KRİZ YÖNETİMİ

VE KRİZLE BAŞETME
Dr. Nevin Dölek
Stres

⚫Stres bir kişi kendi duygusal,

sosyal ve fiziksel kaynakları
ile başedebileceğinin üstünde
bir baskı ile karşılaşmasıdır.
(Zacarro & Riley, 1987)
Stres

⚫Stresin üç kaynağı bulunur:

⚫1. Çevreniz,
⚫2. Bedeniniz,
⚫3. Düşünceleriniz
Stres

⚫Çevreniz sizi uyum sağlamanız

gereken talepler bombardımanına
tutar. Hava koşulları, gürültü,
kalabalık, kişilerarası talepler, zaman
baskısı, performans standartları…
Güvenliğimizi ve kendinize saygınızı
tehlikeye sokan bir yığın tehdit…
Stres

⚫İkinci stres kaynağı ise fizyolojiktir.

Ergenlik çağı, menapoz dönemi,
yaşlanma, hastalık, az egzersiz, aşırı
egzersiz, perhiz, uyku düzensizlikleri.
Çevresel tehditlere gösterdiğimiz
reaksiyonlar da vucudumuzu etkiler,
bu etkilenme de bir stres yaratır.
Stres

⚫Üçüncü kaynak düşüncelerimizdir.

Beynimiz çevremizdeki karmaşık
değişiklikleri yorumlar ve panik
düğmesine basılıp basılmayacağına
karar verir. Amirinizin surat asmasını
işinizi iyi yapmadığınız şeklinde
yorumlarsanız bu durum sizde endişe
yaratır. Oysa onun surat asmasını
yorgunluğuna veya evinde bazı
sıkıntıları olabileceğine yorarsanız ,
bu yorum korkutucu olmaz.
Stres

⚫ Richard Lazarus “stres durumun

değerlendirmesi ile başlar” der:
⚫ 1. Neler, oluyor? Neden oluyor?
⚫ 2. Bu durum benim iyiliğimi tehlikeye
atabilir mi?
⚫ 3. Bu durumla başa çıkabilir miyim?
Stres tepkileri gösteren kişiler genelde bu
sorulara şu cevabı vermiş olurlar:
1. Olay tehlikeli ve zor.
2. Bununla başedecek gücüm yok.
Neden stres/belirsizlik ve krizden korkarız?
Çünkü insanoğlu kesinlik, kontrol ve

dünün yarını belli etmesini ister.

Dün yarın
Süreklilik Prensibi
Geçiş tipleri

⚫ Schlossberg’e ( 1984) göre 4 tür kariyer geçişi vardır:

⚫ Öngörülen geçişler- bir yaşam boyunca kişilerin
çoğunun başına gelen geçişler. Mezuniyet, evlilik,
emeklilik
⚫ Öngörülmeyen geçişler: beklenmeyen değişiklikler-Bir
aile bireyinin kaybı, işten atılma
⚫ Kronik sıkıntılar- baskıcı bir şef, geçim sıkıntısı, fiziksel
zorlanmalar
⚫ Olaysızlık/Değişim olmaması- beklenen şeylerin bir
türlü gerçekleşmemesi
⚫ Hopson ve Adams ( 1977) ayrıca geçişlerin gönüllü ve
gönülsüz olarak da sınıflandırılabileceğini söylerler.
Tükenmişlik

⚫ Olumsuzluklar uzun süreliyse; kişi işine

veya çevresine yabancılaşır ve duygusal
olarak tükenir. Bu durumu yaşayan kişiler,
sorunlarını anlatamazlar. Eğer kişinin işle
ilgili ulaşamayacağı hedefler konursa,
kişinin tükenmesi daha kolay olmaktadır.

Belirtileri; kişide ortama karşı alaycı bir

tutum ve yabancılaşma gözlenmekteyse
ve kişi kendini izole etmeye başlamışsa;
kişinin tükenmişlik durumu yaşamaya
başladığını anlayabiliriz.
Tükenmişlik Belirtileri

⚫ ■İdeallerin yara alması

⚫ ■ Sık eleştiri ve şikayet etme
⚫ ■ Kendinin takdir edilmediğini ve değer
verilmediğini hissetme
⚫ ■Şevkin kırılmış olması
⚫ ■ Kendinin önemini büyütme
⚫ Kendi fiziksel ihtiyaçlarını ( dinlenme,
uyku, yemek yeme) ihmal etme
⚫ ■ Amirlerine ve meslektaşlarına
güvenmeme
Tükenmişlik Belirtileri

⚫■ Antisosyal davranışlar, geçimsizlik

⚫■ Aşırı yorgunluk hissi
⚫■ Konsantre olamama
⚫■ Kendini hasta hissetme
⚫■Uyku bozuklukları
⚫■ İşinde verimli olamama
⚫■Sigara, içki tüketiminin artması
KRİZ NEDİR?

⚫ İnsanların yaşam uyumlarını bozan olağanüstü

durumlardır...

⚫ Bir bireyin, grubun, örgütün ya da topluluğun normal

işlevlerini yerine getirmesini engelleyen ve acil ilgi ve
çözüm gerektiren, hafife alınamayan, sıradışı,
beklenemeyen bir durum ve ani değişiklik
(Nort Carolina State Department of Public Instruction, 1988)
 TRAVMA

⚫ Bireysel Travma
Bireyin savunmalarını çok ani bir şekilde büyük bir
güçle kıran ve etkin bir tepki göstermesini engelleyen
ruhsal patlama -(Kai Erickson, In Wake of a Flood,
1979)

⚫Toplumsal Travma
Sosyal hayatın hücrelerine nüfus eden ve insanları
birbirine bağlayan güce zarar veren ani bir baskı -
(Kai Erickson, In Wake of a Flood, 1979)
Bireysel Travma
Aile / Sosyal Çevre

Hayat Sevdiklerine Günlük Gelecek

Yaşantısına Umutlar
Planlar İnançlar

Tehdit
Travma
Birey
Geçmiş Şimdi Gelecek
 Toplumsal Travma
Aile / Sosyal Çevre

Travma

Birey
Geçmiş Şimdi Gelecek
Bizim dünden yarına geçmemize yardımcı
olan köprüler nelerdir?

Bilişsel, Rol, Sosyal, Tarih

Bilişsel Süreklilik– Kurallar
Yaşam ile ilgili bildiklerimiz
Olayları algılama ve ele alma biçimimiz
İçinde bulunduğumuz grubun kural ve yasaları

Mantıklı yargıda bulunma ve bu yargıyı

uygulayabilme
Süreklilik – Roller ve Fonksiyonlar
Yaşamımızda taşıdığımız roller: ebeveyn, eş,
profesyonel çalışan rolü.....
Sahip olduğumuz beceriler ve
sürdürdüğümüz etkinlikler: konuşma,
yönetme, yemek pişirme, araba sürme,
bilgisayar kullanma.....
Kişiler arası süreklilikler-Sosyal Destek
Ait olduğumuz sosyal ağ:
Aile, iş, komşular, köylüler, iş arkadaşları, etkinlik
arkadaşları
Kişisel Tarih Sürekliliği-Değerler

Kendimizle ilgili inançlarımız: Nasıl bir kişiyim?

Değerler, beceriler, kendilik algısı, duyarlılıklar,
duygularımız, kendimi ifade edişim, sıhhatim,
kondisyonum....
Kırılan sürekliliği nasıl tamir edebiliriz?
Bilişsel:

Açık, doğru ve sürekli bilgi verin.

Neler olduğunu açıklayın
Durumu olumlu yapılandırın.
Durumla ilgili bir anlam bulun.
Aile ve toplumdaki hiyerarşi ve otoriteyi koruyun.
Rutini koruyun.
Kırılan sürekliliği nasıl tamir edebiliriz?
Rol & fonksiyonlar:
Küçük de olsa bir rol ve görev verin.
Gerekirse hiyerarşiyi yeniden oluşturun, geçici görevler
verin, öne çıkan liderlerden yardım alın.

Olumlu beklentiler ve umut aktarın. Zaman içinde durumun

düzeleceği mesajını verin ve bu konudaki gücünü övün.
Kırılan sürekliliği nasıl tamir edebiliriz?

Sosyal, kişiler arası süreklilik:

Temel sosyal ağla bağlantı kurmasına yardımcı olma

( geniş aile, arkadaşlar, komşular) Telefon, e-posta,
faks mesajlaşmaları, toplanma yerleri.... Birisi ile eşleme,
yalnız bırakmama, destek ve bağlantıyı sürdürme
Kırılan sürekliliği nasıl tamir edebiliriz?
Kişisel tarih:
Anahtar soru:

“Değişmeyen ne var?” -beceriler, bilgi, eğitim,

anılar,alışkanlıklar, zevkler, geçmiş başarılar...

Anormal bir duruma normal tepkiler

gösterdiklerini hatırlatın. Küçük
değişiklikler yapmalarını destekleyin.
Duyarlılık Çemberi

•psikologlar •sosyal
çalışmacılar
•öğretmenler •aile yakınları

•tanık
•arkadaşlar olanlar •zarar
görenler
•kıl payı
•polis
kurtulanlar
•sağlık ekibi
Risk altındaki popülasyon
•HASTALIĞI OLANLAR

•YAKIN GEÇMİŞTE
KAYIP YAŞAYANLAR
•SOSYAL DESTEĞİ
OLMAYANLAR
•AİLE
PROBLEMLERİ
OLANLAR •PSİKOSOSYAL
PROBLEMLERİ
•GEÇMİŞTE BİR OLANLAR
FELAKETİN
KURBANI
OLANLAR
 KRİZ YAŞANDIĞINDA GÖSTERİLEN TEPKİLER-1
ZİHİNSEL TEPKİLER

⚫Şok, inanamama ve reddetme

⚫Kafa ve düşünce karışıklığı
⚫Dikkati toplayamama,
⚫Konsantrasyonda azalma
⚫Olumsuz düşünceler
⚫Karar verme güçlükleri
 KRİZ YAŞANDIĞINDA GÖSTERİLEN TEPKİLER
FİZİKSEL TEPKİLER

⚫ Fiziksel şok, kafa karışıklığı, ⚫ Baş ağrılar

hissizlik, donup kalma
⚫ Sürekli kaşınma
⚫ Tükenmişlik
⚫ Kaçma veya kavga etme
⚫ Deri hastalıkları
reaksiyonu ⚫ Uyku düzensizliği
 Adrenalin artması ⚫ Görme ve duyma
 Vücudun üretiminin şikayetleri
artması
⚫ Mide bulantısı
 Duyuşsal girişin artması,
hassasiyet ⚫ Barsak ve idrar yolları
 Kalp atışında hızlanma düzensizliği
 Aşırı boşaltım, terleme
 KRİZ YAŞANDIĞINDA GÖSTERİLEN TEPKİLER
DAVRANIŞSAL TEPKİLER

⚫ Arkadaş ve oyun gruplarından ⚫ Aşırı hareketlilik

uzaklaşma
⚫ Olay hakkında abartılmış
hikayeler anlatma
⚫ Çocukça davranışlara geri
dönme
⚫ İtaatsizlik
⚫ Ani seslerden korkma
⚫ Baş ağrısı, ateş, kusma
⚫ Böyle bir olayın olmadığını
söyleme, hiçbir şey olmamış
gibi davranma
⚫ Göz kontağı kuramama
⚫ Huy değiştirme (dışa
dönükken içe kapanma)
⚫ İçe dönük olma
⚫ İlişki kurmada güçlük
⚫ Uykusuzluk
⚫ Aşırı uyuma
⚫ İştahtan kesilme
⚫ Aşırı yemek yeme
⚫ Antisosyal davranışlar
⚫ Saldırganlığın artması
⚫ Alkol ve uyuşturucu
kullanma
⚫ Cinsel davranışlarda artış
KRİZE GÖSTERİLEN GENEL TEPKİLER

Bu tepkiler anormal durumlara

gösterilen normal tepkilerdir.

 Açıkladığımız tepkiler, kişinin her zaman

gösterdiği tepkilerin dışında ise, krize
gösterilen tepkilerdir diyebiliriz.

Yaşanan travmatik durumdan sonra

krizin şiddetine göre 1 ay ile 6 aydan
fazla bu tepkiler sürerse bir uzman
yardımı alınması şarttır.
 Yaşanan bir travma sonrasında
etkilenme oranları
• %10-15 Olaydan hemen sonra
kendisini toplar ve “lider”
pozisyonunda hareket edebilir.
• %70 Olay sonrasında “şok”u yaşar.
Akut süreçte stres tepkileri verebilir.
Bir süreç içinde destekle normale
döner.
• %10-15 Olay sonrası etkilenimi en üst
düzeydedir ve hastalık tepkilerini
verebilir.
 KRİZİNE GÖSTERİLEN
GENELTUTUM

⚫ Önemsememek
⚫ Olay olduktan sonra tepki vermek
⚫ Daha önceden yapılan planlamaya göre hareket
etmek

“Sahte bir güvenlik algısı ölümlülerin en baş

düşmanıdır.”
Macbeth
KRİZ MÜDAHALE DÜZEYLERİ

⚫TEMEL MÜDAHALE- Bir krizin

oluşmasını engelleyen etkinlikler
⚫İKİNCİ DERECEDE MÜDAHALE- Bir
kriz vuku bulduktan sonra etkilerini en
aza indirmek için yapılan etkinlikler
⚫ÜÇÜNCÜ DERECEDE MÜDAHALE- Kriz
sonrası uzun süreli (krizi takip eden
haftalarda ,aylarda, yıllarda) yapılan
etkinlikler
 KRİZDEN ETKİLENEN BİRİNE KARŞI
GENEL DAVRANIŞ İLKELERİ
⚫ Konuşurken sakin ve anlayışlı olun.
⚫ Aynı şeyi defalarca anlatacak kadar sabırlı olun.
⚫ İyi bir dinleyici olun.
⚫ Çocuğun duygularını ifade etmesini destekleyin.
⚫ Yargılamayın, yorumlamayın, öğüt vermeyin.
⚫ Esnek olun, çatışmaya girmeyin.
⚫ Asla tutamayacağınız sözler vermeyin.
⚫ Doğruyu söyleyin. Kaçamak konuşmayın, yalan söylemeyin.
⚫ Göz kontağı kurun.
⚫ Emir cümleleri kurmayın.
⚫ Destek, güven veren mesajlar kullanın. (Dokunmak, elini
tutmak,vb.)
⚫ Bazı kişilerin daha fazla zamana ihtiyacı olabilir. Sabırlı olun.
⚫ Zorlandığınız veya sizi aşacak bir durum olduğunda destek alın
veya bir uzmana başvurun.
 TRAVMA YAŞAYAN KİŞİYE
SÖYLENEBİLECEK UYGUN CÜMLELER
⚫ Şimdi güvendesin. (Gerçekten öyle ise)
⚫ Senin suçun/sizin suçunuz değildi. (Gerçekten
eminseniz)
⚫ Bunlar normal tepkiler.
⚫ Benimle konuştuğun için memnunum.
⚫ Hiçbir şey eskisi gibi olmayacak. Fakat eminim
şimdikinden daha iyi olacak ve sen iyileşeceksin.
⚫ …. olduğu için üzgünüm.(Annenin ölümü için üzgünüm)
⚫ Bunları yaşamak zor.
⚫ Kim olsa bu durumda kendini kötü hissederdi..
KRİZLE BAŞA ÇIKMA BECERİLERİ
Prof. Mooli Lahad (1997), değişik başetme yollarını
belirleyip, destekleyerek travma sonrası stresin artmasını
engelleyecek bir müdahale yaklaşımı geliştirmiştir.
BASIC-Ph adı verilen bu yaklaşımda her bireyin baş
etme kaynakları altı boyutta incelenir:
B- Belief (İnanç)
A- Affect (Duygu)
S- Social interaction (Sosyal etkileşim)
I- Imagination (Hayal gücü)
C- Cognition (Biliş - düşünce)
Ph- Physiology (Fizyoloji, hareket)
B- İNANÇ SİSTEMLERİ

⚫ Dini inanç, Bireyin inanç sistemleri

⚫ Aile sistemine inanç, etkili bir baş etme
⚫ Ülkeye inanç, kaynağıdır.
⚫ Siyasi ideolojiler,
⚫ Değer sistemleri, Örneğin: Her kültürde
tehlikeli anlarda yardım
⚫ Anlam arama, ve yol gösterme
⚫ Bireyin kendine inanç, ihtiyacını ifade eden
⚫ Başka kişiye (doktor, dualar kullanılır.
psikolog,vb.) inancını
kapsar.
A- DUYGULAR
⚫ Travma hikayeleri
anlatması,
⚫ Oynadığı oyunlarla ifade
etmesi,
⚫ Resim yapması,
⚫ Şarkı söylemesi,
⚫ İleri dönük rol oyunları,
⚫ Travmanın neden olduğu
duyguları bir şekilde
ifade etmektir.
Özellikle çocukların
uygun zamanlarda
yapıldığında Hikaye
anlatması duygu
kanalını harekete
geçirir.
Yetişkinlerde de
benzer yöntemler
kullanılır.
S- SOSYAL KANAL
⚫ Arkadaşlar
⚫ Aile
⚫ Bir gruba ait olma
⚫ Destek alma
⚫ Destek vermeyi kapsar.
⚫ Rolünün(pozisyonunun/
durumunun) gereklerini
yerine getirme
Rolleri küçük işlerle belirlemeye
çalışın. Çok basit bile olsa bir iş
verirsek kayıplarına konsantre
olmak yerine kendilerini oyalarlar.
Yalnız kalmak yerine insanlara
yardım etmeleri, onlarla temas
kurmaları sağlanır.
Çocukların travmayla baş
etmelerini kolaylaştırmak
için akranları ile birlikte
çeşitli aktivitelerde yer
alması sağlanır. Biraz daha
büyük çocuklara liderlik
sorumluluğu verilebilir.
Yetişkinler ise bir arada
olma, birbirlerine yardım
etme yolu ile kendilerini bir
gruba ait hisseder,
birbirlerinden destek
alırlar.
I- HAYAL GÜCÜ VE YARATICILIK

⚫ Resim yapma, ⚫ Dışarıdan gelen

⚫ Yazı yazma, tehlikeye karşı
⚫ Rüyalar koymada hayal gücü
etkilidir.
⚫ Anılar
⚫ İçten gelen
⚫ Mizah, espri duygularla yaratıcı
⚫ Sanat çözümler bulmanın
⚫ Yönlendirilmiş tedavi edici etkisi
fantaziler vardır.
C- BİLİŞSEL KANAL- DÜŞÜNCE-
BİLGİLENME
⚫ Bilgi toplama
⚫ Problem çözme
⚫ Olumlu düşünceler
⚫ Zaman
⚫ Yer
⚫ Olayın oluş biçimi
⚫ Akıl alma
⚫ Bundan sonra olabilecekler
⚫ Alınacak önlemler
⚫ Olumlu sözler ise ifade
etme, problem çözme ve
olumsuzluklarla baş etme
için kullanılacak önemli bir
araçtır.
⚫ Yaşanan krizle ilgili gerekli
bilgileri edinmek yas tutma
ve iyileşme sürecini
başlatır.
⚫ Fiziksel şartlar ya da yakın
geleceğe dair bilgi
vermektir. Bazen kişiler
(özellikle yetkililer) halk
paniğe kapılmasın diye bilgi
vermekten kaçınırlar. Oysa
önceden bilgi verirsek
insanlar başlarının çaresine
bakabilirler. Aksi takdirde
daha büyük zorluk ve panik
yaşayabilirler.
Ph- FİZİKSEL KANAL

⚫ Koşmak
⚫ Yemek yemek
⚫ Su içmek ⚫ Bedenin farkına
⚫ Travma durumlarında varmak gevşemeye
duyular hassaslaşır. yönelik bedensel
Koku, görme, sesler veya
dokunmayı etkileyen hareketler yapmak
özel uyarıcılar daha bu alanda etkilidir.
sonra rahatsız edici
anıların tekrar
hatırlanması ve
yaşanmasına neden olur.
BASIC-PH

Bu model, kişinin güçlü yanını ve hangi baş

etme kanallarını kullandığını bulmaya
yardımcı olur. Her birey bu altı boyutun
hepsini kullanma potansiyeline sahiptir.
BASIC – PH yaklaşımından yardım alarak
çocuk, genç veya yetişkin her bireyin
krizle başetme yollarını belirleyip,
destekleyerek travma sonrası stresin
artmasını engelleyebiliriz.
Kendine Yardım Teknikleri

⚫ Stres yarata olaylar karşısında verilen

tepkilerin anormal bir duruma verilen
normal tepkiler olduğunu bilin.
⚫ Gerginliğinizin farkına varmayı öğrenin ve
gevşemeye çalışın.
⚫ “Kanka” –buddy- sitemini kullanın
⚫ Güvendiğiniz ve kendinizi yakın
hissettiğiniz biri ile konuşun.
⚫ Size yakın olan kişilerin olaylar
karşısında ne düşündüklerini dileyin.
Kendine Yardım Teknikleri

⚫ Zor görevlere konsantre olamadığınızda

daha rutin ve kolay işlerle uğraşın.
⚫ Eğer uyuyamıyorsanız ve çok gerginseniz
güvendiğiniz bir hekimle konuşun.
⚫ Duygularınız akıtmanın farklı yollarını
bulun:
Resim çizme, boyama, kille
heykel, müzik, hatıra defteri tutma gibi
Kendine Yardım Teknikleri

⚫Kendi kendinize ilaç almayın.

⚫Kendinize karşı toleranslı olun.
⚫Kendinize her gün bir hediye verin. (
Bir bardak kahve, bir magazin, uzun
bir duş….)
⚫Yüksek ve mükemmeliyetçi
beklentilerden uzaklaşın.
Kendine Yardım Teknikleri

⚫ Spor yapın, yürüyün, dans edin.

⚫ Gerektiğinde hayır demeyi bilin.
⚫ Gerektiğinde her şeye ara verin.
⚫ Dostlarınızı arayın; onlarla görüşün.
⚫ Ailenizin tadını çıkarın.
⚫ Kendinize bir mentör bulun.
⚫ Bir sizden çok daha genç; bir sizden çok daha
yaşlı, bir karşı cinsten, bir de kendi cinsinizden
yaşınıza yakın arkadaşınızın olmasına dikkat
edin.

⚫
Kendine Yardım Teknikleri

⚫Var olan baş etme becerilerinizi

harekete geçirin , yeni baş etme
becerileri geliştirin.
⚫Stres yaratan kişiler arası ilişkilerden
kaçının.
⚫Eğer tükenmişlik belirtileri en az üç
aydan beri devam ediyorsa;
profesyonel yardım alın.
Travmanın Olumlu Etkileri

⚫Her kriz bir fırsattır!

⚫ Birçok insan böyle bir olaydan sonra kendi
güçlerinin ve kapasitelerinin farkına varırlar.
⚫ İnsanoğlunun ne kadar olağanüstü bir adaptasyon
yeteneği olduğunu farkederiz.
⚫ Çok sık rastlanan ifadeler arasında şunlar yer alır:
⚫ “Zor durumlarla başetmeyi öğrendim.”,
⚫ “Hayatımda önem verdiğim şeyler değişti.”,
⚫ “Meğerse bütün dünya bize düşman değilmiş.”