στο Ρώσο πρίγκηπα
Βασίλειο Ιβάνοβιτς να αναλάβει υπό την προστασία του τη
Μονή
1556: Οικονομική βοήθεια προς τη μονή από τον Ιβάν τον Τρομερό
περ. 1660: Μεγάλες ανακαινίσεις στη μονή, με συνδρομή του μοναχού
Νικάνορα (Σέρβου πρώην εμπόρου)
1762: Επικράτηση βουλγαρόφωνων
1772: Καταστροφική πυρκαϊά στη μονή
1820: Έκκληση της μονής στο Σέρβο ηγεμόνα Μίλο Οβρένοβιτς να
αναλάβει την προστασία και ενίσχυσή της
1891: Καταστροφική πυρκαϊά στη μονή
1896: Επίσκεψη του Σέρβου ηγεμόνα Μίλο Οβρένοβιτς στη μονή και
ανάληψη του βάρους του χρέους της
143
144
145
146
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.01: Οι κτήσεις της Μονής Χιλανδαρίου συνολικά
147
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου ανά χρονική τομή
10ος
11ος
12ος 22
13ος 49 12ος,&
14ος 61 22&
15ος 61
15ος,&61&
13ος,&49&
14ος,&61&
148
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου ανά μείζονα περιοχή
04. 25 Προφήτης Ηλίας Ροπαλαία Ροπαλαία (Χιλανδαρίου) Δυτική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική 40.50222 22.99931 Μονή 2 2 1314 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
04. 1 Αγία Ιερουσαλήµ Αγία Ιερουσαλήµ Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63861 22.94056 Μονή 0 2 1322 1400 µονύδριο
04. 4 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63155 22.94411 Μονή 1 2 1299 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
Θεσσαλονίκης (Χιλανδαρίου)
04. 8 Αξιός 1 Αξιός 1 (Χιλανδαρίου) Κοιλάδα Αξιού Θεσσαλονίκη 40.65333 22.66861 Χωράφι 2 6 1317 1400 γαίες
04. 9 Απιδέα Απιδέα Αξιού (Χιλανδαρίου) Κοιλάδα Αξιού Θεσσαλονίκη 40.65222 22.72917 Χωράφι 3 3 1299 1400 γαίες
04. 16 Κόσκινα Κόσκινα Αξιού (Χιλανδαρίου) Κοιλάδα Αξιού Θεσσαλονίκη 40.62111 22.69333 Χωράφι 3 3 1282 1400 γαίες
04. 3 Αγία Τριάδα Αγία Τριάδα Κασσάνδρας Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.10028 23.31974 Βοσκότοπος 0 5 1319 1400 βοσκότοπος, χειµαδιό
04. 5 Άγιος Δηµήτριος Άγιος Δηµήτριος Άγιος Δηµήτριος Πτερωτός Μελένικο Μελένικο 41.52359 23.39053 Βοσκότοπος 0 5 1319 1400 βοσκότοπος
04. 21 Μάτζιστα Μάτζιστα (Χιλανδαρίου) Μελένικο Μελένικο 41.52458 23.39152 Βοσκότοπος 0 5 1319 1400 βοσκότοπος
04. 19 Λοζίκιον Άγιος Δηµήτριος Λοτζίκι Θεσσαλονίκης Περιοχή Λιµνών Περιοχή Λιµνών 40.59694 23.47704 Ναός 4 2 1265 1400 ναός, οικία, γαίες,
(Χιλανδαρίου) αµπέλια, µύλος
04. 14 Καµένα Δεβελίκεια Κάµενα (Χιλανδαρίου) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.372778 23.853889 Χωράφι 1319 1400 γαίες, µύλοι
04. 23 Πρόβλακας Προαύλαξ Πρόβλακας (Χιλανδαρίου) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.38162 23.92006 Χωράφι 2 3 1199 1933 γαίες
04. 26 Ρουδάβα Θεοτόκος Ρουδάβα (Χιλανδαρίου) Ιερισσός Περίχωρα Άθω Μονή 0 2 1274 1400 µονύδριο, αµπέλια,
ελαιώνες, µύλοι
04. 6 Άγιος Δηµήτριος Άγιος Δηµήτριος Prizren Prizren Σερβία 42.16691 20.71621 Μονή 0 2 1276 1400 µονύδριο
04. 28 Běličišta Běličišta (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.59728 20.29201 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 29 Brĕzova Brĕzova (Χιλανδαρίου) Moravica Σερβία 43.54083 20.05972 Χωριό 4 7 1283 1400 χωριό
04. 30 Bytun Bytun (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.68735 20.25208 Χωριό 4 7 1282 1400 χωριό
04. 31 D. Vraniki D. Vraniki (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.66730 20.23203 Χωριό 4 7 1237 1400 χωριό
04. 32 Dobrodoljani Dobrodoljani (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.23021 20.76613 Χωριό 4 7 1198 1400 χωριό
04. 33 Dol'c Dol'c (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.65731 20.31204 Χωριό 4 7 1283 1400 χωριό
04. 34 Dosuge Dosuge (Χιλανδαρίου) Plav Σερβία 42.57167 19.84222 Χωριό 4 7 1283 1400 χωριό
04. 35 Dr'st'nik Dr'st'nik (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.69723 20.25196 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 36 G. Vraniki G. Vraniki (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.70729 20.25202 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 37 Gov'n Gov'n (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.68725 20.36198 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 38 Greb'nik Greb'nik (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.67724 20.31197 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 39 Gurgevik Gurgevik (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.66001 20.29389 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 40 Hoce Hoce (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.25683 20.74703 Χωριό 4 7 1198 1400 χωριό
04. 41 Kamenica Kamenica (Χιλανδαρίου) Zéta Σερβία 42.85028 20.39889 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 42 Knina Knina (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.64721 20.28194 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 43 Kruševo Kruševo (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.67473 20.35195 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 44 Lokvyca Lokvyca (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.17246 20.79839 Χωριό 4 7 1282 1400 χωριό
04. 45 M'skovo M'skovo (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.68737 20.33810 Χωριό 4 7 1282 1400 χωριό
04. 46 Momuša Momuša (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.21184 20.66132 Χωριό 4 7 1198 1400 χωριό
04. 47 Neprobista Neprobista (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.22667 20.67088 Χωριό 4 7 1198 1400 χωριό
04. 48 Osl'nice Osl'nice (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.69736 20.33209 Χωριό 4 7 1282 1400 χωριό
04. 49 Petr'ěe Petr'ěe (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.68701 20.22205 Χωριό 4 7 1283 1400 χωριό
04. 50 Petrovik Petrovik (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.69472 20.33194 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 51 Retiv'štica Retiv'štica (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.25926 20.78402 Χωριό 4 7 1198 1400 χωριό
04. 52 Retivlja Retivlja (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.27511 20.72984 Χωριό 4 7 1198 1400 χωριό
04. 53 Rub'č Potok Rub'č Potok (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.65722 20.27195 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 54 Slamodravy Slamodravy (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.24667 20.70134 Χωριό 4 7 1198 1400 χωριό
04. 55 Štupĕl Štupĕl (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.61733 20.32206 Χωριό 4 7 1283 1400 χωριό
04. 56 Tr'nije Tr'nije (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.23889 20.76795 Χωριό 4 7 1198 1400 χωριό
04. 57 Tr'nov'e Tr'nov'e (Χιλανδαρίου) Prizren Σερβία 42.27063 20.75131 Χωριό 4 7 1198 1400 χωριό
04. 58 Viděně Viděně (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.60727 20.25200 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 59 Z'bor'sko Z'bor'sko (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.65738 20.34211 Χωριό 4 7 1282 1400 χωριό
04. 60 Zahak Zahak (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.67734 20.31301 Χωριό 4 7 1283 1400 χωριό
04. 61 Zaljug Zaljug (Χιλανδαρίου) Hvosno Σερβία 42.62726 20.28199 Χωριό 4 7 1200 1400 χωριό
04. 27 Τριπόταµον Τριπόταµον (Χιλανδαρίου) Σιθωνία Σιθωνία 40.13122 23.76667 Χωράφι 0 3 1299 1400 γαίες
04. 2 Αγία Παρασκευή Sveta Petka, Tmorani, Αγία Παρασκευή Σκοπίων Σκόπια Σκόπια 41.91028 21.54408 Μονή 0 2 1257 1400 µονύδριο, γαίες
04. 7 Άγιος Νικήτας Άγιος Νικήτας Σκοπίων Σκόπια Σκόπια 42.09861 21.38417 Μονή 4 2 1299 1400 µονύδριο, γαίες, χωριά,
04. 13 Θεοτόκος Βορισινή Θεοτόκος Βορισινή Σκοπίων Σκόπια Σκόπια 42.01389 21.38667 Μονή 0 2 1299 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
04.
04.
24
10
Πρόδροµος
Γεωργέλα
Πρόδροµος Σκοπίων
Γεωργέλα (Χιλανδαρίου)
Σκόπια Σκόπια
Στρυµόνας
42.09056
40.95861
21.39722
23.89251
Μονή
Χωριό
0
4
2
7
1299
1318
1400
1400
µονύδριο
χωριό, γαίες, βοσκότοπος
149
04. 11 Ευνούχου Μαυροθάλασσα Ευνούχου (Χιλανδαρίου) Στρυµόνας 40.89444 23.74762 Χωριό 4 7 1318 1400 χωριό, γαίες, αµπέλια,
04. 12 Ζδραβίκιον Ζδραβίκι (Χιλανδαρίου) Στρυµόνας 40.93687 23.84889 Χωριό 4 7 1318 1400 χωριό
04. 15 Καστρίν Καστρί Στρυµόνα (Χιλανδαρίου) Στρυµόνας 40.83565 23.78467 Μονή 4 2 1277 1940 µονύδριο, γαίες,
04. 17 Κουτζή Ευκαρπία Κουτζή (Χιλανδαρίου) Στρυµόνας 40.86319 23.76958 Χωριό 4 7 1227 1400 χωριό, γαίες
04. 18 Λειψοχώριον Λειψοχώρι (Χιλανδαρίου) Στρυµόνας 40.92851 23.70979 Χωριό 4 7 1318 1400 χωριό, γαίες, αµπέλια,
04. 20 Μαλούκα Μαλούκα Στρυµόνα Στρυµόνας 40.93892 23.86848 Χωριό 4 7 1318 1400 χωριό, γαίες
04. 22 Μουνζιανής Μουντζιανής (Χιλανδαρίου) Στρυµόνας 40.84222 23.81251 Μονή 4 2 1227 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου ανά μείζονα περιοχή
Δυτική' Θεσσαλονίκη,'5'
Χαλκιδική,'1'
Κασσάνδρα 1 Κασσάνδρα,'1'
Μελένικο 2
Περιοχή Λιµνών 1 Μελένικο,'2' Περιοχή'
Στρυμόνας,'
Περίχωρα Άθω 3 Σκόπια,'4' Λιμνών,'1'
8'
Σερβία 35 Περίχωρα'
Σιθωνία 1 Σιθωνία,'1' Άθω,'3'
Σκόπια 4
61
Σερβία,'35'
150
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
151
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
Κασσάνδρα 1 1
Περίχωρα Άθω 2 3 3
Σερβία 22 35 35 35
Σκόπια 4 4 4
22 49 61 61
152
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου στο
Δυτική Χαλκιδική Περιοχή Λιμνών

1,2 1,2
1 1
0,8 0,8
0,6 0,6
0,4
0,4
0,2
0,2
0
0
Θεσσαλονίκη Περίχωρα Άθω

6 3,5
3
5
2,5
4
2
3 Περίχωρα Άθω
Θεσσαλονίκη 1,5
2 1
1 0,5
0 0
Κασσάνδρα Σερβία
1,2 40
35
1
30
0,8 25
0,6 20
Κασσάνδρα Σερβία
15
0,4
10
0,2 5
0
0 10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος
Μελένικο Σιθωνία
2,5 1,2
1
2
0,8
1,5
0,6
Μελένικο Σιθωνία
1
0,4
0,5 0,2
0
0
Σκόπια Στρυμόνας
4,5 9
4 8
3,5 7
3 6
2,5 5
2 Σκόπια Στρυμόνας
4
1,5 3
1 2
0,5 1
0 0
153
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου συνολικά
Αστικές κτήσεις Μονύδρια)/)
Μονύδρια / Ναοί 12 Ναοί,)12)
Αυτούργια
Χωριά 40 Γαίες)(γενικώς),)
Άλλα 4)
61 Εγκαταστάσεις,)
Χωριά,)40) 3)
Συνδυασμοί)
χρήσεων,)2)
154
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου ανά χρονική τομή
ΧΙΛΑΝΔΑΡΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αστικές κτήσεις
Μονύδρια / Ναοί 10 12 12
Γαίες (γενικώς) 4 4 4
Αυτούργια
Εγκαταστάσεις 3 3
Συνδυασµοί χρήσεων 2 2
Χωριά 22 35 40 40
Άλλα
22 49 61 61
45"
40"
35"
30"
25"
20"
15"
10"
5"
0"
155
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου
Σερβία 1 34 35
Σιθωνία 1 1
Σκόπια 4 4
12 4 3 2 40 61
40"
35"
30" Αδιάγνωστα"
Αστικές"κτήσεις"
25" Μονύδρια"/"Ναοί"
20"
Αυτούργια"
15"
Χωριά"
10"
Άλλα"
5"
0"
Δυτική"Χαλκιδική" Θεσσαλονίκη" Κασσάνδρα" Μελένικο" Περιοχή"Λιμνών" Περίχωρα"Άθω" Σερβία" Σιθωνία" Σκόπια" Στρυμόνας"
156
ΠΙΝΑΚΑΣ 04.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου
10
ων 1
3 κάτω+των+100+
ίων 44 μοδίων,+1+
61 100+2+500+
μόδιοι,+3+
500+2+2.000+
άνω+των+ μόδιοι,+3+
2.000+
μοδίων,+44+

αδιάγνωστα,+6+ μοδίων,+1+
2 100 - 500 µόδιοι 1
500 - 2.000 µόδιοι 2 100+3+500+
2 άνω των 2.000 µοδίων 39 μόδιοι,+1+
49 500+3+2.000+
μόδιοι,+2+
άνω$των$2.000$ άνω+των+2.000+
μοδίων,$22$ μοδίων,+39+
αδιάγνωστα 14ος αιώνας10 15ος αιώνας

100 - 500 µόδιοι 3 αδιάγνωστα,+10+
500 - 2.000 µόδιοι κάτω+των+100+
3 κάτω+των+100+
άνω των 2.000 µοδίων 44 μοδίων,+1+ μοδίων,+1+
100+2+500+ 100+2+500+
61μόδιοι,+3+ μόδιοι,+3+
500+2+2.000+ 500+2+2.000+
μόδιοι,+3+ μόδιοι,+3+
άνω+των+ άνω+των+
2.000+ 2.000+
μοδίων,+44+ μοδίων,+44+
157
ΧΑΡΤΗΣ 04.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου
158
ΧΑΡΤΗΣ 04.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου
159
ΧΑΡΤΗΣ 04.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου
160
ΧΑΡΤΗΣ 04.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου
161
ΧΑΡΤΗΣ 04.05: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου
162
Δεδομένα

Μονής Χιλανδαρίου, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
Οι πρώτες κτήσεις της μονής ανάγονται στα χρόνια της ίδρυσής της (τέλη
12ου-αρχές 13ου αιώνα) και οφείλονται στην αρχική προικοδότησή της από
τους κτίτορες, πρώτα κυρίως στην περιοχή του Hvosno και σύντομα και
αλλού, όπως π.χ. η κοιλάδα του Στρυμόνα.20
Από την περίοδο της Λατινοκρατίας δεν έχουν σωθεί σημαντικά έγγραφα.
Μετά την Παλινόρθωση, εκτός από μία Πράξη επιβεβαίωσης προγενέστερης
21
ιδιωτικής δωρεάς (1265), δύο επίσημα έγγραφα δίνουν ουσιαστικές
πληροφορίες για κτήσεις της μονής: τα Χρυσόβουλλα του Μιχαήλ Η’ των
ετών 1271 και 1277.22
Οι επόμενες ουσιαστικές πληροφορίες προέρχονται από τα τελευταία έτη του
13ου και τις αρχές του 14ου αιώνα, με κύρια έγγραφα μια σειρά
χρυσόβουλλων των Ανδρονίκου Β’, Μιχαήλ Θ’ και Ανδρονίκου Γ’, καθώς και
ιδιωτικά πωλητήρια και Πράξεις απογραφέων.
19
Živojinović, CHILANDAR. Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και συνολική
βιβλιογραφία.
20
21
Živojinović, CHILANDAR, αρ. 7 (επιβεβαίωση από τους αδελφούς Σπαρτηνού, της πατρικής
δωρεάς στο Λοζίκι).
22
Živojinović, CHILANDAR, αρ. 8 και 10 (το πρώτο για επιβεβαίωση των δικαίων της μονής
στο χωριό Καστρίν, όπως και το δεύτερο, το οποίο επίσης επικυρώνει τις αρχικές κτήσεις
που περιλάμβανε το Χρυσόβουλλο του Αλεξίου Γ’).
163
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι από τα χρυσόβουλλα του Ανδρονίκου Β’
προς τη μονή,23 τα περισσότερα εκδόθηκαν με τη μεσολάβηση του Μιλούτιν,
ο οποίος είχε αναλάβει προσωπικά τη στήριξη και συνδρομή της. 24Αφορούν
δε, κατά κύριο λόγο, νέες κτήσεις στην περιοχή του Στρυμόνα ή επικύρωση
παλαιότερων κτήσεων σε όλο το ζωτικό χώρο της μονής. Τα υπόλοιπα
χρυσόβουλλα της περιόδου αυτής (Ανδρονίκου Γ’ και Μιχαήλ Θ’) είναι
ουσιαστικά επικυρώσεις των παραπάνω εγγράφων.
Όσον αφορά τα προαναφερθέντα ιδιωτικά πωλητήρια, αυτά αφορούν κυρίως
κτήσεις στην περιοχή του Στρυμόνα, τη Θεσσαλονίκη και τη Δυτική
Χαλκιδική.25
Τέλος, τα Πρακτικά απογραφέων αφορούν κυρίως κτήσεις στην περιοχή του
Στρυμόνα26 και του Βαρδάρη27 καθώς και στην Ιερισσό.28
Τα εκδεδομένα έγγραφα της μονής σταματούν στα 1319. Γνωρίζουμε ωστόσο
ότι η ακμή της μονής συνεχίστηκε σε όλο το 14ο αλλά και το 15ο
αιώνα.29Λεπτομερή στοιχεία για τη μετέπειτα περίοδο θα περιλαμβάνονται
στον τόμο ΙΙ της σειράς των ACTES ο οποίος, μέχρι τη στιγμή της συγγραφής
του παρόντος, δεν είχε ακόμη εκδοθεί.
23
1293 (Živojinović, CHILANDAR, αρ. 12), 1299 (Živojinović, CHILANDAR, αρ. 17: επικύρωση
κτήσεων στη Μακεδονία), 1300 (Živojinović, CHILANDAR, αρ. 18: παραχώρηση διά του
Μιλούτιν, του χωρίου Καστρίν), 1313 (Živojinović, CHILANDAR, αρ. 29: παραχώρηση του
χωρίου Κούτζη στο Στρυμόνα), 1317 (Živojinović, CHILANDAR, αρ. 34 και 35: επικύρωση των
κτήσεων της μονής, συνολικά), 1319 (Živojinović, CHILANDAR, αρ. 42 και 45: το πρώτο για
χωριά στο Στρυμόνα και βοσκοτόπια σε Κασσάνδρα και Μελένικο, και το δεύτερο για
επικύρωση όλων των κτήσεων που δόθηκαν από τον ίδιο).
24
Βλ. παραπάνω, ενότητα για ιστορικά και οικονομικά στοιχεία.
25
Živojinović, CHILANDAR, αρ. 24 (1308), 25 (1309), 31 και 32 (1314).
26
Živojinović, CHILANDAR, αρ. 39-41 (1318).
27
Živojinović, CHILANDAR, αρ. 36 και 38 (1317).
28
Živojinović, CHILANDAR, αρ. 21 (1300).
29
164
Οι χρονικές τομές είναι τέσσερις, ακολουθώντας το κοινό πρότυπο: μία τομή
ανά αιώνα, και ξεκινώντας από το 12ο, οπότε και ιδρύεται η μονή (12ος -
15ος αι.).Σημαντικό στοιχείο εδώ είναι η παραδοχή ότι οι κτήσεις που
αναφέρονται στις αρχές του 14ου αιώνα καταγράφονται ως υφιστάμενες και
στο 15ο (με συμβατικό έτος το οριακό 1400, ελλείψει στοιχείων για το 15 ο).
Λαμβάνοντας υπόψη την ακμή της μονής κατά το 14ο αλλά και 15ο αιώνα
(από έμμεσες πηγές), θεωρούμε ότι η παραδοχή αυτή όχι μόνο δεν συνιστά
υπερβολή αλλά μάλλον υστερεί των πραγματικών μεγεθών, ως προς τους
συνολικούς αριθμούς των κτήσεων κατά το 14ο αιώνα τουλάχιστον. Παρόλα
αυτά, θεωρούμε ότι τα νέα στοιχεία που θα προκύψουν με την έκδοση του
επόμενου τόμου των ACTES, πέραν της ποσοτικής έξαρσης, δε θα
αλλοιώσουν τη συνολική εικόνα για τη γεωγραφία των κτήσεων της μονής
(γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι η κορύφωση του 14 ου αιώνα αφορά
κυρίως την περιοχή της Σερβίας και του Στρυμόνα).
Κατανομές
165
• Πίνακας 04.01: Οι κτήσεις της Μονής Χιλανδαρίου συνολικά

Πίνακας 04.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου ανά

κατανεμημένα ανά χρονική τομή, από το 12ο αιώνα: 12ος αι.: 22 κτήσεις -
13ος αι.: 49 κτήσεις - 14ος αι.: 61 κτήσεις - 15ος αι.: 61 κτήσεις.
Από τα παραπάνω στοιχεία, με μια πρώτη ματιά, προκύπτει ότι: πρώτον,
η μονή ξεκινά την ιστορική της διαδρομή με ένα σημαντικό αριθμό
κτήσεων (22!), και δεύτερον, στη χρονική εξέλιξη –και ώς το σημείο που
καλύπτουν τα διαθέσιμα στοιχεία– σημειώνεται σταθερή αύξηση, χωρίς
να ληφθεί υπόψη η πιθανή κορύφωση των μέσων του 14ου αιώνα.
Χάρτες 04.04-05.
166
• Πίνακας 04.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου ανά
Αποδίδεται το σύνολο των καταγεγραμμένων κτήσεων της μονής (61), με
διπλή ταξινόμηση: πρώτα ανά μείζονα περιοχή και στη συνέχεια με βάση
τη συμβατική ονομασία. Προκύπτουν δέκα (10) περιοχές κτήσεων, τα
ποσοτικά δεδομένα των οποίων αποδίδονται στον επόμενο πίνακα.
Πρόκειται για τις εξής (σε αλφαβητική κατάταξη): Δυτική Χαλκιδική,
Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Μελένικο, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω,
Σερβία, Σιθωνία, Σκόπια, Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Οι
περισσότερες των μισών κτήσεων (35) εντοπίζονται στη Σερβία (χωρίς
στοιχεία μετά το α’ τέταρτο του 14ου αι.), ενώ οι υπόλοιπες περιοχές
εκπροσωπούνται με μονοψήφιο αριθμό κτήσεων η καθεμία: Δυτική
Χαλκιδική (1), Θεσσαλονίκη (5), Κασσάνδρα (1), Μελένικο (2), Περιοχή
Λιμνών (1), Περίχωρα Άθω (3), Σιθωνία (1), Σκόπια (4), Στρυμόνας (8).

καθεμία από τις παραπάνω δέκα μείζονες περιοχές. Με εξαίρεση τη
Σερβία, όλες οι άλλες περιοχές ξεκινούν από το 13ο αιώνα, ενώ τον
επόμενο σημειώνεται στασιμότητα ή μικρή αύξηση. Εξαίρεση αποτελεί η
περιοχή του Στρυμόνα, όπου η αύξηση του 14 ου αιώνα είναι σημαντική
(άνω του μισού).
167
Όσον αφορά τη Σερβία, αυτή ήδη από το 12ο αιώνα εκπροσωπείται με
σημαντικό αριθμό κτήσεων οι οποίες αυξάνουν σημαντικά κατά το 13ο,
αλλά δείχνουν να παραμένουν σταθερές τουλάχιστον κατά το α’ τέταρτο
του 14ου αιώνα.

Και εδώ, επιβεβαιώνονται οι παραπάνω παρατηρήσεις. Το 12 ο αιώνα
εντοπίζονται ήδη αρκετές κτήσεις (22) αλλά μόνο στη Σερβία, ενώ τον
επόμενο επεκτείνονται στο σύνολο σχεδόν του ζωτικού χώρου της μονής,
με εξαίρεση τις περιοχές: Δυτική Χαλκιδική, Κασσάνδρα και Μελένικο,
όπου η μονή θα αποκτήσει παρουσία από τον επόμενο αιώνα.
Οι αυξομειώσεις των κτήσεων είναι αυτές που εντοπίστηκαν και
παραπάνω: μέχρι το α’ τέταρτο του 14ου αιώνα, σημαντική -ως ποσοστό-
θα είναι η αύξηση των κτήσεων στο Στρυμόνα (από 3 σε 8), αλλά και
εκείνη στη Σερβία (από 22 σε 35). Υποθέτουμε πως, όταν εκδοθεί ο
επόμενος τόμος των εγγράφων, ο υπόλοιπος 14ος αιώνας θα
παρουσιάσει σημαντική αύξηση στις δύο αυτές περιοχές, αν ληφθεί
υπόψη το ιστορικό υπόβαθρο και οι γενικότερες γνώσεις μας για την
ιστορία της μονής.

Χιλανδαρίου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Πρόκειται για σειρά δέκα γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις μείζονες
περιοχές κτήσεων της μονής. Αποδίδεται σε καρτεσιανές καμπύλες η
εξέλιξη των κτήσεων για κάθε περιοχή, με τις αυξομειώσεις του αριθμού
168
τους στο χρόνο (με κομβικά σημεία τις δεδομένες χρονικές τομές). Στο
σύνολο της περιόδου μελέτης, διακρίνονται δύο περιπτώσεις: α)
περιοχές με σταθερή πορεία (Δυτική Χαλκιδική, Περιοχή Λιμνών,
Κασσάνδρα, Μελένικο, Σιθωνία, Σκόπια), και β) περιοχές με αύξηση
(Θεσσαλονίκη, Περίχωρα Άθω, Σερβία, Στρυμόνας, με την τελευταία να
σημειώνει σημαντική ποσοστιαία αύξηση σε σχέση με τις υπόλοιπες).

Χιλανδαρίου, συνολικά.
Αποδίδονται σε πίτα οι κατανομές ανά κύριο τύπο, με εκπροσώπηση
μόλις 5 στους 9. Στο σύνολο των 61 καταγεγραμμένων κτήσεων, είναι
χαρακτηριστική η αριθμητική υπεροχή των Χωριών (40), με τα
Μονύδρια/Ναούς να ακολουθούν με διαφορά (12). Οι υπόλοιποι τύποι
σημειώνουν μονοψήφιους αριθμούς: Γαίες: 4 – Εγκαταστάσεις: 3 –
Συνδυασμοί χρήσεων: 2. Δεν εκπροσωπούνται καθόλου οι τύποι:
Αδιάγνωστα, Αστικές κτήσεις, Αυτούργια, Άλλα. Όπως έχει ήδη
επισημανθεί, η έκδοση του υπόλοιπου αρχειακού υλικού της μονής
αναμένεται να αλλάξει τα αριθμητικά δεδομένα των κτήσεων, τόσο
ποσοτικά στο σύνολο όσο και την αναλογία των τύπων, πιθανότατα με
μεγαλύτερη διαφορά υπέρ των Χωριών (που, από όσο είμαστε σε θέση να
γνωρίζουμε, παραχωρήθηκαν σε σερβικά εδάφη, όπως ακριβώς συνέβη
και με ορισμένες άλλες μονές).
169
Χιλανδαρίου ανά χρονική τομή.
Αποδίδονται σε πίνακα και γράφημα οι κατανομές των κτήσεων στους
παραπάνω κύριους τύπους. Αυτό που γίνεται σαφές εξαρχής είναι ότι οι
πρώτες κυρίως του 12ου αιώνα είναι στο σύνολό τους Χωριά (22), τα
οποία σημειώνουν μια μικρή αύξηση κατά το 13οαιώνα και κατά το 14ο,
μέχρι του σημείου που υποστηρίζεται πληροφοριακά από τις πηγές. Το
13ο αιώνα εμφανίζονται επίσης άλλοι δύο τύποι σε μικρούς αριθμούς (βλ.
παραπάνω), για να πλαισιωθούν από δύο επιπλέον κατά το 14 ο. Οι
αριθμοί που σημειώνονται ανά τύπο για το 15 ο, επαναλαμβάνουν απλώς
τα δεδομένα του 14ου, λόγω της γνωστής έλλειψης στοιχείων.
Χιλανδαρίου ανά μείζονα περιοχή.
Στον πίνακα αποδίδονται οι παραπάνω κύριοι τύποι κατανεμημένοι σε
καθεμία από τις δέκα (10) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής.
Παρατηρούμε ότι, ενώ ο πρώτος ποσοτικά τύπος (χωριά) εντοπίζεται
κυρίως στη Σερβία (34) και δευτερευόντωςστο Στρυμόνα (6), ο δεύτερος
τύπος (Μονύδρια/Ναοί) κατανέμεται σε όλες σχεδόν τις περιοχές
κτήσεων.
Από τους υπόλοιπους τύπους που, ούτως ή άλλως, είναι περιορισμένοι σε
ποικιλία, σε σχέση με κτήσεις άλλων μονών, υπάρχουν μεμονωμένες
περιπτώσεις σε ελάχιστες περιοχές.
170

- Πίνακας 04.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Χιλανδαρίου: α)

Από το σύνολο των κτήσεων της μονής, υπάρχουν σαφή στοιχεία ή

ενδείξεις μεγέθους για τις περισσότερες, ενώ μόλις δέκα (από 61)
χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες.
Παρατηρούμε σαφή υπεροχή των μεγάλων κτήσεων, άνω των 2.000
μοδίων, στοιχείο που οφείλεται κατά κύριο λόγο στο μεγάλο αριθμό
χωριών (40 από τις 44 μεγάλες κτήσεις είναι χωριά), αλλά όχι
αποκλειστικά: τέσσερις κτήσεις μεγάλου μεγέθους ανήκουν σε άλλους
τύπους, ενώ οι άλλες κατηγορίες μεγέθους εκπροσωπούνται με μικρότερο
αριθμό κτήσεων (κάτω των 100 μοδίων: 1· από 100 μέχρι 500 μοδίους: 3·
από 500 μέχρι 2.000 μοδίους: 3).
Όσον αφορά τις κατανομές ανά χρονική τομή, διαπιστώνουμε ότι οι
σημαντικές διακυμάνσεις αφορούν τις κτήσεις μεγάλου μεγέθους (22-39-
44) και συνδέονται προφανώς με την απόκτηση ολόκληρων χωριών.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Χιλανδαρίου ξεκινούν

ταυτόχρονα με την ίδρυσή της, τα τελευταία έτη του 12ου αιώνα, ως αρχική
171
προικοδότηση από τους κτίτορές της (βλ. ενότητα για Ιστορικά και
Οικονομικά στοιχεία).
Χρονικά, ο αριθμός των κτήσεών της θα σημειώσει σημαντική αύξηση -άνω
του 100%- τον επόμενο αιώνα (13ο), και λίγο μικρότερη αμέσως μετά (22-49-
61), και ώς το α’ τέταρτο του 14ου, οπότε και σταματούν τα λεπτομερή
στοιχεία από τα μέχρι τώρα εκδεδομένα έγγραφα.Πρόκειται για εύρωστη
μονή, ενταγμένη εξαρχής το πλαίσιο των βασιλικών μονών, και η άμεση
σύνδεσή της με το σερβικό στοιχείο θα της δώσει ανάλογη ιστορική
διαδρομή.
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων δεν προκαλεί έκπληξη, αν ληφθούν
υπόψη τα παραπάνω στοιχεία: ενώ εκπροσωπείται ενδεικτικά ο τυπικός
ζωτικός χώρος του Άθω (περιοχή Θεσσαλονίκης, Χαλκιδική, Λίμνες,
Στρυμόνας), οι κύριες συγκεντρώσεις των κτήσεων εντοπίζονται σε περιοχές
της Σερβίας, και ειδικότερα μεταξύ Prizren και Pec.
χωριά με 40 από τις 61 κτήσεις, ενώ οι αμέσως επόμενοι από άποψη
ποσοτήτων τύποι είναι τα Μονύδρια/Ναοί (12).Οι υπόλοιποι τύποι αφορούν
μονοψήφιους αριθμούς κτήσεων.
Όσον αφορά τα μεγέθη, οι περισσότερες από τις μισές κτήσεις (44 από 61)
είναι άνω των 2.000 μοδίων (με τα χωριά να αριθμούν τις 40 από αυτές), ενώ
μονοψήφιοι αριθμοί αποδίδουν τα υπόλοιπα μεγέθη.
Η γενική εικόνα μαρτυρεί μία μονή πρώτης κλάσης, την οποία ενισχύουν οι
έμμεσες πληροφορίες για την περίοδο που δεν καλύπτουν τα εκδεδομένα
έγγραφα (14ος και 15ος). Συνδεδεμένη με τη σερβική αριστοκρατία, η μονή
αποκτά σημαντικά ερείσματα στο χώρο της σερβικής κυριαρχίας, μέσω της
οδού των μεγάλων δωρεών. Οι κύριες κτήσεις της συνίστανται σε ολόκληρα
χωριά, τα οποία βρίσκονται μεν σε οικείο φυλετικά γεωγραφικό χώρο αλλά
απομακρυσμένα από την κύρια μονή για άμεση εκμετάλλευση, και άρα
αποτελούν απλώς πηγή φορολογικών εσόδων. Εξαίρεση αποτελούν οι
172
λιγοστές κτήσεις της μονής στον ευρύτερο αθωνικό χώρο, οι οποίες
πιθανότατα απέδιδαν έσοδα σε είδος, προκειμένου για την κάλυψη των
βασικών αναγκών της.
173
174
ΜΟΝΗ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Διονυσίου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Οσίου Διονυσίου, Νέας Πέτρας, του Μεγάλου Κομνηνού
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Γενέσιο Τιμίου Προδρόμου
ΚΤΙΤΩΡ: Όσιος Διονύσιος
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Πέμπτη (5η) στη σημερινή σειρά των μονών

ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Ίδρυση πριν το 1366. Πρώτη μνεία στο χρυσόβουλλο
του Ιωάννου Ε' (1366). Επίσημη "ίδρυση" με χρυσόβουλλο του
Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού (1374).
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Όσιος Διονύσιος

Στο νοτιοδυτικό τμήματης αθωνικής χερσονήσου, στην
εσωτερική πλευρά, προς τον Σιγγιτικό κόλπο. Μεταξύ των
Μονών Γρηγορίου και Αγίου Παύλου.
Βρίσκεται στην ακτή, σε βράχο, 80 μ. πάνω από θάλασσα.
Το οικοδομικό συγκρότημα έχει έντονα φρουριακό χαρακτήρα,
με συμπαγείς όγκους, πολυώροφη οχύρωση με πύργο και
επάλξεις, που αναπτύσσονται κάπως ακανόνιστα στα ανατολικά
και νότια. Ένα πλήθος βοηθητικών κτιρίων αναπτύσσεται σε
βαθμίδες, από ψηλά μέχρι το επίπεδο της θάλασσας, όπου
βρίσκεται και ο αρσανάς της.
175
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η κύρια επικράτειά της την κατατάσσει μάλλον στα μικρά
αθωνικά καθιδρύματα. Η κατάσταση ωστόσο εξισορροπείται
από την επιπλέον περιοχή που κατέχει η μονή στα ΒΔ της
αθωνικής χερσονήσου, νοτίως της κύριας επικράτειας της
Μονής Χιλανδαρίου, σε μια ζώνη που μοιράζεται με τις μονές
Αγίου Παντελεήμονος και Αγίου Παύλου.

Η ίδρυση της Μονής ανάγεται στα χρόνια προ του 1366, και
αποδίδεται στον Όσιο Διονύσιο, αδελφό του τότε ηγουμένου
της Μονής Φιλοθέου, Θεοδοσίου, ο οποίος, λίγο αργότερα
(1368) εξελέγη μητροπολίτης Τραπεζούντας.
Η πρώτη μνεία είναι το Χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε' (1366) με
το οποίο επικυρώνονται οι δωρεές των Αστρά και Ιεράκη προς
τη Μονή (και τη Μονή Κουτλουμουσίου) στη νήσο Λήμνο, οι
οποίες είχαν προφανώς προηγηθεί.1
Με τη μεσολάβηση του Θεοδοσίου, τη νεοϊδρυθείσα μονή
συνέδραμε ο Αλέξιος Γ' Μεγάλος Κομνηνός της Τραπεζούντας,
ο οποίος, πέρα από τη χρηματοδότηση των οικοδομικών
εργασιών, εξέδωσε το "κτιτορικό" χρυσόβουλο του 1374 2 με το
οποίο, μεταξύ άλλων, της απέδιδε και διάφορες κτήσεις.
Στα 1382 η Μονή εξακολουθεί να έχει κτήσεις στη Λήμνο.3
Στα 1389 η Μονή ανακηρύσσεται πατριαρχική4 και λίγα χρόνια
αργότερα, στο Γ' Τυπικό του Αγίου Όρους, κατέχει τη 19η (από
25) θέση στην ιεραρχία.5
1
Oikonomidès, DIONYSIOU, αρ. 3.
2
3
4
Νικολόπουλος-Οικονομίδης, Αρχείο Διονυσίου, αρ. 37.
176
Στα 1400 η Μονή καθορίζει για πρώτη φορά λεπτομερώς τα
όρια της επικράτειάς της εντός Άθω.6
Με την ανακατάληψη της Μακεδονίας στις αρχές του 15ου
αιώνα, η Μονή επεκτείνει το ζωτικό της χώρο εκτός
χερσονήσου, ξεκινώντας από το Μαρίσκιν στην Κασσάνδρα,
κτήση που είχε διαδοχικές επεκτάσεις κυρίως μέσω ποικίλων
δωρεών.7
Μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα, κινητικότητα υπάρχει και στις
κτήσεις στη Λήμνο. 8 Στα τέλη του ίδιου αιώνα, η Μονή
εξασφαλίζει σουλτανικό φιρμάνι για τις υφιστάμενες κτήσεις
της, αρκετές από τις οποίες είχαν στο μεταξύ καταπατηθεί από
ιδιώτες.9
Από τις αρχές του 16ου αιώνα, η Μονή δέχεται την ευεργετική
συνδρομή των Μολδοβλάχων ηγεμόνων.
Στα 1520 ο Νεάγκοε Μπασαράμπ, μεταξύ άλλων, χρηματοδοτεί
την ανέγερση πύργου και υδραγωγείου.10
Λίγα χρόνια μετά, ο Πέτρος Ράρρες της Μολδαβίας θα
συνδράμει στην αποκατάσταση των ζημιών από την πυρκαϊά
του 1535, οικοδομώντας την ανατολική πτέρυγα και το
Καθολικό.11
Η κόρη του, Ρωξάνδρα, και ο σύζυγός της, Αλέξανδρος
Λεπουσνεάνου, χρηματοδοτούν την πολυώροφη πτέρυγα της
5
Papachryssanthou, PRÔTATON αρ. 13.
6
Oikonomidès, DIONYSIOU, σ. 14.
7
Oikonomidès, DIONYSIOU, αρ. 10, 13, 16, 17, 18, 22 κ.ά. Επίσης, Νικολόπουλος, αρ. 7-9.
8
Oikonomidès, DIONYSIOU, αρ. 22, 25 και 30. Επίσης, Νικολόπουλος, αρ. 11, 21, 23, 26, 27,
87.
9
Oikonomidès, DIONYSIOU, σ. 17.
10
11
Όπ.π.
177
θάλασσας. Επίσης, η ίδια με το γιο της, Μπογδάν, εξαγόρασαν
σημαντικό μέρος των κτημάτων της Μονής, μετά τις μαζικές
δημεύσεις επί Σελήμ Β' (1568).12
Λίγο αργότερα, θα χτιστεί η προέκταση στα νοτιοανατολικά, με
δαπάνη των αδελφών Λαζάρου και Μπόιου από τον Ίσβορο,
ενώ δύο άλλα αδέλφια, οι Μανουήλ και Θωμάς από τις Σέρρες,
θα χτίσουν τον αρσανά και θα ανασυγκροτήσουν το σημαντικό
μετόχι της στο Ορφάνι.13
Η ευρωστία της Μονής είναι τέτοια, που στα 1574 θα
εξαγοράσει τα δικαιώματα της "αρχαίας" Μονής Ξηροποτάμου
η οποία βρισκόταν σε ένδεια, παίρνοντας έτσι την πέμπτη θέση
στην ιεραρχία, μαζί με το δικαίωμα διορισμού Πρώτου.14
Το 17ο αιώνα η Μονή εξασφαλίζει επικύρωση των δικαίων της
με πατριαρχικό σιγίλλιο,15 ενώ τον επόμενο αιώνα θα δεχθεί
ποικίλες συνδρομές, χάρη στην εκεί παρουσία σημαντικών
προσωπικοτήτων της εποχής, αν και στο διάστημα αυτό τελεί σε
ιδιορρυθμία (ώς το 1805).16
Συμμετείχε ενεργά στην Ελληνική Επανάσταση και για το λόγο
αυτό διήλθε σύντομη περίοδο κρίσης μετά την εγκατάσταση
τουρκικών στρατευμάτων στον Άθω, που διήρκεσε και μετά την
αποχώρησή τους.
12
13
Όπ.π.. Επίσης, Πεντζίκης, σ. 106-107.
14
15
Νικολόπουλος, αρ. 40 (1616).
16
178
Καθολικό: 1535-1547
Τέμπλο: 1553
Πύργος: 1520
Τράπεζα: 1568 (νότιο σκέλος)
Κοιμητήριο: 1627 (τοιχογραφίες)
Είναι χαρακτηριστικό ότι, σε αντίθεση με άλλες μονές, δεν
υπέστη καταστροφές από πυρκαϊά μετά το 1535, οπότε και
διασώζει πολλά σημαντικά στοιχεία ήδη από το 16ο αιώνα (αν
και αναφέρονται ζημιές από σεισμούς και άλλα φυσικά
φαινόμενα από τον 16ο κι έπειτα, ωστόσο όχι ιδιαίτερα μεγάλης
κλίμακας).
Εντός του συγκροτήματος υπάρχουν αρκετά παρεκκλήσια,
χρονολογούμενα ήδη από τον 16ο αιώνα, καθώς και στην εγγύς
περιοχή εκτός του περιβόλου.
αυτά στις περιοχές: Ορφάνι, Μαριανά, Μεταγγίτσι, Κασσάνδρα,
Θάσο, Αϊβαλί, Μυτιλήνη, Σποράδες, Κυκλάδες, Ζάκυνθο,
Φιλιππούπολη, Χοταράνι Ρουμανίας.
Εντός της επικράτειάς της, βρίσκονται διάσπαρτα εξαρτήματα,
χρονολογούμενα από τον 17ο αιώνα (Κοιμητήριο) κι εξής.
προ του 1366: Ίδρυση της μονής
1366: Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ε' για επικύρωση δωρεών Αστρά και
Ιεράκη στη Λήμνο
1368: Ο αδελφός του κτίτορα, νέος μητροπολίτης Τραπεζούντας
179
1374: "Κτιτορικό" Χρυσόβουλλο του Αλεξίου Γ' Μεγάλου Κομνηνού
της Τραπεζούντας
1389: Αναγόρευση της μονής σε πατριαρχικό σταυροπήγιο
1400: Καθορισμός της εντός Άθω επικράτειας της μονής
1408: Κτήσεις στην Κασσάνδρα
1417: Δεσποτικός Ορισμός Δημητρίου Παλαιολόγου για οργάνωση
των κτήσεων της μονής στην Κασσάνδρα
1483: Πρώτη υπογραφή αντιπροσώπου της μονής στη Σύναξη των
Καρυών
1495: Φιρμάνι Βαγιαζήτ Β' για επιστροφή γαιών της μονής που είχαν
καταπατηθεί από τρίτους στη Χαλκιδική
1520: Ανέγερση πύργου και υδραγωγείου με χρηματοδότηση του
Νεαγκόε Μπασαράμπ
1534/35: Εκτεταμένες καταστροφές από πυρκαϊά
1547: Ανοικοδόμηση της μονής με τη συνδρομή του βοεβόδα Πέτρου
Γ' Ράρρες
1569: Εξαγορά μεγάλου μέρους της δημευθείσας περιουσίας, από την
κόρη του Πέτρου Γ', Ρωξάνδρα, και το σύζυγό της, Αλέξανδρο
Λαπουσνεάνου
1574: Εξαγορά των δικαιωμάτων της Μονής Ξηροποτάμου, λόγω
χρεών της δεύτερης (απόκτηση της 5ης θέσης στην ιεραρχία)
τέλη 16ου: - Ανέγερση ΝΑ πτέρυγας με δαπάνες των αδελφών Λάζαρου και
Μπόιου από τον Ίσβορο
- Ανασυγκρότηση του Μετοχίου στο Ορφάνι, με δαπάνη των
αδελφών Μανουήλ και Θωμά από τις Σέρρες
1616: Αναγόρευση της μονής σε πατριαρχικό σταυροπήγιο
17ος αι.: Κτήσεις στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα
180
181
182
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.01: Οι κτήσεις της Μονής Διονυσίου συνολικά
MonCODE Α/Α Main_Name Alter_Names CONVENTIONAL NAME Region Region General Coordinates_N Coordinates_E Kind SIZE-CODE TYPE-CODE DATE_Start DATE_End EXIST 10th EXIST 11th EXIST 12th EXIST 13th EXIST 14th EXIST 15th Subjacent_Installations
05. 1 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Κότζινου Κότζινος Λήµνος 39.94016 25.28534 Ναός 0 2 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο
05. 2 Ατζική Ατζική (Διονυσίου) Λήµνος Λήµνος 39.94678 25.22416 Μικτό 2 6 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες, οικίες
05. 3 Βουνεάδα Βουνεάδα (Διονυσίου) Λήµνος Λήµνος 39.95278 25.19913 Χωράφι 3 6 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες, αµπέλια, οικίες,
περιβόλια
05. 4 Kατακαλή Πορταριά Κατακαλή (Διονυσίου) Καλαµαριά Δυτική Χαλκιδική 40.28432 23.29507 Χωράφι 0 6 1474 1741 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες, ναός
05. 5 Κότζινος Κότζινος (Διονυσίου) Λήµνος Λήµνος 39.94056 25.28474 οικία 0 1 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ οικία
05. 6 Καλαµίτσι (Διονυσίου) Λογγός (Διονυσίου) Λογγός (Διονυσίου) Σιθωνία Σιθωνία 39.99153 23.99071 µανδροτόπιο 0 6 1498 1730 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ βοσκότοπος,
µανδροτόπιο, αµπέλια
05. 7 Μαρίσκιν Νέα Φώκαια, Μαρίσκιν (Διονυσίου) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.13278 23.39877 Χωριό 4 7 1408 Σήµερα ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ χωριό, γαίες, πύργος,
Κασσάνδρα καθέδρα, ψαροτόπιο
05. 8 Άγιος Ιωάννης Πρόδροµος Πρόδροµος Ατζικής (Διονυσίου) Ατζική Λήµνος 39.94441 25.22431 Μονή 1 2 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, οικίες, µύλος,
εργαστήρια, αµπέλια
05. 9 Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Σαράντα Μάρτυρες Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63734 22.94662 Ναός 0 2 1420 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ µονύδριο
Θεσσαλονίκης (Διονυσίου)
05. 10 Σκαµανδρηνού Σκαµανδρηνού (Διονυσίου) Λήµνος 39.97225 25.24529 Χωράφι 0 6 1430 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες, αµπέλια,
05. 11 Φακός Φακός (Διονυσίου) Λήµνος Λήµνος 39.82717 25.16375 µανδροτόπιο 0 5 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ βοσκότοπος,
µανδροτόπιο
05. 12 Χριστός Σωτήρ Χριστός Σωτήρ Κότζινου Κότζινος Λήµνος 39.93985 25.28366 Μονή 0 2 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, οικίες, µύλος
183
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Διονυσίου ανά χρονική τομή
10ος
11ος
12ος
13ος
14ος 7
15ος 12
14ος,&7&
15ος,&12&
184
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Διονυσίου ανά μείζονα περιοχή
05. 4 Kατακαλή Πορταριά Κατακαλή (Διονυσίου) Καλαµαριά Δυτική Χαλκιδική 40.28432 23.29507 Χωράφι 0 6 1474 1741 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες, ναός
05. 9 Τεσσαράκοντα Μάρτυρες Σαράντα Μάρτυρες Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63734 22.94662 Ναός 0 2 1420 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ µονύδριο
05. 7 Μαρίσκιν Νέα Φώκαια, Μαρίσκιν (Διονυσίου) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.13278 23.39877 Χωριό 4 7 1408 Σήµερα ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ χωριό, γαίες, πύργος,
Κασσάνδρα καθέδρα, ψαροτόπιο
05. 1 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Κότζινου Κότζινος Λήµνος 39.94016 25.28534 Ναός 0 2 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο
05. 2 Ατζική Ατζική (Διονυσίου) Λήµνος Λήµνος 39.94678 25.22416 Μικτό 2 6 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες, οικίες
05. 3 Βουνεάδα Βουνεάδα (Διονυσίου) Λήµνος Λήµνος 39.95278 25.19913 Χωράφι 3 6 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες, αµπέλια, οικίες,
περιβόλια
05. 5 Κότζινος Κότζινος (Διονυσίου) Λήµνος Λήµνος 39.94056 25.28474 οικία 0 1 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ οικία
05. 8 Άγιος Ιωάννης Πρόδροµος Πρόδροµος Ατζικής (Διονυσίου) Ατζική Λήµνος 39.94441 25.22431 Μονή 1 2 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, οικίες, µύλος,
εργαστήρια, αµπέλια
05. 10 Σκαµανδρηνού Σκαµανδρηνού (Διονυσίου) Λήµνος 39.97225 25.24529 Χωράφι 0 6 1430 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες, αµπέλια,
05. 11 Φακός Φακός (Διονυσίου) Λήµνος Λήµνος 39.82717 25.16375 µανδροτόπιο 0 5 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ βοσκότοπος,
05. 12 Χριστός Σωτήρ Χριστός Σωτήρ Κότζινου Κότζινος Λήµνος 39.93985 25.28366 Μονή 0 2 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, οικίες, µύλος
05. 6 Καλαµίτσι (Διονυσίου) Λογγός (Διονυσίου) Λογγός (Διονυσίου) Σιθωνία Σιθωνία 39.99153 23.99071 µανδροτόπιο 0 6 1498 1730 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ βοσκότοπος,
µανδροτόπιο, αµπέλια
185
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Διονυσίου ανά μείζονα περιοχή
Δυτική'
Θεσσαλονίκη 1 Σιθωνία,'1' Χαλκιδική,'1'
Λήµνος 8 Θεσσαλονίκη,'1'
Σιθωνία 1
Κασσάνδρα,'1'
Λήμνος,'8'
186
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Διονυσίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
187
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Διονυσίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Λήµνος 7 8
Σιθωνία 1
0 0 7 12
188
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Διονυσίου στο
Δυτική Χαλκιδική Κασσάνδρα

1,2 1,2
1 1
0,8 0,8
0,6 0,6
Δυτική Χαλκιδική Κασσάνδρα
0,4 0,4
0,2 0,2
0 0
Θεσσαλονίκη Λήμνος
1,2 9
8
1
7
0,8 6
5
0,6
Θεσσαλονίκη 4 Λήμνος
0,4 3
2
0,2
1
0 0
Σιθωνία
1,2
0,8
0,6
Σιθωνία
0,4
0,2
0
189
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Διονυσίου, συνολικά
Αστικές(
Αστικές κτήσεις 1 Χωριά,(1( κτήσεις,(1(
Γαίες (γενικώς)
Αυτούργια
Χωριά 1
Άλλα
Μονύδρια(/(
Συνδυασμοί( Ναοί,(4(
12
χρήσεων,(5(
Εγκαταστάσεις,(
1(
190
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Διονυσίου ανά χρονική τομή
ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Μονύδρια / Ναοί 3 4
Αυτούργια
Χωριά 1
Άλλα
0 0 7 12
6"
5"
10ος"
4"
11ος"
3" 12ος"
13ος"
2" 14ος"
15ος"
1"
0"
191
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Διονυσίου ανά μείζονα περιοχή
ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Λήµνος 1 3 1 3 8
Σιθωνία 1 1
4 0 1 5 1 12
3,5"
3"
2,5"
Δυτική"Χαλκιδική"
2" Θεσσαλονίκη"
Κασσάνδρα"
1,5"
Λήμνος"
1" Σιθωνία"
0,5"
0"
192
ΠΙΝΑΚΑΣ 05.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Διονυσίου
8
ν 1
μοδίων,+1+
1
1 500+3+2.000+
ων 1 μόδιοι,+1+
12 100+3+500+
μόδιοι,+1+
κάτω+των+100+ αδιάγνωστα,+
μοδίων,+1+ 8+
κάτω των 100 µοδίων 500+3+2.000+ 1
μοδίων,+1+
100 - 500 µόδιοι μόδιοι,+1+ 1
500 - 2.000 µόδιοι 1 500+3+2.000+
άνω των 2.000 µοδίων 1 μόδιοι,+1+
12 100+3+500+
100+3+500+
αδιάγνωστα,+ κάτω+των+100+ αδιάγνωστα,+

4+ μοδίων,+1+ 8+
μοδίων,+1+
193
ΧΑΡΤΗΣ 05.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Διονυσίου
194
ΧΑΡΤΗΣ 05.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Διονυσίου
195
ΧΑΡΤΗΣ 05.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Διονυσίου
196
ΧΑΡΤΗΣ 05.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Διονυσίου
197
198
Δεδομένα

Μονής Διονυσίου, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
Οι πρώτες κτήσεις της μονής ανάγονται στα χρόνια της ίδρυσής της (λίγο πριν
το 1366), όπως προκύπτει από το Χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε’. 18 Οι
αναφορές στις πηγές κατά την περίοδο αυτή εστιάζουν κυρίως σε κτήσεις στη
Λήμνο, ενώ από τις αρχές του 15ου αιώνα, μια σειρά εγγράφων τεκμηριώνει
την επέκταση του ζωτικού χώρου της μονής προς τη Χαλκιδική19και αλλού.20
Η έμφαση στη Λήμνο εξακολουθεί ώς τα μέσα του 15ου αιώνα με ορισμένα
ακόμη έγγραφα, από τα οποία χαρακτηριστικότερο είναι το Πρακτικόν του
Ανδρονίκου Σφραντζή Σεβαστόπουλου (1430).21
Από την επόμενη περίοδο σώζονται λιγοστά έγγραφα για τις εκτός Άθω
κτήσεις της μονής, η οποία στα τέλη του αιώνα (1495) εξασφαλίζει δύο
17
Oikonomidès, DIONYSIOU – Νικολόπουλος.
18
Oikonomidès, DIONYSIOU, αρ. 3. Βλ. επίσης παραπάνω, ενότητα για Ιστορικά και
Οικονομικά στοιχεία.
19
Oikonomidès, DIONYSIOU, αρ. 10 (Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ζ’ – 1408), αρ. 13 (Πρόσταγμα
Μανουήλ Β’ – 1414), αρ. 16, 17 και 18 (Ορισμοί Δεσπότη Ανδρονίκου Παλαιολόγου – 1417,
1418 και 1420, αντίστοιχα), κ.ά.
20
Ενδεικτικά, Oikonomidès, DIONYSIOU, αρ. 19 (δωρεά του Ναού των Αγίων Τεσσαράκοντα
Μαρτύρων στη Θεσσαλονίκη).
21
199
σουλτανικά φιρμάνια για κτήσεις της οι οποίες είχαν στο μεταξύ
καταπατηθεί.22
Οι χρονικές τομές είναι δύο, ακολουθώντας το κοινό πρότυπο: μία τομή ανά
αιώνα, και ξεκινώντας από το 14ο, οπότε και ιδρύεται η μονή (14ος - 15ος
αι.).
Κατανομές
• Πίνακας 05.01: Οι κτήσεις της Μονής Διονυσίου συνολικά

22
Oikonomidès, DIONYSIOU, σ. 17 (σημείωση 54), ειδικά για τις κτήσεις Κατακαλή στην
Πορταρέα, και Ορφάνι.
200
• Πίνακας 05.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Διονυσίου ανά

κατανεμημένα για καθεμία από τις δύο χρονικές τομές: 14ος αι.: 7 κτήσεις
- 15ος αι.: 12 κτήσεις.
Η χρονική εξέλιξη των κτήσεων αποδίδεται και χαρτογραφικά με το Χάρτη
05.04.

τη συμβατική ονομασία. Προκύπτουν πέντε (5) περιοχές κτήσεων, τα
Πρόκειται για τις εξής (σε αλφαβητική κατάταξη): Δυτική Χαλκιδική,
Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Λήμνος, Σιθωνία.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Είναι
εμφανής η επικράτηση της Λήμνου ως κύριου ζωτικού χώρου της μονής,
με 8 κτήσεις έναντι 1 για καθεμία από τις υπόλοιπες περιοχές. Η
κατανομή αυτή οδηγεί στην υπόθεση ότι το ενδιαφέρον της μονής για
201
επέκταση του ζωτικού της χώρου πέραν των αρχικών κτιτορικών (;)
δωρεών του 14ου αιώνα ήταν μάλλον περιορισμένο.

καθεμία από τις παραπάνω πέντε μείζονες περιοχές. Με εξαίρεση τη
Λήμνο, όλες οι άλλες περιοχές εμφανίζονται το 15ο αιώνα και
εκπροσωπούνται με μία μόλις κτήση η καθεμιά.Αντίθετα, οι κτήσεις στη
Λήμνο ξεκινούν με την ίδρυση της μονής το 14ο αιώνα, με σχεδόν
αναλλοίωτο αριθμό στον 15ο (7 και 8 κτήσεις, αντίστοιχα).

στον παραπάνω πίνακα. Ο 14ος αιώνας εμφανίζει κτήσεις μόνο στη
Λήμνο, ενώ κατά τον επόμενο, σημειώνεται μια υποτυπώδης επέκταση
(με μία κτήση ανά περιοχή), στο δυτικό τμήμα του τυπικού ζωτικού
αθωνικού χώρου, δηλαδή αμέσως δυτικά του Άθω, από τη Σιθωνία, στην
Κασσάνδρα, τη Δυτική Χαλκιδική και ώς τη Θεσσαλονίκη.
• Πίνακας 05.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Διονυσίου

Πρόκειται για σειρά πέντε γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις μείζονες
τους στο χρόνο (με κομβικά σημεία τις δεδομένες χρονικές τομές).
Διακρίνονται δύο περιπτώσεις: α) περιοχές με κατακόρυφη άνοδο από το
202
14ο στον 15ο αιώνα (Δυτική Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Σιθωνία,
Θεσσαλονίκη), και β) περιοχές με βαθμιαία αύξηση (Λήμνος).
Διονυσίου, συνολικά
Αποδίδονται σε πίτα οι κατανομές των 12 κτήσεων της μονής ανά
κύριο τύπο. Ο ούτως ή άλλως μικρός αριθμός συνόλου δεν επιτρέπει
να αναδειχθούν πιθανές τάσεις, ωστόσο είναι αρκετός για να φανούν
οι βασικές κατανομές. Την πλειονότητα των κτήσεων μοιράζονται οι
Συνδυασμοί χρήσεων (5) και τα Μονύδρια/Ναοί (4). Από μόλις 1 κτήση
συγκεντρώνουν οι τύποι: Αστικές κτήσεις, Εγκαταστάσεις, Χωριά. Δεν
εκπροσωπούνται καθόλου τα Αδιάγνωστα, οι Γαίες, τα Αυτούργια και
τα Άλλα.
Διονυσίου ανά χρονική τομή.
Και στις δύο χρονικές τομές, ξεχωρίζουν οι τύποι: Συνδυασμοί χρήσεων
και Μονύδρια/Ναοί. Ειδικότερα, κατά το 14ο αιώνα υπερτερεί ο δεύτερος
τύπος με 3 (έναντι 2) κτήσεις, ενώ τον επόμενο οι όροι αντιστρέφονται, με
5 έναντι 4 κτήσεων.Από τους υπόλοιπους τύπους, απαντώνται μόνο 3
(Αστικές, Εγκαταστάσεις, Χωριά) με 1 κτήση ο καθένας.
203
Διονυσίου ανά μείζονα περιοχή.
καθεμία από τις πέντε (5) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής.
Παρατηρούμε ότι και οι δύο κυρίαρχοι τύποι (συνδυασμοί χρήσεων και
Μονύδρια/Ναοί) επιχωριάζουν κατά κύριο λόγο στη Λήμνο, όπου και ο
κύριος όγκος των κτήσεων της μονής. Επιπρόσθετα, μία κτήση του τύπου
Μονύδρια/Ναοί εμφανίζεται στη Θεσσαλονίκη, ενώ ο τύπος συνδυασμοί
χρήσεων εκπροσωπείται επίσης στη Δυτική Χαλκιδική και τη Σιθωνία.
Όσον αφορά τους υπόλοιπους τρεις τύπους, οι δύο εντοπίζονται επίσης
στη Λήμνο (αστικές και εγκαταστάσεις) και ο ένας (χωριά) στην
Κασσάνδρα.
- Πίνακας 05.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Διονυσίου: α) στο

Από το σύνολο των κτήσεων της μονής, οι περισσότερες (8)

χαρακτηρίζονται ως Αδιάγνωστες, ενώ οι υπόλοιπες τέσσερις μοιράζονται
από μία σε κάθε κατηγορία μεγέθους.
Η ίδια εικόνα παρατηρείται και στις δύο χρονικές τομές, με ελάχιστες
διαφοροποιήσεις: το 15ο αιώνα έχουμε 8 (έναντι 4) αδιάγνωστες κτήσεις,
ενώ εκπροσωπείται και η μεγάλη κατηγορία (άνω των 2.000 μοδίων) με
μία κτήση.
204
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Διονυσίου ξεκινούν την

εποχή της ίδρυσής της, μετά τα μέσα του 14ου αιώνα(βλ. ενότητα για Ιστορικά
και Οικονομικά στοιχεία). Τον επόμενο αιώνα, η αύξηση που θα σημειώσουν
οι κτήσεις θα είναι σημαντική μεν από ποσοστιαία αύξηση, ωστόσο ο
συνολικός αριθμός είναι εξαιρετικά μικρός, ιδίως σε σύγκριση με άλλες
αθωνικές μονές: από 7 κτήσεις το 14ο αιώνα, σε 12 τον 15ο.
Ανάλογη είναι και η εικόνα του γεωγραφικού χώρου των κτήσεων: η
πλειονότητά τους χωροθετείται στη Λήμνο, πρώτον χρονικά εκτός Άθω ζωτικό
χώρο της μονής, ενώ τον επόμενο αιώνα οι λίγες επιπλέον κτήσεις θα
διασπαρθούν σε ένα μικρό μέρος του τυπικού αθωνικού χώρου: αμέσως
δυτικά του Άθω και μόλις ώς τη Θεσσαλονίκη.
Ως προς τους κύριους τύπους, εμφανής είναι η προτίμηση στις συνδυασμένες
χρήσεις και στα Μονύδρια/Ναούς, ενώ με μία μόλις κτήση εκπροσωπούνται
μερικοί από τους υπόλοιπους τύπους.
Όσον αφορά τις τάξεις μεγέθους, τα στοιχεία είναι ανεπαρκή με αποτέλεσμα
οι περισσότερες κτήσεις να χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες, ενώ μόλις μία
κτήση αναλογεί σε καθεμιά από τις υπόλοιπες κατηγορίες.
Η γενική εικόνα υποδηλώνει μία μονή εσωστρεφή, που είτε δεν είχε ποτέ την
άνεση ή τα ερείσματα για επέκταση του ζωτικού της χώρου, είτε απλώς κάτι
τέτοιο δεν ήταν ποτέ μέσα στα άμεσα ενδιαφέροντά της.
205
206
ΜΟΝΗ ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Κουτλουμουσίου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Κουτλουμουσίου, Μονή της Μεταμορφώσεως, Μονή Σωτήρος
Χριστού
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Μεταμόρφωση του Σωτήρος
ΚΤΙΤΩΡ: Άγνωστος
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Έκτη (6η) στη σημερινή σειρά των μονών

ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: 10ος αιώνας. Πρώτη μνεία το 988 (σε έγγραφο της
Μονής Ζωγράφου).
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Στα 988 αναφέρεται ηγούμενος κάποιος Γαβριήλ

Στο κέντρο σχεδόν της αθωνικής χερσονήσου, σε μικρή
απόσταση νοτίως της πρωτεύουσας, Καρυές.
Το οικοδομικό συγκρότημα έχει τετράγωνη σχεδόν κάτοψη, με
ευρύχωρη αυλή γύρω από το Καθολικό, το οποίο, μαζί με τον
πύργο (1508) είναι από τα παλαιότερα σωζόμενα εντός του
περιβόλου (1540). Οι πτέρυγες είναι νεότερες, και
χρονολογούνται κυρίως από τον 18ο αιώνα και εξής, ιδίως μετά
τις καταστροφικές πυρκαϊές που έπληξαν τη Μονή κατά
καιρούς.
207
Η Μονή διαθέτει και αρσανά στην ανατολική παραλία (στη θέση
Καλιάγρα), μεταξύ των Μονών Ιβήρων και Σταυρονικήτα.
Εντός του περιβόλου λειτουργούν παρεκκλήσια, όπως και εκτός,
στην εγγύς περιοχή, μαζί με άλλους βοηθητικούς χώρους.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτεια της Μονής Κουτλουμουσίου είναι από τις
μικρότερες των αθωνικών μονών. Συνορεύει με την περιοχή των
Καρυών, ενώ επίσης περιβάλλεται από τις αντίστοιχες των
Μονών (από Δ προς Α): Σταυρονικήτα, Αγίου Παντελεήμονος,
Ξηροποτάμου και Ιβήρων.

Η ίδρυση της Μονής ανάγεται στο 10ο αιώνα, χωρίς ωστόσο να
υπάρχουν ασφαλείς ενδείξεις, εκτός από έμμεσες μνείες σε
έγγραφα άλλων μονών, όπου υπογράφουν ηγούμενοι της
Κουτλουμουσίου (988, 1169, 1287).
Στα 1169 η Μονή ήδη παραδίδεται ήδη με την κανονική
ονομασία της.1
Στα 1287, μια Πράξη του Πρώτου Ιωάννου αποδίδει στην
Κουτλουμουσίου τη Μονή Σταυρονικήτα, 2 ενώ λίγα χρόνια
νωρίτερα της είχε ήδη παραχωρηθεί και η ερημωμένη Μονή
(μονύδριο) του Προφήτου Ηλιού. 3 Η Κουτλουμουσίου, στα
σχετικά έγγραφα της εποχής αναφέρεται ως ακμαία
πληθυσμιακά, αλλά φτωχή, οπότε και ενισχύεται.
1
Lemerle, KUTLUMUS (2), σ. 4 και σημείωση αρ. 24.
2
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 3.
3
Lemerle, KUTLUMUS (2), σ. 6.
208
Στα 1329 της παραχωρείται από τον πρώτο Ισαάκ η περιοχή του
Αναπαυσά,4 για την οποία θα υπάρχουν διαφορές με τη Μονή
Ξηροποτάμου.
Λίγα χρόνια μετά (1334) παραχωρείται στην Κουτλουμουσίου,
από τον Πρώτο Ισαάκ και πάλι, η παλαιά Μονή του
Φιλαδέλφου, που συνιστά σημαντική κτήση.5
Τέσσερα χρόνια μετά (1338), η μητέρα του Ιωάννη
Καντακουζηνού, Θεοδώρα, προχωρεί σε δωρεές σημαντικών
ακινήτων προς τη Μονή, στην περιοχή των Σερρών. 6 Πρόκειται
για την πρώτη κτήση εκτός Άθω.
Απότο 1362 κι εξής, κυριαρχεί η φυσιογνωμία του ηγουμένου
Χαρίτωνος,7 ο οποίος θεωρείται και δεύτερος κτίτωρ.8 Διετέλεσε
επίσης, Πρώτος.9 Η μνεία αυτή γίνεται σε έγγραφο που αφορά
τη δωρεά προς τη Μονή εκτάσεων στη Λήμνο,εκ μέρους του
Μιχαήλ Ιεράκη.10
Στα 1369, Ο Ιωάννης Ούγγλεσης αφιερώνει στη Μονή το χωριό
Νεοχώρι στη Μακεδονία.11
Την ίδια χρονιά, παραχωρούνται στη Μονή τα εντός Άθω Κελλία
του Αγίου Νικολάου, Σκάθη και Σχοινοπλόκου.12
Παράλληλα, σημαντική είναι η συνεισφορά των ηγεμόνων της
Βλαχίας, στο πλαίσιο μιας σχέσης που ξεκίνησε λίγο νωρίτερα,
4
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 15 και 16.
5
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 17. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 521.
6
7
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 24. Επίσης, σ. 2 και 6.
8
Τσιοράν, σ. 101.
9
10
11
Lemerle, KUTLUMUS (2), σ. 3-4. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 518.
12
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 25, 27, 28.
209
επί Αλεξάνδρου Βασαράμπ (1352-1364) και συνεχίστηκε με το
γιο του, Βλαδισλάβο (1364-1374). Είχε ήδη χρηματοδοτηθεί από
τον πρώτο η οικοδόμηση κτιρίων αμυντικού χαρακτήρα, την
οποία συνέχισε ο δεύτερος, σε σημείο που να αναφέρεται ως
νέος κτήτωρ.13
Η παρέμβαση των ηγεμόνων της Βλαχίας στα θέματα της Μονής
ήταν ωστόσο αρκετά δυναμική, έχοντας μεταξύ άλλων ως
αποτέλεσμα την αθρόα προσέλευση Βλάχων μοναχών, σε
σημείο που να τεθεί προσωρινά θέμα κυριότητας.14
Στα 1387, με Πράξη του Πρώτου Δωροθέου, η Μονή αποκτά το
15
Κελλίον του Προφήτου Ηλιού, ενώ στα 1393 καθίσταται
πατριαρχικό σταυροπήγιο.16 Την ίδια εποχή, απολαμβάνει την
εύνοια και τις δωρεές Σλάβων ευγενών, και συγκεκριμένα του
Κωνσταντίνου Δραγάση, πεθερού του Μανουήλ Β', όπως σε
σημαντικές δωρεές προβαίνει και ο Βλάχος βοεβόδας
Μιρτσέα.17
Στις αρχές του 15ου αιώνα, η Μονή αποκτά ένα ακόμη
μονύδριο στις Καρυές,18 και μικρές κτήσεις ακριβώς έξω από την
αθωνική χερσόνησο, στην περιοχή της Ιερισσού.19
Σημαντική τομή είναι ωστόσο η ενσωμάτωση από την
Κουτλουμουσίου, της Μονής Αλυπίου (ή Αλωπού) στα
1428(γνωστής πλέον ως Κελλίον των Αγίων Αποστόλων)20 με
13
14
15
16
17
18
19
20
210
όλες τις κτήσεις της, που κατείχε ήδη από παλαιότερα (από τον
14ο αιώνα: ιχθυοτόπια στο Στρυμόνα, κτήσεις στην περιοχή της
Ιερισσού, στην περιοχή της Έζοβας, στις Σέρρες κ.λπ.).21 Η ένωση
επικυρώθηκε με αυτοκρατορικό Πρόσταγμα του Ιωάννου Η'. 22
Στο β' μισό του 15ου αιώνα η Μονή φαίνεται να περιέρχεται σε
παρακμή, περνώντας για κάποιο διάστημα σε βουλγαρικά
χέρια.23 Ανακάμπτει γρήγορα, όπως προκύπτει από πολυάριθμα
έγγραφα της περιόδου, που αφορούν κτήσεις εκτός Άθω24 ή
ενδοαθωνικές διαφορές.25
Στα 1527 η Μονή εξασφαλίζει σουλτανικό φιρμάνι για τις
κτήσεις της στις περιοχές Θεσσαλονίκης, Σιδηροκαυσίων και
Σερρών, ενώ αντίστοιχες επικυρώσεις εκδίδουν και οι ηγεμόνες
της Βλαχίας, οι οποίοι συνεχίζουν δυναμικά τη στήριξή τους και
τον επόμενο αιώνα.26
Την ίδια εποχή και ώς το 18ο αιώνα, οι κτήσεις της μονής
αυξάνουν και ο ζωτικός της χώρος επεκτείνεται στις Κυκλάδες,
το ανατολικό και το βόρειο Αιγαίο, την Προποντίδα και τη
Βιθυνία και αλλού.27
Ως προς το εσωτερικό, είναι μια περίοδος έντονης κινητικότητας
όσον αφορά εδαφικές διαφορές και διενέξεις με όμορες μονές.
21
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 11, 12, 19, 22, 23.
22
23
24
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 49 (1503).
25
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 50-53.
26
27
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 63-65 και 70-79.
211
Πύργος: 1508 (σε θέση παλαιότερου, του 14ου αιώνα, που
καταστράφηκε στην πυρκαϊά του 1497)
Καθολικό: 1540
Καμπαναριό: 1808
Φιάλη: 1813
αυτά στις περιοχές: Σέρρες, περιοχή Ιερισσού, Σιθωνία, Λήμνος,
Άνδρος, Ίμβρος, Προποντίδα, Βλαχία.
εκ των οποίων ξεχωρίζουν η Σκήτη Αγίου Παντελεήμονος, το
Κελλίον του Αλυπίου, το Κελλίον του Αγίου Γεωργίου
Αναπαυσά, το Κελλίον του Προδρόμου ή Διονυσίου εκ Φουρνά,
και άλλα.
1169: Αναφορά της μονής με παγιωμένη πλέον ονομασία
1267: Απόδοση του ερειπωμένου μονυδρίου του Προφήτου Ηλιού
στην Κουτλουμουσίου από τον Πρώτο Κοσμά
1287: Απόδοση της (εγκατελειμμένης) Μονής Σταυρονικήτα στην
Κουτλουμουσίου από τον Πρώτο Ιωάννη
1322: Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β' προς τη Μονή Αλυπίου (μετέπειτα
κτήσης της Κουτλουμουσίου), για δωρεά κτήσεων στην περιοχή
του Στρυμόνα
212
1325-1326: Κτήσεις Μονής Αλυπίου (μετέπειτα κτήσης της
Κουτλουμουσίου) στην περιοχή των Σερρών
1329: Απόδοση του Μονυδρίου του Αναπαυσά στην Κουτλουμουσίου
από τον Πρώτο Ισαάκ
1334: Απόδοση του Μονυδρίου του Φιλαδέλφου στην
Κουτλουμουσίου από τον Πρώτο Ισαάκ
1338: Σημαντικές δωρεές γαιών στην περιοχή των Σερρών από τη
μητέρα του Ιωάννη Καντακουζηνού, Θεοδώρα
1362: Πρώτη μνεία του ηγουμένου Χαρίτωνος στις πηγές
1362: Δωρεές Μιχαήλ Ιεράκη στη Λήμνο
προ του 1364: Δωρεές Αλεξάνδρου Μπασαράμπ στη Βλαχία
1369: Πρώτη επίσημη μνεία σχέσεων με τους βοεβόδες της Βλαχίας
(έγγραφο του Ιωάννη Βλαδισλάβου, γιου του Αλεξάνδρου
Μπασαράμπ)
1378: Ο Χαρίτων υπογράφει ήδη ως πρώην Πρώτος και μητροπολίτης
Ουγγροβλαχίας
1387: Απόδοση του Κελλίου του Προφήτου Ηλιού στην
Κουτλουμουσίου από τον Πρώτο Δωρόθεο
1393: Ανακήρυξη της Κουτλουμουσίου σε πατριαρχικό σταυροπήγιο
από τον πατριάρχη Αντώνιο
1393: Συνδρομή του Σλάβου πρίγκηπα Κωνσταντίνου Δραγάση,
πεθερού του Μανουήλ Β', προς τη μονή
τέλη 14ου: Δωρεές του βοεβόδα Μιρτσέα, ανηψιού του Βλαδισλάβου, προς
τη μονή
1428: Απόδοση του Μονυδρίου του Αλυπίου στην Κουτλουμουσίου,
με τις κτήσεις του, από τον πατριάρχη Ιωσήφ (επικύρωση με
Πρόσταγμα του Ιωάννου Η')
1476: Επικύρωση κτήσεων της μονής στη Βλαχία, από τον
Μπασαράμπ Λαιότα
213
1489: Επικύρωση κτήσεων της μονής στη Βλαχία, από τον Βλάντ
1492: Επικύρωση κτήσεων της μονής στη Βλαχία, από τον Βλάντ
β' μισό 15ου: Ερήμωση της μονής και εποίκισή της από Βουλγάρους
1497: Ανακαίνιση της μονής, χάρη σε χορηγία Βλάχων ηγεμόνων σε
άργυρο, σε συνέχεια δωρεών μετοχίων (Ράδου και Νεαγκόε)
αρχές 16ου: Έναρξη περιόδου ανάκαμψης
1503: Πατριαρχικό έγγραφο για σημαντικό μετόχι στις Σέρρες
1508: Ανοικοδόμηση του πύργου της μονής που καταστράφηκε στην
πυρκαϊά
1506-1528: Διενέξεις με αθωνικές μονές για κτήσεις εντός χερσονήσου
(Λαύρας, Παντοκράτορος, Ξηροποτάμου)
1527: Φιρμάνι του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς για επικύρωση
κτήσεων σε Θεσσαλονίκη, Σιδηροκαύσια και Σέρρες, με
πρωτοβουλία Βλάχων ηγεμόνων
1540: Ανέγερση Καθολικού
1541: Επίσημη επαναπόδοση της μονής στους Έλληνες, από τον
πατριάρχη Ιερεμία, μετά την εγκατάλειψή τη σε φθορά από
τους Βούλγαρους
16ος-17ος: Συνεχείς δωρεές και στήριξη της μονής από τους βοεβόδες της
Μολδοβλαχίας
17ος-18ος: Επέκταση των κτήσεων της μονής στις Κυκλάδες, το ανατολικό
και βόρειο Αιγαίο, την Προποντίδα, τη Βιθυνία και αλλού
1808: Ανέγερση Καμπαναριού
1891: Κατασκευή της εισόδου της μονής
214
215
216
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.01: Οι κτήσεις της Μονής Κουτλουμουσίου συνολικά
06. 1 Άγιοι Απόστολοι Ιερισσού Άγιοι Απόστολοι Ιερισσού Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.40167 23.86556 Μονή 3 2 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ µονύδριο, γαίες
(Κουτλουµουσίου)
06. 2 Άγιος Γεώργιος Πτελέας Άγιος Γεώργιος Πτελέας Στρυµόνας 40.79056 23.84333 Μονή 4 2 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ µονύδριο, γαίες
06. 3 Άγιος Ιωάννης Θαυµατουργός Άγιος Ιωάννης Θαυµατουργός Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63806 22.93639 Μονή 0 2 1370 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, αυλή, οικίες,
(Κουτλουµουσίου) µύλος
06. 4 Βερνάρους Βερνάροιυς (Κουτλουµουσίου) Στρυµόνας 40.98333 23.67417 Χωριό 4 7 1386 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό
06. 5 Βηρόν Βηρόν Ρεντίνας Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.63972 23.61056 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 6 Βλαχία Βλαχία (Κουτλουµουσίου) Βλαχία 47.13694 27.63972 Χωράφι 0 3 1369 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες
06. 7 Γεράνι Γεράνι (Κουτλουµουσίου) Σιθωνία Σιθωνία 40.22917 23.66667 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 8 Γεωργιλάς Γεωργιλάς (Κουτλουµουσίου) Στρυµόνας 40.83056 23.82667 Ψαροτόπιο 0 5 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ψαροτόπιο, βιβάριο
06. 9 Έζοβα (Αλυπίου) Έζοβα (Κουτλουµουσίου) Έζοβα Στρυµόνας 40.85833 23.65667 Χωράφι 3 6 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες, µύλος
06. 10 Θεοτόκος Ελεούσα Ελεούσα Σερρών Σέρρες Στρυµόνας 41.07778 23.52889 Μονή 3 2 1338 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, παριβλόλια,
(Κουτλουµουσίου) οικίες, αυλές,
καταστήµατα, εργαστήρια,
περιβόλια, αµπέλια
06. 11 Ερρύχια Ερρύχια (Κουτλουµουσίου) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.66722 23.61028 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 12 Καινουργίτζι του Οψαρά Καινουργίτζι (Κουτλουµουσίου) Σέρρες Στρυµόνας 40.97944 23.52611 Χωράφι 3 3 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 13 Κάµενα Κάµενα (Κουτλουµουσίου) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.376111 23.858333 Χωράφι 1 6 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες, αµπέλια, ελαιώνες,
περιβόλια
06. 14 Κουφόπετρα Κουφόπετρα (Κουτλουµουσίου) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.67361 23.59251 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 15 Λήµνος Λήµνος (Κουτλουµουσίου) Λήµνος 39.93667 25.14167 Χωράφι 0 6 1369 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες, αµπέλια, µύλοι
06. 16 Μητροπολίτου Μητροπολίτου (Κουτλουµουσίου) Στρυµόνας 40.97778 23.63472 Χωριό 4 7 1386 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό
06. 17 Νεοχώριον Νεοχώρι Σερρών Σέρρες Στρυµόνας 41.05444 23.58667 Χωριό 4 7 1369 1500 ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό, γαίες
06. 18 Πρόδροµος Σκάλα Πρόδροµος Σκάλας Στρυµόνας 40.78556 23.83056 Μονή 3 2 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, γαίες, αµπέλια
06. 19 Σκαλή Σκαλή Κοµήτισσας Κοµήτισσα Περίχωρα Άθω 40.37694 23.97611 Ψαροτόπιο 0 5 1405 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ψαροτόπιο
06. 20 Τορώνη Τορώνη (Κουτλουµουσίου) Σιθωνία Σιθωνία 39.98751 23.90751 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 21 Τριστέρι Τριστέρι (Κουτλουµουσίου) Σιθωνία Σιθωνία 40.13611 23.82917 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 22 Χριστός Σωτήρ (Αλυπίου) Χριστός Σωτήρ Αλυπίου Σέρρες Στρυµόνας 41.08556 23.55972 Μονή 0 2 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ µονύδριο, γαίες,
(Κουτλουµουσίου) περιβόλια
217
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου ανά χρονική τομή
8
22
14ος,&8&
15ος,&22&
218
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου ανά μείζονα περιοχή
06. 6 Βλαχία Βλαχία (Κουτλουµουσίου) Βλαχία 47.13694 27.63972 Χωράφι 0 3 1369 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες
06. 3 Άγιος Ιωάννης Θαυµατουργός Άγιος Ιωάννης Θαυµατουργός Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63806 22.93639 Μονή 0 2 1370 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, αυλή, οικίες,
(Κουτλουµουσίου) µύλος
06. 15 Λήµνος Λήµνος (Κουτλουµουσίου) Λήµνος 39.93667 25.14167 Χωράφι 0 6 1369 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες, αµπέλια, µύλοι
06. 5 Βηρόν Βηρόν Ρεντίνας Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.63972 23.61056 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 11 Ερρύχια Ερρύχια (Κουτλουµουσίου) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.66722 23.61028 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 14 Κουφόπετρα Κουφόπετρα (Κουτλουµουσίου) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.67361 23.59251 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 1 Άγιοι Απόστολοι Ιερισσού Άγιοι Απόστολοι Ιερισσού Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.40167 23.86556 Μονή 3 2 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ µονύδριο, γαίες
06. 13 Κάµενα Κάµενα (Κουτλουµουσίου) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.376111 23.858333 Χωράφι 1 6 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες, αµπέλια, ελαιώνες,
06. 19 Σκαλή Σκαλή Κοµήτισσας Κοµήτισσα Περίχωρα Άθω 40.37694 23.97611 Ψαροτόπιο 0 5 1405 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ψαροτόπιο
06. 7 Γεράνι Γεράνι (Κουτλουµουσίου) Σιθωνία Σιθωνία 40.22917 23.66667 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 20 Τορώνη Τορώνη (Κουτλουµουσίου) Σιθωνία Σιθωνία 39.98751 23.90751 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 21 Τριστέρι Τριστέρι (Κουτλουµουσίου) Σιθωνία Σιθωνία 40.13611 23.82917 Χωράφι 0 3 1446 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 2 Άγιος Γεώργιος Πτελέας Άγιος Γεώργιος Πτελέας Στρυµόνας 40.79056 23.84333 Μονή 4 2 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ µονύδριο, γαίες
06. 4 Βερνάρους Βερνάροιυς (Κουτλουµουσίου) Στρυµόνας 40.98333 23.67417 Χωριό 4 7 1386 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό
06. 8 Γεωργιλάς Γεωργιλάς (Κουτλουµουσίου) Στρυµόνας 40.83056 23.82667 Ψαροτόπιο 0 5 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ψαροτόπιο, βιβάριο
06. 9 Έζοβα (Αλυπίου) Έζοβα (Κουτλουµουσίου) Έζοβα Στρυµόνας 40.85833 23.65667 Χωράφι 3 6 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες, µύλος
06. 10 Θεοτόκος Ελεούσα Ελεούσα Σερρών Σέρρες Στρυµόνας 41.07778 23.52889 Μονή 3 2 1338 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, παριβλόλια,
(Κουτλουµουσίου) οικίες, αυλές,
06. 12 Καινουργίτζι του Οψαρά Καινουργίτζι (Κουτλουµουσίου) Σέρρες Στρυµόνας 40.97944 23.52611 Χωράφι 3 3 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
06. 16 Μητροπολίτου Μητροπολίτου (Κουτλουµουσίου) Στρυµόνας 40.97778 23.63472 Χωριό 4 7 1386 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό
06. 17 Νεοχώριον Νεοχώρι Σερρών Σέρρες Στρυµόνας 41.05444 23.58667 Χωριό 4 7 1369 1500 ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό, γαίες
06. 18 Πρόδροµος Σκάλα Πρόδροµος Σκάλας Στρυµόνας 40.78556 23.83056 Μονή 3 2 1362 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, γαίες, αµπέλια
06. 22 Χριστός Σωτήρ (Αλυπίου) Χριστός Σωτήρ Αλυπίου Σέρρες Στρυµόνας 41.08556 23.55972 Μονή 0 2 1428 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ µονύδριο, γαίες,
(Κουτλουµουσίου) περιβόλια
219
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου ανά μείζονα περιοχή
Βλαχία 1
Θεσσαλονίκη 1 Βλαχία,'1' Θεσσαλονίκη,'1'
Λήµνος 1
Περιοχή Λιµνών 3 Λήμνος,'1'
Σιθωνία 3
Στρυµόνας 10 Περιοχή'
Λιμνών,'3'
22
10'
Περίχωρα'Άθω,'
3'
Σιθωνία,'3'
220
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
221
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Βλαχία 1 1
Λήµνος 1 1
Σιθωνία 3
Στρυµόνας 5 10
8 12
222
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου
Βλαχία Περίχωρα Άθω

3,5
1,2
3
1
2,5
0,8
2
0,6 Βλαχία Περίχωρα Άθω

1,5
0,4 1
0,2 0,5
0 0
Θεσσαλονίκη Σιθωνία
1,2 3,5
1 3
2,5
0,8
2
0,6
1,5
0,4
1
0,2
0,5
0 0
Λήμνος Στρυμόνας
1,2 12
1 10
0,8 8
0,6 6
0,4 4
0,2 2
0 0
3,5
2,5
2
1,5
0,5
0
223
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου, συνολικά
Αυτούργια Χωριά,)3)
Συνδυασµοί χρήσεων 3 Συνδυασμοί) Μονύδρια)/)
Χωριά 3 χρήσεων,)3) Ναοί,)6)
Άλλα
22
Γαίες)(γενικώς),)
Εγκαταστάσεις,) 8)
2)
224
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου ανά χρονική τομή
ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Γαίες (γενικώς) 1 8
Αυτούργια
Χωριά 3 3
Άλλα
0 0 8 22
9"
8"
7" 10ος"
6"
11ος"
5"
12ος"
4"
3" 13ος"
2" 14ος"
1" 15ος"
0"
Αδιάγνωστα" Αστικές"κτήσεις" Μονύδρια"/"Ναοί" Γαίες"(γενικώς)" Αυτούργια" Εγκαταστάσεις" Συνδυασμοί" Χωριά" Άλλα"
χρήσεων"
225
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου
ΚΟΥΤΛΟΥΜΟΥΣΙΟΥ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Βλαχία 1 1
Λήµνος 1 1
Σιθωνία 3 3
6 8 2 3 3 22
4,5"
4"
3,5"
Βλαχία"
3"
Θεσσαλονίκη"
2,5" Λήμνος"
Περιοχή"Λιμνών"
2"
Περίχωρα"Άθω"
1,5" Σιθωνία"
Στρυμόνας"
1"
0,5"
0"
226
ΠΙΝΑΚΑΣ 06.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου
12
1 άνω+των+2.000+
μοδίων,+4+
5
4
22
500+4+2.000+
μόδιοι,+5+ αδιάγνωστα,+12+
μοδίων,+1+
12
µοδίων 1 άνω+των+2.000+
οι μοδίων,+4+
διοι 5
µοδίων άνω+των+ 4
2.000+
μοδίων,+3+ 22 αδιάγνωστα,+
3+
500+4+2.000+
μόδιοι,+5+ αδιάγνωστα,+12+
500+/+2.000+
μόδιοι,+2+
μοδίων,+1+
227
ΧΑΡΤΗΣ 06.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου
228
ΧΑΡΤΗΣ 06.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου
229
ΧΑΡΤΗΣ 06.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου
230
ΧΑΡΤΗΣ 06.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου
231
232
Δεδομένα

Μονής Κουτλουμουσίου, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην
Από την πρώτη βέβαιη μνεία της μονής (1169) και μέχρι την παλινόρθωση,
δεν υπάρχουν στοιχεία. Ορισμένες πληροφορίες κατά το τελευταίο τέταρτο
του 13ου αιώνα αφορούν μια σειρά κτήσεων εντός Άθω. Οι πρώτες εκτός
αθωνικής επικράτειας κτήσεις της μονής χρονολογούνται στα 1338.
Πρόκειται για δωρεές της Θεοδώρας Καντακουζηνής στην περιοχή των
Σερρών.29
Από τότε κι έπειτα, και ιδίως κατά το β΄ μισό του 14ου αιώνα, οπότε και
κυριαρχεί η μορφή του ηγουμένου Χαρίτωνος, ο ζωτικός χώρο της μονής
επεκτείνεται σημαντικά.
Την περίοδο αυτή και ώς τα τέλη του αιώνα, αναφέρεται μια σειρά κτήσεων
στο Στρυμόνα (Δωρεά Μιχ. Ιεράκη, 1362 - Σιγίλλιο Πατριάρχου Νείλου,
1386), 30 στη Βλαχία (Κτητορικό Έγγραφο βοεβόδα Ιωάννου Βλαδισλάβου,
1369),31στη Λήμνο32 και στη Θεσσαλονίκη.33
28
Lemerle, KUTLUMUS (2). Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και συνολική
29
30
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 24, 38.
31
32
33
Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 30, 35.
233
Τα πρώτα έτη του 15ου αιώνα αναφέρονται κτήσεις στην περιοχή της
Ιερισσού (Έγγραφο του Πρώτου Ιερεμία, 1405),34 όπως και αργότερα, μετά το
α’ τέταρτο του αιώνα (Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β’, για κτήσεις της Μονής
Αλυπίου).35 Την ίδια περίοδο η Κουτλουμουσίου συνενώνεται με τη Μονή
Αλυπίου και αποκτά νέες κτήσεις στην περιοχή του Στρυμόνα. 36
Λίγο αργότερα, προς τα μέσα του 15ου αιώνα, αναφέρονται κτήσεις στην
περιοχή της Σιθωνίας και της Ρεντίνας (Πρόσταγμα Ιωάννου Η’, 1446).37
Για το υπόλοιπο της περιόδου μελέτης δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία. Όμως,
όπως αναφέρθηκε παραπάνω (ενότητα για ιστορικά και οικονομικά
στοιχεία), η μονή φαίνεται σε στασιμότητα ή και παρακμή κατά το β’ μισό
του 15ου αιώνα.
αιώνα, και ξεκινώντας από το 14ο, οπότε και ξεκινούν οι μαρτυρίες για εκτός
αθωνικής επικράτειας της μονής. Οι κτήσεις της Μονής Αλυπίου, παρότι
προϋπάρχουν, καταγράφονται μετά το 1428, οπότε και συντελείται η
συνένωση των δύο μονών.
Κατανομές
34
35
36
Για κτήσεις της Μονής Αλυπίου, βλ. Lemerle, KUTLUMUS (2), αρ. 10, 11, 12, 13, 19, 22, 23.
Για τη συνένωση των δύο μονών, βλ. αρ. 44 (Σιγίλλιο Πατριάρχου Ιωσήφ) και 45
(Πρόσταγμα Ιωάννου Η’), του 1428.
37
234
• Πίνακας 06.01: Οι κτήσεις της Μονής Κουτλουμουσίου συνολικά.

• Πίνακας 06.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου

ανά χρονική τομή.
κατανεμημένα σε δύο χρονικές τομές. 14ος αι.: 8 κτήσεις - 15ος αι.: 22
κτήσεις.
Με μια πρώτη ματιά, προκύπτει ότι η αύξηση των κτήσεων από το 14ο
στον 15ο αιώνα (από 8 σε 22) είναι ιδιαίτερα σημαντική από ποσοστιαία
άποψη, ωστόσο ο τελικός αριθμός δεν παύει να είναι αισθητά
περιορισμένος, σε σχέση μάλιστα με άλλες αθωνικές μονές.
235
Χάρτες 06.04.

τη συμβατική ονομασία. Προκύπτουν επτά (7) περιοχές κτήσεων, τα
Πρόκειται για τις εξής (σε αλφαβητική κατάταξη): Βλαχία, Θεσσαλονίκη,
Λήμνος, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω, Σιθωνία, Στρυμόνας.

ανά μείζονα περιοχή.
των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Η
πλειονότητα των κτήσεων (10 από 22) εντοπίζονται στο Στρυμόνα, ενώ οι
υπόλοιπες περιοχές εκπροσωπούνται με μονοψήφιους αριθμούς:Από 3
κτήσεις η Περιοχή των Λιμνών, τα Περίχωρα του Άθω και η Σιθωνία, και
από 1 κτήση οι υπόλοιπες (Βλαχία, Θεσσαλονίκη, Λήμνος).

ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή.
καθεμία από τις παραπάνω επτά μείζονες περιοχές. Στην απεικόνιση
είναι σαφής η ποσοτική υπεροχή της περιοχής του Στρυμόνα έναντι των
υπολοίπων. Επίσης, διακρίνεται ότι από τις περιοχές αυτές, τρεις
εμφανίστηκαν για πρώτη φορά το 15ο αιώνα (Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα
Άθω, Σιθωνία: εξαρχής με τρεις κτήσεις έκαστη), ενώ από τις υπόλοιπες
236
που προϋπήρχαν, τρεις έμειναν στάσιμες, και μία (Στρυμόνας)
διπλασίασε τις κτήσεις της από το 14ο στο 15ο.

Και εδώ, επιβεβαιώνονται οι παραπάνω παρατηρήσεις. Σημαντική είναι η
εμφάνιση κτήσεων για πρώτη φορά το 15ο αιώνα σε τρεις περιοχές, με
ένα σημαντικό ποσοστό (9 από τις 22 συνολικά κτήσεις της μονής). Το
ίδιο και ο διπλασιασμός των κτήσεων στην περιοχή του Στρυμόνα, κατά
το 15ο αιώνα.

Κουτλουμουσίου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
Πρόκειται για σειρά επτά γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις μείζονες
τους στο χρόνο (με κομβικά σημεία τις δεδομένες χρονικές τομές,
λαμβανομένου ασφαλώς υπόψη ότι οι κτήσεις της μονής δεν ξεκινούν
νωρίτερα από το 14ο αιώνα). Στο σύνολο της περιόδου μελέτης,
διακρίνονται δύο περιπτώσεις: α) περιοχές με ανοδική πορεία (Περιοχή
Λιμνών, Περίχωρα Άθω, Σιθωνία, Στρυμόνας), και β) περιοχές με σταθερό
αριθμό κτήσεων (Βλαχία, Θεσσαλονίκη, Λήμνος).
237

Κουτλουμουσίου, συνολικά.
Αποδίδονται σε πίτα οι κατανομές ανά κύριο τύπο, με εκπροσώπηση των
πέντε από τους εννέα συνολικά. Στο σύνολο των κτήσεων ξεχωρίζουν τα
Μονύδρια/Ναοί (6) και οι Γαίες (8), ενώ με μικρότερους αριθμούς
ακολουθούν οι τύποι: Εγκαταστάσεις (2), Συνδυασμοί χρήσεων (3),
Χωριά(3). Δεν εκπροσωπούνται καθόλου οι τύποι: Αδιάγνωστα, Αστικές
κτήσεις, Αυτούργια, Άλλα. Παρά το γεγονός ότι υπάρχει σημαντική
ποσοστιαία διαφορά μεταξύ των τύπων με τις ακραίες τιμές (π.χ. 8 Γαίες
έναντι 2 Εγκαταστάσεων), οι πραγματικοί αριθμοί είναι μάλλον μικροί
ώστε να φανούν τυχόν τάσεις και προτιμήσεις. Μια πρώτη ματιά όμως
δίνει μια μάλλον «παραδοσιακή» εικόνα κυρίως αγροτικού χαρακτήρα.
Κουτλουμουσίου ανά χρονική τομή.
Οι κτήσεις ανήκουν σε 4 από τους 9 κύριους τύπους για το 14 ο αιώνα, και
σε 5 για το 15ο.
Στον μεν 14ο αιώνα οι δύο τύποι από τους 4 καταγράφουν από μία κτήση,
ενώ τα Μονύδρια/Ναοί και τα Χωριά από 3. Ο τελευταίος τύπος θα μείνει
αναλλοίωτος κατά το 15ο αιώνα, ενώ τα Μονύδρια/Ναοί θα
διπλασιαστούν (6 από 3). Παράλληλα, παρατηρούμε επίσης μια
σημαντική αύξηση των γαιών (8 από 1), αύξηση των συνδυασμένων
χρήσεων (3 από 1), καθώς και εμφάνιση 2 εγκαταστάσεων.
238
Στο δεύτερο μέρος της οπτικής απόδοσης (μπάρες), γίνεται σαφέστερη η
εμφάνιση και κορύφωση των συγκεκριμένων τύπων, όπου ποσοτικά
κυριαρχούν ασφαλώς τα Μονύδρια/Ναοί και οι Γαίες, με τις τελευταίες να
σημειώνουν χαρακτηριστική αύξηση.
Κουτλουμουσίου ανά μείζονα περιοχή.
καθεμία από τις επτά (7) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής.
Από τους τύπους κτήσεων που αναφέρθηκαν παραπάνω ως κυρίαρχοι, οι
κύριες συγκεντρώσεις έχουν ως εξής:
Γαίες στην Περιοχή των Λιμνών και στη Σιθωνία (από 3), με τη Βλαχία και
το Στρυμόνα να ακολουθούν με μία μόνο κτήση.
Μονύδρια/Ναοί κατά κύριο λόγο στο Στρυμόνα (4), αλλά και σε
Θεσσαλονίκη και Περίχωρα Άθω (από 1).
Τα Χωριά εντοπίζονται και τα τρία στο Στρυμόνα, οι συνδυασμένες
χρήσεις (3) σε Λήμνο, Περίχωρα Άθω και Στρυμόνα (από 1).
Ομοίως, οι εγκαταστάσεις (2) σε Περίχωρα Άθω και Στρυμόνα (από 1).

- Πίνακας 06.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Κουτλουμουσίου:

239
Από το σύνολο των κτήσεων της μονής (22), περισσότερες από τις μισές
(12) χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες, ενώ για μόλις δέκα από αυτές
παρέχονται επαρκή στοιχεία ως προς τα μεγέθη.
Παρατηρούμε κυριαρχία των μεγάλων κτήσεων: από τις 10 κτήσεις, οι 5
είναι μεταξύ 500 και 2.000 μοδίων και οι 4 άνω των 2.000, ενώ μόλις 1
κάτω των 100.
Ανάλογη είναι η πορεία από το 14ο στο 15ο αιώνα: Οι μεγάλες κατηγορίες
του 14ου αιώνα αυξάνουν σε αριθμό κτήσεων (από 3 σε 4 για την ανώτερη
κατηγορία, και από 2 σε 5 για την αμέσως επόμενη), ενώ εμφανίζεται η
μοναδική μικρή κτήση, και αυξάνουν σημαντικά οι αδιάγνωστες (από 3 σε
12).
ΣΥΝΟΨΗ
Παρόλο που η μονή φέρεται να ιδρύθηκε πριν το τέλος του 10 ου αιώνα, και
αναφέρεται ήδη με παγιωμένη ονομασία από το 12ο, οι πρώτες εκτός Άθω
κτήσεις της δε χρονολογούνται πριν το 14ο αιώνα, συμπεριλαμβανομένων και
των κτήσεων στην περιοχή Σερρών και Στρυμόνα της Μονής Αλυπίου, η οποία
συνενώθηκε με την Κουτλουμουσίου στα 1428. Πρόκειται ωστόσο για μικρό
σχετικά αριθμό κτήσεων (22).
Στη χρονική εξέλιξη από το 14ο στο 15ο αιώνα, ο αριθμός των κτήσεων θα
αυξηθεί σημαντικά, από άποψη ποσοστιαίας μεταβολής (από 8 σε 22), κάτι
που όμως οφείλεται στη συνένωση των δύο μονών (Κουτλουμουσίου και
Αλυπίου) και στην αθροιστική απόδοση των κτήσεών τους.
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων δεν προκαλεί έκπληξη. Με εξαίρεση την
περιοχή της Βλαχίας, όπου η κτήση που αναφέρεται οφείλεται στις σχέσεις
που οικοδόμησε εκεί ο ηγούμενος της μονής Χαρίτων, οι υπόλοιπες περιοχές
240
είναι ένα υποσύνολο του τυπικού ζωτικού αθωνικού χώρου: Ακτινωτά, από
τα Περίχωρα του Άθω ώς τη Θεσσαλονίκη, το Στρυμόνα και τη Λήμνο.
Ως προς τους κύριους τύπους, οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις αφορούν τις
Γαίες με 8 από τις 22 κτήσεις, ενώ οι αμέσως επόμενοι από άποψη
ποσοτήτων τύποι είναι τα Μονύδρια/Ναοί (6), καθώς και οι συνδυασμένες
χρήσεις και τα Χωριά (από 3). Οι εγκαταστάσεις ακολουθούν στο τέλος, με 2
μόλις κτήσεις. Αν και, όπως επισημάνθηκε,οι αριθμοί είναι μικροί για
λεπτομερή συγκριτική μελέτη, υπάρχει μια μάλλον «παραδοσιακή» τάση,
όπου κυριαρχούν τα τυπικά μοντέλα αγροτικού χαρακτήρα, με έμφαση
δηλαδή στον πρωτογενή τομέα και στις θρησκευτικές λειτουργίες.
Όσον αφορά τα μεγέθη, οι περισσότερες από τις μισές κτήσεις (12 από 22)
είναι αδιάγνωστες, ενώ στις υπόλοιπες 10 είναι σαφής μία υπεροχή των
μεγάλων μεγεθών (4 στην ανώτερη κατηγορία και 5 στην αμέσως επόμενη,
με μία μόλις μικρή κτήση).
Η γενική εικόνα μαρτυρεί μία μέτρια μονή ως προς την εκτός Άθω παρουσία
της, ενώ η αντίθετα σημειώνει μια ενδιαφέρουσα εσωτερική διαδρομή.
Σημαντική καμπή στην ιστορία της φαίνεται πως είναι η παρουσία του
ηγουμένου Χαρίτωνος, που μεταξύ άλλων θεμελίωσε στενές σχέσεις με την
περιοχή της Βλαχίας, οι οποίες διατηρήθηκαν μέχρι πολύ αργότερα.
241
242
ΜΟΝΗ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Παντοκράτορος

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Παντοκράτορος
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Μεταμόρφωση του Σωτήρος
ΚΤΙΤΩΡ: Οι αδελφοί Μέγας Στρατοπεδάρχης Αλέξιος και Μέγας
Πριμικήριος Ιωάννης
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Έβδομη (7η) στη σημερινή σειρά των μονών
ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Κατά την παράδοση, ίδρυση τον 11ο αιώνα.
Τεκμηριωμένη ίδρυση (ή εκ βάθρων επανίδρυση) περί το 1357
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ:

Στην ανατολική ακτή της αθωνικής χερσονήσου, και λίγο μετά το
μέσον αυτής, μεταξύ των Μονών Βατοπεδίου (βόρεια) και
Σταυρονικήτα (νότια).
Είναι χτισμένη δίπλα στην παραλία, πάνω σε βραχώδη προεξοχή
μεταξύ μικρών φυσικών ορμίσκων, στα βόρεια και νότια.
Το συγκρότημα, που έχει σχήμα ακανόνιστου τετράπλευρου
(προς πεντάγωνο) στον άξονα Β-Ν, αναπτύσσεται αρμονικά στο
τοπίο, αξιοποιώντας τη φυσική μορφολογία, σε βαθμίδες.
Ο αρχικός πυρήνας περιοριζόταν στη σημερινή δυτική πλευρά,
ενώ η προς νότο επέκταση του περιβόλου είναι μεταγενέστερη.
243
Ένα πλήθος προσκτισμάτων και βοηθητικών κτιρίων πλαισιώνει
άμεσα το συγκρότημα, τόσο προς τα βόρεια και δυτικά όσο και
προς τα νότια, όπου διαμορφώνεται και το λιμανάκι της μονής
με τον αρσανά της και τις βοηθητικές εγκαταστάσεις.
Στην ευρύτερη περιοχή της μονής βρίσκονταν κατά την εποχή
της ίδρυσής της αρκετά μικρότερα μονύδρια, τα οποία
καταλήγουν στις πηγές ως εξαρτήματα (τελικά) των κυρίαρχων
μονών: προς Βορρά τα Μονύδρια Καλετζή (Κολιτσού),
Ξυλουργού, Φαλακρού, Δωροθέου και Κυνόποδος, και προς
Νότο τα Μονύδρια Φακηνού και Αγίου Αυξεντίου. Από αυτά, η
Παντοκράτορος αφομοίωσε τα πέντε τελευταία, συν εκείνο του
Ραβδούχου, κοντά στις Καρυές.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά της καλύπτει μια έκταση στην παραλία

εκατέρωθεν του ακρωτηρίου Χαλκιάς, εκτεινόμενη προς την
ενδοχώρα, ώς τα όρια των Μονών (από Δ προς Α): Βατοπεδίου,
Δοχειαρίου, Ξενοφώντος, Αγίου Παντελεήμονος, και
Σταυρονικήτα, καθώς και με την επικράτεια των Καρυών στα
νότιά της.

Σχετικά με τις απαρχές της μονής, οι διαθέσιμες μαρτυρίες
συμπλέκονται με την παράδοση, η οποία τη θέλει καθίδρυμα
του Αλεξίου Α Κομνηνού (1081-1117). 1 Η παράδοση θέλει
επίσης δεύτερο ιδρυτή της το Στρατοπεδάρχη Αλέξιο
Στρατηγόπουλο, στο γ’ τέταρτο του 13ου αιώνα.2Τα σωζόμενα
έγγραφα ωστόσο αναφέρουν σαφώς ως ιδρυτές της δύο
1
2
244
αξιωματούχους αδελφούς: το Μέγα Στρατοπεδάρχη Αλέξιο και
το Μέγα Πριμικήριο Ιωάννη, περί το 1357, επί αυτοκράτορα
Ιωάννη Ε'.3
Κατά το έτος αυτό, οι ιδρυτές εξασφαλίζουν αυτοκρατορικό
χρυσόβουλλο με το οποίο τους παραχωρούνται κτήσεις στην
περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας (Στρυμόνας, Καβάλα,
Θάσος), όπου είχαν ήδη διαπρέψει οι ίδιοι στις πολεμικές
αναμετρήσεις εναντίον Σέρβων και Τούρκων.4
Μετά το θάνατο του Αλεξίου, ο αδελφός του, Ιωάννης, συνεχίζει
την κτιτορική του δράση προς τη μονή (ήδη σταυροπηγιακή και
βασιλική), στην οποία και εγκαταβιώνει, πριν το 1384.5 Ώς τότε
όμως, η μονή είχε ήδη εξασφαλίσει τις εντός Άθω κτήσεις της. 6
Μέχρι το 1384, όπου τοποθετείται η εγκατάσταση του Ιωάννη
στη μονή, η Παντοκράτορος θα έχει ήδη προικιστεί με τις κύριες
κτήσεις της στη Μακεδονία, από δωρεές των κτιτόρων της,7 και
ειδικότερα στην περιοχή του Στρυμόνα, του Παγγαίου και της
Χρυσουπόλεως, ενώ σύντομα θα ακολουθήσει και η Θάσος.8
Προς τα τέλη του 14ου αιώνα (1388), οι κτήσεις της μονής θα
επεκταθούν και στη Λήμνο,9 κτήσεις που θα επικυρωθούν από
το Μανουήλ Β' λίγο αργότερα (1393).10Λίγο μετά την καμπή του
14ου-15ου αιώνα, οι παντοκρατορινές κτήσεις θα φτάσουν
3
Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, αρ. 12. Επίσης, Kravari, PANTOCRATOR, σ. 7.
4
Kravari, PANTOCRATOR, σ. 8.
5
Kravari, PANTOCRATOR, σ. 9-11.
6
Kravari, PANTOCRATOR, αρ. 14.
7
Kravari, PANTOCRATOR, αρ. 16, 17.
8
Kravari, PANTOCRATOR, αρ. 10, 11.
9
10
245
σχεδόν στο μέγιστό τους,11 με μικρές αυξομειώσεις ώς τα μέσα
του 15ου, στις ήδη γνωστές περιοχές: Λήμνο, Θάσο και περιοχή
Στρυμόνα.
Μετά από κάποιο σημείο, ο 15ος αιώνας θα είναι περίοδος
σχετικής ύφεσης για τη μονή, που θα ανακάμψει ωστόσο τον
επόμενο, οπότε και, μεταξύ άλλων, θα επεκταθεί προς τα νότια,
με μια σειρά οικοδομημάτων που θα χρηματοδοτήσουν κυρίως
Βλάχοι και Μολδαβοί ηγεμόνες και ευγενείς (Νεάγκοε
Μπασαράμπ, Γαβριήλ Τορτουσάνου).12
Έξωθεν βοήθεια θα λάβει η μονή και κατά τον επόμενο αιώνα,
με χορηγίες και εράνους μέχρι τη Ρωσία της Μ. Αικατερίνης,
βοήθεια η οποία αντικατοπτρίζεται και στο κτιριακό
συγκρότημα με παρεκκλήσια και άλλες κατασκευές της εποχής.
Στην ιστορική της διαδρομή, η Μονή Παντοκράτορος είχε
ενσωματώσει αρκετά παλαιότερα μονύδρια: Ραβδούχου,
Φακηνού, Φαλακρού, Αγ. Αυξεντίου, Κυνόποδος και Δωροθέου,
κάποια από τα οποία ανάγονται στο 10ο αιώνα,13 καθώς και το
λεγόμενο Μονύδριο του Πλάκαρη.14
- Κρήνη εισόδου: 1781
- Κρήνη αυλής: 1819
- Καθολικό: 1362/63
- Τοιχογραφίες Καθολικού: 1360-1370 (επιζωγράφιση στα 1854)
11
Kravari, PANTOCRATOR, σ. 16.
12
13
Kravari, PANTOCRATOR, αρ. 14. Επίσης: Πεντζίκης, σ. 373 -- Kravari, PANTOCRATOR, σ. 3-5
και 51-53 -- Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 246-248.
14
Kravari, PANTOCRATOR, αρ. 29 (1501). Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 536.
246
- Τέμπλο Καθολικού: 1640
- Λητή και Εξωνάρθηκας: 1847
- Τάφος (νέος) κτιτόρων: 1847
- Παρεκκλήσιο Κοιμήσεως Θεοτόκου: 1538
- Τράπεζα: 1744 (τοιχογράφηση στα 1749)
- Κοιμητήριο: 1771

χρονολογούμενα ή/και ιστορημένα από το 16ο αιώνα και
κυρίως το 18ο αιώνα (Αγίων Ανδρέου και Ιωαννικίου,
Αρχαγγέλων, Προδρόμου κ.λπ.).
Πέραν αυτών, πλήθος άλλων εξαρτημάτων (παρεκκλήσι και
Καθίσματα) βρίσκονται εκτός του περιβόλου και στην ευρύτερη
περιοχή, με παλαιότερο εκείνο του Αγίου Αθανασίου του
Αθωνίτου, που χρονολογείται στην εποχή κοντά στην ίδρυση
(14ος αιώνας), και άλλα (Αγίου Ονουφρίου, Αγίων Αποστόλων,
Αγίας Άννης, Αγίου Τρύφωνος, Αγίου Αθανασίου κ.λπ.).
Πέραν των υπολοίπων εξαρτημάτων της μονής (Κελλίων,
Καλυβών και Καθισμάτων) που χωροθετούνται κυρίως στις
περιοχές των Καρυών και της Καψάλας, μεταξύ των
εξαρτημάτων της περιλαμβάνεται και η Σκήτη του Προφήτου
Ηλιού.
αυτά στις περιοχές: Στρυμόνας, Θάσος, Λήμνος, Σέρρες,
Παγγαίο, καθώς και Αδριανούπολη, Λέσβος, Αϊβαλί, Ρουμανία.
247
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
11ος αιώνας: Ίδρυση της μονής, κατά την παράδοση

1357: Παραχώρηση κτήσεων σε Στρυμόνα και Θάσο, με
χρυσόβουλλο του Ιωάννη Ε' προς τους κτίτορες
1362/63: Ανέγερση Καθολικού
προ του 1363: Αναγόρευση της μονής σε σταυροπήγιο
1362-1370: Τοιχογράφηση Καθολικού
προ του 1367: Αναγόρευση της μονής σε βασιλική
1368/69: Θάνατος του πρώτου κτίτορα, Αλεξίου
1384: Εγκαταβίωση του δεύτερου κτίτορα, Ιωάννη, στη μονή
1387: Θάνατος του δεύτερου κτίτορα, Ιωάννη
1388: Κτήσεις στη Λήμνο
1392: Επικύρωση από τον Πρώτο, του ιδιοκτησιακού
καθεστώτος των παλαιότερων μονυδρίων που είχαν ήδη
απορροφηθεί από την Παντοκράτορος
1394: Επέκταση των κτήσεων στη Λήμνο
1420: Οι Γκατελούζι στη Θάσο - Απώλεια κτήσεων της μονής
εκεί
προ του 1464: Νέες κτήσεις στη Λήμνο από το Δημήτριο Παλαιολόγο
1491/92: Διαμάχες της μονής με την Εσφιγμένου και την Αγίου
Παντελεήμονος, για όμορες κτήσεις στο Λογγό (Σιθωνία)
1501: Ο Λογοθέτης της Βλαχίας, Στάικος, νέος κτήτορας της
μονής
1512-1521: Κτιριακή ανασυγκρότηση και επέκταση της μονής προς
Νότο, με δαπάνες του Νεάγκοε Μπασαράμπ
1538: Ανέγερση Παρεκκλησίου Κοιμήσεως Θεοτόκου
1614: Επέκταση Καθολικού προς ανατολάς
1640: Κατασκευή Τέμπλου Καθολικού
248
1744: Μεταφορά Τράπεζας
1771: Ανέγερση Κοιμητηριακού Ναού
1773: Μεγάλη πυρκαϊά
1781: Ανέγερση Παρεκκλησίων α) Αγίων Ανδρέου και
Ιωαννικίου, β) Αρχαγγέλων
1847: Νάρθηκες και λοιπά οικοδομικά
249
250
251
252
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.01: Οι κτήσεις της Μονής Παντοκράτορος συνολικά
07. 1 Άγιος Γεώργιος Λιµένας Άγιος Γεώργιος Λιµένα Θάσος Θάσος 40.77893 24.70805 Ναός 0 2 1384 1930 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ναός
07. 2 Βοµπλιανή Λυκόσχισµα Βοµπλιανή (Παντοκράτορος) Σύµβολο Παγγαίο - Σύµβολο 40.78887 24.03292 Χωριό 4 7 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό
07. 3 Θεοτόκος Χρυσουπόλεως Χρυσούπολις Θεοτόκος Χρυσουπόλεως Χρυσούπολις Στρυµόνας 40.83351 23.83956 Μονή 0 2 1374 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ Μονύδριο, γαίες, αµπέλια,
(Παντοκράτορος) ελαιοτριβείο, οικίες
07. 4 Άγιοι Ανάργυροι Κακής Κακή Ράχη Καλλιράχη (Παντοκράτορος) Καλλιράχη Θάσος 40.69384 24.55426 Μονή 1 2 1363 1721 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ Μονύδριο, χωράφια, ελαιώνες,
Ράχης αµυγδαλεώνες
07. 5 Θεοτόκος Καµµυτζιώτισσα Χριστούπολις Καµµυτζιώτισσα Χριστούπολις Ανατολική Μακεδονία 40.93827 24.40917 Μονή 0 2 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ Μονύδριο, γαίες, αµπέλια,
07. 6 Μαρµαρολιµήν Λιµένας Λιµένας (Παντοκράτορος) Θάσος Θάσος 40.77892 24.70804 Μονή 0 2 1384 1930 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, Πύργος, γαίες αµπέλια,
περιβόλια, µύλοι, προάστειο
07. 7 Λογγός Λοκκός Λογγός (Παντοκράτορος) Σιθωνία Σιθωνία 40.02061 23.84571 Χωράφι 0 3 1491 1923 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
07. 8 Μαρµάριον Μαρµάρι (Παντοκράτορος) Νέα Κερδύλια Στρυµόνας 40.82916 23.82317 Χωριό 4 7 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό, πόρος, ποτάµι, ψαροτόπια,
µύλοι
07. 9 Νησίον Νησίον (Παντοκράτορος) Χρυσούπολις Στρυµόνας 40.85501 23.83556 Χωριό 4 7 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό, γαίες
07. 10 Νικήτη Νικήτη (Παντοκράτορος) Σιθωνία Σιθωνία 40.21983 23.66888 Βοσκότοπος 0 5 1491 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ βοσκότοπος, χειµαδιό
07. 11 Παντοκράτωρ Παντοκράτωρ Ελεθερουπόλεως Ελευθερούπολις Παγγαίο - Σύµβολο Μονή 0 2 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ Μονύδριο, γαίες, αµπέλια, µύλος,
(Παντοκράτορος) οικίες
07. 12 Παπαγιανία Παπαγιανία (Παντοκράτορος) Νέστος Ανατολική Μακεδονία 40.94008 24.70935 Ψαροτόπιο 0 5 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ψαροτόπιο, βιβάριο
07. 13 Παπαρνίκαια Παπαρνίκαια (Παντοκράτορος) Χριστούπολις Ανατολική Μακεδονία 40.94212 24.37504 Χωριό 4 7 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό, γαίες
07. 14 Παρανησία Λήµνος Παρανησία (Παντοκράτορος) Λήµνος Λήµνος 39.88229 25.20788 Χωράφι 2 6 1388 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες, βοσκότοποι, µανδροτόπια
07. 15 Πισπέραγος Άνω Χωρίον, Πισπέραγος (Παντοκράτορος) Λήµνος Λήµνος 39.89385 25.19274 Μονή 3 2 1388 1920 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, πύργος, γαίες
Αλεξόπυργος παλαιοχώριο
07. 16 Ελαδιάβα Πρόβλακας Πρόβλακας (Παντοκράτορος) Ιερισσός Ιερισσός 40.37216 23.92525 Οικία 1 1 1469 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ οικία
07. 17 Φακός Φακός (Παντοκράτορος) Λήµνος Λήµνος 39.83951 25.18984 Βοσκότοπος 0 5 1388 1930 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ βοσκότοποι, µανδροτόπια
253
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος ανά χρονική τομή
10ος
11ος
12ος
13ος
14ος 14
15ος 17
14ος,&14&
15ος,&17&
254
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος ανά μείζονα περιοχή
07. 5 Θεοτόκος Καµµυτζιώτισσα Χριστούπολις Καµµυτζιώτισσα Χριστούπολις Ανατολική Μακεδονία 40.93827 24.40917 Μονή 0 2 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ Μονύδριο, γαίες, αµπέλια,
07. 12 Παπαγιανία Παπαγιανία (Παντοκράτορος) Νέστος Ανατολική Μακεδονία 40.94008 24.70935 Ψαροτόπιο 0 5 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ψαροτόπιο, βιβάριο
07. 13 Παπαρνίκαια Παπαρνίκαια (Παντοκράτορος) Χριστούπολις Ανατολική Μακεδονία 40.94212 24.37504 Χωριό 4 7 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό, γαίες
07. 1 Άγιος Γεώργιος Λιµένας Άγιος Γεώργιος Λιµένα Θάσος Θάσος 40.77893 24.70805 Ναός 0 2 1384 1930 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ ναός
07. 4 Άγιοι Ανάργυροι Κακής Κακή Ράχη Καλλιράχη (Παντοκράτορος) Καλλιράχη Θάσος 40.69384 24.55426 Μονή 1 2 1363 1721 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ Μονύδριο, χωράφια, ελαιώνες,
Ράχης αµυγδαλεώνες
07. 6 Μαρµαρολιµήν Λιµένας Λιµένας (Παντοκράτορος) Θάσος Θάσος 40.77892 24.70804 Μονή 0 2 1384 1930 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, Πύργος, γαίες αµπέλια,
περιβόλια, µύλοι, προάστειο
07. 14 Παρανησία Λήµνος Παρανησία (Παντοκράτορος) Λήµνος Λήµνος 39.88229 25.20788 Χωράφι 2 6 1388 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ γαίες, βοσκότοποι, µανδροτόπια
07. 15 Πισπέραγος Άνω Χωρίον, Πισπέραγος (Παντοκράτορος) Λήµνος Λήµνος 39.89385 25.19274 Μονή 3 2 1388 1920 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ µονύδριο, πύργος, γαίες
Αλεξόπυργος παλαιοχώριο
07. 17 Φακός Φακός (Παντοκράτορος) Λήµνος Λήµνος 39.83951 25.18984 Βοσκότοπος 0 5 1388 1930 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ βοσκότοποι, µανδροτόπια
07. 2 Βοµπλιανή Λυκόσχισµα Βοµπλιανή (Παντοκράτορος) Σύµβολο Παγγαίο - Σύµβολο 40.78887 24.03292 Χωριό 4 7 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό
07. 11 Παντοκράτωρ Παντοκράτωρ Ελεθερουπόλεως Ελευθερούπολις Παγγαίο - Σύµβολο Μονή 0 2 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ Μονύδριο, γαίες, αµπέλια, µύλος,
(Παντοκράτορος) οικίες
07. 16 Ελαδιάβα Πρόβλακας Πρόβλακας (Παντοκράτορος) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37216 23.92525 Οικία 1 1 1469 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ οικία
07. 7 Λογγός Λοκκός Λογγός (Παντοκράτορος) Σιθωνία Σιθωνία 40.02061 23.84571 Χωράφι 0 3 1491 1923 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ γαίες
07. 10 Νικήτη Νικήτη (Παντοκράτορος) Σιθωνία Σιθωνία 40.21983 23.66888 Βοσκότοπος 0 5 1491 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ βοσκότοπος, χειµαδιό
07. 3 Θεοτόκος Χρυσουπόλεως Χρυσούπολις Θεοτόκος Χρυσουπόλεως Χρυσούπολις Στρυµόνας 40.83351 23.83956 Μονή 0 2 1374 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ Μονύδριο, γαίες, αµπέλια,
07. 8 Μαρµάριον Μαρµάρι (Παντοκράτορος) Νέα Κερδύλια Στρυµόνας 40.82916 23.82317 Χωριό 4 7 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό, πόρος, ποτάµι, ψαροτόπια,
07. 9 Νησίον Νησίον (Παντοκράτορος) Χρυσούπολις Στρυµόνας 40.85501 23.83556 Χωριό 4 7 1368 1500 ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΝΑΙ ΝΑΙ χωριό, γαίες
255
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος ανά μείζονα περιοχή
Θάσος 3 Ανατολική*
Λήµνος 3 Στρυμόνας,*3* Μακεδονία,*3*
Σιθωνία 2
17 Σιθωνία,*2*
Θάσος,*3*
Περίχωρα*Άθω,*
1* Λήμνος,*3*
Παγγαίο*9*
Σύμβολο,*2*
256
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
257
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Θάσος 3 3
Λήµνος 3 3
Σιθωνία 2
14 17
258
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος
Ανατολική Μακεδονία Παγγαίο - Σύμβολο

3,5 2,5
3
2
2,5
2 1,5
1,5 Ανατολική Μακεδονία Παγγαίο - Σύμβολο

1
1
0,5
0,5
0 0
Θάσος Περίχωρα Άθω

3,5 1,2
3 1
2,5
0,8
2
0,6
1,5 Θάσος Περίχωρα Άθω
0,4
1
0,5 0,2
0 0
Λήμνος Σιθωνία
3,5 2,5
3
2
2,5
2 1,5
1,5 Λήμνος Σιθωνία

1
1
0,5
0,5
0 0
Στρυμόνας
3,5
2,5
1,5 Στρυμόνας
0,5
0
259
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος, συνολικά
Αδιάγνωστα Αστικές(κτήσεις,(
Αστικές κτήσεις 1 1(
Αυτούργια
Εγκαταστάσεις 3 Χωριά,(4(
Χωριά 4
Άλλα
Συνδυασμοί( Μονύδρια(/(
χρήσεων,(1( Ναοί,(7(
17
3( Γαίες(
(γενικώς),(1(
260
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος ανά χρονική τομή
ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αστικές κτήσεις 1
Αυτούργια
Χωριά 4 4
Άλλα
14 17
8"
7"
6"
10ος"
5" 11ος"
4" 12ος"
13ος"
3"
14ος"
2"
15ος"
1"
0"
261
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος ανά μείζονα περιοχή
ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Θάσος 3 3
Περίχωρα Άθω 1 1
7 1 3 1 4 17
3,5"
3"
2,5" Ανατολική"Μακεδονία"
Θάσος"
2"
Λήμνος"
Παγγαίο"M"Σύμβολο"
1,5"
Περίχωρα"Άθω"
Σιθωνία"
1"
Στρυμόνας"
0,5"
0"
262
ΠΙΝΑΚΑΣ 07.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος
9
2
1
1
4 άνω+των+
2.000+
17 μοδίων,+4+
500+4+2.000+ αδιάγνωστα,+
μόδιοι,+1+ 9+
100+4+500+
μόδιοι,+1+
μοδίων,+2+

100 - 500 µόδιοι 1
500 - 2.000 µόδιοι 1
άνω των 2.000 µοδίων άνω+των+ 4 άνω+των+
2.000+ 2.000+
μοδίων,+4+ 17 μοδίων,+4+
αδιάγνωστα,+
7+ 500+4+2.000+ αδιάγνωστα,+9+
μόδιοι,+1+
500+3+2.000+
μόδιοι,+1+
100+4+500+
μόδιοι,+1+
100+3+500+
μόδιοι,+1+ κάτω+των+100+ κάτω+των+100+
263
ΧΑΡΤΗΣ 07.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος
264
ΧΑΡΤΗΣ 07.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος
265
ΧΑΡΤΗΣ 07.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος
266
ΧΑΡΤΗΣ 07.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος
267
268
Δεδομένα

Μονής Παντοκράτορος, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην
Οι πρώτες κτήσεις της μονής ανάγονται στα χρόνια των νέων κτητόρων της.
Στα 1369, ο Πατριάρχης Φιλόθεος, επικυρώνει τις δωρεές του μεγάλου
πριμικήριου Ιωάννου προς τη μονή.16Πρόκειται για μέρος των κτήσεων που
τα δύο αδέλφια, Αλέξιος και Ιωάννης, είχαν προηγουμένως εξασφαλίσει για
τον εαυτό τους με αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο. Μέσα στα επόμενα χρόνια,
ακολουθούν αρκετές ακόμη δωρεές από τις κτήσεις αυτές προς τη
μονή. 17 Λίγα χρόνια αργότερα (1388), μια πράξη Απογραφής αναφέρει
λεπτομερώς τις κτήσεις της μονής στη Λήμνο, 18ενώ δύο Χρυσόβουλλα του
Μανουήλ Β’ του 1393 και 1394, επικυρώνουν τις κτήσεις της μονής σε
Λήμνο,19 Μακεδονία και Θάσο, αντίστοιχα.20Μια δεύτερη Απογραφή, του
15
Petit, PANTOKRATOR - Kravari, PANTOCRATOR. Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και
συνολική βιβλιογραφία.
16
17
Kravari, PANTOCRATOR, αρ. 9 (Δωρεά πριμικήριου Ιωάννου, 1374) -- αρ. 10 (Διαθήκη
πριμικήριου Ιωάννου, 1384) -- 11 (επικύρωση Διαθήκης με Σιγίλλιο Πατριάρχου Νείλου,
1386).
18
19
Kravari, PANTOCRATOR, αρ. 15 (1393).
20
Kravari, PANTOCRATOR, αρ. 16 (1394). Η κατοχή των κτήσεων αυτών επικυρώνεται το ίδιο
έτος με Σιγίλλιο του Πατριάρχου Αντωνίου Δ’.
269
1394, αφορά τις κτήσεις της μονής συγκεκριμένα στο Φακό της Λήμνου. 21 Οι
κτήσεις θα επικυρωθούν και πάλι με νέο Χρυσόβουλλο του Μανουήλ Β’,22 και
με Σιγίλλιο του Πατριάρχου Αντωνίου Δ’, στα 1396.23
Για το 15ο αιώνα τα στοιχεία είναι λιγοστά. Γνωρίζουμε ότι με την κατάληψη
της Θάσου από τους Γκατελούζι στο α’ τέταρτο του αιώνα, η μονή υφίσταται
κάποιες απώλειες στις εκεί κτήσεις της, ενώ πριν το 1464 αναφέρονται
δωρεές νέων κτήσεων στη Λήμνο από τον Δημήτριο Παλαιολόγο. Ωστόσο, οι
κύριες πηγές για την περίοδο αυτή συνίστανται σε δύο Απογραφές για τις
κτήσεις της μονής στη Λήμνο,24 και σε ένα έγγραφο για διαφορές της μονής
με εκείνη του Αγίου Παντελεήμονος, σχετικά με κτήσεις στο Λογγό
(1491/92).25 Από πηγές που αφορούν την επόμενη (εκτός μελέτης) περίοδο
είναι ωστόσο δυνατό να συναχθούν συμπεράσματα για τις υπόλοιπες κτήσεις
που επιβιώνουν, όπως π.χ. στην ευρύτερη περιοχή του Στρυμόνα. 26
αιώνα (10ος - 15ος αι.), ξεκινώντας από το 14ο, όπου διαθέτουμε τις πρώτες
βεβαιωμένες πληροφορίες για κτήσεις της μονής.27
Κατανομές
21
Kravari, PANTOCRATOR, αρ.20.
22
23
24
Kravari, PANTOCRATOR, αρ.25 (1442) και 26 (1464).
25
26
Ενδεικτικά: Τσαρούχας.
27
Στο Γράμμα του Πρώτου Ιερεμίου του 1392 (Kravari, PANTOCRATOR, αρ.14) όπου
αποδίδονται στη μονή τα εγκατελειμμένα αρχαία μονύδρια, αναφέρεται ως λόγος της
παραχώρησης η ένδεια της μονής και η απώλεια από πυρκαϊά παλαιών τίτλων ιδιοκτησίας.
270
• Πίνακας 1: Οι κτήσεις της Μονής Παντοκράτορος συνολικά.

• Πίνακας 07.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος ανά

χρονική τομή.
κατανεμημένα στις χρονικές τομές που αναλογούν στη μονή: 14ος αι.: 14
κτήσεις - 15ος αι.: 17 κτήσεις.
Αυτό που γίνεται εύκολα αντιληπτό είναι πως ο αρχικός αριθμός κτήσεων
της μονής κατά το 14ο αιώνα δε μεταβάλλεται ουσιαστικά κατά τον
επόμενο. Ο αρχικός αριθμός δεν είναι ευκαταφρόνητος, παρόλο που
271
μέρος των κτήσεων αυτών δεν οφείλονται σε κτητορικές δωρεές αλλά και
σε έμμεση πρόσκτηση, μέσω των μονυδρίων που ενσωμάτωσε η μονή ώς
τα τέλη του 14ου αιώνα. Ωστόσο, ο αριθμός αυτός μεταβάλλεται ελάχιστα
τον επόμενο αιώνα (+3), ο οποίος ασφαλώς παρουσιάζει πολλές
ιδιαιτερότητες.
Χάρτες 07.04.

επτά (7) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων
κατάταξη): Ανατολική Μακεδονία, Θάσος, Λήμνος, Παγγαίο - Σύμβολο,
Περίχωρα Άθω, Σιθωνία, Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές. Σε γενικές
γραμμές, παρατηρείται ισόποση σχεδόν συγκέντρωση, με τρεις κατά
βάση κτήσεις (σε τέσσερις περιοχές), ενώ υπάρχουν και περιοχές με δύο
(2) και μία κτήση (1). Τρεις κτήσεις παρατηρούνται στις περιοχές:
Ανατολική Μακεδονία, Θάσο, Λήμνο και Στρυμόνα· από δύο κτήσεις σε
Παγγαίο-Σύμβολο και Σιθωνία, και μία κτήση στα Περίχωρα του Άθω.
272
μείζονα περιοχή και χρονική τομή.
καθεμία από τις παραπάνω επτά μείζονες περιοχές. Αυτό που
παρατηρείται είναι ότι η μοναδική διακύμανση από το 14 ο στο 15ο αιώνα
αφορά τα Περίχωρα του Άθω και τη Σιθωνία, όπου μόνο το 15 ο αιώνα
εμφανίζονται κτήσεις, ενώ στις υπόλοιπες περιοχές οι αριθμοί του 14 ου
έμειναν αμετάβλητοι.

στον παραπάνω πίνακα. Φαίνεται και εδώ σαφώς το κενό που
καλύπτεται κατά το 15ο αιώνας στις δύο περιοχές (Περίχωρα Άθω και
Σιθωνία), έστω και με στοιχειώδη εκπροσώπηση (μία και δύο κτήσεις,
αντίστοιχα).

Παντοκράτορος στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
Πρόκειται για σειρά επτά γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις μείζονες
σύνολο της περιόδου μελέτης, διακρίνονται δύο περιπτώσεις: α)
περιοχές με σταθερή πορεία μετά την αρχική κτήση (Ανατολική
Μακεδονία, Θάσος, Λήμνος, Παγγαίο-Σύμβολο, Στρυμόνας), και β)
περιοχές με «ξαφνική» εμφάνιση κτήσεων (Περίχωρα Άθω, Σιθωνία).
273

Παντοκράτορος, συνολικά.
Ακόμη και στον περιορισμένο συνολικά αριθμό κτήσεων της μονής, είναι
σαφής η ποσοτική υπεροχή των Μονυδρίων/Ναών (7) έναντι των
υπολοίπων, με τον αμέσως επόμενο τύπο (Χωριά) να ακολουθεί με
διαφορά (4), και τις Εγκαταστάσεις λίγο πιο πίσω (3), ενώ με μία μόνο
κτήση εκπροσωπούνται οι υπόλοιποι τρεις τύποι.
Παντοκράτορος ανά χρονική τομή.
Αποδίδονται οι παραπάνω τύποι στη χρονική τους εξέλιξη. Με μια πρώτη
ματιά, διαπιστώνεται, στην πληρέστερη εικόνα (15ος), η απουσία των
τύπων: Αδιάγνωστα, Αυτούργια και Άλλα, ενώ το 14ο αιώνα, απουσιάζουν
επιπλέον οι Αστικές Κτήσεις και οι Γαίες. Πέραν των δύο αυτών, η μόνη
διακύμανση αφορά τον τύπο Εγκαταστάσεις που, στη χρονική του εξέλιξη,
μέτρησε μία επιπλέον κτήση. Οι υπόλοιποι τρεις τύποι (Μονύδρια/Ναοί,
Συνδυασμοί χρήσεων και Χωριά) παραμένουν με αμετάβλητο αριθμό
κτήσεων.
Παντοκράτορος ανά μείζονα περιοχή.
κατανεμημένοι σε καθεμία από τις επτά (7) μείζονες περιοχές κτήσεων
της μονής. Ο μικρός συνολικά αριθμός κτήσεων της μονής δεν επιτρέπει
274
χαρακτηριστικές συγκεντρώσεις και κατανομές, ώστε να διαφανούν τυχόν
προτιμήσεις ή τάσεις. Με εξαίρεση τους τύπους Μονύδρια/Ναοί και
Χωριά που παρουσιάζουν μέγιστες συγκεντρώσεις ανά περιοχή τις 3 και 2
κτήσεις (αντίστοιχα, σε Θάσο και Στρυμόνα), οι υπόλοιποι τύποι
εμφανίζουν από μία μόνο κτήση στις περιοχές διασποράς.

- Πίνακας 07.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Παντοκράτορος:

Από το σύνολο των κτήσεων της μονής, μόνο για τις μισές περίπου (8/17)
(9) χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες ως προς αυτό το κριτήριο. Για τις
Όσον αφορά τις κατανομές ανά χρονική τομή, διαπιστώνουμε ότι η μικρή
μεταβολή από το 14ο στο 15ο αιώνα (3 κτήσεις) αφορά μία κτήση του
μικρότερου μεγέθους και δύο αδιάγνωστες.
275
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Παντοκράτορος ξεκινούν

με την ίδρυση -ή επανίδρυσή- της, ως προικοδότηση από τους κτίτορές της
(βλ. ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία). Πρόκειται για λίγες
κτήσεις ωστόσο, ιδίως σε σύγκριση με εκείνες άλλων αθωνικών μονών.
Χρονικά, ο αριθμός των κτήσεων θα μείνει σχεδόν αμετάβλητος από το 14ο
στο 15ο αιώνα, σημειώνοντας οριακή αύξηση από 14 σε 17. Το στοιχείο αυτό,
ωστόσο, θα μπορούσε να υπολογίζεται και ως θετικό, αν ληφθεί υπόψη η
γενικότερη κατάσταση του 15ου αιώνα, ιδίως σε πολιτικό επίπεδο, με μια
χαρακτηριστική αστάθεια η οποία οδήγησε σε ύφεση άλλες μονές.
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων θα χαρακτηριζόταν στενά
"παραδοσιακός", με την έννοια ότι εμπίπτει εντός του ζωτικού αθωνικού
χώρου (και μάλιστα σε μια πιο περιορισμένη έκτασή του): από την Ανατολική
Μακεδονία και την κοιλάδα του Στρυμόνα, μέχρι τη Σιθωνία και το Βόρειο
Αιγαίο.
Μονύδρια/Ναούς με 7 από τις 17 κτήσεις, ενώ οι αμέσως επόμενοι από
άποψη ποσοτήτων τύποι είναι τα Χωριά (4) και οι Εγκαταστάσεις (3). Οι
υπόλοιποι τρεις τύποι αριθμούν από μία κτήση.
Όσον αφορά τα μεγέθη, περισσότερες από τις μισές κτήσεις (9 από 17)
χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες, και στις υπόλοιπες κυριαρχούν τα μεγάλα
μεγέθη (άνω των 2.000 μοδίων) με 4 κτήσεις, ενώ οι άλλες κατηγορίες
ακολουθούν με μία και δύο κτήσεις.
Η γενική εικόνα, μαρτυρεί μία μικρή μονή, η οποία, στη δυναμική της
ίδρυσής της ευνοήθηκε σημαντικά, ωστόσο δεν κατάφερε να προχωρήσει
παραπέρα. Ασφαλώς, δεν πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι με το τέλος
της κτιτορικής περιόδου, η μονή έχει ήδη φτάσει στην κρίσιμη καμπή του
15ου αιώνα.
276
ΜΟΝΗ ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Ξηροποτάμου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Ξηροποτάμου, του Αγίου Νικηφόρου του Ξηροποταμηνού, των
Αγίων Τεσσαράκοντα, Χλωροποτάμου
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Άγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες
ΚΤΙΤΩΡ: Άγιος Νικηφόρος, Παύλος Ξηροποταμηνός
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Όγδοη (8η) στη σημερινή σειρά των μονών

ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: 956 (ως "του Αγίου Νικηφόρου")
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Άγιος Νικηφόρος

Στην αρχή του νότιου μισού της αθωνικής χερσονήσου, στην
εσωτερική πλευρά, προς τον Σιγγιτικό κόλπο. Μεταξύ της Μονής
Αγίου Παντελεήμονος (βόρεια) και του λιμανιού της Δάφνης
(νότια). Έχει αρσανά στην παραλία αλλά βρίσκεται σε ψηλότερο
σημείο, στο δρόμο προς Καρυές.
Στη θέση της αναφέρεται από το Στράβωνα το αρχαίο πόλισμα
Στρατονίκεια, του 3ου π.Χ. αιώνα, που φέρεται να
καταστράφηκε αργότερα, από αραβικές επιδρομές.
Το οικοδομικό συγκρότημα έχει τετράγωνη κάτοψη με
ευρύχωρη αυλή, συμμετρικά εκτεινόμενη γύρω από το
277
Καθολικό. Σε παλαιότερη φάση, το συγκρότημα διέθετε και
1
πύργους (σύμφωνα με τον Μπάρσκι), οι οποίοι δεν
ανοικοδομήθηκαν μετά την καταστροφή τους.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά της, τους πρώτους αιώνες μετά την ίδρυσή της,
εκτεινόταν σχεδόν μέχρι τη Μονή Αγίου Παύλου, καλύπτοντας
δηλαδή μέρος του χώρου των μονών Σίμωνος Πέτρας,
Γρηγορίου και Διονυσίου. Σήμερα φτάνει ώς το λιμάνι της
Δάφνης, συνορεύοντας με την επικράτεια της Σιμωνόπετρας.
Συνορεύει (από Δ προς Α) με τις περιοχές των μονών: Αγίου
Παντελεήμονος, Σίμωνος Πέτρας, Ιβήρων και Κουτλουμουσίου.

Η πρώτη μνεία της Μονής χρονολογείται στα 956. 2 Πρόκειται
για Ορισμό στον οποίο η Μονή (καλούμενη "του Αγίου
Νικηφόρου"), που μέχρι τότε δεν κατείχε γαίες, αποκτά -με
δωρεά των αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου Ζ' και Ρωμανού Β'-
σημαντική ακίνητη περιουσία στην περιοχή του Οζόλιμνου
(Ιερισσό).
Οι δύο εκδοχές της ονομασίας ("Ξηροποτάμου" και "Αγίου
Νικηφόρου") θα απαντώνται στις πηγές για λίγον καιρό ακόμα,3
για να υπερισχύσει στο τέλος η πρώτη. Μέχρι τα τέλη του 11ου
αιώνα, η Μονή θα αποκτήσει και άλλα μετόχια στην ευρύτερη
περιοχή της Ιερισσού.4
1
Μυλωνάς.
2
Bompaire, XEROPOTAMOU, αρ. 1.
3
4
Bompaire, XEROPOTAMOU, αρ. 2-7.
278
Για τον 12ο αιώνα οι πηγές είναι λιγοστές, ενώ φαίνεται πως
ήδη από τις αρχές του 13ου, η Μονή υπέστη σοβαρές
καταστροφές από πειρατικές επιδρομές. Λίγο μετά την
παλινόρθωση, η Μονή θα αποκτήσει ένα σημαντικό μετόχι στην
ενδοχώρα της Χαλκιδικής, στην Ερμύλεια.5 Αυτή την περίοδο,
θα είναι σημαντική η συνδρομή του Δεσπότη Ιωάννου
Παλαιολόγου, αδελφού του Μιχαήλ Η', ο οποίος, μεταξύ άλλων,
επικυρώνει στα 1263 το σύνολο των κτήσεών της, 6 πράξη που
επικυρώνει και ο ίδιος ο Μιχαήλ με χρυσόβουλλο, στα 1275.7
Την εποχή εκείνη, οι κτήσεις τις Μονής εκτείνονται κυρίως στην
ευρύτερη περιοχή της Ιερισσού, στο Λογγό (Σιθωνία), στη
Δυτική και Κεντρική Χαλκιδική.
Στις αρχές του 14ου αιώνα η Μονή αναφέρεται ως
8
εγκατελειμμένη, γεγονός που η παράδοση αποδίδει σε
επιδρομές αλλά και στις συνέπειες της φιλολατινικής πολιτικής
του αυτοκράτορα Μιχαήλ και του πατριάρχη Ιωάννη Βέκκου.
Με την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού, ο Ανδρόνικος Β'
καθίσταται δεύτερος κτήτορας και ευεργέτης, όπως μαρτυρούν
και τα πολυάριθμα έγγραφα που εξέδωσε χάριν αυτής
(Ξηροποτάμου, σ. 10).9 Σε μια περίοδο τριάντα περίπου ετών,
μια σειρά από Απογραφές, Πρακτικά, Περιορισμούς κ.λπ.,
δίνουν μια εικόνα του ζωτικού χώρου της Μονής: 10 από τη
Θεσσαλονίκη και τη Δυτική Χαλκιδική, στη Σιθωνία και την
5
6
Bompaire, XEROPOTAMOU, σ. 9.
7
8
Bompaire, XEROPOTAMOU, σ. 10.
9
Bompaire, XEROPOTAMOU, όπ.π.
10
279
ευρύτερη περιοχή της Ιερισσού, στην Ερμύλεια, στο Στρυμόνα
και αλλού. Τις κτήσεις αυτές επικυρώνει αμέσως μετά ο
Δουσάν, με χρυσόβουλλο στα 1346.11
Στα τέλη του 14ου αιώνα, η Μονή Ξηροποτάμου
συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα αθωνικά καθιδρύματα, 12
ενώ στις αρχές του 15ου αιώνα, θα ευεργετηθεί από τον Ιωάννη
Ζ', που θα θεωρηθεί τρίτος κτήτωρ.13
Στα 1445 ανοικοδομείται το Καθολικό, με δαπάνες Σέρβων
ηγεμόνων, οι οποίοι είχαν ήδη χρηματοδοτήσει και άλλες
οικοδομικές εργασίες.14
Στα 1507 η Μονή υφίσταται σημαντικότατη καταστροφή από
πυρκαϊά, όπως και έναν αιώνα αργότερα (1609). Βοήθεια μετά
την πρώτη καταστροφή προσέφερε ο σουλτάνος Σελήμ Α' (ως
έκφραση ευγνωμοσύνης για τη θαυματουργή συνδρομή των
Τεσσαράκοντα Μαρτύρων στην αναμέτρησή του με τους
Μαμελούκους της Αιγύπτου), επικυρώνοντας τις κτήσεις της και
καθιερώνοντας τακτική χρηματική ενίσχυση.15
Επόμενη φάση ακμής της Μονής είναι το β' μισό του 18ου
αιώνα, όταν, με πρωτοβουλία του Καισάριου Δαπόντε,
συγκεντρώνονται χρηματικά ποσά για την ανακαίνισή της. 16
11
12
Τυπικόν Μανουήλ Β’. Επίσης, XERΟPOTAMOU, σ. 13.
13
Bompaire, XEROPOTAMOU, αρ. 28 (Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ζ’). Επίσης, με δική του
μέριμνα έγινε και η Απογραφή του 1407 (αρ. 29). Βλ. σχετ. Bompaire, XEROPOTAMOU, σ.
13.
14
15
Πεντζίκης, σ. 62. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 550-551.
16
280
Καθολικό: 1761 (αποπεράτωση 1763)
Τοιχογραφίες: 1783
Φιάλη: 1783
ΚΤΗΣΕΙΣ: Κύρια μετόχια της Μονής αναφέρονται στη Χαλκιδική (Γομάτι,

Συκιά, Τρυπητή), στη Σκόπελο και τη Θάσο.
956: Προίκιση της μονής με τις πρώτες της γαίες, στην περιοχή της
Ιερισσού (Οζόλιμνος), με δωρεά των αυτοκρατόρων
Κωνσταντίνου Ζ' και Ρωμανού Β'
τέλη 11ου: Αύξηση κτήσεων εντός και εκτός Άθω (περιοχή Ιερισσού)
αρχές 13ου: Ερήμωση της μονής από επιδρομές
1272-1274: Κτήσεις στην περιοχή της Ερμύλειας
1275: Χρυσόβουλλο Μιχαήλ Η' για επικύρωση κτήσεων της μονής
(Περίχωρα Άθω, Ανατολική Χαλκιδική, Δυτική Χαλκιδική,
Σιθωνία)
1295: Πρόσταγμα Ανδρονίκου Β' για επικύρωση της κυριότητας των
εντός Άθω Μονυδρίων Σισίκου και Πολίτου από τη μονή
αρχές 14ου: Ερήμωση της μονής από επιδρομές
α' τέταρτο 14ου: Έκδοση σειράς εγγράφων σχετικά με κτήσεις της μονής στη
Μακεδονία, από τη Θεσσαλονίκη ώς τη Χαλκιδική και το
Στρυμόνα
1346: Χρυσόβουλλο Δουσάν για επικύρωση κτήσεων
1407: Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ζ' για απόδοση προσόδων στη μονή
(μέρους της δεκάτης της Κασσάνδρας)
281
1445: Ανέγερση Καθολικού, με δαπάνες Σέρβων ηγεμόνων
1507: Καταστροφή από πυρκαϊά
αρχές 16ου: - Εκχώρηση δικαιωμάτων (και της 5ης θέσης στην ιεραρχία) στη
Μονή Διονυσίου, έναντι οικονομικής ενίσχυσης
- Οικονομική βοήθεια για ανάκαμψη της μονής μετά την
πυρκαϊά, από τον Σελήμ Α'
1609: Καταστροφή από πυρκαϊά
1611: Απόπειρα κοινοβιοποίησης της μονής
1757-1765: Ζητεία του Καισαρίου Δαπόντε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες,
για συγκέντρωση χρημάτων
1761-1763: Ανέγερση Καθολικού
1783: Τοιχογράφηση Καθολικού
1835: Νέα απόπειρα κοινοβιοποίησης της μονής
282
283
284
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.01: Οι κτήσεις της Μονής Ξηροποτάμου συνολικά
08. 1 Βαρδαριωτών Αξιός - Βαρδαριωτών Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.52944 22.61333 Χωράφι 3 6 1319 1500 γαίες
(Ξηροποτάµου)
08. 2 Άγιοι Απόστολοι (Γοµάτου) Γοµάτου - Άγιοι Απόστολοι Ανατολική Χαλκιδική 40.39501 23.79639 Μονή 0 2 1299 1500 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
(Ξηροποτάµου) βοσκότοποι
08. 3 Δάφνη Ευδαιµόνων Δάφνη (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική Μικτό 0 6 1346 1500 γαίες, µύλος
08. 4 Δεβελίκεια Δεβελίκεια (Ξηροποτάµου) Περίχωρα Άθω 40.365423 23.828447 Χωράφι 0 6 1140 1500 γαίες, µύλος
08. 5 Βολβός Επάνω Βολβός Επάνω Βολβός (Ξηροποτάµου) Δυτική Χαλκιδική 40.28667 23.25639 Χωράφι 3 6 1275 1500 γαίες, µύλος
08. 6 Θεοτόκος (Ερµήλεια) Άγιος Ηλίας Ερµύλεια - Θεοτόκος Ορµύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.28889 23.54667 Μονή 4 2 1270 1500 µονύδριο, γαίες, οικίες
08. 7 Θεοτόκος Χουδηνών Θεοτόκος Χουδηνών Στρυµόνας 40.87083 23.81444 Μονή 0 2 1299 1500 µονύδριο, ψαροτόπιο
08. 8 Άγιος Δηµήτριος Ιερισσός - Άγιος Δηµήτριος Περίχωρα Άθω 40.39333 23.87444 Μονή 0 2 1299 1500 µονύδριο
(Ιερισσός) (Ξηροποτάµου)
08. 9 Άγιος Νικόλαος (Ιερισσός, Ιερισσός - Άγιος Νικόλαος Περίχωρα Άθω 40.39389 23.87861 Μονή 3 2 1032 1500 µονύδριο, γαίες
Ξηροποτάµου) (Ξηροποτάµου)
08. 10 Ιερισσός Κάστρο Ιερισσού (Ξηροποτάµου) Ιερισσός (Ξηροποτάµου) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39583 23.87639 οικίες 0 1 1346 1500 οικίες
08. 11 Άγιοι Απόστολοι (Κάµενα) Κάµενα - Άγιοι Απόστολοι Περίχωρα Άθω 40.36731 23.88425 Μονή 0 2 1275 1500 µονύδριο
08. 12 Καπερνίκεια Καπερνίκεια (Ξηροποτάµου) Ορµύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.30722 23.56028 0 5 1270 1500 µύλος
08. 13 Άγιος Ιωάννης Κοντογρίκου Κοντογρίκου - Άγιος Ιωάννης Ανατολική Χαλκιδική 40.50278 23.67639 Μονή 0 2 1346 1500 µονύδριο
Χρυσόστοµος Χρυσόστοµος (Ξηροποτάµου)
08. 14 Χριστός Σωτήρ Κοντογρίκου Κοντογρίκου - Χριστός Σωτήρ Ανατολική Χαλκιδική 40.49444 23.66889 Μονή 0 2 1346 1500 µονύδριο
08. 15 Κοντογρίκου Καλυβίτες Κοντογρίκου (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική 40.49861 23.67361 Χωριό 4 7 1275 1500 χωριό, γαίες, µύλος
08. 16 Κοσλά Κοσλά (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική 40.42028 23.73251 Χωράφι 0 6 1275 1500 γαίες, βοσκότοποι, µύλος
08. 17 Λαγκαδάς Λαγκαδάς (Ξηροποτάµου) Περιοχή Λιµνών 40.74861 23.06806 Χωράφι 0 3 1346 1500 γαίες
08. 18 Θεοµήτωρ Λογγός Λογγός - Θεοµήτωρ Σιθωνία Σιθωνία 40.09528 23.95889 Μονή 0 2 1346 1500 µονύδριο, γαίες
08. 19 Κοσκινά Λογγός - Κοσκινά (Ξηροποτάµου) Σιθωνία Σιθωνία 40.08917 23.96472 Χωριό 0 7 1302 1500 χωριό
08. 20 Άκρος Μαύρο Βουνό Μαύρο Βουνό (Ξηροποτάµου) Ιερισσός Ανατολική Χαλκιδική 40.13167 23.87306 Χωράφι 0 3 1317 1500 γαίες
08. 21 Οβροχός Οβροχός (Ξηροποτάµου) Στρυµόνας 40.85972 23.81501 Εγκαταστάσεις 0 5 1346 1500 µύλοι
08. 22 Οζόλιµνος Οζόλιµνος (Ξηροποτάµου) Περίχωρα Άθω 40.36444 23.88501 Χωράφι 4 6 956 1500 γαίες
08. 23 Πινακρά Πινακρά (Ξηροποτάµου) Κεντρική Χαλκιδική 40.43972 23.68778 Χωράφι 3 6 1275 1500 γαίες
08. 24 Σάρτη Σάρτη (Ξηροποτάµου) Σιθωνία Σιθωνία 40.09722 23.97417 Χωριό 4 7 1275 1500 χωριό
08. 25 Άγιος Νικόλαος Σιδηροκαύσια - Άγιος Νικόλαος Ανατολική Χαλκιδική 40.58551 23.79492 Μονή 0 2 1299 1596 µονύδριο,γαίες, µύλοι
(Σιδηροκαύσια) (Ξηροποτάµου)
08. 26 Σιδηροκαύσια Σιδηροκαύσια (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική 40.52917 23.75222 οικίες 0 1 1445 1500 οικίες
08. 27 Συµεών Συµεών (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική 40.43611 23.77167 Χωράφι 3 6 1275 1500 γαίες, µύλος
08. 28 Άγιος Δηµήτριος Τριακονταστάτης, Τριακονταστάτης (Ξηροποτάµου) Δυτική Χαλκιδική 40.40083 22.95472 Μονή 0 2 1346 1500 µονύδριο, γαίες
Τριακονταστάδιον
08. 29 Επάνω Βράχος Ψαλίς Ψαλίς - Επάνω Βράχος Σιθωνία Σιθωνία 40.21806 23.69139 Χωράφι 3 6 1275 1500 γαίες
285
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου ανά χρονική τομή
286
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου ανά μείζονα περιοχή
08. 2 Άγιοι Απόστολοι (Γοµάτου) Γοµάτου - Άγιοι Απόστολοι Ανατολική Χαλκιδική 40.39501 23.79639 Μονή 0 2 1299 1500 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
(Ξηροποτάµου) βοσκότοποι
08. 3 Δάφνη Ευδαιµόνων Δάφνη (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική Μικτό 0 6 1346 1500 γαίες, µύλος
08. 13 Άγιος Ιωάννης Κοντογρίκου Κοντογρίκου - Άγιος Ιωάννης Ανατολική Χαλκιδική 40.50278 23.67639 Μονή 0 2 1346 1500 µονύδριο
08. 14 Χριστός Σωτήρ Κοντογρίκου Κοντογρίκου - Χριστός Σωτήρ Ανατολική Χαλκιδική 40.49444 23.66889 Μονή 0 2 1346 1500 µονύδριο
08. 15 Κοντογρίκου Καλυβίτες Κοντογρίκου (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική 40.49861 23.67361 Χωριό 4 7 1275 1500 χωριό, γαίες, µύλος
08. 16 Κοσλά Κοσλά (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική 40.42028 23.73251 Χωράφι 0 6 1275 1500 γαίες, βοσκότοποι, µύλος
08. 20 Άκρος Μαύρο Βουνό Μαύρο Βουνό (Ξηροποτάµου) Ιερισσός Ανατολική Χαλκιδική 40.13167 23.87306 Χωράφι 0 3 1317 1500 γαίες
08. 25 Άγιος Νικόλαος Σιδηροκαύσια - Άγιος Νικόλαος Ανατολική Χαλκιδική 40.58551 23.79492 Μονή 0 2 1299 1596 µονύδριο,γαίες, µύλοι
(Σιδηροκαύσια) (Ξηροποτάµου)
08. 26 Σιδηροκαύσια Σιδηροκαύσια (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική 40.52917 23.75222 οικίες 0 1 1445 1500 οικίες
08. 27 Συµεών Συµεών (Ξηροποτάµου) Ανατολική Χαλκιδική 40.43611 23.77167 Χωράφι 3 6 1275 1500 γαίες, µύλος
08. 5 Βολβός Επάνω Βολβός Επάνω Βολβός (Ξηροποτάµου) Δυτική Χαλκιδική 40.28667 23.25639 Χωράφι 3 6 1275 1500 γαίες, µύλος
08. 28 Άγιος Δηµήτριος Τριακονταστάτης, Τριακονταστάτης (Ξηροποτάµου) Δυτική Χαλκιδική 40.40083 22.95472 Μονή 0 2 1346 1500 µονύδριο, γαίες
08. 1 Βαρδαριωτών Αξιός - Βαρδαριωτών Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.52944 22.61333 Χωράφι 3 6 1319 1500 γαίες
08. 6 Θεοτόκος (Ερµήλεια) Άγιος Ηλίας Ερµύλεια - Θεοτόκος Ορµύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.28889 23.54667 Μονή 4 2 1270 1500 µονύδριο, γαίες, οικίες
08. 12 Καπερνίκεια Καπερνίκεια (Ξηροποτάµου) Ορµύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.30722 23.56028 0 5 1270 1500 µύλος
08. 23 Πινακρά Πινακρά (Ξηροποτάµου) Κεντρική Χαλκιδική 40.43972 23.68778 Χωράφι 3 6 1275 1500 γαίες
08. 17 Λαγκαδάς Λαγκαδάς (Ξηροποτάµου) Περιοχή Λιµνών 40.74861 23.06806 Χωράφι 0 3 1346 1500 γαίες
08. 4 Δεβελίκεια Δεβελίκεια (Ξηροποτάµου) Περίχωρα Άθω 40.365423 23.828447 Χωράφι 0 6 1140 1500 γαίες, µύλος
08. 8 Άγιος Δηµήτριος Ιερισσός - Άγιος Δηµήτριος Περίχωρα Άθω 40.39333 23.87444 Μονή 0 2 1299 1500 µονύδριο
(Ιερισσός) (Ξηροποτάµου)
08. 9 Άγιος Νικόλαος (Ιερισσός, Ιερισσός - Άγιος Νικόλαος Περίχωρα Άθω 40.39389 23.87861 Μονή 3 2 1032 1500 µονύδριο, γαίες
08. 10 Ιερισσός Κάστρο Ιερισσού (Ξηροποτάµου) Ιερισσός (Ξηροποτάµου) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39583 23.87639 οικίες 0 1 1346 1500 οικίες
08. 11 Άγιοι Απόστολοι (Κάµενα) Κάµενα - Άγιοι Απόστολοι Περίχωρα Άθω 40.36731 23.88425 Μονή 0 2 1275 1500 µονύδριο
08. 22 Οζόλιµνος Οζόλιµνος (Ξηροποτάµου) Περίχωρα Άθω 40.36444 23.88501 Χωράφι 4 6 956 1500 γαίες
08. 18 Θεοµήτωρ Λογγός Λογγός - Θεοµήτωρ Σιθωνία Σιθωνία 40.09528 23.95889 Μονή 0 2 1346 1500 µονύδριο, γαίες
08. 19 Κοσκινά Λογγός - Κοσκινά (Ξηροποτάµου) Σιθωνία Σιθωνία 40.08917 23.96472 Χωριό 0 7 1302 1500 χωριό
08. 24 Σάρτη Σάρτη (Ξηροποτάµου) Σιθωνία Σιθωνία 40.09722 23.97417 Χωριό 4 7 1275 1500 χωριό
08. 29 Επάνω Βράχος Ψαλίς Ψαλίς - Επάνω Βράχος Σιθωνία Σιθωνία 40.21806 23.69139 Χωράφι 3 6 1275 1500 γαίες
08. 7 Θεοτόκος Χουδηνών Θεοτόκος Χουδηνών Στρυµόνας 40.87083 23.81444 Μονή 0 2 1299 1500 µονύδριο, ψαροτόπιο
08. 21 Οβροχός Οβροχός (Ξηροποτάµου) Στρυµόνας 40.85972 23.81501 Εγκαταστάσεις 0 5 1346 1500 µύλοι
287
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου ανά μείζονα περιοχή
Δυτική Χαλκιδική 2 Στρυμόνας,*2*
Κεντρική Χαλκιδική 3 Σιθωνία,*4*
Σιθωνία 4 Ανατολική*
Στρυµόνας 2 Χαλκιδική,*10*
29 Περίχωρα*
Άθω,*6*
Δυτική*
Περιοχή* Χαλκιδική,*2*
Λιμνών,*1* Κεντρική* Θεσσαλονίκη,*1*
288
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
289
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Ανατολική Χαλκιδική 5 9 10
Δυτική Χαλκιδική 1 2 2
Κεντρική Χαλκιδική 3 3 3
1 2 3 17 28 29
290
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου
Ανατολική Χαλκιδική Περιοχή Λιμνών

12 1,2
10 1
8 0,8
6 0,6
4 0,4
2 0,2
0 0
Δυτική Χαλκιδική Περίχωρα Άθω

2,5 7
6
2
5
1,5 4
Δυτική Χαλκιδική 3 Περίχωρα Άθω
1
2
0,5
1
0 0
1,2 4,5
4
1
3,5
0,8 3
2,5
0,6
Θεσσαλονίκη 2 Σιθωνία
0,4 1,5
1
0,2
0,5
0 0
Κεντρική Χαλκιδική Στρυμόνας

3,5 2,5
3
2
2,5
2 1,5
1,5 Κεντρική Χαλκιδική Στρυμόνας

1
1
0,5
0,5
0 0
291
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου, συνολικά
Αστικές(
κτήσεις,(2(
Γαίες (γενικώς) 2 Χωριά,(
Αυτούργια 3(
Χωριά 3
Άλλα Συνδυασμοί( Μονύδρια(/(
χρήσεων,(9( Ναοί,(11(
29
Εγκαταστάσεις,( Γαίες(
2( (γενικώς),(2(
292
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου ανά χρονική τομή
ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Μονύδρια / Ναοί 1 1 7 11 11
Αυτούργια
Εγκαταστάσεις 1 2 2
Χωριά 2 3 3
Άλλα
1 2 3 17 28 29
12"
10"
8" 10ος"
11ος"
6" 12ος"
13ος"
4" 14ος"
15ος"
2"
0"
χρήσεων"
293
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου
ΞΗΡΟΠΟΤΑΜΟΥ:: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Κεντρική Χαλκιδική 1 1 1 3
Σιθωνία 1 1 2 4
0 2 11 2 0 1 10 3 0 29
4,5"
4"
3,5" Αδιάγνωστα"
3"
2,5" Γαίες"(γενικώς)"
Αυτούργια"
2"
1,5" Συνδυασμοί"χρήσεων"
Χωριά"
1"
Άλλα"
0,5"
0"
Ανατολική"Χαλκιδική" Δυτική"Χαλκιδική" Θεσσαλονίκη" Κεντρική"Χαλκιδική" Περιοχή"Λιμνών" Περίχωρα"Άθω" Σιθωνία" Στρυμόνας"
294
ΠΙΝΑΚΑΣ 08.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου
19
μοδίων,+4+
6
4
29
500+0+
2.000+
μόδιοι,+
6+
µοδίων 10ος αιώνας 11ος αιώνας

οι
διοι 1
µοδίων 1
2 άνω#των#
2.000#
μοδίων,#1# 500#$#2.000#
μόδιοι,#1#
άνω$των$2.000$
μοδίων,$1$
ωστα 8 12ος αιώνας 13ος αιώνας

ν 100 µοδίων
0 µόδιοι
000 µόδιοι 5
ν 2.000 µοδίων 4 αδιάγνωστα,+1+ άνω+των+
άνω+των+
2.000+ 2.000+
μοδίων,+1+ 17 μοδίων,+4+
500+/+2.000+
500+/+2.000+ μόδιοι,+5+
μόδιοι,+1+
295
αδιάγνωστα μοδίων,+4+ 19
κάτω των 100 µοδίων
μοδίων,+4+
100 - 500 µόδιοι
500 - 2.000 µόδιοι 6
500+0+ 29
500+0+
2.000+
2.000+
μόδιοι,+ μόδιοι,+
6+ 6+ αδιάγνωστα,+
αδιάγνωστα,+18+ 19+
296
ΧΑΡΤΗΣ 08.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου
297
ΧΑΡΤΗΣ 08.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου
298
ΧΑΡΤΗΣ 08.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου
299
ΧΑΡΤΗΣ 08.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου
300
301
302
Δεδομένα

Μονής Ξηροποτάμου, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
Οι πρώτεςαναφορές για εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της μονής είναι
αρκετά πρώιμες, και χρονολογούνται στα 956. Πρόκειται για κτήσεις που
παραχωρούνται με αυτοκρατορικό Ορισμό στην περιοχή της Ιερισσού.18 Από
αυτό το σημείο κι έπειτα, μια σειρά εγγράφων τεκμηριώνει την αύξηση των
κτήσεων της μονής, μέσα στην επόμενη εκατονταετία.19
Οι πηγές σιωπούν για την επόμενη περίοδο, μέχρι την Παλινόρθωση, οπότε
έχουμε και πάλι μαρτυρίες για το ζωτικό χώρο της μονής, 20 με σημαντικότερο
έγγραφο το Χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η (1275).21
Ο 14ος αιώνας τεκμηριώνεται αρκετά ικανοποιητικά. Μια ομάδα έξη
Πρακτικών, που αφορούν κτήσεις στα Περίχωρα του Άθω, την Κεντρική και
Δυτική Χαλκιδική και το Στρυμόνα, καλύπτει το α’ τέταρτο του 14ου
αιώνα, 22 ενώ στην ίδια περίοδο χρονολογείται και μια σειρά ιδιωτικών
πωλητηρίων.23 Η περίοδος του α’ τετάρτου του αιώνα συμπληρώνεται από
17
Bompaire, XEROPOTAMOU. Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και συνολική
18
Βλ. σχετικά, Ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία.
19
20
21
22
Bompaire, XEROPOTAMOU, αρ. 18 (A-F).
23
303
μία σειρά άλλων εγγράφων (Περιορισμούς και Παρακελεύσεις), που
αφορούν κτήσεις της μονής στην ευρύτερη περιοχή της Ιερισσού, στο
Βαρδάρη και την Καλαμαριά.24
Στα μέσα του αιώνα, το Χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346) επικυρώνει τις
υφιστάμενες κτήσεις της μονής και χορηγεί νέες, στην περιοχή της Ιερισσού
και της Ερμύλειας,25 ενώ το επόμενο σωζόμενο έγγραφο για το 14ο αιώνα
είναι ένα Πωλητήριο του 1349 και αφορά την περιοχή της Ερμύλειας. 26
Την ίδια περιοχή αφορά και ένα από τα ελάχιστα σωζόμενα έγγραφα από το
15ο αιώνα, μια Απογραφή του 1407,27 που φαίνεται ότι εκδόθηκε κατ’ εντολή
του Ιωάννου Ζ’ ο οποίος την ίδια χρονιά παραχωρεί προσόδους στη μονή,
στην περιοχή της Κασσάνδρας.28
Το τελευταίο βυζαντινό έγγραφο που αφορά κτήσεις της μονής είναι μια
Διαθήκη του 1445 και αφορά την περιοχή της Ιερισσού.29
Οι χρονικές τομές είναι έξη, ακολουθώντας το κοινό πρότυπο: μία τομή ανά
αιώνα (10ος - 15ος αι.).
Κατανομές
Οι κατανομές που αποδίδονται στους πίνακεςκαι τους χάρτες ακολουθούν τη
24
Bompaire, XEROPOTAMOU, αρ. 19 (1319) – αρ. 20 (1320) – αρ. 21 (α322-1334) – αρ. 22
(1317-1334) – αρ. 23 (1324).
25
26
27
28
29
304
• Πίνακας 08.01: Οι κτήσεις της Μονής Ξηροποτάμου συνολικά.

συνεταγμένες, γενική κατηγορία κτήσης, κωδικοί είδους και μεγέθους,
• Πίνακας 08.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου ανά

κατανεμημένα ανά χρονική τομή: 10ος: 1 κτήση - 11ος αι.: 2 κτήσεις -
12ος αι.: 3 κτήσεις - 13ος αι.: 17 κτήσεις - 14ος αι.: 28 κτήσεις - 15ος αι.:
29 κτήσεις.
Αυτό που γίνεται άμεσα σαφές είναι η σταθερή, βαθμιαία αυξητική τάση
των κτήσεων της μονής, τουλάχιστον ώς το 14ο αιώνα. Η πρώτη μεγάλη
εκτεταμένη κτήση από την αυτοκρατορική δωρεά των μέσων του 10ου
αιώνα, αυξάνει με αργό αλλά σταθερό ρυθμό, κατά του επόμενους δύο,
305
για να σημειώσει άλμα το 13ο και μια επίσης σημαντική αύξηση το 14ο
αιώνα. Ο 15ος έχει να επιδείξει οριακή αύξηση κατά μία κτήση, στοιχείο
που ωστόσο δεν είναι αμελητέο, αν λάβει κανείς υπόψη το ταραγμένο
πολιτικό υπόβαθρο της περιόδου, που, μεταξύ άλλων, οδηγεί σε ύφεση
μεγάλο αριθμό μονών.
Χάρτες 08.04-06.

οκτώ (8) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων
Κεντρική Χαλκιδική, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω, Σιθωνία,
Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Το ένα τρίτο
των κτήσεων (10) συγκεντρώνεται στην Ανατολική Χαλκιδική, και, αν
συνδυαστεί με τη γειτονική περιοχή της Ιερισσού (Περίχωρα Άθω: 6), ο
συνολικός τους αριθμός ξεπερνά το ήμισυ των κτήσεων της μονής. Στις
υπόλοιπες έξη περιοχές, οι κτήσεις απαντούν σε αισθητά μικρότερους
αριθμούς. Αναφέρονται με φθίνουσα σειρά: Σιθωνία (4), Κεντρική
306
Χαλκιδική (3), Δυτική Χαλκιδική και Στρυμόνας (από 2), Θεσσαλονίκη και
Περιοχή Λιμνών (από 1).

καθεμία από τις παραπάνω οκτώ μείζονες περιοχές. Εξετάζοντας τη
διακύμανση των κτήσεων στη χρονική τους εξέλιξη (πέρα από το
συνολικό αριθμό ανά περιοχή), ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα
Περίχωρα του Άθω και η Ανατολική Χαλκιδική, όπου παρατηρείται μια
σαφής και σταθερή αυξητική πορεία. Στα Περίχωρα του Άθω, όπου
εντοπίζονται και οι πρώτες χρονικά κτήσεις, η πρόοδος είναι
εμφανέστερη, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει ο διπλασιασμός των
κτήσεων στην Ανατολική Χαλκιδική μεταξύ 13ου και 15ου αιώνα. Οι
υπόλοιπες περιοχές είτε σημειώνουν μικρή αύξηση μεταξύ 13 ου και 14ου
αιώνα (Δυτική Χαλκιδική, Σιθωνία, Στρυμόνας) είτε παραμένουν
σταθερές (Θεσσαλονίκη, Περιοχή Λιμνών).

Αυτό που φαίνεται σαφώς με μια πρώτη ματιά είναι η μεγάλη αύξηση
των κτήσεων από το 13ο αιώνα κι έπειτα, σχεδόν σε όλες τις περιοχές του
ζωτικού χώρου της μονής, ο οποίος συμπληρώνεται πλήρως από το 14 ο.
Πέραν των μικρών αριθμών των διάσπαρτων κτήσεων, ενδιαφέρον
παρουσιάζουν και εδώ οι περιοχές της Ανατολικής Χαλκιδικής και των
Περιχώρων του Άθω, όπου: στη μεν πρώτη οι κτήσεις διπλασιάζονται από
307
τον έναν αιώνα στον άλλο (από 5 σε 9 μεταξύ 13 ου και 14ου), στη δε
δεύτερη σημειώνεται μια χαρακτηριστικά βαθμιαία αύξηση (από 1 κτήση
το 10ο αιώνα, σε 2-3-5-6 κτήσεις τους επόμενους).

Ξηροποτάμου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
Πρόκειται για σειρά οκτώ γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις μείζονες
σύνολο της περιόδου μελέτης, διακρίνονται τρεις περιπτώσεις: α)
περιοχές με σταθερή πορεία (Κεντρική Χαλκιδική, Περιοχή Λιμνών,
Θεσσαλονίκη), β) περιοχές με μικρή, σύντομη αύξηση (Δυτική Χαλκιδική,
Σιθωνία, Στρυμόνας), γ) περιοχές σταθερή αύξηση διαρκείας (Ανατολική
Χαλκιδική, Περίχωρα Άθω).

Ξηροποτάμου, συνολικά.
Είναι χαρακτηριστική η ποσοτική υπεροχή των Μονυδρίων/Ναών (11)
έναντι των υπολοίπων, με τον αμέσως επόμενο τύπο (Συνδυασμένες
Χρήσεις) να ακολουθεί με μικρή διαφορά (9), ενώ όλοι οι υπόλοιποι τύποι
εκπροσωπούνται με μικρούς αριθμούς (2-3). Τέλος, σε τρεις τύπους δεν
αναλογούν καθόλου κτήσεις: Αδιάγνωστα, Αυτούργια, Άλλα.
308
Ξηροποτάμου ανά χρονική τομή.
κυρίως εντυπωσιάζει με μια πρώτη ματιά είναι η μεγάλη κορύφωση των
δύο τύπων που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο αριθμό κτήσεων:
Μονύδρια/Ναοί και Συνδυασμοί Χρήσεων. Ενώ οι άλλοι τύποι
παρουσιάζουν μικρή ή καθόλου μεταβολή, οι δύο αυτοί τύποι
εκτοξεύονται από το 13ο αιώνα και μετά, φτάνοντας από τη 1 τις 9 και 11
κτήσεις.
Ξηροποτάμου ανά μείζονα περιοχή.
Αποδίδονται οι παραπάνω κύριοι τύποι κατανεμημένοι σε καθεμία από
τις οκτώ (8) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Πέραν των γενικών
παρατηρήσεων που αφορούν σύνολα ανά τύπο (βλ. πίνακα 14),
διαπιστώνουμε με μια πρώτη ματιά ότι υπάρχει ταύτιση «προτιμήσεων»
μεταξύ περιοχών και τύπων. Συγκεκριμένα, στις δύο περιοχές που
εμφανίζουν τη μεγαλύτερη συγκέντρωση κτήσεων (Ανατολική Χαλκιδική,
Περίχωρα Άθω) έχουμε και τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις των δύο
πολυπληθέστερων τύπων (Μονύδρια/Ναοί, Συνδυασμοί Χρήσεων). Στην
πρώτη περιοχή, από τις 10 συνολικά κτήσεις, οι 7 ανήκουν στους δύο
κύριους τύπους (Μονύδρια/Ναοί: 4 - Συνδυασμοί Χρήσεων: 3), ενώ στη
δεύτερη περιοχή, από τις 6 συνολικά κτήσεις στους δύο αυτούς τύπους
ανήκουν οι 5 (Μονύδρια/Ναοί: 3 - Συνδυασμοί Χρήσεων: 2). Οι υπόλοιποι
τύποι, πλην των Χωριών με 2 περιπτώσεις στη Σιθωνία, εκπροσωπούνται
με διάσπαρτες μονάδες στις διάφορες περιοχές.
309
- Πίνακας 08.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Ξηροποτάμου: α)

Από το σύνολο των κτήσεων της μονής, το μεγαλύτερο μέρος (19 από 29)
χαρακτηρίζεται αδιάγνωστο, ως προς το μέγεθος, ενώ από τις υπόλοιπες
κατηγορίες, εκπροσωπούνται μόνο οι δύο μεγαλύτερες: 500-2.000 μόδιοι
(6 κτήσεις) και άνω των 2.000 μοδίων (4 κτήσεις).
Όσον αφορά τις κατανομές ανά χρονική τομή, διαπιστώνουμε ότι, μετά τη
αύξηση των κτήσεων στις δύο γνωστές κατηγορίες κατά το 13 ο αιώνα,
σημειώνεται μια μεγάλη αύξηση το 14ο αιώνα στις κτήσεις αδιάγνωστου
μεγέθους (από 8 σε 18, μέσα σε έναν αιώνα).
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Ξηροποτάμου ξεκινούν

πολύ νωρίς, ήδη από τα μέσα του 10ου αιώνα (βλ. ενότητα για Ιστορικά και
Οικονομικά στοιχεία).
Χρονικά, ο αριθμός των κτήσεών της θα σημειώνει μια ήπια αύξηση χωρίς
θεαματικές μεταβολές κατά τους πρώτους τρεις αιώνες, για να σημειώσει μια
σημαντική αύξηση το 13ο και ξανά το 14ο αιώνα. Παρότι ο συνολικός αριθμός
των κτήσεων της μονής δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλος (σε σύγκριση με άλλες
μεγάλες μονές), η σταθερή αυξητική πορεία τους και η συγκέντρωση σε
310
συγκεκριμένες περιοχές, δίνει την εικόνα μιας μονής συγκροτημένης και
εύρωστης για την κλίμακα του μεγέθους της.
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων θα χαρακτηριζόταν ιδιαίτερα
"παραδοσιακός", με την έννοια ότι οι κτήσεις κινούνται στο στενό κύκλο του
τυπικού ζωτικού χώρου του Άθω: Από το Στρυμόνα ώς τη Θεσσαλονίκη και
από την Ιερισσό ώς την Κασσάνδρα.
Μονύδρια/Ναούς με 11 από τις 29 κτήσεις, ενώ οι αμέσως επόμενοι από
άποψη ποσοτήτων τύποι είναι οι Συνδυασμένες Χρήσεις (9). Οι υπόλοιποι
τύποι αφορούν μονοψήφιους αριθμούς κτήσεων.
Όσον αφορά τα μεγέθη, τα δύο τρίτα των κτήσεων χαρακτηρίζονται ως
αδιάγνωστες (19 από 29), ενώ στις υπόλοιπες παρατηρείται μια
χαρακτηριστική συγκέντρωση στις μεγάλες κτήσεις (4 και 6 κτήσεις για την
κατηγορία των μεγάλων κτήσεων και την αμέσως επόμενη).
Η γενική εικόνα μαρτυρεί μία μικρή μονή με διαρκή ιστορικό βίο από την
πρώτη αθωνική περίοδο, η οποία, παρά τις όποιες ιστορικές διακυμάνσεις,
εμφανίζεται συγκροτημένη, με ήπια αλλά σταθερά αυξητική πορεία κτήσεων,
ενώ διαφαίνεται και μια κάποια προτίμηση σε συγκεκριμένες περιοχές εγγύς
του Άθωκαι σε συγκεκριμένους τύπους κτήσεων.
311
312
ΜΟΝΗ ΖΩΓΡΑΦΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Ζωγράφου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Ζωγράφου
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Άγιος Γεώργιος
ΚΤΙΤΩΡ: Γεώργιος Ζωγράφος (;)
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Ένατη (9η) στη σημερινή σειρά των μονών
ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Πρώτη μνεία του κτίτορα, από υπογραφή του στο
Τυπικό του Τζιμισκή (972). Πρώτο έγγραφο μονής, στα 1049. Η
ίδρυση τοποθετείται μεταξύ 972 και 980.
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Άγνωστος

Στο μέσον τηςαθωνικής χερσονήσου, στο σημείο καμπής της
προς Νότο, με πρόσβαση κυρίως από τη δυτική (νότια) ακτή,
όπου διατηρεί αρσανά.
Η μονή προσεγγίζεται μέσω του Ζωγραφίτικου Λάκκου προς την
ενδοχώρα, σε απόσταση 4 χλμ. περίπου από την ακτή.
Το συγκρότημά της σχηματίζει κανονικό τετράπλευρο σε
κάτοψη, με κατά τόπους προεξοχές, και στη σημερινή μορφή
του, είναι προϊόν μιας ευρείας οικοδομικής φάσης του 18ου και
κυρίως του 19ου αιώνα. Εσωτερικά, αναπτύσσεται μια
ευρύχωρη αυλή, που περιβάλλεται από τετραώροφες πτέρυγες.
313
Το συγκρότημα, παρά τους όγκους που αναπτύσσονται στο
χώρο, έχει μια συμμετρία (που τονίζεται και από τα πολυάριθμα
παράθυρα προς τα έξω) που του προσδίδει ένα χαρακτήρα
διαφορετικό από τον φρουριακό εκείνον που χαρακτηρίζει
άλλες αθωνικές μονές.
Γύρω από τη μονή αναπτύσσεται ένα πλήθος βοηθητικών
κτιρίων, τόσο εγγύς όσο και στην ευρύτερη περιοχή
(Κοιμητήριο, Καθίσματα, νερόμυλος κ.ά.).
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά της είναι από τις σχετικά μεγάλες στον Άθω.
Αναπτύσσεται κάθετα στην πορεία της χερσονήσου, και
εκτείνεται από τη δυτική (νότια) παραλία μέχρι τα όρια της
Μονής Εσφιγμένου στα βόρεια, με μια κατά πλάτος διεύρυνση
στο μέσον της. Συνορεύει με τις επικράτειες των Μονών (από Δ
προς Α): Χιλανδαρίου, Κωνσταμονίτου, Βατοπεδίου και
Εσφιγμένου. Την περιοχή του αρσανά της (Γιοβάνιτσα) την
αγόρασε από τη Μονή Εσφιγμένου στα 1746.

Οι απαρχές της Μονής Ζωγράφου δεν είναι γνωστές με
βεβαιότητα. Η ίδρυσή της συνδέεται ωστόσο με κάποιον
μοναχό ονόματι Γεώργιο Ζωγράφο, ο οποίος συνυπογράφει το
Τυπικό του Τζιμισκή στα 972.1
Δεδομένου ότι η μονή ήδη κατείχε εκτάσεις στον Άθω στα 980,
η ίδρυσή της τοποθετείται στο μεσοδιάστημα αυτό. 2
Από κει κι έπειτα, τα πρώτα έγγραφα της μονής χρονολογούνται
από τα 1049, οπότε η μονή φαίνεται να κατέχει εκτάσεις στα
1
2
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. 1.
314
νότια της επικράτειάς της, 3 ενώ στα 1051, τερματίζεται μια
διαμάχη με τη γειτονική Κωνσταμονίτου σχετικά με το
Μονύδριο του Καλλιγράφου, το οποίο τελικά επιδικάζεται στη
Ζωγράφου,4 με την οποία φαίνεται πως ήδη υπήρχαν δεσμοί
και συνεργασία.5
Από την ίδρυσή της μέχρι τα μέσα του 12ου αιώνα, η Μονή
Ζωγράφου είναι ελληνική, αν και στην περιοχή ήδη
μαρτυρούνται καθιδρύματα με σλαβική παρουσία, όπως το
Μονύδριο της Βάνιτζας, σε μικρή απόσταση από τη
μονή.Βεβαιωμένη ωστόσο παρουσία Βουλγάρων στη μονή
μαρτυρείται μόλις από το β' μισό του 13ου αιώνα, 6 σε
αυτοκρατορικό Ορισμό και Πρακτικά των ετών 1276-1286.7
Από το ενδιάμεσο διάστημα δεν υπάρχουν μαρτυρίες, πλην μιας
έμμεσης (πλαστό έγγραφο του 1142, που ωστόσο απηχεί
πραγματικά δεδομένα), που αναφέρεται σε κτήσεις της μονής
στην περιοχή της Ιερισσού.8 Οι κτήσεις αυτές επιβεβαιώνονται
και σε μεταγενέστερα έγγραφα άλλων μονών, του 13ου αιώνα
(Βατοπεδίου,1239– Λαύρα, 1259).9
Στα 1266-67 μαρτυρείται έντονη διαμάχη της μονής με τη
Μεγίστη Λαύρα για κτήσεις στην περιοχή της Ιερισσού, που
προκάλεσαν την παρέμβαση τόσο του διοικητή της
Θεσσαλονίκης όσο και των αυτοκρατορικών υπηρεσιών. 10 Το
3
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. 2, 3.
4
5
Pavlikianov, ZOGRAFOU, σ. 36.
6
Pavlikianov, ZOGRAFOU, όπ.π.
7
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ.10, 12, 13.
8
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. πλ. 1.
9
Lefort, VATOPEDI II, αρ. 14 - Lemerle, LAVRA II, αρ. 91.
10
Pavlikianov, ZOGRAFOU, σ. 38-39.
315
μετόχι της μονής στην περιοχή αυτή ήταν η πρώτη κτήση της
εκτός Άθω. Την ίδια ωστόσο περίοδο αναφέρονται κτήσεις της
και αλλού, όπως: Η Θεοτόκος Κρανιώτισσα στο Στρυμόνα, ο
Άγιος Νικόλαος στη Θεσσαλονίκη (αγορασμένο από τη
Βατοπεδίου) και το Λοζίκι, στη Περιοχή των Λιμνών, λίγο
αργότερα (βλ. έγγραφα των ετών 1270, 1276 και 1286).11
Αμέσως μετά (1289), ο Ανδρόνικος Β' επικυρώνει με
χρυσόβουλλο τις έως τότε κτήσεις της μονής στις περιοχές:
Περίχωρα Άθω, Περιοχή Λιμνών, Στρυμόνα, Ορμύλεια,
Θεσσαλονίκη.12
Στα χρόνια που ακολουθούν, και ώς το τέλος του αιώνα, η μονή
αυξάνει τις κτήσεις της στις ίδιες πάντα περιοχές. Ωστόσο, όπως
προκύπτει από τα σχετικά Πρακτικά, το σύνολο των κτήσεων της
μονής μέχρι τις αρχές του 14ου αιώνα ήταν κάτω από 2.000
μοδίους, έκταση μικρή σε σύγκριση με εκείνες άλλων αθωνικών
μονών.13
Επί Ανδρονίκου Β' η μονή θα επεκτείνει τις κτήσεις της (1325),14
αποκτώντας, μεταξύ άλλων, και κυριότητα χωριού (Πρέβιστα
στο Στρυμόνα). Ο ίδιος αυτοκράτορας, λίγο αργότερα (1327) θα
προβεί σε νέες σημαντικές δωρεές, μεταξύ των οποίων χωριά
στο Στρυμόνα και βοσκοτόπια στην περιοχή του Μελενίκου.15
Ώς τα μέσα του 14ου αιώνα, η Μονή Ζωγραφου είχε αυξήσει
σημαντικά τις κτήσεις της στις ήδη γνωστές περιοχές, με
11
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. 8, 9, 10, 13.
12
13
Pavlikianov, ZOGRAFOU, σ. 41-42.
14
15
316
έμφαση στην Κοιλάδα του Στρυμόνα, ιδίως χάρη στις δωρεές
του Ιωάννη Ε'.16
Παράλληλα, στο εσωτερικό, από τα 1333, η μονή βρισκόταν σε
διαμάχη με το Μονύδριο του Νεακίτου στα νότια σύνορά της, οι
οποίες έληξαν προσωρινά έναν αιώνα αργότερα, με
πατριαρχική απόφαση.17 Τέτοιες διενέξεις με άλλες αθωνικές
μονές για θέματα ορίων δε θα λείψουν ποτέ, είτε για εντός είτε
για εκτός Άθω κτήσεις.
Η επέκταση των κτήσεων της μονής θα συνεχιστεί και μετά τα
μέσα του αιώνα, ιδίως στην περιοχή του Στρυμόνα. Παράλληλα
(1369), στο εσωτερικό, η μονή θα αποκτήσει, με απόφαση της
Συνάξεως, το εγκατελειμμένο Μονύδριο του Καμελαυχά.18
Μέχρι το τέλος του 14ου αιώνα, η μονή, παρότι δε θα
συμπεριληφθεί ποτέ στους μεγάλους ιδιοκτήτες, θα αυξάνει
σταθερά τις κτήσεις της.Πριν τα τέλη του 15ου αιώνα, φαίνεται
να κατέχει πλέον γαίες και στη Σιθωνία,19 ενώ στις αρχές του
16ου αναφέρονται ακόμη κτήσεις στη Δυτική Χαλκιδική (τις
οποίες φαίνεται να κατείχε από τις αρχές του 14ου). 20
Στα 1433, ο Μολδαβός ηγεμόνας Αλέξανδρος θα ορίσει ετήσια
χορηγία 3.000 άσπρων προς τη μονή, ενώ 40 χρόνια αργότερα,
ο Μέγας Δούκας της Μολδαβίας, Στέφανος Ε’, θα ορίσει νέα
χορηγία, πέρα από τη χρηματοδότηση του νοσοκομείου της
μονής.21 Ο ίδιος θα χτίσει και τον αρσανά της στα 1475, ενώ
16
17
Oikonomidès, KASTAMONITOU, αρ. 6.
18
19
Κολοβός, Χωρικοί και μοναχοί, σ. 167.
20
Pavlikianov, ZOGRAFOU, σ. 53. Επίσης, όπ. π., αρ. 23.
21
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. σλαβ. 6, 7. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 557.
317
είκοσι χρόνια μετά θα συνδράμει στην ανακαίνιση των
οχυρώσεων και της Τράπεζας (1495). 22 Στις αρχές του 16ου
αιώνα, ο Στέφανος ΣΤ’ θα προβεί σε εκτεταμένες ανακαινίσεις
στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και το Καθολικό.23
Ως προς την εντός Άθω επικράτειά της, στα 1513 η Μεγίστη
Λαύρα της παραχωρεί την περιοχή του Ξηροκάστρου (στα νότια
σύνορά της με την Κωνσταμονίτου), με αντάλλαγμα άλλη
περιοχή.
Λίγα χρόνια μετά, στα 1517, ο Μολδαβός ηγεμόνας Μπογδάν Γ'
θα χτίσει τον πύργο του αρσανά, δίπλα ακριβώς στις
εγκαταστάσεις του πατέρα του, Στέφανου. Λίγα χρόνια
αργότερα, στα 1521 η μονή θα γίνει σταυροπηγιακή.24
Μετά τις δημεύσεις του 16ου αιώνα, η μονή φαίνεται να κατέχει
ακόμη ορισμένες από τις κτήσεις της.25 Ωστόσο είναι και πάλι
σημαντική η συμβολή των Μολδαβών: ο Μέγας Δούκας Πέτρος
(1575) ορίζει ετήσιες χορηγίες για τις ανάγκες της, σε συνέχεια
των προκατόχων του.26
Στα 1583 ξεσπά διαμάχη μεταξύ της μονής και της Εσφιγμένου
για διάφορες γαίες στα όριά τους, μεταξύ των οποίων και η
Βάνιτζα, την οποία η Σύναξη επιδικάζει τελικά στη Ζωγράφου,
στα 1586,27 η οποία, προκειμένου να τερματιστεί η διαμάχη, θα
την αγοράσει κανονικά από την Εσφιγμένου δύο αιώνες
αργότερα, στα 1746.28
22
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. σλαβ. 12.
23
24
25
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. 69 καισ. 56.
26
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. σλαβ. 8. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 557.
27
28
318
Στα 1716, εποχή κατά την οποία μαρτυρούνται και Έλληνες
μοναχοί στη μονή, ξεκίνησε η ανακαίνιση της νοτιοανατολικής
πτέρυγας, σηματοδοτώντας μια νέα περίοδο ακμής της. 29 Η
περίοδος αυτή θα συνεχιστεί σε όλο το 18ο αιώνα και θα
κορυφωθεί στον επόμενο, που αντικατοπτρίζεται σε μια σειρά
οικοδομικών εργασιών μεγάλης κλίμακας, στις οποίες οφείλεται
εν πολλοίς και η σημερινή μορφή της.30
- Κοιμητήριο: 1773
- Παρεκκλήσιο Κοιμήσεως της Θεοτόκου: 1764
- Μνημείο των 26 Ζωγραφιτών Μαρτύρων: 1873
- Καθολικό: 1801 (στη θέση παλαιότερου, του 15ου αιώνα)
- Παρεκκλήσιο Προδρόμου: Τοιχογραφίες του 1768
Εντός του συγκροτήματος υπάρχουν αρκετά παρεκκλήσια, που

χρονολογούνται στη νεότερη περίοδο της μονής κυρίως.
Εγγύς της μονής και εκτός του περιβόλου βρίσκονται διάσπαρτα
διάφορα εξαρτήματά της, Κελλία και Καθίσματα, ενώ σε μικρή
απόσταση βρίσκονται τα ερείπια της Σκήτης του Μαύρου
Βηρού.
αυτά στις περιοχές: Κοιλάδα Στρυμόνα, Περίχωρα Άθω, Δυτική
Χαλκιδική, Ορμύλεια, Σιθωνία, Βεσσαραβία.
29
30
Πεντζίκης, σ. 419 κ.ε.
319
972-980: Ίδρυση της Μονής Ζωγράφου

980: Πρώτη μνεία της μονής ως κατόχου εκτάσεων εντός Άθω
1049-1051: Μνείες για κατοχή εκτάσεων και εδαφικές διενέξεις
1051: Απόκτηση του Μονυδρίου του Καλλιγράφου (εντός Άθω)
1142: Πρώτη μνεία (σε πλαστό έγγραφο) κτήσεων στην περιοχή της
Ιερισσού
1253: Απόκτηση του Μονυδρίου των Αγίων Αποστόλων (εντός Άθω)
1267: Απόκτηση γαιών στην περιοχή της Ιερισσού (Λούστρα, Αρμένων
κ.λπ.)
1270: Απόκτηση μετοχίου Αγίου Νικολάου στη Θεσσαλονίκη
1270-1286: Απόκτηση γαιών στο Στρυμόνα
1289: Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β' για επικύρωση κτήσεων
1300: Κτήσεις στην Ερμύλεια
1320: Κτήσεις στη Δυτική Χαλκιδική και στην περιοχή του Αξιού
1322: Κτήσεις στη Σιθωνία
1327: Κτήσεις στο Μελένικο
1333: Διαμάχες για τα όρια του Μονυδρίου του Νεακίτου
1369: Απόκτηση του Μονυδρίου του Καμελαυχά (εντός Άθω)
1433: Ετήσια χορηγία 3.000 άσπρων από το Μολδαβό ηγεμόνα
Αλέξανδρο
1475: Οικοδόμηση αρσανά από το Μέγα Δούκα της Μολδαβίας,
Στέφανο
1495: Ανακαίνιση οχυρώσεων και Τράπεζας
1500: Κτήσεις στις Καρυές
1513: Απόκτηση της περιοχής του Ξηροκάστρου από τη Μεγίστη
Λαύρα, με ανταλλαγή
320
1517: Ανέγερση του πύργου του αρσανά από το Μολδαβό ηγεμόνα
Μπογδάν Γ'
1521: Η μονή γίνεται πατριαρχικό σταυροπήγιο
1575: Ετήσια χορηγία 6.500 άσπρων (συν 500 άσπρων και 100
ουγγρικών δουκάτων) από το Μέγα Δούκα της Μολδαβίας,
Πέτρο
1583: Έναρξη διενέξεων με τη Μονή Εσφιγμένου για συνοριακές
διαφορές
1586: Επιδίκαση της Βάνιτζας στη Μονή Ζωγράφου
1716: Ανακαίνιση νοτιοανατολικής πτέρυγας
1764: Ανέγερση Παρεκκλησίου Κοιμήσεως της Θεοτόκου
1768: Τοιχογράφηση Παρεκκλησίου του Προδρόμου
1773: Ανέγερση Κοιμητηριακού Ναού του Ευαγγελισμού της
Θεοτόκου
1801: Ανέγερση του Καθολικού (στη θέση του παλαιότερου, του 15ου
αιώνα)
321
322
323
324
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.01: Οι κτήσεις της Μονής Ζωγράφου συνολικά
MonCOD Α/Α Main_Name Alter_Names CONVENTIONAL NAME Region Region General Coordinates_N Coordinates_E Kind SIZE-CODE TYPE-CODE DATE_Start DATE_End Subjacent_Installations
E
09. 1 Άγιος Νικόλαος Γλυκύ Γλυκύ Νερόν Άγιος Νικόλαος Γλυκύ Νερόν Θεσσαλονίκη 40.63111 22.94583 Μονή 1 2 1270 1500 µονύδριο, οικίες
Νερόν (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 2 Άγιος Νικόλαος Κύρος Άγιος Νικόλαος Κύρος Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63251 22.94889 Μονή 0 2 1296 1401 µονύδριο
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 3 Άγιος Νικόλαος Σγουρός Άγιος Νικόλαος Σγουρός Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63214 22.94846 Μονή 0 2 1296 1401 µονύδριο
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 4 Άνω Αντιγόνεια Κακορίζων Αντιγόνεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Δυτική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική 40.38483 23.06181 Χωράφι 3 3 1320 1401 δικαιώµατα από
παροίκους σε γαίες και
αµπέλια
09. 5 Κάτω Αποστολίται Αποστολίται (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Δυτική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική 40.41194 23.00889 Χωράφι 2 3 1320 1401 δικαιώµατα από
αµπέλια
09. 6 Αρσενίκεια Αρσενίκεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.42694 23.83722 Χωράφι 1 6 1279 1401 γαίες, µύλος
09. 7 Άσπρη Πέτρα Άσπρη Πέτρα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.49583 23.80931 Βοσκότοπος 0 5 1289 1401 βοσκότοπος
09. 8 Άνω Βολβός Επάνω Βολβός Βολβός (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Δυτική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική 40.28833 23.25611 Χωράφι 2 3 1320 1600 δικαιώµατα από
αµπέλια
09. 9 Γοµάτου Γοµάτου (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ανατολική Χαλκιδική 40.39556 23.79806 Χωράφι 1 4 1499 1500 αµπέλια
09. 10 Άγιος Βλάσιος Σωτήρ, Ερµύλεια Ερµύλεια - Άγιος Βλάσιος Ορµύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.25417 23.60139 Μονή 2 2 1289 1401 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ) περιβόλια
09. 11 Άγιος Νικόλαος Ερµύλειας Ερµύλεια - Άγιος Νικόλαος Ορµύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.29306 23.54722 Μονή 0 2 1325 1401 µονύδριο
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 12 Θεοτόκος Κρανιώτισσα Δρεάνοβο, Θεοτόκος Κρανιώτισσα Στρυµόνας 40.91472 23.77583 Μονή 0 2 1276 1401 µονύδριο
Κρανιώτισσα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 13 Άγιος Νικόλαος (Ιερισσός) Τζούσµαινα, Ιερισσός - Άγιος Νικόλαος Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39754 23.87668 Μονή 3 2 1150 1500 µονύδριο, γαίες
Πύργος Ιερισσού (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 14 Άγιος Νικόλαος Καισαρόπολις - Άγιος Νικόλαος Αχινός Στρυµόνας 40.94583 23.88889 Μονή 1 2 1357 1401 ναός
Καισαροπόλεως (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 15 Πλάτανος Κοµήτισσα Κοµήτισσα - Πλάτανος Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37444 23.98528 Βιβάριο 0 5 1331 1401 ψαροτόπιο, βιβάριο
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 16 Κοµήτισσα Κοµήτισσα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37639 23.98083 Χωράφι 4 6 1384 1386
09. 17 Κόνωπος Κόνωπος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 40.18278 23.80778 Βοσκότοπος 0 5 1478 2018 βοσκότοπος,
09. 18 Λάκτεβα Λάκτεβα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Μελένικο 41.52501 23.38889 Βοσκότοπος 0 5 1327 1328 βοσκότοπος
09. 19 Άγιος Γεώργιος Λοζίκι, Λοσνίκιον Λοζίκιον - Άγιος Νικόλαος Περιοχή Λιµνών Περιοχή Λιµνών 40.59757 23.47623 Μονή 3 2 1286 1500 µονύδριο, γαίες
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 20 Λουκοβίκια Λουκοβίκεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.83417 23.93472 χωριό 4 7 1327 1401 παροικιακές γαίες
09. 21 Μακρογένους Μακρογένους (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Αξιός Θεσσαλονίκη 40.87278 22.58722 Χωράφι 3 3 1299 1320 γαίες
09. 22 Μαρµάριον Μάρµάριον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.80056 23.83889 Χωράφι 0 6 1325 1401 γαίες, µύλος
09. 23 Μυριόφυτον Μυριόφυτον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.30222 23.34278 Χωράφι 0 4 1499 1600 αµπέλια
09. 24 Αρχάγγελος Παλαιόν Πηγάδιν Παλαιόν Πηγάδιν (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.82368 23.92255 Μονή 2 2 1320 1401 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
09. 25 Άγιος Θεόδωρος Πηλορήγιον, Πηλορήγιον - Άγιος Θεόδωρος Στρυµόνας 40.92222 23.80778 Μονή 0 2 1289 1401 µονύδριο, γαίες
Πηλορύγιον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 26 Πρέβιστα Πρέβιστα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.87389 23.89722 χωριό 4 7 1303 1401 πλήρης κατοχή, µε
παροικιακά δικαιώµατα
09. 27 Πρόβλακας (Ζωγράφου) Ραχώνια Πρόβλακας (Ζωγράφου) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37639 23.92306 Χωράφι 2 3 1267 1401 γαίες
09. 28 Σαράβαρη Σαράβαρη (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39417 23.86972 Χωράφι 3 3 1320 1401 γαίες
09. 29 Σέρρες Σέρρες (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Σέρρες Στρυµόνας 41.07361 23.53639 Χωράφι 0 3 1392 1401 γαίες
09. 30 Σκοριβίτζα Σκοριβίτζα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ανατ. Χαλκιδική Ανατολική Χαλκιδική 40.46083 23.78734 Χωράφι 0 3 1392 1401 γαίες
09. 31 Συµεών Κοντογρίκου Συµεών (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ανατ. Χαλκιδική Ανατολική Χαλκιδική 40.43751 23.76833 Χωράφι 0 6 1279 1401 δικαιώµατα από
αµπέλια
09. 32 Σωτηρίχου Σωτηρίχοιυ (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.87016 23.82548 Χωράφι 0 6 1327 1401 γαίες, ψαροτόπιο
09. 33 Τερόνη Τερόνη (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 39.99332 23.89695 Βοσκότοπος 0 5 1499 1568 βοσκότοπος,
09. 34 Τζέρκβιστα Τζέρκβιστα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Μελένικο 41.52111 23.38639 Βοσκότοπος 0 5 1328 1401 βοσκότοπος
09. 35 Χάνδαξ Νησίον Χάνδαξ (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.86242 23.84519 Χωράφι 0 6 1342 1401 γαίες, αµπέλια, µύλος
325
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ζωγράφου ανά χρονική τομή
10ος
11ος 12ος,&1&
12ος 1
13ος 14
14ος 31
13ος,&14&
15ος 35
15ος,&35&
14ος,&31&
326
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ζωγράφου ανά μείζονα περιοχή
MonCOD Α/Α Main_Name Alter_Names CONVENTIONAL NAME Region Region General Coordinates_N Coordinates_E Kind SIZE-CODE TYPE-CODE DATE_Start DATE_End Subjacent_Installations
E
09. 9 Γοµάτου Γοµάτου (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ανατολική Χαλκιδική 40.39556 23.79806 Χωράφι 1 4 1499 1500 αµπέλια
09. 30 Σκοριβίτζα Σκοριβίτζα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ανατ. Χαλκιδική Ανατολική Χαλκιδική 40.46083 23.78734 Χωράφι 0 3 1392 1401 γαίες
09. 31 Συµεών Κοντογρίκου Συµεών (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ανατ. Χαλκιδική Ανατολική Χαλκιδική 40.43751 23.76833 Χωράφι 0 6 1279 1401 δικαιώµατα από
09. 4 Άνω Αντιγόνεια Κακορίζων Αντιγόνεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Δυτική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική 40.38483 23.06181 Χωράφι 3 3 1320 1401 δικαιώµατα από
αµπέλια
09. 5 Κάτω Αποστολίται Αποστολίται (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Δυτική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική 40.41194 23.00889 Χωράφι 2 3 1320 1401 δικαιώµατα από
αµπέλια
09. 8 Άνω Βολβός Επάνω Βολβός Βολβός (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Δυτική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική 40.28833 23.25611 Χωράφι 2 3 1320 1600 δικαιώµατα από
09. 1 Άγιος Νικόλαος Γλυκύ Γλυκύ Νερόν Άγιος Νικόλαος Γλυκύ Νερόν Θεσσαλονίκη 40.63111 22.94583 Μονή 1 2 1270 1500 µονύδριο, οικίες
09. 2 Άγιος Νικόλαος Κύρος Άγιος Νικόλαος Κύρος Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63251 22.94889 Μονή 0 2 1296 1401 µονύδριο
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 3 Άγιος Νικόλαος Σγουρός Άγιος Νικόλαος Σγουρός Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63214 22.94846 Μονή 0 2 1296 1401 µονύδριο
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 21 Μακρογένους Μακρογένους (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Αξιός Θεσσαλονίκη 40.87278 22.58722 Χωράφι 3 3 1299 1320 γαίες
09. 23 Μυριόφυτον Μυριόφυτον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.30222 23.34278 Χωράφι 0 4 1499 1600 αµπέλια
09. 10 Άγιος Βλάσιος Σωτήρ, Ερµύλεια Ερµύλεια - Άγιος Βλάσιος Ορµύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.25417 23.60139 Μονή 2 2 1289 1401 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ) περιβόλια
09. 11 Άγιος Νικόλαος Ερµύλειας Ερµύλεια - Άγιος Νικόλαος Ορµύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.29306 23.54722 Μονή 0 2 1325 1401 µονύδριο
(ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 18 Λάκτεβα Λάκτεβα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Μελένικο 41.52501 23.38889 Βοσκότοπος 0 5 1327 1328 βοσκότοπος
09. 34 Τζέρκβιστα Τζέρκβιστα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Μελένικο 41.52111 23.38639 Βοσκότοπος 0 5 1328 1401 βοσκότοπος
09. 19 Άγιος Γεώργιος Λοζίκι, Λοσνίκιον Λοζίκιον - Άγιος Νικόλαος Περιοχή Λιµνών Περιοχή Λιµνών 40.59757 23.47623 Μονή 3 2 1286 1500 µονύδριο, γαίες
09. 6 Αρσενίκεια Αρσενίκεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.42694 23.83722 Χωράφι 1 6 1279 1401 γαίες, µύλος
09. 7 Άσπρη Πέτρα Άσπρη Πέτρα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.49583 23.80931 Βοσκότοπος 0 5 1289 1401 βοσκότοπος
09. 13 Άγιος Νικόλαος (Ιερισσός) Τζούσµαινα, Ιερισσός - Άγιος Νικόλαος Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39754 23.87668 Μονή 3 2 1150 1500 µονύδριο, γαίες
Πύργος Ιερισσού (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 15 Πλάτανος Κοµήτισσα Κοµήτισσα - Πλάτανος Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37444 23.98528 Βιβάριο 0 5 1331 1401 ψαροτόπιο, βιβάριο
09. 16 Κοµήτισσα Κοµήτισσα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37639 23.98083 Χωράφι 4 6 1384 1386
09. 27 Πρόβλακας (Ζωγράφου) Ραχώνια Πρόβλακας (Ζωγράφου) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37639 23.92306 Χωράφι 2 3 1267 1401 γαίες
09. 28 Σαράβαρη Σαράβαρη (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39417 23.86972 Χωράφι 3 3 1320 1401 γαίες
09. 17 Κόνωπος Κόνωπος (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 40.18278 23.80778 Βοσκότοπος 0 5 1478 2018 βοσκότοπος,
09. 33 Τερόνη Τερόνη (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 39.99332 23.89695 Βοσκότοπος 0 5 1499 1568 βοσκότοπος,
09. 12 Θεοτόκος Κρανιώτισσα Δρεάνοβο, Θεοτόκος Κρανιώτισσα Στρυµόνας 40.91472 23.77583 Μονή 0 2 1276 1401 µονύδριο
Κρανιώτισσα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 14 Άγιος Νικόλαος Καισαρόπολις - Άγιος Νικόλαος Αχινός Στρυµόνας 40.94583 23.88889 Μονή 1 2 1357 1401 ναός
09. 20 Λουκοβίκια Λουκοβίκεια (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.83417 23.93472 χωριό 4 7 1327 1401 παροικιακές γαίες
09. 22 Μαρµάριον Μάρµάριον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.80056 23.83889 Χωράφι 0 6 1325 1401 γαίες, µύλος
09. 24 Αρχάγγελος Παλαιόν Πηγάδιν Παλαιόν Πηγάδιν (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.82368 23.92255 Μονή 2 2 1320 1401 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
09. 25 Άγιος Θεόδωρος Πηλορήγιον, Πηλορήγιον - Άγιος Θεόδωρος Στρυµόνας 40.92222 23.80778 Μονή 0 2 1289 1401 µονύδριο, γαίες
Πηλορύγιον (ΖΩΓΡΑΦΟΥ)
09. 26 Πρέβιστα Πρέβιστα (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.87389 23.89722 χωριό 4 7 1303 1401 πλήρης κατοχή, µε
09. 29 Σέρρες Σέρρες (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Σέρρες Στρυµόνας 41.07361 23.53639 Χωράφι 0 3 1392 1401 γαίες
09. 32 Σωτηρίχου Σωτηρίχοιυ (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.87016 23.82548 Χωράφι 0 6 1327 1401 γαίες, ψαροτόπιο
09. 35 Χάνδαξ Νησίον Χάνδαξ (ΖΩΓΡΑΦΟΥ) Στρυµόνας 40.86242 23.84519 Χωράφι 0 6 1342 1401 γαίες, αµπέλια, µύλος
327
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ζωγράφου ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική*
Θεσσαλονίκη 4 Δυτική*
Κασσάνδρα 1 Χαλκιδική,*3*
Μελένικο 2
Περιοχή Λιµνών 1 Στρυμόνας,*
Περίχωρα Άθω 7 10* Θεσσαλονίκη,*4*
Σιθωνία 2
Κασσάνδρα,*1*
35 Σιθωνία,*2* Κεντρική*
Περίχωρα* Χαλκιδική,*2*
Άθω,*7*
Μελένικο,*2*
Περιοχή*
Λιμνών,*1*
328
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ζωγράφου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
329
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ζωγράφου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΖΩΓΡΑΦΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Κεντρική Χαλκιδική 1 2 2
Σιθωνία 3 2
1 14 31 35
330
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Ζωγράφου στο
Ανατολική Χαλκιδική Κεντρική Χαλκιδική

3,5 2,5
3
2
2,5
2 1,5
1,5 Ανατολική Χαλκιδική Κεντρική Χαλκιδική

1
1
0,5
0,5
0 0
Δυτική Χαλκιδική Μελένικο

3,5 2,5
3
2
2,5
2 1,5
1,5 Δυτική Χαλκιδική Μελένικο

1
1
0,5
0,5
0 0
Θεσσαλονίκη Περιοχή Λιμνών

4,5 1,2
4
1
3,5
3 0,8
2,5
0,6
2 Θεσσαλονίκη Περιοχή Λιμνών
1,5 0,4
1
0,2
0,5
0 0
Κασσάνδρα Περίχωρα Άθω

1,2 8
7
1
6
0,8
5
0,6 4
Κασσάνδρα Περίχωρα Άθω
3
0,4
2
0,2
1
0 0
Σιθωνία Στρυμόνας
3,5 12
3 10
2,5
8
2
6
1,5 Σιθωνία Στρυμόνας
4
1
0,5 2
0 0
331
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ζωγράφου, συνολικά
Αστικές κτήσεις Χωριά,)2)
χρήσεων,)6)
Συνδυασµοί χρήσεων 6 Μονύδρια)/)
Χωριά 2 Ναοί,)11)
Άλλα
35
Εγκαταστάσεις,)
6) Γαίες)
(γενικώς),)8)
Αυτούργια,)2)
332
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ζωγράφου ανά χρονική τομή
ΖΩΓΡΑΦΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Μονύδρια / Ναοί 1 8 11 11
Εγκαταστάσεις 1 4 6
Συνδυασµοί χρήσεων 3 6 6
Χωριά 2 2
Άλλα
0 0 1 14 31 35
12"
10"
8" 10ος"
11ος"
6" 12ος"
13ος"
4" 14ος"
15ος"
2"
0"
333
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ζωγράφου
ΖΩΓΡΑΦΟΥ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Περίχωρα Άθω 1 2 2 2 7
Σιθωνία 2 2
11 8 2 6 6 2 35
4,5"
4"
3,5"
Αδιάγνωστα"
Αυτούργια"
2"
Χωριά"
1" Άλλα"
0,5"
0"
Ανατολική"Χαλκιδική" Δυτική"Χαλκιδική" Θεσσαλονίκη" Κασσάνδρα" Κεντρική"Χαλκιδική" Μελένικο" Περιοχή"Λιμνών" Περίχωρα"Άθω" Σιθωνία" Στρυμόνας"
334
ΠΙΝΑΚΑΣ 09.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Ζωγράφου
18
οδίων 4
μοδίων,+3+
ι 5
διοι 5
µοδίων 3 500+4+2.000+
μόδιοι,+5+
35
100+4+500+ αδιάγνωστα,+18+
μόδιοι,+5+
μοδίων,+4+

διάγνωστα 7
άτω των 100 µοδίων 2
00 - 500 µόδιοι 2
00 - 2.000 µόδιοι 3
νω των 2.000 µοδίων
500+4+2.000+
14 μόδιοι,+3+
100+4+500+
μόδιοι,+2+
μοδίων,+2+
μοδίων,+3+ άνω+των+2.000+
μοδίων,+3+
100 - 500 µόδιοι 5
500 - 2.000 µόδιοι 5
άνω των 2.000 µοδίων 3 500+4+2.000+
μόδιοι,+5+
35
500+4+2.000+
μόδιοι,+5+
100+4+500+ αδιάγνωστα,+18+
100+4+500+
μόδιοι,+5+
μόδιοι,+5+
335
ΧΑΡΤΗΣ 09.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Ζωγράφου
336
ΧΑΡΤΗΣ 09.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Ζωγράφου
337
ΧΑΡΤΗΣ 09.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Ζωγράφου
338
ΧΑΡΤΗΣ 09.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Ζωγράφου
339
ΧΑΡΤΗΣ 09.05: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Ζωγράφου
340
Δεδομένα

Μονής Ζωγράφου, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
Παρότι η μονή αναφέρεται στις πηγές από το 10ο αιώνα, οι πρώτες
πληροφορίες για κτήσεις εκτός αθωνικής επικράτειας χρονολογούνται μόλις
στα 1142. Αν και πρόκειται για πλαστό έγγραφο, οι πληροφορίες που παρέχει
για κτήσεις της μονής στην Ιερισσό, πρέπει όντως να ανταποκρίνονται στην
πραγματικότητα.32
Από την Παλινόρθωση κι έπειτα, τα έγγραφα που αφορούν κτήσεις της μονής
αυξάνουν. Από το 1267 ώς τα τέλη του 13ου αιώνα, μια σειρά εγγράφων
αναφέρονται σε κτήσεις τη μονής στην περιοχή της Ιερισσού, στη
Θεσσαλονίκη, στο Στρυμόνα, στη Ρεντίνα και στην Ερμύλεια.33
Ιδιαίτερα πλούσιο από άποψη τεκμηρίωσης είναι το διάστημα από το
ξεκίνημα του 14ου αιώνα και σε όλη τη διάρκειά του. Από το σύνολο των
31
Pavlikianov, ZOGRAFOU. Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και συνολική
32
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. πλ. 1. Δωρητήριο έγγραφο που φέρεται να υπογράφει η
Μαρία Τζουσμένη, η οποία κατείχε γαίες στην περιοχή της Ιερισσού.
33
Pavlikianov, ZOGRAFOU, αρ. 6 (έγγραφο Σεβαστοκράτορος Κωνσταντίνου Τορνικίου,
1267), 7 (Πράξη του Βασιλείου Απάρχων και Νικηφόρου Μαλλά, 1267), 9 (Πωλητήριο του
Ηγουμένου της Βατοπεδίου, Μάμαντος, 1270), 10 (Ορισμός Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου, 1276),
11 (Απογραφή των Κωνσταντίνου Τζιμπέα και Αλεξίου Αμνών, 1279), 12 (Πρακτικόν του
Αλεξίου Αμνών, 1279), 13 (Πρακτικόν Παραδόσεως του Σεβαστού Νικηφόρου Χούμνου,
1286), 14 (Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου, 1289).
341
εγγράφων της περιόδου αυτής, δεκάδες έγγραφα (κυρίως Πρακτικά και
Χρυσόβουλλα) αφορούν μια σειρά κτήσεων στις περιοχές: Ιερισσός,
Ερμύλεια, Σιθωνία, Δυτική Χαλκιδική, Κοιλάδα Αξιού, Περιοχή Λιμνών,
Στρυμόνας και Μελένικο.34
Οι κτήσεις της μονής κατά το 15ο αιώνα δεν τεκμηριώνονται, αν και πρόκειται
για περίοδο με σημαντική οικοδομική δραστηριότητα στην εντός Άθω
επικράτειά της, με χορηγίες Μολδαβών ηγεμόνων. Έμμεσες πληροφορίες για
τα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα αφορούν επιπλέον κτήσεις στη
Σιθωνία και τη Δυτική Χαλκιδική.35
Οι χρονικές τομές είναι τέσσερις, ακολουθώντας το κοινό πρότυπο: μία τομή

ανά αιώνα (10ος - 15ος αι.), ξεκινώντας όμως από το 12ο αιώνα, οπότε και
μαρτυρούνται για πρώτη φορά οι εκτός Άθω κτήσεις της μονής.
Κατανομές
34
Pavlikianov, ZOGRAFOU, Ενδεικτικά: αρ.18, 19, 21, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 33, 34, 36, 39, 40
κ.λπ.
35
Βλ. ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία.
342
• Πίνακας 09.01: Οι κτήσεις της Μονής Ζωγράφου συνολικά.

• Πίνακας 09.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ζωγράφου ανά

κατανεμημένα ανά χρονική τομή, ξεκινώντας απότο 12ο αιώνα: 12ος αι.: 1
κτήση - 13ος αι.: 14 κτήσεις - 14ος αι.: 31 κτήσεις - 15ος αι.: 35 κτήσεις.
Από τα παραπάνω, είναι εμφανής κατά το 13ο αιώνα η κατακόρυφη
αύξηση της μοναδικής κτήσης που είχε η μονή κατά το 12ο, ενώ είναι
επίσης χαρακτηριστικός ο διπλασιασμός και πλέον των κτήσεών της στον
αμέσως επόμενο αιώνα (14ο). Ο 15ος αιώνας έχει να επιδείξει μια μικρή
αύξηση κατά μερικές κτήσεις, στοιχείο σημαντικό, αν λάβει κανείς υπόψη
την ιδιαιτερότητα της περιόδου, που, μεταξύ άλλων, οδηγεί σε ύφεση
μεγάλο αριθμό μονών.
343
Χάρτες 03.04-05.

δέκα(10) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων
Κασσάνδρα, Κεντρική Χαλκιδική, Μελένικο, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα
Άθω, Σιθωνία, Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές. Το ένα τρίτο
περίπου των κτήσεων (10) συγκεντρώνεται στην περιοχή του Στρυμόνα,
ενώ ακολουθούν τα Περίχωρα Άθω με επτά (7) κτήσεις. Οι υπόλοιπες
περιοχές εκπροσωπούνται με λιγότερες των πέντε κτήσεων η καθεμία:
Ανατολική Χαλκιδική (3), Δυτική Χαλκιδική (3), Θεσσαλονίκη (4),
Κασσάνδρα (1), Κεντρική Χαλκιδική (2), Μελένικο (2), Περιοχή Λιμνών (1),
Σιθωνία (2).

καθεμία από τις παραπάνω δέκα μείζονες περιοχές. Εξετάζοντας τη
344
συνολικό αριθμό ανά περιοχή), ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δύο
περιοχές με το μεγαλύτερο αριθμό κτήσεων. Στη μεν περιοχή του
Στρυμόνα παρατηρείται μαζική εμφάνιση του συνόλου των κτήσεων κατά
το 14ο αιώνα (που συνεχίζουν και κατά τον επόμενο), ενώ στα Περίχωρα
του Άθω είναι χαρακτηριστική η βαθμιαία αύξηση των κτήσεων από το
12ο αιώνα και ώς το 14ο (οι κτήσεις επίσης παραμένουν και κατά το 15ο).
Στις υπόλοιπες περιοχές, η οπτικοποίηση των δεδομένων δεν
παρουσιάζει κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Με μια πρώτη ματιά καθίσταται σαφής η μαζική εμφάνιση κτήσεων από
το 13ο αιώνα. Μία μόνο κτήση στα Περίχωρα του Άθω αναφέρεται στον
προηγούμενο, ενώ ο 13ος συγκεντρώνει διά μιάς το ήμισυ σχεδόν των
κτήσεων της μονής (14 από 35). Και εδώ, φαίνεται καθαρά αυτό που
περιγράφθηκε στον πίνακα 11 για τις δύο περιοχές με το μεγαλύτερο
αριθμό κτήσεων, δηλαδή το Στρυμόνα και τα Περίχωρα του Άθω (μαζική
εμφάνιση όλων των κτήσεων στην πρώτη και βαθμιαία αύξηση στη
δεύτερη περιοχή).
• Πίνακας 09.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Ζωγράφου

στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
345
περιοχές με σταθερή πορεία κτήσεων μετά την εμφάνισή τους (Δυτική
Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Μελένικο, Περιοχή Λιμνών,
Στρυμόνας), β) περιοχές με μικρή, σύντομη αύξηση (Ανατολική και
Κεντρική Χαλκιδική), γ) περιοχές με σημαντική ποσοστιαία αύξηση
(Περίχωρα Άθω), και δ) περιοχές με κάποια αυξομείωση (Σιθωνία, όπου
οι 3 κτήσεις του 13ου αιώνα δε μαρτυρούνται το 14ο, για να αναφερθούν
2 άλλες τον επόμενο).

Ζωγράφου, συνολικά.
Αποδίδονται σε πίτα οι κατανομές ανά κύριο τύπο, επί συνόλου κτήσεων,
με εκπροσώπηση των έξη από τους εννέα τύπους. Είναι χαρακτηριστική η
ποσοτική υπεροχή των Μονυδρίων/Ναών (11) έναντι των υπολοίπων, με
τον αμέσως επόμενο τύπο (Γαίες) να ακολουθεί με μικρή διαφορά (8),
ενώ όλοι οι υπόλοιποι τύποι εκπροσωπούνται με μικρότερους αριθμούς
(2 και 6 ανά δύο). Τέλος, σε τρεις τύπους δεν αναλογούν καθόλου κτήσεις:
Αδιάγνωστα, Αστικές κτήσεις, Άλλα.
Ζωγράφου ανά χρονική τομή.
Αποδίδονται οι παραπάνω τύποι στη χρονική τους εξέλιξη. Ενδιαφέρον
παρουσιάζουν συγκεκριμένοι τύποι, ως προς την εξελικτική τους πορεία.
Συγκεκριμένα: α) τα Μονύδρια/Ναοί σημειώνουν σημαντική αύξηση, όταν
346
η μοναδική κτήση του 12ου αιώνα αυξάνει διαδοχικά σε 8 και 11 κτήσεις
του ίδιου τύπου - β) Οι Γαίες από τις 2 κτήσεις του 13ου αιώνα αυξάνουν
σε 8 τον επόμενο (για να παραμείνουν αμετάβλητες το μεθεπόμενο) – γ)
οι Εγκαταστάσεις, από 1 κτήση το 13ο αυξάνουν διαδοχικά σε 4 και 6
στους επόμενους δύο αιώνες – δ) οι Συνδυασμοί χρήσεων διπλασιάζονται
από τον 13ο στον 14ο αιώνα (από 3 σε 6), για να παραμείνουν σταθεροί
αριθμητικά τον επόμενο. Οι εναπομείναντες δύο τύποι (Αυτούργια και
Χωριά) δεν παρουσιάζουν μεταβολές.
Ζωγράφου ανά μείζονα περιοχή.
τις δέκα (10) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Πέραν των γενικών
παρατηρήσεων που αφορούν σύνολα ανά τύπο (βλ. πίνακα 14),
διαπιστώνουμε ότι γενικά υπάρχει μία ισορροπία στις κατανομές, καθώς
οι κτήσεις ανά τύπο και περιοχή κυμαίνονται από 1 ώς 3, με μόνη
εξαίρεση τις 4 κτήσεις τύπου Μονύδρια/Ναοί στην περιοχή του Στρυμόνα.
Πέραν αυτού, διαφαίνεται μια κάποια συγκέντρωση τύπων σε
συγκεκριμένες περιοχές. Συγκεκριμένα: Με εξαίρεση τον τύπο
Μονύδρια/Ναοί που κατανέμεται αρμονικότερα στις μείζονες περιοχές
κτήσεων, παρατηρείται ένα «κενό» στις περιοχές Κασσάνδρα - Κεντρική
Χαλκιδική – Μελένικο – Περιοχή Λιμνών, ως προς τους υπόλοιπους
σχεδόν τύπους. Στην αλφαβητική κατάταξη των περιοχών, οι Γαίες έχουν
κενό στο ενδιάμεσο, Τα Αυτούργια στο κάτω τμήμα, οι Εγκαταστάσεις και
οι Συνδυασμοί χρήσεων στο άνω τμήμα, ενώ τα Χωριά απουσιάζουν από
παντού πλην του Στρυμόνα.
347

- Πίνακας 09.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Ζωγράφου: α)

Από το σύνολο των κτήσεων της μονής, οι μισές σχεδόν (18 από 35)
χαρακτηρίζονται αδιάγνωστες, ως προς το μέγεθος, ενώ οι υπόλοιπες
κτήσεις μοιράζονται ισόποσα σχεδόν στις άλλες κατηγορίες.
Συγκεκριμένα: κάτω των 100 μοδίων: 4 κτήσεις – μεταξύ 100 και 500
μοδίων: 5 κτήσεις–μεταξύ 500 και 2.000 μοδίων: 5 κτήσεις – άνω των
2.000 μοδίων 3 κτήσεις.
Όσον αφορά τις κατανομές ανά χρονική τομή, διαπιστώνουμε ότι ο
διπλασιασμός του αριθμού των κτήσεων από το 13ο στο 14ο αιώνα αφορά
τόσο τις συγκεκριμένες κατηγορίες όσο και την κατηγορία Αδιάγνωστα,
ενώ τότε εμφανίζονται και οι 3 μεγάλες κτήσεις (άνω των 2.000 μοδίων),
αριθμός που παραμένει και τον επόμενο αιώνα.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Ζωγράφου μαρτυρούνται

από το 12οαιώνα (βλ. ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία), με μία
κτήση στην περιοχή της Ιερισσού, αλλά ουσιαστικά ξεκινούν μετά τα μέσα
του 13ου και την παλινόρθωση.
348
Χρονικά, στην περίοδο μελέτης, ο αριθμός των κτήσεών της θα διπλασιαστεί
από το 13ο στο 14ο αιώνα (1-14-31 και 35 κτήσεις αντίστοιχα, για το διάστημα
των τεσσάρων αιώνων μελέτης. Το σύνολο και η πορεία των κτήσεων
μαρτυρεί μια «μικρομεσαία» μονή, εύρωστη ωστόσο για την κατηγορία και
το μέγεθός της.
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων είναι σχετικά «παραδοσιακός»,
καλύπτοντας το βορειοδυτικό τμήμα του τυπικού αθωνικού ζωτικού χώρου,
δηλαδή έναν κύκλο με περίμετρο σε χαρακτηριστικά σημεία όπως τα
Περίχωρα του Άθω, το Μελένικο στα βόρεια, η ευρύτερη περιοχή της
Θεσσαλονίκης στα δυτικά και ο Στρυμόνας στα ανατολικά (αφήνοντας εκτός,
άλλες χαρακτηριστικές περιοχές όπως το βόρειο Αιγαίο, το Παγγαίο κ.λπ.).
Μονύδρια/Ναούςπου αφορούν το 1/3 περίπου του συνόλου (11 από 35), ενώ
οι αμέσως επόμενοι από άποψη ποσοτήτων τύποι είναι οι Γαίες (8). Οι
υπόλοιποι τύποι σημειώνουν μικρότερους αριθμούς.
Όσον αφορά τα μεγέθη, οι μισές κτήσεις χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες
(18 από 35), ενώ στις υπόλοιπες παρατηρείται μια αρκετά ισορροπημένη
κατανομή (μεταξύ 3 και 5 κτήσεων).
Πέραν των ιστορικών στοιχείων που αφορούν τις απαρχές της, η γενική
εικόνα, μαρτυρεί μία μικρομεσαία μονή με μικρή αλλά σταθερή εξέλιξη από
την Παλινόρθωση κι εξής, με έναν υπολογίσιμο αριθμό κτήσεων, ισόρροπα
κατανεμημένων στον τυπικό ζωτικό χώρο του Άθω.
349
350
ΜΟΝΗ ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Δοχειαρίου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Αναφέρεται ως: α) Μονή του Αγίου Νικολάου, β) του
Δοχειαρίου (ιδιότητα του κτίτορα, όσο ήταν μαζί με τον Άγ.
Αθανάσιο), γ) της Δάφνης (όσο κατείχε την αρχική της θέση)
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Αρχάγγελοι (μετά το 1083 και πριν το 1108). Προηγουμένως
ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Νικόλαο.
ΚΤΙΤΩΡ: Κατά την παράδοση: Όσιος Ευθύμιος, συνασκητής του Αγίου
Αθανασίου του Αθωνίτου
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Δέκατη (10η) στη σημερινή σειρά των μονών
ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ:
Ιδρύθηκε πριν το 1013, σε θέση διαφορετική από τη σημερινή,
και με αφιέρωση στον Άγιο Νικόλαο.
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Αν και ιδρυτής φέρεται ο Όσιος Ευθύμιος, πρώτος
ηγούμενος που τεκμηριώνεται (έγγραφο του 1020), είναι ο
Θεόδουλος (ο οποίος υπογράφει ξανά στο Τυπικό του
Μονομάχου, στα 1045).

Στο μέσο της αθωνικής χερσονήσου, στην εσωτερική πλευρά,
προς τον Σιγγιτικό κόλπο. Βρίσκεται χαμηλά, στην παραλία,
χτισμένη βαθμιδωτά στην επικλινή πλαγιά.
351
Βοηθητικοί χώροι εκτείνονται αμέσως έξω από το κτιριακό
συγκρότημα: αμπελώνες, ελαιώνες, κοιμητήριο, αρσανάς
μεγάλος και μικρός, λεμβοστάσιο, εργατόσπιτα.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτεια της μονής συνορεύει προς την ενδοχώρα με

εκείνες των Μονών (από Δ προς Α): Κωνσταμονίτου,
Βατοπεδίου, Παντοκράτορος και Ξενοφώντος

Ιδρύθηκε πριν το 1013, πιθανότατα από τον Ιωάννη Δοχειάριο,
και αφιερώθηκε στον Άγιο Νικόλαο.1
Στα 1013 γίνεται η πρώτη μνεία, και ξανά, σε έγγραφα των
επόμενων ετών, ενώ στα 1037, άλλο έγγραφο την τοποθετεί σε
σημείο διαφορετικό από το σημερινό: πάνω από το λιμάνι της
Δάφνης, προς Σιμωνόπετρα.2
Μεταξύ 1037 και 1045 (και πιθανότατα μεταξύ 1051 και 1056),
μεταφέρεται σε άλλη θέση, μετά από πειρατική επιδρομή: στην
ενδοχώρα της σημερινής περιοχής, πάντα όμως με την ίδια
αφιέρωση.3 Πιθανόν εκεί τοποθετείται ο κτίτωρ Ευθύμιος.
Μετά τα 1083 (και πιθανότατα μεταξύ 1083 και 1108)
μεταφέρεται στη σημερινή της θέση, στην παραλία, και
αφιερώνεται πλέον στους Αρχαγγέλους. 4 Με αυτή τη θέση
συνδέεται ο κτίτωρ Νεόφυτος.5
1
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 1.
2
Oikonomidès, DOCHEIARIOU,σ. 5.
3
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, σ. 6.
4
Oikonomidès, DOCHEIARIOU,αρ. 4, 6.
5
Oikonomidès, DOCHEIARIOU,Επίσης, LAVRA I, αρ. 57.
352
Από τα 1311 κι έπειτα, αναφέρεται ως βασιλική μονή. 6
Η μονή ευεργετήθηκε οικονομικά από την αυτοκράτειρα
Ευδοκία, σύζυγο του Κωνσταντίνου Ι' Δούκα, από τους γιους
της, Ανδρόνικο και Μιχαήλ Ζ' (1071-1078), καθώς και από τον
Ρωμανό Δ' Διογένη.7
Γνώρισε ιδιαίτερη ακμή κατά τους τρεις πρώτους αιώνες της
ιστορίας της, ιδίως στην αρχή, επί ηγουμενίας Ευθυμίου και
Νεοφύτου.
Ευεργετήθηκε από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η' (1267 ή 1282), ο
οποίος επικύρωσε την κατοχή κτήσεων που κατείχε προ της
Λατινοκρατίας (και οι οποίες είχαν στο μεταξύ απωλεσθεί).8
Στα προβλήματα των αρχών του 14ου αιώνα, ενισχύθηκε
οικονομικά από τον Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο και τον Στέφανο
Δουσάν.9
Στα 1300-1304 της παραχωρούνται δημόσιες γαίες στη Δυτική
Χαλκιδική.10
Προσάρτησε τον 14ο αιώνα τη Μονή (μονύδριο) του
Καλλιγράφου στην ενδοχώρα της.11
Στο α' τέταρτο ήδη του 14ου αιώνα, φέρεται να κατέχει
σημαντικές εκτάσεις στη Δυτική Χαλκιδική και αλλού. 12
Στα μέσα του ίδιου αιώνα, κατέχει εκτάσεις σε: Άτουβλα,
Περιγαρδίκεια, Λογγό (Σιθωνία), Ροσαίον, Ερμύλεια,13 αλλά και
6
Oikonomidès, DOCHEIARIOU,αρ. 11.
7
8
Oikonomidès, DOCHEIARIOU,αρ. 8, 23.
9
10
Oikonomidès, DOCHEIARIOU,αρ. 18.
11
Πεντζίκης, όπ.π.
12
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 23 αλλά και 11, 13.
13
353
στην περιοχή του Διαβολόκαμπου (Δυτική Χαλκιδική), στην
Κασσάνδρα,14 και στην πόλη της Θεσσαλονίκης.15
Στο α' τέταρτο του 15ου αιώνα είναι ένατη στην ιεραρχία, ενώ
αναφέρονται κτήσεις της και στη Λήμνο.16
Τον υπόλοιπο 15ο αιώνα και τον 16ο, ώς τη δήμευση των
μοναστηριακών γαιών επί Σελήμ Β', δεν υπάρχει
κινητικότητα. 17 Ανακαινίζεται στα 1568, με πρωτοβουλία του
ιερέα Γεωργίου από τη Θεσσαλονίκη, μετέπειτα μοναχού
Γερμανού, δαπάνη του Μολδαβού ηγεμόνα Αλεξάνδρου
Λαπουσνεάνου και της συζύγου του Ρωξάνδρας, οι οποίοι και
εξαγόρασαν μέρος των δημευθέντων μετοχίων της Μονής.18
Κοιμητήριο: Άγιος Νικόλαος. Εκ βάθρων στα 1894, στη θέση
παλαιότερου που είχε καταστραφεί.
Πύργος εισόδου: Αρχές 17ου αιώνα.
Καθολικό: Εκ βάθρων το 16ο αιώνα, στη θέση του αρχικού,
του 11ου. - Τοιχογραφίες Κρητικής Σχολής (Τζώρτζης),
σύγχρονες με το κτίσμα
Τέμπλο: 1783
Παρεκκλήσιο Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων (Καθολικό): 1636
Φιάλη: Ανακαίνιση εκ βάθρων στα 1765 (μαρτυρείται το
Αγίασμα από τα 1300)
14
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 22, 32, 40.
15
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 34, 45.
16
17
18
354
Τράπεζα: Οικοδομήθηκε στα 1547 (από τον Αρχιεπίσκοπο
Αχρίδος, Πρόχορο), στη θέση παλαιότερης, του 12ου αιώνα -
Τοιχογραφίες του 1676 και 1700
ΚΤΗΣΕΙΣ: Κύρια μετόχια της Μονής αναφέρονται σήμερα στις περιοχές:
Πυργαδίκια (αναφέρεται ήδη ως κτήση στα 1037!), Κασσάνδρα,
Ορμύλεια, Σιθωνία, Έδεσσα, Γαστούνη, Σωχός
Προ του 1013: Ίδρυση της μονής
1013: Πρώτη επίσημη μνεία
1037: Αναφορά της αρχικής μονής σε θέση πάνω από το σημερινό
λιμάνι της Δάφνης, και με διαφορετική αφιέρωση (Άγ.
Νικόλαος)
1051-1056: Μεταφορά της μονής στην ενδοχώρα της σημερινής της
επικράτειας
1083-1108: Μεταφορά της μονής στη σημερινή της θέση, και αλλαγή της
αφιέρωσης (Αρχάγγελοι)
1112-1117: Σημαντικές κτήσεις στη Δυτική Χαλκιδική
προ του 1195: Επέκταση της επικράτειας της μονής εντός Άθω (προς Β)
1204 κ.ε.: Απώλεια κτήσεων στη Δυτική Χαλκιδική
1267 (ή 1282): Χρυσόβουλλο Μιχαήλ Η' για επικύρωση παλαιών κτήσεων της
μονής
1294/95: Ανέγερση του Ναού του Τιμίου Προδρόμου από το μοναχό
Νείλο, στην ενδοχώρα της επικράτειας της μονής
περ. 1300: Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β' για επικύρωση κτήσεων της μονής
1304: Κτήσεις στη Δυτική Χαλκιδική
355
1310: Διένεξη με την Κουτλουμουσίου για την περιοχή του
Σκαμανδρηνού - Απόφαση του Πρώτου υπέρ της δεύτερης
μονής
1311-1316: Κτήσεις από δωρεές στην Ερμύλεια
1311: Ανακήρυξη της μονής σε βασιλική
1330: Ορισμός της μονής ως κοινοβιακής
1341: Πρακτικόν για όλες τις κτήσεις της μονής στη Μακεδονία
1343-1344: Κτήσεις στην Κασσάνδρα
1350-1353: Διενέξεις με την Ξηροποτάμου για κτήσεις στην Ερμύλεια
1355: Επικύρωση των κτήσεων της μονής στη Δυτική Χαλκιδική από
τον Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο
1361: Απόφαση Άννας της Σαβοΐας για μεταβίβαση περιουσιακών
στοιχείων τρίτου (Ισβή) στη μονή, στην περιοχή της
1375: Απόφαση του πατριάρχη Φιλόθεου Κόκκινου υπέρ της
Δοχειαρίου, στη διαμάχη της με τη Μονή Ακαπνίου για κτήσεις
στα Μαριανά
1376-1389: Δωρεές κτήσεων στην Ερμύλεια από τον Μανουήλ Δεβλιτζηνό
προς τη μονή, και έναρξη διαμάχη με κληρονόμους
1404: Πρόσταγμα Μανουήλ Β' για κατοχύρωση κτήσεων της μονής
στα Μαριανά
1409: Επικύρωση των κτήσεων της μονής στη Δυτική Χαλκιδική
1418-1422: Αναφορά της μονής στην ένατη θέση της αθωνικής ιεραρχίας
1424: Παραχώρηση της (εγκατελειμμένης) παλαιάς θέσης της μονής
περί τη Δάφνη, στη Μονή Διονυσίου, έναντι μέρους προσόδου
1430: Αναφορά υφιστάμενων κτήσεων στη Λήμνο
16ος αι.: Ανοικοδόμηση Καθολικού
356
1568: Ανακαινίσεις, δαπάνη του Μολδαβού ηγεμόνα Αλεξάνδρου
Λαπουσνεάνου και της συζύγου του Ρωξάνδρας
αρχές 17ου: Ανέγερση πύργου εισόδου
1636: Ανέγερση Παρεκκλησίου Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων
(Καθολικού)
1783: Κατασκευή Τέμπλου
1894: Ανοικοδόμηση Κοιμητηριακού Ναού Αγίου Νικολάου
357
358
359
360
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.01: Οι κτήσεις της Μονής Δοχειαρίου συνολικά
10. 1 Άτουβλα Σάτουβλα ΑΤΟΥΒΛΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ρεβενίκεια Κεντρική Χαλκιδική 40.40972 23.70278 Χωριό 4 7 1089 1500 χωριό
10. 2 Βερνάρους ΒΕΡΝΑΡΟΥΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Σέρρες Στρυμόνας 40.98361 23.66972 Χωριό 4 7 1346 1349 χωριό
10. 3 Καλόκαμπος Διαβολόκαμπος ΔΙΑΒΟΛΟΚΑΜΠΟΣ Δυτική Χαλκιδική 40.27694 23.19472 Χωριό 4 7 1299 1500 χωριό, γαίες, ψαροτόπιο
10. 4 Άγιος Ηλίας Ερμύλεια ΕΡΜΥΈΙΑ - ΑΓΙΟΣ ΗΛΙΑΣ Ορμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.28889 23.56889 Χωράφι 2 3 1315 1500 γαίες
10. 5 Άγιος Νικόλαος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ορμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.29778 23.53306 Χωριό 4 7 1376 1500 χωριό, αμπέλια, μύλος,
Ερμύλειας (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) περιβόλια
10. 6 Άγιος Νικόλαος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΜΕΣΑΜΠΕΛΑ Ερμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.28583 23.54611 Μονή 0 2 1299 1400 μονύδριο, γαίες, αμπέλια
10. 7 Ερμήλεια Ορμύλια ΕΡΜΥΛΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ορμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.29389 23.54167 Χωριό 4 7 1311 1930 χωριό, γαίες, αμπέλια,
10. 8 Θεσσαλονίκη 1 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 Θεσσαλονίκη 40.62501 22.95333 Οικία - 0 1 1099 1117 οικίες, καταστήματα
(Δοχειαρίου) (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) κατάστημα
10. 9 Θεσσαλονίκη 2 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2 Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63111 22.94778 Μονή 1 2 1299 1500 μονύδριο, αμπέλια, οικίες
10. 10 Ίσωνος των Βρύων, του Πλασταρά, του ΙΣΩΝΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Βρύαι Δυτική Χαλκιδική 40.28333 23.20528 Χωράφι 0 6 1112 1500 γαίες, αμπέλια, ναός
Βουρίωνος
10. 11 Καπρινίκαια Καπερνίκεια ΚΑΠΕΡΝΙΚΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ορμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.30722 23.56251 εγκατάσταση 0 5 1311 1400 μύλος
10. 12 Κάτω Βάρος ΚΑΤΩ ΒΑΡΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Λήμνος Λήμνος 39.92028 25.25751 Χωράφι 3 6 1399 1500 γαίες, αμπέλια, εσωθύρια
10. 13 Λιγέας ΛΙΓΕΑΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.31722 23.21611 χωριό 4 7 1299 1500 χωριό
10. 14 Άγιοι Απόστολοι Λογγού ΛΟΓΓΟΣ - ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ Λογγός Σιθωνία 40.04889 23.98751 Μονή 0 2 1341 1500 μονύδριο
10. 15 Άγιος Νικόλαος Λογγού Θεοτόκος Γοεργοεπήκοος, ΛΟΓΓΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Λογγός Σιθωνία 40.05167 23.99722 Μονή 0 2 1341 1500 μονύδριο, γαίες
Βαλτή (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
10. 16 Λύχνα ΛΥΧΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Λήμνος Λήμνος 39.91639 25.26528 Χωράφι 3 6 1399 1500 γαίες, αμπέλια, εσωθύρια
10. 17 Μαριανά ΜΑΡΙΑΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Όλυνθος Κεντρική Χαλκιδική 40.31306 23.39389 Χωριό 4 7 1373 1500 χωριό, γαίες, αμπέλια,
10. 18 Πατρικωνά ΠΑΤΡΙΚΩΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Βρύαι Δυτική Χαλκιδική 40.27139 23.23306 Χωράφι 4 6 1299 1500 γαίες
10. 19 Περιγαρδίκεια Πυργαδίκια ΠΥΡΓΑΔΙΚΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ρεβενίκεια Κεντρική Χαλκιδική 40.33417 23.72389 Χωριό 4 7 1037 1930 χωριό
10. 20 Ραβενίκεια ΡΑΒΕΝΙΚΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ραβενίκεια Ανατολική Χαλκιδική 40.44333 23.67972 Χωριό 4 7 1349 1500 χωριό, γαίες, αμπέλια,
πύργος
10. 21 Ροσέου Ροσαίον, Ρωσαίου, Ρουσαίου ΡΟΥΣΑΙΟΥ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Βρύαι Δυτική Χαλκιδική 40.30278 23.20472 Χωράφι 4 6 1117 1500 γαίες, προάστειο,
10. 22 Σίγρη ΣΙΓΡΗ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.14444 23.34611 Βοσκότοπος 0 3 1343 1500 βοσκότοπος
10. 23 Σφέστιανη ΣΦΕΣΤΙΑΝΗ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Σλάνιτζα Κεντρική Μακεδονία 40.78056 22.37222 Χωριό 4 7 1346 1349 χωριό
361
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου ανά χρονική τομή
10ος
11ος 3 11ος,%3%
12ος 5 12ος,%5%
13ος 9
14ος 22
15ος 20
15ος,%20%
13ος,%9%
14ος,%22%
362
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου ανά μείζονα περιοχή
10. 20 Ραβενίκεια ΡΑΒΕΝΙΚΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ραβενίκεια Ανατολική Χαλκιδική 40.44333 23.67972 Χωριό 4 7 1349 1500 χωριό, γαίες, αμπέλια,
πύργος
10. 3 Καλόκαμπος Διαβολόκαμπος ΔΙΑΒΟΛΟΚΑΜΠΟΣ Δυτική Χαλκιδική 40.27694 23.19472 Χωριό 4 7 1299 1500 χωριό, γαίες, ψαροτόπιο
10. 10 Ίσωνος των Βρύων, του Πλασταρά, του ΙΣΩΝΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Βρύαι Δυτική Χαλκιδική 40.28333 23.20528 Χωράφι 0 6 1112 1500 γαίες, αμπέλια, ναός
10. 13 Λιγέας ΛΙΓΕΑΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.31722 23.21611 χωριό 4 7 1299 1500 χωριό
10. 18 Πατρικωνά ΠΑΤΡΙΚΩΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Βρύαι Δυτική Χαλκιδική 40.27139 23.23306 Χωράφι 4 6 1299 1500 γαίες
10. 21 Ροσέου Ροσαίον, Ρωσαίου, Ρουσαίου ΡΟΥΣΑΙΟΥ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Βρύαι Δυτική Χαλκιδική 40.30278 23.20472 Χωράφι 4 6 1117 1500 γαίες, προάστειο,
10. 8 Θεσσαλονίκη 1 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 Θεσσαλονίκη 40.62501 22.95333 Οικία - 0 1 1099 1117 οικίες, καταστήματα
(Δοχειαρίου) (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) κατάστημα
10. 9 Θεσσαλονίκη 2 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2 Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63111 22.94778 Μονή 1 2 1299 1500 μονύδριο, αμπέλια, οικίες
(Δοχειαρίου) (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
10. 22 Σίγρη ΣΙΓΡΗ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.14444 23.34611 Βοσκότοπος 0 3 1343 1500 βοσκότοπος
10. 23 Σφέστιανη ΣΦΕΣΤΙΑΝΗ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Σλάνιτζα Κεντρική Μακεδονία 40.78056 22.37222 Χωριό 4 7 1346 1349 χωριό
10. 1 Άτουβλα Σάτουβλα ΑΤΟΥΒΛΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ρεβενίκεια Κεντρική Χαλκιδική 40.40972 23.70278 Χωριό 4 7 1089 1500 χωριό
10. 4 Άγιος Ηλίας Ερμύλεια ΕΡΜΥΈΙΑ - ΑΓΙΟΣ ΗΛΙΑΣ Ορμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.28889 23.56889 Χωράφι 2 3 1315 1500 γαίες
10. 5 Άγιος Νικόλαος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ορμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.29778 23.53306 Χωριό 4 7 1376 1500 χωριό, αμπέλια, μύλος,
10. 6 Άγιος Νικόλαος ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΜΕΣΑΜΠΕΛΑ Ερμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.28583 23.54611 Μονή 0 2 1299 1400 μονύδριο, γαίες, αμπέλια
Μεσάμπελων (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
10. 7 Ερμήλεια Ορμύλια ΕΡΜΥΛΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ορμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.29389 23.54167 Χωριό 4 7 1311 1930 χωριό, γαίες, αμπέλια,
10. 11 Καπρινίκαια Καπερνίκεια ΚΑΠΕΡΝΙΚΕΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ορμύλεια Κεντρική Χαλκιδική 40.30722 23.56251 εγκατάσταση 0 5 1311 1400 μύλος
10. 17 Μαριανά ΜΑΡΙΑΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Όλυνθος Κεντρική Χαλκιδική 40.31306 23.39389 Χωριό 4 7 1373 1500 χωριό, γαίες, αμπέλια,
10. 19 Περιγαρδίκεια Πυργαδίκια ΠΥΡΓΑΔΙΚΙΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Ρεβενίκεια Κεντρική Χαλκιδική 40.33417 23.72389 Χωριό 4 7 1037 1930 χωριό
10. 12 Κάτω Βάρος ΚΑΤΩ ΒΑΡΟΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Λήμνος Λήμνος 39.92028 25.25751 Χωράφι 3 6 1399 1500 γαίες, αμπέλια, εσωθύρια
10. 16 Λύχνα ΛΥΧΝΑ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Λήμνος Λήμνος 39.91639 25.26528 Χωράφι 3 6 1399 1500 γαίες, αμπέλια, εσωθύρια
10. 14 Άγιοι Απόστολοι Λογγού ΛΟΓΓΟΣ - ΑΓΙΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ Λογγός Σιθωνία 40.04889 23.98751 Μονή 0 2 1341 1500 μονύδριο
10. 15 Άγιος Νικόλαος Λογγού Θεοτόκος Γοεργοεπήκοος, ΛΟΓΓΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Λογγός Σιθωνία 40.05167 23.99722 Μονή 0 2 1341 1500 μονύδριο, γαίες
Βαλτή (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ)
10. 2 Βερνάρους ΒΕΡΝΑΡΟΥΣ (ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ) Σέρρες Στρυμόνας 40.98361 23.66972 Χωριό 4 7 1346 1349 χωριό
363
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική Χαλκιδική 1 Ανατολική

Δυτική Χαλκιδική 5 Στρυμόνας; 1 Χαλκιδική; 1
Θεσσαλονίκη 2 Σιθωνία; 2
Kεντρική Μακεδονία 1
Κεντρική Χαλκιδική 8 Λήμνος; 2
Λήμνος 2 Δυτική
Σιθωνία 2 Χαλκιδική; 5
23
Θεσσαλονίκη; 2
Κεντρική
Χαλκιδική; 8
Κασσάνδρα; 1
Kεντρική
Μακεδονία; 1
364
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
6
10ος
5 11ος
12ος
4 13ος
14ος
3 15ος
0
Ανατολική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική Θεσσαλονίκη Κασσάνδρα Kεντρική Μακεδονία Κεντρική Χαλκιδική Λήμνος Σιθωνία Στρυμόνας
365
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Kεντρική Μακεδονία 1
Λήμνος 2 2
Σιθωνία 2 2
3 5 9 22 20
366
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου στο
Ανατολική Χαλκιδική Κεντρική Χαλκιδική

1,2 9
8
1
7
0,8 6
5
0,6
Ανατολική Χαλκιδική 4 Κεντρική Χαλκιδική
0,4 3
2
0,2
1
0 0
Δυτική Χαλκιδική Λήμνος

6 2,5
5
2
4
1,5
3
1
2
0,5
1
0 0
1,2 2,5
1
2
0,8
1,5
0,6
1
0,4
0,2 0,5
0 0
Κασσάνδρα Στρυμόνας
1,2 1,2
1 1
0,8 0,8
0,6 0,6
0,4 0,4
0,2 0,2
0 0
Kεντρική Μακεδονία
1,2
0,8
0,6
Kεντρική Μακεδονία
0,4
0,2
0
367
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου, συνολικά
Αστικές(κτήσεις,(
1(
Γαίες (γενικώς) 2 Μονύδρια(/(
Αυτούργια Ναοί,(4(
Χωριά 10 Χωριά,(10(
Άλλα
Γαίες((γενικώς),(
2(
23
1(
Συνδυασμοί(
χρήσεων,(5(
368
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου ανά χρονική τομή
ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αυτούργια
Συνδυασµοί χρήσεων 2 3 5 5
Χωριά 2 2 4 10 8
Άλλα
3 5 9 22 20
12"
10"
8" 10ος"
11ος"
6" 12ος"
13ος"
4" 14ος"
15ος"
2"
0"
369
ΠΙΝΑΚΑΣ 10.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου
ΔΟΧΕΙΑΡΙΟΥ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Kεντρική Μακεδονία 1 1
Λήμνος 2 2
Σιθωνία 2 2
Στρυμόνας 1 1
1 4 2 0 1 5 10 23
4 Αστικές κτήσεις
Μονύδρια / Ναοί
3
Αυτούργια
Εγκαταστάσεις
2 Συνδυασμοί χρήσεων
Χωριά
Άλλα
1
0
Ανατολική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική Θεσσαλονίκη Κασσάνδρα Kεντρική Μακεδονία Κεντρική Χαλκιδική Λήμνος Σιθωνία Στρυμόνας
370
7 ΠΙΝΑΚΑΣ 10.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου
1
1
2
23
άνω+των+
2.000+
μοδίων,+12+
μοδίων,+1+
100+3+500+
μόδιοι,+1+
500+3+2.000+
μόδιοι,+2+
1
100 - 500 µόδιοι
500 - 2.000 µόδιοι
3 5 αδιάγνωστα,+2+
άνω+των+
άνω+των+ 2.000+
2.000+ μοδίων,+3+
μοδίων,+2+
371
άνω+των+ μοδίων,+1+
2.000+
μοδίων,+6+
15ος αιώνας
6
δίων 1
1
οι 2
οδίων 10
20 άνω+των+ αδιάγνωστα,+
2.000+ 6+
μοδίων,+10+
μοδίων,+1+
100+3+500+
500+3+2.000+ μόδιοι,+1+
μόδιοι,+2+
372
ΧΑΡΤΗΣ 10.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου
373
ΧΑΡΤΗΣ 10.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου
374
ΧΑΡΤΗΣ 10.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου
375
ΧΑΡΤΗΣ 10.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου
376
377
15ος αιώνας
378
Δεδομένα

Μονής Δοχειαρίου, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
Οι πρώτη μνεία της μονής γίνεται στα 1013,20ενώ λίγο αργότερα (1037)
γίνεται και η πρώτη αναφορά για κτήσεις της εκτός αθωνικής επικράτειας.21
Πρόκειται για έκταση στην ευρύτερη περιοχή των αθωνικών περιχώρων
(Περιγαρδίκεια). Δύο άλλα έγγραφα του ίδιου αιώνα αφορούν υφιστάμενες
κτήσεις της μονής στην Κεντρική Χαλκιδική 22 και τη Θεσσαλονίκη, 23 ενώ
κινητικότητα υπάρχει επίσης και στα πρώτα έτη του επόμενου αιώνα. 24
Για το επόμενο διάστημα δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία, μέχρι την
Παλινόρθωση, οπότε και επικυρώνονται οι παλιότερες κτήσεις της μονής με
Χρυσόβουλλο του Μιχαήλ Η’.25Από τότε κι έπειτα, και καθόλη τη διάρκεια
19
Oikonomidès, DOCHEIARIOU. Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και συνολική
20
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, σ. 5, όπου η μονή αναφέρεται ως «της Δάφνης». Επίσης,
σαφέστερη αναφορά γίνεται στο LAVRAI, αρ. 19 (1016).
21
22
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 2. Πιττάκιον Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1089), όπου η κτήση
(Άτουβλα) αναφέρεται ως ήδη υφιστάμενη.
23
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 4. Πρόκειται για έγγραφο του 1117 που όμως αφορά
ανταλλαγή ήδη υφιστάμενων αστικών κτήσεων της Μονής στη Θεσσαλονίκη, με άλλες στη
24
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 3 (Αγορές γαιών στη Δυτική Χαλκιδική). Βλ. και
παραπάνω σημείωση.
25
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 8 (1267 ή 1282).
379
του 14ου αιώνα, παρατηρείται έντονη κινητικότητα, η οποία αποτυπώνεται σε
μια εκτεταμένη σειρά εγγράφων που αφορούν κτήσεις σε μια περιοχή από τη
Θεσσαλονίκη και την Κεντρική Χαλκιδική μέχρι την Κασσάνδρα και τη
Σιθωνία. Ενδεικτικά αναφέρονται Χρυσόβουλλα των Ανδρονίκου Γ’, 26
27 28 29
Ιωάννου Ε’, Δουσάν, και Ιωάννου ΣΤ’ Καντακουζηνού· επίσης,
Προστάγματα και Ορισμοί, 30 καθώς και πολυάριθμες είναι οι ποικίλες
διοικητικές Πράξεις αξιωματούχων και έγγραφα ιδιωτών που αφορούν
κτήσεις της μονής (Συμφωνητικά, Πωλητήρια, Δωρητήρια κ.λπ.).31
Τα τεκμήρια λιγοστεύουν κατά τον επόμενο αιώνα. Περί τα δέκα μόλις
έγγραφα αναφέρονται σε κτήσεις της μονής, και αφορούν κυρίως διαφορές,
συμφωνίες και διευθετήσεις ζητημάτων για ήδη υφιστάμενες
κτήσεις.32Ουσιαστική εξαίρεση αποτελεί ένα έγγραφο του α’ τρίτου του 15 ου
αιώνα, το οποίο αφορά κτήσεις στη Λήμνο.33
Οι χρονικές τομές είναι πέντε, ακολουθώντας το κοινό πρότυπο: μία τομή
ανά αιώνα (10ος - 15ος αι.), ξεκινώντας από τον 11ο αιώνα, οπότε και
μαρτυρούνται για πρώτη φορά οι εκτός Άθω κτήσεις της μονής.
26
27
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 21, 33.
28
29
30
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 35 (Ορισμός Άννας της Σαβοΐας), 44 (Πρόσταγμα
Ιωάννου Ε’ Παλαιολόγου).
31
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, 11 (1311), 13 (1313), 18 (1337), 19 (1338), 20 (1341), 22
(1344), 23 (1344), 28 (1354 ή 1369), 29 (1355), 36 (1361), 38 (1366), 40 (1370 και 1371), 41
(1373), 42 (1373), 47 (1381), 48 (1381),50 (1389).
32
Ενδεικτικά: Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 51-58 (1404 ώς 1419). Αφορούν υποθέσεις
κτήσεων στη Θεσσαλονίκη και την Κεντρική και Δυτική Χαλκιδική.
33
Oikonomidès, DOCHEIARIOU, αρ. 60. Πρόκειται για Πρακτικόν, που αφορά παροικιακές
γαίες στα χωριά Λύχνα και κάτω Βάρος στη Λήμνο.
380
Κατανομές
Οι χρονικές τομές που επιλέχθηκαν αποδίδουν τις κτήσεις της μονής στις
• Πίνακας 10.01: Οι κτήσεις της Μονής Δοχειαρίου συνολικά.

• Πίνακας 10.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου ανά

κατανεμημένα ανά χρονική τομή, ξεκινώντας από τον 11ο αιώνα: 11ος αι.:
381
3 κτήσεις–12ος αι.: 5 κτήσεις - 13ος αι.: 9 κτήσεις - 14ος αι.: 22 κτήσεις -
15ος αι.: 20 κτήσεις.
Στις κατανομές αυτές ξεχωρίζει ο υπερδιπλασιασμός των κτήσεων κατά το
14ο αιώνα (από 9 σε 22). Από την άλλη, δε διαφεύγει της προσοχής η
κάμψη -αν και μικρή- κατά το 15ο αιώνα, στοιχείο που ωστόσο είναι
σύνηθες για την περίοδο αυτή.
Χάρτες 10.04-06.

εννέα (9) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων
Κασσάνδρα, Κεντρική Μακεδονία, Κεντρική Χαλκιδική, Λήμνος, Σιθωνία,
Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Το ένα τρίτο
περίπου των κτήσεων (8) συγκεντρώνεται στην Κεντρική Χαλκιδική, ενώ
ακολουθεί η Δυτική Χαλκιδική με τις μισές περίπου κτήσεις (5). Οι
υπόλοιπες έξη περιοχές εκπροσωπούνται με 1 (Ανατολική Χαλκιδική,
Κασσάνδρα, Κεντρική Μακεδονία, Στρυμόνας) έως 2 κτήσεις
(Θεσσαλονίκη, Λήμνος, Σιθωνία).
382
καθεμία από τις παραπάνω οκτώ μείζονες περιοχές. Εξετάζοντας τη
συνολικό αριθμό ανά περιοχή), ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δύο
περιοχές με το μεγαλύτερο αριθμό κτήσεων. Στη Κεντρική Χαλκιδική
παρατηρείται σταθερός αριθμός κτήσεων σε χαμηλά επίπεδα (2 κτήσεις)
στους πρώτους δύο αιώνες (11ο-12ο), μικρή αύξηση τον επόμενο (3
κτήσεις), και κατακόρυφη αύξηση αμέσως μετά (14ο) σε 8 κτήσεις, που
θα παραμείνουν σταθερές κατά το 15οαιώνα. Στη Δυτική Χαλκιδική η
διακύμανση είναι λιγότερο δραματική: μικρός αριθμός κτήσεων το 12ο
αιώνα (2 κτήσεις) και αύξηση τον επόμενο σε 5 κτήσεις, αριθμός που θα
παραμείνει σταθερός μέχρι και το 15ο. Στις υπόλοιπες περιοχές, η
οπτικοποίηση των δεδομένων δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, με
τον αριθμό των κτήσεων να μένει αμετάβλητος, ενώ στις περισσότερες
περιπτώσεις οι κτήσεις εμφανίζονται μόλις το 14ο αιώνα. Εξαίρεση
αποτελεί η Θεσσαλονίκη, με πρώτη αναφορά από τον 11ο.

Καθίσταται σαφής η έκταση του φαινομένου κατά το 14 ο αιώνα, όπου
εκπροσωπούνται όλες οι περιοχές κτήσεων, και μάλιστα με τις
μεγαλύτερες συγκεντρώσεις.Ανάλογη εικόνα παρουσιάζει και ο επόμενος
αιώνας, κατά τον οποίον η παρατηρούμενη ύφεση (κατά δύο μόλις
383
κτήσεις) αφορά τις μοναδικές κτήσεις στην Κεντρική Μακεδονία και στο
Στρυμόνα. Στις υπόλοιπες τομές, τα στοιχεία δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο
ενδιαφέρον, με εξαίρεση τη μετάβαση από το 12ο στο 13ο αιώνα στη
Δυτική Χαλκιδική, όπου παρατηρείται μια σημαντική (ποσοστιαία)
αύξηση των κτήσεων (από 2 σε 5).
• Πίνακας 10.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου

περιοχές με σταθερή πορεία κτήσεων μετά την εμφάνισή τους
(Ανατολική Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Λήμνος, Σιθωνία), β)
περιοχές με εμφάνιση και πτώση (Κεντρική Μακεδονία, Στρυμόνας), γ)
περιοχές με βαθμιαία αύξηση και σταθερή πορεία (Δυτική Χαλκιδική και
Κεντρική Χαλκιδική).

Δοχειαρίου, συνολικά.
με εκπροσώπηση των έξη από τους εννέα τύπους. Είναι χαρακτηριστική η
ποσοτική υπεροχή των Χωριών (10) έναντι των υπολοίπων, με τους
αμέσως επόμενους τύπους (Συνδυασμένες Χρήσεις και Μονύδρια/Ναοί))
384
να ακολουθούν με διαφορά (5 και 4 κτήσεις αντίστοιχα).Οι υπόλοιποι
τρεις τύποι εκπροσωπούνται με μικρότερους αριθμούς: Αστικές Κτήσεις
και Εγκαταστάσεις: 1 – Γαίες: 2). Τέλος, σε τρεις τύπους δεν αναλογούν
καθόλου κτήσεις: Αδιάγνωστα, Αυτούργια, Άλλα.
Δοχειαρίου ανά χρονική τομή.
παρουσιάζουν οι τρεις τύποι με το μεγαλύτερο αριθμό κτήσεων (βλ.
παραπάνω), ως προς την εξελικτική τους πορεία. Συγκεκριμένα: α) Οι
Συνδυασμοί Χρήσεων και τα Μονύδρια/Ναοί σημειώνουν μια παρόμοια
πορεία με βαθμιαία αύξηση έως το 14ο και σταθερή πορεία κατά το 15ο
αιώνα (διαφέρουν ως προς τους αριθμούς συνόλων και ως προς το
γεγονός ότι ο πρώτος τύπος ξεκινά από το 12ο αιώνα έναντι του13ου) -
β)Τα Χωριά παρουσιάζουν εικόνα διακύμανσης παρόμοια με εκείνη της
χωρικής κατανομής των κτήσεων σε μείζονες περιοχές, και ειδικότερα την
απεικόνιση των κτήσεων στην Κεντρική Χαλκιδική: σταθερή πορεία τους
δύο πρώτους αιώνες, διπλασιασμός στη συνέχεια, μεγαλύτερη αύξηση
αμέσως μετά, κι έπειτα μικρή πτώση. Οι εναπομείναντες τρεις τύποι
(Αστικές Κτήσεις, Γαίες και Εγκαταστάσεις) δεν παρουσιάζουν μεταβολές.
Δοχειαρίου ανά μείζονα περιοχή.
τις εννέα (9) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Πέραν των γενικών
παρατηρήσεων που αφορούν σύνολα ανά τύπο (βλ. πίνακα 14), αυτό που
γίνεται σαφές με την πρώτη ματιά είναι η υπεροχή -με μεγάλη
ποσοστιαία διαφορά- του τύπου Χωριά στην Κεντρική Χαλκιδική (5
κτήσεις) αλλά και συνολικά (10 από τις 23 κτήσεις).
385
Ακολουθούν οι Συνδυασμοί Χρήσεων στη Δυτική Χαλκιδική με 3 κτήσεις
και στη Λήμνο με 2, και τα Μονύδρια/Ναοί στη Σιθωνία με 2 κτήσεις. Όλοι
οι υπόλοιποι τύποι που απαντώνται, εκπροσωπούνται με μία κτήση, με
εξαίρεση 2 Χωριά στη Δυτική Χαλκιδική.
Περιπτώσεις με μία μόνο κτήση είναι, ως προς τους τύπους, οι Αστικές
Κτήσεις και οι Εγκαταστάσεις, ενώ ως προς τις περιοχές, η Ανατολική
Χαλκιδική, η Κεντρική Μακεδονία και ο Στρυμόνας με 1 Χωριό, και η
Κασσάνδρα με 1 κτήση τύπου Γαίες.

- Πίνακας 10.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Δοχειαρίου: α)

Από το σύνολο των κτήσεων της μονής, οι μισές (12 από 23) είναι έκτασης
άνω των 2.000 μοδίων, ενώ, πέραν των 7 αδιάγνωστων, οι υπόλοιπες
κατηγορίες μεγέθους αριθμούν ελάχιστες κτήσεις (κάτω των 100 μοδίων:
1 κτήση – μεταξύ 100 και 500 μοδίων: 1 κτήση – μεταξύ 500 και 2.000
μοδίων: 2 κτήσεις).
Όσον αφορά τις κατανομές ανά χρονική τομή, διαπιστώνουμε μία μικρή
αλλά σταθερή αύξηση στις κτήσεις μεγάλης έκτασης, οι οποίες ξεκινούν
ήδη από τον 11ο αιώνα, για να διπλασιαστούν κατά τη μετάβαση από το
13ο στο 14ο αιώνα (2-3-6-12!) και να μειωθούν ελαφρώς κατά τον επόμενο
(από 12 σε 10). Η σημαντική αυτή αύξηση ακολουθεί ασφαλώς και τις
αδιάγνωστου μεγέθους κτήσεις, οι οποίες από 2 αυξάνουν σε 6, μεταξύ
386
13ου και 14ου αιώνα, για να παραμείνουν σ’ αυτό τον αριθμό και κατά τον
επόμενο αιώνα.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Δοχειαρίου ξεκινούν από

τον 11ο αιώνα (βλ. ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία), με μία
αστική κτήση και δύο χωριά, όπου τα δεύτερα κατατάσσονται αυτομάτως
στις μεγάλες κτήσεις.
Χρονικά, στην περίοδο μελέτης, ο αριθμός των κτήσεών της παρουσιάζει
διαδοχικούς διπλασιασμούς σε κάθε χρονική τομή: από 3 σε 5, από 5 σε 9,
από 9 σε 22, ενώ η μετάβαση στον προβληματικό 15 ο αιώνα θα έχει ως
αποτέλεσμα μια οριακή μείωση, από 22 σε 20 κτήσεις.
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων είναι αρκετά «παραδοσιακός»,
καλύπτοντας το τμήμα στην περιοχή δυτικά του Άθω, με έμφαση στην
Κεντρική και Δυτική Χαλκιδική, ενώ στοιχειωδώς εκπροσωπούνται και
ορισμένες ακόμη περιοχές του τυπικού αθωνικού ζωτικού χώρου, όπως η
Θεσσαλονίκη, η Σιθωνία και η Λήμνος. Μικρή εξαίρεση αποτελεί η βραχύβια
κτήση στην Κεντρική Μακεδονία (Σφέστιανη), ενώ δεν περνά απαρατήρητη η
απουσία κτήσεων στα Περίχωρα του Άθω (στην περιοχή δηλαδή γύρω από
την Ιερισσό· η εγγύτερη είναι η παλιά κτήση στα Πυργαδίκια).
Ως προς τους κύριους τύπους, οι μισές σχεδόν κτήσεις (10) είναι Χωριά, ενώ
ακολουθούν οι Συνδυασμοί Χρήσεων (5) και τα Μονύδρια/Ναοί (4), με τους
υπόλοιπους τύπους στοιχειωδώς εκπροσωπούμενους.
Όσον αφορά τα μεγέθη, εξαιρώντας τα Αδιάγνωστα (7), οι μισές κτήσεις
(12)είναι της ανώτερης κατηγορίας, δηλαδή άνω των 2.000 μοδίων. Τούτο
387
οφείλεται ασφαλώς στην αναλόγως μεγάλη συγκέντρωση κτήσεων του τύπου
Χωριά.
Τα συνολικά στοιχεία συνηγορούν στη γενική εικόνα μιας μικρής μονής, που
όμως ξεκινά την επέκταση του ζωτικού της χώρου από νωρίς (11ος), αν και
μόλις στις «παραδοσιακές» περιοχές. Οι κτήσεις της λίγες, σε σύγκριση με
άλλες μονές, ωστόσο μεγάλης έκτασης, με σταθερά αυξητική πορεία ώς το
14ο αιώνα, και αντοχή στις πιέσεις του 15ου (μόλις δύο απώλειες).
388
ΜΟΝΗ ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Καρακάλλου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Καρακάλλου, Καρακάλλα, Καρακαλλά
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Πρωτοκορυφαίοι Απόστολοι
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Ενδέκατη (11η) στη σημερινή σειρά των μονών

ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ:Πρώτη μνεία σε έγγραφο του 1018. Ίδρυση
(υποθετικά) περί τα τέλη του 10ου αιώνα.

Στο νοτιοανατολικό τμήματης αθωνικής χερσονήσου, προς την
ενδοχώρα, σε υψόμετρο 200 μ. από την επιφάνεια της
θάλασσας. Βρίσκεται μεταξύ των μονών Φιλοθέου και Μεγίστης
Λαύρας στην ανατολική ακτή.
Ο περίβολος είναι ακανόνιστο τετράπλευρο (ήπιο πεντάγωνο)
σε κάτοψη, με έντονα φρουριακό χαρακτήρα, τον οποίο
ενισχύει το ενιαίο καθ' ύψος επίπεδο και ο ψηλός και συμπαγής
πύργος δίπλα στην είσοδο.
Το συγκρότημα περιλαμβάνει ένα πλήθος βοηθητικών κτιρίων
που εκτείνονται εκτός του περιβόλου, κυρίως δυτικά και νότια,
389
στα πλατώματα γύρω από τη μονή και προς το βουνό. Η μονή
διαθέτει αρσανά με ψαρόσπιτο και βοηθητικά κτίρια, δίπλα στο
στην παλιά οχυρή εγκατάσταση του 16ου αιώνα.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτεια της Μονής είναι από τις μικρότερες στον Άθω.
Αναπτύσσεται κάθετα στον άξονα της χερσονήσου, από την
ακτογραμμή προς το κέντρο, και περικλείεται (από Δ προς Α)
από τις περιοχές των Μονών Φιλοθέου, Αγίου Παύλου και
Μεγίστης Λαύρας.

Η ίδρυση της Μονής ανάγεται ανεπισήμως στα τέλη του 10ου
αιώνα, καθώς σε έγγραφο του Πρώτου, του έτους 1018,
ρυθμίζονται συνοριακές διαφορές μεταξύ τριών ήδη
υφιστάμενων μονών, μία εκ των οποίων είναι η Μονή
Καρακάλλου.1 Το έγγραφο αυτό αποτελεί την πρώτη μνεία και
λειτουργεί ώς terminus.
Οι απαρχές της καθώς και οι συνθήκες ίδρυσής της είναι
άγνωστες, παρά το γεγονός ότι έχουν προταθεί διάφορες
ερμηνείες για την ετυμολογία της ονομασίας της.2
Στο Τυπικό του Μονομάχου (Β' Τυπικό του Άθω)3 η μονή δεν
αναφέρεται, γεγονός που σημαίνει πως πιθανότατα δεν
αποτελούσε ένα από τα σημαντικά καθιδρύματα του Άθω την
εποχή εκείνη.
1
Lemerle, LAVRA I, αρ. 23. - Βλ. Επίσης, Χρυσοχοΐδης, Ιστορία Καρακάλλου, σ. 18. - Βλ.
επίσης, Pavlikianov, KARAKALLOU, 23.
2
Σμυρνάκης, σ. 575, 578. Επίσης, Πεντζίκης, σ. 278.
3
Papachryssanthou, PRÔTATON, αρ. 8 και 9.
390
Ωστόσο, συνεχίζει να υφίσταται κανονικά, όπως προκύπτει και
από την υπογραφή ηγουμένων της σε έγγραφα του Πρώτου,
των ετών 1076,4 και 1081,5 και αλλού.6
Η μονή μνημονεύει παραδοσιακά μεταξύ των κτητόρων και
ευεργετών της τον αυτοκράτορα Ρωμανό Δ' Διογένη (1068-
1071), αν και δεν έχουν διασωθεί στοιχεία που να
τεκμηριώνουν μια τέτοια σχέση.7
Η μονή συνεχίζει την πορεία της διακριτικά, όπως
τεκμηριώνεται από έμμεσες και πάλι μαρτυρίες, όπως η
υπογραφή ηγουμένου της σε έγγραφο των αρχών του 12ου
αιώνα (1108),8 ή σε άλλο του 1142.9
Λίγο αργότερα, στα 1162, μεταξύ των υπογραφών στο έγγραφο
της συγχώνευσης των Μονών Ξυλουργού και Θεσσαλονικέως
(των Ρώσων), απαντάται και πάλι υπογραφή Καρακαλλινού
προεστώτος.10
Στα μέσα του 13ου αιώνα (1257) η μονή μνημονεύεται σε
έγγραφο ως έχουσα ανάγκη γης για φύτευση αμπελώνων εντός
Άθω.11
4
5
6
Karavari, PHILOTHEOU, αρ. 1.
7
Η μαρτυρία παραδίδεται από τον Νικόδημο τον Αγιορείτη, ο οποίος, σε σημείωση στην
έκδοση του Πηδαλίου του 1800, αναφέρει ότι εντόπισε στη μονή φθαρμένο έγγραφο του
Ρωμανού Διογένη, με το οποίο ο ίδιος επικύρωνε το ιδιοκτησιακό καθεστώς για «τόπους
τινὰς ἀφιερωμένους πρὸ χρόνων εἰς αὐτὴν τὴν Μονήν»· Σμυρνάκης, σ. 576.
8
9
Kravari, PANTOCRATOR, αρ. 3. Βλ. Επίσης, Πάρδος, αρ. 5.
10
Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, αρ. 8.
11
391
Η πρώτη κανονική αναφορά στη μονή γίνεται στο χρυσόβουλλο
του Ανδρονίκου Β' προς αυτήν (1294),12 με το οποίο, πέρα από
τα προνόμια που της εξασφαλίζονταν -προκειμένου να
ανακάμψει από την κρίση της προηγούμενης περιόδου (είχαν
μεσολαβήσει τα ταραγμένα χρόνια του 13ου αιώνα και οι
επιδρομές πειρατών, μαζί με τις θρυλούμενες καταστροφές από
τους Λατινοφρόνους του Μιχαήλ Η')- κατοχυρώνονταν μια
σειρά κτήσεων σε περιοχές όπως: Θεσσαλονίκη, Θάσος, Λήμνος
και Κοιλάδα Στρυμόνα.
Λίγο αργότερα (ώς τα 1320) η μονή μαρτυρείται να κατέχει
γαίες και στην περιοχή της Ιερισσού, κτήσεις που απαντούν
επίσης και σε μεταγενέστερα έγγραφα.13
Την ίδια εποχή, η μονή φαίνεται να αυξάνει αργά αλλά σταθερά
τις εκτός Άθω κτήσεις της στις ήδη γνωστές περιοχές, με δωρεές
ή αγορές.14 Παράλληλα, στα 1324, της παραχωρείται από τον
Πρώτο Ισαάκ το γειτνιάζον μονύδριο του Εξυπολύτου,
προκειμένου να εξασφαλίσει την ύδρευσή της.15
Στα χρόνια που ακολουθούν, οι μαρτυρίες πληθαίνουν, κυρίως
λόγω της συχνούς παρουσίας του τότε ηγουμένου της, Ισαάκ
Κίνναμου, σε διάφορα έγγραφα (1338-1348), αλλά και άλλων,
στο επόμενο διάστημα. Στα μέσα του αιώνα, μαρτυρούνται
ήσσονες κτήσεις στη Λήμνο (1355),16 στην Καισαρόπολη κοντά
στη λίμνη του Αχινού (1357) και στο Στρυμόνα
12
Χρυσοχοΐδης, Αρχείο Καρακάλλου, αρ. 1 – Βλ. επίσης, Λάμπρος, σ. 359-361 – Βλ. επίσης
Lemerle, Karakalla, σ. 431-433.
13
Papachryssanthou, XENOPHON, αρ. 14 και 25.
14
Pavlikianov, KARAKALLOU, αρ. 3. – Επίσης, ZOGRAFOU, αρ. 25. - Βλ. επίσης, Χρυσοχοΐδης,
Ιστορία Καρακάλλου, σ. 21, 24.
15
Pavlikianov, KARAKALLOU, αρ. 2.
16
Lemerle, LAVRA III, αρ. 136.
392
17
(1358). Μετοχιακές διαφορές της Μονής με την
Παντοκράτορος αφορά και ένα άλλο έγγραφο, του τέλους του
14ου αιώνα.18
Στο 15ο αιώνα οι πληροφορίες λιγοστεύουν, με κυριότερη αυτή
του Κυριακού του Αγκωνίτη (1444), ο οποίος ανέφερε πως η
μονή κατοικείτο τότε από Σλαβόφωνους).19
Λίγο αργότερα, στα 1471, η Σύναξη των Καρυών προχωρά σε
πώληση του εγκατελειμμένου Κελλίου του Αγίου Υπατίου, που
αποτελούσε παλαιόθεν κτήση της μονής, προς τη Μονή
Κωνσταμονίτου.20
Στα τέλη του 15ου αιώνα (1489), άλλη πηγή αναφέρει την
21
Καρακάλλου κατοικημένη από Αλβανόφωνους, ενώ σε
έγγραφα του 150322 και 1504-523οι ηγούμενοί της υπογράφουν
στα Σλαβικά.
Το β' τέταρτο του 16ου αιώνα, ιδιαίτερα σημαντική είναι η
συνδρομή των ηγεμόνων της Βλαχίας και Μολδαβίας, οι οποίοι
ανέλαβαν ένα κολοσσιαίο έργο ανοικοδόμησης της μονής.24
Τότε χτίστηκε ο μπαρμπακάς στον αρσανά που σώζει επιγραφή
του 1534.25 Την ίδια περίοδο ανακαινίστηκε και το Καθολικό
(1548).26
17
18
19
Bodnar, v. 941-944).
20
Oikonomidès, KASTAMONITOU, αρ. 7.
21
Pavlikianov, KARAKALLOU, σ. 35.
22
23
24
25
Papangelos, Karakalloυ. Επίσης, Χειλάς.
26
393
Στα 1568 η μονή διεκδικεί το Κελλίον του Αγίου Υπατίου που
είχε πωληθεί από τον Πρώτο στην Κωνσταμονίτου έναν αιώνα
πριν.27
Την ίδια περίοδο, σε οθωμανικές καταγραφές, η μονή φαίνεται
να διατηρεί (πέραν των υπολοίπων;) κτήσεις στην Ιερισσό και τη
Σιθωνία.28
Αμέσως μετά τη γενική δήμευση των γαιών από τον Σελήμ Β'
(1568), η χήρα του Μολδαβού βοεβόδα Ιωάννου Αλεξάνδρου
Λαπουσνεάνου, Ρωξάνδρα, ενισχύει οικονομικά τη μονή με το
ποσό των 35.000 άσπρων (1569-1570) προκειμένου για την
εξαγορά τους.29
Στα χρόνια που ακολουθούν, η μονή αναφέρεται άμεσα και
έμμεσα σε έγγραφα που αφορούν ήσσονες υποθέσεις του Άθω.
Στα 1640 της επιστρέφεται τελικά το παλαιό Κελλίον του Αγίου
Υπατίου από την Κωνσταμονίτου. 30 Παράλληλα, αποκτά το
Κελλίο των Αγίων Πάντων στις Καρυές (ήδη στα 1659).
Όσον αφορά τις εκτός Άθω κτήσεις την περίοδο αυτή (1648), η
μονή φέρεται να επισκευάζει τον ερειπωμένο ήδη Ναό του
Αγίου Νικολάου στο Ισμαήλιο, κτήση που θα διατηρήσει μέχρι
τουλάχιστον το 1778.31 Κάπου στο γ' τέταρτο του 17ου αιώνα
(μετά το 1661) φαίνεται να ξεκινούν με κάποιον τρόπο οι
σχέσεις με το μονύδριο της Μεταμορφώσεως στον Άγιο
27
Χρυσοχοΐδης, Αρχείο Καρακάλλου, αρ. 18.
28
Κολοβός, Χωρικοί και μοναχοί, σ. 176. – Επίσης, Fotic, Hilandar, σ. 282.
29
Pavlikianov, KARAKALLOU, αρ. 8.
30
Χρυσοχοΐδης, Αρχείο Καρακάλλου, αρ. 26α. – Επίσης, Pavlikianov, KARAKALLOU, αρ. 12.
31
Χρυσοχοΐδης, Αρχείο Καρακάλλου, αρ. 10.
394
Ευστράτιο (του Φωτεινού), το οποίο, ωστόσο, δεν περνά στην
κατοχή της πριν το 1703.32
Το 17ο αιώνα η μονή ευεργετήθηκε επίσης από τον ηγεμόνα της
Γεωργίας Αρτχίλ και τον αδελφό του, Βαχτάνγκ.33
Σημαντική περίοδος ακμής θεωρείται ο 18ος αιώνας, όπως
προκύπτει και από το αρχειακό υλικό που μαρτυρεί μια μεγάλη
κινητικότητα, τόσο εντός όσο και εκτός αθωνικής χερσονήσου.
Είναι η εποχή κατά την οποία τοιχογραφείται και το Καθολικό
της μονής σε διάφορες φάσεις εντός μερικών δεκαετιών. 34
Το 19ο αιώνα, δοκιμάστηκε, όπως και άλλες αθωνικές μονές, με
την εγκατάσταση τουρκικών στρατευμάτων, επακόλουθο της
στάσης του Άθω στην Ελληνική Επανάσταση.35
Πριν το τέλος του 19ου αιώνα, η μονή θα υποστεί σημαντικές
καταστροφές από πυρκαϊά (1874/1875). 36 Την ίδια περίοδο
παρατηρείται στα εξαρτήματά της μια συστηματική "ρωσική
διείσδυση", η οποία ωστόσο δεν είχε συνέχεια μετά τις αρχές
του 20ού αιώνα.37
Κοιμητήριο: 1768
Άνω Κρήνη: 1818
32
Pavlikianov, KARAKALLOU, σ. 42-43.
33
Χρυσοχοΐδης, Αρχείο Καρακάλλου, αρ. 5. – Επίσης, Pavlikianov, KARAKALLOU, αρ. 21.
34
35
36
Σμυρνάκης, όπ.π. – Επίσης, Πεντζίκης, όπ.π.
37
Σμυρνάκης, σ. 579. – Επίσης, Πεντζίκης, όπ.π.
395
Νότια πτέρυγα: 1875
Εξωνάρθηκας: 1714
Τράπεζα: 1876 (παλαιά: 1687)
αυτά στις περιοχές: Κασσάνδρα, Ιερισσό, Στρυμόνα, Λήμνο,
Θάσο, Άγιο Ευστράτιο, Σκόπελο, Ισμαήλιο, Καλλίπολη, Κίο.
Εντός της επικράτειάς της βρίσκονται διάσπαρτα πολυάριθμα
Κελλία, ένα από τα χαρακτηριστικά της μονής (παλαιότερα
διέθετε άνω των είκοσι), κάποια από τα οποία είναι ιδιαίτερα
μεγάλα (π.χ. Τίμιος Σταυρός).
τέλη 10ου: Πιθανή ίδρυση της μονής
1018/19: Πρώτη μνεία της μονής σε έγγραφο του Πρώτου Νικηφόρου, για
διενέξεις με Μονές Αμαλφηνών και Λαύρας
1076-1087: Έμμεσες μνείες της μονής μέσω υπογραφών ηγουμένων της σε
έγγραφα τρίτων
12ος αιώνας: Έμμεσες μνείες της μονής μέσω υπογραφών ηγουμένων της σε
έγγραφα τρίτων
1190-1220: Ανακαίνιση της μονής με πρωτοβουλία του Αγίου Σάββα του
Σέρβου, σύμφωνα με αγιορειτική παράδοση
1257: Μνεία της μονής σε Πράξη του Πρώτου Νικηφόρου, σχετικά με
την άμεση ανάγκη αυτής για γαίες κατάλληλες για φύτευση
αμπελιών - Απόδοση στη μονή της περιοχής του Αγιοπατήτου γι'
αυτό το σκοπό (πρώην κτήση της Μονής Αλυπίου)
396
1294: Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β' για επικύρωση κτήσεων στις
περιοχές: Κοιλάδα Στρυμόνα, Θάσος, Λήμνος, Θεσσαλονίκη
1320: Μνεία υφιστάμενων κτήσεων στην περιοχή της Ιερισσού
β' τέταρτο 14ου: Απόκτηση γαιών από αγορά στα ανατολικά της
14ος αι.: Επέκταση του ζωτικού χώρου της μονής στις ήδη γνωστές
περιοχές
1348: Μνεία μετοχίου στην Κομήτισσα
1357: Μνεία μισθωμένων μονυδρίων κτήσεων στην Κοιλάδα του
Στρυμόνα, ιδιοκτησίας της τοπικής μητρόπολης
1389: Επίλυση εδαφικών διαφορών με Μονή Βατοπεδίου
1392: Διενέξεις με τη Μονή Παντοκράτορος για κτήσεις στην Κοιλάδα
του Στρυμόνα
1421-1451: Μνεία καταστροφών στη μονή από τουρκικά στρατεύματα
(μέσω έμμεσης πηγής)
1444: Αναφορές του Κυριακού του Αγκωνίτη στη μονή, κατά τον οποίο
αυτή κατοικούνταν από Σέρβους
1471: Πώληση από τον Πρώτο στη Μονή Κωνσταμονίτου, του
(εγκατελειμμένου) Κελλίου του Αγίου Υπατίου, το οποίο ανήκε
κανονικά στην Καρακάλλου
1476: Διχογνωμία στη Σύναξη σχετικά με μια σκήτη της Καρακάλλου,
και τις προοπτικές της (με αφορμή κακές φήμες)
1489: Αναφορά της μονής σε έγγραφο τρίτου, ως κατοικημένης από
Αλβανούς
1503: Σλαβόφωνη υπογραφή ηγουμένου της μονής σε έγγραφο της
Μονής Διονυσίου
1535: Έκδοση σουλτανικού φιρμανιού (από το Σουλεϊμάν το
Μεγαλοπρεπή) για άδεια εργασιών ανακαίνισης της μονής από
τους ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας
397
16ος αι.: - Συνδρομή των ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας Νεαγκόε
Μπασαράμπ και Πέτρου Δ' Ράρες
- Μνείες της μονής μέσω υπογραφών ηγουμένων της σε
έγγραφα της Συνάξεως ή τρίτων
1568: Διεκδίκηση από τη μονή του Κελλίου του Αγίου Υπατίου που
είχε πωληθεί από τον Πρώτο στη Μονή Κωνσταμονίτου έναν
αιώνα νωρίτερα
1527-1568: Αναφορές κτήσεων (χειμαδιών) στη Σιθωνία και ιχθυοτοπίων
στην Κομήτισσα
1569-1570: Χρηματική ενίσχυση της μονής (35.000 άσπρων) από τη χήρα
του Μολδαβού ηγεμόνα Αλεξάνδρου Λαπουσνεάνου,
Ρωξάνδρα, για την ανάκτηση των δημευθέντων κτημάτων επί
Σελήμ Β'
1584: Χρηματική ενίσχυση των μοναχών της μονής από τον
απεσταλμένο του τσάρου, Ιβάν Μεσενίνωφ
1600: Αγορά γαιών στην Ερμύλεια
1638: Σοβαρές διενέξεις με κατοίκους στις Μαριές Θάσου, όπου η
μονή διατηρούσε μετόχι
1640: Επίσημη αναγνώριση της κυριότητας, από τη μονή, του Κελλίου
του Αγίου Υπατίου και υποχρέωση καταβολής ετήσιας
αποζημίωσης σε είδος προς αυτήν
1648: Ανακαίνιση του ερειπωμένου Ναού του Αγίου Νικολάου στο
Ισμαήλιο, που κατείχε η μονή ως σταυροπήγιο
1659: Αναφορά του Κελλίου των Αγίων Πάντων ως ήδη υφιστάμενης
κτήσης της μονής
1661: Αγορά από τη Σύναξη του Κελλίου της Θεοτόκου στην Ψωραρέα
1667: Πατριαρχικό σιγίλλιο ανακήρυξης του Μονυδρίου της
Μεταμορφώσεως στον Άγιο Ευστράτιο (του Φωτεινού) σε
σταυροπήγιο - Μετέπειτα καρακαλλινό μετόχι
398
1674: Χρηματική δωρεά του Γεωργιανού ηγεμόνα Βακτάνγκ Δ' προς τη
μονή, για τη μολυβδοστέγαση του Καθολικού
1687: Ανέγερση (παλαιάς) Τράπεζας
1703-1732: Απόκτηση από τη μονή, του Μονυδρίου της Μεταμορφώσεως
στον Άγιο Ευστράτιο (του Φωτεινού)
1707: Χρηματοδότηση οικοδόμησης νέας πτέρυγας της μονής από τον
Ιβηρίτη προηγούμενο Διονύσιο και τον Καρακαλλινό
Χριστόφορο
1714: Ανακαίνιση νάρθηκα
1717: Τοιχογράφηση κυρίως ναού του Καθολικού
1750: Τοιχογράφηση νάρθηκα
1754: Κτήσεις στη Στερεά Ελλάδα
1757: Απόπειρα της Μονής Κωνσταμονίτου για ακύρωση της
υποχρέωσής της προς την Καρακάλλου, σε σχέση με το Κελλίο
του Αγίου Υπατίου
1760: Διενέξεις με τη Μεγίστη Λαύρα για την περιοχή της Προβάτας
1764: Κτήσεις στη Μ. Ασία (Βαϊνδήρι)
1778: Πατριαρχική επικύρωση της κατοχής από τη μονή, του
Μονυδρίου του Αγίου Νικολάου στο Ισμαήλιο
1803: Οριστική επικύρωση της πώλησης του Κελλίου του Αγίου
Υπατίου στη Μονή Κωνσταμονίτου, από τον πατριάρχη
Καλλίνικο Δ'
1813: Κοινοβιοποίηση της μονής
1875: Ανέγερση νότιας πτέρυγας
1876: Ανέγερση (νέας) Τράπεζας
399
400
401
402
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.01: Οι κτήσεις της Μονής Καρακάλλου, συνολικά
11. 1 Άγιος Αθανάσιος ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.15472 23.32917 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 2 Άγιος Γεώργιος του Άγιος Γεώργιος του ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ Λήµνος 39.92667 25.22222 Μονή 2 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
Καλλινίκου Καλλινίκου, Μετόχιον του (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) περιβόλια
Καλλινίκου
11. 3 Άγιος Γεώργιος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΣΤΡΟΒΟΥΝΙΟΥ Λήµνος 39.95056 25.31444 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
11. 4 Καλοτύχου ΑΓΙΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ - ΚΑΛΟΤΥΧΟΥ Άγιος Ευστράτιος Σποράδες 39.531389 25.025000 Χωράφι 0 6 1294 1400 γαίες, δάσος
11. 5 Άγιος Θωµάς Λοιµοϊωάννης ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.55139 23.01251 Χωράφι 2 3 1320 1400 γαίες
11. 6 Άγιος Νικόλαος Κρύον Νερόν ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΡΥΟΝ ΝΕΡΟΝ Στρυµόνας 40.83833 23.82917 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, µύλοι,
(ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) ψαροτόπιο
11. 7 Καλλιστή Δεκάλιστα, Κάλιτζα ΔΕΚΑΛΙΣΤΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Στρυµόνας 40.89667 23.87472 Χωριό 4 7 1294 1400 χωριό, γαίες
11. 8 Άγιος Γεώργιος Δράµας Άµπλενα ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΜΠΛΕΝΑ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.14306 24.13611 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 9 Άγιος Γεώργιος της ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΙΟΥΣΑΛΑΣ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.14556 24.18889 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, σκάλα
11. 10 Άγιος Νικόλαος Λάψης ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΑΨΗΣ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.13889 24.15028 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 11 Θεοτόκος Ακανθιώτισσα ΔΡΑΜΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΑΚΑΝΘΙΩΤΙΣΣΑ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.14333 24.16001 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
Δράµας (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
11. 12 Θεοτόκος ΔΡΑΜΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΤΙΣΣΑ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.15001 24.12917 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
Καινουργιώτισσα (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
11. 13 Χριστός Σωτήρ Δράµας ΔΡΑΜΑ - ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΩΤΗΡ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Δράµα Ανατολική Μακεδονία 40.15417 24.14861 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 14 Άγιος Παντελεήµων Άγιος Παντελεήµων ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ Θάσος 40.69167 24.62222 Μονή 0 2 1294 1930 µονύδριο, γαίες
11. 15 Άγιος Σισίνος Θάσου ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΣΙΣΙΝΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Θάσος 40.69001 24.62083 Μονή 0 2 1294 1500 µονύδριο, ελαιώνες,
περιβόλια
11. 16 Άγιος Τρύφων Θάσου ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΤΡΥΦΩΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Θάσος 40.69139 24.61944 Μονή 0 2 1294 1500 µονύδριο, ελαιώνες,
περιβόλια
11. 17 Θεοτόκος Ελεούσα ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΕΛΕΟΥΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Λήµνος 39.93528 25.24194 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
11. 18 Θεοτόκος Παγκαλιώτισσα ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΠΑΓΚΑΛΙΩΤΙΣΣΑ Στρυµόνας 40.89222 23.87028 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 19 Χριστός Σωτήρ Μονή Σωτήρος Χριστού ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΩΤΗΡ Θεσσαλονίκη 40.63208 22.95086 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
Αγιοµαυρίτης Αγιοµαυρίτου (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
11. 20 Ιερισσός Χωρικός, Άγιος Νικόλαος ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.39944 23.87083 Μονή 0 2 1320 1800 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
πύργος
11. 21 Αγία Φωτεινή Αγία Φωτεινή Μαρµαρίου ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ Στρυµόνας 40.94361 23.88833 Μονή 0 2 1348 1400 µονύδριο
11. 22 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Εύξεινος ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Στρυµόνας 40.94456 23.88508 Μονή 0 2 1348 1400 µονύδριο
11. 23 Άγιος Νικόλαος ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Στρυµόνας 40.94583 23.88889 Μονή 0 2 1348 1357 µονύδριο
11. 24 Κοµήτισσα ΚΟΜΗΤΙΣΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.37806 23.98333 Χωράφι 0 6 1348 1400 γαίες, ψαροτόπιο
11. 25 Κυπαρίσσιον ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΟΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Λήµνος 39.93333 25.23139 Χωράφι 2 3 1355 1400 γαίες
11. 26 Λογγός ΛΟΓΓΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 40.20389 23.72806 Βοσκότοπος 0 3 1499 1600 βοσκότοπος
11. 27 Θεοτόκος Λιβαδιώτισσα Θεοτόκος Εκήσιανης ΝΙΚΗΣΙΑΝΗ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΛΙΒΑΔΙΩΤΙΣΣΑ Νικήσιανη Παγγαίο - Σύµβολο 40.95139 24.14222 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες
11. 28 Παλαιόν Πηγάδιν ΠΑΛΑΙΟΝ ΠΗΓΑΔΙΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Στρυµόνας 40.83083 23.93001 Χωράφι 0 4 1320 1400 αµπέλια
11. 29 Άγιος Νικόλαος Σκοπού Σκοπός, Σκοκός ΣΚΟΠΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΟΠΟΥ Στρυµόνας 40.02083 23.60889 Μονή 0 2 1299 1400 µονύδριο, γαίες
403
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Καρακάλλου ανά χρονική τομή
10ος
11ος
12ος
13ος 9
14ος 28 13ος,&9&
15ος 29
15ος,&29&
14ος,&28&
404
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Καρακάλλου ανά μείζονα περιοχή
11. 8 Άγιος Γεώργιος Δράµας Άµπλενα ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΜΠΛΕΝΑ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.14306 24.13611 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 9 Άγιος Γεώργιος της ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΙΟΥΣΑΛΑΣ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.14556 24.18889 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, σκάλα
11. 10 Άγιος Νικόλαος Λάψης ΔΡΑΜΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΑΨΗΣ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.13889 24.15028 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 11 Θεοτόκος Ακανθιώτισσα ΔΡΑΜΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΑΚΑΝΘΙΩΤΙΣΣΑ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.14333 24.16001 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
Δράµας (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
11. 12 Θεοτόκος ΔΡΑΜΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΩΤΙΣΣΑ Δράµα Ανατολική Μακεδονία 41.15001 24.12917 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 13 Χριστός Σωτήρ Δράµας ΔΡΑΜΑ - ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΩΤΗΡ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Δράµα Ανατολική Μακεδονία 40.15417 24.14861 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 14 Άγιος Παντελεήµων Άγιος Παντελεήµων ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ Θάσος 40.69167 24.62222 Μονή 0 2 1294 1930 µονύδριο, γαίες
11. 15 Άγιος Σισίνος Θάσου ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΣΙΣΙΝΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Θάσος 40.69001 24.62083 Μονή 0 2 1294 1500 µονύδριο, ελαιώνες,
περιβόλια
11. 16 Άγιος Τρύφων Θάσου ΘΑΣΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΤΡΥΦΩΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Θάσος 40.69139 24.61944 Μονή 0 2 1294 1500 µονύδριο, ελαιώνες,
περιβόλια
11. 5 Άγιος Θωµάς Λοιµοϊωάννης ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.55139 23.01251 Χωράφι 2 3 1320 1400 γαίες
11. 19 Χριστός Σωτήρ Μονή Σωτήρος Χριστού ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΧΡΙΣΤΟΣ ΣΩΤΗΡ Θεσσαλονίκη 40.63208 22.95086 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
Αγιοµαυρίτης Αγιοµαυρίτου (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ)
11. 1 Άγιος Αθανάσιος ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.15472 23.32917 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 2 Άγιος Γεώργιος του Άγιος Γεώργιος του ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ Λήµνος 39.92667 25.22222 Μονή 2 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
Καλλινίκου Καλλινίκου, Μετόχιον του (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) περιβόλια
11. 3 Άγιος Γεώργιος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΣΤΡΟΒΟΥΝΙΟΥ Λήµνος 39.95056 25.31444 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
11. 17 Θεοτόκος Ελεούσα ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΕΛΕΟΥΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Λήµνος 39.93528 25.24194 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
11. 25 Κυπαρίσσιον ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΟΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Λήµνος 39.93333 25.23139 Χωράφι 2 3 1355 1400 γαίες
11. 27 Θεοτόκος Λιβαδιώτισσα Θεοτόκος Εκήσιανης ΝΙΚΗΣΙΑΝΗ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΛΙΒΑΔΙΩΤΙΣΣΑ Νικήσιανη Παγγαίο - Σύµβολο 40.95139 24.14222 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες
11. 20 Ιερισσός Χωρικός, Άγιος Νικόλαος ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.39944 23.87083 Μονή 0 2 1320 1800 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
πύργος
11. 24 Κοµήτισσα ΚΟΜΗΤΙΣΣΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.37806 23.98333 Χωράφι 0 6 1348 1400 γαίες, ψαροτόπιο
11. 26 Λογγός ΛΟΓΓΟΣ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 40.20389 23.72806 Βοσκότοπος 0 3 1499 1600 βοσκότοπος
11. 4 Καλοτύχου ΑΓΙΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ - ΚΑΛΟΤΥΧΟΥ Άγιος Ευστράτιος Σποράδες 39.531389 25.025000 Χωράφι 0 6 1294 1400 γαίες, δάσος
11. 6 Άγιος Νικόλαος Κρύον Νερόν ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΡΥΟΝ ΝΕΡΟΝ Στρυµόνας 40.83833 23.82917 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο, γαίες, µύλοι,
(ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) ψαροτόπιο
11. 7 Καλλιστή Δεκάλιστα, Κάλιτζα ΔΕΚΑΛΙΣΤΑ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Στρυµόνας 40.89667 23.87472 Χωριό 4 7 1294 1400 χωριό, γαίες
11. 18 Θεοτόκος Παγκαλιώτισσα ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΠΑΓΚΑΛΙΩΤΙΣΣΑ Στρυµόνας 40.89222 23.87028 Μονή 0 2 1294 1400 µονύδριο
11. 21 Αγία Φωτεινή Αγία Φωτεινή Μαρµαρίου ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΑ ΦΩΤΕΙΝΗ Στρυµόνας 40.94361 23.88833 Μονή 0 2 1348 1400 µονύδριο
11. 22 Άγιος Γεώργιος Άγιος Γεώργιος Εύξεινος ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Στρυµόνας 40.94456 23.88508 Μονή 0 2 1348 1400 µονύδριο
11. 23 Άγιος Νικόλαος ΚΑΙΣΑΡΟΠΟΛΙΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Στρυµόνας 40.94583 23.88889 Μονή 0 2 1348 1357 µονύδριο
11. 28 Παλαιόν Πηγάδιν ΠΑΛΑΙΟΝ ΠΗΓΑΔΙΝ (ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ) Στρυµόνας 40.83083 23.93001 Χωράφι 0 4 1320 1400 αµπέλια
11. 29 Άγιος Νικόλαος Σκοπού Σκοπός, Σκοκός ΣΚΟΠΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΟΠΟΥ Στρυµόνας 40.02083 23.60889 Μονή 0 2 1299 1400 µονύδριο, γαίες
405
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Καρακάλλου ανά μείζονα περιοχή
Θάσος 3 Ανατολική*
Θεσσαλονίκη 2 Μακεδονία,*6*
Λήµνος 4
Σιθωνία 1 Στρυμόνας,*8*
Σποράδες 1 Θάσος,*3*
Σποράδες,*1*
29 Σιθωνία,*1*
Θεσσαλονίκη,*2*
Περίχωρα*Άθω,*
2* Κασσάνδρα,*1*
Παγγαίο*@*
Σύμβολο,*1* Λήμνος,*4*
406
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Καρακάλλου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
407
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Καρακάλλου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Θάσος 1 3 3
Λήµνος 4 4 4
Σιθωνία 1
Σποράδες 1 1
9 28 29
408
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Καρακάλλου στο
Ανατολική Μακεδονία Παγγαίο - Σύμβολο

7 1,2
6 1
5
0,8
4
0,6
3 Ανατολική Μακεδονία Παγγαίο - Σύμβολο
0,4
2
1 0,2
0 0

3,5 2,5
3
2
2,5
1,5
2
1,5 1
1
0,5
0,5
0 0
2,5 1,2
1
2
0,8
1,5
0,6
1
0,4
0,5 0,2
0 0
Κασσάνδρα Σποράδες
1,2 1,2
1 1
0,8 0,8
0,6 0,6
Κασσάνδρα Σποράδες
0,4 0,4
0,2 0,2
0 0
4,5 9
4 8
3,5 7
3 6
2,5 5
2 Λήμνος 4 Στρυμόνας
1,5 3
1 2
0,5 1
0 0
409
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Καρακάλλου, συνολικά
Συνδυασμοί) Χωριά,)1)
χρήσεων,)2)
Γαίες (γενικώς) 3 Αυτούργια,)1)
Εγκαταστάσεις Γαίες)(γενικώς),)
Συνδυασµοί χρήσεων 2 3)
Χωριά 1
Άλλα
29
Μονύδρια)/)
Ναοί,)22)
410
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Καρακάλλου ανά χρονική τομή
ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αυτούργια 1 1
Χωριά 1 1 1
Άλλα
0 0 9 28 29
25"
20"
10ος"
15" 11ος"
12ος"
13ος"
10"
14ος"
15ος"
5"
0"
411
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Καρακάλλου
ΚΑΡΑΚΑΛΛΟΥ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Θάσος 3 3
Λήµνος 3 1 4
Σιθωνία 1 1
Σποράδες 1 1
Στρυµόνας 6 1 1 8
22 3 1 0 2 1 29
7"
6"
4" Γαίες"(γενικώς)"
Αυτούργια"
3"
2"
Χωριά"
1" Άλλα"
0"
Ανατολική"Μακεδονία" Θάσος" Θεσσαλονίκη" Κασσάνδρα" Λήμνος" Παγγαίο"B"Σύμβολο" Περίχωρα"Άθω" Σιθωνία" Σποράδες" Στρυμόνας"
412
ΠΙΝΑΚΑΣ 11.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Καρακάλλου
25
100+0+500+
μοδίων,+1+
3 μόδιοι,+3+
29
αδιάγνωστα 24 άνω+των+2.000+
κάτω των 100 µοδίων άνω+των+2.000+ 100+0+500+
μοδίων,+1+
100 - 500 µόδιοι μοδίων,+1+ 3 μόδιοι,+3+
500 - 2.000 µόδιοι
28
100+/+500+
μόδιοι,+2+
413
15ος αιώνας
25 άνω+των+2.000+
100+0+500+
μόδιοι,+3+ μοδίων,+1+
3
29
25+
414
ΧΑΡΤΗΣ 11.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Καρακάλλου
415
ΧΑΡΤΗΣ 11.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Καρακάλλου
416
ΧΑΡΤΗΣ 11.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Καρακάλλου
417
ΧΑΡΤΗΣ 11.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Καρακάλλου
418
ΧΑΡΤΗΣ 11.05: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Καρακάλλου
15ος αιώνας
419
420
Δεδομένα

Μονής Καρακάλλου, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
Οι πρώτη μνεία της μονής γίνεται στα 1018,39 ενώ στο β’ μισό του αιώνα
(1068-1071) χρονολογείται έμμεση μαρτυρία εγγράφου που αναφερόταν σε
40
παλαιές (;) κτήσεις της. Παρότι η ιστορική διαδρομή της μονής
τεκμηριώνεται ως αδιάσπαστη,41 στοιχεία για κτήσεις της δε σώζονται πριν το
Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β’ (1294), με το οποίο επικυρώνεται η
κυριότητα παλαιότερων κτήσεων σε Θεσσαλονίκη, Θάσο, Λήμνο, Στρυμόνα. 42
Δύο Πρακτικά της Μονής Ξενοφώντος για την περιοχή της Ιερισσού 43 των
ετών 1320 και 1338 παρέχουν μαρτυρίες για γειτνιάζουσες εκεί κτήσεις της
Μονής Καρακάλλου. Την ίδια περίοδο (1320-1325), ένα άλλο έγγραφο δίνει
έμμεσες πληροφορίες για μια κτήση της Μονής στην περιοχή του Στρυμόνα,44
ενώ ένα πωλητήριο από το αρχείο της μονής της ίδιας επίσης εποχής (1322 ή
1337) αναφέρεται σε εκτάσεις της ανατολικά της Θεσσαλονίκης. 45
38
Papangelos, Karakallou -- Χρυσοχοΐδης, Αρχείο Καρακάλλου -- Επίσης, βλ. ιστορικό
διάγραμμα μονής και συνολική βιβλιογραφία.
39
Lemerle, LAVRA I, αρ. 23. Βλ. υποσημείωση 1.
40
Βλ. υποσημείωση 7.
41
Βλ. αναφορές σε έγγραφα, στις υποσημειώσεις αρ. 4-6, 8-11.
42
Για το Χρυσόβουλλο, βλ. υποσημείωση 12.
43
Papachryssanthou, XENOPHON, αρ. 14 και 25.
44
Regel, ZOGRAFOU, αρ. 25. Βλ. επίσης υποσημείωση 14.
45
Χρυσοχοΐδης, Αρχείο Καρακάλλου, αρ. 22. – Επίσης, PAVLIKIANOV, Karakallou, αρ. 3.
421
Ο 14ος αιώνας φαίνεται να είναι και για την Καρακάλλου μια σχετικά
δραστήρια περίοδος και ως προς τις εκτός Άθω κτήσεις της, όπως προκύπτει
εμμέσως από έγγραφα άλλων μονών.46
Κατά το 15ο αιώνα, παρόλο που -αν και λιγοστές- οι πληροφορίες για τη
διαδρομή της μονής δεν παύουν, δε δίνονται στοιχεία για τις κτήσεις της.
Ενδείξεις για αυτές αντλούνται εμμέσως, από έγγραφα του 16 ου αιώνα,47 τα
οποία αναφέρονται σε κτήσεις που φαίνονται ήδη υφιστάμενες, οπότε και
υποθέτουμε πως προϋπήρχαν της κρίσιμης περιόδου του 15ου αιώνα.
Παρόλο που υπάρχουν ενδείξεις για κτήσεις ήδη από τον 11ο αιώνα, οι
βεβαιωμένες κτήσεις χρονολογούνται από το 13ο αιώνα, οπότε και οι
αντίστοιχες χρονικές τομές είναι τρεις: 13ος- 15ος.
Κατανομές
46
Lemerle, LAVRA III, αρ. 136, για κτήσεις στη Λήμνο (1355). – Επίσης, Pavlikianov,
ZOGRAFOU, αρ. 41, για κτήσεις στο Στρυμόνα (1358). – Αλλά και Kravari, PANTOCRATOR,
αρ. 13, για κτήσεις στην περιοχή Χρυσουπόλεως στα τέλη του αιώνα (1392).
47
Πρόκειται για στοιχεία από καταγραφές της Οθωμανικής περιόδου. Βλ. σχετικά,
υποσημείωση 28.
422
• Πίνακας 11.01: Οι κτήσεις της Μονής Καρακάλλου συνολικά.

• Πίνακας 11.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Καρακάλλου ανά

κατανεμημένα ανά χρονική τομή, ξεκινώντας από το 13ο αιώνα: 13ος αι.:
9 κτήσεις - 14ος αι.: 28 κτήσεις - 15ος αι.: 29 κτήσεις.
Από τα στοιχεία αυτά, είναι αξιοσημείωτος ο τριπλασιασμός των κτήσεων

από το 13ο στο 14ο αιώνα (από 9 σε 28), καθώς επίσης και η διατήρησή τους
(και οριακή αύξηση κατά μία κτήση) κατά το 15ο, περίοδο προβληματική,
τόσο γενικότερα όσο και ειδικότερα για τη μονή, αν κρίνουμε από τα
παράλληλα στοιχεία της ιστορικής της διαδρομής.48
48
Βλ. ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία.
423
Η χρονική εξέλιξη των κτήσεων αποδίδεται και χαρτογραφικά με τους Χάρτες
11.04-05.

δέκα (10) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων
κατάταξη): Ανατολική Μακεδονία, Θάσος, Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα,
Λήμνος,Παγγαίο – Σύμβολο, Περίχωρα Άθω, Σιθωνία, Σποράδες,
Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Το ήμισυ των
κτήσεων (14 από 29) συγκεντρώνεται στο Στρυμόνα (8) και την
Ανατολική Μακεδονία (6), ενώ το άλλο μισό κατανέμεται σχετικά
ομοιόμορφα στις υπόλοιπες 8 περιοχές. Με φθίνουσα σειρά, οι
κατανομές έχουν ως εξής: Λήμνος: 4 – Θάσος: 3 – Θεσσαλονίκη και
Περίχωρα Άθω: από 2 – και οι υπόλοιπες τέσσερις περιοχές από 1 κτήση
(Κασσάνδρα, Παγγαίο – Σύμβολο, Σιθωνία, Σποράδες).

καθεμία από τις παραπάνω δέκα μείζονες περιοχές. Εξετάζοντας τη
424
διακύμανση των κτήσεων στη χρονική τους εξέλιξη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον
παρουσιάζουν δύο ομάδες κτήσεων: αυτές που σημειώνουν εξαρχής μια
κάποια συγκέντρωση, την οποία και διατηρούν, και εκείνες στις οποίες
είναι εμφανής μια λιγότερο ή περισσότερο έντονη αυξητική πορεία.Χωρίς
να υπολογιστούν οι κτήσεις με μικρό αριθμό κτήσεων, στην πρώτη ομάδα
συγκαταλέγονται οι: Ανατολική Μακεδονία (6 κτήσεις κατά το 14ο και 15ο
αιώνα) και η Λήμνος (4 κτήσεις εξαρχής, από το 13 ο ώς το 15ο αιώνα),
ενώ στη δεύτερη ομάδα ο Στρυμόνας, όπου οι 3 αρχικές κτήσεις (13 ος)
γίνονται 8 κατά το 14ο και διατηρούνται και στον επόμενο αιώνα. Στην
ίδια ομάδα θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν επίσης η Θάσος και η
Θεσσαλονίκη, με σχήματα: 1-3-3 και 1-2-2 αντίστοιχα, για το διάστημα
13ος-15ος αιώνας.

Καθίσταται σαφής η έξαρση του φαινομένου κατά το 14ο αιώνα, και η
έκτασή του κατά το 15ο, όπου εκπροσωπούνται όλες οι περιοχές κτήσεων
(προστίθεται η Σιθωνία, με μία κτήση). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η
κατανομή κατά το 13ο αιώνα, καθώς δεν αποδίδει την τυπική εικόνα του
ζωτικού αθωνικού χώρου για την περίοδο αυτή. Απουσιάζει δηλαδή ο
παραδοσιακός αθωνικός χώρος, που ορίζεται συνήθως από τα Περίχωρα
του Άθω και δυτικά, προς την Κεντρική και κυρίως τη Δυτική Χαλκιδική,
ενώ αντίθετα παρατηρούνται συγκεντρώσεις σε Στρυμόνα και Λήμνο
που, για το μέσον όρο των αθωνικών μονών, απαντώνται συνήθως
αργότερα.
425
Καρακάλλου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
Παρατηρείται εδώ αυτό που εντοπίστηκε και παραπάνω· δύο κύριες
περιπτώσεις: μία ομάδα με εξαρχής εμφάνιση και διατήρηση ενός
συγκεκριμένου αριθμού κτήσεων (Ανατολική Μακεδονία, Κασσάνδρα,
Λήμνος, Παγγαίο-Σύμβολο, Περίχωρα Άθω, Σποράδες), και μία άλλη όπου
παρατηρείται μία βαθμιαία αύξηση, από το 13ο στο 14ο αιώνα (Θάσος,
Θεσσαλονίκη, Στρμόνας). Σε αυτές θα προστεθεί και μία τρίτη ομάδα,
εκπροσωπούμενη μόνο από μία κτήση στη Σιθωνία, η οποία εμφανίζεται
μόλις από το 15ο αιώνα, οπότε εντός της περιόδου μελέτης δεν μπορεί να
αποτυπωθεί κάποια περαιτέρω εξέλιξή της

Καρακάλλου, συνολικά.
με εκπροσώπηση των πέντε από τους εννέα τύπους. Ήδη με μια πρώτη
ματιά, είναι σαφής η ποσοτική υπεροχή των Μονυδρίων/Ναών (22 από
29) έναντι των υπολοίπων, οι οποίοι αριθμούν μόλις από 1 έως 3 κτήσεις:
Αυτούργια, Χωριά: 1 – Συνδυασμοί χρήσεων: 2 – Γαίες: 3.Δεν
εκπροσωπούνται καθόλου οι τύποι: Αδιάγνωστα, Αστικές κτήσεις,
Εγκαταστάσεις και Άλλα.
426
Καρακάλλου ανά χρονική τομή.
παρουσιάζουν οι τρεις τύποι με το μεγαλύτερο αριθμό κτήσεων (βλ.
παραπάνω), ως προς την εξελικτική τους πορεία. Τα Μονύδρια/Ναοί
μονοπωλούν το ενδιαφέρον, με ποσοτικά μεγέθη που επισκιάζουν όλα τα
υπόλοιπα. Ο υπολογίσιμος αριθμός των 7 αρχικών κτήσεων αυτού του
τύπου κατά το 13οαιώνα, τριπλασιάζεται (22) στον αμέσως επόμενο, και
παραμένει σταθερός το 15ο. Από τους υπόλοιπους τύπους, μόνο οι Γαίες
παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον, όχι ποσοτικά από αλλά ως προς τη
διακύμανση. Συγκεκριμένα, η 1 κτήση του 13ου αυξάνει βαθμιαία κατά
μία, στους επόμενους δύο αιώνες, ενώ οι υπόλοιποι τύποι δεν
παρουσιάζουν αυξομείωση.
Καρακάλλου ανά μείζονα περιοχή.
τις δέκα (10) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Πέραν των γενικών
παρατηρήσεων που αφορούν σύνολα ανά τύπο (βλ. πίνακα 14), στη
σχηματική ιδίως απόδοση των ποσοτικών δεδομένων, διακρίνονται
τέσσερις περιοχές, εκ των οποίων οι δύο ξεχωρίζουν. Οι υπόλοιπες έξη
περιοχές μένουν σε χαμηλά επίπεδα, με μία μόλις κτήση η καθεμία.
Ενδιαφέρον είναι ότι και οι τέσσερις αυτές περιοχές παρουσιάζουν τις
μεγαλύτερες συγκεντρώσεις τους σε κοινό τύπο (Μονύδρια/Ναοί), ως
εξής:
Ανατολική Μακεδονία: 6 – Στρυμόνας: 6 (συν 1 Χωριό και 1 Αυτούργιο) –
Θάσος: 3 – Λήμνος3 (συν 1 τύπου Γαίες). Στις υπόλοιπες έξη περιοχές,
427
απαντάται από μία μόνο κτήση και έναν τύπο, με εξαίρεση τη
Θεσσαλονίκη και τα Περίχωρα του Άθω, που απαντάται και δεύτερος.

- Πίνακας 11.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Καρακάλλου: α)

Στη συντριπτική τους πλειονότητα, οι κτήσεις της μονής είναι άγνωστης

έκτασης, τόσο στην αρχή, όσο και στο τέλος, όπου σημειώνεται η
μεγαλύτερη συγκέντρωση.
Από τις 29 κτήσεις, οι 25 είναι Αδιάγνωστες, 1 άνω των 2.000 μοδίων, ενώ
μια οριακή διακύμανση παρατηρείται στη μέση κατηγορία μεταξύ 100 και
500 μοδίων: από 2 σε 3 κτήσεις. Ο συνολικός αριθμός των αδιάγνωστων
κτήσεων είναι ανάλογος του αριθμού εκείνων που ανήκουν στον τύπο
Μονύδρια/Ναοί, για τα οποία δεν είναι διαθέσιμες τέτοιες πληροφορίες.

428
ΣΥΝΟΨΗ
Αν και υπάρχουν ενδείξεις για επέκταση του ζωτικού χώρου της μονής εκτός
Άθω ήδη από τον 11ο αιώνα, οι βεβαιωμένες κτήσεις της ξεκινούν μόλις από
το 13ο(βλ. ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία), και μια σημαντική
αύξησή τους στους επόμενους δύο αιώνες, από 9 σε 29. Ο συνολικός αυτός
αριθμός κατατάσσει συμβατικά τη μονή σε μια μεσαία κατηγορία, ως προς
τις κτήσεις της.
Χρονικά, στην περίοδο μελέτης, ο αριθμός των κτήσεών της παρουσιάζει,
όπως αναφέρθηκε, αξιόλογη αύξηση, με έναν εντυπωσιακό τριπλασιασμό
από το 13ο στο 14ο αιώνα: από 9 σε 28, ενώ κατά το 15ο, που κατά κανόνα
θεωρείται εποχή κρίσης, η μονή θα καταφέρει όχι μόνο να διατηρήσει τις
κτήσεις της αλλά και να τις αυξήσει οριακά κατά μία.
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων είναι μια παραλλαγή του τυπικού
ζωτικού χώρου του Άθω, όπου εκπροσωπούνται ενδεικτικά οι περισσότερες
κύριες περιοχές του (Περίχωρα Άθω, Σιθωνία, Κασσάνδρα, Θεσσαλονίκη).
Παράλληλα δε, παρατηρείται μια τάση προς ανατολάς, στην περιοχή του
Στρυμόνα αλλά και ακόμη ανατολικότερα στην Ανατολική Μακεδονία,
περιοχές που συγκεντρώνουν από κοινού σχεδόν το ήμισυ των κτήσεων.
Επίσης, σημαντική είναι η επέκταση στην περιοχή του Βορείου Αιγαίου όπου,
πέραν της Λήμνου, που θεωρείται κι αυτή μέρος του τυπικού αθωνικού
χώρου, σημειώνονται κτήσεις στη Θάσο και τις Σποράδες.
Ως προς τους κύριους τύπους, το μεγαλύτερο μέρος (22 από 29) είναι
Μονύδρια/Ναοί, με τέσσερις άλλους τύπους εκπροσωπούμενους
στοιχειωδώς.
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, σχεδόν όλες ανήκουν στην κατηγορία
Αδιάγνωστα (25 από 29), ενώ μόλις δύο άλλες κατηγορίες εκπροσωπούνται
στοιχειωδώς με 1 και 3 κτήσεις αντίστοιχα.
429
Τα συνολικά στοιχεία συνηγορούν στη γενική εικόνα μιας μέσης κατηγορίας
μονής (προς μικρομεσαίας) ως προς τον αριθμό των κτήσεων, οι οποίες
φαίνεται να έχουν μακρά ιστορία, ακόμη και πριν την τεκμηρίωσή τους.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η υπεροχή του του τύπου Μονύδρια/Ναοί, καθώς,
δημιουργεί μια εντύπωση ελαφρώς διαφορετική από εκείνη της συμπαγούς
και αυστηρής γαιοκτησίας που απαντάται σε άλλες μονές. Σ’ αυτό συνηγορεί
προφανώς και η έλλειψη στοιχείων για τα μεγέθη των κτήσεων, προκειμένου
να διαπιστωθούν οι σχέσεις τύπου-έκτασης, και άρα χρήσεων και
λειτουργιών. Ωστόσο είναι ενδιαφέρον το στοιχείο της ποσοτικής συνάφειας
των δύο αυτών παραμέτρων.
430
ΜΟΝΗ ΦΙΛΟΘΕΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Φιλοθέου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Φιλοθέου, Μονή της Φτέρης, Μονή της Πτέρης, Μονή της
Θεοτόκου
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Ευαγγελισμός Θεοτόκου
ΚΤΙΤΩΡ: Όσιος Φιλόθεος
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Δωδέκατη (12η) στη σημερινή σειρά των μονών

ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ:Τέλη 10ου αιώνα
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Όσιος Φιλόθεος

Στην ενδοχώρα του νότιου τμήματος της αθωνικής χερσονήσου,
σε υψόμετρο 330 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας.
Βρίσκεται μεταξύ των μονών Ιβήρων και Καρακάλλου, στην
ανατολική ακτή, όπου και διατηρεί αρσανά.
Ο περίβολος έχει τετράγωνη σχεδόν κάτοψη (ή ακανόνιστο
πεντάγωνο, με κενό στη ΒΑ γωνία), με τις πτέρυγες να
χρονολογούνται σε διακριτές φάσεις, από τις αρχές του 16ου ώς
τα τέλη του 19ου αιώνα. Το κενό στη ΒΑ γωνία κάλυπτε άλλοτε
πύργος που καταστράφηκε στην πυρκαϊά του 1871.
431
Το συγκρότημα περιλαμβάνει ένα πλήθος βοηθητικών κτιρίων
που εκτείνονται από το βορρά προς το δάσος, μέχρι νοτιότερα
και ανατολικά, όπου βρίσκεται και ο αρσανάς της Μονής.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτεια της Μονής είναι σε έκταση μικρότερη του μέσου

όρου των αθωνικών μονών. Εκτείνεται κάθετα στον άξονα της
χερσονήσου, από την παραλία ώς τον κεντρικό (μπεηλίδικο)
δασικό δρόμο στο μέσον της. Περιβάλλεται (από Δ προς Α) από
τις περιοχές των Μονών: Ιβήρων, Σίμωνος Πέτρας, Γρηγορίου,
Αγίου Παύλου, Καρακάλλου.

Η ίδρυση της Μονής ανάγεται στα τέλη του 10ου αιώνα και
αποδίδεται στον Όσιο Φιλόθεο, σύγχρονο του Αγίου Αθανασίου
του Αθωνίτου.1
Κατά την παράδοση, στα όρια της Μονής είχε μονάσει
προηγουμένως (έναν αιώνα νωρίτερα) κάποιος μοναχός από τη
Θάσο,ονόματι Ξενοφών.2
Σε Κώδικα της Μεγίστης Λαύρας (992) παραδίδεται για τη Μονή
την παράλληλη ονομασία "της Φτέρης",3 σε σχέση με κάποια
μονύδρια που υφίσταντο ήδη στα όρια της επικράτειάς της. 4
Στις αρχές του 11ου αιώνα (1015) παραδίδεται σε έγγραφο του
Πρώτου η υπογραφή του τότε ηγουμένου της, Γεωργίου, 5 ενώ
1
2
3
Φαίνεται ότι πρόκειται για την παλαιότερη ονομασία της μονής. Η επικράτηση της
ονομασίας «Φιλοθέου» πρέπει να σημειώθηκε αργότερα, προς το 13ο αιώνα. Βλ. σχετικά,
Kravari, PHILOTHEOU, σσ.. 261-356, 273-274, και Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 246.
4
Uspenskij, σ. 65-66.
5
Lefort, IVIRON I, αρ. 20 και 21.
432
λίγα χρόνια αργότερα (1021) η Μονή αναφέρεται εκ νέου σε
σχέση με συνοριακές διαφορές με τις όμορες μονές, Κραββάτου
(ανήκε στη Μεγίστη Λαύρα) και Μαγουλά.6
Στο Τυπικό του Μονομάχου (Β' Τυπικό του Άθω), η Μονή
Φιλοθέου αναφέρεται 19η στην ιεραρχία, ενώ ένα χρόνο μετά
(1046) προχώρησε σε πώληση προς τη Μεγίστη Λαύρα του
μονυδρίου του Ατζιπάνου, που ώς τότε βρισκόταν στη
δικαιοδοσία της (κοντά στο Μυλοπόταμο).7
Λίγο αργότερα, αναφέρεται ανακαίνισή της από το Νικηφόρο
Βοτανειάτη (1078-1081).8
Στο μεταξύ, στα 1141, η Μονή απέκτησε το παλαιό μονύδριο
του Καλύκα (κοντά στην επικράτεια της Μονής Χιλανδαρίου)
που ήταν πλέον έρημο.9 Μαζί με αυτό, απέκτησε και κάποιες
από τις εκτός Άθω κτήσεις του, κυρίως μεταξύ Άθω και
Στρυμόνα.10
Στα 1154 ωστόσο, πιθανότατα λόγω δυσχερειών διαχείρισης, η
Φιλοθέου παραχώρησε το μονύδριο του Καλύκα στη Μεγίστη
Λαύρα, η οποία είχε ήδη κτήματα στην περιοχή εκείνη, έναντι
του μονυδρίου του Χάλδου, που βρισκόταν πιο κοντά σ'
αυτήν.11
Για ένα διάστημα οι πηγές σιωπούν, ωστόσο λίγο μετά το
ξεκίνημα του 14ου αιώνα (1322) η Μονή αναφέρεται πλέον ως
βασιλική, χάρη στη μέριμνα των γονέων της Θεοδώρας
6
7
Regel, PHILOTHÈE, αρ. 1. Βλ. επίσης, Kravari, PHILOTHEOU, σ. 276.
8
Σμυρνάκης, σ. 583. Βλ. επίσης, Kravari, PHILOTHEOU, σ. 278.
9
Lemerle, LAVRA I, αρ. 61. Επίσης, συμπληρωματικά στοιχεία για τις κτήσεις του
Μονυδρίου του Καλυκά, στα: Lemerle, LAVRA I, αρ. 62 και 71.
10
Kravari, PHILOTHEOU, σ. 278.
11
433
Παλαιολογίνας Φιλανθρωπηνής και του ανηψιού του
Ανδρονίκου Β', Πρωτοβεστιάριου Ανδρονίκου. Με πρωτοβουλία
τους, ο Ανδρόνικος Β' εξέδωσε χρυσόβουλλο στα 1326, 12
επικυρώνοντας όλες τις πρόσφατες κτήσεις της, η πλειονότητα
των οποίων βρισκόταν στην κοιλάδα του Στρυμόνα, αλλά και
στην περιοχή των Λιμνών, στην Καλαμαριά και τη Χαλκιδική.13
Στα μέσα του 14ου αιώνα (1346), ο Δουσάν εξέδωσε
χρυσόβουλλο προς τη Μονή, 14 το οποίο, πέρα από την
επικύρωση των νέων κτήσεων της Μονής (στο Στρυμόνα
κυρίως) στο διάστημα που μεσολάβησε, μεταξύ άλλων,
ενθάρρυνε την προσέλευση Σέρβων και Βουλγάρων μοναχών σ'
αυτήν.
Στο τέλος του 14ου αιώνα, κατείχε τη 13η θέση στην ιεραρχία,
ενώ οι νέες κτήσεις της αφορούν το Στρυμόνα και τη Λήμνο, που
εγκαινιάζει το χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε' στα 1354.15
Γύρω στις αρχές του 15ου αιώνα η Μονή επεκτάθηκε και στη
Θάσο,16 ενώ μετά το 1480 άρχισε να παρακμάζει.
Στα 1533, προκειμένου να βρει διέξοδο στα μεγάλα χρέη της,
πούλησε το Κάθισμα του Σταυρονικήτα (που σύντομα
προβιβάστηκε σε μονή), 17 ενώ στα 1574 κατείχε πλέον τη
δωδέκατη θέση στην ιεραρχία.18
12
Regel, PHILOTHÈE, αρ. 6.
13
Kravari, PHILOTHEOU, σ. 280-284.
14
15
16
Kravari, PHILOTHEOU, Appendice I, σσ. 333-336.
17
Γιαννακόπουλος αρ. 1-3. Βλ. επίσης, Kravari, PHILOTHEOU, σ. 285. Βλ. επίσης,
18
434
Το 18ο αιώνα ευεργετήθηκε από τους ηγεμόνες της Βλαχίας,
Γκίκα και Μαυροκορδάτο, οι οποίοι, μεταξύ άλλων, ανέλαβαν
την ανοικοδόμηση του Καθολικού, μετά την κατάρρευσή του
στα 1746.19
Τον επόμενο αιώνα (1871), μια μεγάλης κλίμακας πυρκαϊά
κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της, πλην του Καθολικού και
της Τράπεζας,20 φέρνοντάς την στα πρόθυρα της χρεοκοπίας,
οπότε και παρενέβη η Κοινότητα με διακανονισμό.21
Κρήνη: 1884
Καθολικό: 1746 (στη θέση παλαιότερου, των αρχών του 16ου
αιώνα)
Πτέρυγες: μετά την πυρκαϊά του 1871
αυτά στις περιοχές: Σέρρες, Στρυμόνα, Λήμνο, Θάσο, Ορμύλεια,
Δυτική Χαλκιδική, Αδριανούπολη, Τιφλίδα και αλλού.
Εντός της επικράτειάς της βρίσκονται διάσπαρτα Κελλία.
19
Σμυρνάκης, σ. 584. Βλ. επίσης, Πεντζίκης, σ. 271.
20
21
435
τέλη 10ου: Πιθανή ίδρυση της μονής

1013: Πρώτη μνεία της μονής σε έγγραφο
11ος αι.: - Επέκταση της επικράτειας της μονής προς την ενδοχώρα της
χερσονήσου
- Θρυλούμενες δωρεές του Νικηφόρου Βοτανειάτη προς τη
μονή (ώστε να θεωρείτια δεύτερος κτίτωρ)
1141: Απόκτηση από τη μονή, του εγκατελειμμένου Μονυδρίου του
Καλύκα ως μετοχίου, μαζί με τις κτήσεις του (μεταξύ Άθω και
Στρυμόνα)
1154: Ανταλλαγή του Μονυδρίου του Καλύκα με τη Λαύρα, έναντι του
Μονυδρίου του Χάλδου, εγγύτερα στην περιοχή της
13ος αι.: [ Πληροφοριακό κενό ]
1322: Πρώτη μνεία της Μονής Φιλοθέου ως βασιλικής
1322-1326: Έναρξη περιόδου ακμής, με τη συνδρομή των γονέων της
Θεοδώρας Φιλανθρωπηνής Παλαιολογίνας και κυρίως του
Πρωτοβεστιάριου Ανδρονίκου Παλαιολόγου, ανηψιού του
αυτοκράτορα, προς τη μονή, με δωρεές και υποστήριξη
1326: Πρόσταγμα Ανδρονίκου Β' για πρόσφατες κτήσεις της μονής
(κυρίως στην Κοιλάδα του Στρυμόνα)
1342: Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ε' Παλαιολόγου για κτήσεις στη Δυτική
Χαλκιδική
1346: Χρυσόβουλλο Δουσάν για επικύρωση παλαιών κτήσεων και
χορηγία νέων προς τη μονή
1354: Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ε' για κτήσεις σε Στρυμόνα και Λήμνο
14ος αι.: Απόκτηση του Μονυδρίου του Σταυρονικήτα (ώς τότε
ανεξάρτητης αρχαίας μονής)
αρχές 15ου: Κτήσεις σε Θάσο
436
μετά το 1480: Περίοδος ύφεσης
αρχές 16ου: Ανέγερση (παλαιού) Καθολικού
1533: Πώληση του Μονυδρίου του Σταυρονικήτα (λόγω χρεών),
προκειμένου να συσταθεί ανεξάρτητη μονή
18ος αι.: Χορηγίες Βλάχων ηγεμόνων Γκίκα και Μαυροκορδάτου
1746: Ανέγερση (νέου) Καθολικού
τέλος 19ου: Ανοικοδόμηση πτερύγων, μετά την πυρκαϊά
437
438
439
440
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.01: Οι κτήσεις της Μονής Φιλοθέου, συνολικά
441
442
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Φιλοθέου ανά χρονική τομή
10ος
11ος
12ος
13ος
14ος 39
15ος 35
15ος,&35&
14ος,&39&
443
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Φιλοθέου ανά μείζονα περιοχή
444
12. 26 Άγιος Γεώργιος Μπερζίτζικον Μπερτζίτζικο (Φιλοθέου) Σέρρες Στρυμόνας 41.034882 23.403981 Μονύδριο 0 2 1376 1400 μονύδριο, γαίες, λίμννη,
Μπερζίτζικον δάσος
12. 28 Κτήμα Πεντακκλησιώτισσα Τζαίνου Στρυμόνας 40.978624 23.893808 Γαίες 0 3 1355 1400 γαίες
12. 30 Πεντακκλησιώτισσας
Πηλορήγια (Φιλοθέου)
Πηλορήγια (Φιλοθέου) Ζίχνα Στρυμόνας 40.973333 23.883333 Γαίες 0 3 1326 αδιάγνωστο
12. 31 Πριλλάπεια Πριλλάπεια (Φιλοθέου) Σέρρες Στρυμόνας 41.047222 23.494444 Μύλος 1 5 1346 1400 Μύλος
12. 32 Προάστειον Θόλου Θόλος Προάστειο Θόλου Τζαίνου Στρυμόνας 40.997778 23.784167 Γαίες 0 3 1346 1400 γαίες, προάστειον
12. 33 Προυναία (Φιλοθέου)
Προυναία (Φιλοθέου) Τζαίνου Στρυμόνας 40.966667 23.841111 Γαίες 0 3 1355 1400 γαίες
12. 37 Άγιος Βλάσιος Καλά Δένδρα Σέρρες - Άγιος Βλάσιος Σέρρες Στρυμόνας 41.098611 23.425000 Μονύδριο 2 2 1326 1400 μονύδριο, γαίες
12. 38 Σέρρες (Φιλοθέου)
Σέρρες (Φιλοθέου) Σέρρες Στρυμόνας 41.083333 23.550000 Οικίες 1 1 1326 1400 οικίες
12. 39 Κρήμνα Τζαίνου - Κρήμνα Τζαίνου Στρυμόνας 40.915000 23.816111 Γαίες 0 0 1355 1400 γαίες
12. 40 Τζαίνου (Φιλοθέου)
Τζαίνου (Φιλοθέου) Ζίχνα Στρυμόνας 40.966479 23.804144 Γαίες 4 6 1326 1400 γαίες
12. 41 Λινοβρόχι Τζαίνου Τζαίνου Λινοβρόχι Τζαίνου Στρυμόνας 40.952222 23.850278 Λινοβρόχι 0 5 1355 1400 λινοβρόχι
(Φιλοθέου)
445
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Φιλοθέου ανά μείζονα περιοχή
Δυτική'Χαλκιδική 2
Δυτική'
Θάσος 4 Χαλκιδική,'2'
Θεσσαλονίκη 2 Θάσος,'4'
Κεντρική'Μακεδονία 1 Θεσσαλονίκη,'2'
Λήμνος 3 Κεντρική'
Μελένικο 1 Μακεδονία,'1'
Περιοχή'Λιμνών 3
Στρυμόνας 26 Λήμνος,'3'
42 26' Μελένικο,'1'
Περιοχή'
Λιμνών,'3'
446
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Φιλοθέου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
447
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Φιλοθέου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΦΙΛΟΘΕΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Θάσος 1 4
Κεντρική Μακεδονία 1 1
Λήµνος 3 3
39 35
448
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Φιλοθέου στο

2,5 3,5
3
2
2,5
1,5 2
Δυτική Χαλκιδική 1,5 Λήμνος
1
1
0,5
0,5
0 0
Θάσος Μελένικο
4,5 1,2
4
1
3,5
3 0,8
2,5
Θάσος 0,6
2 Μελένικο
1,5 0,4
1
0,2
0,5
0 0

2,5 3,5
3
2
2,5
1,5
2
1 1,5
1
0,5
0,5
0 0
Κεντρική Μακεδονία Στρυμόνας

1,2 30
1 25
0,8 20
0,6 15
0,4 10
0,2 5
0 0
449
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Φιλοθέου, συνολικά
Συνδυασμοί, Αστικές,
Αστικές κτήσεις 3 Αδιάγνωστα,,1,
Μονύδρια / Ναοί 16 χρήσεων,,4, κτήσεις,,3,
Αυτούργια 2 Εγκαταστάσεις,,
Εγκαταστάσεις 4 4,
Χωριά Αυτούργια,,2,
Άλλα
42 Μονύδρια,/,
Ναοί,,16,
Γαίες,
(γενικώς),,
12,
450
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Φιλοθέου ανά χρονική τομή
ΦΙΛΟΘΕΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αδιάγνωστα 1 1
Χωριά
Άλλα
0 0 0 39 35
16"
14"
12"
10ος"
10"
11ος"
8" 12ος"
6" 13ος"
4" 14ος"
15ος"
2"
0"
Αδιάγνωστα" Αστικές" Μονύδρια"/" Γαίες"(γενικώς)" Αυτούργια" Εγκαταστάσεις" Συνδυασμοί" Χωριά" Άλλα"
451
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Φιλοθέου
ΦΙΛΟΘΕΟΥ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Θάσος 1 2 1 4
Περιοχή Λιµνών 1 1 1 3
Στρυµόνας 1 1 8 10 2 3 1 26
16 12 2 4 4 0 42
12"
10"
8"
6"
Αυτούργια"
4"
Χωριά"
2"
Άλλα"
0"
Δυτική"Χαλκιδική" Θάσος" Θεσσαλονίκη" Κεντρική"Μακεδονία" Λήμνος" Μελένικο" Περιοχή"Λιμνών" Στρυμόνας"
452
ΠΙΝΑΚΑΣ 12.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Φιλοθέου
23
500+4+2.000+ άνω+των+2.000+
12
100+4+500+ μόδιοι,+2+ μοδίων,+1+
4
μόδιοι,+4+
2
ν 1
42
μοδίων,+12+
20 αδιάγνωστα 500+3+2.000+ 19
12 500+3+2.000+ άνω+των+2.000+
μόδιοι,+2+
κάτω των 100 µοδίων μοδίων,+1+ 10 100+3+500+
4 μόδιοι,+1+ μοδίων,+1+
100 -100+3+500+
500 µόδιοι 4 μόδιοι,+4+
2
1 500 - μόδιοι,+4+
2.000 µόδιοι 1
39
35
κάτω+των+100+ κάτω+των+ αδιάγνωστα,+
μοδίων,+12+ 100+μοδίων,+ 19+
10+
453
ΧΑΡΤΗΣ 12.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Φιλοθέου
454
ΧΑΡΤΗΣ 12.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Φιλοθέου
455
ΧΑΡΤΗΣ 12.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Φιλοθέου
456
ΧΑΡΤΗΣ 12.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Φιλοθέου
14ος-15ος αιώνας
457
458
Δεδομένα

Μονής Φιλοθέου, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
βιβλιογραφία, 22 ενώ έχει ληφθεί υπόψη και μεταγενέστερη τεκμηρίωση,
προκειμένου για τη διασταύρωσή τους. Ειδικά για την περίπτωση των
κτήσεων της μονής στη νήσο Θάσο, οι μαρτυρίες είναι έμμεσες, καθώς
προκύπτουν κατά βάση από ένα πλαστό Χρυσόβουλλο και από ένα αυθεντικό
έγγραφο που όμως χρονολογείται στο 16ο αιώνα (1541), αλλά αναφέρεται σε
ήδη υφιστάμενες κτήσεις.23
Οι βασικές μνείες για εκτός Άθω κτήσεις της Μονής προέρχονται από
έγγραφα του 14ου αιώνα: το Πρόσταγμα και το Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου
Β’ (1326),24 ενώ ακολουθεί το Χρυσόβουλλο του Δουσάν (1346), 25 έγγραφο
26
του Μητροπολίτου Σερρών (1355), Αφιερωτήριο της Θεοδώρας
Παλαιολογίνας Φιλανθρωπηνής (1376),27 Πρακτικό Απογραφής των μετοχίων
της Λήμνου (τέλος 14ου-αρχές 15ου αιώνα),28 καθώς και τα δύο έγγραφα που
προαναφέρθηκαν: το Πλαστό Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β’ και το Έγγραφο
αντιπροσωπείας της Μ. Φιλοθέου στη Θάσο, σχετικά με τις εκεί κτήσεις της
22
Regel, PHILOTHÈE -- Kravari, PHILOTHEOU -- Moustakas, Transition -- Kondyli, Lemnos --
Κωνσταντέλλης – Βλ. επίσης, συνολική βιβλιογραφία.
23
Kravari, PHILOTHEOU, Appendices I & II, σσ. 333-341.
24
25
26
Kravari, PHILOTHEOU, αρ. 5.
27
28
459
(1541). Από τα δύο τελευταία, το πρώτο λαμβάνεται υπόψη με τη δέουσα
επιφύλαξη, και σε συνδυασμό με το δεύτερο, απλώς για να στηρίξει τη
θεωρία ότι η μονή κατείχε εδάφη στο νησί πριν την έλευση των Οθωμανών.
Οι πληροφορίες για την ιστορική διαδρομή και την αλληλουχία των κτήσεων
της μονής προκύπτουν επαγωγικά, μέσω των παραπάνω βασικών εγγράφων,
τα οποία, κατά κανόνα αποτυπώνουν το υφιστάμενο ιδιοκτησιακό καθεστώς
μιας μονής, κατά τη στιγμή της έκδοσής τους. Έτσι, το Χρυσόβουλλο του
Ανδρονίκου Β’ κατονομάζει τις πρόσφατα (άρτι) αποκτηθείσες κτήσεις της
μονής, ενώ το αντίστοιχο του Δουσάν, καταγράφει όσες ήδη βρίσκονται στην
κατοχή της μονής στα 1346. Για τις επιπλέον κτήσεις της μονής στην περιοχή,
για το διάστημα που τελεί υπό τη σερβική κυριαρχία, παίρνουμε στοιχεία
από το έγγραφο του 1355, ενώ επιπλέον πληροφορίες επίσης για την
ευρύτερη περιοχή των Σερρών παρέχει το αφιερωτήριο της Θεοδώρας
Παλαιολογίνας για το μετόχι του Αγ. Γεωργίου Μπερτζίτζικου (1376).
Δεδομένου ότι τα διαθέσιμα στοιχεία ξεκινούν μόλις από το 14 ο αιώνα, οι
χρονικές τομές είναι δύο: 14ος και 15ος.
Κατανομές
460
• Πίνακας 12.01: Οι κτήσεις της Μονής Φιλοθέου συνολικά.

• Πίνακας 12.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Φιλοθέου ανά

Αποδίδονται σε "πίτα" τα ποσοτικά δεδομένα για το σύνολο των
κτήσεων, κατανεμημένα ανά χρονική τομή, ξεκινώντας από το 14ο
αιώνα:14ος αι.: 39 κτήσεις - 15ος αι.: 35 κτήσεις.
Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι στον ίδιο αιώνα (14ο) κατά τον οποίο
εμφανίζονται για πρώτη φορά βεβαιωμένες κτήσεις της μονής Φιλοθέου,
ο αριθμός τους φτάνει τις 39. Η μείωσή τους σε 35 κατά τον επόμενο
αιώνα, παρότι προκύπτει από τις διαθέσιμες πηγές, είναι πιθανό να μην
ανταποκρίνεται απόλυτα στην πραγματικότητα, καθώς τα στοιχεία
προκύπτουν έμμεσα, λαμβανομένης υπόψη μιας μεγάλης σιωπής των
πηγών.
461
Η χρονική εξέλιξη των κτήσεων αποδίδεται και χαρτογραφικά με το
Χάρτη 12.04.

οκτώ (8) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων
κατάταξη): Δυτική Χαλκιδική, Θάσος, Θεσσαλονίκη, Κεντρική Μακεδονία,
Λήμνος,Μελένικο, Περιοχή Λιμνών,Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Είναι
ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι περισσότερες από τις μισές κτήσεις (26 από 42)
συγκεντρώνονται στην περιοχή του Στρυμόνα, ενώ με 4 κτήσεις
ακολουθεί η Θάσος, και με 3 η Λήμνος και η Περιοχή των Λιμνών. Οι
υπόλοιπες περιοχές εκπροσωπούνται με 1 (Κεντρική Μακεδονία,
Μελένικο) έως 2 κτήσεις (Δυτική Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη).

καθεμία από τις παραπάνω οκτώ μείζονες περιοχές. Παρότι οι κτήσεις
εμφανίζονται μόλις στο 14ο αιώνα, ενδιαφέρον παρουσιάζουν δύο
περιοχές: ασφαλώς η περιοχή του Στρυμόνα, που μονοπωλεί την
462
προσοχή από άποψη τουλάχιστον ποσοτική, αλλά και η Θάσος. Στην
πρώτη περίπτωση είναι εντυπωσιακή η εξαρχής κορύφωση εντός του
14ου αιώνα, με μια μικρή πτώση στον αμέσως επόμενο· στη δεύτερη, το
ενδιαφέρον εστιάζεται στο γεγονός ότι η 1 κτήση του 14 ου αιώνα γίνονται
4 στον «προβληματικό» 15ο, εποχή που συνήθως διαπιστώνουμε ύφεση
(όπως ακριβώς στην παραπάνω περίπτωση του Στρυμόνα). Οι υπόλοιπες
περιοχές, δεν εμφανίζουν διακύμανση, αλλά συνεχίζουν και στο 15ο με τα
ίδια ποσοτικά δεδομένα, πλην της Δυτικής Χαλκιδικής, όπου οι 2 κτήσεις
του 14ου αιώνα δεν επιβιώνουν μετά.

Καθίσταται σαφής η εμφάνιση και έξαρση του φαινομένου κατά το 14ο
αιώνα, αλλά και η έκτασή του κατά το 15ο, όπου, τη μείωση στο
Στρυμόνα (κατά 5) και την εξάλειψη στη Δυτική Χαλκιδική (2) εξισορροπεί
μερικώς η αύξηση στη Θάσο (3). Στο σύνολο των δεδομένων, ωστόσο, το
ενδιαφέρον μονοπωλεί ο Στρυμόνας με ένα μέγιστο 26 κτήσεων.
• Πίνακας 12.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Φιλοθέου

Πρόκειται για σειρά οκτώ γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις μείζονες
Διακρίνονται τέσσερις περιπτώσεις: κορύφωση στην πρώτη περίοδο και
σταθερή πορεία (Θεσσαλονίκη, Κεντρική Μακεδονία, Λήμνος, Μελένικο,
463
Περιοχή Λιμνών), βαθμιαία άνοδος (Θάσος), εμφάνιση και εξάλειψη
(Δυτική Χαλκιδική), κορύφωση στην πρώτη περίοδο και μικρή μείωση
(Στρυμόνας).
- Πίνακας 12.08 (γράφημα): Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Φιλοθέου,

συνολικά.
με δείγματα σε επτά από τους εννέα τύπους. Στο σύνολο των δεδομένων,
είναι προφανής η υπεροχή δύο τύπων: Μονύδρια/Ναοί (16 από 42) και
Γαίες (12 από 42). Οι δύο τύποι μαζί υπερβαίνουν το ήμισυ των κτήσεων
(28 από 42). Με εξαίρεση 1 κτήση τύπου Αδιάγνωστα, οι υπόλοιποι
τέσσερις εκπροσωπούνται με 2 έως 4 κτήσεις ο καθένας: Αυτούργια: 2 -
Αστικές κτήσεις: 3 – Εγκαταστάσεις και Συνδυασμοί χρήσεων: από 4.Δε
σημειώνονται καθόλου κτήσεις τύπου Χωριά ή Άλλα.
Φιλοθέου ανά χρονική τομή.
Αποδίδονται οι παραπάνω τύποι στη χρονική τους εξέλιξη. Πέρα από την
προφανή επικράτηση των δύο τύπων με το μεγαλύτερο αριθμό κτήσεων
(βλ. παραπάνω), όπου τα Μονύδρια/Ναοί και οι Γαίες εμφανίζονται
εξαρχής με μεγάλες συγκεντρώσεις από το 14ο αιώνα, ενδιαφέρον
παρουσιάζει μία λεπτομέρεια: ενώ με το πέρασμα από το 14ο στο 15ο
αιώνα οι δύο αυτοί τύποι καθώς και οι Συνδυασμοί χρήσεων και τα
Αυτούργια (που εκπροσωπούνται με σαφώς μικρότερο αριθμό κτήσεων)
464
σημειώνουν μια μικρή μείωση, οι Αστικές κτήσεις παρουσιάζουν αύξηση
(τα Αδιάγνωστα και οι Εγκαταστάσεις φαίνονται σταθερά).
Φιλοθέου ανά μείζονα περιοχή.
τις οκτώ (8) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Η κύρια παρατήρηση
που προκύπτει από τη διασταύρωση των δεδομένων είναι ότι την
προφανή επικράτηση του Στρυμόνα ως κύριας μείζονος περιοχής κτήσεων
της μονής, στηρίζουν κατά βάση οι τύποι Γαίες και -κυρίως-
Μονύδρια/Ναοί, με τον δεύτερο να είναι και γενικότερα ο επικρατέστερος
τύπος, με δείγματα σε όλες σχεδόν τις περιοχές (πλην της Κεντρικής
Μακεδονίας). Οι υπόλοιποι τύποι κατανέμονται με κατά πολύ
μικρότερους αριθμούς στις άλλες περιοχές (κατά βάση, 1 και 2).

- Πίνακας 12.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Φιλοθέου: α) στο

Περισσότερες από τις μισές κτήσεις της μονής είναι άγνωστης έκτασης,
τόσο συνολικά, όσο και σε κάθε αιώνα χωριστά.
Από τις 42 κτήσεις, οι 23 είναι Αδιάγνωστες, ενώ άλλες 12 ανήκουν στη
μικρότερη κατηγορία (κάτω των 100 μοδίων). Στις υπόλοιπες κατηγορίες,
οι κτήσεις κατανέμονται ως εξής: μεταξύ 100 και 500 μοδίων: 4 κτήσεις –
465
μεταξύ 500 και 2.000 μοδίων: 2 κτήσεις - άνω των 2.000 μοδίων: 1
κτήση.Με επιφύλαξη για τα Αδιάγνωστα, η γενική εικόνα δείχνει μια μονή
με πολλές μεν, μικρές δε κτήσεις συνολικά.
ΣΥΝΟΨΗ
Χρονικά, οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Φιλοθέου

ξεκινούν ουσιαστικά και κορυφώνονται μέσα στον 14ο αιώνα, ενώ στον
επόμενο (15ο) παρατηρείται μια μικρή μείωση στους συνολικούς αριθμούς (η
οποία αναλύεται ως μεγαλύτερη μείωση σε κάποιες περιοχές, και μικρή
αύξηση αλλού). Γενικά, πρόκειται για έναν σημαντικό αριθμό κτήσεων, αν
και, όπως φαίνεται, μικρού μεγέθους.
Ο χώρος ενδιαφέροντος, ειδικά για την πρώτη περίοδο, είναι μεγάλες αστικές
και αγροτικές περιοχές στην άμεση εμβέλεια του ευρύτερου αθωνικού
χώρου: η Θεσσαλονίκη για αστικά και περιαστικά μετόχια, και η κοιλάδα του
Στρυμόνα, για τα αγροτικά, ως η κατεξοχήν περιοχή υψηλής απόδοσης, σε
λογική ακτίνα από τον Άθω, συνδυάζοντας αγροτικές γαίες και αστικά κέντρα
ως αγορές τοπικής διάθεσης αλλά και επεξεργασίας των προϊόντων (Σέρρες,
Ζίχνα). Το τελευταίο καθίσταται προφανές από τις συγκεντρώσεις (βλ.
χάρτες) των μετοχίων σε δύο διακριτές ζώνες στην ευρύτερη περιοχή του
Στρυμόνα: αφενός η ζώνη κοντά στις Σέρρες και αφετέρου η ζώνη κοντά στη
συμβολή του Αγγίτη με το Στρυμόνα.
Η εμφανής αύξηση του αριθμού των μετοχίων στα μέσα του 14ου αιώνα
εντοπίζεται κυρίως στην παραπάνω περιοχή και σχετίζεται άμεσα με την
ευνοϊκή για τον Άθω πολιτική των Σέρβων κατακτητών της. Ενώ δεν
παρατηρούνται μεταβολές σε άλλες περιοχές, η ευρύτερη περιοχή του
466
Στρυμόνα καθίσταται χωρίς υπερβολή ο κύριος ζωτικός χώρος και για τη
Μονή Φιλοθέου.
Το μόνο αξιοσημείωτο γεγονός πέραν αυτής της άμεσης επέκτασης, είναι η
επικέντρωση του ενδιαφέροντος της μονής και σε μίαν ακόμη περιοχή: αυτή
της νήσου Λήμνου, όπου (σύμφωνα με τις πηγές) οι διάσπαρτες και μη
αποδοτικές γαίες της μονής συγκεντρώνονται πλέον σε τρία σημεία στα νότια
του νησιού, διαμορφώνοντας ισάριθμα μετόχια αξιώσεων. Ο χαρακτήρας του
είναι και πάλι κυρίως αγροτικός, συνδυάζοντας ωστόσο, κατά το σύνηθες, και
άλλες χρήσεις. Ενώ το ένα αποδίδεται ως μία εκτενής περιοχή γαιών, τα άλλα
διαφέρουν: το ένα αποδίδεται ως βοσκοτόπι-χειμαδιό και το άλλο ως μικτή
χρήση, συμπεριλαμβάνοντας θρησκευτικά κτίρια (ναό), παλαιοχώριον
(ερειπωμένες εγκαταστάσεις οικισμού) κ.λπ., ενώ από την παράλληλη
πληροφορία της υποχρέωσης καταβολής βιγλιάτικου συμπεραίνουμε ότι
στην περιοχή (πιθανόν και εντός αυτών των κτήσεων της μονής)
λειτουργούσε βίγλα, ως είθισται για περιοχές τόσο εκτεθειμένες σε
επιδρομές.
Η ερμηνεία αυτής της παράλληλης (αν και μικρότερης) επέκτασης της μονής,
πιθανότατα σχετίζεται με την ήδη εκεί παρουσία μεγάλων μετοχίων των
σημαντικότερων αθωνικών μονών. Παράλληλα, φαίνεται πως επρόκειτο για
μία περιοχή ακόμη πρόσφορη, δεδομένης μάλιστα της εντεινόμενης
συρρίκνωσης της βυζαντινής επικράτειας. Πρόκειται επίσης για περιοχή
υψηλής παραγωγικότητας αγροτικών προϊόντων, σε λογική ακτίνα από τον
Άθω, ενώ η εκεί παρουσία και άλλων αθωνικών κτήσεων, πέρα από τους
τυχόν επιμέρους ανταγωνισμούς, είναι λογικό να δημιουργεί το αίσθημα
μιας κάποιας αλληλεγγύης, προϋπόθεσης για την ομαλή εξέλιξη τέτοιων
δραστηριοτήτων.
Ο γενικότερος αγροτικός χαρακτήρας ενισχύεται και από τα σχετικά ποσοτικά
δεδομένα, καθώς, ως προς τους κύριους τύπους, υπάρχει μια έμφαση στις
Γαίες και κυρίως στα Μονύδρια/Ναούς (κατά κανόνα όχι αστικού τύπου).
467
Ως προς τα μεγέθη, όπως προαναφέρθηκε, με επιφύλαξη για τις (μισές στο
σύνολο) αδιάγνωστες, οι κτήσεις είναι κατά κανόνα μικρές.
Η μελέτη των δεδομένων καταγραφής και η απεικόνισή τους, τεκμηριώνει και
οπτικά όσα γενικότερα γνωρίζουμε για τη Μονή Φιλοθέου από ιστορική
άποψη: πρόκειται για ένα μικρο-μεσαίο αθωνικό καθίδρυμα, με μία
«αξιοπρεπή» οικονομική παρουσία, εντός του πλαισίου στο οποίο κινήθηκε η
πλειονότητα των μονών. Έχοντας την τύχη να ευνοηθεί από ισχυρές
προσωπικότητες σε κρίσιμες χρονικές στιγμές (πρωτοβεστιάριος Ανδρόνικος
Παλαιολόγος, Στέφανος Δουσάν, Θεοδώρα Παλαιολογίνα Φιλανθρωπηνή),
αξιοποίησε τη δυναμική του 14ου αιώνα με τρόπο επωφελή. Το σύνολο των
σαράντα δύο (42) μετοχίων της που καταγράφονται συμβατικά (βλ.
εισαγωγικά κεφάλαια, μεθοδολογία και συμβάσεις) για τη Βυζαντινή
περίοδο, είναι αριθμός καθόλου ευκαταφρόνητος, αν και απέχει κατά πολύ,
ποσοτικά και ποιοτικά, από τους αντίστοιχους άλλων μονών.
Η περιοχή των κτήσεων κινείται στο ανατολικό σκέλος του τυπικού ζωτικού
αθωνικού χώρου, δηλαδή στο τμήμα εκείνο που ορίζει ο νοητός άξονας:
Λήμνος – Θάσος – Στρυμόνας και Περιοχή Λιμνών. Στο υπόλοιπο τμήμα του
τυπικού αυτού χώρου, υπάρχουν διάσπαρτες μόνο κτήσεις, ενώ απουσιάζει η
εγγύς του Άθω περιοχή (Περίχωρα Άθω και προς τα δυτικά).
468
ΜΟΝΗ ΣΙΜΩΝΟΣ ΠΕΤΡΑΣ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Σίμωνος Πέτρας

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Σίμωνος Πέτρας, Σιμωνόπετρα, Σιμόπετρα, Ασημόπετρα, Νέα
Βηθλεέμ (ονομασία που δόθηκε από τον κτίτορα αλλά δεν
επικράτησε)1
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Γέννηση του Χριστού
ΚΤΙΤΩΡ: Όσιος Σίμων ο Μυροβλύτης
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Δέκατη τρίτη (13η) στη σημερινή σειρά των μονών

ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Πριν τα μέσα του 13ου αιώνα (κοίμηση κτίτορα στα
1257).
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Όσιος Σίμων

Στο νοτιοδυτικό τμήμα της αθωνικής χερσονήσου, στην
εσωτερική πλευρά, προς τον Σιγγιτικό κόλπο. Μετά το λιμάνι της
Δάφνης και πριν τη Μονή Γρηγορίου.
Βρίσκεται σε κάθετο βράχο, 300 μ. από την επιφάνεια της
θάλασσας.
Το οικοδομικό συγκρότημα έχει ακανόνιστη κάτοψη. Στην
πραγματικότητα, αποτελείται από μια συστοιχία τριών
1
469
πολυώροφων πύργων (επτά υπέργειοι και τρεις υπόγειοι
όροφοι, εντός του βράχου).
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτεια της μονής είναι σε έκταση κατά τι μεγαλύτερη του
μέσου όρου των αθωνικών μονών. Εκτείνεται σχεδόν ισόποσα
κατά μήκος και πλάτος από τη δυτική ακτή προς την ενδοχώρα,
όπου συναντά τον κεντρικό δασικό οδικό άξονα (μπεηλίδικο)
στα ΒΑ. Από Β προς Ν συνορεύει (δεξιόστροφα) με τις περιοχές
των Μονών: Ξηροποτάμου, Ιβήρων, Φιλοθέου και Γρηγορίου.

Η ίδρυσή της ανάγεται πριν τα μέσα του 13ου αιώνα και
αποδίδεται στον Όσιο Σίμωνα το Μυροβλύτη, ο οποίος ήδη
ασκήτευε στην περιοχή.2
Έναν αώνα μετά, συντελείται η πρώτη επέκταση της Μονής με
τη συνδρομή του Σέρβου Δεσπότη Ιωάννου Ούγγλεση, ο οποίος
προχώρησε επίσης στην οικονομική της ενίσχυση και στην
προικοδότησή της με κτήσεις εκτός Αγίου Όρους (Χρυσόβουλλο,
3
1368). Από την περίοδο εκείνη χρονολογούνται και οι
παλαιότερες κτήσεις της μονής, σε περιοχές όπως η Σιθωνία, οι
Σέρρες και η Λήμνος.4
Στο Γ' Τυπικό του Αγίου Όρους, η Μονή κατέχει την 23η (από
25) θέση στην ιεραρχία.5
Στα μέσα του 15ου αιώνα αναφέρεται Πρώτος από τη Μονή
αυτή, ενώ στα τέλη του (1489) η Μονή αναφέρεται πλέον ως
βουλγαρική.6
2
3
Kašic, σ. 44-50. Βλ. επίσης, αντίγραφο του 1623: Βαμβακάς, αρ. 6.
4
Παπάγγελος, Σιμωνόπετρα, σ. 112.
5
470
Στα 1567 οικοδομείται ο πύργος του αρσανά, 7 ενώ λίγο
αργότερα (1580) η Μονή καταστρέφεται ολοσχερώς από
πυρκαϊά.8
Η εναπομείνασα αδελφότητα μετεγκαταστάθηκε στη Μονή
Ξενοφώντος (της οποίας και το χρέος ανέλαβε να
αποπληρώσει), 9 και λίγα χρόνια αργότερα, χάρη και στη
βοήθεια από το ρουμανικό μετόχι της (αποκτηθέν με δωρεά στα
τέλη του 16ου αιώνα),10 ολοκληρώθηκε η επανεγκατάσταση στη
Μονή. Στο διάστημα αυτό της ανάκαμψης, μαρτυρούνται και
αποκτήσεις ή επεκτάσεις μετοχίων, όπως π.χ. της Κασσάνδρας,
που επιβίωσε ώς τις απαλλοτριώσεις του 20ού αιώνα.11
Οι αρχές του 17ου αιώνα φαίνεται να συνδέονται με νέες κτήσεις
12
της μονής, σε περιοχές όπως η Βουρβουρού και η
Θεσσαλονίκη.13 Στα 1622 (ή 1625) ξεσπά νέα πυρκαϊά,14 αλλά
καταστρέφει μέρος μόνο της ανοικοδομηθείσας μονής.
Στην περίοδο αυτή (τέλος 16ου - αρχές 17ου αιώνα)
χρονολογείται και το αρχαιότερο σωζόμενο πλέον τμήμα της
Μονής (ο κεντρικός πύργος), και το Καθολικό (1633).15
6
7
8
Βαμβακάς, αρ. 21 (Σιγιλλιώδες Γράμμα της Ιεράς Συνάξεως του Αγίου Όρους, 1580). Βλ.
επίσης, Σμυρνάκης, σ. 588.
9
Βαμβακάς, αρ. 2 (Σιγιλλιώδες γράμμα Πατριάρχου Ιερεμίου Β’, 1581).
10
Βαμβακάς, αρ. 4 (Σιγιλλιώδες γράμμα Πατριάρχου Ιερεμίου Β’, 1591). Βλ. επίσης,
Σμυρνάκης, σ. 588, 595.
11
Αναφέρεται αγορά μεγάλης έκτασης στα 1589/90 από τον Γαζανφέρ Αγά. Παπάγγελος,
Σιμωνόπετρα, σ. 113. Βλ. επίσης, Βασδραβέλλης, σ. 290.
12
Βαμβακάς, αρ. 32 (Συμφωνητικό Γράμμα των Αγιονικολαϊτών, 1614).
13
Δημητριάδης, Θεσσαλονίκη (Μετόχι Αγίου Χαραλάμπους), σ. 264.
14
Σμυρνάκης, σ. 588. Βλ. επίσης και Πεντζίκης, σ. 81.
15
Όπ.π.
471
Το 18ο αιώνα η Μονή βρίσκεται σε μεγάλη ένδεια και
καταφέρνει να ανακάμψει μόλις μετά το 1765, χάρη στις
προσπάθειες και τους εράνους του ιερομονάχου Ιωάσαφ που,
μεταξύ άλλων, εξαγόρασε τα μετόχια της.16
Η περίοδος εσωτερικών ερίδων του 19ου αιώνα φαίνεται να
τερματίζεται μετά τα μέσα του, οπότε και συντελέστηκε η
οικοδόμηση των νεότερων πτερύγων (1862-1864 και αργότερα,
1897-1902).17
Στα 1891 καταστρέφεται από πυρκαϊά το ανατολικό της τμήμα,
συμπεριλαμβανομένου του Καθολικού και της Βιβλιοθήκης. Στη
στροφή του αιώνα, θα ανακάμψει χάρη στη συνδρομή των
αθωνικών μονών και σε μεγάλο έρανο που διενεργήθηκε τότε
στη Ρωσία.18
Κεντρικός πύργος: τέλη 16ου - αρχές 17ου αιώνα
Υπόλοιπο συγκρότημα: 1862-1902
Πύργος αρσανά: 1567
Κοιμητήριο: 18ος αιώνας
Υδραγωγείο: 14ος, 16ος, 19ος αιώνας
ΚΤΗΣΕΙΣ: Μεταξύ των παλαιότερων κτήσεων της Μονής,

περιλαμβάνονται τα εξής: Πετριώτικο Σιθωνίας, Πλιάκος στις
Σέρρες, Τρύγη και Πέτρα στη Λήμνο, Θεσσαλονίκη,
16
Σχετική εγγραφή υπάρχει σε Κώδικα της μονής. Βλ. Σμυρνάκης, σ. 591. Για τις πωλήσεις
των μετοχίων, που είχαν προηγηθεί, βλ. Βαμβακάς, αρ. 49 (Πωλητήριο Γράμμα των
δεκαεπτά Ιερών Μονών του Αγίου Όρους, 1763).
17
Σμυρνάκης,σ. 593. Βλ. επίσης, Πεντζίκης, σ. 82.
18
Σμυρνάκης, σ. 593-594. Βλ. επίσης, Πεντζίκης, σ. 83.
472
Βουρβουρού, Κουμουτζιανά, Σίφνο και Καλαμαριά, καθώς και
το μετόχι του Μιχαήλ Βόδα στο Βουκουρέστι (1566).
Από τα υφιστάμενα μετόχια της Μονής ξεχωρίζουν αυτά της
Αναλήψεως, τη Ορμύλειας, της Θεσσαλονίκης και της
Γουμένισσας, ενώ ιδιαίτερα σημαντικά θεωρούνται τα
"θυγατρικά" μοναστήρια στη Γαλλία.
Στην ευρύτερη περιοχή της Μονής, πέραν των νεότερων
εξαρτημάτων, υπάρχουν ορισμένα άλλα (Καθίσματα και Κελλία)
αλλά και σπήλαια - ασκητήρια, που διασώζουν στοιχεία από
παλαιότερες εποχές, κοντά στην ίδρυσή της.
α' μισό 13ου: Ίδρυση της μονής
1257: Κοίμηση κτίτορα, Οσίου Σίμωνος
1368: Χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ούγγλεση για κτήσεις της μονής σε
Σιθωνία, Στρυμόνα και Λήμνο
1489: Αναφορά της μονής ως βουλγαρικής
1566: Δωρεά από τον Μιχαήλ Βόδα του μετοχίου Βουκουρεστίου
1567: Ανέγερση πύργου αρσανά
1580: Καταστροφή της μονής από πυρκαϊά και μετεγκατάσταση της
αδελφότητα στη Μονή Ξενοφώντος
1589: Αγορά γαιών στην Κασσάνδρα
τέλη 16ου-αρχές 17ου: Ανέγερση πύργου μονής
1614: Κτήσεις της μονής στη Βουρβουρού
προ του 1619: Απόκτηση μετοχίου Αγίου Χαραλάμπους στη Θεσσαλονίκη
1633: Ανέγερση Καθολικού
473
1763: Πώληση από την Κοινότητα (για λογαριασμό της μονής που
βρισκόταν σε μεγάλη ένδεια) των μετοχίων Θεσσαλονίκης και
Βουρβουρούς
μετά το 1765: Έρανοι ιερομονάχου Ιωάσαφ και ανάκτηση μετοχίων
1785: Έναρξη ανάκαμψης της μονής
1862-1864: Έργα ανακαίνισης
1891: Καταστροφές από πυρκαϊά (ανατολικό τμήμα, με Καθολικό και
Βιβλιοθήκη)
μετά το 1891: Μεγάλος έρανος για την αποκατάσταση της μονής
1897-1902: Έργα ανοικοδόμησης
474
475
476
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.01: Οι κτήσεις της Μονής Σίμωνος Πέτρας, συνολικά
13. 1 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Σιθωνίας Σιθωνία 40.18611 23.77222 Χωράφι 0 3 1400 1763 γαίες
(Σίµωνος Πέτρας)
13. 2 Καλαµαριά Καλαµαριά (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ) Καλαµαριά Δυτική Χαλκιδική 40.368546 23.083786 Μονή 0 2 1399 1500 γαίες
13. 3 Κασσάνδρα Κασσάνδρα (Σίµωνος Πέτρας) Κασσάνδρα 40.07083 23.38611 Χωράφι 0 3 1400 1763 γαίες
13. 4 Κουµουτζιανά Μετόχι Προδρόµου Κουµουτζιανά (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ) Σέρρες Στρυµόνας 41.041988 23.465601 Μονή 0 2 1368 1450 µονύδριο, ναός, οικίες,
εργαστήρια, γαίες,
αµπέλια, βοσκότοποι,
µύλοι
13. 5 Αγία Ξένη Πέτρας Ρουσοπούλι Λήµνος - Πέτρα (Σίµωνος Λήµνος Λήµνος 39.933096 25.338987 Μονή 0 2 1368 1450 µονύδριο, ναοί (4), οικίες,
Πέτρας) κτίρια, γαίες, αµπέλια,
περιβόλια, µύλοι
13. 6 Θεοτόκος Τρύγης Τρύγη, Τρίγη, Κότζινος Λήµνος - Τρύγη (Σίµωνος Λήµνος Λήµνος 39.95806 25.24528 Μονή 4 2 1368 2015 µονύδριο, οικίες, κτίρια,
Πέτρας) αχυρώνες, µύλος,
πύργος, γαίες, αµπέλια,
περιβόλια
13. 7 Βάβα Συκιά, Πετριώτικο Λογγός - Συκιά (Σίµωνος Πέτρας) Σιθωνία 40.040939 23.931743 Χωράφι 4 6 1369 1932 βοσκότοπος,
Σιθωνίας, Λογγός µανδροτόπιο
13. 8 Πλιάκος Μετόχι Γεννήσεως ΠΛΙΑΚΟΣ (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ) Σέρρες Στρυµόνας 40.999270 23.705806 Μονή 4 2 1368 1500 µονύδριο, ναοί (2), γαίες,
έλος, αµπέλια, περιβόλια,
φρέαρ
477
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας ανά χρονική τομή
10ος
11ος
12ος
13ος
14ος 6
15ος 8
14ος,&6&
15ος,&8&
478
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας ανά μείζονα περιοχή
13. 2 Καλαµαριά Καλαµαριά (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ) Καλαµαριά Δυτική Χαλκιδική 40.368546 23.083786 Μονή 0 2 1399 1500 γαίες
13. 3 Κασσάνδρα Κασσάνδρα (Σίµωνος Πέτρας) Κασσάνδρα 40.07083 23.38611 Χωράφι 0 3 1400 1763 γαίες
13. 5 Αγία Ξένη Πέτρας Ρουσοπούλι Λήµνος - Πέτρα (Σίµωνος Λήµνος Λήµνος 39.933096 25.338987 Μονή 0 2 1368 1450 µονύδριο, ναοί (4), οικίες,
13. 6 Θεοτόκος Τρύγης Τρύγη, Τρίγη, Κότζινος Λήµνος - Τρύγη (Σίµωνος Λήµνος Λήµνος 39.95806 25.24528 Μονή 4 2 1368 2015 µονύδριο, οικίες, κτίρια,
Πέτρας) αχυρώνες, µύλος,
πύργος, γαίες, αµπέλια,
περιβόλια
13. 1 Άγιος Νικόλαος Άγιος Νικόλαος Σιθωνίας Σιθωνία 40.18611 23.77222 Χωράφι 0 3 1400 1763 γαίες
(Σίµωνος Πέτρας)
13. 7 Βάβα Συκιά, Πετριώτικο Λογγός - Συκιά (Σίµωνος Πέτρας) Σιθωνία 40.040939 23.931743 Χωράφι 4 6 1369 1932 βοσκότοπος,
Σιθωνίας, Λογγός µανδροτόπιο
13. 4 Κουµουτζιανά Μετόχι Προδρόµου Κουµουτζιανά (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ) Σέρρες Στρυµόνας 41.041988 23.465601 Μονή 0 2 1368 1450 µονύδριο, ναός, οικίες,
εργαστήρια, γαίες,
13. 8 Πλιάκος Μετόχι Γεννήσεως ΠΛΙΑΚΟΣ (ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ) Σέρρες Στρυµόνας 40.999270 23.705806 Μονή 4 2 1368 1500 µονύδριο, ναοί (2), γαίες,
έλος, αµπέλια, περιβόλια,
φρέαρ
479
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας ανά μείζονα περιοχή
Δυτική'
Λήµνος 2
Σιθωνία 2
8
Στρυμόνας,'2'
Σιθωνία,'2' Λήμνος,'2'
480
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
481
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Λήµνος 2 2
Σιθωνία 1 2
6 8
482
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της
Μονής Σίμωνος Πέτρας στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Δυτική Χαλκιδική Σιθωνία

1,2 2,5
1 2
0,8
1,5
0,6
Δυτική Χαλκιδική Σιθωνία
1
0,4
0,2 0,5
0 0
1,2 2,5
1 2
0,8
1,5
0,6
1
0,4
0,2 0,5
0 0
Λήμνος
2,5
1,5
Λήμνος
1
0,5
0
483
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας, συνολικά
χρήσεων,)1)
Αυτούργια
Χωριά
Γαίες)
Άλλα
(γενικώς),)2)
8 Μονύδρια)/)
Ναοί,)5)
484
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας ανά χρονική τομή
ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αυτούργια
Χωριά
Άλλα
0 0 0 6 8
6"
5"
10ος"
4"
11ος"
3" 12ος"
13ος"
2" 14ος"
15ος"
1"
0"
485
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της
Μονής Σίμωνος Πέτρας ανά μείζονα περιοχή
ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΑ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Λήµνος 2 2
5 2 0 0 1 0 8
2,5"
2"
1,5" Μονύδρια"/"Ναοί"
Αυτούργια"
1" Εγκαταστάσεις"
Χωριά"
0,5" Άλλα"
0"
Δυτική"Χαλκιδική" Κασσάνδρα" Λήμνος" Σιθωνία" Στρυμόνας"
486
ΠΙΝΑΚΑΣ 13.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας
3
άνω+των+
8 2.000+
μοδίων,+3+

100 - 500 µόδιοι
500 - 2.000 µόδιοι
άνω+των+
άνω+των+ 8 2.000+
2.000+ μοδίων,+3+
5+
487
ΧΑΡΤΗΣ 13.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας
488
ΧΑΡΤΗΣ 13.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας
489
ΧΑΡΤΗΣ 13.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας
490
ΧΑΡΤΗΣ 13.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας
15ος αιώνας
491
492
Δεδομένα
Τα στοιχεία των απεικονίσεων προέρχονται κατά βάση από το μεταβυζαντινό

ελληνικό Αρχείο της μονής, και από μελέτες οθωμανικών εγγράφων, καθώς
δεν έχουν σωθεί πρωτότυπα έγγραφα Βυζαντινής εποχής.19 Ακόμη και το
κτητορικό έγγραφο της μονής, όπου γίνεται η πρώτη μνεία κτήσεων,έχει
σωθεί μέσω επικύρωσης αντιγράφου, του 17ου αιώνα. 20
Πέραν των πληροφοριών του εγγράφου αυτού, πληροφορίες για τις λιγοστές
προγενέστερες κτήσεις διασταυρώνονται εμμέσως, από μεταγενέστερα
έγγραφα, όπως π.χ. το Συμφωνητικό Γράμμα μεταξύ των Μονών Σίμωνος
Πέτρας και Κουτλουμουσίου (1516), που αφορά ήδη υφιστάμενη κτήση της
πρώτης στο Λογγό (Σιθωνία).21
Γενικώς, για την περίοδο μελέτης τεκμηριώνονται -άμεσα ή έμμεσα-
ελάχιστες κτήσεις, οι περισσότερες από τις οποίες ανήκουν στην «κτητορική»
περίοδο.
Δεδομένου ότι τα διαθέσιμα στοιχεία ξεκινούν μόλις από το 14ο αιώνα, οι
19
Βλ. Βιβλιογραφία ενότητας για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία, καθώς και συνολική
βιβλιογραφία. Με μία μόνο εξαίρεση, τα σωζόμενα ελληνικά έγγραφα της μονής
χρονολογούνται μετά την καταστροφική πυρκαϊά του 1580.
20
Χρυσόβουλλο Ούγγλεση, 1368. Στα 1632, ο Πατριάρχης Κύριλλος Α’ Λούκαρις επικυρώνει
με Γράμμα το περιεχόμενο του αρχικού εγγράφου (Βλ. υποσημείωση 3).
21
Βαμβακάς, αρ. 29.
493
Κατανομές
• Πίνακας 13.01: Οι κτήσεις της Μονής Σίμωνος Πέτρας, συνολικά.
Καταγράφονται συνολικά 8 κτήσεις, ταξινομημένες με βάση τη συμβατική
ονομασία τους, ενώ αποδίδονται και ορισμένα από τα κύρια πεδία της
καταγραφής (ονοματολογία, γεωγραφική περιοχή, συντεταγμένες, γενική
κατηγορία κτήσης, κωδικοί είδους και μεγέθους, ακραίες χρονολογίες και
λεπτομέρειες εγκατάστασης). Στον πίνακα αυτό αποδίδεται το σύνολο
των κτήσεων της μονής, όπως αυτές προέκυψαν από τις πηγές και
κωδικοποιήθηκαν στο πλαίσιο της μεθοδολογίας που υιοθετήθηκε.
• Πίνακας 13.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας

ανά χρονική τομή.
κατανεμημένα ανά χρονική τομή, ξεκινώντας από το 14ο αιώνα: 14ος αι.:
6 κτήσεις - 15ος αι.: 8 κτήσεις.
494
Πέραν των αρχικών κτήσεων του 14ου αιώνα, οι άλλες δύο προκύπτουν
έμμεσα, καθώς στις μαρτυρίες των αρχών του 16ου φαίνονται ως προ
πολλού υφιστάμενες.
Χάρτη 13.04.
• Πίνακας 13.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτραςανά

κτήσεων της μονής (8), με διπλή ταξινόμηση: πρώτα ανά μείζονα περιοχή
και στη συνέχεια με βάση τη συμβατική ονομασία. Προκύπτουν πέντε (5)
περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων αποδίδονται στον
επόμενο πίνακα. Πρόκειται για τις εξής (σε αλφαβητική κατάταξη):
Δυτική Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Λήμνος,Σιθωνία, Στρυμόνας.

ανά μείζονα περιοχή.
των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Οι
συγκεντρώσεις δεν παρουσιάζουν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς
οι ούτως ή άλλως λιγοστές κτήσεις (8) μοιράζονται σε 5 περιοχές, οπότε
οι αριθμοί των κτήσεων κυμαίνονται από 1 (Δυτική Χαλκιδική,
Κασσάνδρα) ώς 2 (Λήμνος, Σιθωνία, Στρυμόνας) ανά περιοχή.

καθεμία από τις παραπάνω πέντε μείζονες περιοχές. Στις τρεις από
αυτές, εμφανίζεται ο ίδιος αριθμός κτήσεων και στους δύο αιώνες
495
(Δυτική Χαλκιδική, Λήμνος, Στρυμόνας), ενώ στις άλλες δύο υπάρχει μια
διαφοροποίηση: Στη μεν Κασσάνδρα, η 1 κτήση που καταγράφεται
εμφανίζεται μόλις το 15ο αιώνα, στη δε Σιθωνία παρατηρείται
διπλασιασμός (από 1 σε 2) μεταξύ 14ου και 15ου αιώνα.

Καθίσταται σαφής η εμφάνιση του φαινομένου μόλις το 14ο αιώνα, ενώ
φαίνεται πως η μέγιστη έκταση σημειώνεται το 15ο, όπου
εκπροσωπούνται και όλες οι περιοχές.
• Πίνακας 13.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Σίμωνος

Πέτρας στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
Πρόκειται για σειρά πέντε γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις μείζονες
Διακρίνονται τρεις περιπτώσεις: κορύφωση στην πρώτη περίοδο και
σταθερή πορεία (Δυτική Χαλκιδική, Λήμνος, Στρυμόνας), εμφάνιση μόλις
κατά την τελευταία περίοδο (Κασσάνδρα), βαθμιαία αύξηση από τον
έναν αιώνα στον άλλον (Σιθωνία).
496

- Πίνακας 13.08 (γράφημα): Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Σίμωνος
Πέτρας, συνολικά.
με δείγματα σε τρεις από τους εννέα τύπους. Στο σύνολο των δεδομένων,
είναι προφανής η υπεροχή του τύπου: Μονύδρια/Ναοί (5 από 8), ενώ οι
άλλοι δύο τύποι εκπροσωπούνται με 1 (Συνδυασμοί χρήσεων) και 2
(Γαίες) κτήσεις. Οι υπόλοιποι έξη τύποι δεν εμφανίζουν καθόλου κτήσεις.
Σίμωνος Πέτρας ανά χρονική τομή.
Αποδίδονται οι παραπάνω τύποι στη χρονική τους εξέλιξη. Από τους τρεις
τύπους που εμφανίζουν κτήσεις, πέραν των αριθμών καθαυτών, οι δύο
(Μονύδρια/Ναοί και Συνδυασμοί χρήσεων) εμφανίζονται δίχως
διακύμανση στο 14ο και 15ο αιώνα (5 και 1 κτήση, αντίστοιχα), ενώ ο
τύπος Γαίες εμφανίζεται μόλις το 15ο.
Σίμωνος Πέτρας ανά μείζονα περιοχή.
τις πέντε (5) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Ο μικρός αριθμός
κτήσεων, ασφαλώς, δεν επιτρέπει έντονες διαφοροποιήσεις. Παρόλα
αυτά, διαφαίνεται μια αρκετά ισορροπημένη κατανομή, ιδίως στον
κυρίαρχο τύπο (Μονύδρια/Ναοί), όπου το μεγαλύτερο σύνολο (5) δίνει
σαφέστερη εικόνα, καθώς μοιράζεται σε τρεις περιοχές (Δυτική
Χαλκιδική: 1 – Λήμνος και Στρυμόνας: από 2). Οι άλλοι δύο τύποι, με
μοναδιαίες ενδείξεις, δεν παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον.
497

- Πίνακας 13.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Σίμωνος Πέτρας:

Περισσότερες από τις μισές κτήσεις της μονής είναι άγνωστης έκτασης.
Στο σύνολο των κτήσεων, από τις 8, οι 5 είναι Αδιάγνωστες, ενώ για τις
άλλες 3 γνωρίζουμε πως ανήκουν στη μεγαλύτερη κατηγορία (άνω των
2.000 μοδίων). Η μόνη διαφοροποίηση είναι μεταξύ 14ου και 15ου αιώνα,
όπου, για τις δύο κτήσεις που προστίθενται από έμμεσες αναφορές, δεν
διαθέτουμε στοιχεία μεγέθους, και άρα αυξάνουν τις 3 αδιάγνωστες του
14ου αιώνα σε 5.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Σίμωνος Πέτρας ξεκινούν

από το 14ο αιώνα, με το «κτητορικό» Χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ούγγλεση,
το 1368 (βλ. ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία). Πρόκειται για
έναν μικρό αριθμό κτήσεων που, σε γενικές γραμμές, παραμένει σχεδόν
σταθερός σε όλη τη διάρκεια του αιώνα και κατά τον επόμενο,
498
κατατάσσοντας τη μονή στα μικρότερα αθωνικά καθιδρύματα από την
άποψη αυτή.
Χρονικά, στην περίοδο μελέτης, ο αριθμός των κτήσεών της μεταβάλλεται
ελάχιστα, από 6 σε 8 κτήσεις, εντός των δύο σχεδόν αιώνων της περιόδου
μελέτης.
Ο γεωγραφικός χώρος των κτήσεων αποτυπώνει χονδρικά τα εξωτερικά όρια
του τυπικού ζωτικού χώρου του Άθω, με ενδεικτικές κτήσεις στα «ακραία»
του σημεία: Δυτική Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Σιθωνία, Λήμνος, Στρυμόνας.
Μονύδρια/Ναοί, ενώ εντοπίζονται ακόμη δυο κτήσεις με τύπο Γαίες και μία
με Συνδυασμό χρήσεων.
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, οι περισσότερες χαρακτηρίζονται ως
Αδιάγνωστες (5 από 8), ενώ οι υπόλοιπες 3 είναι μεγάλης έκτασης.
Δεδομένου ότι οι αρχικές κτήσεις προέρχονται από δεσποτική δωρεά,
εικάζουμε ότι θα πρέπει μέρος των αδιάγνωστων κτήσεων να ήταν επίσης
μεγάλης έκτασης.
Τα συνολικά στοιχεία συνηγορούν, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στη γενική
εικόνα μιας μικρής μονής ως προς τις εκτός Άθω κτήσεις της. Οι κτήσεις
αυτές, όπως δείχνουν και τα στοιχεία για την ιστορία της στους κατοπινούς
αιώνες, φαίνεται να αποτελούν υπολογίσιμο παράγοντα για την επιβίωση και
ευημερία της, ιδίως στα Μεταβυζαντινά χρόνια, με έναν εξαρχής αγροτικό
χαρακτήρα, που φαίνεται να παραμένει σταθερός.
499
500
ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Αγίου Παύλου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Αγίου Παύλου, Ξηροποτάμου (για μικρό διάστημα)
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Υπαπαντή
ΚΤΙΤΩΡ: Όσιος Παύλος Ξηροποταμηνός
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Δέκατη τέταρτη (14η) στη σημερινή σειρά των μονών

ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ:Ίδρυση στα τέλη του 10ου αιώνα
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Όσιος Παύλος Ξηροποταμηνός

Στη νοτιοδυτική σχεδόν γωνία της αθωνικής χερσονήσου, πριν
τη βραχώδη έρημο και το ακρωτήριο Νυμφαίο. Η τελευταία στη
σειρά των μεγάλων μονών της δυτικής πλευράς.
Βρίσκεται προς την ενδοχώρα, σε μικρή απόσταση από την
ακτή, σε μικρή κοιλάδα που σχηματίζουν οι πρόποδες του Άθω
και η συμβολή δύο χειμάρρων.
Το οικοδομικό συγκρότημα έχει έντονα φρουριακό χαρακτήρα,
αναπτυσσόμενο σε επίπεδα, με συμπαγείς πολυώροφους
όγκους.
501
Η βόρεια πτέρυγα με τον πύργο ανήκουν στον αρχικό πυρήνα,
ενώ το μεγαλύτερο μέρος της αποτελείται από ανακατασκευές
και προσθήκες του 19ου και 20ού κυρίως αιώνα.
Ακανόνιστο πεντάπλευρο στην κάτοψη, με την ανατολική
πλευρά να συνίσταται απλώς σε οχυρωματικό περίβολο επί της
επικλινούς πλαγιάς.
Στην παραλία σώζεται μέρος του παλαιού αρσανά με πύργο και
προσκτίσματα (14ος - 15ος αιώνας), που καταστράφηκε στις
αρχές του 19ου (κατά τη διάρκεια μεγάλης θεομηνίας που
προκάλεσε εκτεταμένες καταστροφές στα 1820), ενώ ο νέος,
χτισμένος σε άλλη θέση, χρονολογείται στα τέλη του 19ου
αιώνα (1882).
Εντός του περιβόλου βρίσκονται αρκετά παρεκκλήσια, ένα από
τα οποία (Άγ. Γεώργιος) ανήκει στην αρχαιότερη σωζόμενη
φάση της Μονής (τοιχογραφίες 16ου αιώνα). Παρεκκλήσια
βρίσκονται και στην εγγύς περιοχή εκτός συγκροτήματος.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά της είναι κατά πολύ μεγαλύτερη του μέσου όρου,
εκτεινόμενη κυρίως στον άξονα Β-Ν. Η πλησιέστερη μονή είναι
αυτή του Οσίου Διονυσίου στα δυτικά, ενώ, πέραν αυτής, από Δ
προς Α, συνορεύει με τις Μονές: Γρηγορίου, Φιλοθέου,
Καρακάλλου, στο σημείο συνάντησης του κεντρικού δασικού
οδικού άξονα (μπεηλίδικου), καθώς και με τη Μονή Μεγίστης
Λαύρας στα ανατολικά και νότια.
Στην επικράτειά της ανήκει επίσης μία στενή λωρίδα γης προς
το δυτικό άκρο της χερσονήσου, μεταξύ ανεξάρτητου τμήματος
της Διονυσιάτικης επικράτειας και της περιοχής της Μονής
Χιλανδαρίου.
502
Η ίδρυση της Μονής ανάγεται στα τέλη του 10ου αιώνα, και
αποδίδεται στον Όσιο Παύλο Ξηροποταμηνό, ο οποίος φέρεται
να ήταν μεταξύ των ηγουμένων που υπέγραψαν το Τυπικό του
Τζιμισκή (972).1 Πρόκειται δε για δεύτερη ονομασία, καθώς η
πρώτη ήταν παραδοσιακά «του Ξηροποτάμου» 2 , από τον
ομώνυμο χείμαρρο, δίπλα στην κοίτη του οποίου είναι
χτισμένη. Η ονομασία «Αγίου Παύλου» πρωτοεμφανίζεται στο
Τυπικό του Μονομάχου (1045)3 αλλά καθιερώνεται μόλις το
1108.4
Ο κτίτοράς της, εγκαταβίωνε ήδη στον Άθω, στην περιοχή της
Νέας Σκήτης.5 Στα χρόνια του αυτοκράτορα Ρωμανού,6ο ίδιος
φέρεται να προέβη στην ίδρυση της μονής, στη θέση όπου
βρίσκεται σήμερα, αφιερώνοντάς την στον Άγιο Γεώργιο και
φροντίζοντας για την προίκισή της με δωρεές από τους
αριστοκρατικούς κύκλους της πρωτεύουσας. Στην ίδια θέση η
παράδοση θέλει να προϋπάρχει άλλη μονή, αφιερωμένη στα
1
Για το πρόσωπο του κτίτορα, Παύλου, οι πληροφορίες δεν είναι αρκετά σαφείς. Ο κύριος
λόγος είναι πως την ίδια περίοδο μνημονεύονται στις πηγές δύο μοναχοί που, όχι μόνο
έχουν το ίδιο όνομα (Παύλος) αλλά έχουν επίσης και οι δύο άμεση σχέση με τη Μονή
Ξηροποτάμου (τόσο την Αγίου Νικηφόρου/Ξηροποτάμου, όσο και την Ξηροποτάμου/Αγίου
Παύλου). Βλ. σχετικά: Παπαχρυσάνθου, Μοναχισμός, σ. 184 κ.ε.
2
Σμυρνάκης, σ. 599
3
Papachryssanthou, PROTATON, αρ. 8, 9.
4
Πεντζίκης, σ. 123
5
Πεντζίκης, σ. 123
6
Η πληροφορία προέρχεται από τα Πάτρια του Αγίου Όρους (Λάμπρος, Πάτρια). Το ότι δεν
αποσαφηνίζεται σε ποιον Ρωμανό αναφέρεται, οδήγησε στην παράδοση της σύνδεσης της
μονής με τον Ρωμανό Α’ Λεκαπηνό, στο α’ μισό δηλαδή του 10ου αιώνα, ενώ είναι
πιθανότερο να αναφέρεται στο Ρωμανό Β’ (939-963). Βλ. σχετικά: Παπαχρυσάνθου,
Μοναχισμός, σ. 183-184.
503
Εισόδια της Θεοτόκου, ιδρυμένη επίσης από κάποιον Παύλο,
περί το 830. Και πάλι, η παράδοση θέλει την παλαιότερη αυτή
μονή στη θέση ακόμη παλαιότερου μονυδρίου, για του οποίου
μάλιστα την ιστόρηση δίνει και πληροφορίες (Ολύνθιοι και
Ρόδιοι ζωγράφοι, διαδοχικά).7 Το σημείο στο οποίο ιδρύθηκε η
μονή πάντως, φαίνεται ότι φιλοξένησε σε παλαιότερες εποχές
αρχαία εγκατάσταση, όπως προκύπτει και από τα διάσπαρτα
8
ευρήματα στη γύρω περιοχή. Η Μονή φέρεται να
ανακαινίζεται, να επεκτείνεται στα 987, και ο ναός της να
διακοσμείται με ψηφιδωτά.9
Για την περίοδο από τον 11ο ώς τον 14ο αιώνα, η ιστορία της
μονής δεν είναι ιδιαίτερα σαφής και ανιχνεύεται έμμεσα μέσα
από λιγοστά έγγραφα ποικίλου περιεχομένου.10
Από τα 1030 ο κτίτοράς της αναφέρεται ως αποθανών, ενώ στα
1045 ο ηγούμενός της συνυπογράφει το Τυπικό του
Μονομάχου. Αναφέρεται ξανά στα 1071, όπου απαντάται και η
νέα ονομασία της, ενώ αναφέρεται και πάλι στα χρόνια του
Ανδρονίκου Β’ (1283).11 Στις αρχές του 14ου αιώνα (1303-1309)
φαίνεται πως είχε υποστεί σημαντικές καταστροφές από τους
Καταλανούς, και περιέπεσε σε τέτοια κατάσταση που
υποβαθμίστηκε σε εξάρτημα της Μονής του Ξηροποτάμου. 12 Σε
7
8
Σμυρνάκης, σ. 599-600. Η πλειονότητα των αρχαίων καταλοίπων εντοπίζεται λίγο
νοτιότερα, προς την περιοχή της Νέας Σκήτης.
9
10
Για την περίοδο από την ίδρυση της μονής μέχρι το 1383/4, δε σώζονται παρά τέσσερα
έγγραφα, τα οποία μάλιστα δεν την αφορούν άμεσα. Βλ. σχετικά, Κοτζαγεώργης, Αρχείο
Αγίου Παύλου , σ. 13-14.
11
12
504
έγγραφο του 1319, ο ηγούμενός της υπογράφει μόλις 39 ος. Η
κατάσταση αλλάζει μετά τα μέσα του ίδιου αιώνα, και
συγκεκριμένα το 1365, όταν αυτή παραχωρείται από την
κυρίαρχη Μονή του Ξηροποτάμου στους Σέρβους μοναχούς
Γεράσιμο Ραντόνια και Αντώνιο Παγάση, οι οποίοι και ξεκινούν
στη συνέχεια ένα ευρύ ανακαινιστικό πρόγραμμα (1383/84).
Στα 1385, ο τοπικός ηγεμόνας στην περιοχή της Έδεσσας,
Νικόλαος Βαλδουΐνος Παγάσης, αδελφός του ανακαινιστή της
μονής, προέβη σε δωρεά της Μονής της Θεοτόκου
Μεσονησσιώτισσας, μαζί με όλη την ακίνητη περιουσία της,
προς τη Μονή Αγίου Παύλου.13 Μαζί με αυτά, φαίνεται πως
παραχώρησε και κάποιες ακόμη δευτερεύουσες κτήσεις στην
ευρύτερη περιοχή (Όστροβο κ.λπ.). Η ανάκαμψή της αυτό το
διάστημα φαίνεται πως ήταν θεαματική, καθώς ήδη στο Τυπικό
του Μανουήλ Β', κατέχει πλέον τη 18η θέση μεταξύ των 25
κυρίαρχων μονών του Άθω.14
Στις αρχές του 15ου αιώνα σημαντική υπήρξε για τη μονή η
συνδρομή της οικογένειας του Σέρβου Δεσπότη Μπράνκοβιτς,
με την παραχώρηση μιας σειράς κτήσεων στην περιοχή του
15
Κοσσυφοπεδίου (1403), καθώς επίσης και με τη
χρηματοδότηση της ανοικοδόμησης του Καθολικού (θεμελίωση
1416).16 Την ίδια περίοδο, σε μια προσπάθεια επανοίκησης της
ερημωμένης από τις επιδρομές Χαλκιδικής, ο Ιωάννης Ζ' και
αργότερα ο δεσπότης Ανδρόνικος Β' Παλαιολόγοι,
13
Κοτζαγεώργης, Αρχείο Αγίου Παύλου, αρ. 7, και σουλτανική επικύρωση: αρ. 8 (1389-
1402). Βλ. επίσης, Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου, σ. 152.
14
Papachryssanthou, PROTATON, αρ. 13.
15
Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου, σ. 54 (στο ίδιο, βλ. και σημείωση 116).
16
Πεντζίκης, σ. 124, 127.
505
παραχώρησαν στη μονή κτήσεις στην Κασσάνδρα (1407, 17
141518).
Δεδομένου ότι η μονή, μετά την ύφεση των αρχών του 14ου
αιώνα, είχε επανοικιστεί από Σέρβους μοναχούς (των οποίων η
παρουσία θα παραμείνει έντονη στη μονή μέχρι τον 20ό
αιώνα)19, προσείλκυσε την εύνοια της σερβικής αριστοκρατίας.
Έτσι, πέραν των Μπράνκοβιτς, και άλλοι Σέρβοι αφιέρωσαν την
ίδια περίοδο κτήσεις στη μονή, τόσο σε κοντινή ακτίνα
(Καλαμαριά)20 όσο και μακρύτερα (Σερβία).21 Στο ίδιο πνεύμα
εντάσσονται και οι δωρεές προς τη μονή εκ μέρους της Μάρας
Μπράνκοβιτς, θετής μητέρας του Μωάμεθ Β’, η οποία
εγκαταστάθηκε στην περιοχή των Σερρών (Έζοβα) μετά το
1457.22 Από το 1466 κι εξής, η ίδια, θα προχωρήσει στη δωρεά
μιας σειράς κτήσεών της, τόσο στην περιοχή (λίμνη Αχινού)23
όσο και αλλού (Πρόβλακας, στα όρια του Αγίου Όρους, περιοχή
με επίσης μεγάλη συγκέντρωση αγιορείτικων μετοχίων). 24
Λίγο νωρίτερα, είχε σημειωθεί το άνοιγμα της μονής προς τη
νήσο Λήμνο, που επίσης αποτελούσε από καιρό σημείο έλξης
των Αθωνιτών, ως προς τις δυνατότητες επέκτασης του ζωτικού
τους χώρου. Στα 1429 και 1431 η μονή λαμβάνει εκτάσεις στο
νησί, με την επικύρωση τόσο του αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄ όσο
17
Κοτζαγεώργης, Αρχείο Αγίου Παύλου, αρ. 18, αλλά και τα έγγραφα των αμέσως επόμενων
ετών: αρ. 19-21.
18
Κοτζαγεώργης, Αρχείο Αγίου Παύλου, αρ. 23-25.
19
20
Χρυσοχοΐδης, Αγίου Παύλου, σ. 256.
21
Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου, σ. 55-58, 69-75, 96-117.
22
Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου, σ. 130-131.
23
Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου, σ. 130-131.
24
Κοτζαγεώργης, Αρχείο Αγίου Παύλου, αρ. 34.
506
και του δεσπότη Λήμνου Δημητρίου Παλαιολόγου, και μάλιστα
με φορολογική ατέλεια.25
Κάποιες ήσσονες δωρεές στα τέλη του 15ου αιώνα αφορούν
26
αστικές κτήσεις (Σιδηροκαύσια), όπως κι εκείνες που
αποκτήθηκαν στις αρχές του 16ου (Θεσσαλονίκη). 27 Την εποχή
αυτή, ωστόσο, θα λάβουν χώρα και οι ενισχύσεις από τους
ηγεμόνες της Βλαχίας και της Μολδαβίας, ξεκινώντας ήδη με τη
χρηματική βοήθεια του Βλάχου Radul στα 1499/1500 (ενώ τον
επόμενο αποκτά και ως μετόχι τη Μονή Zitiuanu).28 Στα 1522, με
δαπάνες των Neagoe Basarab και του γιου του Θεοδοσίου,
ξεκινά η ανέγερση του πύργου της μονής στα ΒΑ, 29 για να
ολοκληρωθεί με τη βοήθεια του Μολδαβού ηγεμόνα Πέτρου
Rareš λίγο αργότερα. Την εποχή αυτή γίνονται και άλλα εργα
στη μονή, μεταξύ των οποίων ο οχυρός περίβολος του πύργου.
Στα τέλη του επόμενου αιώνα (17ου), οι εργασίες ευρείας
κλίμακας που ξεκίνησαν, σηματοδοτούν μιαν ακόμη περίοδο
ακμής. Τόσο τα οικοδομικά έργα στη δυτική πλευρά, με
χρηματοδότηση του Βλάχου ηγεμόνα Κωνσταντίνου
Brâncoveanu, όσο και κάποιες κτήσεις σε ακτίνα πέραν της
άμεσης εμβέλειας της μονής κατά τον επόμενο αιώνα (Κίος,
Κωνσταντινούπολη, Φιλιππούπολη, Αθήνα κ.λπ.) 30 συνηγορούν
στο συμπέρασμα αυτό. Παράλληλα, τεκμηριώνονται και
ενισχύσεις από Ρώσους ευγενείς.31
25
Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου, σ. 122.
26
27
Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου, , σ. 155-157.
28
Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου, , σ. 59.
29
30
Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου, , σ. 161-163.
31
507
Σημαντική τομή στην ιστορία της μονής συνιστά η παρουσία
εκεί του Αρχιμανδρίτη Ανθίμου Κομνηνού (που διετέλεσε
ηγούμενος των μετοχίων της μονής στη Ρουμανία). Μεταξύ των
ετών 1815-1821, χρηματοδότησε ένα εκτεταμένο οικοδομικό
πρόγραμμα το οποίο άλλαξε τη φυσιογνωμία της μονής: νότιος
περίβολος, καμπαναριό, τράπεζα, μαγειρείο, αρχονταρίκια,
παρεκκλήσια και κρήνες, ενώ θεμελιώθηκε και το νέο καθολικό,
που ολοκληρώθηκε αργότερα (1839-1844), μαζί με την επάνοδο
της μονής στο κοινοβιακό σύστημα.32 Η σημερινή μορφή της
μονής, ωστόσο, οφείλεται κυρίως στην εκ βάθρων
ανοικοδόμηση μετά την πυρκαϊά του 1902, το σεισμό του 1905
και την πλημμύρα του 1911.33
Πύργος: 1365 (θεμέλιο), 1522-1527
Καθολικό: 1816-1844 (πρώτο Καθολικό στις αρχές του 11ου
αιώνα, δεύτερο στα 1447, με δαπάνη του Γεωργίου
Μπράνκοβιτς της Σερβίας)
Κεντρική αυλή: 1816
Κρήνη: 1804
Τράπεζα 1902 (μετά την πυρκαϊά που κατέστρεψε την
παλαιότερη, του 1820)
32
33
Πεντζίκης, σ. 124-125. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 605.
508
αυτά στις περιοχές: Νέες Φώκαιες, Συκιά Σιθωνίας, Θάσος,
Μαριανά, Έδεσσα, Σέρρες, Κοσσυφοπέδιο, Περιοχή Ιερισσού
και Ανατολική Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, Μολδαβία, Κίος,
Κωνσταντινούπολη, Φιλιππούπολη, Αθήνα.
εκ των οποίων ξεχωρίζουν η Νέα Σκήτη και η Σκήτη Αγίου
Δημητρίου (Λακκοσκήτη), καθώς και αρκετά Κελλία, Καθίσματα,
ησυχαστήρια και ασκητήρια.
τέλη 10ου αι.: Ίδρυση της μονής και προίκισή της (κατά την παράδοση) με
δωρεές από τους κύκλους της πρωτεύουσας
987: Κατά την παράδοση, μεγάλη οικοδομική φάση της μονής
(πιθανόν η κατεξοχήν ίδρυση)
1016: Υπόμνημα του Πρώτου Νικηφόρου για διευθέτηση συνοριακών
διαφορών με τη Μονή Βουλευτηρίων
1030: Κοίμηση του κτίτορα της μονής
1045: Τυπικό Μονομάχου (Β' Τυπικό του Άθω): πρώτη μνεία της μονής
με την ονομασία "Αγίου Παύλου" (έναντι "του Ξηροποτάμου")
1118: Καθιέρωση της ονομασίας "Αγίου Παύλου"
1259: Χρυσόβουλλο Μιχαήλ Η' για επικύρωση κτήσεων της μονής
1303-1309: Μνεία καταστροφών της μονής από Καταλανούς και
υποβάθμισή της σε εξάρτημα της Μονής Ξηροποτάμου
1365: Παραχώρηση της μονής στους Σέρβους μοναχούς Γεράσιμο
Ραντόνια και Αντώνιο Μπαγάς, προκειμένου να αναβαθμιστεί
από μονύδριο σε κυρίαρχη μονή
1378: Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Δ' Παλαιολόγου για κτήσεις
(παλαιοχώρια και πύργο) στη Δυτική Χαλκιδική - Οι κτήσεις
509
παραχωρούνται στο Ραδοσλάβο Σάμπια ο οποίος τις αφιερώνει
στη συνέχεια τη Μονή Αγίου Παύλου
1384: Έναρξη εκτεταμένου ανακαινιστικού προγράμματος από τους
Σέρβους κτίτορες
1385: Δωρεές του Νικολάου Βαλδουΐνου Παγάση προς τη μονή, στη
Δυτική Μακεδονία (Μεσονησιώτισα κ.ά.)
1389-1402: Σουλτανικός Ορισμός Βαγιαζήτ Α' για επικύρωση της κτήσης της
Μεσονησιώτισσας
1400: Έναρξη διενέξεων με τη γειτονική Μονή Διονυσίου για εδαφικές
διαφορές
1403: Επίλυση εδαφικών διαφορών με τη Μονή Ξηροποτάμου, με
πατριαρχικό σιγίλλιο
1403 κ.ε.: Δωρεές οικογένειας του Σέρβου δεσπότη Μπράνκοβιτς προς τη
μονή, στην περιοχή του Κοσσυφοπεδίου
1405: Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ζ' Παλαιολόγου για επικύρωση της
δωρεάς των κτήσεων του Σάμπια στη Δυτική Χαλκιδική, προς τη
μονή
1408: Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ζ' Παλαιολόγου για κτήσεις της μονής
στην Κασσάνδρα
1429: Πρόσταγμα Ιωάννου Η' για κτήσεις της μονής στη Λήμνο
1431: Ορισμός δεσπότη Λήμνου, Δημητρίου Παλαιολόγου, για κτήσεις
της μονής στο νησί (με φορολογική ατέλεια), έναντι δανείου
προς τον ίδιο
1446: Αποπεράτωση Καθολικού, με χορηγίες των Μπράνκοβιτς της
Σερβίας
1463: Απογραφή των κτήσεων της μονής στη Λήμνο, μετά από Ορισμό
του δεσπότη Δημητρίου Παλαιολόγου
510
1469: Δωρεά της Μάρας Μπράνκοβιτς προς τη μονή, των εκτάσεων
που η ίδια αγόρασε από τη Μονή Εσφιγμένου στον Πρόβλακα
(μετόχι και πύργο)
1495: Ορισμός ετήσιας χορηγίας 26.000 άσπρων (500 χρυσά) προς τη
μονή, από τη Σερβίδα δέσποινα του Strem Αγγελίνα και τους
γιους της, Γεώργιο και Ιωάννη
1499: Δωρεές του Βλάχου ηγεμόνα Radul προς τη μονή
1501: - Επιδίκαση του δικαιώματος είσπραξης του φόρου "ston" (με το
όνομα τώρα "sveca"), που είχε θεσπιστεί επί Δουσάν για τους
κατοίκους της Ραγούσας, στις Μονές Αγίου Παύλου και
- Ετήσια χορηγία 2.000 άσπρων προς τη μονή, από τους
τέσσερις αδελφούς και ηγεμόνες της Ολτενίας
1522: Ανέγερση του πύργου στα ΒΑ, με χορηγία του Νεαγκόε
Μπασαράμπ (και του Πέτρου Ράρες)
1551: Καθορισμός ορίων της μονής στην περιοχή του Μονοξυλίτη με
χοτζέτι
αρχές 17ου: Παραχώρηση στη μονή, της Μονής Zitianu στην Ολτενία, από
τους ηγεμόνες της Βλαχίας
τέλη 17ου: Ανοικοδόμηση δυτικής πτέρυγας, με χρηματοδότηση του
Βλάχου ηγεμόνα Κωνσταντίνου Brâncoveanu
1767: Διευθέτηση εδαφικών διαφορών της Μονής Αγίου Παύλου με
τη Μεγίστη Λαύρα, με αφορμή δάνειο που έλαβε η πρώτη
1769: Αναφορά υφιστάμενων κτήσεων της μονής στην Αθήνα
1779: Ταξίδι μοναχών της μονής στην Κωνσταντινούπολη, για ζητεία,
και Απανταχούσα του πατριάρχη Σωφρονίου Β' - περίοδος
ένδειας της μονής
1783: Κτήσεις στην Κίο
1809: Κτήσεις στην Πάνορμο
511
αρχές 19ου: Κτήσεις στη Φιλιππούπολη
1814: Αναφορά υφιστάμενης κτήσης της μονής στην Άρτα
1815-1821: Οικοδομικό πρόγραμμα αρχιμανδρίτου Ανθίμου Κομνηνού
(νότιος περίβολος, καμπαναριό, τράπεζα, μαγειρείο,
αρχονταρίκια, παρεκκλήσια και κρήνες, θεμελίωση Καθολικού)
1817-1819: Διαμάχες με τη Μεγίστη Λαύρα σχετικά με την άδεια χρήσης
του αρσανά της Μορφονούς
1818: Σουλτανικό φιρμάνι για τις φορολογικές υποχρεώσεις της μονής
και των κτήσεών της
1839: Αποπεράτωση (νέου) Καθολικού
1905: Καταστροφές από σεισμό
1911: Καταστροφές από πλημμύρα
512
513
514
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.01: Οι κτήσεις της Μονής Αγίου Παύλου, συνολικά
MonCODE A/A Main_Name Alter_Names CONVENTIONAL NAME Region Region General Coordinates_N Coordinates_E Kind SIZE-CODE TYPE-CODE DATE_Start DATE_End Subjacent_Installations
14. 1 Αβραμίται Παλαιοχώριον των Αβραμιτών, Αβραμίται (Αγίου Παύλου) Καλαμαριά Δυτική Χαλκιδική 40.34194 23.06194 χωριό 4 7 1405 1500 χωριό, πύργος, ναός, γαίες, βοσκότοποι,
Αβραμίτι αμπέλια, οικίες, κελάρι, εργατόσπιτα,
στάβλοι, αχυρώνες, φούρνος, πηγές, πηγάδια
14. 2 Βουνεάδα Βουνιάδες Βουνεάδα (Αγίου Παύλου) Λήμνος Λήμνος 39.952167 25.188385 Γαίες 3 6 1429 1590 γαίες, βοσκότοπος, μανδροτόπια, αμπέλια,
οικίες
14. 3 Ελεούσα Αγία Ελεούσα, Ναός Ελεούσας Έδεσσα - Ελεούσα (Αγίου Έδεσσα Κεντρική Μακεδονία 40.80111 22.05111 Ναός 0 2 1399 1500 ναός, οικόπεδο
Παύλου)
14. 4 Θεσσαλονίκη (Αγ. Παύλου) Θεσσαλονίκη (Αγίου Παύλου) Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.629816 22.951643 Οικίες 1 1 1499 1586 οικία, περιβόλι, αυλή
14. 5 Κούτρελλο Kudrevo, Παλαιοχώριον Κούτρελλο (Αγίου Παύλου) Έδεσσα Κεντρική Μακεδονία 40.69167 21.73917 χωριό 4 7 1385 1500 χωριό
Κουτρέλλου
14. 6 Κριαρίτσι Κριαρίτσι (Αγίου Παύλου) Σιθωνία Σιθωνία 40.03708 23.94806 Γαίες 4 6 1385 Σήμερα βοσκότοπος, μανδροτόπιο, δάσος
14. 7 Μαροβίτσα Πύργος Μαροβίτσας, Πύργος, Μαροβίτσα (Αγίου Παύλου) Αχινός Στρυμόνας 40.894620 23.751072 χωριό 4 7 1466 1922 χωριό
Μαροβίντζι, Μαραβίντζι,
Μαραβιντζόλακκος, Mravice
14. 8 Άγιος Γεώργιος Μαροβίτσας Μαροβίτσα - Άγιος Γεώργιος Αχινός Στρυμόνας 40.894619 23.751071 Μονύδριο 4 2 1466 1922 μονύδριο, οικίες στάβλοι, αχυρώνας κελάρι,
(Αγίου Παύλου) βρύση, πύργος, ναός, παρεκκλήσιο, λιβάδι,
δάσος, λόγγος, μανδροτόπιο
14. 9 Μεσονησιώτισσα Παναγία Μεσονησιώτισσα Μεσονησιώτισσα (Αγίου Έδεσσα Κεντρική Μακεδονία 40.823017 21.932015 Μονή 0 2 1385 1500 μονύδριο, γαίες
Παύλου)
14. 10 Νεοχώριον Νεοχώρι Καλαμαριάς (Αγίου Καλαμαριά Δυτική Χαλκιδική 40.33806 23.04278 παλαιοχώριον 4 7 1405 1500 χωριό, πύργος, γαίες, βοσκότοποι, περιβόλια,
Παύλου) ελαιώνες, αμπέλια
14. 11 Όστροβο Όστροβο (Αγίου Παύλου) Λίμνη Οστρόβου Κεντρική Μακεδονία 40.72556 21.80889 Πρόσοδοι 0 8 1385 1500 πρόσοδοι
14. 12 Πόντιμος Podya, Podymoz, Podyma Πόντιμος (Αγίου Παύλου) Αχινός Στρυμόνας 40.92917 23.7100 Γαίες 0 5 1466 1600 βοσκότοπος, μανδροτόπιο
14. 13 Πρόβλακας Πρόβλακας (Αγίου Παύλου) Όρια Αγίου Όρους Περίχωρα Άθω 40.373061 23.922512 Γαίες 2 6 1469 Σήμερα πύργος, γαίες, αμπέλια, μύλος, αχυρώνας,
στάβλος, ναός, ελαιώνας
14. 14 Πύργος Κασσάνδρας Άγιος Παύλος, Παλαιοχώριον Πύργος Κασσάνδρας (Αγίου Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.13278 23.39556 Γαίες 4 6 1407 1930 πύργος, οικία, ελαιώνας, περιβόλι,
Άγιος Παύλος Παύλου) βοσκότοπος, γαίες, ψαροτόπιο
14. 15 Σάρτη (Αγίου Παύλου) Σάρτη (Αγίου Παύλου) Σιθωνία Σιθωνία 40.07903 23.96639 Γαίες 4 6 1385 Σήμερα βοσκότοπος, μανδροτόπιο, αμπέλι, γαίες
14. 16 Σιδηροκαύσια (Αγ. Παύλου) Σιδηροκαύσια (Αγίου Παύλου) Σιδηροκαύσια Ανατολική Χαλκιδική 40.588156 23.780493 Οικία 0 6 1482 1569 οικία, περιβόλι, αμπέλι
14. 17 Σουρού Λειμώνας Σουρού Σουρού (Αγίου Παύλου) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.03889 23.36667 Γαίες 0 6 1415 1500 λειμώνας, ελαιώνας
14. 18 Φακός - Άγιοι Θεόδωροι Φακός - Άγιοι Θεόδωροι Φακός Λήμνος 39.836438 25.199473 Βοσκότοπος 0 5 1429 1590 βοσκότοπος, μανδροτόπιο
(Αγίου Παύλου)
14. 19 Φακός - Ροδακινέα Φακός - Ροδακινέα (Αγίου Φακός Λήμνος 39.838278 25.196497 Βοσκότοπος 0 5 1429 1590 βοσκότοπος, μανδροτόπιο
Παύλου)
14. 20 Dobraševce Dobraševce (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.65889 20.9500 χωριό 4 7 1403 1500 χωριό
14. 21 Gornja Peščanica Gornja Peščanica (Αγίου Κοσσυφοπέδιο Σερβία 43.52167 21.59673 χωριό 4 7 1427 1500 χωριό
Παύλου)
14. 22 Kuzmino Kuzmino (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.62639 21.05844 χωριό 4 7 1410 1500 χωριό
14. 23 Patei Patei (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.74547 21.1425 χωριό 4 7 1403 1500 χωριό
14. 24 Trepča Trepča (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.93944 20.92397 Οικία 1 1 1438 1500 οικία
14. 25 Trnava Trnava (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.80167° 21.20111 χωριό 4 7 1419 1500 χωριό
14. 26 Vranin Vranin (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.77092 21.14675 Γαίες 4 3 1403 1500 γαίες
515
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου ανά χρονική τομή
10ος
11ος
12ος
13ος 14ος,+6+
14ος 6
15ος 26
15ος,+26+
516
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου ανά μείζονα περιοχή
MonCODE A/A Main_Name Alter_Names CONVENTIONAL NAME Region Region General Coordinates_N Coordinates_E Kind SIZE-CODE TYPE-CODE DATE_Start DATE_End Subjacent_Installations
14. 16 Σιδηροκαύσια (Αγ. Παύλου) Σιδηροκαύσια (Αγίου Παύλου) Σιδηροκαύσια Ανατολική Χαλκιδική 40.588156 23.780493 Οικία 0 6 1482 1569 οικία, περιβόλι, αμπέλι
14. 1 Αβραμίται Παλαιοχώριον των Αβραμιτών, Αβραμίται (Αγίου Παύλου) Καλαμαριά Δυτική Χαλκιδική 40.34194 23.06194 χωριό 4 7 1405 1500 χωριό, πύργος, ναός, γαίες, βοσκότοποι,
Αβραμίτι αμπέλια, οικίες, κελάρι, εργατόσπιτα,
14. 10 Νεοχώριον Νεοχώρι Καλαμαριάς (Αγίου Καλαμαριά Δυτική Χαλκιδική 40.33806 23.04278 παλαιοχώριον 4 7 1405 1500 στάβλοι,
χωριό, πύργος,
αχυρώνες,
γαίες,φούρνος,
βοσκότοποι,
πηγές,περιβόλια,
πηγάδια
Παύλου) ελαιώνες, αμπέλια
14. 4 Θεσσαλονίκη (Αγ. Παύλου) Θεσσαλονίκη (Αγίου Παύλου) Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.629816 22.951643 Οικίες 1 1 1499 1586 οικία, περιβόλι, αυλή
14. 14 Πύργος Κασσάνδρας Άγιος Παύλος, Παλαιοχώριον Πύργος Κασσάνδρας (Αγίου Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.13278 23.39556 Γαίες 4 6 1407 1930 πύργος, οικία, ελαιώνας, περιβόλι,
Άγιος Παύλος Παύλου) βοσκότοπος, γαίες, ψαροτόπιο
14. 17 Σουρού Λειμώνας Σουρού Σουρού (Αγίου Παύλου) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 40.03889 23.36667 Γαίες 0 6 1415 1500 λειμώνας, ελαιώνας
14. 3 Ελεούσα Αγία Ελεούσα, Ναός Ελεούσας Έδεσσα - Ελεούσα (Αγίου Έδεσσα Κεντρική Μακεδονία 40.80111 22.05111 Ναός 0 2 1399 1500 ναός, οικόπεδο
Παύλου)
14. 5 Κούτρελλο Kudrevo, Παλαιοχώριον Κούτρελλο (Αγίου Παύλου) Έδεσσα Κεντρική Μακεδονία 40.69167 21.73917 χωριό 4 7 1385 1500 χωριό
Κουτρέλλου
14. 9 Μεσονησιώτισσα Παναγία Μεσονησιώτισσα Μεσονησιώτισσα (Αγίου Έδεσσα Κεντρική Μακεδονία 40.823017 21.932015 Μονή 0 2 1385 1500 μονύδριο, γαίες
Παύλου)
14. 11 Όστροβο Όστροβο (Αγίου Παύλου) Λίμνη Οστρόβου Κεντρική Μακεδονία 40.72556 21.80889 Πρόσοδοι 0 8 1385 1500 πρόσοδοι
14. 2 Βουνεάδα Βουνιάδες Βουνεάδα (Αγίου Παύλου) Λήμνος Λήμνος 39.952167 25.188385 Γαίες 3 6 1429 1590 γαίες, βοσκότοπος, μανδροτόπια, αμπέλια,
14. 18 Φακός - Άγιοι Θεόδωροι Φακός - Άγιοι Θεόδωροι Φακός Λήμνος 39.836438 25.199473 Βοσκότοπος 0 5 1429 1590 οικίες
βοσκότοπος, μανδροτόπιο
14. 19 Φακός - Ροδακινέα Φακός(Αγίου
- Ροδακινέα
Παύλου)(Αγίου Φακός Λήμνος 39.838278 25.196497 Βοσκότοπος 0 5 1429 1590 βοσκότοπος, μανδροτόπιο
Παύλου)
14. 13 Πρόβλακας Πρόβλακας (Αγίου Παύλου) Όρια Αγίου Όρους Περίχωρα Άθω 40.373061 23.922512 Γαίες 2 6 1469 Σήμερα πύργος, γαίες, αμπέλια, μύλος, αχυρώνας,
στάβλος, ναός, ελαιώνας
14. 20 Dobraševce Dobraševce (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.65889 20.9500 χωριό 4 7 1403 1500 χωριό
14. 21 Gornja Peščanica Gornja Peščanica (Αγίου Κοσσυφοπέδιο Σερβία 43.52167 21.59673 χωριό 4 7 1427 1500 χωριό
Παύλου)
14. 22 Kuzmino Kuzmino (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.62639 21.05844 χωριό 4 7 1410 1500 χωριό
14. 23 Patei Patei (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.74547 21.1425 χωριό 4 7 1403 1500 χωριό
14. 24 Trepča Trepča (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.93944 20.92397 Οικία 1 1 1438 1500 οικία
14. 25 Trnava Trnava (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.80167° 21.20111 χωριό 4 7 1419 1500 χωριό
14. 26 Vranin Vranin (Αγίου Παύλου) Κοσσυφοπέδιο Σερβία 42.77092 21.14675 Γαίες 4 3 1403 1500 γαίες
14. 6 Κριαρίτσι Κριαρίτσι (Αγίου Παύλου) Σιθωνία Σιθωνία 40.03708 23.94806 Γαίες 4 6 1385 Σήμερα βοσκότοπος, μανδροτόπιο, δάσος
14. 15 Σάρτη (Αγίου Παύλου) Σάρτη (Αγίου Παύλου) Σιθωνία Σιθωνία 40.07903 23.96639 Γαίες 4 6 1385 Σήμερα βοσκότοπος, μανδροτόπιο, αμπέλι, γαίες
14. 7 Μαροβίτσα Πύργος Μαροβίτσας, Πύργος, Μαροβίτσα (Αγίου Παύλου) Αχινός Στρυμόνας 40.894620 23.751072 χωριό 4 7 1466 1922 χωριό
14. 8 Άγιος Γεώργιος Μαροβίτσας Μαροβίντζι, Μαραβίντζι, Μαροβίτσα - Άγιος Γεώργιος Αχινός Στρυμόνας 40.894619 23.751071 Μονύδριο 4 2 1466 1922 μονύδριο, οικίες στάβλοι, αχυρώνας κελάρι,
14. 12 Πόντιμος Podya, Podymoz, Podyma Πόντιμος
(Αγίου
(Αγίου
Παύλου)
Παύλου) Αχινός Στρυμόνας 40.92917 23.7100 Γαίες 0 5 1466 1600 βρύση,
βοσκότοπος,
πύργος,
ναός, παρεκκλήσιο, λιβάδι,
517
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική*
Δυτική Χαλκιδική 2 Στρυμόνας,*3* Δυτική*
Θεσσαλονίκη 1 Χαλκιδική,*2*
Κασσάνδρα 2 Θεσσαλονίκη,*1*
Σιθωνία,*2*
Λήµνος 3 Κασσάνδρα,*2*
Σερβία 7
Σιθωνία 2
Σερβία,*7* Κεντρική*
Στρυµόνας 3 Μακεδονία,*4*
26
Περίχωρα*Άθω,* Λήμνος,*3*
1*
518
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
519
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Λήµνος 3
Σερβία 7
Σιθωνία 2 2
6 26
520
Μονής Αγίου Παύλου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική Χαλκιδική Λήμνος

1,2 3,5
1 3
2,5
0,8
2
0,6
Ανατολική Χαλκιδική 1,5 Λήμνος
0,4
1
0,2 0,5
0 0

2,5 1,2
2 1
0,8
1,5
0,6
1
0,4
0,5 0,2
0 0
Θεσσαλονίκη Σερβία
1,2 8
7
1
6
0,8
5
0,6 4
Θεσσαλονίκη Σερβία
3
0,4
2
0,2
1
0 0
Κασσάνδρα Σιθωνία
2,5 2,5
2 2
1,5 1,5
1 1
0,5 0,5
0 0

4,5 3,5
4 3
3,5
2,5
3
2,5 2
2 Κεντρική Μακεδονία 1,5 Στρυμόνας
1,5
1
1
0,5 0,5
0 0
521
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου, συνολικά
Αδιάγνωστα Αστικές.κτήσεις,.
Άλλα,.1.
Αστικές.κτήσεις 2 2.
Μονύδρια./.Ναοί 3 Μονύδρια./.
Γαίες.(γενικώς) 1 Ναοί,.3.
Αυτούργια
Εγκαταστάσεις 3 Γαίες.(γενικώς),.
Χωριά,.9. 1.
Συνδυασμοί.χρήσεων 7
Χωριά 9
Εγκαταστάσεις,.
Άλλα 1 3.
26 Συνδυασμοί.
χρήσεων,.7.
522
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου ανά χρονική τομή
ΑΓΙΟΥ.ΠΑΥΛΟΥ:.ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ.ΚΥΡΙΩΝ.ΤΥΠΩΝ.ΚΤΗΣΕΩΝ.ΑΝΑ.ΧΡΟΝΙΚΗ.ΤΟΜΗ
Αστικές.κτήσεις 2
Μονύδρια./.Ναοί 2 3
Γαίες.(γενικώς) 1
Αυτούργια
Συνδυασμοί.χρήσεων 2 7
Χωριά 1 9
Άλλα 1 1
0 0 0 6 26
10.
9.
8.
7.
10ος.
6. 11ος.
5. 12ος.
13ος.
4.
14ος.
3.
15ος.
2.
1.
0.
Αδιάγνωστα. Αστικές.κτήσεις. Μονύδρια./.Ναοί. Γαίες.(γενικώς). Αυτούργια. Εγκαταστάσεις. Συνδυασμοί.χρήσεων. Χωριά. Άλλα.
523
Μονής Αγίου Παύλου ανά μείζονα περιοχή
ΑΓΙΟΥ)ΠΑΥΛΟΥ:)ΚΥΡΙΟΙ)ΤΥΠΟΙ)ΚΤΗΣΕΩΝ)ΑΝΑ)ΜΕΙΖΟΝΑ)ΠΕΡΙΟΧΗ
Λήµνος 2 1 3
Σερβία 1 1 5 7
Σιθωνία 2 2
Στρυµόνας 1 1 1 3
3 1 0 2 7 9 26
6)
5)
Αδιάγνωστα)
Αστικές)κτήσεις)
4)
Μονύδρια)/)Ναοί)
Γαίες)(γενικώς))
3)
Αυτούργια)
Εγκαταστάσεις)
2) Συνδυασμοί)χρήσεων)
Χωριά)
Άλλα)
1)
0)
Ανατολική)Χαλκιδική) Δυτική)Χαλκιδική) Θεσσαλονίκη) Κασσάνδρα) Κεντρική)Μακεδονία) Λήμνος) Περίχωρα)Άθω) Σερβία) Σιθωνία) Στρυμόνας)
524
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου
8
2
1
1
14
αδιάγνωστα,,
26 άνω,των, 8,
2.000,
μοδίων,,14,
κάτω,των,100,
μοδίων,,2,
500,3,2.000, 100,3,500,
μόδιοι,,1, μόδιοι,,1,
8
0,μοδίων 2
διοι 1
μόδιοι 1 αδιάγνωστα,,8,
00,μοδίων 14
άνω,των,
2.000, 26 άνω,των,
μοδίων,,3, αδιάγνωστα,, 2.000,
3, μοδίων,,14,
κάτω,των,100,
μοδίων,,2,
500,3,2.000, 100,3,500,
μόδιοι,,1, μόδιοι,,1,
525
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.13:Τρόποι απόκτησηςκτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου
ΠΙΝΑΚΑΣ 14.14: Δωρεές: Προέλευση δωρητών κτήσεων Μονής Αγίου Παύλου
526
ΧΑΡΤΗΣ 14.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου
527
ΧΑΡΤΗΣ 14.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου
528
ΧΑΡΤΗΣ 14.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου
529
ΧΑΡΤΗΣ 14.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου
530
Δεδομένα
Τα στοιχεία των απεικονίσεων προέρχονται από τα σωζόμενα έγγραφα της

Μονής Αγίου Παύλου αλλά και άλλων μονών, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και
σχολιαστεί στην ειδική βιβλιογραφία.34
Όπως και στις υπόλοιπες μονές, τα χρονικά όρια δεν τηρούνται με απόλυτη
αυστηρότητα, δίνοντας μια ελαστικότητα στις μεταβατικές περιόδους, όπως
για παράδειγμα η περίπτωση των κτήσεων της μονής στην περιοχή της
Μακεδονίας μετά τα μέσα του 15ου αιώνα (δωρεές Μάρας κ.λπ.). Η
πλειονότητα μάλιστα των τεκμηρίων για την περίοδο αυτή προέρχεται ή
διασταυρώνεται από οθωμανικά αρχεία.
Γενικότερα, παρά το γεγονός ότι η μονή ξεκινά την ιστορική της διαδρομή
πολύ νωρίς (ταυτόχρονα δηλαδή με τις μεγάλες αθωνικές μονές του 10ου
αιώνα), οι όποιες πληροφορίες αφορούν κτήσεις εκτός αθωνικής
επικράτειας, προέρχονται από μεταγενέστερες περιόδους. Στην
πραγματικότητα, η μονή φαίνεται από τις πηγές να ακολουθεί διακριτικά τις
άλλες αθωνικές μονές στη μετάβαση προς την ύστερη εποχή του Βυζαντίου.
Οι πληροφορίες για ουσιαστικές εκτός Άθω κτήσεις της μονής ξεκινούν μόλις
στα τέλη του 14ου αιώνα, και συνδέονται με την παραχώρησή της στους
Σέρβους μοναχούς Γεράσιμο Ραντόνια και Αντώνιο Παγάση. Η αλλαγή αυτή
στη διαθεσιμότητα των πηγών προφανώς δεν είναι συγκυριακή, αλλά
σηματοδοτεί πράγματι μια μείζονα αλλαγή. Επιπλέον, η εγκατάσταση εκεί
34
Κοτζαγεώργης, Μονή Αγίου Παύλου -- Κοτζαγεώργης, Αρχείο Αγίου Παύλου --
Χρυσοχοΐδης, Αγίου Παύλου. Συχνά, όσον αφορά τα ελληνικά έγγραφα, ήταν απαραίτητη
και η μελέτη του ίδιου του κειμένου, προκειμένου για αποσαφήνιση λεπτομερειών. Επίσης,
βλ. συνολική βιβλιογραφία.
531
Σέρβων μοναχών, με ερείσματα στους ομοεθνείς πριγκιπικούς κύκλους, ήταν
και ο λόγος της ιδιαίτερα ευνοϊκής αντιμετώπισής της από αυτούς, με όρους
τουλάχιστον οικονομικούς. Από τα τέλη του 14ου και ιδίως το 15ο αιώνα, η
μονή αποκτά την πλειονότητα των κτήσεών της χάρη σε σερβικές δωρεές, σε
περιοχές με μεγάλη συγκέντρωση τέτοιων πληθυσμών (κοιλάδα Στρυμόνα,
Χαλκιδική, Σερβία).
Η χρονολογική εξέλιξη των κτήσεων της μονής για την υπό μελέτη περίοδο,
τεκμηριώνει απολύτως την παραπάνω παρατήρηση. Μόνη σχεδόν
«παραφωνία» στο παραπάνω σχήμα είναι οι κτήσεις της μονής στο νησί της
Λήμνου και ο Πύργος Κασσάνδρας, κτήσεις οι οποίες, παρότι συμβαίνουν την
ίδια εποχή (μέσω των Παλαιολόγων της Θεσσαλονίκης και της Λήμνου),
εντάσσονται σε διαφορετικό πλαίσιο.
Η καταγραφή των κτήσεων από τις διαθέσιμες πηγές και τη βιβλιογραφία

ακολούθησε δίχως ιδιαίτερα προβλήματα τις γενικότερες συμβάσεις. Τα είδη
των κτήσεων, όπως θα περιγραφούν παρακάτω, δεν απέκλιναν από το μέσον
όρο, ούτε επεφύλασσαν ιδιαίτερες εκπλήξεις, ακόμη και όσον αφορά τις
επικαλύψεις χρήσεων και τύπων.
Οι γεωγραφικού τύπου πληροφορίες έχουν σχετικά μεγάλη ακρίβεια,
δεδομένου ότι, στις πλείστες των περιπτώσεων, η σχετική βιβλιογραφία
περιλάμβανε ταυτίσεις ή, έστω, προτάσεις ταύτισης με σύγχρονα τοπωνύμια,
ακόμη και για τις πιο απομακρυσμένες περιοχές (π.χ. Σερβία). Παρόλα αυτά,
παραμένει και πάλι ένας αριθμός θέσεων όπου το γεωγραφικό στίγμα
δίνεται κατά προσέγγιση.
Δεδομένου ότι τα διαθέσιμα στοιχεία ξεκινούν μόλις από το 14 ο αιώνα, οι
532
Κατανομές
• Πίνακας 14.01: Οι κτήσεις της Μονής Αγίου Παύλου, συνολικά.

χαρτογραφικά με το Χάρτη 1.
• Πίνακας 14.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου ανά
κατανεμημένα ανά χρονική τομή, ξεκινώντας από το 14 ο αιώνα: 14ος αι.:
533
6 κτήσεις - 15ος αι.: 26 κτήσεις (αύξηση που οφείλεται στις μαζικές
δωρεές ακινήτων στις σερβοκρατούμενες περιοχές).
Κασσάνδρα, Κεντρική Μακεδονία, Λήμνος, Περίχωρα Άθω, Σερβία,
Σιθωνία Στρυμόνας.
των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Γενικώς,
παρατηρείται μια αρκετά ισορροπημένη κατανομή, με 1 έως 3 τρεις
κτήσεις στις περισσότερες περιοχές, και μόλις δύο άλλες περιοχές να
αποκλίνουν ελαφρώς, με 7 (Σερβία) και 4 (Κεντρική Μακεδονία) κτήσεις.
Οι υπόλοιπες κατανομές έχουν ως εξής|: από 1 κτήση: Ανατολική
Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, Περίχωρα Άθω – από 2 κτήσεις: Δυτική
Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Σιθωνία – από 3 κτήσεις: Λήμνος, Στρυμόνας.
534
καθεμία από τις παραπάνω δέκα μείζονες περιοχές. Με εξαίρεση την
Κεντρική Μακεδονία και τη Σιθωνία (που παρουσιάζουν κτήσεις από το
14ο αιώνα χωρίς μεταβολή στον επόμενο), όλες οι περιοχές εμφανίζουν
κτήσεις μόλις κατά το 15ο αιώνα. Από αυτές ξεχωρίζει στη γραφική
απόδοση η Σερβία, καθώς εμφανίζονται μαζικά (7) κτήσεις το 15 ο αιώνα,
χωρίς προηγούμενο στην περιοχή αυτή.
Καθίσταται σαφής η εμφάνιση του φαινομένου το 14 ο αιώνα με μόλις 6
κτήσεις, ενώ φαίνεται πως η μέγιστη έκταση σημειώνεται το 15ο, όπου
εκπροσωπούνται και όλες οι περιοχές.
• Πίνακας 14.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Αγίου

Παύλου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
Διακρίνονται δύο περιπτώσεις: κορύφωση στην πρώτη περίοδο και
σταθερή πορεία στην επόμενη τομή (Κεντρική Μακεδονία, Σιθωνία), και
εμφάνιση μόλις κατά την τελευταία περίοδο (Ανατολική και Δυτική
535
Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Λήμνος, Περίχωρα Άθω, Σερβία,
Στρυμόνας).
- Πίνακας 14.08 (γράφημα): Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Αγίου

Παύλου, συνολικά.
με δείγματα σε επτά από τους εννέα τύπους. Στο σύνολο των δεδομένων,
ξεχωρίζει ο τύποςΧωριά(9 από 26), και αμέσως μετά οι Συνδυασμοί
χρήσεων (7 από 26), ενώ οι υπόλοιποι πέντε τύποι εκπροσωπούνται με
μικρότερους αριθμούς (1 έως 3 κτήσεις), ως εξής: Αστικές κτήσεις: 2 –
Μονύδρια/Ναοί: 3 – Γαίες: 1 – Εγκαταστάσεις: 3 – Άλλα: 1. Χωρίς
καθόλου κτήσεις εμφανίζονται οι τύποι Αδιάγνωστα και Αυτούργια.
Αγίου Παύλου ανά χρονική τομή.
Αποδίδονται οι παραπάνω τύποι στη χρονική τους εξέλιξη.
Διαπιστώνουμε ότι οι δύο τύποι με το μεγαλύτερο αριθμό (Χωριά,
Συνδυασμοί χρήσεων), εμφανίζουν κτήσεις (λιγότερες, ασφαλώς) από το
14ο αιώνα, στον οποίο άλλωστε εμφανίζουν κτήσεις και οι τύποι:
Μονύδρια/Ναοί και Άλλα. Τέλος, οι τρεις υπόλοιποι τύποι (Αστικές
κτήσεις, Γαίες, Εγκαταστάσεις) εμφανίζονται μόλις στο 15ο αιώνα.
536
Αγίου Παύλου ανά μείζονα περιοχή.
τις δέκα (10) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Με μια ματιά
διαπιστώνουμε μια αρκετά ισορροπημένη κατανομή και εδώ. Σε καμία
περιοχή δεν εμφανίζονται περισσότερες των δύο (2) κτήσεων ανά τύπο,
με εξαίρεση τα Χωριά στη Σερβία (5). Επίσης, σε καμία περιοχή δεν
εμφανίζονται κτήσεις που να αφορούν περισσότερους από τρεις τύπους
(Κεντρική Μακεδονία, Σερβία, Στρυμόνας). Στα συγκεντρωτικά, βλέπομε
και πάλι τους μέγιστους αριθμούς να σημειώνονται: για μεν τις περιοχές,
στη Σερβία (7), για δε τους τύπους στα Χωριά (9) και τους Συνδυασμούς
χρήσεων (7).

- Πίνακας 14.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου: α)

Περισσότερες από τις μισές κτήσεις της μονής (14 από 26)ανήκουν στη
μεγαλύτερη κατηγορία, ως προς την έκτασή τους. Στις υπόλοιπες
κατηγορίες, οι κατανομές έχουν ως εξής: κάτω των 100 μοδίων: 2 –
μεταξύ 100 και 500 μοδίων: 1 – μεταξύ 500 και 2.000 μοδίων: 1. Τέλος, 8
κτήσεις στο σύνολο χαρακτηρίζονται ως αδιάγνωστες.
537
Ως προς τις επιμέρους κατανομές στις χρονικές τομές, ενδιαφέρον
παρουσιάζει ο 14ος αιώνας, όπου οι 6 κτήσεις είναι μοιρασμένες σε δύο
κατηγορίες: αδιάγνωστα και άνω των 2.000 μοδίων (από 3).
- Πίνακας 14.12: Τρόποι απόκτησης κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου.

Αποδίδεται ενδεικτικά ο τρόπος κτήσης των μετοχίων. Ειδικά για τη
συγκεκριμένη μονή, οι πληροφορίες που παρέχονται στις πηγές και στη
βιβλιογραφία επέτρεψαν την ασφαλή οργάνωση και απόδοση τέτοιου
είδους δεδομένων.Με αφορμή την περίπτωση αυτή, είναι δυνατή η
μελλοντική επέκταση της βάσης καταγραφής προς αυτή την κατεύθυνση.
Στο σύνολο των δεδομένων, διαπιστώνουμε ότι, στη συντριπτική τους
πλειονότητα, οι κτήσεις είναι προϊόν δωρεών, σε αναλογία 22 προς 26,
ενώ καταγράφονται μόλις 2 Ανταλλαγές, και από μία Μίσθωση και Αγορά.
- Πίνακας 14.13: Προέλευση δωρητών κτήσεων της Μονής Αγίου Παύλου.

Σε συνέχεια του παραπάνω πίνακα, αποδίδεται η προέλευση (εθνική και
κοινωνική) των δωρητών των κτήσεων της μονής. Διαπιστώνεται ότι οι
μισές κτήσεις (13 από 26) και περισσότερες των μισών δωρεών (13 από
22) οφείλονται σε μέλη της σερβικής αριστοκρατίας. Πέραν αυτών,
καταγράφονται 4 Σέρβοι ιδιώτες και 5 Βυζαντινοί ευγενείς.Η εικόνα αυτή
συνάδει απόλυτα με τη συνολική εικόνα των κτήσεων, τόσο από άποψη
χρονική όσο και γεωγραφική. Ασφαλώς, η σχέση 17/5 στο σύνολο των 22
δωρεών, για Σέρβους και Βυζαντινούς δωρητές αντίστοιχα, εξηγείται, σε
μεγάλο βαθμό, από το γεγονός ότι η αναβίωση της σχεδόν
εγκαταλελειμμένης μονής στα τέλη του 14ου αιώνα έγινε από Σέρβους
μοναχούς, και ότι η ίδια παρέμεινε για αιώνες ως ευρύτερα «σερβικού
ενδιαφέροντος».
538
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός αθωνικής επικράτειας κτήσεις της Μονής Αγίου Παύλου ξεκινούν

ουσιαστικά από τα τέλη του 14ου αιώνα, όταν δηλαδή η μονή -που είχε στο
μεταξύ εκπέσει σε εξάρτημα της Μονής Ξηροποτάμου- παραχωρήθηκε σε
Σέρβους μοναχούς για επανοίκηση. Η σερβική αυτή παρουσία προσελκύει
άμεσα το ενδιαφέρον της σερβικής αριστοκρατίας –και όχι μόνο– με
αποτέλεσμα μια σημαντική προίκιση με ακίνητα, κυρίως κατά την α’
τριακονταετία του 15ου αιώνα. Η κατάσταση αυτή αποτυπώνεται και στη
χρονική κατανομή των κτήσεων, όπου οι 6 κτήσεις του 14ου αιώνα γίνονται 26
τον επόμενο.
Ως προς το γεωγραφικό χώρο,οι περιοχές των μετοχίων, ακριβώς λόγω της
αριθμητικής υπερίσχυσης των δωρεών έναντι άλλων τρόπων απόκτησης,
είναι όχι αυτές που ενδεχομένως να ενδιέφεραν τη μονή, αλλά εκείνες που
ήταν προτιμότερες στους δωρητές. Η πλειονότητα των κτήσεων εντοπίζεται
σε σερβοκρατούμενες περιοχές, από τη Σερβία ώς την ανατολική Μακεδονία
και τη Χαλκιδική, ή σε περιοχές που, ακόμη και μετά την οθωμανική
κατάκτηση, διατηρούσαν σημαντική πυκνότητα του σερβικού φυλετικού
στοιχείου.
Οι μακρινές ωστόσο κτήσεις αφορούν κατά κανόνα δικαίωμα προσόδου και
όχι άμεση εκμετάλλευση, κάτι που, δε θα ήταν άλλωστε εφικτό χωρίς την
ύπαρξη μεγάλου μετοχιακού συγκροτήματος μοναστηριακού χαρακτήρα
(μονυδρίου, μονής κ.λπ.). Έτσι, όταν οι κτήσεις αυτές (χωριά) εντάσσονται
στο τιμαριωτικό σύστημα των Οθωμανών, λογικά παύουν πλέον να
υφίστανται για τη μονή, προφανώς επειδή δεν αφορούσαν χρήση γης.35 Στη
χαρτογραφική απόδοση του ζωτικού χώρου της μονής, είναι σαφείς τρεις
διακριτές περιοχές: α) ο τυπικός ζωτικός αθωνικός χώρος, δηλαδή η περιοχή
που ορίζει περιμετρικά τη Θεσσαλονίκη και τη Χαλκιδική ώς την κοιλάδα του
35
539
Στρυμόνα, συμπεριλαμβάνοντας και τη Λήμνο, β) η περιοχή της Κεντρικής
Μακεδονίας και γ) η Σερβία.
Ως προς τους κύριους τύπους, περίπου το ένα τρίτο (9 από 26) είναι Χωριά,
ενώ, με εξαίρεση 2 Αστικές κτήσεις και ίσως ακόμη και 3 Μονύδρια/Ναούς,
οι υπόλοιποι τύποι συνδυαστικά, αποδίδουν έναν πιο αμιγή αγροτικό
προσανατολισμό. Ο συνολικός χαρακτήρας των κτήσεων ισορροπεί μεταξύ
αγροτικής παραγωγής και είσπραξης προσόδων,
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, οι περισσότερες από τις μισές είναι
μεγάλης έκτασης, κάτι που είναι λογικό αν ληφθεί υπόψη ο αριθμός των
χωριών που ανήκουν στη μονή. Στο σύνολο των κτήσεων, δεν είναι επίσης
ευκαταφρόνητος ο αριθμός των κτήσεων που χαρακτηρίζονται ως
Αδιάγνωστες (8 από 26).
Τα συνολικά στοιχεία αποδίδουν την εικόνα μιας μονής που, παρά την
πρώιμη ιστορία της, παραμένει μικρή ώς το 14ο αιώνα, οπότε και τίθεται υπό
τη φροντίδα της σερβικής αριστοκρατίας. Ο παράγοντας αυτός, πέραν της
σημαντικής αύξησης του αριθμού των κτήσεων καθαυτού, θα προσδώσει
στην οικονομία της έναν διπλό χαρακτήρα, βασισμένο τόσο στην κατεξοχήν
αγροτική παραγωγή όσο και στην είσπραξη φορολογικών δικαιωμάτων από
ολόκληρα χωριά, τουλάχιστον μέχρι την υποταγή των σερβικών εδαφών
στους Οθωμανούς.
540
ΜΟΝΗ ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Ξενοφώντος

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Ξενοφώντος, Ξενόφου, του Αγίου Γεωργίου (μέχρι την κοίμηση
του κτίτορα, το 1018), του κυρ Ξενοφώντος.
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Άγιος Γεώργιος
ΚΤΙΤΩΡ: Όσιος Ξενοφών, σύγχρονος του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου.
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Δέκατη έκτη (16η) στη σημερινή σειρά των μονών

Κατά την παράδοση, ιδρύθηκε στα 988 (σίγουρα πριν το τέλος
του 10ου αιώνα). Η Πράξη του Πρώτου Παύλου στα 1089 ενέχει
θέση ιδρυτικού Τυπικού.1
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Όσιος Ξενοφών. Διετέλεσε ηγούμενός της ώς το 1018

αφήνοντας στη συνέχεια την ηγουμενία στον αδελφό του
Θεόδωρο (και πιθανότατα συνιδρυτή της μονής, ο οποίος
παρέμεινε στη θέση αυτή μέχρι το 1035.

Στο μέσο της αθωνικής χερσονήσου, στην εσωτερική πλευρά,
προς τον Σιγγιτικό κόλπο. Μεταξύ των Μονών Δοχειαρίου
1
Βλ. παρακάτω, υποσημείωση 3.
541
(βόρεια) και Αγίου Παντελεήμονος (νότια). Η επικράτειά της,
εκτεινόμενη προς ΒΑ, συνορεύει με εκείνες των δύο παραπάνω
μονών, καθώς και με την επικράτεια των Μονών
Παντοκράτορος και Βατοπεδίου στα βόρεια.
Ισχυρός οχυρωματικός περίβολος που αιτιολογείται από το
πεδινό του εδάφους όπου είναι χτισμένη η μονή. Στον
οχυρωματικό περίβολο είναι ενσωματωμένος και ο παλαιός
αρσανάς. Ο νέος αρσανάς βρίσκεται στην προβλήτα.
Ο αρχικός πυρήνας είναι στη νότια πλευρά, με το παλαιό
Καθολικό.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτεια της μονής εκτείνεται από το μέσον περίπου της

απόστασης μεταξύ αυτής και της Δοχειαρίου στα δυτικά, μέχρι
σχεδόν την εκβολή του χειμάρρου νοτιότερα, πριν τον όρμο της
Μονής Αγίου Παντελεήμονος. Αναπτύσσεται σε βάθος προς τα
ΒΑ, κάθετα στον άξονα της χερσονήσου, στενεύοντας προς την
ενδοχώρα, όπου συναντά στο στενότερο σημείο της τον
κεντρικό δασικό οδικό άξονα (μπεηλίδικο), στο μέσον της
χερσονήσου.

Ιδρύθηκε στα τέλη του 10ου αιώνα. Επισήμως, ως έτος ίδρυσης
αναγνωρίζεται το 998. Παρά το γεγονός ότι το όνομά της
απαντά σε διάφορα έγγραφα των αρχών του 11 ου αιώνα, η μονή
πρέπει να διένυσε περίοδο ύφεσης στα χρόνια που
ακολούθησαν. Σε μια τέτοια κατάσταση τη βρήκε ο Μέγας
Δρουγγάριος Στέφανος, ο οποίος, με τη συνδρομή του
αυτοκράτορα Νικηφόρου Βοτανειάτη, ανέλαβε την ανακαίνισή
542
της (1078)2, εγκαταβιώνοντας ο ίδιος εκεί με το όνομα Συμεών,
όπως τεκμηριώνεται και σε έγγραφο του Πρώτου Παύλου, του
έτους 1089.3
Εντός του 11ου αιώνα είχε παραχωρηθεί στην Ξενοφώντος η
Μονή (μονύδριο) του Φαλακρού ως μετόχι, 4 ανατολικότερα
στην ενδοχώρα, και παρέμεινε στη δικαιοδοσία της για μικρό
διάστημα.
Η πρώτη αυτή περίοδος, χάρη στη δυναμική προσωπικότητα
του δεύτερου αυτού κτήτορα, ήταν ιδιαίτερα λαμπρή για τη
μονή, όπως μαρτυρούν τα σωζόμενα έγγραφα. Πέρα από την
κτιριακή ανασυγκρότησή της, μία σειρά κτήσεων, εντός και
εκτός Αγίου Όρους, την κατέστησαν σύντομα ως μία από τις
ισχυρές μονές του Άθω, όπως τεκμαίρεται και από τη συχνότητα
με την οποίαν απαντάται σε έγγραφα η υπογραφή των
ηγουμένων της.5
Ήδη στα χρόνια που είχαν μεσολαβήσει, η μονή είχε επιχειρήσει
και είχε καταφέρει σε μεγάλο βαθμό να εδραιώσει τη θέση της
στην περιοχή, σε σχέση με τις όμορες μονές και τα ήδη
υφιστάμενα παλαιότερα μονύδρια. Ενδεικτικά αναφέρονται οι
περιπτώσεις των εγγύς μονυδρίων, του Κάντζαρη, του
Φαλακρού, του Μαντζούκη, του Σκαμανδρηνού, του
Μακρυγένη κ.λπ..6
2
Papachryssanthou, XENOPHON, σ.13 κ.εξ.
3
Papachryssanthou, XENOPHON, αρ. 1.
4
Όπ.π.
5
Papachryssanthou, XENOPHON, σ. 14.
6
543
Μετά τον Συμεών, οι πηγές σιωπούν όσον αφορά τη μονή, αν
και ονόματα ηγουμένων της παραδίδονται σε αρκετά αθωνικά
έγγραφα.7
Το 13ο(1285) αιώνα αναφέρεται λεηλασία της από πειρατές.8
Στις καταστροφές που υπέστη περιλαμβάνεται και απώλεια
επίσημων εγγράφων και τίτλων ιδιοκτησιών, για την
αποκατάσταση των οποίων η μονή θα δώσει δυναμικές μάχες
στα χρόνια που θα ακολουθήσουν.9 Αυτό, ωστόσο, δε σημαίνει
σε καμία περίπτωση περίοδο ύφεσης.
Αντίθετα, στο διάστημα 12ου – 14ου αιώνα αναφέρονται νέες
κτήσεις για τη μονή, πολλές από τις οποίες μάλιστα είναι
ιδιαίτερα εκτεταμένες και σημαντικές, όπως για παράδειγμα
εκείνες στην Κασσάνδρα (Σίβρη), στην Καλαμαριά (Στόμιο) αλλά
και στην ίδια τη Θεσσαλονίκη.10
Το 14ο αιώνα αναφέρεται καταστροφή από τους Καταλανούς. 11
Εξίσου δυναμική θα είναι η πορεία της μονής τον 14ο αλλά και
το 15ο αιώνα, τουλάχιστον μέχρι το α' μισό του. Στα τέλη του
14ου αιώνα κατέχει ήδη την όγδοη θέση στην ιεραρχία.12
Όπως μαρτυρούν οι σχετικές απογραφές των περιουσιακών
στοιχείων της, η μονή επέκτεινε αισθητά το ζωτικό της χώρο σε
7
Lemerle, LAVRA, αρ, 63 – Oikonomidès, DOCHEIARIOU, Αppendice III – Lemerle,
KUTLUMUS (2), αρ. 2 & 3 – Živojinović, CHILANDAR, αρ. 9. Τα παραπάνω, στο διάστημα
μεταξύ 1154 και 1303.
8
Papachryssanthou, XENOPHON, αρ. 3. Έμμεση πληροφορία στο εν λόγω Πρακτικό του
απογραφέως Θεσσαλονίκης (1300).
9
Papachryssanthou, XENOPHON, αρ. 3, 5 και 6.
10
Papachryssanthou, XENOPHON, αρ. 1, 2 και 3.
11
12
Όπ.π.
544
μία περιοχή από τη Θεσσαλονίκη 13 μέχρι και το νησί της
Λήμνου, με ορισμένες μάλιστα κτήσεις να είναι της τάξης
χιλιάδων μοδίων.14
Το 16ο αιώνα σημαντική θα είναι για τη μονή η οικονομική
βοήθεια από τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, ξεκινώντας από τα
1520.
Ο άρχοντας Κωνσταντίνος Βορνίκος και ο αδελφός του, Ράδουλ,
χρηματοδότησαν την τοιχογράφηση του κυρίως ναού στο
παλαιό Καθολικό (1544), και λίγο αργότερα (1564) ο άρχοντας
της Κάτω Βλαχίας, Νιλκουμάνου, τη Λητή, ενώ με τη συνδρομή
του ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας, Ιωάννη Ματθαίου, και της
συζύγου του, Ελένης, τοιχογραφήθηκε ο Εξωνάρθηκας, έναν
αιώνα αργότερα (1637).15
Από το 1784 η μονή κατέστη κοινοβιακή, με πατριαρχικό
σιγίλλιο,16 ενώ στα 1817 μεγάλης κλίμακας πυρκαϊά κατέστρεψε
σημαντικό μέρος της. Αμέσως μετά ξεκίνησε η οικοδόμηση του
νέου Καθολικού, που ολοκληρώθηκε στα 183717 και θεωρείται
το μεγαλύτερο σε ολόκληρο τον Άθω.18
13
Ενδεικτικά, για την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, βλ.: Papachryssanthou,
XENOPHON, αρ. 8 (1309), 9 (1310), 10 (1315), 17 (1322), 20 (1324), 26 (1343), 28 (1348) και
32 (1419) – Δυτική Χαλκιδική: αρ. 3, 4, 5, 12, 13, 25, 29 (1300-1352) – Κασσάνδρα: αρ. 4, 12,
22 (1300-1333) – Σιθωνία (Λογγός): αρ. 4, 5, 12, 13, 17, 25 (1300-1338) – Περίχωρα Άθω: αρ.
12, 17, 25 (1318-1338) – Ερμύλεια: αρ. 19 και 21 (1325) – Περιοχή Λιμνών: αρ. 23 και 25
(1335 και 1338) – Στρυμόνας: αρ. 25 (1338). Για τη Λήμνο υπάρχουν έμμεσες αναφορές σε
έγγραφα άλλων μονών: Oikonomidès, DIONYSIOU, αρ. 21 (προ του 1425) και Oikonomidès,
DOCHEIARIOU, αρ. 60 (α’ τρίτο 15ου αι.).
14
Ενδεικτικά αναφέρονται για 14ο-15ο αιώνα: Ψαλιδοφούρνια 5.600 μόδιοι, Στόμιο 2.400
μόδιοι, Σίβρη 1.000 και 1.700 μόδιοι κ.λπ. Βλ. παραπάνω έγγραφα.
15
16
17
545
Παρεκκλήσιο του Αγίου Δημητρίου (τμήμα του παλαιού
Καθολικού): 13ος αιώνας, με σπαράγματα τοιχογραφιών του
14ου). Αποτελεί το αρχαιότερο σωζόμενο κτίσμα της μονής).
Τράπεζα: Τοιχογραφημένη στα 1475 (οι συγκεκριμένες
τοιχογραφίες θεωρούνται οι παλαιότερες του είδους τους σε
ολόκληρο τον Άθω).19
Παλαιό Καθολικό: Τοιχογράφηση 1544 (κυρίως ναός), 1564
(Λητή), 1637 (Εξωνάρθηκας).
Νότια πτέρυγα: Ανοικοδόμηση εκ νέου, μετά την πυρκαϊά του
1817.
Νέο Καθολικό: 1817 (1837 αποπεράτωση)
Τέμπλο: 1840
Φιάλη: 1908
ΚΤΗΣΕΙΣ: Κύρια μετόχια της Μονής αναφέρονται σήμερα στις περιοχές:

Κασσάνδρα, Σιθωνία, Σκόπελος, Σέρρες
Ήδη από τα τέλη του 11ου αιώνα, αναφέρονται κτήσεις της
Μονής στις περιοχές: Λογγό (Σιθωνία), Κασσάνδρα, Δυτική
Χαλκιδική (Καλαμαριά), Θεσσαλονίκη, πολλές από τις οποίες
υφίσταντο ήδη από τις αρχές του αιώνα.
Μεταξύ 14ου και 15ου αιώνα, κτήσεις αναφέρονται σε: Λογγό,
Κασσάνδρα, Δυτική Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, Περίχωρα Άθω
18
19
546
(Ιερισσό και Ανατολική Χαλκιδική, Ερμύλεια, Περιοχή Λιμνών,
Στρυμόνα και Λήμνο.20
988: Πιθανή ίδρυση της μονής
1018: Κοίμηση του κτίτορα, Οσίου Ξενοφώντος
1025: Δωρεά της Μονής των Ιερομνήμων στη Βουρβουρού, μαζί με
όλες τις κτήσεις, από το Βασίλειο Β' προς τη μονή
1035: Πρώτη μνεία της μονής με τη σημερινή της ονομασία
1050: Οικειοποίηση της Μονής του Φαλακρού από την Ξενοφώντος
1078 Άφιξη στον Άθω του Μεγάλου Δρουγγάριου Στεφάνου -
Εγκαταβίωσή του στη μονή με το μοναχικό όνομα Συμεών και
έναρξη οργάνωσης και ανακαίνισής της
1078-1080: Κτήσεις (επί Συμεών) σε Θεσσαλονίκη και Δυτική Χαλκιδική
1089: - Πράξη του Πρώτου Παύλου, ως ιδρυτικό Τυπικό της μονής
- Αποκατάσταση της Μονής του Φαλακρού ως ανεξάρτητης
μονής
1089: Χρυσόβουλλο Αλεξίου Κομνηνού για τις κτήσεις της μονής στο
Στόμιο, στη Δυτική Χαλκιδική
- Καθορισμός της επικράτειας της (νέας) Μονής Ξενοφώντος,
συμπεριλαμβανομένων των γαιών του Κάντζαρη (απο τις αρχές
του 11ου αι.)
11ος αι.: Κτήσεις της μονής σε: Λογγό (Σιθωνία), Κασσάνδρα, Δυτική
Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη
1285: Αναφορά λεηλασίας της μονής από Γενοβέζους πειρατές
13ος αι.: Ανέγερση Παρεκκλησίου Αγίου Δημητρίου
1303: Απογραφή κτήσεων της μονής στο Θέμα Θεσσαλονίκης
α' τέταρτο 14ου: Ηγουμενία Βαρλαάμ και περίοδος ακμής της μονής, με
κτήσεις εντός και εκτός Άθω
20
Βλ. υποσημείωση 13, για αντιστοίχιση εγγράφων με κτήσεις σε συγκεκριμένες περιοχές.
547
1332: Αναφορά κτήσεων της μονής στην Ιερισσό
14ος αι.: Περίοδος ακμής με επέκταση κτήσεων σε: Θεσσαλονίκη, Δυτική
Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Σιθωνία, Περίχωρα Άθω (περιοχή
Ιερισσού)αλλά και: Ερμύλεια, Περιοχή Λιμνών, Κοιλάδα
Στρυμόνα, Λήμνο - Αναφορά της μονής στην όγδοη θέση της
ιεραρχίας
β' δεκαετία 14ου: Απόκτηση του Μονυδρίου του Αγίου Φιλίππου (εντός Άθω)
15ος αι.: Αναφορά Σλάβων μοναχών στη μονή, ώς τα τέλη του αιώνα
1475: Τοιχογράφηση Τράπεζας
1520: Χορηγίες ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας προς τη μονή
1544: Τοιχογράφηση Κυρίως Ναού του Καθολικού, με χορηγία του
άρχοντα Κωνσταντίνου Βορνίκου και του αδελφού του, Ράδουλ
1564: Τοιχογράφηση Λητής με χορηγία του άρχοντα της Κάτω Βλαχίας,
Νιλκουμάνου
1637: Τοιχογράφηση Εξωνάρθηκα, με χορηγία του ηγεμόνα της
Ουγγροβλαχίας, Ιωάννη Ματθαίου
μετά το 1817: Ανοικοδόμηση της νότιας πτέρυγας και του Κοιμητηριακού
Ναού
1837: Αποπεράτωση νέου Καθολικού
548
549
550
ΠΙΝΑΚΑΣ 16.01: Οι κτήσεις της Μονής Ξενοφώντος, συνολικά
551
552
ΠΙΝΑΚΑΣ 16.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος ανά χρονική τομή
10ος
11ος 16
12ος 15
11ος,%
13ος 24 12ος,%15%
16%
14ος 55
15ος 55 15ος,%55%
13ος,%24%
14ος,%55%
553
ΠΙΝΑΚΑΣ 16.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος ανά μείζονα περιοχή
554
555
ΠΙΝΑΚΑΣ 16.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος ανά μείζονα περιοχή
Θεσσαλονίκη 10 Στρυμόνας,'1'
Κεντρική Χαλκιδική 2 Δυτική'
Λήµνος 3 Χαλκιδική,'8'
Σιθωνία 26
Σιθωνία,'26' Θεσσαλονίκη,'10'
57
Κεντρική'
Περιοχή'Λιμνών,'1' Λήμνος,'3'
Περίχωρα'Άθω,'2'
556
ΠΙΝΑΚΑΣ 16.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
557
ΠΙΝΑΚΑΣ 16.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Λήµνος 3 3
Σιθωνία 8 8 16 26 26
16 15 24 55 55
558
Μονής Ξενοφώντος στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή

9 1,2
8
1
7
6 0,8
5
0,6
4 Δυτική Χαλκιδική Περιοχή Λιμνών
3 0,4
2
0,2
1
0 0

9 2,5
8
7 2
6
1,5
5
4 Θεσσαλονίκη Περίχωρα Άθω
1
3
2 0,5
1
0 0
4,5 30
4
25
3,5
3 20
2,5
15
2 Κασσάνδρα Σιθωνία
1,5 10
1
5
0,5
0 0

2,5 1,2
2 1
0,8
1,5
0,6
1
0,4
0,5 0,2
0 0
Λήμνος
3,5
2,5
1,5 Λήμνος
0,5
0
559
ΠΙΝΑΚΑΣ 16.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος, συνολικά
Αστικές(
Αστικές κτήσεις 5 κτήσεις,(5(
Εγκαταστάσεις 3 Συνδυασμοί(
χρήσεων,(15(
Μονύδρια(/(
Χωριά Ναοί,(17(
Άλλα
3( Γαίες(
57
Αυτούργια,(5( (γενικώς),(
12(
560
ΠΙΝΑΚΑΣ 16.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος ανά χρονική τομή
ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ:.ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ.ΚΥΡΙΩΝ.ΤΥΠΩΝ.ΚΤΗΣΕΩΝ.ΑΝΑ.ΧΡΟΝΙΚΗ.ΤΟΜΗ
Αστικές.κτήσεις 1 3 3
Μονύδρια./.Ναοί 6 6 7 17 17
Γαίες.(γενικώς) 5 12 12
Αυτούργια 1 5 5
Εγκαταστάσεις 1 1 1 3 3
Συνδυασμοί.χρήσεων 8 8 10 15 15
Χωριά
Άλλα
16 15 24 55 55
18.
16.
14.
12. 10ος.
11ος.
10.
12ος.
8.
13ος.
6.
14ος.
4. 15ος.
2.
0.
Αδιάγνωστα. Αστικές.κτήσεις. Μονύδρια./. Γαίες.(γενικώς). Αυτούργια. Εγκαταστάσεις. Συνδυασμοί. Χωριά. Άλλα.
Ναοί. χρήσεων. 561
Μονής Ξενοφώντος ανά μείζονα περιοχή
ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ:0ΚΥΡΙΟΙ0ΤΥΠΟΙ0ΚΤΗΣΕΩΝ0ΑΝΑ0ΜΕΙΖΟΝΑ0ΠΕΡΙΟΧΗ
Σιθωνία 10 10 1 2 3 26
5 17 12 5 3 15 57
120
100
Αδιάγνωστα0
80 Αστικές0κτήσεις0
Μονύδρια0/0Ναοί0
Γαίες0(γενικώς)0
60
Αυτούργια0
Εγκαταστάσεις0
40 Συνδυασμοί0χρήσεων0
Χωριά0
Άλλα0
20
00
Δυτική0Χαλκιδική0 Θεσσαλονίκη0 Κασσάνδρα0 Κεντρική0Χαλκιδική0 Λήμνος0 Περιοχή0Λιμνών0 Περίχωρα0Άθω0 Σιθωνία0 Στρυμόνας0
562
ΠΙΝΑΚΑΣ 16.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος
22
14 μοδίων,+1+
12
8
1 500+4+2.000+
μόδιοι,+8+
57
100+4+500+
μόδιοι,+12+
μοδίων,+14+

7 6
10 µοδίων 1
4διοι 4
4
µόδιοι 4
00 µοδίων 500+3+2.000+ 500+3+2.000+ αδιάγνωστα,+6+
μόδιοι,+4+
6 μόδιοι,+4+
100+3+500+ 100+3+500+
κάτω+των+100+ κάτω+των+100+
563
κάτω των 100 µοδίων 14 μοδίων,+1+
100 - 500 µόδιοι 12
500 - 2.000 µόδιοι 8
500+4+2.000+
μόδιοι,+8+
500+4+2.000+ 55
μόδιοι,+6+ 6+ αδιάγνωστα,+20+
100+4+500+μόδιοι,+
12+
100+4+500+
μόδιοι,+7+
15ος αιώνας
στα 20
ν 100 µοδίων 14 μοδίων,+1+
0 µόδιοι 12
00 µόδιοι 8
2.000 µοδίων 1
500+4+2.000+
μόδιοι,+8+
55
100+4+500+μόδιοι,+
12+
μοδίων,+14+
564
ΧΑΡΤΗΣ 16.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος
565
ΧΑΡΤΗΣ 16.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος
566
ΧΑΡΤΗΣ 16.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος
567
ΧΑΡΤΗΣ 16.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος
568
569
15ος αιώνας
570
Δεδομένα

Μονής Ξενοφώντος, όπως αυτά έχουν μελετηθεί και σχολιαστεί στην ειδική
Παρότι η μονή ιδρύθηκε στα τέλη του 10 ου αιώνα, ιδρυτικό Τυπικό θεωρείται
το έγγραφο του Πρώτου Παύλου (1089), με το οποίο η μονή παραχωρείται
στον μοναχό Συμεών, και όπου, μεταξύ άλλων, γίνεται και αναφορά των ήδη
υφισταμένων τότε περιουσιακών του στοιχείων,εκ των οποίων τα εκτός Άθω
συνίσταντο σε αρκετές ήδη κτήσεις, σε μια περιοχή από τη Σιθωνία και την
Κασσάνδρα μέχρι τη Δυτική Χαλκιδική και τη Θεσσαλονίκη.22
Η κρίση του 13ου αιώνα από πειρατικές επιδρομές δε διέσωσε έγγραφα προ
του 1300, οπότε και εμφανίζεται το πρώτο μιας μακράς σειράς εγγράφων
που αναφέρονται σε κτήσεις της μονής εντός του 14ου αιώνα.23 Από το
χρονικό αυτό σημείο και ιδίως κατά το α’ μισό του αιώνα, τριάντα περίπου
έγγραφα τεκμηριώνουν ένα ιδιαίτερα αξιόλογο σύνολο κτήσεων, σε έναν
χώρο από την πόλη και την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης προς νότο,
ακολουθώντας τα δυτικά παράλια της Χαλκιδικής μέχρι την Κασσάνδρα και
τη Σιθωνία, ενώ επίσης μαρτυρούνται κτήσεις στα Περίχωρα του Άθω, το
21
Papachryssanthou, XENOPHON -- Επίσης, βλ. ιστορικό διάγραμμα μονής και συνολική
22
23
Papachryssanthou, XENOPHON, αρ. 3. Πρόκειται για Πρακτικόν του απογραφέως
Θεσσαλονίκης, Δημητρίου Απαλμενέ.
571
Στρυμόνα και τη Λήμνο. 24 Πρόκειται για έγγραφα με μεγάλο εύρος
περιεχομένου, που συνίστανται κυρίως σε: ποικίλες Πράξεις απογραφέων,
Πρακτικά Απογραφής, Χρυσόβουλλα επικύρωσης κτήσεων, Δωρητήρια,
Πωλητήρια και Μισθωτήρια.25
Μετά το Χρυσόβουλλο του Δουσάν (1352), με το οποίο επικυρώνονται οι
κτήσεις της μονής στη Χαλκιδική (Δυτική Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Σιθωνία,
Περίχωρα Άθω),26τα στοιχεία λιγοστεύουν εμφανώς. Από τα μόλις τέσσερα
σωζόμενα έγγραφα που καλύπτουν το διάστημα 1364-1452, μόλις δύο
αφορούν κτήσεις της μονής εκτός Άθω.27 Από το τέλος της περιόδου αυτής
(α’ τρίτο 15ου αιώνα) προέρχονται και δύο έμμεσες αναφορές για κτήσεις της
μονής στη Λήμνο.28
Οι χρονικές τομές είναι τέσσερις, ξεκινώντας από τον 11ο αιώνα(11ος - 15ος).
Κατανομές
24
Βλ. παραπάνω, ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία, καθώς και υποσημείωση
13 για παραπομπές στα σχετικά έγγραφα.
25
Papachryssanthou, XENOPHON, σ. 55-56 (Κατάλογος εγγράφων).
26
27
Papachryssanthou, XENOPHON, αρ. 30 και 32. Πρόκειται το μεν πρώτο (1364) για ιδιωτική
δωρεά, το δε δεύτερο (1419) για διαφορά σχετικά με ήδη υφιστάμενη κτήση.
28
Βλ. υποσημείωση 13.
572
• Πίνακας 16.01: Οι κτήσεις της Μονής Ξενοφώντος, συνολικά.

• Πίνακας 16.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος ανά

Αποδίδονται σε "πίτα" τα ποσοτικά δεδομένα για το σύνολο των
κτήσεων, κατανεμημένα ανά χρονική τομή, ξεκινώντας από τον 11ο
αιώνα. Αναλυτικά: 11οςαι.: 16 κτήσεις – 12ος αι.: 15 κτήσεις – 13οςαι.: 24
κτήσεις – 14ος αι.: 55 κτήσεις - 15ος αι.: 55 κτήσεις.
Από τα παραπάνω στοιχεία αυτά, είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι η μονή
ξεκινά από τον 11ο αιώνα απευθείας με 16 κτήσεις, αριθμός καθόλου
ευκαταφρόνητος, ιδίως για τόσο πρώιμη περίοδο. Ο αριθμός αυτός
ελάχιστα διαφοροποιείται στα χρόνια που ακολουθούν, ενώ είναι
αξιοσημείωτος ο διπλασιασμός των κτήσεων από το 13 ο στο 14ο αιώνα
(από 24 σε 55), καθώς επίσης και η διατήρησή τους κατά το 15ο.
573
Χάρτες 13.04-06.

κατάταξη): Δυτική Χαλκιδική,Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Κεντρική
Χαλκιδική, Λήμνος,Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω, Σιθωνία, Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές. Το ήμισυ
σχεδόν των κτήσεων (26 από 57) συγκεντρώνεται στη Σιθωνία, ενώ
ακολουθεί η Θεσσαλονίκη με 10 κτήσεις και η Δυτική Χαλκιδική με 8.
Όλες οι υπόλοιπες περιοχές εκπροσωπούνται με μικρότερους αριθμούς
κτήσεων, ως εξής: Κασσάνδρα: 4 – Λήμνος: 3 – Κεντρική Χαλκιδική και
Περίχωρα Άθω: από 2 - Περιοχή Λιμνών και Στρυμόνας: από 1.

καθεμία από τις παραπάνω εννέα μείζονες περιοχές. Περισσότερες από
τις μισές (5 από 9) εμφανίζουν κτήσεις μόλις από το 14 ο αιώνα, και αυτές
παραμένουν σε χαμηλούς αριθμούς (Κεντρική Χαλκιδική, Λήμνος,
574
Περιοχή Λιμνών Περίχωρα Άθω, Στρυμόνας). Οι περιοχές ωστόσο που
αποτέλεσαν το ζωτικό χώρο της μονής κατά την πρώτη περίοδο (από τον
11ο δηλαδή αιώνα), είναι κατά βάση εκείνες που αφενός παρουσιάζουν
τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις και αφετέρου εμφανίζουν μια κάποια
βαθμιαία εξέλιξη. Η εξέλιξη αυτή είναι ιδιαίτερα εμφανής στην
περίπτωση της Σιθωνίας όπου σημειώνονται οι μεγαλύτερες
συγκεντρώσεις και σε απόλυτους αριθμούς (26). Πέραν αυτού,
παρατηρούμε ότι οι περιοχές που εμφανίζουν κτήσεις από τον 11 ο αιώνα,
τις διατηρούν σε σταθερούς αριθμούς και στο 12ο, με εξαίρεση τη
Θεσσαλονίκη, όπου η 1 κτήση του 11ου αιώνα εξαφανίζεται αμέσως μετά,
για να εμφανιστούν πλέον 8 κτήσεις τον 14ο.

Χωρίς να είναι ευκαταφρόνητοι οι αριθμοί των κτήσεων στον 11 ο και
(σταθερά σχεδόν) στο 12ο αιώνα, με ένα ενδιάμεσο βήμα στο 13ο
(αύξηση από 15 σε 24), είναι σαφής η έξαρση του φαινομένου κατά το
14ο αιώνα, που συνεχίζεται και κατά το 15ο.Κατά την αύξηση αυτή,
εκπροσωπούνται όλες οι περιοχές κτήσεων της μονής (9). Η αύξηση αυτή
ωστόσο (κατά 5 περιοχές) δεν αφορά ιδιαίτερα μεγάλους αριθμούς
κτήσεων, αλλά αντίθετα οι νέες αυτές περιοχές (Κεντρική Χαλκιδική,
Λήμνος, Περιοχή Λιμνών Περίχωρα Άθω, Στρυμόνας) εκπροσωπούνται
υποτυπωδώς. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κατανομή των κτήσεων κατά το
ξεκίνημα (11ο αιώνα), με μια σαφή εξάπλωση προς τα δυτικά της
αθωνικής χερσονήσου: Σιθωνία, Κασσάνδρα, Δυτική Χαλκιδική,
Θεσσαλονίκη. Η επέκταση του 14ουαιώνα αφορά και εδώ τον «τυπικό»
575
αθωνικό χώρο της εποχής, καθώς η πρόσθεση των παραπάνω περιοχών
εντάσσεται στον κύκλο που οριοθετείται από σημεία όπως η
Θεσσαλονίκη, ο Στρυμόνας και η Λήμνος.

Ξενοφώντος στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
Πρόκειται για σειρά εννέα γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις
μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Αποδίδεται σε καμπύλες η εξέλιξη
των κτήσεων για κάθε περιοχή, με τις αυξομειώσεις του αριθμού τους
στο χρόνο (με κομβικά σημεία τις δεδομένες χρονικές τομές).
Εντοπίζονται οι εξής περιπτώσεις: α) Περιοχές με εξαρχής εμφάνιση και
διατήρηση ενός συγκεκριμένου αριθμού κτήσεων (Κεντρική Χαλκιδική,
Λήμνος, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω, Στρυμόνας): πρόκειται για τις
περιοχές που εμφανίζονται μόλις κατά το 14ο αιώνα και διατηρούν τις
κτήσεις και στο 15ο. β) Περιοχές με βαθμιαία αλλά σταθερή αυξητική
πορεία (Δυτική Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Σιθωνία). Πρόκειται για περιοχές
κτήσεων από την πρώτη περίοδο επέκτασης της μονής εκτός Άθω, στις
οποίες παρατηρείται σταθερή προτίμηση. γ) Περιοχές με θετική και
αρνητική πορεία (Θεσσαλονίκη): Όπως αναφέρθηκε, ενώ πρόκειται για
μία από τις αρχικές περιοχές κτήσεων, εντοπίζεται ένα κενό μετά τον 11 ο
αιώνα, με τις κτήσεις να επανεμφανίζονται στις πηγές στο 14 ο.
576

Ξενοφώντος, συνολικά.
με εκπροσώπηση των έξη από τους εννέα τύπους. Με βάση τις
συγκεντρώσεις, στο σύνολο των 57 κτήσεων, ξεχωρίζουν οι μισοί τύποι
(12-17 κτήσεις), με διψήφιο αριθμό κτήσεων και μικρές μεταξύ τους
διαφορές, σε αντίθεση με τους άλλους 3 που κυμαίνονται μεταξύ 3 και 5.
Αναλυτικότερα, ξεχωρίζουν τα Μονύδρια/Ναοί με 17 κτήσεις, και
ακολουθούν οι Συνδυασμοί χρήσεων με 15, και οι Γαίες με 12 κτήσεις.
Στους τρείς άλλους τύπους, οι κατανομές έχουν ως εξής: Αστικές κτήσεις
και Αυτούργια από 5 κτήσεις, και Εγκαταστάσεις 3.
Δεν εκπροσωπούνται καθόλου οι τύποι: Αδιάγνωστα, Χωριά και Άλλα.
Ξενοφώντος ανά χρονική τομή.
παρουσιάζει το γεγονός ότι οι ίδιοι σχεδόν τύποι εκπροσωπούνται σε όλη
τη διάρκεια της περιόδου μελέτης, με εξαίρεση τις Γαίες και τα Αυτούργια
που απαντώνται μόλις από το 13ο αιώνα.Επίσης εύκολα εντοπίζεται στη
γραφική απόδοση και το κενό στις Αστικές κτήσεις της μονής μετά τον 11ο
και ώς το 14ο αιώνα. Ως προς την εξελικτική πορεία, φαίνεται μια πρώτη
αυξητική τάση κατά το 13ο αιώνα, στο σύνολο σχεδόν των υφιστάμενων
τύπων (ενώ επίσης τότε εμφανίζονται και οι δύο νέοι τύποι, όπως
αναφέρθηκε), για να κορυφωθούν στον επόμενο. Τέλος, ως προς τις
577
συγκεντρώσεις, ξεχωρίζουν εύκολα όσα επισημάνθηκαν στον
προηγούμενο πίνακα.
Στο β’ μέρος του γραφήματος (μπάρες) αποδίδεται σχηματικά και πλέον
εύγλωττα η εξέλιξη των τύπων στο χρόνο, όπου βεβαίως ξεχωρίζουν οι
τρεις τύποι με τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις: Μονύδρια/Ναοί, Γαίες,
Συνδυασμοί χρήσεων. Με εξαίρεση το δεύτερο τύπο, οι άλλοι δύο
παρουσιάζουν μόνιμα αυξητική πορεία από τον 11ο αιώνα και ώς το 14ο
(με σταθερό το 15ο), όπου και κορυφώνονται με σημαντικούς αριθμούς ο
καθένας (17 και 15, αντίστοιχα). Από τον 11ο αιώνα ξεκινούν και άλλοι
δύο τύποι, με λιγότερο εντυπωσιακή ωστόσο διακύμανση: οι Αστικές
κτήσεις (όπου ωστόσο εντοπίζεται κενό μετά τον 11ο και ώς το 14ο αιώνα)
και οι Εγκαταστάσεις. Τέλος, τα Αυτούργια, όπως και οι Γαίες, ξεκινούν
από το 13ο αιώνα, με τα πρώτα βέβαια να μένουν σε χαμηλά σχετικά
επίπεδα, παρότι σημειώνουν σημαντική ποσοστιαία αύξηση μεταξύ 13 ου
και 14ου αιώνα (από 1 σε 5).
Ξενοφώντος ανά μείζονα περιοχή.
τις εννέα (9) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Πέραν των γενικών
παρατηρήσεων που αφορούν σύνολα ανά τύπο (βλ. πίνακα 14), στη
σχηματική απόδοση των δεδομένων, ξεχωρίζουν οι τρεις περιοχές που
προαναφέρθηκαν (Σιθωνία, Θεσσαλονίκη, Δυτική Χαλκιδική), οι οποίες
συγκεντρώνουν τις 42 από τις 57 συνολικά κτήσεις. Σ’ αυτές τις
συγκεκριμένες περιοχές σημειώνονται και οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις
κτήσεων ανά τύπο. Συγκεκριμένα: α) Στη Σιθωνία, από τις 26 συνολικά
κτήσεις, οι 20 μοιράζονται ισόποσα σε Μονύδρια/Ναούς και Γαίες. β) Στη
Δυτική Χαλκιδική, από τις 8 συνολικά κτήσεις, οι 6 ανήκουν στον τύπο
Συνδυασμοί χρήσεων. γ) Τέλος, στη Θεσσαλονίκη, από τις 10 συνολικά
578
κτήσεις, οι 5 αναφέρονται ως Αστικές. Με εξαίρεση 3 κτήσεις τύπου
Αυτούργια στη Θεσσαλονίκη και 3 Συνδυασμούς χρήσεων στη
Σιθωνία,όλοι οι υπόλοιποι τύποι εκπροσωπούνται ανά περιοχή με 1 έως 2
κτήσεις.
Πέραν των παραπάνω ποσοτικών κατανομών, στη γραφική απόδοση,
ξεχωρίζει με διαφορά η Σιθωνία, με σαφή προτίμηση σε Μονύδρια/Ναούς
και Γαίες.

- Πίνακας 16.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Ξενοφώντος: α)

Στο σύνολο των δεδομένων, κάτι λιγότερο από τις μισές κτήσεις (22 από
56) χαρακτηρίζονται ως Αδιάγνωστες, ενώ στις τρεις μικρότερες
κατηγορίες οι κατανομές είναι αρκετά ισορροπημένες: κάτω των 100
μοδίων: 14 κτήσεις – 100 ώς 500 μόδιοι: 12 κτήσεις – μεταξύ 500 και
2.000 μοδίων: 8 κτήσεις, και άνω των 2.000 μοδίων: 1 μόλις κτήση.
Παρατηρούμε επομένως ότι, στο σύνολο των κτήσεων, και με εξαίρεση τις
Αδιάγνωστες κτήσεις, υπάρχει σαφής υπεροχή της μικρομεσαίας
κατηγορίας.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει ωστόσο η διακύμανση στη χρονική αλληλουχία,
όπου ενισχύεται η παραπάνω παρατήρηση. Συγκεκριμένα, παρατηρούμε
στην πρώτη περίοδο της ιστορίας της μονής, μία κατανομή 4-4-1 στις
579
μικρές κατηγορίες συν 7 αδιάγνωστες κτήσεις. Η σχέση αυτή μεταξύ των
μικρότερων κατηγοριών θα διατηρηθεί περίπου κατά την πρώτη αυξητική
τάση, δηλαδή στο 13ο αιώνα (6-7-5), ενώ θα μείνουν σταθερές οι
αδιάγνωστες (6, όπως είχαν μειωθεί κατά το 12ο). Η μεγάλη αύξηση του
14ου αιώνα θα αφορά κυρίως τις μικρότερες κτήσεις και τις Αδιάγνωστες,
όπου θα σημειωθούν οι εξής κατανομές: 8-12-14 και 20, αντίστοιχα. Σε
σχέση δηλαδή με την αρχική κατανομή, έχουν τριπλασιαστεί σχεδόν οι
κτήσεις μεταξύ 500 και 2.000 μοδίων, 100 ώς 500 μοδίων και οι
Αδιάγνωστες, ενώ έχουν αυξηθεί κατά πολύ περισσότερο οι κτήσεις της
μικρότερης κατηγορίας, δηλαδή κάτω των 100 μοδίων (από 1 σε 14). Η 1
κτήση της ανώτατης κατηγορίας (άνω των 2.000 μοδίων) δεν αλλοιώνει
ασφαλώς τη γενική εικόνα.
Στο σύνολο δηλαδή, πρόκειται για σημαντικό αριθμό κτήσεων αλλά
μικρού έως μεσαίου μεγέθους.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι εκτός Άθω κτήσεις της μονής ξεκινούν από πολύ νωρίς, ήδη από τον 11ο
αιώνα. Πρόκειται μάλιστα για έναν υπολογίσιμο αριθμό (16), ιδίως για μια
τόσο πρώιμη περίοδο.
Χρονικά, παρατηρείται μια πρώτη αύξηση κατά το 13ο αιώνα (24), για να
ακολουθήσει η γνώριμη και από τις υπόλοιπες αθωνικές μονές έντονη
αύξηση του 14ου (55), με ένα σημαντικό αριθμό κτήσεων που θα παραμείνει
σταθερός και τον επόμενο αιώνα. Στο σύνολο, καταμετρώνται 57 κτήσεις.
Γεωγραφικά, οι κτήσεις στο σύνολό τους χωροθετούνται εντός των ορίων του
«τυπικού» αθωνικού χώρου, αν και με συγκεκριμένες τοπικά προτιμήσεις.
580
Περικλείοντας τα Περίχωρα του Άθω, οριοθετείται μια «κυκλική» περιοχή
από τη Σιθωνία και την Κασσάνδρα ώς τη Θεσσαλονίκη, και από την περιοχή
των Λιμνών μέχρι το Στρυμόνα και τη Λήμνο. Η μεγάλη πυκνότητα κτήσεων
στη Σιθωνία και τη Δυτική Χαλκιδική δεν επηρεάζει τη συνολική εικόνα, αν
και τεκμηριώνει μια σαφή γεωγραφική προτίμηση.
μοιρασμένο σχεδόν ισόποσα μεταξύ Μονυδρίων/Ναών, Γαιών και
Συνδυασμού χρήσεων, με μικρότερες συγκεντρώσεις στους υπόλοιπους,
στοιχείο που υποδηλώνει έναν τυπικότερο χαρακτήρα «μετοχίου», με
συνδυασμό χρήσεων και λειτουργική/εκκλησιαστική χρήση, έναντι π.χ. ενός
σαφώς αγροτικού χαρακτήρα πρωτογενούς ή δευτερογενούς τομέα.
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, παρατηρείται μια έμφαση στη
μικρομεσαία ιδιοκτησία, που συγκεντρώνει το μεγαλύτερο μέρος τού, ούτως
ή άλλως, αξιόλογου αριθμού κτήσεων (14-12-8), ενώ δεν είναι
ευκαταφρόνητος και ο αριθμός των Αδιάγνωστων (22 από 56).
Το σύνολο των στοιχείων που αφορά τις κτήσεις, σε συνδυασμό με τα
ευρύτερο ιστορικό υπόβαθρο, υποστηρίζει την εικόνα μιας μονής που, αν και
δεν ανήκει στην «ηγετική» ομάδα των μεγάλων αθωνικών μονών,
εμφανίζεται δυναμική και με αδιάσπαστο ιστορικό βίο. Οι κτήσεις της
ξεκινούν από πολύ νωρίς και φτάνουν σε αριθμούς σημαντικούς για τα
αθωνικά δεδομένα, με έμφαση ωστόσο στη μικρομεσαία ιδιοκτησία, ενώ οι
τύποι των κτήσεων και η «σφιχτή» γεωγραφική τους κατανομή ενισχύει μια
εικόνα περισσότερο παραδοσιακή σε σχέση με άλλες μονές.
581
582
ΜΟΝΗ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Γρηγορίου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Οσίου Γρηγορίου
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Άγιος Νικόλαος
ΚΤΙΤΩΡ: Όσιος Γρηγόριος ο Νέος
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Δέκατη έβδομη (17η) στη σημερινή σειρά των μονών

ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Ίδρυση περί το 1310
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Όσιος Γρηγόριος ο Νέος (μαθητής του Αγίου

Γρηγορίου του Σιναΐτη)
Στο νοτιοδυτικό τμήμα της αθωνικής χερσονήσου, στην
εσωτερική πλευρά, προς τον Σιγγιτικό κόλπο. Μεταξύ των
Μονών Σίμωνος Πέτρας και Διονυσίου.
Βρίσκεται σε βράχο, δίπλα στη θάλασσα, σε σημείο με φυσικό
όρμο.
Το οικοδομικό συγκρότημα έχει πολυγωνική κάτοψη, με το
Καθολικό να εφάπτεται στο νότιο τμήμα του περιβόλου, ενώ το
υπόλοιπο συγκρότημα αναπτύσσεται ακανόνιστα προς βορρά.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτεια της μονής είναι κατά τι μικρότερη του μέσου όρου
των αθωνικών μονών. Αναπτύσσεται κυρίως σε βάθος, από την
583
ακτή προς την αθωνική ενδοχώρα, συνορεύοντας (δεξιόστροφα,
από Β προς Ν) με τις περιοχές των Μονών: Σίμωνος Πέτρας,
Φιλοθέου, Αγίου Παύλου και Διονυσίου.

Η ίδρυση της Μονής ανάγεται στα 1310 περίπου και αποδίδεται
στον Όσιο Γρηγόριο το Νέο, μαθητή του Αγίου Γρηγορίου του
Σιναΐτη, ο οποίος ασκήτευε από νωρίτερα στην περιοχή. 1
Μνείες της Μονής κατά την πρώτη αυτή περίοδο απαντώνται
σποραδικά σε έγγραφα άλλων μονών (1347, 1348),2 ενώ στα
τέλη του αιώνα, στο Γ' Τυπικό του Άθω,3 φαίνεται να κατέχει
την 22η (από 25) θέση στην ιεραρχία.
Στα τέλη του 15ου αιώνα φαίνεται να έχει ερημωθεί, 4 οπότε και
ανακαινίζεται εκ βάθρων στα 1500 από τον Μολδαβό βοεβόδα,
5
Ιωάννη Στέφανο, ενώ λίγο νωρίτερα (1497) είχε ήδη
ευεργετηθεί από τον Οσποδάρο Αλέξανδρο.6
Στα 1574 η Μονή έχει ήδη ενισχύσει την παρουσία της,
κατέχοντας τώρα τη 17η θέση στην ιεραρχία.7
1
Πεντζίκης, σ. 94. Κατ’ άλλους, ιδρυτής ήταν ο ίδιος ο Γρηγόριος Σιναΐτης. Βλ. σχετικά:
2
Αγγελάκος σ. 44. Πρόκειται για δύο έγγραφα της Μονής Χιλανδαρίου: α) έγγραφο του
Πρώτου (1347) και β) Χρυσόβουλλο του Στεφάνου Δουσάν (1348). Το τμήμα αυτό του
αρχείου της Μονής Χιλανδαρίου είναι υπό έκδοση.
3
Papachryssanthou, PRÔTATON αρ. 13.
4
Αγγελάκος, σ. 47.
5
Αγγελάκος, όπ.π. Βλ. επίσης, Σμυρνάκης, σ. 629.
6
7
584
Η Μονή ακμάζει κατά την περίοδο αυτή, και μέχρι τα μέσα
σχεδόν του 18ου αιώνα, χάρη και στις γενναίες χορηγίες των
Μολδαβών ηγεμόνων.8
Στα 1761 καταστρέφεται ολοσχερώς από πυρκαϊά και
εγκαταλείπεται για μικρό διάστημα.9
Ανακάμπτει χάρη στη δυναμική παρουσία του σκευοφύλακα
Ιωακείμ λίγα χρόνια μετά (ο οποίος λέγεται πως έλαβε
χρηματική ενίσχυση και από τον ίδιο το
σουλτάνο) 10 αποκτώντας, μεταξύ άλλων, και μετόχια στη
Βλαχία.11
Κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, και την
εγκατάσταση τουρκικών στρατευμάτων στον Άθω, αναφέρονται
σημαντικές καταστροφές στη Μονή, η οποία εγκαταλείπεται και
πάλι για μικρό διάστημα. Γίνεται κοινόβιο στα 1840, ενώ
δοκιμάζεται ξανά από φυσικές καταστροφές (πλημμύρες,
πυρκαϊά) στα μέσα και στα τέλη του 19ου αιώνα, 12 περίοδο
που, ωστόσο, άκμαζε και πάλι, επί ηγουμενίας Συμεών, οπότε
και συντελέστηκαν εκτεταμένες οικοδομικές εργασίες (βόρεια
πτέρυγα).13
8
8
9
Αγελάκος, σ. 49-50.
10
Αγελάκος, σ. 49-51. Αναφορά σε χειρόγραφο Κώδικα της Μονής (αρ. 34, φφ. 8-13):
«Ὑπόμνημα περὶ τοῦ πότε ἐπυρπολήθη ἡ Ἱερὰ Μονὴ τοῦ Γρηγορίου, καὶ πῶς ἀνεκαινίσθη
συνδρομῇ τοῦ ἀοιδίμου Ἰωακεὶμ ὁσίου τοῦ νέου κτίτορος ἀληθῶς ἀναφανέντος».
11
Ό Αγελάκος σ. 52-53 (πληροφορίες από το ίδιο υπόμνημα).
12
13
585
Βόρεια πτέρυγα (επέκταση): 1892
Μεσαία πτέρυγα: 1500 και 1770
Νότια πτέρυγα: 1783
Δυτική πτέρυγα: 1785
Πύργος: 1792
αυτά στις περιοχές: Σιθωνία, Βλαχία, Κολινδρό, Αττική, Αυλίδα,
Χαλκίδα, Άρτα, Θεσσαλονίκη.
Εντός και γύρω από τη Μονή βρίσκονται διάσπαρτα
παρεκκλήσια και Καθίσματα, τα περισσότερα των οποίων
χρονολογούνται μεταξύ 18ου και 19ου αιώνα.
1310: Ίδρυση της μονής
1347: Μνεία της μονής μέσω υπογραφής του ηγουμένου της σε
έγγραφο του Πρώτου
προ του 1500: Ερήμωση της μονής
1500: - Χορηγίες από το βοεβόδα της Μολδοβλαχίας Ιωάννη Στέφανο
- Ανέγερση βόρειας πτέρυγας
1574: Αναφορά της μονής στη 17η θέση της αθωνικής ιεραρχίας
1728: Ανέγερση Κοιμητηριακού Ναού Αγίων Πάντων
1761: Καταστροφές από πυρκαϊά και συγκέντρωση χρημάτων από την
Κωνσταντινούπολη και τη Μολδοβλαχία επί Ιωακείμ
586
1761-1775: Ανέγερση (νέου) Καθολικού
1783: Ανέγερση νότιας πτέρυγας
1785: Ανέγερση δυτικής πτέρυγας
1792: Ανέγερση πύργου μονής
1820: Καταστροφές από πλημμύρα στην ευρύτερη περιοχή της μονής,
συμπεριλαμβανομένου του μύλου, του αρσανά (και σκαφών)
1840: - Κοινοβιοποίηση της μονής
- Ανέγερση Νάρθηκα
1851: Παρεκκλήσιο Αγίου Γρηγορίου
1853: Καταστροφές από πλημμύρα στην ευρύτερη περιοχή της μονής,
συμπεριλαμβανομένου του μύλου, του αρσανά (και σκαφών)
1892: Ανακαίνιση βόρειας πτέρυγας
587
588
589
590
ΠΙΝΑΚΑΣ 17.01: Οι κτήσεις της Μονής Γρηγορίου, συνολικά
17. 1 Αγία Μαρίνα ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Ελευθερούπολη Παγγαίο - Σύµβολο 40.88778 24.22917 Χωράφι 0 3 1499 1600 γαίες
17. 2 Αγία Βαρβάρα Ζίχνα ΖΙΧΝΑ - ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ Ζίχνα Στρυµόνας 41.02722 23.82944 Μονή 0 2 1499 1600 µονύδριο
17. 3 Άγιος Νικόλαος Ζοχός ΖΟΧΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Σοχός Περιοχή Λιµνών 40.81861 23.35833 Μονή 0 2 1499 1600 µονύδριο, εργαστήρια
17. 4 Ορφανού ΟΡΦΑΝΟΥ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Στρυµόνας 40.775314 23.950414 Χωράφι 4 6 1499 1821 γαίες, αµπέλια
17. 5 Παληούριον Παλιούρι, ΠΑΛΙΟΥΡΙ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 39.941886 23.663453 Χωράφι 4 6 1399 1930 γαίες, αµπέλια, περιβόλια,
Γρηγοριάτικον οικίες, αλώνια, αχυρώνες
17. 6 Παρθενών Γρηγοριάτικον ΠΑΡΘΕΝΩΝ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 40.120666 23.812487 Χωριό 4 7 1399 1914 χωριό, γαίες, αµπέλια,
περιβόλια, οικίες, µύλοι,
δάσος, βοσκότοπος,
σκάλα
17. 7 Πράβι ΠΡΑΒΙ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Ελευθερούπολη Παγγαίο - Σύµβολο 40.91222 24.25278 Χωράφι 0 1 1499 1600 γαίες, οικίες
17. 8 Σιδηροκαύσια Μετανκίτζ ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σιδηροκαύσια Ανατολική Χαλκιδική 40.324974 23.653026 Χωράφι 4 6 1399 1930 γαίες, αµπέλια, περιβόλια,
µύλος, οικίες, βοσκότοποι
17. 9 Συκιά ΣΥΚΙΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 40.038504 23.939502 Χωράφι 2 6 1499 1930 γαίες, αµπέλια,
17. 10 Χαντακάς Χάνδακας ΧΑΝΤΑΚΑΣ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σέρρες Στρυµόνας 40.83417 23.82778 Χωράφι 1 6 1499 1600 αµπέλια, µύλοι
591
ΠΙΝΑΚΑΣ 17.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Γρηγορίου ανά χρονική τομή
10ος
11ος
12ος
13ος
14ος 3
15ος 10 14ος,&3&
15ος,&10&
592
ΠΙΝΑΚΑΣ 17.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Γρηγορίου ανά μείζονα περιοχή
17. 8 Σιδηροκαύσια Μετανκίτζ ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σιδηροκαύσια Ανατολική Χαλκιδική 40.324974 23.653026 Χωράφι 4 6 1399 1930 γαίες, αµπέλια, περιβόλια,
17. 5 Παληούριον Παλιούρι, ΠΑΛΙΟΥΡΙ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Κασσάνδρα Κασσάνδρα 39.941886 23.663453 Χωράφι 4 6 1399 1930 γαίες, αµπέλια, περιβόλια,
Γρηγοριάτικον οικίες, αλώνια, αχυρώνες
17. 1 Αγία Μαρίνα ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Ελευθερούπολη Παγγαίο - Σύµβολο 40.88778 24.22917 Χωράφι 0 3 1499 1600 γαίες
17. 7 Πράβι ΠΡΑΒΙ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Ελευθερούπολη Παγγαίο - Σύµβολο 40.91222 24.25278 Χωράφι 0 1 1499 1600 γαίες, οικίες
17. 3 Άγιος Νικόλαος Ζοχός ΖΟΧΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Σοχός Περιοχή Λιµνών 40.81861 23.35833 Μονή 0 2 1499 1600 µονύδριο, εργαστήρια
17. 6 Παρθενών Γρηγοριάτικον ΠΑΡΘΕΝΩΝ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 40.120666 23.812487 Χωριό 4 7 1399 1914 χωριό, γαίες, αµπέλια,
περιβόλια, οικίες, µύλοι,
δάσος, βοσκότοπος,
σκάλα
17. 9 Συκιά ΣΥΚΙΑ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σιθωνία Σιθωνία 40.038504 23.939502 Χωράφι 2 6 1499 1930 γαίες, αµπέλια,
17. 2 Αγία Βαρβάρα Ζίχνα ΖΙΧΝΑ - ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ Ζίχνα Στρυµόνας 41.02722 23.82944 Μονή 0 2 1499 1600 µονύδριο
17. 4 Ορφανού ΟΡΦΑΝΟΥ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Στρυµόνας 40.775314 23.950414 Χωράφι 4 6 1499 1821 γαίες, αµπέλια
17. 10 Χαντακάς Χάνδακας ΧΑΝΤΑΚΑΣ (ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ) Σέρρες Στρυµόνας 40.83417 23.82778 Χωράφι 1 6 1499 1600 αµπέλια, µύλοι
593
ΠΙΝΑΚΑΣ 17.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Γρηγορίου ανά μείζονα περιοχή
Κασσάνδρα 1 Ανατολική*
Παγγαίο - Σύµβολο 2 Χαλκιδική,*1*
Σιθωνία 2 Κασσάνδρα,*1*
10 Στρυμόνας,*3*
Παγγαίο*6*
Σιθωνία,*2* Σύμβολο,*2*
Περιοχή*
Λιμνών,*1*
594
ΠΙΝΑΚΑΣ 17.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Γρηγορίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
595
ΠΙΝΑΚΑΣ 17.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Γρηγορίου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Σιθωνία 1 2
3 10
596
Μονής Γρηγορίου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή

1,2 1,2
1 1
0,8 0,8
0,6 0,6
0,4 0,4
0,2 0,2
0 0
1,2 2,5
1 2
0,8
1,5
0,6
1
0,4
0,2 0,5
0 0
Παγγαίο - Σύμβολο Στρυμόνας

2,5 3,5
3
2
2,5
1,5 2
Παγγαίο - Σύμβολο 1,5 Στρυμόνας
1
1
0,5
0,5
0 0
597
ΠΙΝΑΚΑΣ 17.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Γρηγορίου, συνολικά
Αστικές κτήσεις 1 Αστικές(
Χωριά,(1( κτήσεις,(1(
Αυτούργια
Συνδυασµοί χρήσεων 5 Μονύδρια(/(
Χωριά 1 Ναοί,(2(
Άλλα
10 Συνδυασμοί(
χρήσεων,(5(
Γαίες(
598
ΠΙΝΑΚΑΣ 17.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Γρηγορίου ανά χρονική τομή
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αυτούργια
Χωριά 1 1
Άλλα
3 10
6"
5"
4" 10ος"
11ος"
3" 12ος"
13ος"
2" 14ος"
15ος"
1"
0"
599
Μονής Γρηγορίου ανά μείζονα περιοχή
ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
2 1 0 0 5 1 10
2,5"
2"
Ανατολική"Χαλκιδική"
1,5" Κασσάνδρα"
Παγγαίο"K"Σύμβολο"
Περιοχή"Λιμνών"
1"
Σιθωνία"
Στρυμόνας"
0,5"
0"
600
ΠΙΝΑΚΑΣ 17.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Γρηγορίου
4
ων 1
1
ων 4
άνω+των+ αδιάγνωστα,+4+
10 2.000+
μοδίων,+4+
100+3+500+ κάτω+των+100+
100 - 500 µόδιοι 1
500 - 2.000 µόδιοι
άνω+των+ αδιάγνωστα,+4+
10 2.000+
μοδίων,+4+
άνω$των$2.000$
μοδίων,$3$
100+3+500+ κάτω+των+100+
601
ΧΑΡΤΗΣ 17.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Γρηγορίου
602
ΧΑΡΤΗΣ 17.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Γρηγορίου
603
ΧΑΡΤΗΣ 17.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Γρηγορίου
604
ΧΑΡΤΗΣ 17.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Γρηγορίου
605
606
Δεδομένα
Ελλείψει άλλων στοιχείων, δεδομένης της ολοκληρωτικής καταστροφής της

μονής το 18ο αιώνα από πυρκαϊά, οι πληροφορίες αντλούνται από έμμεσες
πηγές και βιβλιογραφία των αρχών του 20ού αιώνα.14
Το πρώτο έγγραφο που παρέχει στοιχεία για τις κτήσεις της μονής είναι το
15
οθωμανικό σουρέτ του έτους 1429. Πρόκειται για κτήσεις στα
Σιδηροκαύσια (Ανατολική Χαλκιδική), στο Λογγό (Σιθωνία), και στην
Κασσάνδρα.
Πληροφορίες για άλλες κτήσεις παρέχει ένα ακόμη σουρέτ, του 1542, καθώς
και ο βακουφναμές του 1561. Στο δεύτερο ειδικά, αναφέρονται όλες οι
κτήσεις της μονής στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, οι οποίες κρίνεται ότι
υφίστανται τουλάχιστον από την καμπή του αιώνα, οπότε και
καταχωρήθηκαν συμβατικά, με χρονολογική ένδειξη στη βάση το έτος 1499.
Κατόπιν των παραπάνω, οι χρονικές τομές είναι δύο, ξεκινώντας από το 14ο
αιώνα (14ος - 15ος).
Κατανομές
Οι χρονικές τομές αποδίδουν τις κτήσεις της μονής στις συγκεκριμένες αυτές
φάσεις. Οι κατανομές που αποδίδονται στους πίνακες και τους χάρτες
ακολουθούν τη δεδομένη τριμερή διαίρεση (ποσοτικές - ειδολογικές -
14
Βλ. υποσημειώσεις στο Ιστορικό Διάγραμμα μονής και συνολική βιβλιογραφία.
15
Αγγελάκος, σ. 172. Παρατίθεται σε μετάφραση. Αναφέρει τις ήδη υφιστάμενες τότε
κτήσεις της μονής, οπότε και από τα συμφραζόμενα εκτιμώνται ως υφιστάμενα ήδη στο
τέλος του προηγούμενου αιώνα, οπότε και καταγράφονται ως τέτοια.
607
ποιοτικές), καλύπτοντας τα απαραίτητα κριτήρια ανάλυσης: χρόνος - χώρος -
είδος - ποιότητα, ενώ υπομνηματίζονται από σχετικές λεζάντες.
• Πίνακας 17.01: Οι κτήσεις της Μονής Γρηγορίου συνολικά.
συμβατικές ακραίες χρονολογίες και λεπτομέρειες εγκατάστασης). Στον
πίνακα αυτό αποδίδεται το σύνολο των κτήσεων της μονής, όπως αυτές
προέκυψαν από τις πηγές και κωδικοποιήθηκαν στο πλαίσιο της
μεθοδολογίας.
• Πίνακας 17.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Γρηγορίου ανά

κατανεμημένα στις δύο χρονικές τομές, δηλαδή στο 14 ο και 15ο αιώνα.
Συγκεκριμένα: 14ος αι.: 3 κτήσεις - 15ος αι.: 10 κτήσεις.
Υπενθυμίζεται ότι, λόγω έλλειψης αρχειακού υλικού, οι πληροφορίες
είναι ελάχιστες και προέρχονται από μεταγενέστερες πηγές, οι οποίες
επιτρέπουν την ανασύσταση μέρους μόνο της όλης εικόνας. Έτσι,
προκύπτει εδώ ένα σχήμα διαφορετικό από το σύνηθες: ενώ για τις
περισσότερες μονές η περίοδος ακμής -ως προς τις κτήσεις- ήταν κυρίως ο
14ος αιώνας και στο 15ο υπήρχε στασιμότητα ή ύφεση, εδώ αντίθετα
φαίνεται αύξηση των κτήσεων κατά το 15ο (από 3 σε 10 κτήσεις).Αυτό
608
βεβαίως είναι πιθανό να οφείλεται στο γεγονός ότι η νεοϊδρυθείσα μονή
δεν είχε ακόμη κινηθεί δυναμικά στο χώρο κατά την περίοδο αυτή της
ακμής του Άθω. Παρότι αυτό συνιστά ιδιαίτερα ενδιαφέρον στοιχείο,
παραθέτουμε τα στοιχεία αυτά με κάθε επιφύλαξη, ακριβώς για το λόγο
που αναφέρθηκε.
Χάρτη 17.04.

έξη (6) περιοχές κτήσεων, τα ποσοτικά δεδομένα των οποίων
κατάταξη): Ανατολική Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Παγγαίο - Σύμβολο,
Περιοχή Λιμνών, Σιθωνία, Στρυμόνας. Από τα στοιχεία αυτά, είναι
ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα η μεγάλη διασπορά των κτήσεων –παρότι σε
γειτνιάζουσες περιοχές–, δεδομένου του μικρού αριθμού τους (10
κτήσεις σε 6 περιοχές).

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Με εξαίρεση
το Στρυμόνα όπου υπάρχει μια συγκέντρωση 3 κτήσεων, στις υπόλοιπες
περιοχές οι κτήσεις κυμαίνονται μεταξύ 1 και 2, πράγμα ασφαλώς λογικό,
δεδομένου του μικρού αριθμού τους. Αναλυτικά: Σιθωνία και Παγγαίο –
609
Σύμβολο: από 2, και οι υπόλοιπες (Ανατολική Χαλκιδική, Κασσάνδρα,
Περιοχή Λιμνών) από 1 κτήση.

καθεμία από τις παραπάνω έξη μείζονες περιοχές. Παρατηρούμε ότι οι
μισές (Ανατολική Χαλκιδική, Κασσάνδρα, Σιθωνία) παρουσιάζουν κτήσεις
ήδη κατά το 14ο αιώνα, ενώ άλλες τόσες (Παγγαίο – Σύμβολο, Περιοχή
Λιμνών, Στρυμόνας) εμφανίζονται μόλις το 15 ο. Από τις πρώτες, οι δύο
(Ανατολική Χαλκιδική, Κασσάνδρα) παραμένουν με αμετάβλητη τη 1
αρχική κτήση και στους δύο αιώνες, ενώ η Σιθωνία τις αυξάνει σε 2. Από
τη δεύτερη ομάδα, τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζουν το Παγγαίο και ο
Στρυμόνας, που εμφανίζονται μεν το 15ο αλλά συγκεντρώνουν μαζί το
ήμισυ των κτήσεων της μονής (2 και 3 κτήσεις αντίστοιχα).

Πέρα από το μικρό αριθμό του συνόλου των κτήσεων που είναι σαφής
ήδη με την πρώτη ματιά, αυτό που επίσης παρατηρούμε είναι η
«μετακίνηση» της ακμής στο 15ο αιώνα έναντι του 14ου. Στο 15ο
εκπροσωπούνται όλες οι περιοχές κτήσεων της μονής, ενώ στο 14ο μόλις
οι μισές (βλ. παραπάνω).
610
• Πίνακας 17.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Γρηγορίου
Πρόκειται για σειρά έξη γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις μείζονες
περιοχές κτήσεων της μονής. Αποδίδεται σε καμπύλες η εξέλιξη των
κτήσεων για κάθε περιοχή, με τις όποιες καταγεγραμμένες διακυμάνσεις
στο χρόνο. Εντοπίζονται δύο περιπτώσεις: α) Περιοχές με εξαρχής
εμφάνιση και διατήρηση ενός συγκεκριμένου αριθμού κτήσεων
(Ανατολική Χαλκιδική, Κασσάνδρα), και β) β) Περιοχές με εξαρχής ή
βαθμιαία αυξητική πορεία (Παγγαίο – Σύμβολο, Περιοχή Λιμνών,
Σιθωνία, Στρυμόνας). Από αυτές, βαθμιαία αύξηση σημειώνει μόνον η
Σιθωνία.

Γρηγορίου, συνολικά.
με εκπροσώπηση των πέντε από τους εννέα τύπους. Από το σύνολο των
τύπων, μεγαλύτερη συγκέντρωση σημειώνουν οι Συνδυασμοί χρήσεων ,
με 5 από τις 10 κτήσεις της μονής. Ακολουθούν τα Μονύδρια/Ναοί (2) και
τρείς τύποι με μία μόλις κτήση ο καθένας: Αστικές κτήσεις, Γαίες, Χωριά.
Δεν εκπροσωπούνται καθόλου οι τύποι: Αδιάγνωστα, Αυτούργια,
Εγκαταστάσεις και Άλλα.
611
Γρηγορίου ανά χρονική τομή.
παρουσιάζει το γεγονός ότι ο 14ος αιώνας εκπροσωπείται με μόλις δύο
τύπους (Συνδυασμούς χρήσεων και Χωριά), ενώ τρεις ακόμη τύποι
προστίθενται στον επόμενο αιώνα (Αστικές κτήσεις, Μονύδρια/Ναοί,
Γαίες).
Στη γραφική τους απόδοση, τα στοιχεία αυτά αποκτούν περισσότερο
ενδιαφέρον ιδίως στο σημείο όπου καθίσταται σαφής η αύξηση των
κτήσεων στον τύπο Συνδυασμοί χρήσεων, από 2 σε 5, μεταξύ 14ου και 15ου
αιώνα.
Γρηγορίου ανά μείζονα περιοχή.
τις έξη (6) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Πέραν των γενικών
παρατηρήσεων που αφορούν σύνολα ανά τύπο (βλ. πίνακα 14), αυτό που
παρατηρούμε εξαρχής είναι ότι, με εξαίρεση τους Συνδυασμούς χρήσεων,
όλοι οι υπόλοιποι τύποι εκπροσωπούνται σε κάθε μείζονα περιοχή με μία
μόλις κτήση. Συγκεκριμένα, από τις 5 κτήσεις τύπου Συνδυασμοί
χρήσεων, οι δύο βρίσκονται στο Στρυμόνα και οι άλλες τρεις μοιράζονται
σε Ανατολική Χαλκιδική, Κασσάνδρα και Σιθωνία, ενώ από 2
Μονύδρια/Ναοί μοιράζονται στο Στρυμόνα και την Περιοχή των Λιμνών.
Οι υπόλοιπες κτήσεις κατανέμονται ως εξής: Παγγαίο – Σύμβολο: 1 Αστική
κτήση και 1 κτήση τύπου Γαίες – Σιθωνία: 1 Χωριό.
612

- Πίνακας 17.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Γρηγορίου: α) στο

Στο σύνολο μόλις 10 καταγεγραμμένων κτήσεων, οι μισές σχεδόν (4)

χαρακτηρίζονται ως Αδιάγνωστες, άλλες τόσες ανήκουν στη μεγαλύτερη
κατηγορία, άνω των 2.000 μοδίων. Οι υπόλοιπες δύο κτήσεις μοιράζονται
στις δύο μικρότερες κατηγορίες.
Η εικόνα αφορά το σύνολο και είναι εν προκειμένω η εικόνα του 15 ου
αιώνα για τη μονή. Στην προηγούμενη χρονική τομή (14 ος) η εικόνα είναι
αρκετά διαφορετική. Αφενός μεν καταγράφονται μόλις 3 κτήσεις,
αφετέρου δε και οι 3 ανήκουν στη μεγαλύτερη κατηγορία, άνω των 2.000
μοδίων. Αυτό που αλλάζει στη χρονική εξέλιξη, είναι 1 επιπλέον μεγάλη
κτήση, οι 2 μικρές και οι 4 αδιάγνωστες.
Η εικόνα αυτή του 14ου αιώνα για τη μονή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον που,
ωστόσο, δεν είναι δυνατό να ερευνηθεί περαιτέρω, λόγω έλλειψης
ικανών τεκμηρίων για την πρώτη περίοδο της ιστορίας της μονής.
ΣΥΝΟΨΗ
Η τεκμηρίωση για τις εκτός Άθω κτήσεις της μονής είναι, όπως αναφέρθηκε,
προβληματική, δεδομένης της απώλειας των τεκμηρίων προ της μεγάλης
πυρκαϊάς του 18ου αιώνα. Με βάση έμμεσες πληροφορίες, η εικόνα που
613
μερικώς ανασυντίθεται παρέχει λίγα στοιχεία για τους δύο τελευταίους
αιώνες της περιόδου μελέτης. Χωρίς να αποκλείεται το ενδεχόμενο η
πραγματική εικόνα να μην απέχει πολύ από αυτήν, διατυπώνεται απλώς μια
επιφύλαξη, που ενισχύεται από την αντιστροφή της συνήθους εικόνας: ενώ
για την πλειονότητα των μονών η κορύφωση εντοπίζεται στο 14 ο αιώνα και
ακολουθεί στασιμότητα ή ελεγχόμενη ύφεση τον επόμενο, εδώ τα πράγματα
είναι εντελώς διαφορετικά. Ωστόσο, ακόμη και έτσι, η σιωπή των πηγών είναι
μια παράμετρος που επίσης καταγράφεται και λαμβάνεται σοβαρά υπόψη. Η
υπόθεση αυτή ενισχύεται και από την άποψη ότι κατά την πρώτη περίοδο
που ακολουθεί την ίδρυση μιας μονής, παρατηρείται και κάποια έντονη
κινητικότητα στο ιδιοκτησιακό, ως μέρος της μέριμνας συνήθως του κτίτορα.
Χρονικά, λοιπόν, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι κτήσεις «ξεκινούν» με
μικρό αριθμό (3) στο 14ο αιώνα για να αυξηθούν αισθητά στον επόμενο (10).
Γεωγραφικά, οι κτήσεις στο σύνολό τους χωροθετούνται στο ανατολικό
τμήμα του «τυπικού» αθωνικού χώρου, με έμφαση στις περιοχές Στρυμόνα,
Παγγαίου και Σιθωνίας. Παρά το μικρό συνολικά αριθμό κτήσεων, είναι
ενδιαφέρουσα η γεωγραφική διασπορά τους, η οποία ωστόσο, ελλείψει
άλλων στοιχείων, δεν είναι εύκολο να ερμηνευθεί.
Ως προς τους κύριους τύπους, αν και ο μικρός αριθμός κτήσεων δεν επιτρέπει
ασφαλή συμπεράσματα, παρατηρείται μια συγκέντρωση (5 από 10) στους
Συνδυασμούς χρήσεων, που αποτελεί το τυπικότερο δείγμα που προσιδιάζει
είτε σε μεγάλες κτήσεις, είτε εκεί όπου δεν υπάρχει σαφές και στοχευμένο
υπόβαθρο.
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, αν και το δείγμα είναι μικρό,
παρατηρείται μια κάποια έμφαση στη μεγάλη γαιοκτησία, καθώς οι μισές
σχεδόν (4 από 10) είναι της ανώτατης κατηγορίας, με άλλες τόσες
αδιάγνωστες.
Ξεκινώντας από το γεγονός ότι η μονή ιδρύεται μόλις το 14 ο αιώνα και πως
μνεία της παρουσίας της υπάρχει σε λιγοστά διάσπαρτα έγγραφα τρίτων (βλ.
614
ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία), ενώ στα τέλη του αιώνα είναι
μεταξύ των τελευταίων ιεραρχικά, δε δυσκολευόμαστε να συμπεράνουμε ότι
πρόκειται για μια μικρή από πολλές απόψεις μονή. Στη διαπίστωση αυτή
συνηγορεί και η εικόνα που σχηματίζεται από τη μελέτη των ποσοτικών
δεδομένων των κτήσεών της. Παρά το γεγονός ότι οι σχετικές πληροφορίες
είναι έμμεσες, η πραγματικότητα δε θα πρέπει να διαφέρει πολύ.
Οποιεσδήποτε τυχόν επιπλέον κτήσεις κατά την προβληματική πρώτη
περίοδο μετά την ίδρυσή της, υποθέτουμε πως δε θα αλλοίωναν ιδιαίτερα τη
γενική εικόνα. Πρόκειται για μια μικρή μονή που φαίνεται να ακολουθεί σε
δεύτερο χρόνο τις γενικότερες εξελίξεις στον Άθω (όπως προκύπτει και από
τις μεταγενέστερες κτήσεις της στη Βλαχία, που τοποθετούνται στο δεύτερο
μεγάλο «άνοιγμα» του Άθω προς τα εκεί, μετά δηλαδή την κρίση του 16 ου
αιώνα).
615
616
ΜΟΝΗ ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Εσφιγμένου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Εσφιγμένου, Εσφαγμένου, Σημένου
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Ανάληψη του Κυρίου
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Δέκατη όγδοη (18η) στη σημερινή σειρά των μονών
ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Ίδρυση στα τέλη του 10ου αιώνα. Πρώτη μνεία σε
έγγραφο της Μονής Βατοπεδίου του 998

Στο βόρειο τμήμα της αθωνικής χερσονήσου, στην "ανατολική"
(βόρεια) ακτή, μεταξύ των Μονών Βατοπεδίου (Α) και
Χιλανδαρίου (Δ).
Είναι χτισμένη ακριβώς στην παραλία, στην οποία προτάσσει
την επιμήκη και συμπαγή βόρεια πλευρά του περιβόλου της,
ενισχυμένη με οχυρωματικούς πύργους. Οι πύργοι αυτοί, όπως
και άλλοι, ενσωματωμένοι στο όλο συγκρότημα, διακόπτουν
κατά τόπους την ενιαία κατά τα άλλα εντύπωση της οριζόντιας
διάταξης που δίνουν οι τετραώροφες πτέρυγες.
Σε κάτοψη, το συγκρότημα είναι ένα ελαφρώς ακανόνιστο
τετράπλευρο, με τις μακρές πλευρές του σε Βορρά και Νότο.
617
Έντονα φρουριακός χαρακτήρας, με εμφανή τάση
συγκέντρωσης γύρω από έναν πυρήνα. Ενωμένος με τον
περίβολο ήταν και ο μέχρι πρόσφατα αρσανά της μονής, πριν
αντικατασταθεί από νεότερη κατασκευή, λίγο μακρύτερα.
Κοντά στη μονή, ένας μικρός αριθμός κτιρίων ολοκληρώνει το
συγκρότημα: Κοιμητήριο, βοηθητικοί χώροι και Καθίσματα.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά της είναι πολύ μικρή, περιορισμένη σε μια στενή

ζώνη στα βόρεια της αθωνικής χερσονήσου, γύρω από τον
ομώνυμον όρμο που πλαισιώνεται από τα ακρωτήρια Άγιοι
Θεόδωροι (Α) και Σαμάρεια (Δ).
Σε παλαιότερες εποχές (16ος-18ος αιώνας) η μονή κατείχε και
την περιοχή της Γιοβάνιτσας στη δυτική (νότια) παραλία των
Άθω, την οποία πούλησε τελικά στη Μονή Ζωγράφου (1746).

Η προέλευση του ονόματος της Μονής Εσφιγμένου δεν είναι
σαφής. Στην πρώτη σωζόμενη αναφορά, που χρονολογείται στα
1
998 (έγγραφο Μονής Βατοπεδίου) η εκφορά είναι
"Εσφαγμένου" (αντί Εσφιγμένου), που πιστεύεται πως απηχεί
την αρχική ονομασία.
Αρκετές άλλες έμμεσες μαρτυρίες των αμέσως επομένων ετών,2
παγιώνουν την ύπαρξη και λειτουργία της μονής, της οποίας η
θέση στην ιεραρχία ποικίλει από έκτη ώς ενδέκατη.3
1
Lefort, ESPHIGMENOU, σ. 18.
2
Bompaire, XEROPOTAMOU, αρ. 3 (1016) – Bompaire, VATOPEDI I, αρ. 4 και 5 (1018) -
Lemerle, LAVRA I, αρ. 25 – Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, αρ. 1 (1030).
3
618
Η αρχική της επικράτεια εντός Άθω φαίνεται πως ήταν αρκετά
εκτεταμένη.4 Όσον αφορά τις εκτός Άθω κτήσεις, φαίνεται ότι οι
πρώτες έρχονται στην κατοχή της από νωρίς, ήδη από τον 11ο
αιώνα, και δη προ του 1060.5
Προς τα τέλη του αιώνα, επί Αλεξίου Α', κάποιες κτήσεις της στη
Δυτική Χαλκιδική απαλλοτριώνονται υπέρ τρίτων, και η μονή
αποζημιώνεται με νέες, στην περιοχή του Στρυμόνα. 6
Στο διάστημα που μεσολαβεί μέχρι τη Λατινοκρατία και την
Παλινόρθωση των μέσων του 13ου αιώνα, ο πηγές σιωπούν, με
μια εξαίρεση, όπου γίνεται αναφορά σε νέες γαίες, στη Δυτική
Χαλκιδική και στην Κοιλάδα του Στρυμόνα.7Παρόλα αυτά, η
μονή ευημερεί, όπως φαίνεται πλέον στα μέσα του 13ου αιώνα:
στα δύο χρυσόβουλλα του Μιχαήλ Η'του 1258-59, 8 στο
διάστημα αυτό η μονή είχε αυξήσει το ζωτικό της χώρο, που
πλέον εκτεινόταν στις περιοχές: Δυτική Χαλκιδική,
Θεσσαλονίκη, Περιοχή Λιμνών, Κοιλάδα Στρυμόνα, Ανατολική
Χαλκιδική και Περίχωρα Άθω. Η αυξητική αυτή πορεία θα
συνεχιστεί, ώστε στις αρχές του 14ου αιώνα (1318), οι κύριες
κτήσεις της (Στρυμόνας και Δυτική Χαλκιδική) θα καλύπτουν
έκταση άνω των 12.000 μοδίων.9 Η περίοδος από τα μέσα του
13ου ώς τα μέσα του 14ου αιώνα ήταν αυτή της μέγιστης
4
Lefort, ESPHIGMENOU, αρ. 1 και 2.
5
6
Lefort, ESPHIGMENOU, αρ. 5. (1095).
7
Lefort, ESPHIGMENOU, σ. 20. Η δεύτερη προφανώς ταυτίζεται με τη αντίστοιχη αναφορά
του εγγράφου αρ. 16 (1321).
8
Lefort, ESPHIGMENOU, αρ. 6 και Appendice A.
9
Lefort, ESPHIGMENOU, αρ. 18.
619
επέκτασής της. Την εποχή εκείνη, η μονή αναφέρεται πλέον ως
βασιλική.10
Το 14ο αιώνα θα υπάρξουν αυξομειώσεις, με απαλλοτριώσεις
και μερικές αποκαταστάσεις κτήσεων, στις οποίες θα συμβάλει
και ο Δουσάν, ο οποίος, μεταξύ άλλων, θα επικυρώσει
υφιστάμενες κτήσεις και θα προσθέσει νέες.11 Πρόκειται για
περίοδο γενικότερης ακμής της μονής, στην οποία θα
ηγουμενεύσει τότε για κάποιο διάστημα και ο Γρηγόριος
Παλαμάς.12 Κάποιες καταστροφές από επιδρομές και πυρκαϊές
που μαρτυρούνται για εκείνη την περίοδο, φαίνεται πως ήταν
ήσσονος σημασίας.13
Μετά τα 1371 και την επάνοδο των Βυζαντινών στην περιοχή, η
περίοδος συνεχούς ακμής θα διακοπεί, ιδίως μετά τη δήμευση
του μισού των μοναστηριακών κτήσεων για απόδοσή τους σε
στρατιώτες.14
Αμέσως μετά, κατά την περίοδο της τουρκικής κατάκτησης ώς
τα 1403, η μονή θα ανακτήσει μέρος της περιουσίας της. 15
Λίγα χρόνια αργότερα (1429), ο Σέρβος δεσπότης Μπράνκοβιτς
θα ορίσει ετήσια χορηγία 50 λίτρων αργύρου προς τη μονή, με
πράξη που θα επικυρωθεί ξανά στα 1499.16
Μετά τις αλλαγές των μέσων του 16ου αιώνα, η μονή θα
διατηρήσει ελάχιστες από τις παλαιές κτήσεις της, κυρίως στην
περιοχή του Στρυμόνα και στη Δυτική Χαλκιδική. Είχαν ήδη
10
Lefort, ESPHIGMENOU, αρ. 8.
11
12
Lefort, ESPHIGMENOU, σ. 25. Επίσης, Σμυρνάκης, σ. 651, 654.
13
14
15
16
Petit, ESPHIGMENOU, αρ. XXIII, XXIV.
620
προηγηθεί καταστροφές κατά την πυρπόλησή της από τους
Τούρκους (1533),17ενώ μαρτυρούνται και διαμάχες με άλλες
μονές για θέματα καταπάτησης εκτάσεων.18
Εντός του 17ου αιώνα η μονή αναφέρεται καταχρεωμένη,19 ενώ
φαίνεται να ανακάμπτει σύντομα, χάρη στη συνδρομή των
παραδουνάβιων ηγεμονιών και τους εράνους που
διενεργήθηκαν στη Ρωσία,20 ενώ σημαντική ήταν αργότερα και
η συνεισφορά του πατριάρχη Γρηγορίου Ε'.21
Λίγα χρόνια αργότερα, η ενεργός συμμετοχή της στην
Επανάσταση του Εμμανουήλ Παππά είχε ως συνέπεια να
22
υποστεί σημαντικές καταστροφές από τους Τούρκους.
Ωστόσο, στη διάρκεια του 19ου αιώνα θα ανακάμψει, όπως
φαίνεται και από τα κτίρια της περιόδου, μέρος της μεγάλης
ανακαίνισης των ετών 1854-1858. 23 Στα τέλη του αιώνα
μαρτυρείται στην κατοχή της ιστιοφόρο, ναυπηγημένο
17
Petit, ESPHIGMENOU, σ. 27. Την πληροφορία παραδίδουν δύο σημειώσεις χειρογράφων,
όπου αναφέρονται δύο διαφορετικές ημερομηνίες για το ίδιο γεγονός: 27 Ιουνίου 1534 και
26 Ιουνίου 1533. Βλ. σχετικά, Λάμπρος, Κατάλογος, αρ. 2017 και 2027.
18
Μελισσάκης, αρ. 1-5. Βλ. επίσης, Πεντζίκης, σ. 409.
19
20
Σμυρνάκης, σ. 652. Αναφέρεται Χρυσόβουλλο του Τσάρου Αλεξίου Μιχαήλοβιτς (1655) με
το οποίο χορηγείται στο μονή άδεια επίσημης μετάβασης στη Ρωσία σε τακτά διαστήματα,
για είσπραξη ελεών. – Βλ. επίσης, Σμυρνάκης, σ. 649-650 για οικονομική ενίσχυση της
μονής κατά το 18ο και 19ο αιώνα.
21
Μελισσάκης, αρ. 61, 65, 66, 68, 69-72. Πρόκειται για πατριαρχικά έγγραφα του Γρηγορίου
Ε’, των ετών 1797-1798, στο γενικότερο πνεύμα αναδιοργάνωσης της Μονής Εσφιγμένου
και αποκατάστασης της περιουσίας της. Βλ. επίσης, Σμυρνάκης, σ. 640, όπου αναφέρεται
και οικονομική συνδρομή του πατριάρχη για την ανοικοδόμηση της νότιας πτέρυγας.
22
23
621
επιτόπου,24 ενώ στις αρχές του 20ού αναφέρονται επιπλέον δύο
φορτηγίδες για τη μεταφορά της εσοδείας των μετοχίων. 25
- Πύργος εισόδου: 1854
- Τοιχογραφίες προστώου: 1861
- Φιάλη: 1815
- Καθολικό: 1808 (Τοιχογράφηση στα 1811 - Τέμπλο στα 1813)
- Παρεκκλήσια Καθολικού: 1845
- Τράπεζα: Τοιχογράφηση στα 1810
- Κοιμητήριο: πριν τα μέσα του 18ου αιώνα
Εντός του συγκροτήματος υπάρχουν αρκετά παρεκκλήσια

χρονολογούμενα στη νεότερη κυρίως φάση της μονής.
Στη εγγύς περιοχή και στην επικράτειά της εν γένει υπάρχουν
ορισμένα εξαρτήματα (παρεκκλήσια και Καθίσματα), από τα
οποία ξεχωρίζει το Κάθισμα της Ζωοδόχου Πηγής και οι ναοί
των Αγίων Αναργύρων και του Αγίου Αντωνίου.
αυτά στις περιοχές: Στρυμόνας, Περιοχή Λιμνών, Δυτική
Χαλκιδική, Περίχωρα Άθω, Κασσάνδρα, Σιθωνία, Θάσος.
24
25
622

προ του 1060: Πρώτες κτήσεις εκτός Άθω
1095: Δωρεές εκτάσεων στην περιοχή του Στρυμόνα, ως αποζημίωση
της μονής για απαλλοτρίωση κτήσεων στη Δυτική Χαλκιδική
(επί Αλεξίου Α')
1258-1259: Χρυσόβουλλα Μιχαήλ Η'
αρχές 14ου: Αναφορά της μονής ως βασιλικής
1318: Πρακτικόν για τις κτήσεις τη μονής
1328: Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β' για επικύρωση κτήσεων στην
Περιοχή των Λιμνών
1346: Χρυσόβουλλο Δουσάν για κτήσεις στις περιοχές Στρυμόνα,
Χαλκιδικής, Θεσσαλονίκης και στα περίχωρα του Άθω
1393: Νέες κτήσεις στην Κοιλάδα του Στρυμόνα
1429: Θέσπιση ετήσιας χορηγίας 50 λίτρων αργύρου από το Σέρβο
δεσπότη Μπράνκοβιτς
1499: Επικύρωση της χορηγίας του Μπράνκοβιτς σε ασήμι
1528: Απόκτηση (;) περιοχής Γιοβάνιτσας
1533: Πυρπόληση της μονής από τους Τούρκους
1568-1569: Τουρκική καταγραφή των κτήσεων της μονής
μέσα 17ου: Χορηγίες ηγεμόνων και ανασυγκρότηση της μονής
μέσα 18ου: Ανέγερση Κοιμητηριακού ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου
1746: Πώληση της Γιοβάνιτσας στη Μονή Ζωγράφου
1797: Κοινοβιοποίηση της μονής με σιγίλλιο του Γρηγορίου Ε'
1810: Τοιχογράφηση Τράπεζας
1811: Τοιχογράφηση Καθολικού
1818-1819: Ναυπήγηση γολέτας της μονής
623
1821: Κήρυξη της Επανάστασης από τον ίδιο τον Εμμανουήλ Παππά
στη μονή
1845: Προσθήκη Παρεκκλησίων Καθολικού
1854-1858: Μεγάλη ανακαίνιση της μονής
624
625
626
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.01: Οι κτήσεις της Μονής Εσφιγμένου, συνολικά
18. 1 Άγιος Γεώργιος Ζίντζου Ζίντζος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΙΝΤΖΟΥ Αχινός Στρυµόνας 40.88194 23.62083 Μονή 0 2 1347 1400 µονύδριο, γαίες
18. 2 Άγιος Γεώργιος Παρύακος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΡΥΑΚΟΣ Αχινός Στρυµόνας 40.91833 23.69472 Μονή 2 2 1290 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
18. 3 Άγιος Μάµας ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.26139 23.33722 Χωράφι 1 4 1346 1400 αµπέλια
18. 4 Άγιος Νικόλαος Σκουταρά ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΟΥΤΑΡΑ Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.66944 23.68889 Μονή 0 2 1199 1400 µονύδριο, γαίες, µύλος
18. 5 Αχινός ΑΧΙΝΟΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Αχινός Στρυµόνας 40.92028 23.65751 Χωράφι 4 6 1199 1792 γαίες
18. 6 Βραστά ΒΡΑΣΤΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.69222 23.67667 Χωριό 4 7 1199 1400 χωριό, γαίες, αµπέλια
18. 7 Έζοβα ΕΖΟΒΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυµόνας 40.85611 23.65806 Εγκατάσταση 0 5 1318 1400 µύλος
18. 8 Θεοτόκος Αχριδινή Αχριδηνή ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ Ερµύλεια Κεντρική Χακιδική 40.29501 23.54778 Μονή 1 2 1317 1400 µονύδριο, αµπέλι,
ΑΧΡΙΔΗΝΗ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) περιβόλι
18. 9 Πρόδροµος Θεσσαλονίκης Μετόχι Θεσσαλονίκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63278 22.95444 Μονή 0 2 1199 2015 µονύδριο, αµπέλια, οικίες
18. 10 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39167 23.87778 Χωράφι 1 3 1299 1400 γαίες
18. 11 Άγιοι Ανάργυροι Κρουσόβου ΚΡΟΥΣΟΒΟ - ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ Κερδύλλια Στρυµόνας 40.79889 23.83139 Μονή 0 2 1199 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
(ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) µύλος
18. 12 Κρούσοβο Κάτω Κρούσοβος ΚΡΟΥΣΟΒΟ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Κερδύλλια Στρυµόνας 40.79583 23.83751 Χωριό 4 7 1258 1400 χωριό, γαίες, αµπέλια,
µύλος
18. 13 Θεοµήτωρ Λαιµίου Λαιµίν, Λεµίν ΛΑΙΜΙΝ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Αχινός Στρυµόνας 40.91528 23.65833 Μονή 0 2 1199 1500 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
µύλος
18. 14 Μηλέαι ΜΗΛΕΑΙ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.66417 23.70139 Βοσκότοπος 0 5 1321 1400 βοσκότοπος
18. 15 Μουνζιάνης ΜΟΥΝΖΙΑΝΗΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Έζοβα Στρυµόνας 40.84501 23.81167 Χωράφι 2 3 1089 1094 γαίες
18. 16 Μώρουσα Μουρσά ΜΩΡΟΥΣΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Έζοβα Στρυµόνας 40.87833 23.80722 Χωράφι 2 3 1094 1300 γαίες
18. 17 Πεφλεγµένου ΠΕΦΛΕΓΜΕΝΟΥ Καλαµαριά Δυτική Χαλκιδική 40.26167 23.29361 Χωράφι 2 3 1346 1400 γαίες
18. 18 Πορταρία Πορταρέα ΠΟΡΤΑΡΕΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Καλαµαριά Δυτική Χαλκιδική 40.28361 23.29889 Χωριό 4 7 1060 1930 χωριό, γαίες, οικία,
αποθήκες
18. 19 Άγιος Γεώργιος Πρόβλακος Πρόβλακας, Προαύλαξ ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37722 23.92806 Μονή 0 2 1199 1487 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
18. 20 Πρόβλακας ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37444 23.92583 Χωράφι 2 3 1318 1400 γαίες
18. 21 Πύργος ΠΥΡΓΟΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ Κασσάνδρα Κασσάδρα 40.13389 23.38251 Βοσκότοπος 0 5 1346 1400 βοσκότοπος,
(ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) µανδροτόπιο
18. 22 Ρεντίνα ΡΕΝΤΙΝΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.66251 23.61111 Οικία - 0 1 1346 1400 οικίες
κατάστηµα
18. 23 Σιδηροκαύσια ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ανατολική Χαλκιδική 40.52306 23.78694 Χωράφι 1 6 1199 1400 γαίες, αµπέλια
18. 24 Άγιος Γεώργιος Στεφανιανών Στεφανιανά, Στεφανινά ΣΤΕΦΑΝΙΑΝΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στεφανινά Περιοχή Λιµνών 40.76056 23.59028 Μονή 2 2 1199 1500 µονύδριο, γαίες,
αµπέλια,µύλος, πανηγύρι,
οικία
18. 25 Στρυµών ΣΤΡΥΜΟΝΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυµόνας Στρυµόνας 40.88001 23.83389 Χωράφι 2 6 1199 1400 γαίες, µύλος
18. 26 Λογγός Τορώνη ΤΟΡΩΝΗ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Τορώνη Σιθωνία 39.98889 23.90528 Βοσκότοπος 0 5 1346 1930 βοσκότοπος
627
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου ανά χρονική τομή
10ος
11ος 3 11ος,%3%
12ος 12
13ος 15
14ος 25
15ος 24 12ος,%12%
15ος,%24%
13ος,%15%
14ος,%25%
628
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου ανά μείζονα περιοχή
18. 23 Σιδηροκαύσια ΣΙΔΗΡΟΚΑΥΣΙΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ανατολική Χαλκιδική 40.52306 23.78694 Χωράφι 1 6 1199 1400 γαίες, αµπέλια
18. 3 Άγιος Μάµας ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.26139 23.33722 Χωράφι 1 4 1346 1400 αµπέλια
18. 17 Πεφλεγµένου ΠΕΦΛΕΓΜΕΝΟΥ Καλαµαριά Δυτική Χαλκιδική 40.26167 23.29361 Χωράφι 2 3 1346 1400 γαίες
18. 18 Πορταρία Πορταρέα ΠΟΡΤΑΡΕΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Καλαµαριά Δυτική Χαλκιδική 40.28361 23.29889 Χωριό 4 7 1060 1930 χωριό, γαίες, οικία,
αποθήκες
18. 9 Πρόδροµος Θεσσαλονίκης Μετόχι Θεσσαλονίκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ - ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 40.63278 22.95444 Μονή 0 2 1199 2015 µονύδριο, αµπέλια, οικίες
18. 21 Πύργος ΠΥΡΓΟΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ Κασσάνδρα Κασσάδρα 40.13389 23.38251 Βοσκότοπος 0 5 1346 1400 βοσκότοπος,
18. 8 Θεοτόκος Αχριδινή Αχριδηνή ΕΡΜΥΛΕΙΑ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ Ερµύλεια Κεντρική Χακιδική 40.29501 23.54778 Μονή 1 2 1317 1400 µονύδριο, αµπέλι,
18. 4 Άγιος Νικόλαος Σκουταρά ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΟΥΤΑΡΑ Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.66944 23.68889 Μονή 0 2 1199 1400 µονύδριο, γαίες, µύλος
18. 6 Βραστά ΒΡΑΣΤΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.69222 23.67667 Χωριό 4 7 1199 1400 χωριό, γαίες, αµπέλια
18. 14 Μηλέαι ΜΗΛΕΑΙ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.66417 23.70139 Βοσκότοπος 0 5 1321 1400 βοσκότοπος
18. 22 Ρεντίνα ΡΕΝΤΙΝΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ρεντίνα Περιοχή Λιµνών 40.66251 23.61111 Οικία - 0 1 1346 1400 οικίες
κατάστηµα
18. 24 Άγιος Γεώργιος Στεφανιανών Στεφανιανά, Στεφανινά ΣΤΕΦΑΝΙΑΝΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στεφανινά Περιοχή Λιµνών 40.76056 23.59028 Μονή 2 2 1199 1500 µονύδριο, γαίες,
αµπέλια,µύλος, πανηγύρι,
18. 10 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.39167 23.87778 Χωράφι 1 3 1299 1400 γαίες
18. 19 Άγιος Γεώργιος Πρόβλακος Πρόβλακας, Προαύλαξ ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37722 23.92806 Μονή 0 2 1199 1487 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
18. 20 Πρόβλακας ΠΡΟΒΛΑΚΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Ιερισσός Περίχωρα Άθω 40.37444 23.92583 Χωράφι 2 3 1318 1400 γαίες
18. 26 Λογγός Τορώνη ΤΟΡΩΝΗ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Τορώνη Σιθωνία 39.98889 23.90528 Βοσκότοπος 0 5 1346 1930 βοσκότοπος
18. 1 Άγιος Γεώργιος Ζίντζου Ζίντζος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΙΝΤΖΟΥ Αχινός Στρυµόνας 40.88194 23.62083 Μονή 0 2 1347 1400 µονύδριο, γαίες
18. 2 Άγιος Γεώργιος Παρύακος ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΡΥΑΚΟΣ Αχινός Στρυµόνας 40.91833 23.69472 Μονή 2 2 1290 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια
18. 5 Αχινός ΑΧΙΝΟΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Αχινός Στρυµόνας 40.92028 23.65751 Χωράφι 4 6 1199 1792 γαίες
18. 7 Έζοβα ΕΖΟΒΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυµόνας 40.85611 23.65806 Εγκατάσταση 0 5 1318 1400 µύλος
18. 11 Άγιοι Ανάργυροι Κρουσόβου ΚΡΟΥΣΟΒΟ - ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ Κερδύλλια Στρυµόνας 40.79889 23.83139 Μονή 0 2 1199 1400 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
18. 12 Κρούσοβο Κάτω Κρούσοβος ΚΡΟΥΣΟΒΟ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Κερδύλλια Στρυµόνας 40.79583 23.83751 Χωριό 4 7 1258 1400 χωριό, γαίες, αµπέλια,
µύλος
18. 13 Θεοµήτωρ Λαιµίου Λαιµίν, Λεµίν ΛΑΙΜΙΝ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Αχινός Στρυµόνας 40.91528 23.65833 Μονή 0 2 1199 1500 µονύδριο, γαίες, αµπέλια,
µύλος
18. 15 Μουνζιάνης ΜΟΥΝΖΙΑΝΗΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Έζοβα Στρυµόνας 40.84501 23.81167 Χωράφι 2 3 1089 1094 γαίες
18. 16 Μώρουσα Μουρσά ΜΩΡΟΥΣΑ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Έζοβα Στρυµόνας 40.87833 23.80722 Χωράφι 2 3 1094 1300 γαίες
18. 25 Στρυµών ΣΤΡΥΜΟΝΑΣ (ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ) Στρυµόνας Στρυµόνας 40.88001 23.83389 Χωράφι 2 6 1199 1400 γαίες, µύλος
629
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική*
Κασσάδρα 1
Κεντρική Χακιδική 1 Δυτική*
Περιοχή Λιµνών 5 Χαλκιδική,*
Περίχωρα Άθω 3 3* Θεσσαλονίκη,*1*
Σιθωνία 1
Στρυµόνας 10 Κασσάδρα,*1*
Στρυμόνας,*10*
26 Κεντρική*
Χακιδική,*1*
Περιοχή*
Λιμνών,*5*
Περίχωρα*
Σιθωνία,*1* Άθω,*3*
630
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
631
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΕΣΦΙΓΜΜΕΝΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Κασσάδρα 1 1
Κεντρική Χακιδική 1 1
Περιοχή Λιµνών 3 3 5 5
Σιθωνία 1 1
3 12 15 25 24
632
Μονής Εσφιγμένου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική Χαλκιδική Κεντρική Χακιδική

1,2 1,2
1 1
0,8 0,8
0,6
0,6 Ανατολική Χαλκιδική Κεντρική Χακιδική
0,4
0,4
0,2
0,2
0
0 10ος 11ος 12ος 13ος 14ος 15ος

3,5 6
3 5
2,5
4
2
3
1,5 Δυτική Χαλκιδική Περιοχή Λιμνών
2
1
0,5 1
0 0

1,2 3,5
1 3
2,5
0,8
2
0,6
Θεσσαλονίκη 1,5 Περίχωρα Άθω
0,4
1
0,2 0,5
0 0
Κασσάδρα Σιθωνία
1,2 1,2
1 1
0,8 0,8
0,6 0,6
Κασσάδρα Σιθωνία
0,4 0,4
0,2 0,2
0 0
Στρυμόνας
10
9
8
7
6
5
Στρυμόνας
4
3
2
1
0
633
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου, συνολικά
Αστικές κτήσεις 1 Αστικές(κτήσεις,(
Μονύδρια / Ναοί 9 1(
Αυτούργια 1 Χωριά,(3(
Συνδυασµοί χρήσεων 3 Συνδυασμοί(
Χωριά 3 χρήσεων,(3(
Άλλα
Μονύδρια(/(
26
Ναοί,(9(
4(
Γαίες((γενικώς),(
Αυτούργια,(1( 5(
634
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου ανά χρονική τομή
ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Μονύδρια / Ναοί 6 7 9 9
Συνδυασµοί χρήσεων 3 3 3 3
Χωριά 1 2 3 3 3
Άλλα
3 12 15 25 24
10"
9"
8"
7"
10ος"
6"
11ος"
5" 12ος"
4" 13ος"
14ος"
3"
15ος"
2"
1"
0"
χρήσεων"
635
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου ανά μείζονα περιοχή
ΕΣΦΙΓΜΕΝΟΥ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Κασσάδρα 1 1
Κεντρική Χακιδική 1 1
Σιθωνία 1 1
1 9 5 1 4 3 3 26
4,5"
4"
3,5" Αδιάγνωστα"
3"
Αυτούργια"
2"
1" Χωριά"
Άλλα"
0,5"
0"
Ανατολική"Χαλκιδική" Δυτική"Χαλκιδική" Θεσσαλονίκη" Κασσάδρα" Κεντρική"Χακιδική" Περιοχή"Λιμνών" Περίχωρα"Άθω" Σιθωνία" Στρυμόνας"
636
νωστα
των 100 µοδίων
ΠΙΝΑΚΑΣ 18.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου
11
4
500 µόδιοι 7
2.000 µόδιοι
ων 2.000 µοδίων 4 άνω+των+
2.000+
26 μοδίων,+4+
100+3+500+
μόδιοι,+7+
κάτω+των+
100+μοδίων,+
4+
στα 5 11ος αιώνας 12ος αιώνας

ν 100 µοδίων 1
0 µόδιοι 3
00 µόδιοι
2.000 µοδίων 3
άνω+των+
12
άνω#των# 2.000+
2.000# μοδίων,+3+
μοδίων,#1#
5+
100+3+500+
100#$#500#
μόδιοι,+3+
μόδιοι,#2#
μοδίων,+1+
637
αδιάγνωστα 13ος11αιώνας 14ος αιώνας
100 - 500 µόδιοι 6
500 - 2.000 µόδιοι
άνω των 2.000 µοδίων 4 άνω+των+
Χωριά,)3) 2.000+
25 μοδίων,+4+
Μονύδρια)/) αδιάγνωστα,+11+
Ναοί,)7)
Συνδυασμοί) 100+3+500+
χρήσεων,)3) μόδιοι,+6+
Γαίες)
κάτω+των+
(γενικώς),)
100+μοδίων,+
2)
4+
4
5
4 άνω+των+
2.000+
24 μοδίων,+4+
100+3+500+
μόδιοι,+5+
κάτω+των+
100+μοδίων,+
4+
638
ΧΑΡΤΗΣ 18.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου
639
ΧΑΡΤΗΣ 18.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου
640
ΧΑΡΤΗΣ 18.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου
641
ΧΑΡΤΗΣ 18.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου:
642
643
15ος αιώνας
644
Δεδομένα
Οι πρώτη τεκμηριωμένη μνεία του ιδιοκτησιακού καθεστώτος της μονής

εκτός Άθω χρονολογείται στο 1078, και αφορά ήδη υφιστάμενες κτήσεις στη
Δυτική Χαλκιδική, στην Πορταρέα.26 Στην ίδια περίοδο (1095) χρονολογείται
και ένα άλλο έγγραφο που τεκμηριώνει κτήσεις της μονής στην περιοχή του
Στρυμόνα, στη λίμνη του Αχινού.27
Οι επόμενες τεκμηριωμένες πληροφορίες χρονολογούνται στο 13 ο αιώνα
(1258-59) και αφορούν μια σειρά κτήσεων που, εκτός από τα Περίχωρα του
Άθω, τοποθετούνται στο Στρυμόνα, την Περιοχή των Λιμνών, τη Θεσσαλονίκη
και τη Δυτική Χαλκιδική. 28 Πρόκειται δηλαδή για μια περιοχή αρκετά
διευρυμένη σε σχέση με εκείνη που προκύπτει από τις πρώτες μαρτυρίες.
Ο 14ος αιώνας είναι ιδιαίτερα πλούσιος σε πληροφορίες που αφορούν
κτήσεις της μονής. Ήδη από το ξεκίνημα του 14ου και μέχρι περίπου τα μέσα
του αιώνα, ένα σημαντικός αριθμός εγγράφων29 τεκμηριώνει το ζωτικό χώρο
26
Lefort, ESPHIGMENOU, αρ. 4. Πρόκειται για έγγραφο του Πρωτοσπαθαρίου Νικολάου, με
το οποίο αποδίδονται και πάλι στη μονή, εκτάσεις που της είχαν αποσπαστεί από το
Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης.
27
Lefort, ESPHIGMENOU, αρ. 5: Περιορσμός Μωρουσά.
28
Lefort, ESPHIGMENOU, αρ. 6. Πρόκειται για Χρυσόβουλλο του Μανουήλ Η’ με το οποίο
επικυρώνονται παλαιότερες κτήσεις της μονής στις περιοχές: Πρόβλακας, Σκουταρά,
Κρούσοβο (Κερδύλλια), Λαιμίν (στη λίμνη του Αχινού), Μουρσά, Στεφανιανά, πόλη
Θεσσαλονίκης και Πορταρέα.
29
Τουλάχιστον 14 έγραφα παρέχουν πληροφορίες για κτήσεις της μονής κατά την περίοδο
αυτή. Πρόκειται κυρίως για Πρακτικά απογραφέων (1300, 1318, 1321), αυτοκρατορικά
Προιστάγματα (1328, 1330, 1334) και Χρυσόβουλλα (1346, 1347), έγγραφα Μητροπολιτών
645
της μονής, που δείχνει να έχει σχεδόν παγιωθεί στις παραπάνω περιοχές, με
μικρές μόνο διαφοροποιήσεις.30
Οι πηγές μειώνονται στο β’ μισό του 14ου αιώνα. Τα μετρημένα έγγραφα
αφορούν κατά κανόνα υποθέσεις ήδη γνωστών κτήσεων ή κτήσεων εντός των
31
δεδομένων περιοχών. Τα στοιχεία για τον επόμενο αιώνα είναι
ελάχιστα· 32 συμπληρώνονται έμμεσα, από έγγραφα του 16 ου, τα οποία
αναφέρονται σε κτήσεις ήδη υφιστάμενες: δύο έγγραφα των ετών 1527 και
1528 για κτήσεις στη Σιθωνία (Λογγό),33και κυρίως ο βακουφναμές του
1568/69, όπου φαίνεται ωστόσο μια αναμενόμενη πλέον συρρίκνωση του
ζωτικού χώρου της μονής34
Κατόπιν των παραπάνω, οι χρονικές τομές είναι πέντε, ξεκινώντας από τον
11ο αιώνα (11ος - 15ος).
Κατανομές
(1358, 1359) και μεμονωμένα έγγραφα, σε μια περίοδο από το 1300 ώς το 1365.
Ενδεικτικά, οι αρ. 4, 5, 6, 8, 10, 14-23, 25-27.
30
Πέραν της αριθμητικής αύξησης των κτήσεων καθαυτών, σε επίπεδο μειζόνων περιοχών,
οι προσθήκες αφορούν την Ανατολική και την Κεντρική Χαλκιδική, την Κασσάνδρα και τη
Σιθωνία.
31
Τρία έγγραφα (αρ. 28-30) στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα (1387, 1388, 1393),
αναφέρονται στο Στρυμόνα (Παρύακος, Αχινός) και τη Δυτική Χαλκιδική (Πορταρέα), ενώ
ένα έγγραφο του 1409 (αρ. 31) που αφορά φοροαπαλλαγές και λοιπές εξαιρέσεις,
αναφέρεται και πάλι σε γνωστές περιοχές: Περιοχή Λιμνών (Ρεντίνα) και Κασσάνδρα.
32
Βλ. Ενότητα για Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία.
33
Μελισσάκης, αρ. 1 και 2..
34
Αρχείο Εσφιγμένου, Φάκελος Γ, αρ. 9. Βλ. σχετικά, Lefort, ESPHIGMENOU, σ. 7 και 28.
646
• Πίνακας 18.01: Οι κτήσεις της Μονής Εσφιγμένου, συνολικά.

• Πίνακας 18.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου ανά

κατανεμημένα στις πέντε χρονικές τομές. Συγκεκριμένα: 11ος αι.: 3 κτήσεις
– 12ος αι.: 12 κτήσεις – 13ος αι.: 15 κτήσεις - 14ος αι.: 25 κτήσεις - 15ος αι.:
24 κτήσεις.
Με αφετηρία τις αρχικές 3 κτήσεις που μαρτυρούνται στα πρώιμα
τεκμήρια, είναι σαφής η αυξητική τάση των κτήσεων. Στη συγκεκριμένη
περίπτωση, παρουσιάζει σαφείς βαθμίδες, οπότε η συνήθης αύξηση που
647
παρατηρείται γενικότερα κατά το 14ο αιώνα είναι εδώ ηπιότερη (από 15
σε 25).
Χάρτες 18.04-06.

Κασσάνδρα, Κεντρική Χαλκιδική, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω,
Σιθωνία, Στρυμόνας.

Αποδίδονται σε "πίτα" κατανομής τα ποσοτικά δεδομένα για το σύνολο
των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες"
περιοχές.Παρατηρείται μια σαφής «ροπή» προς τα ανατολικά, όπου
συγκεντρώνονται περισσότερες από τις μισές κτήσεις της μονής: 10 στο
Στρυμόνα και 5 στην περιοχή των Λιμνών. Με εξαίρεση τα Περίχωρα του
Άθω και τη Δυτική Χαλκιδική όπου συγκεντρώνονται από 3 κτήσεις, οι
υπόλοιπες περιοχές εκπροσωπούνται με μόλις 1 κτήσηη καθεμιά.
648
καθεμία από τις παραπάνω εννέα μείζονες περιοχές. Το ενδιαφέρον
προσελκύουν ασφαλώς οι περιοχές με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση
κτήσεων, δηλαδή πρωτίστως ο Στρυμόνας και η Περιοχή των Λιμνών, και
δευτερευόντως η Δυτική Χαλκιδική και τα Περίχωρα του Άθω. Από τις
παραπάνω περιοχές, ο Στρυμόνας και η Δυτική Χαλκιδική εμφανίζουν
κτήσεις πρώτες, δηλαδή ήδη από τον 11ο αιώνα. Η πορεία ωστόσο του
Στρυμόνα είναι σαφώς πιο εντυπωσιακή. Η 2 αρχικές κτήσεις αυξάνουν
βαθμιαία (2-5-7-9) ώς το 14ο αιώνα, για να μειωθούν κατά 1 κτήση το
15ο. Στην Περιοχή των Λιμνών η ποσοστιαία μεταβολή δεν είναι το ίδιο
εντυπωσιακή, αν και η συγκέντρωση δεν είναι αμελητέα (5 κτήσεις, από 3
το 12ο αιώνα).Στη Δυτική Χαλκιδική η παλαιά εκείνη κτήση δεν
παρουσίασε μεταβολές παρά μόνο μέσα στη γενικότερη ακμή του 14 ου
αιώνα, όπου αυξήθηκε από 1 σε 3. Στον ίδιο αριθμό έφτασε και η 1 κτήση
που εμφανίζεται το 12ο αιώνα στα Περίχωρα του Άθω, αν και στην
περιοχή αυτή η αύξηση είναι βαθμιαία. Οι υπόλοιπες πέντε περιοχές
μένουν στη 1 κτήση. Από αυτές, οι δύο (Ανατολική Χαλκιδική και
Θεσσαλονίκη) ξεκινούν από το 12ο αιώνα, ενώ οι υπόλοιπες μόλις το 14ο.

Με μια πρώτη ματιά, φαίνεται η μετάβαση, από την αρχική κατάσταση
των 3 κτήσεων του 11ου αιώνα στη διασπορά που σημειώνεται κατά τη
φάση ακμής του 14ου αιώνα. Αυτό που προσέχει κανείς ωστόσο είναι
649
πως, πέρα από την επέκταση του ζωτικού χώρου της μονής σε αισθητά
περισσότερες περιοχές, φαίνεται να υπάρχει μια σαφής προτίμηση σε
ορισμένες από αυτές. Δηλαδή, οι τέσσερις από τις εννέα περιοχές, οι δύο
αρχικές του 11ου αιώνα (Δυτικά Χαλκιδική, Στρυμόνας) και δύο του 12 ου
(Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω), σημειώνουν αύξηση των κτήσεων στις
επόμενες χρονικές τομές, έναντι των άλλων που μένουν αμετάβλητες.

Εσφιγμένου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
Πρόκειται για σειρά εννέα γραφημάτων, ένα για καθεμία από τις
μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Αποδίδεται σε καμπύλες η εξέλιξη
των κτήσεων για κάθε περιοχή, στις χρονικές τομές. Εντοπίζονται δύο
περιπτώσεις: α) Περιοχές με εξαρχής εμφάνιση και διατήρηση ενός
συγκεκριμένου αριθμού κτήσεων (Ανατολική Χαλκιδική, Κεντρική
Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Σιθωνία), β) Περιοχές με σταθερή
βαθμιαία αύξηση (Δυτική Χαλκιδική, Περιοχή Λιμνών, Περίχωρα Άθω),
και γ) Περιοχές με αύξηση αλλά και μείωση (Στρυμόνας). Στις τελευταίες
δύο περιοχές (Περίχωρα Άθω, Στρυμόνας) είναι επίσης χαρακτηριστικός ο
ιδιαίτερα ομαλός ρυθμός αύξησης, σε αντίθεση με τις δύο
προηγούμενες, όπου η αύξηση γίνεται με διακριτά επίπεδα.
650

Εσφιγμένου, συνολικά.
με εκπροσώπηση των επτά από τους εννέα τύπους. Με εξαίρεση τις
Αστικές κτήσεις και τα Αυτούργια, που εκπροσωπούνται με 1 μόλις κτήση
ο καθένας, οι υπόλοιποι τύποι έχουν ικανοποιητικές κατανομές. Μάλιστα,
οι περισσότεροι εξ αυτών κυμαίνονται στα ίδια περίπου επίπεδα, με
εξαίρεση μόνο τον τύπο Μονύδρια/Ναοί που συγκεντρώνει διπλάσιοι
αριθμό κτήσεων.
Αναλυτικά:
Συνδυασμοί χρήσεων και Χωριά: από 3 κτήσεις– Εγκαταστάσεις: 4 κτήσεις
- Γαίες: 5 κτήσεις - Μονύδρια/Ναοί: 9 κτήσεις. Με εξαίρεση τον
τελευταίο τύπο, όπου φαίνεται μια κάποια προτίμηση, οι υπόλοιποι
δείχνουν ιδιαίτερα ισορροπημένοι, στοιχείο που με τη σειρά του
υποδηλώνει μια διαφορετική οικονομική δυναμική, πέρα από το
παραδοσιακό «σφιχτό» αγροτικό μοντέλο.
Δεν εκπροσωπούνται καθόλου οι τύποι: Αδιάγνωστα και Άλλα.
Εσφιγμένου ανά χρονική τομή.
Αποδίδονται οι παραπάνω τύποι στη χρονική τους εξέλιξη. Παρατηρούμε
καταρχάς ότι πρώτοι δύο χρονικά τύποι (Γαίες και Χωριά) σημειώνουν
διαφορετική εξέλιξη: Από τη μια οι Γαίες ξεκινούν με τις περισσότερες
κτήσεις (2) αλλά θα παραμείνουν σ’ αυτό περίπου το επίπεδο κατά μέσον
όρο (2-1-2-4-3), ενώ τα Χωριά θα σημειώσουν μια μικρή αλλά σταθερή
651
αύξηση (από 1 σε 3). Αργή και σταθερή αύξηση σημειώνουν επίσης τα
Μονύδρια/Ναοί, που έχουν εμφανώς την πιο εντυπωσιακή παρουσία από
όλους τους τύπους: ξεκινούν με 6 κτήσεις το 12ο αιώνα, για να φτάσουν
τις 7 και 9 στους επόμενους δύο. Πέραν αυτών, άλλα σημεία στα οποία
αξίζει να σταθεί κανείς, είναι η συνολική εικόνα που σχηματίζεται κατά το
14ο αιώνα. Δεδομένου ότι πρόκειται για μια περίοδο γενικότερης ακμής,
είναι αναμενόμενη η ποσοτική αύξηση. Ωστόσο, πέραν των αριθμών
καθαυτών, αυτό που παρατηρείται επίσης είναι η επέκταση των κύριων
τύπων: χωρίς να εγκαταλείπονται οι φορείς πιο «παραδοσιακών»
σχημάτων, οι νέοι τύποι κτήσεων την περίοδο αυτή υποδηλώνουν μια
μετακίνηση σε πιο δυναμικές οικονομικές πρακτικές. Από τις Γαίες και τα
Χωριά της αρχικής φάσης, εμφανίζονται οι Αστικές κτήσεις, τα Αυτούργια
και οι Εγκαταστάσεις, ενώ αυξάνουν σημαντικά και τα Μονύδρια/Ναοί.
Στη γραφική απόδοση ωστόσο, το ενδιαφέρον φαίνεται να εστιάζεται
κυρίως στα Μονύδρια/Ναούς, των οποίων οι συνολικοί αριθμοί
εκτινάσσονται σε επίπεδα διπλάσια του μέσου όρου.
Εσφιγμένου ανά μείζονα περιοχή.
τις εννέα (9) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Σύμφωνα και με τις
κατανομές που αφορούν σύνολα ανά τύπο ή/και ανά μείζονα περιοχή
(βλ. πίνακες 14 αλλά και πίνακες 10-13, αντίστοιχα), επικρατέστερη
περιοχή είναι ο Στρυμόνας και τύπος τα Μονύδρια/Ναοί, με 10 και 9
κτήσεις αντίστοιχα.
Ως προς το συνδυασμό των δύο αυτών παραμέτρων που εκφράζεται με το
συγκεκριμένο γράφημα, παρατηρούμε τα εξής: Καταρχάς, με εξαίρεση τον
τύπο Μονύδρια/Ναοί, σε καμία περιοχή δεν εμφανίζονται άνω των δύο
κτήσεων ίδιου τύπου. Οι συγκεντρώσεις κυμαίνονται μεταξύ 1 και 2
652
κτήσεων. Δύο κτήσεις σημειώνονται στα παρακάτω: Περιοχή Λιμνών
(Μονύδρια/Ναοί), Περίχωρα Άθω (Γαίες), Στρυμόνας (Γαίες και
Συνδυασμοί χρήσεων). Η εικόνα αυτή υποδηλώνει μια απουσία σαφών
προτιμήσεων ως προς το συνδυασμό μιας περιοχής με συγκεκριμένο
τύπο. Οι όποιες προτιμήσεις εκφράζονται χωριστά, όπως αναφέρθηκε
παραπάνω.

- Πίνακας 18.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Εσφιγμένου: α)

Στο σύνολο των στοιχείων για τις 26 καταγεγραμμένες κτήσεις, κάτι

λιγότερο από τις μισές (11) χαρακτηρίζονται ως Αδιάγνωστες. Οι
υπόλοιπες κατανέμονται ισόποσα σχεδόν μεταξύ α) των δύο ακραίων
κατηγοριών (4 κτήσεις άνω των 2.000 μοδίων, και 4 κάτω των 100 μοδίων)
και β) της κατηγορίας από 100 ώς 500 μοδίους (7 κτήσεις).
Στη χρονική τους εξέλιξη, οι κτήσεις αποτυπώνουν διαφορετικές τάσεις.
Ανιχνεύεται ωστόσο μια κάποια προτίμηση προς τις μικρομεσαίες
κατηγορίες, όπου η αύξηση είναι βαθμιαία και σταθερή. Αύξηση
παρατηρείται και στις άλλες δύο κατηγορίες που αναφέρθηκαν (άνω των
2.000 μοδίων και Αδιάγνωστα), ωστόσο στις περιπτώσεις αυτές δεν είναι
βαθμιαία: στη μεν πρώτη, από 1 κτήση σε 3 κι έπειτα σε 4, στη δε δεύτερη
ακόνη πιο έντονα, από 5 σε 11 κτήσεις. Αυτή η μεγάλη διακύμανση στα
Αδιάγνωστα αποτυπώνει και το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης του 14 ου
653
αιώνα. Η κατηγορία αυτή, μαζί με τις δύο μικρότερες, συγκεντρώνουν τη
συντριπτική πλειονότητα των κτήσεων της μονής.
ΣΥΝΟΨΗ
Οι πληροφορίες για τις εκτός Άθω κτήσεις της μονής ξεκινούν από νωρίς (3
κτήσεις τον 11ο αιώνα), σε μια εποχή όπου λίγες αθωνικές μονές έχουν
περάσει τα όρια της χερσονήσου. Χωρίς να σημειώνεται κάποια θεαματική
εξέλιξη στη χρονική αλληλουχία, παρατηρείται γενικώς μια μικρή αλλά
σταθερή αυξητική πορεία, μέχρι ασφαλώς τη χαρακτηριστική γενικότερα
έξαρση του 14ου αιώνα. Ο επόμενος (15ος) δίνει εικόνα σταθερότητας, με μία
μόλις απώλεια, από 26 σε 25 κτήσεις.
Γεωγραφικά, οι κτήσεις στο σύνολό τους χωροθετούνται στο ανατολικό
τμήμα του «τυπικού» αθωνικού χώρου, με έμφαση στο Στρυμόνα και την
περιοχή των Λιμνών. Με εξαίρεση μια ακόμα συγκέντρωση στη Δυτική
Χαλκιδική, οι γύρω περιοχές εκπροσωπούνται υποτυπωδώς.
Ως προς τους κύριους τύπους, παρόλο που υπερτερούν σαφώς τα
Μονύδρια/Ναοί, παρατηρούνται ενδιαφέρουσες συγκεντρώσεις ή/και
στοιχειώδης εκπροσώπηση και άλλων τύπων, σε σημείο που να
υποδηλώνονται πιθανές τάσεις υπέρβασης των αυστηρών, παραδοσιακών
μοντέλων αγροτικής παραγωγής.
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, λαμβανομένων ασφαλώς υπόψη των
πολυάριθμων Αδιάγνωστων, διαφαίνεται μια τάση συγκέντρωσης στις
μικρομεσαίες μάλλον κτήσεις.
Η γενική εικόνα περιγράφει μία μονή που, παρά τις όποιες διακυμάνσεις
στην ιστορική συγκυρία, παρουσιάζει πρώιμη παρουσία ως προς τα
654
ιδιοκτησιακά, και διακριτική αλλά σταθερή διαδρομή. Ο ζωτικός της χώρος
αυξάνει σταθερά και προσεκτικά, χωρίς μεγάλα ανοίγματα και διακυμάνσεις,
από άποψη γεωγραφική και ποσοτική. Την παραδοσιακή ωστόσο εικόνα που
υπαινίσσεται ο «τυπικός» αθωνικός χώρος κτήσεων, και μάλιστα σε ένα
μόλις τμήμα του (ανατολικό), ισοσταθμίζουν οι τύποι των κτήσεων, των
οποίων η πολυφωνία και οι συγκεντρώσεις υποδηλώνουν οικονομικές τάσεις
περισσότερο δυναμικές.
655
656
ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Αγίου Παντελεήμονος

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Αγίου Παντελεήμονος, Ρωσικό, Κοινόβιο των Καλλιμάχηδων
(19ος αιώνας)
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Άγιος Παντελεήμων
ΚΤΙΤΩΡ: Λεόντιος Θεσσαλονικεύς
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Δέκατη ένατη (19η) στη σημερινή σειρά των μονών

10ος αιώνας: (πρώτη μνεία το 998) Ίδρυση Μονής του
Θεσσαλονικέως
Αρχές 11ου αιώνα: Ίδρυση Μονής του Ξυλουργού (μνείες σε
έγγραφα του 1016 και 1030)
1143: Παραχώρηση από τον Πρώτο της Μονής (μονυδρίου) του
Ξυλουργού (Μονής του Ρως / των Ρουσών, Σκήτη Βογορόδιτσα)
σε Σέρβους μοναχούς από το Μαυροβούνιο.
1169: Παραχώρηση από τον Πρώτο της Μονής του
Θεσσαλονικέως στους Σέρβους μοναχούς που είχαν στο μεταξύ
αυξηθεί. Η Μονή του Ξυλουργού παρέμεινε στην κατοχή τους
ως σκήτη.
1765: Μετεγκατάσταση της Μονής στη σημερινή της θέση
(όπου ήδη βρισκόταν ο αρσανάς της Μονής του
Θεσσαλονικέως)
657
ΠΡΩΤΟΣ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ: Λεόντιος Θεσσαλονικεύς (Μονή Θεσσαλονικέως),
Γεράσιμος (Μονή του Ξυλουργού)

Λίγο νοτιότερα από το μέσο της αθωνικής χερσονήσου, στην
εσωτερική πλευρά, προς τον Σιγγιτικό κόλπο. Μεταξύ της Μονής
Ξενοφώντος (βόρεια) και του αρσανά της Μονής Ξηροποτάμου
(νότια).
Το οικοδομικό συγκρότημα του 19ου αιώνα είναι κολοσσιαίο,
με πλήθος μεγάλης κλίμακας βοηθητικών κτισμάτων εκτός του
περιβόλου και ώς την παραλία. Ο αρχικός πυρήνας ήταν ένα
απλό ορθογώνιο γύρω από το Καθολικό, που σύντομα
επεκτάθηκε και εμπλουτίστηκε, για να στεγάσει τους περίπου
2.000 μοναχούς στις αρχές του 20ού αιώνα.
Εντός και πέριξ της μονής βρίσκονται διάσπαρτα δεκάδες
παρεκκλήσια, με χαρακτηριστικότερα αυτά του Αγίου
Αλεξάνδρου Νέφσκι και της Αγίας Σκέπης.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτεια της μονής είναι από τις μεγαλύτερες στον Άθω,
απαρτιζόμενη από δύο τμήματα: ένα στην ευρύτερη περιοχή
της και ένα στα δυτικά όρια της αθωνικής πολιτείας.
Το πρώτο τμήμα που περιλαμβάνει τον άμεσο ζωτικό χώρο της,
έχει μικρό σχετικά μέτωπο στη δυτική παραλία, και εκτείνεται
σε βάθος στην αθωνική ενδοχώρα, προς τον κεντρικό δασικό
οδικό άξονα (μπεηλίδικο) στο μέσον της. Συνορεύει με τις
περιοχές των Μονών (δεξιόστροφα, από Δ προς Α): Ξενοφώντος,
παντοκράτορος, Κουτλουμουσίου και Ξηροποτάμου, καθώς και
με την περιοχή των Καρυών στα ανατολικά.
658
Το δεύτερο τμήμα βρίσκεται ακριβώς στο δυτικό χερσαίο
σύνορο του Άθω, και συνορεύει με τμήματα επικρατειών των
Μονών: Βατοπεδίου και Διονυσίου, καθώς και με την κατεξοχήν
επικράτεια της Μονής Χιλανδαρίου,

Μονή του Ξυλουργού
1
Σε έγγραφο του 1016, υπογράφει κάποιος Γεράσιμος
ηγούμενος της "Μονής του Ρως", ενώ σε άλλο έγγραφο του
1030 2 αναφέρεται η "Μονή της Θεοτόκου του Ξυλουργού".
Αργότερα, καθίσταται σαφέστερο πως οι δύο αυτές
ταυτίζονται.3
Μονή του Θεσσαλονικέως (Παλαιομονάστηρο)

Πρώτη μνεία στα 998 (Έγγραφο του Πρώτου Νικηφόρου. Στις
υπογραφές αναφέρεται και ο Λεόντιος μοναχός και ηγούμενος
της Μονής του Αγίου Παντελεήμονος),4 και σε άλλα έγγραφα
της ίδιας περιόδου (πρώτα έτη 11ου αιώνα). Ήδη στα 1044 5 η
Μονή κατέχει ακίνητη περιουσία εκτός Άθω (προάστειον
Φουσκούλου).
1
2
3
Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, αρ. 7, 8.
4
Lefort, VATOPEDI II, αρ. 2. Συνυπογράφει κάποιος Λεόντιος, μοναχός και ηγούμενος της
Μονής του Αγίου Παντελεήμονος. Ταυτίζεται ωστόσο με τον Λεόντιο Θεσσαλονικέα που
αναφέρεται σε έγγραφο του 1009 (CHILANDARI, αρ. 1). Πέραν αυτών, ωστόσο, υπάρχει
έγγραφο του 1057 (αρ. 3) το οποίο παρέχει terminus εβδομήντα ετών (δηλαδή, έτος 987),
για ήδη ύπαρξη της μονής. Βλ. επίσης, PROTATON, σ. 89.
5
659
Δεν είναι απολύτως σαφές, αν η Μονή "των Ρουσών" και "του
Ξυλουργού" ήταν εξαρχής μία ή αν ήταν δύο χωριστές και
ενώθηκαν μετά τα 1142. Πάντως, από τότε κι έπειτα,
αναφέρονται ως μία: "του Ξυλουργού ήτοι των Ρουσών". 6
Στα 1169 ο ηγούμενος του Ξυλουργού, Λαυρέντιος, ζητά από
τον Πρώτο να του παραχωρηθεί ένα μοναστήρι, για να
στεγαστεί η προφανώς πολυάριθμη πλέον αδελφότητα.7 Του
παραχωρείται η Μονή του Θεσσαλονικέως με όλες της τις
κτήσεις, η οποία, εκείνη την περίοδο, αναφέρεται ως
εγκατελειμμένη.
Στα 1271 η Μονή αναφέρεται πλέον ως "του Αγίου
8
Παντελεήμονος", χωρίς ωστόσο να εκλείπουν και οι
παλαιότερες ονομασίες.
Σαράντα χρόνια αργότερα (1311), ο Ανδρόνικος Β' επικυρώνει
παλαιότερες κτήσεις της Μονής, οι τίτλοι των οποίων είχαν στο
μεταξύ απωλεσθεί. Πρόκειται για κτήσεις στις περιοχές:
Θεσσαλονίκη, Βολβός, Αραβενίκεια και αλλού.9
Στα μέσα του 14ου αιώνα αναφέρονται κτήσεις και σε άλλες
περιοχές: Δυτική Χαλκιδική, Στρυμόνα, Αραβενίκεια, Σέρρες και
αλλού,10 ενώ λίγο αργότερα αναφέρονται και άλλες περιοχές
στη Μακεδονία, καθώς και η Στρούμιτζα.11
6
7
8
9
10
Lemerle, LAVRA III, αρ. 129 και Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, αρ. 10, 11, 12.
11
Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, σ. 13.
660
Η επέκταση των κτήσεων της περιόδου αυτής σχετίζεται και με
την γενναιόδωρη πολιτική του Δουσάν προς τη Μονή (1349).12
Στο γ' τέταρτο και ώς το τέλος του αιώνα, θα ακολουθήσουν και
άλλες σερβικές δωρεές, κυρίως από τις οικογένειες των Dragaš,
που συνίστανται κυρίως σε μια σειρά ναών και πολυάριθμων
χωριών στην ευρύτερη περιοχή της Στρούμιτζα και βορειότερα,
κτήσεις που όμως θα απωλεσθούν λίγο αργότερα με την
οθωμανική κατάκτηση.
Μετά από αυτή τη βυζαντινο-σερβική περίοδο της Μονής, που
θα τερματιστεί με την τελική πτώση των Σέρβων, την προστασία
της θα αναλάβουν οι Ρώσοι, με πρώτο τον πρίγκηπα Βασίλειο
Γιοβάνοβιτς, στις αρχές του 16ου αιώνα. Ωστόσο, η περίοδος
ύφεσης, μετά τα μέσα του αιώνα, ήταν αργά να αποφευχθεί.13
Από τα τέλη του 16ου και κατά το α’ μισό του 17ου αιώνα η
μονή βρίσκεται σε μεγάλη ένδεια, ενώ στις αρχές του 18ου
αιώνα φαίνεται να κατοικείται μόνον από λιγοστούς Έλληνες.
Στα 1765 πραγματοποιήθηκε η μετεγκατάστασή της από το
"Παλαιομονάστηρο" στη σημερινή της θέση στην παραλία,
όπου βρισκόταν ήδη ο αρσανάς της παλαιάς Μονής του
14
Θεσσαλονικέως. Με τη συνδρομή της οικογένειας των
Καλλιμάχηδων της Μολδαβίας, η Μονή γνώρισε νέα, σύντομη
περίοδο ακμής μετά τα μέσα του 18ου αιώνα και ώς τις αρχές
του 19ου, οπότε και περιήλθε εκ νέου σε περίοδο κρίσης.15
Προς τόνωση του δυναμικού της, δέχτηκε Ρώσους μοναχούς οι
12
Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, σερβ. αρ. 1.
13
Σμυρνάκης, σ. 661-662.
14
15
661
οποίοι τελικά υπερίσχυσαν αριθμητικά, οπότε και η Μονή, με
πατριαρχική πράξη, αναγνωρίστηκε ως ρωσικό κοινόβιο. 16
Την ανοδική της πορεία (2.000 μοναχοί) ανέκοψε στις αρχές του
20ού αιώνα η Επανάσταση του 1917. Υπέστη μεγάλες
καταστροφές από πυρκαϊά το 1968.17
Καθολικό: 1812 (αποπεράτωση 1821)
Τοιχογραφίες Καθολικού: 1855
Παρεκκλήσιο Αγίας Σκέπης: 1888
Παλαιό Κοιμητήριο: 1820
ΚΤΗΣΕΙΣ: Κύρια μετόχια της Μονής αναφέρονται στις περιοχές: Ανατολική

και Δυτική Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Στρυμόνας,
Λήμνος, καθώς και σε πολλές περιοχές της Σερβίας.
Στα εξαρτήματα της μονής περιλαμβάνονται: η Σκήτη της
Θεοτόκου (Βογορόδιτσα), η Νέα Θηβαΐδα (Γουρνοσκήτη) και η
Χρωμίτσα, καθώς επίσης Κελλία και Καθίσματα,
συμπεριλαμβανομένου και του Παλαιομονάστηρου.
16
17
662
τέλη 10ου αι.: - Ίδρυση Μονής του Ξυλουργού
- Ίδρυση Μονής του Θεσσαλονικέως
1142: Παραχώρηση της Μονής του Ξυλουργού σε Σέρβους μοναχούς
από το Ρούσιο
1169: Παραχώρηση της εγκατελειμμένης Μονής του Θεσσαλονικέως
στη Μονή του Ξυλουργού
1271: Μνεία της Μονής του Θεσσαλονικέως ως "του Αγίου
Παντελεήμονος"
1311: Χρυσόβουλλο Ανδρονίκου Β' για επικύρωση παλαιότερων
κτήσεων στη Θεσσαλονίκη και τη Δυτική Χαλκιδική
1348: Παραχώρηση από τον Πρώτο Αντώνιο, του παλαιού Μονυδρίου
του Κάντζαρη προς τη μονή
1349: Χρυσόβουλλο του Δουσάν για παραχώρηση κτήσεων στην
Κοιλάδα του Στρυμόνα
1353: Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ε' Παλαιολόγου για κτήσεις στην
Κοιλάδα του Στρυμόνα
1374: Δωρεές κτήσεων στη Στρούμιτζα από τον Κωνσταντίνο Λάσκαρη
1366-1380: Δωρεές Σέρβων προς τη μονή, σε περιοχές της Σερβίας:
Στρούμιτζα, Πετς, Πρίστινα και αλλού
1406: Πρόσταγμα Μανουήλ Β' για παραχώρηση γαιών στη Λήμνο, με
μεσολάβηση του Στέφανου Λαζάρεβιτς
1505-1533: Δωρεές προς τη μονή από το Μέγα Πρίγκηπα της Ρωσίας,
Βασίλειο Γιοβάνοβιτς, με μεσολάβηση της Αγγελίνας, χήρας του
Στέφανου Νεμάνια
μέσα 16ου αι.: Εγκατάλειψη της μονής, λόγω χρεών
1667: Ανέγερση Ναού Αναστάσεως από τον επίσκοπο Ιερισσού, στην
παραλία, στη θέση όπου αργότερα μετεγκαταστάθηκε η μονή
1765: Μετεγκατάσταση της μονής στη σημερινή της θέση
663
τέλη 18ου αι.: Δωρεές προς τη μονή από τους Καλλιμάχηδες της Μολδαβίας
1803: Κοινοβιοποίηση της μονής με πατριαρχικό σιγίλλιο του
Καλλινίκου Ε'
1806: Απόδοση της προσωνυμίας "Αυθεντικό Κοινόβιο των
Καλλιμάχηδων" για τη μονή
1820: Ανέγερση παλαιού Κοιμητηριακού Ναού των Πρωτοκορυφαίων
Αποστόλων
β' τέταρτο 19ου αι.: Περίοδος ένδειας και κρίσης
1838: Εγκαταβίωση στη μονή Ρώσων μοναχών από την Καψάλα
1875: Εκλογή Ρώσου ηγουμένου, μετά από μακρά παρεμβολή
ελληνικής παρουσίας
1888 Ανέγερση Παρεκκλησίου της Αγίας Σκέπης
1893: Ανέγερση Τράπεζας και Καμπαναριού
1913: Προστριβές με το ρωσικό κράτος και παρέμβαση του τσάρου
στις υποθέσεις της μονής
1917: Οκτωβριανή Επανάσταση και διακοπή της ακμής της μονής
664
665
666
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.01: Οι κτήσεις της Μονής Αγίου Παντελεήμονος, συνολικά
667
668
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος ανά χρονική τομή
10ος
11ος 2 11ος,%2% 12ος,%2%
12ος 2 13ος,%3%
13ος 3
14ος 96
15ος 119
14ος,%96%
15ος,%119%
669
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή
670
671
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική* Δυτική*Χαλκιδική,*2*
Χαλκιδική,*2* Θεσσαλονίκη,*1*
Θεσσαλονίκη 1 Κασσάνδρα,*
Κασσάνδρα 2 2*
Λήμνος,*1*
Λήµνος 1
Σερβία 43
Σκόπια 7 Crna*Reka,*20*
Crna Reka 20
119 Στρυμόνας,*11*
Σερβία,*43*
Στρούμιτζα,*30*
Σκόπια,*7*
672
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
673
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Λήµνος 1
Σερβία 21 43
Σκόπια 7 7
Στρούµιτζα 30 30
Crna Reka 20 20
2 2 3 96 119
674
Μονής Αγίου Παντελεήμονος στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική Χαλκιδική Σερβία

2,5 50
45
2 40
35
1,5 30
25
Ανατολική Χαλκιδική Σερβία
1 20
15
0,5 10
5
0 0
Δυτική Χαλκιδική Σκόπια

2,5 8
7
2
6
1,5 5
4
Δυτική Χαλκιδική Σκόπια
1 3
2
0,5
1
0 0
Θεσσαλονίκη Στρούμιτζα
1,2 35
1 30
25
0,8
20
0,6
Θεσσαλονίκη 15 Στρούμιτζα
0,4
10
0,2 5
0 0
2,5 12
2 10
8
1,5
6
1
4
0,5 2
0 0
Λήμνος Crna Reka

1,2 25
1 20
0,8
15
0,6
Λήμνος Crna Reka
10
0,4
0,2 5
0 0
675
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος, συνολικά
Αστικές κτήσεις 5 Αστικές(
Άλλα,(2( κτήσεις,(5(
Αυτούργια
Χωριά 75 Μονύδρια(/(
Άλλα 2 Ναοί,(29(
119
Χωριά,(75( Γαίες(
Συνδυασμοί(
χρήσεων,(1(
676
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος ανά χρονική τομή
ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αυτούργια
Χωριά 1 1 1 59 75
Άλλα 2 2
2 2 3 96 119
80"
70"
60"
10ος"
50"
11ος"
40" 12ος"
13ος"
30"
14ος"
20" 15ος"
10"
0"
χρήσεων"
677
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή
ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Κασσάνδρα 1 1 2
Λήµνος 1 1
Σερβία 5 7 31 43
Σκόπια 3 4 7
Crna Reka 4 16 20
29 7 0 0 1 75 119
35"
30"
20" Γαίες"(γενικώς)"
Αυτούργια"
15"
10"
Χωριά"
Άλλα"
5"
0"
Ανατολική"Χαλκιδική" Δυτική"Χαλκιδική" Θεσσαλονίκη" Κασσάνδρα" Λήμνος" Σερβία" Σκόπια" Στρούμιτζα" Στρυμόνας" Crna"Reka"
678
ΠΙΝΑΚΑΣ 19.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος
35
5
1
1
77
119
άνω+των+2.000+ κάτω+των+100+
100+4+500+
μόδιοι,+1+
500+4+2.000+
μόδιοι,+1+
αδιάγνωστα
1 κάτω των 100 µοδίων 1
100 - 500 µόδιοι
500 - 2.000 µόδιοι
2 2
άνω%των% άνω%των%
2.000% 2.000%
μοδίων,%1% κάτω%των%100% μοδίων,%1% κάτω%των%100%
μοδίων,%1% μοδίων,%1%
αδιάγνωστα
13ος αιώνας
33
1
14ος αιώνας
100 - 500 µόδιοι 1
500 - 2.000 µόδιοι
άνω+των+
2.000+
μοδίων,+61+
κάτω+των+100+ κάτω+των+100+
μοδίων,+1+
μοδίων,+1+
100+3+500+
μόδιοι,+1+
679
35
1
1
77
119
μοδίων,+77+
μοδίων,+5+
100+4+500+
μόδιοι,+1+
500+4+2.000+
μόδιοι,+1+
680
ΧΑΡΤΗΣ 19.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος
681
ΧΑΡΤΗΣ 19.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος
682
ΧΑΡΤΗΣ 19.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος
683
ΧΑΡΤΗΣ 19.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής ΑγίουΠαντελεήμονος:
684
ΧΑΡΤΗΣ 19.05: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος:
685
ΧΑΡΤΗΣ 19.06: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Αγίου Παντελεήμονος:
15ος αιώνας
686
Δεδομένα
Αν και η μονή ιδρύεται στο τελευταίο τέταρτο του 10 ου αιώνα, οι πρώτες

μνείες για εκτός Άθω κτήσεις χρονολογούνται στα 1044, σε Πράξη
Απογραφέως.18 Στη Μονή Θεσσαλονικέως, πριν ακόμη ενωθεί με τη Μονή
του Ξυλουργού, θα πρέπει να ανήκε και μια ακόμη κτήση στον Άγιο
Μάμαντα, όπως προκύπτει από μεταγενέστερο έγγραφο της Μεγίστης
Λαύρας (1350),19 ωστόσο, επειδή αυτό δεν επιβεβαιώνεται, καταγράφεται ως
μεταγενέστερη.
Οι πρώτη μνεία κτήσεων μετά την ένωση πλέον των δύο μονών (1169) είναι
σε έγγραφο του 1271 και αφορά εκτάσεις στην Ανατολική Χαλκιδική. 20
Σαράντα χρόνια αργότερα (1311), αναφέρεται ένα σύνολο κτήσεων της μονής
σε Χρυσόβουλλο του Ανδρονίκου Β’· πρόκειται για γαίες στη Θεσσαλονίκη, το
Βολβό, τη Ραβενίκεια (Αραβενίκεια) και αλλού.21Σε κτήσεις στην περιοχή του
Στρυμόνα αναφέρεται το Χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε’, λίγα χρόνια αργότερα
(1353),22 ενώ έμμεση πηγή του 1370 δίνει πληροφορίες για κτήσεις στη
Στρούμιτζα. 23 Ήδη όμως έχει προηγηθεί το Χρυσόβουλλο του Στεφάνου
18
19
Lemerle, LAVRA III, αρ. 129 (Πρόσταγμα Ιωάννου Ε’ Παλαιολόγου).
20
Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, αρ. 9 (Δωρεά γαιών στη Ραβενίκεια από το Νικόλαο
Προμουντηνό).
21
22
23
Petit, CHILANDAR, αρ. 155. Βλ. επίσης, Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, σ. 13.
687
Δουσάν (1349), με το οποίο δίνονται κτήσεις στην περιοχή του Στρυμόνα και
του Αξιού.24
Μεταξύ των ετών 1372 και 1375 πραγματοποιείται με Χρυσόβουλλο η
μεγάλη δωρεά του Σέρβου Δεσπότη Ιωάννου Dragaš και του αδελφού του,
Κωνσταντίνου, μιας σειράς χωριών στην περιοχή της Στρούμιτζα. 25Η ίδια
οικογένεια παραχωρεί νέες κτήσεις αμέσως μετά (1376-1377), στην ίδια
περιοχή. 26 Λίγα χρόνια αργότερα (1380-1381), δύο έγγραφα του Σέρβου
πρίγκηπα Λαζάρου παρέχουν μερικές ακόμη κτήσεις στη μονή, στην περιοχή
του Κοσσυφοπεδίου. 27 Επικύρωση των σερβικών αυτών κτήσεων γίνεται
αργότερα, στα 1400, από τους πρίγκηπες Στέφανο και Βουκ,28 καθώς και στα
29
1427 από το Δεσπότη Τζούρατζ Μπράνκοβιτς. Λίγο νωρίτερα, με
Πρόσταγμα του Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου (1406), 30 η μονή αποκτά
σημαντικές εκτάσεις στη Λήμνο, οι οποίες ορίζονται ακριβέστερα σε Πράξη
Απογραφέων αμέσως μετά (1407).31 Τέλος, στα 1419, με εντολή του Δεσπότη
Θεσσαλονίκης, Ανδρονίκου Παλαιολόγου, αποδίδεται στη μονή το σύνολο
της παλαιάς κτήσης του Φουσκούλου.32
Οι χρονικές τομές για τις κτήσεις της μονής είναι πέντε, ξεκινώντας από τον
11ο αιώνα (11ος - 15ος).
24
25
26
27
Lemerle, SAINT-PANTELEEMON, σερβ. αρ. 8, 9.
28
29
30
31
32
688
Κατανομές
• Πίνακας 19.01: Οι κτήσεις της Μονής Αγίου Παντελεήμονος συνολικά.

• Πίνακας 19.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Αγίου

Παντελεήμονος ανά χρονική τομή.
κατανεμημένα στις πέντε χρονικές τομές. Συγκεκριμένα: 11 ος αι.: 2 κτήσεις
689
– 12ος αι.: 2 κτήσεις – 13ος αι.: 3 κτήσεις - 14ος αι.: 96 κτήσεις - 15ος αι.:
119 κτήσεις.
Ήδη με μια πρώτη ματιά γίνεται σαφής η εκτόξευση του φαινομένου κατά
το 14ο αιώνα, αλλά και η συνέχιση της ανοδικής πορείας (παρότι με
μικρότερο ρυθμό) κατά το 15ο. Όπως αναφέρθηκε στη σχετική ενότητα
(Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία), το φαινόμενο αυτό οφείλεται
ασφαλώς στη μαζική παραχώρηση χωριών στα σερβικά εδάφη από μέλη
της τοπικής αριστοκρατίας, κατά το 14ο και 15ο αιώνα, πριν την οριστική
Οθωμανική κατάκτηση.
Χάρτες 19.04-06.

Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή.
Κασσάνδρα, Λήμνος, Σερβία, Σκόπια, Στρούμιτζα, Στρυμόνας, CrnaReka. Η
κατάτμηση της σερβικής επικράτειας σε «μείζονες περιοχές» ακολουθεί
και εδώ τα ίδια μεθοδολογικά κριτήρια και συμβάσεις που τηρήθηκαν
και για τον ελλαδικό χώρο.

Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή.
των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές. Με
690
δεδομένη τη συντριπτική πλειονότητα των κτήσεων σε σερβική
επικράτεια (100 από 119), επιχειρείται ένας επιμέρους διαχωρισμός,
όπου παρατηρούνται τα εξής: αυξημένες συγκεντρώσεις στη σερβική
ενδοχώρα(Σερβία), με τις νοτιότερες επαρχίες να ακολουθούν ωστόσο
από κοντά(Σκόπια, Στρούμιτζα, CrnaReka). Στις υπόλοιπες περιοχές, εντός
του ελλαδικού χώρου, απαντώνται σαφέστατα λιγότερες κτήσεις (1 έως
2), με μόνη την περιοχή του Στρυμόνα -πάλι με έντονη σερβική παρουσία
τη συγκεκριμένη περίοδο- να ξεχωρίζει, με διψήφιο νούμερο (11).

Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή.
καθεμία από τις παραπάνω δέκα μείζονες περιοχές. Με όλες τις
υπόλοιπες περιοχές να κυμαίνονται σε επίπεδα μάλλον αδιάφορα,
ξεχωρίζουν οι τέσσερις περιοχές του σερβικού χώρου μαζί με το
Στρυμόνα, λόγω όγκου κτήσεων. Προσπερνώντας τα κατεξοχήν
αριθμητικά δεδομένα που αναφέρθηκαν παραπάνω, παρατηρούμε ότι,
ενώ σε τρεις από τις τέσσερις αυτές περιοχές συν το Στρυμόνα, οι κτήσεις
που εμφανίζονται το 14ο αιώνα παραμένουν αμετάβλητες και τον
επόμενο, στη Σερβία αυτές διπλασιάζονται. Όσον αφορά τις περιοχές του
ελλαδικού χώρου, διακύμανση παρατηρείται μόνο στην Ανατολική
Χαλκιδική μεταξύ 13ου και 14ου αιώνα (από 1 σε 2 κτήσεις), ενώ οι δύο
«αρχαίες» κτήσεις της Κασσάνδρας (11ος αιώνας) παραμένουν
αμετάβλητες ώς το τέλος. Αμετάβλητες παραμένουν και οι λιγοστές
κτήσεις στις υπόλοιπες περιοχές, ενώ, τέλος, στη Λήμνο, κτήση
σημειώνεται μόλις το 15ο αιώνα.
691
Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή.
Η εικόνα μέχρι το 13ο αιώνα είναι εξαιρετικά φτωχή: ελάχιστες κτήσεις
(3) σε δύο μόλις περιοχές. Η έξαρση του 14 ου αιώνα καλύπτει όλο σχεδόν
το γεωγραφικό φάσμα της μονής, που θα συμπληρωθεί τον επόμενο, με
την κτήση στη Λήμνο. Είναι χαρακτηριστικές οι μεγάλες συγκεντρώσεις
στο τέλος της λίστας με τις περιοχές κυρίως του σερβικού χώρου, αλλά
και το Στρυμόνα να ακολουθεί με αξιόλογο αριθμό. Στη σύγκριση των
δύο στηλών του πίνακα φαίνεται ευκρινώς ο διπλασιασμός των κτήσεων
στη σερβική ενδοχώρα το 15ο αιώνα (από 21 σε 43 κτήσεις).
• Πίνακας 19.07: Καμπύλες εξέλιξης των κτήσεων της Μονής Αγίου

Παντελεήμονος στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
περιοχές κτήσεων της μονής. Αποδίδεται σε καμπύλες η εξέλιξη των
κτήσεων για κάθε περιοχή, στις χρονικές τομές. Διακρίνονται τρεις
περιπτώσεις: α) Περιοχές με εξαρχής εμφάνιση και διατήρηση ενός
συγκεκριμένου αριθμού κτήσεων (Δυτική Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη,
Κασσάνδρα, Σκόπια, Στρούμιτζα, Στρυμόνας, Crna Reka), β) Περιοχές με
βαθμιαία αύξηση και σταθερή έκτοτε πορεία (Ανατολική Χαλκδική), και
γ) Περιοχές με σταθερή ανοδική πορεία, πάντα στην περίοδο μελέτης
(Λήμνος, Σερβία).
692
- Πίνακας 19.08 (γράφημα): Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Αγίου

Παντελεήμονος, συνολικά.
με εκπροσώπηση των έξη από τους εννέα τύπους. Από αυτούς, τέσσερις
εκπροσωπούνται με μονοψήφιο αριθμό (Αστικές κτήσεις: 5 – Γαίες: 7 –
Συνδυασμοί χρήσεων: 1 – Άλλα: 2), ενώ οι υπόλοιποι δύο συγκεντρώνουν
τη συντριπτική πλειονότητα των κτήσεων: Μονύδρια/Ναοί: 29 – Χωριά:
75.
Οι συγκεντρώσεις αυτές ασφαλώς δικαιολογούνται, αν ληφθεί υπόψη το
ιστορικό υπόβαθρο των κτήσεων αυτών· το γεγονός δηλαδή ότι
αποτελούν δωρεές της τοπικής αριστοκρατίας κατά κύριο λόγο εντός της
σερβικής επικράτειας. Η όλη εικόνα αντικατοπτρίζει εμφανώς το μοντέλο
της μεσαιωνικής αριστοκρατικής γαιοκτησίας, με εξαρτημένα χωριά και
πολυάριθμους λατρευτικούς χώρους.
Δεν εκπροσωπούνται καθόλου οι τύποι: Αδιάγνωστα, Αυτούργια και
Εγκαταστάσεις.
Αγίου Παντελεήμονος ανά χρονική τομή.
ότι ώς το 13ο αιώνα παραμένουν σχεδόν αμετάβλητες οι λιγοστές αρχικές
κτήσεις, για να σημειωθεί η μεγάλη «έκρηξη» το 14ο, με τα
Μονύδρια/Ναούς και τα Χωριά, σημειώνοντας εκ του μηδενός 28 και 59
κτήσεις αντίστοιχα. Από τους τύπους αυτούς, τον επόμενο αιώνα μόνο τα
Χωριά θα σημειώσουν μεταβολή (από 59 σε 75), ενώ χαρακτηριστική
693
είναι και η εμφάνιση 5 Αστικών κτήσεων. Από τους υπόλοιπους τύπους, οι
2 Άλλες κτήσεις του 14ου αιώνα παραμένουν ως έχουν, ενώ οι 2 Γαίες του
13ου αιώνα, αυξάνουν διαδοχικά σε 6 και 7.
Στη γραφική απόδοση, το ενδιαφέρον μονοπωλούν οι δύο
πολυπληθέστεροι τύποι, Μονύδρια/Ναοί και Χωριά, με τα δεύτερα να
ξεχωρίζουν και για τη σημαντική τους αύξηση κατά το 15ο αιώνα.
Αγίου Παντελεήμονος ανά μείζονα περιοχή.
τις δέκα (10) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Σύμφωνα και με όλα
τα παραπάνω στοιχεία, το ενδιαφέρον μονοπωλούν οι τέσσερις σερβικές
περιοχές και ο Στρυμόνας. Από αυτές, στην πρώτη ομάδα (σερβική
επικράτεια) παρατηρείται ενιαίο μοντέλο κατανομής: οι κτήσεις
συνίστανται σε Χωριά και Μονύδρια/Ναούς, με μόνη εξαίρεση τη σερβική
ενδοχώρα όπου σημειώνονται και 5 Αστικές κτήσεις. Αντίθετα, στο
Στρυμόνα, παρότι κυριαρχούν τα Χωριά, απαντώνται και άλλοι τύποι (σε
αναλογία 6 προς 5), που διαφοροποιούν εν τέλει την περιοχή από το
φεουδαρχικό μοντέλο για το οποίο έγινε λόγος παραπάνω. Στις υπόλοιπες
περιοχές του ελλαδικού χώρου, αν και δεν παρατηρείται ποικιλία τύπων
(άλλωστε οι συνολικοί αριθμοί κτήσεων είναι πολύ μικροί), απαντώνται
αρκετές Γαίες (7), προοριζόμενες, προφανώς, για άμεση εκμετάλλευση,
δεδομένης της εγγύτητας στον Άθω, σε σχέση με τις παραπάνω κτήσεις.
694

- Πίνακας 19.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Αγίου

Παντελεήμονος: α) στο σύνολο των κτήσεων, β) ανά χρονική τομή.
Στο σύνολο των στοιχείων για τις 119 καταγεγραμμένες κτήσεις, η

συντριπτική πλειονότητα (77) είναι άνω των 2.000 μοδίων, ενώ ένας
σημαντικός ακόμη αριθμός (35) χαρακτηρίζονται ως Αδιάγνωστες. Οι
υπόλοιπες κατηγορίες σημειώνουν μονοψήφιους αριθμούς: κάτω των 100
μοδίων: 5 κτήσεις - από 100 ώς 500 μοδίους: 1 κτήση - από 500 ώς 2.000
μοδίους: 1 κτήση.
Στη χρονική τους εξέλιξη, οι κατανομές των κτήσεων αποτυπώνονται
διαφορετικά, δεδομένου ασφαλώς ότι μέχρι το 13 ο αιώνα οι αριθμοί
παραμένουν εξαιρετικά χαμηλοί: 3 κτήσεις, που αναλύονται ως εξής: άνω
των 2.000 μοδίων: 1 κτήση - κάτω των 100 μοδίων: 1 κτήση – Αδιάγνωστα:
1 κτήση.
Στην ξαφνική έξαρση του 14ου αιώνα, θα παραμείνει η 1 κτήση της
μικρότερης κατηγορίας, ενώ στις άλλες δύο θα προστεθεί ένας μεγάλος
αριθμός, διαμορφώνοντας το σύνολο ως εξής: άνω των 2.000 μοδίων: 61
κτήσεις - κάτω των 100 μοδίων: 1 κτήση – Αδιάγνωστα: 33 κτήσεις - από
100 ώς 500 μοδίους: 1 κτήση.
Ο 15ος αιώνας θα παρουσιάσει ακόμη πιο αυξημένα σύνολα,
διαμορφώνοντας ως τελική εικόνα αυτή που δόθηκε στην αρχή της
παραγράφου για το σύνολο των κτήσεων.
695
ΣΥΝΟΨΗ
Μαρτυρίες για εκτός Άθω κτήσεις της μονής διαθέτουμε από πολύ νωρίς (2
κτήσεις τον 11ο αιώνα για τη Μονή του Θεσσαλονικέως). Ωστόσο, δεδομένης
της ιδιάζουσας ιστορίας της μονής μέχρι μετά τα μέσα στου 12 ου αιώνα,
οπότε και συντελείται η συνένωση των δύο μονών, δε σημειώνεται καμία
εξέλιξη. Χρονικά, οι πρώτες -υποτυπώδεις- μεταβολές παρατηρούνται το 13ο
αιώνα (3 κτήσεις), για να συντελεστεί μια μεγάλη έξαρση το 14 ο (96 κτήσεις),
και να συνεχιστεί τον αμέσως επόμενο (119 κτήσεις).
Γεωγραφικά, εκπροσωπείται -έστω στοιχειωδώς- το μεγαλύτερο μέρος του
«τυπικού» ζωτικού χώρου του Άθω (Θεσσαλονίκη, Κασσάνδρα, Δυτική και
Ανατολική Χαλκιδική, Λήμνος και Στρυμόνας), ενώ οι πολυάριθμες κτήσεις
στις σερβικές περιοχές αποτυπώνουν μεγάλες συγκεντρώσεις προς τα
βορειοδυτικά, από τη Στρούμιτζα μέχρι ψηλά στη σερβική ενδοχώρα.
Ως προς τους κύριους τύπους, οι μαζικέςδωρεές, από τη σερβική
αριστοκρατία, Χωριών και -δευτερευόντως- Μονυδρίων/Ναών, οδηγεί σε
κυριαρχία των δύο αυτών τύπων, η οποία, όπως αναφέρθηκε, αντανακλά το
κυρίαρχο στην περιοχή φεουδαρχικό μοντέλο, με τα χωριά πλήρως
εξαρτημένα από την τοπική γαιοκτησία. 33 Αντίθετα, οι σαφώς λιγότερες
κτήσεις στον ελλαδικό χώρο ανήκουν σε τύπους που τείνουν να
διαφοροποιηθούν από τόσο συμβατικά μοντέλα.
33
Κατά την M. Zivojinović, παρότι οι διαθέσιμες πληροφορίες δεν είναι απόλυτα σαφείς, το
συγκεκριμένο μοντέλο εξάρτησης των χωριών από το γαιοκτήμονα στις σερβικές περιοχές
κατά την περίοδο αυτή, διαφέρει από το αντίστοιχο Βυζαντινό. Φαίνεται ότι, ενώ στο
δεύτερο η «κατοχή» αφορά κυρίως δικαίωμα προσόδου, στο πρώτο η εξάρτηση πρέπει να
είναι πλήρης. Η διευκρίνιση αυτή αποτελεί προϊόν συνεννόησης με την καθηγήτρια, την
οποία και ευχαριστώ.
696
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, λαμβανομένης ασφαλώς υπόψη της
πληθώρας τωνΧωριών, υπερτερεί με διαφορά η πολύ μεγάλη γαιοκτησία.34
Στην πράξη, το μοντέλο αυτό, δεδομένης ασφαλώς της μεγάλης απόστασης
από την κυρίαρχη μονή, μεταφράζεται σε είσπραξη προσόδων από
ιδιοκτησιακό δικαίωμα και όχι σε κέρδη από απευθείας εκμετάλλευση των
κτήσεων, έστω δι’ αντιπροσώπων. Αυτή η ιδιοκτησιακή σχέση είχε ως
αποτέλεσμα την απώλεια των κτήσεων πολύ σύντομα, με την επικράτηση των
Οθωμανών και τη θεώρηση των οικισμών ως κρατικών γαιών.
Γενικώς, πρόκειται για μια μονή της οποίας η ιδιάζουσα ιστορία
αντανακλάται άμεσα στο ιδιοκτησιακό καθεστώς της. Ενώ επρόκειτο για
μονή με ιδιαίτερα περιορισμένους ώς τότε πόρους, η ιστορική συγκυρία του
14ου αιώνα την κατέστησε ως μία από τις πλουσιότερες στον Άθω κατά τη
συγκεκριμένη περίοδο. Η τεράστια επέκταση του ζωτικού της χώρου προς τα
βορειοδυτικά, χάρη στους ιδιαίτερους δεσμούς με τη σερβική Αυλή,
μετατόπισε το βάρος από τις παραδοσιακές περιοχές κτήσεων, όπου, παρόλα
αυτά, η μονή συνέχιζε να είναι παρούσα. Η εξάρτησή της όμως αυτή από το
συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο και τα οικονομικά μοντέλα, απέβησαν
τελικά μοιραία, με την Οθωμανική κατάκτηση και την απώλεια των σερβικών
κτήσεων, στοιχείο άμεσα αντιληπτό ήδη από τις αρχές του 16 ου αιώνα.
34
Κατά τον M. Popović (τον οποίο και ευχαριστώ για τις πολύτιμες διευκρινίσεις του),
δεδομένης της έλλειψης Περιορισμών ή άλλων σαφών στοιχείων για το ζωτικό χώρο ενός
τυπικού χωριού της περιόδου αυτής στην ευρύτερη περιοχή, αυτός υπολογίζεται με
διάφορα εργαλεία χωρικής ανάλυσης. Σύμφωνα με αυτά, ο μέσος χώρος ενός χωριού
υπολογίζεται σε έναν κύκλο με κέντρο τον οικισμό και ακτίνα τα 2 χιλιόμετρα, συνολικής
έκτασης περίπου 12.500 στρεμμάτων.
697
698
ΜΟΝΗ ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: Μονή Κωνσταμονίτου

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ: Κωνσταμονίτου, Κασταμονίτου
ΑΦΙΕΡΩΣΗ: Πρωτομάρτυς Στέφανος
ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Εικοστή (20ή) στη σημερινή σειρά των μονών
ΙΔΡΥΣΗ ή ΠΡΩΤΗ ΜΝΕΙΑ: Πρώτες μνείες στα μέσα του 11ου αιώνα

Στο μέσον της αθωνικής χερσονήσου, στο σημείο καμπής της
προς Νότο, πλησιέστερα προς τη δυτική (νότια) ακτή, όπου
διατηρεί αρσανά.
Βρίσκεται σε πλάτωμα, στην περιοχή του Κρειοβουνίου, δίπλα
σε χείμαρρο που κατευθύνεται προς τη Μονή Ζωγράφου, με την
οποία και συνορεύει στα δυτικά.
Το συγκρότημά της έχει σχεδόν τετράγωνη κάτοψη, με
προβολές στα σημεία των πύργων, και στη σημερινή μορφή του
ανάγεται κυρίως στις οικοδομικές φάσεις του 18ου και 19ου
αιώνα.
Δίνει αίσθηση σαφούς και συμπαγούς συνόλου, με καθαρές και
λιτές γραμμές.
699
Εκτός της μονής, στα δυτικά και νοτιοανατολικά όπου εκτείνεται
ο άμεσος ζωτικός της χώρος, αναπτύσσεται ένα σύνολο
βοηθητικών κτιρίων, ενώ στην ευρύτερη περιοχή βρίσκονται
παρεκκλήσια και Καθίσματα.
ΠΕΡΙΟΧΗ: Η επικράτειά της είναι από τις μικρότερες στον Άθω και
αναπτύσσεται κυρίως στην ενδοχώρα, αφήνοντας μόνο μια
στενή λωρίδα γης στη δυτική (νότια) ακτή, για πρόσβαση της
μονής στη θάλασσα. Από Δ προς Α, συνορεύει με τις περιοχές
των Μονών: Ζωγράφου, Βατοπεδίου και Δοχειαρίου.

Η ετυμολογία του ονόματος της Μονής Κωνσταμονίτου δεν έχει
ώς σήμερα ερμηνευθεί, όπως σκοτεινές είναι και οι απαρχές
της. Πιθανότατα ο όρος Κασταμονίτου, που αποτελεί και την
αρχαιότερη εκφορά του ονόματος, αποδίδει ανθρωπωνύμιο.
Αυτό, με τη σειρά του, δηλώνει μάλλον καταγωγή από την
Κασταμονή της Παφλαγονίας, η οποία συνδέεται -όπως
πιστεύεται- με τον ιδρυτή της.1
Στα μέσα του 11ου αιώνα (1051) αναφέρεται η διαμάχη της με
τη γειτονική Μονή Ζωγράφου, για την περιοχή του Μονυδρίου
του Καλλιγράφου, το οποίο επιδικάζεται στη δεύτερη.2
Έκτοτε, και για έναν αιώνα, οι πηγές σιωπούν. Το επόμενο
έγγραφο, στα 1262, αφορά και πάλι την περιοχή του
1
Oikonomidès, KASTAMONITOU, σ. 1.
2
Pavlikianov, KASTAMONITOU, αρ. 4.
700
Καλλιγράφου, και συνιστά την απαρχή μιας μακράς σειράς
διενέξεων με τη γειτονική (προς Ανατολάς) Μονή Δοχειαρίου.3
Έμμεσες μνείες συνεχίζουν καθ' όλη τη διάρκεια του 13ου και το
14ο αιώνα, που δηλώνουν την ομαλή συνέχιση του ιστορικού
βίου της μονής, η οποία, ωστόσο, εξακολουθεί να είναι ένα
μικρό καθίδρυμα, παρότι στο Γ' Τυπικό, του Μανουήλ (1406),
κατέχει μια σχετικά καλή θέση στην ιεραρχία (16η στις 25).4
Οι ουσιαστικές αναφορές της περιόδου προέρχονται από
πλαστά έγγραφα που, ωστόσο, πρέπει να απηχούν πραγματικά
γεγονότα σε αρκετά σημεία, σε ό,τι αφορά τουλάχιστον κάποιες
κύριες κτήσεις της μονής.5
Την περίοδο εκείνη (1362) δωρίζεται στη μονή το Μονύδριο του
Νεακίτου.6
Στις αρχές του 15ου αιώνα η μονή υφίσταται εκτεταμένη
καταστροφή από πυρκαϊά και ανοικοδομείται χάρη στη
συνδρομή του Σέρβου αρχιστράτηγου Ράντιτς, στα 1433. 7 Ο
ίδιος προέβη σε σημαντικές δωρεές προς τη μονή, μεταξύ των
οποίων μια ετήσια χορηγία είκοσι λίτρων αργύρου, ενώ μετά το
θάνατό του τής παραχωρούσε επτά χωριά στην επικράτειά του
(στη Σερβία), καθώς και το ήμισυ του μεριδίου του από τα
ορυχεία στο Rudnik, δυτικά του Μοράβα.8
Στα μέσα του 15ου αιώνα (1455-1459) η μονή φαίνεται να
κατέχει, μεταξύ άλλων, εκτάσεις στη Δυτική Χαλκιδική και στο
3
4
5
6
Όπ.π.
7
Oikonomidès, KASTAMONITOU, Appendice II.
8
Oikonomidès, KASTAMONITOU, σ. 5-6. Βλ. επίσης, Zachariadou, Radich.
701
Λογγό,9 ενώ εντός των ίδιων περιοχών αναφέρονται κτήσεις και
ώς τα τέλη του 15ου αιώνα.10
Στο μεταξύ, σε ό,τι αφορά τις εντός Άθω υποθέσεις της, την
περίοδο εκείνη (1483 κ.ε.) η μονή εμπλέκεται σε διαμάχη με τη
Μεγίστη Λαύρα για την περιοχή του Ξηροκάστρου.11
Στη στροφή του αιώνα, κάποιες δωρεές στην περιοχή του
Στρυμόνα (1494, 1504 και 1511) πυροδοτούν επίσης συνοριακές
διαμάχες.12
Την εποχή αυτή Κωνσταμονίτου φαίνεται ως ακμαία μονή, για
τα δεδομένα της. Στο εσωτερικό, έχει ήδη λάβει χώρα κι άλλη
ανοικοδόμηση (1483),13 που συνεχίζεται και στα πρώτα χρόνια
του 16ου αιώνα (στα 1500 ζητά άδεια ανακαίνισης του
Καθολικού.14
Η περίοδος αυτή, ωστόσο, σύντομα θα διακοπεί. Ήδη στα 1520
η μονή φαίνεται να αντιμετωπίζει σημαντικά οικονομικά
προβλήματα.15 Η κατάσταση αυτή φαίνεται να διαρκεί, καθώς
στα μέσα του 17ου αιώνα αναφέρονται πλέον ελάχιστοι
μοναχοί.16
9
Oikonomidès, KASTAMONITOU, σ. 8. Στο ίδιο, υποσημείωση 37.
10
11
12
Οι πληροφορίες προκύπτουν από ανέκδοτα (;) οθωμανικά έγγραφα των αντίστοιχων
ετών. Βλ. Oikonomidès, KASTAMONITOU, σ. 9 και -στο ίδιο- υποσημείωση 50.
13
Σύμφωνα με ανέκδοτο (;) οθωμανικό έγγραφο του Οκτωβρίου 1483. Βλ. Oikonomidès,
KASTAMONITOU, σ. 9 και -στο ίδιο- υποσημείωση 55.
14
Ομοίως, η πληροφορία προκύπτει από άλλο οθωμανικό έγγραφο του Ιουλίου 1500. Βλ.
Oikonomidès, KASTAMONITOU, σ. 9 και -στο ίδιο- υποσημείωση 57.
15
Σύμφωνα με ανέκδοτο (;) οθωμανικό έγγραφο του Αυγούστου 1520, η μονή αντιμετώπιζε
τέτοιες οικονομικές δυσχέρειες που αναγκάστηκε να ενεχυριάσει κάποια από τα αργυρά
σκεύη της. Βλ. Oikonomidès, KASTAMONITOU,, σ. 9 και -στο ίδιο- υποσημείωση 59.
16
702
Στα 1717 καταστρέφεται από πυρκαϊά η ανατολική πτέρυγα,
που θα ανοικοδομηθεί μια δεκαετία αργότερα, αν και η
κατάσταση δε θα αλλάξει ιδιαίτερα.17 Είναι χαρακτηριστικό ότι
η απόφαση κοινοβιοποίησης του 1799 θα πραγματοποιηθεί
μόλις το 1818 για οικονομικούς λόγους.18
Την περίοδο εκείνη η μονή θα δεχτεί την οικονομική στήριξη
τρίτων, μεταξύ των οποίων και η Κυρα-Βασιλική από την Αυλή
του Αλή Πασά των Ιωαννίνων.19
Εκτεταμένη ανοικοδόμηση θα λάβει χώρα στο β' μισό του 19 ου
αιώνα, όπου χρονολογείται και το Καθολικό (1867).20
- Καθολικό: 1867
- Παρεκκλήσιο Πορταΐτισσας: 1875
- Τράπεζα: 1871
Κάποια παρεκκλήσια βρίσκονται εντός του συγκροτήματος, και

λίγα εκτός περιβόλου, με χαρακτηριστικό εκείνο του Αγίου
Αντωνίου, στη θέση του παλαιού Μονυδρίου του Νεακίτου.
Πέραν αυτών, η μονή διαθέτει και ορισμένα άλλα εξαρτήματα,
εντός της επικράτειάς της και στις Καρυές.
17
18
19
20
Στην ανάκαμψη συνέβαλε αποφασιστικά το Ταξίδιον του ιερομονάχου Μελετίου στη
Ρωσία, κατά το διάστημα 1862-1869. Βλ. Σμυρνάκης, σ. 685-686.
703
αυτά στις περιοχές: Δυτική Χαλκιδική, Σιθωνία, Σέρρες,
Θεσσαλονίκη, Σερβία.
μέσα 11ου: Ίδρυση της Μονής Κωνσταμονίτου

1051: Διαμάχη με τη Μονή Ζωγράφου για την περιοχή του Μονυδρίου
του Καλλιγράφου
1262: Νέες διαμάχες για την περιοχή του Καλλιγράφου
1362: Απόκτηση (με δωρεά) του Μονυδρίου του Νεακίτου
1406: Αναφορά 16ης (από 25) στην αθωνική ιεραρχία
αρχές 15ου: Καταστροφή από πυρκαϊά
1433: - Ανοικοδόμηση με χορηγίες του Σέρβου αρχιστράτηγου Ράντιτς
- Θέσπιση ετήσιας χορηγίας σε άργυρο, και δωρεές χωριών και
μεριδίου σε ορυχεία στη Σερβία
1455 κ.ε.: Κτήσεις στη Δυτική Χαλκιδική και στο Λογγό
1483: - Διαμάχη με Μεγίστη Λαύρα για την περιοχή του Ξηροκάστρου
- Ανοικοδομήσεις πτερύγων της μονής
1494 κ.ε.: Κτήσεις (από δωρεές) στην Κοιλάδα του Στρυμόνα
1500: Άδεια ανακαίνισης του Καθολικού
1520: Αναφορές μεγάλης ένδειας
μέσα 16ου: Αναφορές εγκατάλειψης
1717: Καταστροφή ανατολικής πτέρυγας από πυρκαϊά
περ. 1728: Ανοικοδόμηση ανατολικής πτέρυγας
1799: Σιγίλλιο κοινοβιοποίησης της μονής
1818: Εφαρμογή της απόφασης κοινοβιοποίησης
1867: Ανέγερση νέου Καθολικού
704
1875: Ανέγερση Παρεκκλησίου Πορταΐτισσας
705
706
707
708
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.01: Οι κτήσεις της Μονής Κωνσταμονίτου, συνολικά
20. 1 Θεοτόκος Βολβού Θεοτόκος Βολβού ΒΟΛΒΟΣ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ Δυτική Χαλκιδική 40.26775 23.25299 Μονή 3 2 1348 1600 μονύδριο, γαίες
20. 2 Άγιος Νικόλαος Έζοβας ΕΖΟΒΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Στρυμόνας 40.85204 23.66099 Μονή 0 2 1348 1600 μονύδριο
20. 3 Θεσσαλονίκη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.63038 22.94612 Οικία-Κατάστημα 0 1 1499 1900 οικίες
20. 4 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.39583 23.86917 Χωράφι 0 3 1600 γαίες
20. 5 Ίσβορος ΙΣΒΟΡΟΣ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Ανατολική Χαλκιδική 40.52917 23.76278 Μονή 0 2 1348 1600 μονύδριο
20. 6 Άγιος Γεώργιος Κάσπακος Κάσπακας ΚΑΣΠΑΚΑΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Λήμνος 39.91278 25.08722 Μονή 2 2 1348 1500 μονύδριο, γαίες
20. 7 Κτήσεις Radic 1 ΚΤΗΣΕΙΣ RADIC 1 (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 44.21806 20.54583 Χωριό 4 7 1430 1520 χωριό
20. 14 Αγία Τριάδα Μυριόφυτου ΜΥΡΙΟΦΥΤΟΝ - ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ Δυτική Χαλκιδική 40.28694 23.34306 Μονή 0 2 1348 1600 μονύδριο
20. 15 Άγιος Νικόλαος Βούρτζης Μυριόφυτο ΜΥΡΙΟΦΥΤΟΝ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Δυτική Χαλκιδική 40.29722 23.34028 Μονή 2 2 1348 1600 μονύδριο, γαίες
20. 16 Νικήτη Νικήτη Νικήτη (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σιθωνία 40.22167 23.66056 Χωράφι 0 6 1320 1600 γαίες
20. 17 Άγιος Νικόλαος Πλέντζης Πολιανή ΠΟΛΙΑΝΗ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ανατολική Χαλκιδική 40.56333 23.64972 Μονή 1 2 1348 1500 μονύδριο, γαίες
20. 18 Πορταρέα ΠΟΡΤΑΡΕΑ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.27811 23.29527 Χωράφι 0 3 1399 1500 γαίες
20. 19 Άγιος Στέφανος ΡΑΛΗΓΓΟΒΗ - ΑΓΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ Κεντρική Χαλκιδική 40.48751 23.59567 Μονή 0 2 1348 1500 μονύδριο
20. 20 Ρούντνικ ΡΟΥΝΤΝΙΚ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 44.14083 20.49556 Ορυχείο 0 8 1430 1520 ορυχείο
20. 21 Τριπόταμον Τριπόταμον Τριπόταμον (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Λογγός Σιθωνία 40.12444 23.79556 Χωράφι 4 6 1399 1930 γαίες
20. 22 Kamenica Kamenica Kamenica (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 44.06681 20.64944 Ορυχείο 0 8 1430 1520 ορυχείο
20. 23 Novo Brdo Novo Brdo Novo Brdo (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 42.60751 21.44083 Ορυχείο 0 8 1430 1520 ορυχείο
709
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου ανά χρονική τομή
10ος
11ος
12ος
13ος
14ος 12
15ος 23
14ος,&12&
15ος,&23&
710
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.03: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου ανά μείζονα περιοχή
20. 5 Ίσβορος ΙΣΒΟΡΟΣ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Ανατολική Χαλκιδική 40.52917 23.76278 Μονή 0 2 1348 1600 μονύδριο
20. 17 Άγιος Νικόλαος Πλέντζης Πολιανή ΠΟΛΙΑΝΗ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ανατολική Χαλκιδική 40.56333 23.64972 Μονή 1 2 1348 1500 μονύδριο, γαίες
20. 1 Θεοτόκος Βολβού Θεοτόκος Βολβού ΒΟΛΒΟΣ - ΘΕΟΤΟΚΟΣ Δυτική Χαλκιδική 40.26775 23.25299 Μονή 3 2 1348 1600 μονύδριο, γαίες
20. 14 Αγία Τριάδα Μυριόφυτου ΜΥΡΙΟΦΥΤΟΝ - ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ Δυτική Χαλκιδική 40.28694 23.34306 Μονή 0 2 1348 1600 μονύδριο
20. 15 Άγιος Νικόλαος Βούρτζης Μυριόφυτο ΜΥΡΙΟΦΥΤΟΝ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Δυτική Χαλκιδική 40.29722 23.34028 Μονή 2 2 1348 1600 μονύδριο, γαίες
20. 18 Πορταρέα ΠΟΡΤΑΡΕΑ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Δυτική Χαλκιδική 40.27811 23.29527 Χωράφι 0 3 1399 1500 γαίες
20. 3 Θεσσαλονίκη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Θεσσαλονίκη 40.63038 22.94612 Οικία-Κατάστημα 0 1 1499 1900 οικίες
20. 19 Άγιος Στέφανος ΡΑΛΗΓΓΟΒΗ - ΑΓΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ Κεντρική Χαλκιδική 40.48751 23.59567 Μονή 0 2 1348 1500 μονύδριο
Ραλήγγοβης (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ)
20. 6 Άγιος Γεώργιος Κάσπακος Κάσπακας ΚΑΣΠΑΚΑΣ - ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Λήμνος 39.91278 25.08722 Μονή 2 2 1348 1500 μονύδριο, γαίες
20. 4 Ιερισσός ΙΕΡΙΣΣΟΣ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Περίχωρα Άθω 40.39583 23.86917 Χωράφι 0 3 1600 γαίες
20. 20 Ρούντνικ ΡΟΥΝΤΝΙΚ (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 44.14083 20.49556 Ορυχείο 0 8 1430 1520 ορυχείο
20. 22 Kamenica Kamenica Kamenica (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 44.06681 20.64944 Ορυχείο 0 8 1430 1520 ορυχείο
20. 23 Novo Brdo Novo Brdo Novo Brdo (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σερβία 42.60751 21.44083 Ορυχείο 0 8 1430 1520 ορυχείο
20. 16 Νικήτη Νικήτη Νικήτη (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Σιθωνία 40.22167 23.66056 Χωράφι 0 6 1320 1600 γαίες
20. 21 Τριπόταμον Τριπόταμον Τριπόταμον (ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ) Λογγός Σιθωνία 40.12444 23.79556 Χωράφι 4 6 1399 1930 γαίες
20. 2 Άγιος Νικόλαος Έζοβας ΕΖΟΒΑ - ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Στρυμόνας 40.85204 23.66099 Μονή 0 2 1348 1600 μονύδριο
711
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.04: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική
Δυτική Χαλκιδική 4 Στρυμόνας; 1 Χαλκιδική; 2
Σιθωνία; 2
Λήμνος 1
Σερβία 10
Σιθωνία 2
Δυτική
23
Θεσσαλονίκη; 1
Σερβία; 10 Κεντρική
Λήμνος; 1
Περίχωρα Άθω;
1
712
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.05: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
12
10
8
10ος
11ος
6 12ος
13ος
14ος
4 15ος
0
Ανατολική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική Θεσσαλονίκη Κεντρική Χαλκιδική Λήμνος Περίχωρα Άθω Σερβία Σιθωνία Στρυμόνας
713
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.06: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου ανά μείζονα περιοχή και χρονική τομή
ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΕ ΜΕΙΖΟΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Λήμνος 1 1
Σερβία 10
Σιθωνία 2 2
12 23
714
Μονής Κωνσταμονίτου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή
Ανατολική Χαλκιδική Περίχωρα Άθω
2,5 1,2
1
2
0,8
1,5
0,6
Ανατολική Χαλκιδική Περίχωρα Άθω
1
0,4
0,5
0,2
0 0
Δυτική Χαλκιδική Σερβία

4,5 12
4
10
3,5
3 8
2,5
6
2 Δυτική Χαλκιδική Σερβία
1,5 4
1
2
0,5
0 0
1,2 2,5
1
2
0,8
1,5
0,6
1
0,4
0,2 0,5
0 0

1,2 1,2
1 1
0,8 0,8
0,6 0,6
0,4 0,4
0,2 0,2
0 0
Λήμνος
1,2
0,8
0,6 Λήμνος
0,4
0,2
0
715
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.08: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου, συνολικά
Αστικές κτήσεις 1 Αστικές(κτήσεις,(
Μονύδρια / Ναοί 8 1(
Αυτούργια
Άλλα,(3(
Χωριά 7
Άλλα 3
23
Μονύδρια(/(
Ναοί,(8(
Χωριά,(7(
Συνδυασμοί( Γαίες((γενικώς),(2(
χρήσεων,(2(
716
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.09: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου ανά χρονική τομή
ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΚΥΡΙΩΝ ΤΥΠΩΝ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΜΗ
Αυτούργια
Χωριά 7
Άλλα 3
12 23
9"
8"
7"
6" 10ος"
11ος"
5"
12ος"
4"
13ος"
3"
14ος"
2" 15ος"
1"
0"
χρήσεων"
717
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.10: Κύριοι τύποι κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου ανά μείζονα περιοχή
ΚΩΝΣΤΑΜΟΝΙΤΟΥ: ΚΥΡΙΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΤΗΣΕΩΝ ΑΝΑ ΜΕΙΖΟΝΑ ΠΕΡΙΟΧΗ
Λήμνος 1 1
Σερβία 7 3 10
Σιθωνία 2 2
8 2 0 0 2 7 23
6
5
Μονύδρια / Ναοί
4
Αυτούργια
3 Συνδυασμοί χρήσεων
Χωριά
2 Άλλα
0
Ανατολική Χαλκιδική Δυτική Χαλκιδική Θεσσαλονίκη Κεντρική Χαλκιδική Λήμνος Περίχωρα Άθω Σερβία Σιθωνία Στρυμόνας
718
ΠΙΝΑΚΑΣ 20.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου
ιάγνωστα 11
τω των 100 µοδίων 1
0 - 500 µόδιοι 2
0 - 2.000 µόδιοι 1
ω των 2.000 µοδίων 8
23
μοδίων,+8+
500+2+2.000+
μόδιοι,+1+
100+2+500+
μόδιοι,+2+ κάτω+των+100+
μοδίων,+1+
100 - 500 µόδιοι 2
7 500 - 2.000 µόδιοι 1
1 άνω+των+2.000+
2 μοδίων,+1+
1
500+3+2.000+ 23
1
μόδιοι,+1+
12
μοδίων,+8+
100+3+500+
μόδιοι,+2+
500+2+2.000+
μόδιοι,+1+
μοδίων,+1+ 100+2+500+μόδιοι,+ κάτω+των+100+
2+ μοδίων,+1+
719
ΧΑΡΤΗΣ 20.01: Σύνολο κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου
720
ΧΑΡΤΗΣ 20.02: Κύριοι Τύποι κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου
721
ΧΑΡΤΗΣ 20.03: Τάξεις Μεγέθους κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου
722
ΧΑΡΤΗΣ 20.04: Χρονική εξέλιξη κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου:
723
Δεδομένα
Το αρχείο της μονής είναι δραματικά φτωχό. Ελάχιστα τεκμήρια έχουν σωθεί,
και αυτά στην ουσία, αφορούν άλλα θέματα, πέραν των εκτός Άθω κτήσεών
της.
Το πρώτο αυθεντικό ελληνικό έγγραφο που αναφέρεται στις κτήσεις της
μονής χρονολογείται μόλις στα 1426,21 το οποίο κάνει μνεία ενός σχετικού -
αλλά μη σωζόμενου- Χρυσόβουλλου του Ιωάννου (Ε’) Παλαιολόγου. Η
πλαστή εκδοχή του εγγράφου αυτού,22 εξεταζόμενη με τη δέουσα προσοχή,
παρέχει στοιχεία για τις κτήσεις της μονής, που μπορούν να
αντιπαραβληθούν με αντίστοιχα μεταγενέστερων εγγράφων, όπως ο
23
Βακουφναμές του 1569. Στην πραγματικότητα, δεδομένου ότι το
Πατριαρχικό Γράμμα απλώς επικυρώνει τα όσα όριζε το (χαμένο)
Χρυσόβουλλο, και άρα δεν επαναλαμβάνει τα σχετικά στοιχεία, οι μόνες
διαθέσιμες πληροφορίες για τις εντός ελλαδικού χώρου κτήσεις της μονής,
κατά την περίοδο μελέτης, προέρχονται κατά βάση από πλαστά έγγραφα.24
Οι περιοχές όπου αναφέρονται τα έγγραφα αυτά (με αλληλοσυμπληρώσεις),
21
Oikonomidès, KASTAMONITOU, αρ. 6 (Σιγιλλιώδες Επικυρωτικό Γράμμα Πατριάρχου
Ιωσήφ Β’).
22
Oikonomidès, KASTAMONITOU, Appendice I.β (Πλαστό Χρυσόβουλλο Ιωάννου Ε’
Παλαιολόγου, των μέσων του 14ου αιώνα - 1351).
23
Βλ. Oikonomidès, KASTAMONITOU, σ. 78, όπου και σχετικός πίνακας. Βλ. επίσης,
24
Πέραν του πλαστού Χρυσοβούλλου, που αναφέρεται στο σύνολο των κτήσεων της μονής,
ένα ακόμη έγγραφο που αφορά μια μεμονωμένη κτήση στη Σιθωνία, είναι επίσης πλαστό
(Σιγιλλιώδες Γράμμα Πατριάρχου Ιωσήφ Β’, 1426). Βλ. KASTAMONITOU, Appendice I.δ.
724
καλύπτουν την «ηπειρωτική» Χαλκιδική (Ανατολική, Κεντρική, Δυτική), τη
Σιθωνία, τα Περίχωρα του Άθω, το Στρυμόνα, τη Θεσσαλονίκη, και τη Λήμνο.
Πέραν αυτών, στο ξενόγλωσσο αρχείο της μονής σώζονται ποικίλα έγγραφα,
μεταξύ των οποίων και δύο έγγραφα του Σέρβου Δεσπότη Γεωργίου
Βράνκοβιτς (1428/29 και 1429/30),25 και ένα του Μεγάλου Αρχιστράτηγου
Ράντιτς (1430).26 Στα δύο πρώτα, επικυρώνονται οι κτήσεις που ο ίδιος ο
Ράντιτς είχε λάβει νωρίτερα από τον Δεσπότη Στέφανο Λαζάρεβιτς, και
συνίσταντο σε ένα σημαντικό αριθμό χωριών στη Σερβία. Μέρος των
κτήσεων αυτών, μαζί με άλλες προσόδους, ο Ράντιτς αφιέρωσε στη συνέχεια
Μονή Κωνσταμονίτου.27Διάσπαρτες πληροφορίες για το υπόλοιπο διάστημα
του 15ου αιώνα αφορούν μερικές ακόμη κτήσεις στην ευρύτερη περιοχή της
Χαλκιδικής και αλλού, χωρίς ωστόσο να αλλάζουν τη γενική εικόνα.28
Οι χρονικές τομές για τις κτήσεις της μονής είναι δύο, ξεκινώντας από το 14ο
αιώνα (14ος - 15ος).
Κατανομές
25
Pavlikianov, KASTAMONITOU, σλαβ. αρ. 1 και 2. Επίσης, Stojanović, σ. 548-549.
26
Pavlikianov, KASTAMONITOU, σλαβ. αρ. 3. Για το ρόλο του Ράντιτς, βλ. ενότητα για
Ιστορικά και Οικονομικά στοιχεία.
27
Oikonomidès, KASTAMONITOU, σ. 5-6. Βλ. παραπάνω έγγραφο. Ο Ράντιτς παραχωρεί στη
μονή στο δικαίωμα είσπραξης προσόδων από τα επτά χωριά δικαιοδοσίας του, μετά το
θάνατό του, καθώς και ετήσια ποσότητα σε άργυρο και μερίδιο σε αργυρωρυχεία
ιδιοκτησίας του.
28
Οθωμανικά (ανέκδοτα;) έγγραφα των ετών: 1455, 1458, 1459, 1478. Βλ. Oikonomidès,
KASTAMONITOU, σ. 8. Επίσης, σε έγγραφο της Μονής Διονυσίου του 1474 (Oikonomidès,
DIONYSIOU, αρ. 32) δίνονται πληροφορίες για κτήσης της Μονής Κωνσταμονίτου στη
Δυτική Χαλκιδική.
725
• Πίνακας 20.01: Οι κτήσεις της Μονής Κωνσταμονίτου συνολικά.

• Πίνακας 20.02: Κατανομή των κτήσεων της Μονής Κωνσταμονίτου ανά

κατανεμημένα στις δύο χρονικές τομές. Συγκεκριμένα: 14 ος αι.: 12 κτήσεις
- 15ος αι.: 23 κτήσεις.
Στην περίπτωση της Μονής Κωνσταμονίτου, παρατηρούμε μιαν
αντιστροφή των συνήθων όρων, η οποία συμβαίνει με ελάχιστες αθωνικές
726
μονές 29 : ενώ κατά κανόνα, όσον αφορά τις κτήσεις, ο 15 ος αιώνας
θεωρείται περίοδος στασιμότητας όπου παρατηρείται και η αρχή μιας
ύφεσης, στις περιπτώσεις όπως της συγκεκριμένης μονής, ο 15 ος αιώνας
είναι περίοδος σαφούς ακμής. Αυτό προφανώς οφείλεται στη συγκυρία
της σερβικής στήριξης, η οποία τεκμηριώνεται επαρκώς από τα σωζόμενα
αρχεία. Για δε τις προγενέστερες κτήσεις εντός ελληνικής επικράτειας, η
έλλειψη επαρκών στοιχείων δεν επιτρέπει τη λεπτομερή παρακολούθηση
της όποιας αυξομείωσής τους στις χρονικές τομές.
Η χρονική εξέλιξη των κτήσεων αποδίδεται και χαρτογραφικά με το Χάρτη
20.04.

Κεντρική Χαλκιδική, Λήμνος, Περίχωρα Άθω, Σερβία, Σιθωνία, Στρυμόνας.

των κτήσεων της μονής στις παραπάνω "μείζονες" περιοχές.Οι μισές
σχεδόν κτήσεις (10 από 23) βρίσκονται στη Σερβία, ενώ από τις
υπόλοιπες περιοχές, με εξαίρεση τη Δυτική Χαλκιδική (4 κτήσεις), όλες
29
Βλ. ενδεικτικά, Μονή Αγίου Παντελεήμονος, Μονή Αγίου Παύλου αλλά και Μονή
Κουτλουμουσίου (αν και η τελευταία με διαφορετικό ιστορικό υπόβαθρο), και άλλες.
727
εκπροσωπούνται με 1 (Θεσσαλονίκη, Κεντρική Χαλκιδική, Λήμνος,
Περίχωρα Άθω, Στρυμόνας) έως 2 κτήσεις (Ανατολική Χαλκιδική,
Σιθωνία).

καθεμία από τις παραπάνω δέκα μείζονες περιοχές. Πέρα από τις
εξάρσεις στις περιοχές όπου συγκεντρώνεται η πλειονότητα των κτήσεων
(βλ. παραπάνω), παρατηρούμε ότι σε όλες σχεδόν τις περιοχές οι κτήσεις
ξεκινούν το 14ο αιώνα και παραμένουν αμετάβλητες και τον επόμενο.
Εξαίρεση αποτελεί η Θεσσαλονίκη και η Σερβία, όπου η πρώτη εμφάνιση
των κτήσεων εκεί χρονολογείται μόλις το 15ο αιώνα. Από τις περιοχές
αυτές, η μεν πρώτη μοιάζει συγκυριακή, και τεκμηριώνεται έμμεσα από
μεταγενέστερη πηγή,30 η δε δεύτερη σχετίζεται άμεσα με την παρουσία
του Ράντιτς στη μονή, και την προσωπική του στήριξη προς αυτήν.

Διαπιστώνεται και εδώ αυτό που σχολιάστηκε παραπάνω: οι κτήσεις
εμφανίζονται μόλις το 14ο αιώνα, και τα ποσοτικά τους δεδομένα
παραμένουν αναλλοίωτα και τον επόμενο, με εξαίρεση τις δύο περιοχές
που προαναφέρθηκαν (Θεσσαλονίκη και Σερβία). Με την προσθήκη των
δύο αυτών περιοχών, ο 15ος αιώνας συγκεντρώνει το μέγιστο των
κτήσεων της μονής.
30
Oikonomidès, KASTAMONITOU, σ. 78. Αναφορά στο Βακουφναμέ του 1569.
728
Κωνσταμονίτου στο χρόνο, ανά μείζονα περιοχή.
Αποδίδεται σε καμπύλες η εξέλιξη των κτήσεων για κάθε περιοχή, στις
χρονικές τομές. Διακρίνονται δύο περιπτώσεις: α) Περιοχές με εξαρχής
εμφάνιση και διατήρηση ενός συγκεκριμένου αριθμού κτήσεων
(Ανατολική Χαλκιδική, Δυτική Χαλκιδική, Κεντρική Χαλκιδική, Λήμνος,
Περίχωρα Άθω, Σιθωνία, Στρυμόνας), και β) Περιοχές με αυξητική πορεία,
καθώς εμφανίζονται μόλις στον τελευταίο αιώνα (Θεσσαλονίκη, Σερβία).

Κωνσταμονίτου, συνολικά.
με εκπροσώπηση των έξη από τους εννέα τύπους. Με μια πρώτη ματιά,
δίνεται η εικόνα αρκετά ισορροπημένης κατανομής. Εξαίρεση αποτελούν
τα Μονύδρια/Ναοί και τα Χωριά, που συγκεντρώνουν μαζί πάνω από το
μισό των κτήσεων (8 και 7, αντίστοιχα, σε σύνολο 23 κτήσεων). Ωστόσο, η
απόκλιση από τους άλλους τύπους δεν τόσο είναι θεαματική, όπως
συμβαίνει με άλλες μονές. Οι άλλοι τύποι εκπροσωπούνται με μέσον όρο
2 κτήσεων. Συγκεκριμένα: Αστικές κτήσεις: 1 κτήση - Γαίες: 2 κτήσεις -
Συνδυασμοί χρήσεων: 2 κτήσεις - Άλλα: 3 κτήσεις.
Δεν εκπροσωπούνται καθόλου οι τύποι: Αδιάγνωστα, Αυτούργια και
Εγκαταστάσεις.
729
Κωνσταμονίτου ανά χρονική τομή.
ότι οι κατανομές του 14ου αιώνα είναι σαφείς και απλές: τις 2 Γαίες και
τους 2 Συνδυασμούς χρήσεων συμπληρώνουν 8 Μονύδρια/Ναοί, τα οποία
παραπέμπουν σε παλαιότερες μάλλον φάσεις της αθωνικής οικονομίας. 31
Μια κάποια διαφοροποίηση παρατηρείται στον επόμενο αιώνα, όπου
προστίθενται τρεις ακόμη τύποι (Αστικές κτήσεις, Χωριά, Άλλα), οι οποίοι
όμως αντιστοιχούν σε 11 κτήσεις εκ των οποίων οι 10 συνδέονται με
μαζικές σερβικές δωρεές.
Στη γραφική απόδοση, το ενδιαφέρον μονοπωλούν οι δύο
πολυπληθέστεροι τύποι, Μονύδρια/Ναοί και Χωριά, με τα δεύτερα να
εμφανίζονται μόλις το 15ο αιώνα, όπως και τα Άλλα, τα οποία
αντιστοιχούν στα δικαιώματα επί αργυρωρυχείων στη Σερβία, και
αποτελούν μέρος των συγκεκριμένων δωρεών του 15 ου αιώνα.
Κωνσταμονίτου ανά μείζονα περιοχή.
τις εννέα (9) μείζονες περιοχές κτήσεων της μονής. Με εξαίρεση τα Χωριά
στη Σερβία (7), κανένας τύπος δεν αριθμεί περισσότερες από 3 κτήσεις
ανά περιοχή. Στο όριο των 3 κτήσεων βρίσκονται τα Μονύδρια/Ναοί στη
31
Χωρίς ασφαλώς να έχουν παγιωθεί συγκεκριμένοι τύποι «αθωνικής» οικονομίας, το
μοντέλο αυτό που στηρίζεται κατά βάση σε γη άμεσης καλλιέργειας και γενικότερα
αξιοποίησης (βλ. Συνδυασμοί χρήσεων) καθώς και σε λειτουργία λατρευτικών χώρων
θυμίζει περισσότερο τις πρώτες κινήσεις «εξωστρέφειας» των μεγάλων αθωνικών μονών
του 10ου και 11ου αιώνα. Αντίθετα, στο 14ο αιώνα, εποχή κατά την οποία παρατηρείται μια
γενικότερη κινητικότητα στην οικονομία, περιμένει κανείς πιο τολμηρά ανοίγματα, με
κτήσεις άλλων τύπων (π.χ. Αυτούργια, Εγκαταστάσεις κ.λπ.).
730
Δυτική Χαλκιδική και τα Άλλα (εν προκειμένω, τα δικαιώματα ορυχείων)
στη Σερβία.
Στο σύνολο των τύπων, τα μεν Μονύδρια/Ναοί μοιράζονται σε 5 περιοχές,
ενώ τα Χωριά βρίσκονται όλα στη Σερβία και, παρότι δε φτάνουν τους
αριθμούς άλλων μονών (π.χ. Μονή Αγίου Παντελεήμονος), είναι αρκετά
να τροποποιήσουν σχετικά τη γενική εικόνα, συνδέοντάς την με έναν
παραδοσιακότερο χαρακτήρα οικονομίας, εγγύτερα στα πρότυπα της
μεσαιωνικής αριστοκρατικής γαιοκτησίας.32Στην περίπτωση βέβαια της
Μονής Κωνσταμονίτου, η κτήσεις συνίστανται σε δικαίωμα προσόδου,
όπως ορίζει το σχετικό έγγραφο της δωρεάς.33

- Πίνακας 20.11: Τάξεις μεγέθους κτήσεων της Μονής Αγίου

Παντελεήμονος: α) στο σύνολο των κτήσεων, β) ανά χρονική τομή.
Από το σύνολο των23 καταγεγραμμένων κτήσεων, οι μισές περίπου (11)

χαρακτηρίζονται ως Αδιάγνωστες. Οι 12 κτήσεις που απομένουν,
κατανέμονται στις υπόλοιπες κατηγορίες ως εξής: κάτω των 100 μοδίων: 1
κτήση - από 100 ώς 500 μοδίους: 2 κτήσεις - από 500 ώς 2.000 μοδίους:
1 κτήση. Τέλος, στη μεγαλύτερη κατηγορία, άνω των 2.000 μοδίων,
αντιστοιχούν 8 κτήσεις (οι 7 εκ των οποίων είναι τα σερβικά χωριά). Αυτή
32
Ανάλογη παρατήρηση σημειώνεται και στην περίπτωση της Μονής Αγίου Παντελεήμονος,
όπου το δείγμα, όντας σαφώς μεγαλύτερο, αποδίδει πιο έντονα αυτή τη διαφοροποίηση.
33
Pavlikianov, KASTAMONITOU, σλαβ. αρ. 3.
731
είναι και η εικόνα που αντιστοιχεί στο 15ο αιώνα, ενώ η διαφορά από τον
προηγούμενο συνίσταται κατά κύριο λόγο στις σερβικές δωρεές (10
κτήσεις συνολικά) συν μία αστική κτήση στη Θεσσαλονίκη.
ΣΥΝΟΨΗ
Δεδομένης της έλλειψης τεκμηρίων για την περίοδο προ του 14 ου αιώνα, η
εικόνα ζωτικού χώρου της μονής είναι ασαφής. Οι μαρτυρίες, διάσπαρτες,
μεταγενέστερες, έμμεσες ή και από πλαστά έγγραφα, καλύπτουν χρονικά
μόνο ένα μέρος της περιόδου μελέτης, δηλαδή τους δύο τελευταίους αιώνες,
14ο και 15ο. Στο διάστημα αυτό, και λόγω συγκεκριμένων ιστορικών
συγκυριών για τη μονή, παρατηρείται μια αντιστροφή του συνήθους μοτίβου,
που θέλει την ακμή στο 14ο αιώνα και σχετική στασιμότητα ή και αρχή
ύφεσης στον επόμενο. Ο λόγος της αντιστροφής αυτής είναι οι σερβικές
δωρεές του 15ου αιώνα με τις οποίες οι κτήσεις της μονής σχεδόν
διπλασιάζονται, ενώ παράλληλα επεκτείνεται γεωγραφικά ο ζωτικός της
χώρος αισθητά προς Βορρά. Πέραν αυτού, ωστόσο, οι υπόλοιπες κτήσεις
καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του τυπικού ζωτικού χώρου του Άθω:
Θεσσαλονίκη, Στρυμόνας, τα περισσότερα μέρη της ηπειρωτικής Χαλκιδικής,
η Σιθωνία, τα Περίχωρα του Άθω και η Λήμνος. Αν και εκπροσωπούμενες
στοιχειωδώς οι παραπάνω περιοχές, συνθέτουν το σύνηθες όριο κτήσεων.
Ως προς τους κύριους τύπους, η αρχική έμφαση στα Μονύδρια/Ναούς και οι
μετέπειτα σερβικές δωρεές Χωριών, οδήγησαν σε κυριαρχία των δύο αυτών
τύπων, ενώ εκπροσωπούνται ώς ένα βαθμό και οι υπόλοιποι, πλην των
Αυτουργίων και των Εγκαταστάσεων. Η τελική κατανομή υποδηλώνει μια
λεπτή ισορροπία μεταξύ δύο μάλλον παραδοσιακότερων οικονομικών
732
μοντέλων: το αρχικό αθωνικό των πρώτων αιώνων και αυτό της μεσαιωνικής
αριστοκρατικής γαιοκτησίας, στηριγμένα κατά βάση στον πρωτογενή τομέα.
Όσον αφορά τα μεγέθη των κτήσεων, λαμβανομένου ασφαλώς υπόψη του
αριθμού των Χωριών στο σύνολο των κτήσεων, ξεχωρίζει η πολύ μεγάλη
γαιοκτησία, αν και ένας σημαντικός αριθμός κτήσεων (11 από 23)
χαρακτηρίζεται αδιάγνωστου μεγέθους.
Γενικώς, πρόκειται για μια μονή η οποία, χωρίς την ευνοϊκή γι’ αυτήν
συγκυρία της σύνδεσής της με τον Ράντιτς, θα ήταν από τις πιο ασήμαντες
ίσως του Άθω. Παρότι η ιστορία της ξεκινά νωρίς και συμπεραίνεται πως δεν
είχε διακοπές, τα λιγοστά στοιχεία, όχι μόνο στο δικό της αρχείο αλλά και στα
αρχεία άλλων μονών (ως έμμεσες αναφορές), συνηγορεί σ’ αυτό το
συλλογισμό. Αλλά και η ευνοϊκή συγκυρία του 14 ου αιώνα, όπως προκύπτει
από το σύνολο των δεδομένων, ήταν συγκυριακή, και δεν είχε διάρκεια. Σε
λιγότερο από έναν αιώνα, η μονή περνά σε φάση ύφεσης από την οποία δε
φαίνεται να ανακάμπτει ποτέ δυναμικά. Θα παραμείνει έκτοτε μία από τις
μικρές αθωνικές μονές.
733

46961

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

46961

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

«Η γεωγραφίατων αγιορειτικών μετοχίων

Ορισμός Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής: Γ.Σ. …..…../ …………..20…

Μέλη Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής

Ορισμός Επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής: Γ.Σ. ….……/ …….……….20…

Μέλη Επταμελούς Εξεταστικής Επιτροπής

Μιχαήλ Κορδώσης, Ομότιμος Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και

Ημερομηνία προφορικής εξέτασης 29.01.2020 - Βαθμός « ΑΡΙΣΤΑ »

«Η έγκριση της διδακτορικής διατριβής από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Τα αθωνικά μετόχια –ή, γενικότερα, οι κτήσεις– είναι ένα φαινόμενο με άμεση

Ολοκληρώνω αυτή τη διαδρομή εκφράζοντας τις ευχαριστίες μου προς όλους

Ευχαριστώ εκ βαθέων τα μέλη της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής, τον

Το Άγιον Όρος, πέρα από οποιουσδήποτε συμβολισμούς και φορτίσεις, ως,

Το φαινόμενο των μοναστηριακών κτήσεων είναι, ούτως ή άλλως, πολυδιάστατο·

Οι επιμέρους στόχοι συνοψίζονται στα εξής:

§ Αλίευση και «δαμασμός» των διάσπαρτων και ανομοιογενών

Η επιλογή της συγκεκριμένης περιόδου αποσκοπεί στην ανάδειξη του

Ο χώρος μελέτης δεν περιορίζεται, αλλά μένει ελαστικός, ακολουθώντας τις

Στην πραγματικότητα, το πλαίσιο εργασίας ορίζεται μόνο χρονικά, αξιωματική

Το εγχείρημα, ξεκινώντας από την καταγραφή των αγιορειτικών μετοχίων κατά

Το φαινόμενο των μετοχίων είναι, όπως επισημάνθηκε, πολυδιάστατο, οπότε σε

Επόμενο παραδοτέο είναι η συστηματοποίηση και οργάνωση των δεδομένων

Τη Γεωγραφική Ανάλυση των παραπάνω, η οποία καταλήγει σε γενικές (τόσο

Η διατριβή φιλοδοξεί να αποτελέσει μια ουσιαστική συμβολή στην ιστορική

Δεδομένου ότι το γενεσιουργό αίτιο των μοναστηριακών κτήσεων/μετοχίων είναι

- Πώς ορίζεται η «κτήση» ή το «μετόχι»; Διαφαίνεται κάποια ενιαία και

- Ποιος είναι ο μείζων χώρος των αθωνικών κτήσεων; Μπορεί να οριστεί

- Πώς αποτυπώνεται στην πράξη ο ιστορικός βίος μιας κτήσης; Κατά

- Ποια είναι η σχέση του φαινομένου με το ιστορικό υπόβαθρο;

- Ποια είναι η σχέση της φυσικής γεωγραφίας με το ζωτικό χώρο των

- Πώς αποδίδονται στο χώρο τα μοντέλα απόκτησης και κατοχής καθώς

- Ποια είναι τα είδη των κτήσεων και τι συμπεραίνουμε από τις

- Πώς οργανώνονται οι κτήσεις από άποψη χωροταξική; Ποια η σχέση

- Ποια είναι τα κυρίαρχα οικονομικά μοντέλα γενικότερα, όπως

- Ποια είναι η σχέση των κτήσεων με τις τοπικές οικονομίες; Πώς

- Πώς αλληλεπιδρούν οι κτήσεις με τις τοπικές κοινωνίες; Ποια η σχέση

- Διακρίνονται τυχόν παράλληλοι ρόλοι των κτήσεων, πέραν του

Η διεθνής βιβλιογραφία που αφορά άμεσα ή έμμεσα το θέμα των μοναστηριακών

Η συγκεκριμένη διατριβή αποσκοπεί στο να καλύψει ερευνητικά αυτό ακριβώς

Γενικά και ειδικά ζητήματα

Η επιδιωκόμενη μακροσκοπική προσέγγιση του θέματος είχε ως προϋπόθεση μια

Οι πρωτογενείς πηγές, παρά το μεγάλο όγκο τους, δεν παύουν να θεωρούνται

Δεδομένου ότι το κύριο διαθέσιμο υλικό προέρχεται κατά βάση από τα

Συμπληρωματικά στοιχεία αντλούνται από έμμεσες πληροφορίες, οι οποίες,

Ανάλογης δυσκολίας είναι και τα ζητήματα περιεχομένου, και ιδίως τα αφορώντα

- Μπορούμε να αποφανθούμε κατηγορηματικά για το αν οι κυρίαρχες μονές

Σε ανάλογη διαφοροποίηση των μετοχίων οδηγεί ένα πλήθος άλλων

Σε άμεση σχέση με όλα τα παραπάνω θέματα επάρκειας πληροφοριών είναι και

Προκειμένου οι καταγραφές να αποκτήσουν μία ενιαία οπτική, μετά από την

Με άλλα λόγια, προκειμένου να εξισορροπηθούν οι διαφορές και οι

Η συμβατική διαίρεση του ενιαίου στην πραγματικότητα γεωγραφικού χώρου

Επιπλέον, τα συμβατικά αυτά όρια θα έπρεπε να ανταποκρίνονται σε όσο το

Σε πρώτη φάση, διενεργήθηκε έλεγχος και οργάνωση της βασικής βιβλιογραφίας,

Στη συνέχεια, μετά την αποδελτίωση της βασικής βιβλιογραφίας, ακολούθησε

Η αποδελτίωση της ειδικής βιβλιογραφίας τροφοδότησε την ηλεκτρονική βάση

Στη διάρκεια της διαδικασίας αυτής προέκυψε η σχεδίαση ενός Γεωγραφικού

Υποσύνολο της βάσης αποτελεί ο Κατάλογος των κτήσεων, όπου αναγράφεται

Στην επόμενη φάση, η οργάνωση των δεδομένων καταγραφήςμε συγκεκριμένα

2. Πηγές και Δεδομένα

Το σύνολο των πηγών για το αντικείμενο έρευνας θα μπορούσε να συνοψιστεί σε

Η πρώτη κατηγορία αποτελείται κατά βάση από έργα κατεξοχήν ιστορικού

Σημαντική υποκατηγορία συνιστούν επίσης οι ειδικές μονογραφίες και άρθρα,

Η δεύτερη κατηγορία, αυτή των πρωτογενών πηγών, αποτελείται κατά βάση

Από το πλήθος των εγγράφων αυτών, ορισμένα αφορούν γενικότερα θέματα