ÇAĞDAŞ PSİKOLOJİK AKIMLAR

FELSEFE LİSANS PROGRAMI

Doç.Dr. MERAL SERT

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

1
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

HALKLA İLİŞKİLER LİSANS PROGRAMI

ÇAĞDAŞ PSİKOLOJİK AKIMLAR

Dr. Meral Sert Ağır

2
 ÖNSÖZ

İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Sosyoloji ve Felsefe bölümü

öğrencilerinin, müfredat programları doğrultusunda hazırlanan “Çağdaş Psikoloji Kuramları”
ders materyeli olan bu çalışma, öğrencilerin akademik gelişimlerini desteklemek amacıyla
hazırlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda psikolojinin bir bilim dalı olarak gelişim süreci ile
birlikte insan davranışlarını kontrol edebilmek için onları tanımaya çalışan uzmanların
geliştirmiş olduğu teoriler tarihsel gelişim seyri içinde verilmiştir.

Kitabımızda psikolojinin tarihsel sürecinde temel kabul edilen kuramlar ve bu

kuramların kurucularının yaşamları ile beraber şekillenen görüşleri yer almaktadır. Her bir
kuram, insan davranışlarını kendi psikoloji anlayışı çerçevesinde kendine has metodolojisi ile
açıklamaktadır. Okumalarınız sonrasında hiç bir kuramın tek başına insan davranışlarını
açıklamada yeterli olmadığını ancak her birinin psikoloji alanına eşsiz katkıları olduğunu
göreceğiz. Bu anlayışla her bir kuramın, diğer bir kuramsal görüşün ortaya çıkmasında bir başka
ifade ile insan davranışlarının farklı boyutlarının ele alınmasında tetikleyici rollere sahip
olduklarını söylemek mümkündür. Ayrıca bu kuramları destekleyen pek çok uzmanın
olduğunu, kitabınızda ise sadece kurucuların yer aldığını dikkatlerinize sunuyorum.

Psikoloji ile ilgili okumaların gerek akademik hayatınızda gerekse gündelik

yaşamıınzda farklılık yaratması dileğiyle.

Doç.Dr. Meral Sert

3
 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ .................................................................................................................................................................................... 3
YAZAR NOTU....................................................................................................................................................................... 7
1. BİR BİLİM DALI OLARAK PSiKOLOJİ .................................................................................................................... 8
1.1. Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji....................................................................................................................... 13
1.2. Psikolojinin Amaçları ve İşlevi ....................................................................................................................... 16
1.3. İnsan Davranışlarının Farklı Bakış Açıları ile Açıklanması .................................................................. 19
2. MODERN PSİKOLOJİNİN TEMELLERİ: TARİHSEL KÖKENLERİ ............................................................. 30
2.1. Psikolojinin Doğuşu............................................................................................................................................ 36
2.2. Modern Psikolojinin Temelleri ....................................................................................................................... 38
2.2.1. Yapısalcılık ................................................................................................................................................... 38
2.2.2. İşlevselcilik ................................................................................................................................................... 40
3. DAVRANIŞÇI KURAM I -DAVRANIŞÇILIĞIN BAŞLANGICI: PAVLOV VE THORNDİKE- .................. 48
3.1. Davranışçı Ekole Genel Bakış ......................................................................................................................... 54
3.2.Davranışçılığın Başlangıcı: Pavlov ve Thorndike ...................................................................................... 55
3.2.1.İvan P. Pavlov ve Klasik Şartlanma ....................................................................................................... 56
3.2.2. Edward L. Thorndike ve Bağlaşımcılık ............................................................................................... 60
4. DAVRANIŞÇI KURAM ........................................................................................................................................... 69
4.1. John B. Watson .................................................................................................................................................... 75
4.2. Burrhus F. Skinner ve Edimsel koşullanma ................................................................................................ 77
4.3. Clark Leoanard Hull ve Sistematik Davranışçı Kuram ........................................................................... 81
5. DAVRANIŞÇI KURAM III DAVRANIŞÇILIK ÜZERİNDE BİLİŞSEL ETKİLER: EDWARD C.
TOLMAN, ALBERT BANDURA VE JULİAN ROTTER-......................................................................................... 88
5.1. Edward C. Tolman ve İşaret Geştalt Kuramı .............................................................................................. 94
5.2. Albert Bandura ve Sosyal Öğrenme Kuramı .............................................................................................. 95
5.3. Julian Rotter ve Denetim Odağı Kuramı ................................................................................................... 101
6. GESTALT KURAMI I ................................................................................................................................................ 109
6.1.Gestalt Kuramının Doğuşu ve Gelişimi ...................................................................................................... 115
6.2. Gestalt Kuramının İlkeleri ............................................................................................................................. 117
6.3.Algısal Örgütleme İlkeleri .............................................................................................................................. 117
7. GESTALT KURAMI II -GESTALT KURAMCILARI VE TEMEL KAVRAMLARI- ................................ 126
7.1. Koffka ve Davranışın Belirleyicileri .......................................................................................................... 132
7.2. Köhler ve İçgörüsel Öğrenme ....................................................................................................................... 132
7.3.Wertheimer ve Üretici Düşünme .................................................................................................................. 133
7.4. Kurt Lewin’in Alan Teorisi ........................................................................................................................... 134

4
8- PSİKANALİTİK KURAM I...................................................................................................................................... 143
8.1. Psikanalitik Teoriye Genel Bakış ................................................................................................................ 150
8.2. Sigmund Freud ve Psikanalitik Teori ......................................................................................................... 150
8.2.1.Psikanalitik Görüşün Temel İlkeleri.................................................................................................... 151
8.2.2. Psikanalitik Davranış Değiştirme / Tedavi yöntemi ..................................................................... 157
9. PSİKANALİTİK KURAM II-YENİ FREUDÇULAR: EGO KURAMCILARI- .............................................. 163
9.1.Yeni Freudçular: Ego Kuramları .................................................................................................................. 170
9.2. Anna Freud ......................................................................................................................................................... 170
9.3. Melanie Klein ve Nesne İlişkileri Kuramı ................................................................................................ 173
9.4. Heinz Kohut ve Kendilik Psikolojisi .......................................................................................................... 175
10. PSIKANALITIK KURAM III -PSIKANALIZDE SOSYAL PSIKOLOJI ETKISI- ..................................... 184
10.1. Carl Jung ........................................................................................................................................................... 190
10.2. Alfred Adler ..................................................................................................................................................... 195
10.3. Karen Horney .................................................................................................................................................. 197
11. HÜMANİSTİK KURAM I ...................................................................................................................................... 204
11. 1.Hümanistik Kuramın Doğuşu ..................................................................................................................... 210
11.2. Hümanistik Kuramın ilkeleri ve Temel Görüşleri ............................................................................... 210
11.3. Fenomoloji ....................................................................................................................................................... 211
11.4. Hümanistik Görüş’ün Genel Değerlendirilmesi ve Eğitim Anlayışı ............................................. 211
12. HÜMANİSTİK KURAM II- HÜMANİSTİK KURAMCILAR VE GÖRÜŞLERİ ..................................... 217
12.1. Abraham Maslow ........................................................................................................................................... 223
12.1.1. İhtiyaçlar Hiyerarşisi ............................................................................................................................ 224
12.1.2. Maslow’a göre Kendini Gerçekleştirme ......................................................................................... 228
12.2. Carl Rogers....................................................................................................................................................... 229
12.2.1. Benlik Kuramı......................................................................................................................................... 230
12.2.2. Kendini Gerçekleştirme ....................................................................................................................... 231
13. BİLİŞSEL KURAM I ............................................................................................................................................... 237
13.1. Bilişsel Psikoloji ............................................................................................................................................. 242
13.2. Bilişsel Kuramın Doğuşu ve Gelişimi ..................................................................................................... 243
13.3. Bilişsel Kuramın Temel Varsayımları ..................................................................................................... 245
13.4. Bililişsel Kuramın Temel Kavramları ..................................................................................................... 245
13.5. Bilişse Psikoloji’de Yönelimler ................................................................................................................. 246
13.6. Bilişsel Psikolojinin Kurucuları: George Miller ve Ulric Neisser .................................................. 247
13.6.1. George Miller .......................................................................................................................................... 247
13.6.2.Ulric Neisser ............................................................................................................................................. 247

5
14. BİLİŞSEL KURAM II BİLGİ İŞLEME MODELİ............................................................................................ 253
14.1. Bilgisayar Metaforu ....................................................................................................................................... 259
14.2. Bilgiyi İşleme ve Bilgisayarlar .................................................................................................................. 259
14.3. Bilgiyi İşleme Modeli ................................................................................................................................... 260

6
 YAZAR NOTU

Kitabınız içindeki kuramlara ilişkin bölümleme sizlerin haftalık olarak konuları daha iyi
anlamanıza ve çalışabilmenize yönelik yapılmıştır. Örneğin Davranışçı kuram,”Davranışçılık
I, Davranışçılık II ve Davranışçılık III” şeklinde üç bölümde işlenmiştir. Akademik literatürde
ise örneğimizdeki “Davranışçı Kuram” ve bu kuramsal anlayışa sahip kuramcıların görüşleri
tek bir ana bölüm içerisinde yer almaktadır.

7
1. BİR BİLİM DALI OLARAK PSiKOLOJİ

8
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

1.1. Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji

1.2. Psikolojinin Amaçları ve İşlevi

1.3. İnsan Davranışlarının Farklı Bakış Açıları ile Açıklanması

9
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Psikoloji nedir ve araştırma konusu nedir?

2) Psikolojinin bir bilim dalı olarak insan yaşamına yönelik hedefleri ve katkısı
nelerdir?

3) Psikolojinin bir bilim dalı olarak insan davranışlarına nasıl açıklamaktadır?

4) Psikolojinin bir bilim dalı haline gelme süreci hangi aşamalarla gerçekleşmiştir?

10
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Bir bilim dalı Psikoloji biliminin, insaoğlunun Literatür taraması,

olarak psikoloji yaşamındaki önemini gözlem ve inceleme
kavrayabilmek. Psikoloji biliminin yapılarak geliştirilecektir
konusunu ve çalışma alanını
açıklayabilmek

Psikolojinin Psikoloji biliminin amaçlarını Literatür taraması,

Amaçları ve İşlevi sıralayabilmek gözlem, inceleme
sonucunda olay ve
Psikoloji biliminin amaç ve
olgulara ilişkin analiz ve
işlevlerini açıklayabilmek
sentez yaparak
geliştirilecektir.

Psikolojinin İnsan İnsan davranışlarını ilişkin farklı Literatür taraması,

Davranışlarını bakış açılarını sıralayabilmek gözlem ve inceleme
Değerlendirme yapılarak geliştirilecektir
Farklı psikoloji ekolleri açısından
Biçimi
insan davranışlarını açıklayabilmek

11
 Anahtar Kavramlar

 Psikoloji

 Piskolojinin amaçları- işlevleri

 Tanımlama

 Açıklama

 Tahmin

 Kontrol

 Davranışsal bakış açısı

 Psikanalitik bakış açısı

 Bilişsel bakış açısı

12
 Giriş

Psikoloji en yeni disiplinlerden biridir. Bir paradoks olarak nitelendirilebilecek bu

durum 19.yy. psikologlarından Ebinghaus tarafından “psikoloji uzun bir geçmişe fakat kısa bir
tarihe sahiptir” şeklinde açıklanmıştır.

1.1. Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji

Psikolojinin öznesi genellikle bireydir. Birey döllenme sürecinden ölümüne kadar tüm
gelişim süreçlerinde bazen laboratuvar ortamında bazen doğal ortamında inceleme ve
araştırmaların konusunu oluşturur(Gerring; Zimbardo,2012,s.2;Arkonanç,2005,s.1).

Bununla birlikte insan üzerinde inceleme ve araştırma yapma ile ilgili etik ilkeler
doğrudan insan üzerinde araştırma yapmayı kısıtladığı için insan davranışlarının yanı sıra hayvan
davranışları da inceleme konusu olmuştur. Ayrıca psikolojinin ilk dönemlerinden itibaren
hayvan davranışları ile ilgili çalışmalar insan davranışlarını anlamada örneğin, koşullu öğrenme
süreçleri gibi ciddi katkılar sağlamıştır(Arkinson&Atkinson; Richard; Smith; Dary; Hooksema;
Nolen,2010, s.3).

Psikoloji, davranışların bilimsel incelemesidir. Bu tanım, psikolojinin bilimsel yönüne

ve davranışlara ağırlık vermektedir.

PSİKO + LOJİ = PSİKOLOJİ

(psyche) (logos)

Psikolojiye dair ilk izler başta Aristo olmak üzere eski Yunan filozoflarının
yaşamın doğası'na dair bıraktıkları yazılara dayanıyor.

Aristo'nun psyche yani psiko kavramıyla hayatın özüne gönderme yapmasından

sonra terim Yunanca'ya zihin anlamında kazandırılıyor.

Psikoloji kavramı ise, işte bu psiko terimiyle, Yunanca'da bilim anlamına gelen
loji teriminin birleşimiyle ortaya çıkıyor. Yani ZİHİN BİLİMİ!

13
 Psikolojinin verilerinin kabul edilebilmesi için “bilimsel temellere dayanması”
gerektiği gerçeğini göz ardı edemeyiz. Bu doğrultuda psikolojinin bilimsel yönü, psikolojik
sonuçların bilimsel yöntemlere uygun kanıtlarla ortaya çıkarılmasını gerektiğini
göstermektedir. Bilimsel yöntem objektif veri toplanması ve yorumlanması için kullanılan,
hata ihtimalini azaltıp güvenilir genellemelere ulaştıran yöntemler bütünüdür
Arkinson&Atkinson; Richard; Smith; Dary;Hooksema; Nolen, 2010, s.7).

Bu yöntem, objektif olarak toplanmış veriler ışığında, problemlerin analizi ve

çözümlenmesi ile elde edilen sonuçları gerçekler olarak kabul ederek bir takım
değerlendirmelerde bulunmayı içermektedir (Davidoff,1981, s.4; Myers,2103,s.4).

Davranış basit anlamda çevreye uyum sağlama yollarını içeren hareketlerdir.

Psikolojinin konusu davranışları gözlenebilen insanlar ve hayvanlar oluşturmaktadır;
örneğin, gülümseme, ağlama, koşma, konuşma ve dokunma gibi. Davranışlar çok basit gibi
algılansa da kompleks bir dinamiği ifade etmektedir. Düşünceler, düşüncelere eşlik eden
duygular ve çoğunlukla dışarıdan gözlemleyebildiğimiz hareketler davranışın üç yönünü
oluşturmaktadır. Bir başka ifade ile davranış zihinsel, duygusal ve psikomotor tavır alış olarak
ele alınmaktadır(Bernstein; Roy;Srull,1991,s 4-5).

Davranış, bir kişinin dışarıdaki diğer insanlarca da doğrudan doğruya

gözlemlenebilecek ve gözlenemeyen tüm eylemleridir.

Örneğin;

 Yürümesi
 Konuşması
 Yüz ifadeleri
 Duygu ve düşünceleri

Davranışın bilişsel yönü algılama, hatırlama ve düşünme gibi süreçlerle ilgilidir.

Davranışın bu yönü, çoğu zaman dışardan gözlenemeyebilir, ancak davranışları kuvvetle
etkileyen ve şekillendiren bir özelliğe sahiptir.

Davranışlarımızın duyuşsal yönü ise duygularımızla yani sevinç, mutluluk, kaygı, öfke
vb. heyecansal tepkilerle ilgilidir. Her davranışın duyuşsal boyutu olmasa da duyuşsal davranışlar,
insan yaşamında bilişsel özellikler kadar etkilidir. Çoğunlukla davranışların duyuşsal yönü sözel
veya sözel olmayan yollarla ifade edilmektedir.

Davranışlarımızın psikomotor boyutu, davranışın bilişsel ve duyuşsal yönüyle tutarlı olarak

ortaya çıkan bedensel hareketlerdir. Psikomotor davranışlar bilişsel ve duyuşsal olanlara göre daha
kolay gözlenebilmekte ve ölçülebilmektedir (Papillia; Olds; 1998,s.6; Plotnik,2009, 3-6).

14
 Günümüzde davranışın zihinsel yönlerine dikkat çekebilmek için psikolojiyi
“zihinsel süreçlerin incelenmesi” şeklinde açıklandığını görmekteyiz. Düşünme, planlama,
usavurma, yaratma ve hayal etme gibi birçok insan aktivitesi bireyseldir ve doğrudan dışardan
gözlenemeyen süreçlerdir (Myers,2013,s.4-6; Davidoff;1981,s.5; Woolfolk,2007,s.5).

psikoloji
davranış ve zihinsel işleyişlerin bilimi
psikoloji tanımında üç anahtarımız var:
bilim
davranış
zihinsel işleyişler

Psikoloji alanının her bir alt dalı, insan yaşamını etkileyen temel bir konu alanı
üzerinden derinlemesine inceleme ve araştırma yapmak suretiyle “insan davranışlarının” bir
bütün olarak psikolojinin gelişimine ve amaçlarına ulaşmasına yardımcı olur.

15
 1.2. Psikolojinin Amaçları ve İşlevi

Bu alanda çalışan uzmanlar tıpkı diğer bilim alanlarında olduğu ilk olarak varolan bir
olayın, olgunun, problemin ne olduğunu tanımlamaya çalışırlar. Daha sonra tanımlanan bu
durumun detaylı, derinlemesine açıklamasının ardından gelecek ile ilgili tahminler, varsayımlar
üreterek bu doğrultuda neler yapılabileceğine ilişkin değerlendirmelerini belirtirler. Bu
değerlendirmeler, ileriki dönemlerde benzer durumlarda olgu ya da durum meydana gelmeden
ya da meydana geldiği sırada nelerin yapabileceğini ilişkin görüşlerle varolan dinamiğin
kontrolünü içerir. Bu doğrultuda psikoloji bilimi insan davranışlarını tanımlayarak açıklamakta,
ileriye dönük tahminlerde bulunarak bu davranışların insan yaşamının sağlıklı devamı
açısından kontrolünü hedeflemektedir.

Tanımlama, Ne olduğunu ortaya koyma Tanımlama genel olarak, bir kavramı bütün
öğeleri ile eksiksiz anlatmak, özel ve değişmez niteliklerini sayarak bir kimseyi veya nesneyi
tanıtmak, tarif etmek olarak ifade edilebilir. Bir varlığın, bir kavramın ne olduğunu, ne anlama
geldiğini, tüm özelliklerini, onu benzerlerinden ayıran yönleri belirtilmesi sürecidir. Diğer bir
ifadeyle tanımlaması yapılan varlığı, diğerlerinden ya da tanınmayanlardan ayırt etmek, onun
sınırlarını belirlemek gerekmektedir. Psikoloji bilimi de insan yaşamı ve dinamikleri ile ilgili
her bir olayı, olguyu öncelikle tanımlamaya çalışmaktadır (Polotnik,2009,s.4). Örneğin insanın
gelişimini döllenmeden ölüme kadar olan süreç olarak ifade ettiğinizde, bu süreç içinde
bebeklik dönemini, çocukluktan, çocukluğu ergenlikten, ergenliği, genç yetişkinlikten ayıran
temel özellikleri ayırt edebilmek için her bir dönemin eksiksiz özelliklerini ifade edilmiş olması
gerekmektedir. Gündelik hayat içerisinde en çok kullanılan normallik ve anormallik kavramları
üzerinde duruyorsak, normalliğin ölçüsü ya da kriteri olan davranışlar normallikten
uzaklaşıldığının belirtisi olan davranışları tanımlayabilmeliyiz.

16
 Bu nedenle psikoloji öncelikle bir olayın, bir olgunun dinamiklerini objektif bilgi
toplama yöntemleri ve analizleri sonucunda ortay koymaktadır. Bu süreç olayın ya da olgunun
objektif kriterlere uygun olarak gözlemlenmesi ve hakkında veri toplanması ile başlayıp,
verilerin örneklemden evrene genellenebilecek şekilde toplanarak değerlendirilmesi ve doğru
analiz yöntemlerini kullanılmasının ardından, bir yargıya varılmasına kadar süren bir çok
yöntemi içermektedir. Bireyin özelliklerine ilişkin her bir tanımlama kimiz zaman çok basit
kimi zaman kompleks farklı düzeyde analizleri gerektirebilir. Bu süreçteki dikkat edileceı
noktasübjektif bakış açısından uzaklaşarak “objektif “kriterler doğrultusunda özellikleri
vurgulayabilmektir (GerringZimbardo,2012,s.3; Arkonanç, 2005,s.24; Davidoff,1981,s.4).

Açıklama

Bir olay, olgu ya da kavramı tanımlamanın ötesinde daha iyi anlaşılması için yapılan
detaylı bilgileri içeren yöntemdir.. Bu açıklamalar, davranışın ve zihinsel süreçlerin birçok
faktörün etkisi ile oluştuğunu ortaya koyacak şekildedir (Gerring; Zimbardo,2012,s.4;
Myers,2013,s.5; Papilla; Olds,1998,s.4; Davidoff,1981,s.2).

Farklı davranışların hangi şartlar altında görülebileceğine dair yapılan açıklamalar,

psikoloji alanında çalışan uzmanlar açısından davranışın bir çok farklı kombinasyon sonucunda
oluştuğu gerçeğine göre yapılmaktadır. Ayrıca, bir takım açıklamalar sebep sonuç ilişkilerini
vurgulayan nitelikte olabildiği gibi örneğin Freud’un “yetişkin davranışlarının çocukluk
dönemin özellikle 0-5/6 yaşlarda yaşananlarla ilişkisini vurgu yapan deterministik açıklamalar
niteliği taşırken, birtakım açıklamalardan var olan araştırmalardan elde edilen verilerin sentezi
niteliğinde olabilir.

Bir bazşka ifade ile her türlü insan davranışının nasıl gerçekleştiğini anlama çabalarının sonucu
daha detaylı açıklamalara gereksinim duyulmaktadır. Bu açıklamalar kimi durumlarda çeşitli
faktörlerin davranış üzerindeki çoklu etkisini göstermeye yönelik olabileceği gibi kimi
durumlarda var olan bilgilerin yeniden değerlendirilmesi sonucu da olabilir.

Sonuç olarak, psikoloji bilimi farklı davranışlara net açıklamalar geliştirmeyi

amaçlamaktadır.

Daha sonraki bölümlerde işlenecek olan her bir teori, kendi kuramsal anlayışları
doğrultusunda bireylerin davranışlarına açıklama getirecektir.

Tahmin; Ne olacağını yordama

Araştırma ve incelemeler sonucunda elde edilmiş bilgiye dayanılarak yapılan çıkarımlar

doğrultusunda, belirli şartlar ve ilişkilerde neler olabileceğine ilişkin yapılacak açıklamalara
tahmin adını vermekteyiz. Tahminlerin bilimsel yöntemlerle yani belirli yöntemlerle elde
edilmiş bilgilere dayanması gerekmektedir.

17
 Herhangi bir davranışa ilişkin yapılan detaylı, net açıklamalar farklı durumlarda o
davranışın nasıl değişebileceği ya da nasıl gerçekleşebileceği konusunda yordama yapmayı
sağlamaktadır (Gerring;Zimbardo,2012,s.4; Myers,2013,s.5; Papilla;Olds,1998,s.4;
Davidoff,1981,s.2). Örneğin, çocukluk döneminde sınıf ortamında sosyalleşme sorunları
yaşayan bireylerin ergenlik döneminde çok daha fazla içe dönük ya da diğer uçta- sosyalleşeme
sorununa bağlı olarak- davranışlar gösterebileceği söylenebilir. Çocukluk döneminde başarı
duygusu zedelenmiş bireylerin kendileri ile ilgili aşağılık komleksi ve yetersizlik algısına sahip
olabileceğini, ergenlik döneminde otorite figürü olan ebeveynin aşırı baskıcı davranışlarının
ergenlikte ters kimlik gelişimine neden olabileceği söylenebilir. Görüldüğü üzere örnekte,
hangi durumlarda nasıl davranışların görülebileceğine ilişkin tahminler yer almaktadır. Bu
tahminlerin belirli bilgiler doğrultusunda belirli durumlara ilişkin olasılıklarla ifade edilmiş
olduğu görülmektedir. Tahminlerin yeterince delil, veri olmadan yapılması durumunda kabul
edilmemesi gerektiği açıktır, aksi takdirde geçerliliğinin olmayacaktır.

Kontrol ; ne olduğunu kontrol etmek

İnsan davranışlarını kontrol edebilmek psikoloji alanının en önemli hedeflerindendir.

Eğer elde ettiğiniz bilgileriniz doğrultusunda bir davranışın hangi şartlarda ortaya
çıkabileceğine ilişkin tahminleriniz varsa o davranışı nasıl kontrol edebileceğinize ilişkin
yöntemlerde geliştirebilirsiniz. Bir başka ifade ile davranışı kontrol edebilirsiniz; davranış
istenmeyen bir davranış ise davranışın ortaya çıkmasını engelleyebilir, durdurabilir istenen bir
davranış ise ortaya çıkmasını istediğiniz koşul ve şartta istediğiniz şekilde sağlayabilirsiniz.
Kısaca kontrol, davranışı ortaya çıkarmak veya çıkarmamaktır; başlatmak, devamlılığını
sağlamak, durdurmak, özelliklerini-niteliğini- niceliğini etkilemek, oluş sıklığını belirlemek
vb. davranışa ilişkin dinamikleri istenilen ya da beklenilene uygun hale getirebilmektir
(Gerring; Zimbardo,2012,s.4;Myers,2013,s.5; Papilla; Olds,1998,s.4; Bernstein; Roy;
Srull,1991,s.5; Davidoff,1981,s.2.).

Davranışı kontrol edebilmek psikolojinin en önemli amaçlarından biridir. Kontrol

fonksiyonu, uzmanların, insanlara, hayat kalitelerini geliştirebilmeleri ve sağlıklı
yaşayabilmeleri adına yardım etmelerini sağlamaktadır. Bir öğrencinin ders çalışmasını
engelleyen davranışlarını örneğin dikkatinin çabuk dağılması kontrol edebilirseniz,
öğrencinin daha verimli çalışmasını sağlayabilirsiniz. Aile bireylerinin birbirlerine karşı
kötü muamelerini kontrol edebilirseniz, aile içi şiddet davranışları azalabilir.

18
 1.3. İnsan Davranışlarının Farklı Bakış Açıları ile Açıklanması

Psikolojide olay ve olgular farklı açılardan ele alınabilmektedir

(Arkinson&Atkinson; Richard; Smith; Dary; Hooksema; Nolen,2010, s.3). Bir olay ya da
olgunun farklı açılardan değerlendirilişi, o olay ya da olguyu hangi boyutlardan, ne tür bilgileri
değerlendirerek tanımladığınız ve açıkladığınız ile ilgilidir. Bu sürecin sonunda psikolojinin
amaçları ve işlevleri- tanıma, açıklama, tahmin ve kontrol- doğrultusunda her bir bakış açısının olay
ve olguları nasıl değerlendirdiğine ilişkin “bütünsel bir anlayışa” sahip olmamız gerekmektedir.
(Gerring; Zimbardo,2012s.7; Myers,2013,s.8; Papilla; Olds,1998,s.5; Bernstein; Roy;
Srull,1991,s.7 Davidoff,1981,s.4.).

Bu bağlamda psikolojik açıdan bir davranışı, olayı veya olguyu psikolojideki başlıca
yaklaşımlar ve bakış açıları ile değerlendirmeye çalışacağız (Myers,2013,s.9-11.; Gerring;
Zimbardo,2012 s.8-10; Plotnik, 2009,s.4-10; Arkonanç,2005,s.26-10; Hjelle;Zeigle,1987,s. 2-
4)

1- Biyolojik yaklaşım: Bu yaklaşım genlerin, hormonların özellikle beynin ve

sinir sisteminin davranışlar üzerindeki etkisini incelemektedir. Bu dinamiklerin birbirleri ile
etkileşimlerinin insan davranışlarını nasıl etkilediğini anlamaya çalışmaktadır.
Psikobiyologlar- biyolojik yaklaşımı benimseyen psikologlar- beynin işleyişi ve sinir sistemi
ile ilgili farklı araştırma teknikleri kullanabililrler. Örneğin beyin dalgalarının görüntülenmesi,
beyinde çeşitli durumlarda oluşan elektiriksel ve kimyasal değişiklikleri tespit etme gibi.
Yaklaşım genel olarak davranışların ve zihinsel süreçlerin temelini oluşturan nörobiyolojik
süreçleri belirlemeye ve bu doğrultuda davranışların kontrolünü sağlamaya yönelik bilimsel
sonuçlar ortay koymaya çalışmaktadır.

2- Davranışçı yaklaşım: Bu yaklaşım gözlenebilir davranışların ortaya çıkış

dinamikleri ve nasıl kontrol ediilebileceklerine ilişkin görüşler ileri sürmüştür. Davranışların
çevresel etkenler tarafından nasıl kontrol edilebildiğini incelemişlerdir. Davranışları
açıklayabilmek için hayvanlar üzerinde deneyler yapmışlardır. Çalışmalarında genel olarak
insan ve hayvanı “organizma” kavramı ile başalığı altında ifade etmilerdir. Deneyleri sonrasında
kontrol edilebilir bir çevrede, ödül ve cezalarla davranışalrın değişebileceğini savunmuşlardır.

3- Psikanalitik yaklaşım: İnsan davranışlarını çocukluk dönemindeki

karşılanmamış dürtülerin yaratmış olduğu engellenme duygusuun bastırılması sonucu
oluştuğunu ileri sürmüştür. Çocukluk dönemindeki olumsuz yaşantıların telafi eidlemez
sonuçlarına vurgu yaparak, insan davranışlarının bilinçdışı süreçlerle kontrol edildiğini
savunmuştur.

4- Bilişsel yaklaşım: İnsan davranışlarının zihinsel süreçlerle açıklanabileceğini

savunarak düşünce, dikkat, algılma, hatırlama, akıl yürütme, problem çözme gibi zihinsel
süreçlere dikkat çekmişlerdir. Bilginin bilgisayarlarda olduğu gibi insan beyni tarafından
işlemlerden geçirilerek dönüştürüldüğünü savunmuşlardır.

19
 5- Hümanistik yaklaşım: İnsan özünde iyi, kendini gerçekleştirme potansiyeli oaln
gelişmeye ve değişmeye açık bir varlıktır. İnsanın davranışları ise onun çevresini algılamasının
sonucu gelişen yorumudur. Dolayısıyla yaklaşım insanın davranışlarının, onun öznel yorumundan
bağımsız değerlendirilemeyeceği görüşünü savunmaktadır. İnsan değerli ve biricik olan bir varlık
olarak olayları, olguları yani çevresini nasıl algılıyorsa öyle davranacaktır.

6- Evrimsel yaklaşım: Yaklaşım modern psikoloji ile Darwin ‘in evrim

teorisindeki doğal seleksiyonu birleştirerek davranışları açıklamaktadırlar. Darwin’in teorisi
çevrelerine uyum sağlamış organizmaların, uyum sağlayamanlara nazaran üremeye daha yatkın
ve başarılı oldukları görüşünü savunurken psikoloji evrimsel bakış açısı ile zihinsel
yeterliliklerinde fiziksle yeterlilikler gibi yüzyıllar içinde geliştiğini vurgulamaktadır.

7- Sosyo-kültürel yaklaşım: Bu yaklaşım, gerek kültürel ve etnik benzerlikler ile

farklılıkların bireylerin psikolojik ve sosyal yaşantısı üzerindeki etkisini incelemektedirler.

Farklı Yaklaşımların Bakış Açılarının Karşılaştırılması (Gerring;

Zimbardo,2012,s.8-10;

Bakış Açısı Araştırma Odağı (Problem) Araştırma konuları

Biyolojik Beyin ve sinir sistemi Davranışların biyokimyası ve zihinsel

süreçler

Davranışsal Belirli, gözlenebilir açık tepkiler Davranışlar, Davranışın belirleyicileri/

başlatıcıları ve sonuçlarının etkisi

Psikodinamik Bilinçdışı etkenler, engelleme ve Davranışın bilinçdışı istekleri

çatışmalar

Bilişsel Zihin süreçleri, dil Davranışsal belirleyicilerle zihinsel

süreçlerin açıklanması

Hümanistik İnsan deneyimi ve potansiyeli Yaşamsal ihtiyaçlar, değerler, hedefler

Evrimsel Gelişmiş psikolojik uyum Evrimleşmiş uyum süreçleri açısından

süreçleri zihinsel dinamikler

Sosyo Kültürlerarası Tavır ve Davranış İnsan deneyiminin evrensel ve kültürel

kültürel Şekilleri yönleri

Şimdi bu yaklaşımları aşağıda veilen bir gazete haberi üzerinden tekrar gözden
geçirelim:

20
5 yılda 802 kadın aile içi şiddet sonucu öldü

Kadına şiddet, Türkiye'nin önemli sorunlarından biri olmayı

sürdürüyor. Alınan önlemler şiddet verilerini azaltsa da, aile
içi şiddet yüzünden her yıl yüzlerce kadın hayatını
kaybediyor. Bu yıl 28 bin kadın, şiddete maruz kaldı. Son 5
yılda 802 kadın, aile içi şiddet sonucu yaşamını yitirdi. 4 bin
500'ü için de koruyucu ve önleyici tedbir alındı
(www.ntvmsnbc.com).

Birleşmiş Milletler Dünya Kadınları 2010 Raporu’na göre ise

Danimarka’da kadınların yüzde 27′si, Almanya’da yüzde 25′i, Norveç’te yüzde 22′si
hayatlarının bir döneminde fiziksel veya cinsel şiddet mağduru olduğunu dile getiriyor.

Dünya Sağlık Örgütünün tespitlerine göre, cinsel şiddet dünya genelinde en yaygın
şekilde kadınlara yönelik uygulanıyor.

Yapılan uluslararası araştırmalar, dünyada kadınların yaklaşık yüzde 20′sinin ve

erkeklerin yüzde 5-10′unun çocukken cinsel şiddete maruz kaldığını ortaya koyuyor.
Japonya’da kadınların yüzde 15′i, Etiyopya’da yüzde 70′i hayatlarının bir döneminde
partnerlerinden fiziksel veya cinsel şiddet gördüklerini belirtiyor. Bunun yanı sıra genel olarak
dünyada yüzde 0,3 ile yüzde 11,5 oranları arasında kadın, bir yabancı tarafından cinsel şiddet
gördüğünü ifade ediyor.

Biyolojik yaklaşıma göre: Şiddet davranışının beyin ve sinir sistemi ile açıklanması
söz konusudur. Dolayısıyla beynin belli bölümlerinin saldırganlık davranışından sorumlu
olması gerekmektedir. Kuramcılar, beynin merkezi sinir sisteminin ve endokrin sisteminin
saldırganlığa yol açtığını öne sürmektedir. Bazı bilim adamları da beyinde saldırganlığa neden
olan merkezlerin dışında beyindeki tümörlerinde saldırganlığa yol açtığını ileri sürmektedirler.
Saldırganlıkla ilgili amigdalalar duyguların kontrolünden sorumlu beyin alanlarıdır ve limbik
sistemin bir parçasıdır. Saldırganlık gösteren bireyin amigdalaları çıkarıldığında bireyin önceki
halinin karşıtı bir durumun, sakinlik halinin ortaya çıktığı gözlenmiş (Carlson,2011 276). Yine
bu bölgede oluşmuş olan bazı tümörlerin aşırı saldırganlığa yol açtığı belirtilmektedir.
Biyolojik kurama ait bir diğer açıklama genlerdeki farklı kombinasyonların saldırganlığa neden
olduğu şeklindedir. Her insanın hücresindeki 23 çift kromozomdan bir çifti cinsiyeti belirler.
Kadın da cinsiyeti belirleyen kromozom çifti XX erkekte ise XY biçimindedir. Y erkekliği
belirleyen kromozom olarak düşünülmektedir. Bazı erkeklerde bu kromozomlar XYY
şeklindedir. Bir kısım bilim adamları fazla olan bu kromozomun erkekte saldırganlığı
artırdığını savunmaktadır (Arkonanç,2005,s.28-29-59)

Davranışsal yaklaşıma göre: Saldırganlık ve şiddet davranışları çevresel faktörlere

bağlı olarak akzanılan davranışlardır. Bu bağlamda birey, saldırganlık davranışını çevresinden
öğrenir. Davranışçı kuramcıların her biri kendi davranışçı teorileri doğrultusunda saldırganlık
ve şiddet davranışlarına açıklamalr getirir. Örneğin, Davranışçı kuramcılardan Skinner çocuğun
tesadüfen yaptığı bir davranışın ödüllendirilmesi sonucu davrnışları kazandığını belirtmektedir.

21
Skinner’ın kuramsal bakış açısından kardeşinden ya da arkadaşından çekerek oyuncak alan bir
çocuk, sözlü istme davranışı yerine çekme davranışı sonucunda oyuncağı rahatlıkla elde
ediyorsa, bundan sonra da çekme vb. davranışları yaparak istediğini elde etmeye çalışacaktır.
Bu çocuğun büyüyüp bir yetişkin olduğunu varsaydığımızda istediğini elde etmek için bir
yetişkin olarak çekme vb. davranışların daha karmaşığını yapabilecektir. Eğer çocuk çekme vb.
davranışı ile değil de sözlü uygun ifadalerle oyuncağı elde etmiş olsaydı çocukta sözlü uygun
ifadelerin kullanılması sözkonusu olacaktı. Yine davranışçı bir başka kuramcı olan Bandura’nın
bakış açısı ile saldırganlığı ve şiddet davranışını ele alırsak -ki kendisinin kitabın ileriki
bölümlerinde saldırganlıkla ilgili çalışmalarına da değineceğiz- bireylerin saldırgan davranışlar
yaparak istediği sonucu elde eden bireyleri gözlemlemesi o davranışalrı yapmaları için
yeterlidir (Morgan,2011,s.363; Evra,1998,s135). Aile içinde babasını, sokakta arkadaşlarını,
TV de çeşitli karakterlerin ya da haberleri seyreden saldırganlık davranışı sonucunda ödül elde
ettiğini-istediği sonuca ulaştığını gören çocukların bu davrnışı kazanması çok doğaldır.

Psikodinamik yaklaşıma göre: İnsanı doğuştan cinsellik ve saldırganlık içgüdülerine

sahiptir. Bu içgüdüler ise davranışlar için harekete geçirici unsurlardır. Birey herhangi şeye
ulaşmak istediğinde engellenme ile karşılaştığında engelli ortadan kaldırabilmek için doğal
olarak saldırganlık davranışını yapacaktır. Ayrıca örselenmiş bir çocukluk dönemi yaşamış
olmak da bu tür davranışların ortaya çıkmasına neden olan diğer bir faktördür.Hatta çocukluk
dönemine ilişkin bastırılmış yaşantılarına bağlı olarak oluşmuş anne ve babasına karşı duyduğu
düşmanlığın yetişkin davranışlarına yansımasıdır (Morgan, 2011,s.362).

Bilişsel yaklaşıma göre: Diğer insanlara zarar vermeye yönelik zihinsel aktivitelerin
düşünme, anlamlandırma vb. davranış üzerindeki etkilerini incelerler. Şiddet programları, savaş
vb. şeyleri seyreden her birey ilgii konulara dair farklı yorumalr yapmaktadır. Bazı bireylerin
konuya ilişkin kavramları, ifadeleri daha fazla saldırganlığı ve şiddeti destekler nitelikte ise bu
insanların zihinsel süreçleri nasıl işlemektedir (Gerring; Zimbardo,2012,s.9; Eysenck;
Keane,1996,s.55; Arkonanç, 2005,s.220)

Hümanistik yaklaşıma göre: Bireylerin değerleri, deneyimleri, sosyal şartları ve

olaylara karşı bakış açıları değerlendirilir. Hümanistik kuram bireyi fenomoloji kavramı ile
birlikte değerlendirir (Myers,2013,s.9-11.; Gerring; Zimbardo,2012 s.8-10; Plotnik, 2009,s.4-
10) . Fenomoloji kısaca bulunduğu şartlar içinde bireyin öznel yorumudur (Örneğin, erkek ve
kadın rol davranışları ile ilgili bireyin kazanmış olduğu değerler; cinsiyete bağlı olarak edinmiş
olduğu bakış açıları –kadınların ve erkeklerin kılık kıyafetlerinin nasıl olamsı gerektiğine kadar.
Dolayısıyla bir erkeğin hangi durumda ne yapması gerektiğine ilişkin belirli bir bakış açısı,
kazanmış olduğu değerler saldırganlık ya da şiddet davranışına başvurup başvurmayacağını
belirleyebilir.

Evrimsel yaklaşıma göre: İnsanların tarih boyunca hangi durumlarda saldırganlık ve

şiddet davranışlarına başvurdukları incelenerek, bu şartlar altında saldırganlık davranışlarını
üreten mekanizmalar ortaya konmaya çalışılabilir(Morgan, 2011,s.23-25). Bu noktada
saldırganlık ve şiddetin her türünün insanlık tarihi ile yaşıt olduğunu söyleyebilir miyiz???

22
 Sosyo kültürel yaklaşıma göre: Farklı kültürlerdeki saldırganlık ve şiddet eğilimlerini
insanların nasıl tanımladığı ve yorumladıkalrı incelenebilir.Kültürel faktörların bu
davranışların yapılıp yapılmaması ya da şekli ile ilgili farklılık üretip üretmediği, bu durumun
hangi şartlara bağlı geliştiği sorgulanır (Myers,2013,s.9-11.; Gerring; Zimbardo,2012 s.8-10;
Plotnik, 2009,s.4- 10). Dünya Sağlık Örgütünü verileri dikkate alındığında hemen hemen her
kültürde saldırganlık ve şiddet olgusu ciddi bir sorundur. Sosyo kültürel bakış açısından olaya
baktığımızda Türkiye’de “töre cinayeti” kavramına rastlarken başka bir ülkede böyle bir olguya
rastlamayabiliriz.

Görüldüğü gibi her kuramsal görüş olay ve olguları farklı bir boyuttan ele alarak
açıklamaya çalışmaktadır. Bu çabaların her biri insanın yaşamına ilişkin sorunların çözümünde
katkı sağlamaktadır.

23
 Uygulamalar
Araştırma Ödevi

Psikolojideki bakış açıları doğrultusunda günümüz gençliğinin sorunlarını analiz ediniz.

24
 Uygulama Sorusu

Gündelik hayatımızdaki herhangi bir davranışı psikolojideki teorinlerin farklı bakış

açıları ile psikolojinin amaçları- tanıma, açıklama, tahmin ve kontrol- doğrultusunda
değerlendiriniz

25
 Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bir bilim dalı olarak psikolojinin iilgi konusunu, amaçlarını, psikolojideki farklı bakış
açıları ile bir olayı açıklamayı öğrendik.

26
 Bölüm Soruları

1) Psikoloji bilimi ne içindir?

a) İnsanların birbirini tanıması için

b) İnsanların yaşam kalitesini arttırabilmek için

c) İnsanı tanımak için

d) İnsanı araştırmak için

e) Diğer bilim dallarına destek olmak için

2) İlköğretim okuluna devam eden bir öğrenci matematik dersinde kesirlerle ilgili
toplama işlemini yaparken önceden bildiği toplama işlemine göre yapmaya çalışır ama doğru
olmadığını görür. Bu ifade çocucuğun hangi özelliğine dair psikolojik bir açıklamadır?

a) Duygusal

b) Fiziksel

c) Zihinsel

d) Motor

e) Ahlaki

3) Bireylerin davranışlarının objektif gözlemlenmesi gerekmektedir. Bu ifade

psikolojinin hangi amacına yöneliktir?

a) Tanıma

b) Açıklama

c) Tahmin

d) Kontrol

e) Yordama

I-Farklı gelişim dönemlerindeki bireylerin özelliklerinin belirlenmesi;

II- Sosyo- ekonomik-kültürel dinamiklerin gelişim süreçlerini etkileyebileceği;

III- Egenlik çağında, sosyal çevrenin etkisi ile olumsuz, ters kimlik gelişebilir.

4) Yukarıda belirtilenler doğrultusunda aşağıda psikolojinin hangi fonksiyonu yer

almamaktadır?

27
 a) Tanımlama

b) Açıklama

c) Tahmin

d) Kontrol

e) İnceleme

5) Suç işleyen bireylerin genlerinde problem var; bu insanları farklı bir ortamda
toplumdan uzak tutmalı diğerlerine zarar vermemeleri için!!! Bu cümleleri kuran bir kişinin
insana bakış açısı aşağıdakilerden hangisi ile açıklanabilir?

a) Davranışçı

b) Bilişsel

c) Evrimsel

d) Biyolojik

e) Sosyo kültürel

“Türkiye’de futbol maçları sonrasında ister kazanılsın isterse kaybedilsin gösterilen

duygusal tepkiler çoğunlukla gazete manşetlerinde “abartılı” kabul edilebilecek ifadeler
şeklinde yansımaktadır.”

Aşağıdaki soruları yukarıdaki olguyu dikkate alarak cevaplayınız.

6) Yukarıdaki ifadeyi psikolojinin tahmin ve kontrol amaçları doğrultusunda

açıklayınız?

7) Yukarıdaki ifadeyi “davranışsal ve psikanlitik”bakış açısı ile açıklayınız.

“Herhangi bir firma yeni ürünlerini piyasaya çıkardığında, bu firmanın ürünlerini

kullanan bireylerin marka ve ürün arasındaki bağlılık davranışları, ürünü talep davranışlarını
değiştirebilmektedir.”

Aşağıdaki soruları yukarıdaki olguyu dikkate alarak cevaplayınız.

8) Firmaların bireylerin satın alma davranışalrını kontrol edebilmek için

psikolojinin amaçları/işlevlerinden nasıl yararlanabilirler( her bir amaç/işlev doğrultusunda
satın alam davranışını değerlendiriniz)?

9) Davranışsal bakış açısı ile tüketim davranışını nasıl kontrol edebiliriz,

açıklayınız.

28
 10) Türkiye’de “kadına şiddet ve kız çocuklarının erken yaşlarda evlendirilmesi “
toplumsal alandaki ciddi sorunlardan biri olarak görülmektedir. Türk toplumunun özelliklerinin
de bu sorunun çözümlenemesini engelleyici rol oynadığı kabul edildiğinde gerek bu soruna
yaklaşım( soruna bakış açısı) gerekse psikolojinin amaçları doğrultusunda nasıl bir
değerlendirme yapabiliriz?

Cevaplar: 1- b, 2-c, 3-a, 4- d, 5- d

29
2. MODERN PSİKOLOJİNİN TEMELLERİ: TARİHSEL KÖKENLERİ

30
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

2.1. Psikolojinin Doğuşu

2.2. Modern Psikolojinin Temelleri

2.2.1.Yapısalcılık

2.2.2. İşlevselcilik

31
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Bir bilim dalı olarak modern Psikolojimnasıl bir seyir izlemiştir?

2) Modern Psikolojinin temellerini oluşturan kuramsal görüşlerin, insan

davranışlarını açıklamaya yönelik temel varsayım ve yöntemleri nelerdir?

32
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Psikolojinin Psikoloji biliminin gelişiminin insan Literatür taraması, gözlem,
Doğuşu yaşamı açısından anlamını analiz inceleme, tartışma ve
edebilmek. problem çözme yöntemleri
kullanılarak
Modern Modern Psikolojinin temellerini oluşturan Literatür taraması
Psikolojinin tarihsel süreci kavrayabilmek yapılarak
Temelleri Psikolojinin gelişiminde etkisi olan
tarihsel görüşleri açıklayabilmek
Yapısalcılık Yapısalcı görüşün psikoloji bilimine Literatür taraması
katkısını söyleyebilmek yapılarak
Yapısalcı görüşün insan davranışlarını
inceleme yöntemini açıklayabilmek
Yapısalcı görüş ile İşlevselci görüş
arasındaki farklılıkları açıklayabilmek
İşlevselcilik İşlevselci görüşün psikoloji bilimine Literatür taraması yaparak
katkısını söyleyebilmek
İşlevselci görüşün insan davranışlarını
inceleme yöntemini açıklayabilmek
İşlevselci görüş ile İşlevselci görüş
arasındaki farklılıkları açıklayabilmek

33
 Anahtar Kavramlar

 Psikolojini tarihçesi

 Yapısalcılık

 Wundt

 İşlevselcilik

 Dewey ve James

34
 Giriş

Psikolojinin insanlık tarihi kadar eski bir disiplin alanı olduğunu ama insan ile ilgili
çalışmalarda bilimsel metodolojiyi geliştirebilme süreci uzun zaman aldığı için aynı zamanda
en yeni disiplinlerden biri olduğunu belirtmiştik. Bir paradoks olarak nitelendirilebilecek bu
durum 19.yy. Deneysel psikologlarından Hermann Ebbinghaus tarafından “psikoloji uzun bir
geçmişe fakat kısa bir tarihe sahiptir” (1858-1909), şeklinde ifade edilmiştir
(Schultz&Schultz, 2007,s.25).

Dolayısıyla psikoloji biliminin bu süreci nasıl yaşadığını anlayabilmek aynı zamanda

insanın tarihsel süreç içerisindeki gelişimini ve farklılaşmasını da anlayabilmektir.

35
 2.1. Psikolojinin Doğuşu

Psikolojinin başlangıcı felsefe sorularının ve fizyoloji yöntemlerinin bir karışımını

içermektedir. Psikolojiin bir bilim olma yolunda gelişmesini sağlayan düşüncelerin geçmişi
M.Ö. 4.-5. Yüzyıllara kadar gitmektedir (Morgan, 2011,s.3).

Milattan önce 4. ve 5. yüzyıllarda klasik Yunan filozofları olan Plato ve Aristo zihin
nasıl çalıştığı, gerçekliğin doğru olarak algılanmadığı, bilinç’in ne olduğu. Kaygıların
doğuştan mı yoksa sonradan bilincin eseri mi olduğu, seçme özgürlüğü olup olmadığı ve bunun
irade ile ilişkisini, özgür iradenin doğasının ne olduğu, birey ve gruplar arasındaki ilişkinin
nasıl şekillendiği gibi birçok soruya cevap aradıkları görülmektedir. Yunan filozoflarının
zihinsel yaşama ilişkin bu soruları zihin ve zihinsel süreçlerin niteliğiyle ilgilidir ve
günümüzün bilişsel yaklaşımın geçmişteki izlerini taşımaktadır.

Sokrates ile aynı dönemde yaşadığı varsayılan tıbbın babası olarak kabul edilen
Hipokrat, canlı organizma ve parçalarının normal işlevleri, beynin bedenin çeşitli organları nasıl
denetlediği ile ilgili pek çok görüşü ile çağdaş psikolojik yaklaşımların en eskilerinden biri
kabul edilen psikolojinin biyolojik yaklaşımın temellerini atmıştır (Myers,2013,s.9-11.;
Gerring; Zimbardo,2012 s.11; Schultz&Schultz, 2007,s.26-29)

19. yüzyılın ikinci yarısında zihin ve davranışın, maddeler, dünya ve organlar gibi
bilimsel analizlerin konusu olabileceği düşüncesi bilimsel psikolojinin doğmasını sağlamıştır.
Madde, fizik ve kimya da şartlar değiştirilerek incelenebiliyorsa insanların düşünce ve
davranışlarında, karşılaştıkları durumlar sistematik bir biçimde değiştirilerek incelenebileceği
görüşünden hareketle yaşantılar üzerinden durularak, bilinçli davranışlarının doğası, yapısı
incelenmeye başlandı. Böylelikle 19. yüzyılın sonlarına doğru psikoloji, araştırmacıların
laboratuvar tekniklerini fizyoloji ve fizik gibi diğer bilim dallarıyla birleştirerek, doğa
bilimlerinin metotlarını zihinsel olguları araştırmak için kullanmaya başlamıştır. Teknikler
geliştirilmesi, ölçüm araçlarının tasarlanması, kitapların yazılması ile bilimsel araştırma konusu
olarak insana ilgi uyanmıştır. Bu süreci bilimsel anlamda başlatan ise Alman fizyolog Wundt
olmuştur (Schultz&Schultz, 2007,s.26-29; Myers,2013,s.9-11; Papilia; Olds,1998,s.8-10)

1879 yılında Leipzig Almanya'da Yapısalcı kuramın kurucusu Wundt, ilk resmi
deneysel psikoloji laboratuvarını kurarak fizyolist olarak başladığı kariyerinde, ilgi odağını
bedenden zihne yönelterek modern psikolojinin temellerini atmıştır. Duyum, algı ve zihinsel
sürecin hzı gibi konularla ilgili araştırmaları sonrasında "Principles of Physiological
Psychology” adlı kitabı yayınlanmıştır. Wundt’un öğrencileri de dünyadaki önemli psikoloji
laboratuvarlarının kurucuları olmuşlardır. 1883'de ilk olarak John Hopkins Üniversitesi ile
Kuzey Amerika'da ki üniversitelerde psikoloji laboratuvarı kurulmaya başlamıştır Edward
Titchener, Wundt ile çalışmasından sonra 1892'de Cornell Üniversitesinde laboratuvar
açmıştır. Aynı dönemlerde William James, Harvard Üniversitesinde Amerikan bakış açısı
ile konuya yaklaşmıştır ve görüşlerini "The Principles of Psychology adlı iki ciltlik kitabında
yayınlamıştır. G.Stanley Hall, Kısa bir zaman sonra, 1892 yılında, American Psychological
Association'ı kurmuş ve 1900 yılında da Kuzey Amerika'da toplam 4 psikoloji laboratuvarı
faaliyet göstermeye başlamıştır (Schultz&Schultz, 2007,s.26-29; Myers,2013,s.9-11)

36
 Böylelikle insanın yani öznenin önemi ortaya çıkarken, bu bilim dalı ile ilgili
tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bununla birlikte süreç psikoloji alanında birçok farklı
okulun gelişmesini sağlamıştır.

Sonuç olarak, felsefi sorgulamalarla başlayan insanı anlama çabası Yapısalcılık ile
bilimsel bir çerçeve kazanmıştır. Yapısalcılık ile temelleri atılan modern psikoloji ise uzun
yıllar üç büyük okulun, geleneksel nöropsikiyatri, psikanaliz ve davranışçılığın etkisinde
kalmıştır. Bu üç okul arasında sessizce gelişen Bilişsel psikoloji ekolü ilk olarak Piaget’in
1920’lerde zihinsel gelişim aşamalarını açıklaması ile varlığını hissettirmeye başlamıştır.
Neisser ve Miller’in öncülüğünde Bilişsel anlayış diğer yandan Maslow ve Roger’ın
öncülüğünde Hümanist anlayış psikoloji alanında radikal bir dönüşümün habercisi olarak 1940-
50 yıllardan itibaren gücünü arttırmıştır (Papillia; Sally,1998,s.7; Schultz&Schultz,2007,s.26-
29; Arkonanç, 2005,s.7, Eysenck; Keane,1996, s.16)

Bir anlamda 50 yıl boyunca psikolojiye damgasını vuran davranışçı ekol ve bir onun
kadar etkili olan Psikanaliz ekolü’nün etkileri Bilişselcilerin yükselişi ile azalmaya başlamıştır.
Bilişselcilerle, hümanistlerin bu üç ekol arasında ortaya çıkışı psikolojinin bir bilim dalı olarak
insan yaşamındaki değerinin daha da anlaşılmasını ve diğer bilim dalları arasında yerini
sağlamlaştırmasında etkili olmuştur (Schultz&Schultz,2007,s.26-29).

37
 2.2. Modern Psikolojinin Temelleri

2.2.1. Yapısalcılık

Modern psikolojinin temelleri, yapısalcılığın temsilcisi Wunt ile atılmıştır. Wunt, 1879
yılında Leipzig’de ilk Psikoloji laboratuarını kurmuş, ilk dergiyi yönetmiş, duyum, algı, dikkat,
tepki, heyecan, çağrışım gibi araştırmış olduğu alanlar, yazılan ders kitaplarının temel
bölümleri haline gelmiş ve deneysel psikolojiyi bir bilim olarak başlatmıştır . Fizyolojik
Psikolojinin İlkeleri çalışmalarını “yeni bir bilim alanının sınırlarını çizme çabası” olarak ifade
etmiştir. Wundt bağımsız bir bilim dalı olarak Psikoloji fikrinin gelişmesine yardımcı olmakla
kalmamış resmi psikolojinin kurulmasını da sağlamıştır (Schultz&Schultz, 2007,s.131;
Gerring; Zimbardo,2012 s.6-7; Plotnik, 2009,s.3- 5)

Laboratuar ortamında insanı ve davranışlarını incelemiştir; doğa bilimlerinin deneysel

metodlarını özellikle fizyologların kullandığı metodları kullanmayı hedeflemiştir. Bu bilimsel
araştırma metodlarını yeni psikolojiye uygulamış ve fizik bilimlerin kendi temalarını
araştırırken izledikleri metodoloji ile psikolojinin bilim dalı olarak kabul edilmesini sağlamıştır.

Yapısalcılık, zihnin tüm öğelerinin kombinasyonu İle anlaşılabileceğini ileri

sürmektedir. Bu yaklaşımın amacı insan zihninin yapısını, onun duyu gibi özelliklerini analiz
ederek anlamaktır (Gerring; Zimbardo,2012 s.6-7; Plotnik, 2009,s.3- 5).

Wundt’çu psikolojinin ana konusu; tek kelimeyle özetlemek gerekirse bilinçtir.

 İnsan zihni çeşitli bilinç ögelerine ayrılmıştır.

 Psikolojinin konusu bilinçtir. Amacı ise bilince ait ögeleri
belirlemek ve çözümlemektir.
 Bunun için “içe bakış” yöntemi kullanılmalıdır.
 İnsan davranışları kontrollü koşullarda gözlenmelidir.
 İçsel duygular, sezgiler ve düşüncelere odaklanır

Yapısalcı görüş, bilinç elemanlarının içeriğinin veya yapısının tek başına

araştırılmasının, psikolojik sürecin anlaşılması bakımından ancak bir başlangıç noktasını
oluşturabileceğini belirtmiştir.

BİLİNÇLİ DENEYİMİN DOĞASI

Hayatımızda deneyimlediğimiz herşey, onu meydana getiren küçük, temel

öğelerden oluşur.

Yapısalcı görüş bağlamında psikoloji, bilinç deneyimlerinin (bilinçli yaşantıların)

bilimidir; dolayısıyla psikolojinin metodu bu deneyimlerin gözlenmesini içermek zorundadır.
Bir deneyimi onu yaşayan kişiden başkasının gözlemesi söz konusu olamaz. Dolayısıyla
psikolojinin kullanacağı metot içebakış (introspection) yani iç gözlemdir. Wundt’un deyimiyle
içsel algı (internal perception) olmak zorundadır (Schultz&Schultz, 2007,s.131; Gerring;
Zimbardo, 2012 s.6-7; Plotnik, 2009,s.3- 5)

38
Wundt içebakış metodunun laboratuarda uygun şekilde kullanımı için kesin kurallar
bildirmiştir: (1) Gözlemciler sürecin ne zaman başlayacağını belirleyebilmek zorundadır; (2)
Gözlemciler hazır olma veya “dikkat kesilme” durumunda olmak zorundadır; (3) Gözlemi
birkaç defa tekrar etmek mümkün olmalıdır; (4) Deneysel koşullar uyarıcının kontrolü
manipülasyonu açısından değişikliklere elverişli olmak zorundadır. Son koşul deneysel
metodun esasını yerine getirir: uyarıcı durumunun koşullarını değiştirmek ve deneklerin
yaşantılarında oluşan nihai değişiklikleri gözlemek (Arkonanç, 2005,s.7).

Örneğin; bir kalem dışarıdan bakıldığında

yalnızca bir kalem gibi görünüyor olabilir!
Peki elinize alıp ona dokunmanızı istesem?
Duyularınız kalem ile ilgili neler söylüyor?

*sert *kaygan
* keskin * ince

Başka???

Wundt’un içebakış koşulları üzerinde deneysel kontrolü tam olarak sağlamaya yönelik
uygulamaları, geçmişi Sokrates’e kadar uzanan içebakış yönteminin, bilimsel bir anlam
kazanmasını sağlamıştır.

İçebakışın psikolojide kullanılması fizik ve fizyolojiden kaynaklanmıştır. İçebakış

fizikte ışık ve sesin araştırılmasında, fizyolojide ise duyu organlarının incelenmesinde
kullanılmıştır. Örneğin, duyu organlarının çalışma şekli hakkında bilgi edinmek isteyen bir
araştırmacı bir uyarıcıyı duyu organlarından birisine uygular ve deneklerden kendilerinde
oluşun duyumu bildirmelerini ister. Denekler iki ağırlığı karşılaştırıp bunlardan hangisinin daha
ağır veya daha hafif veya ikisinin eşit ağırlıkta olduğunu bildiklerinde, aslında kendi bilinç
yaşantılarını bildirmekte, yani bir içgözlem yapmaktadırlar. “Acıktım” dediğinizde kendi içsel
dünyanızda hissettiğiniz bir durumu bildiriyor, yani gene İçgözlem yapıyor olursunuz.

Genel olarak yapısalcı görüşe yapılan eleştirileri üç ana başlıkta toplamak mümkündür.

1. İndirgemeci anlayışı; İnsan deneyimlerinin birçoğunu basit duyulara

indirgemesinden dolayı eleştirilmiştir.

2. Öğeleri dikkate alması: Davranışların geneli ve kompleks özelliklerini dikkate

almaksızın teker teker incelemesi eleştirilmiştir.

3. Akli yeterlilikler: İnsanların kendi farkındalıkları ile ilgili sözel raporlarını

dikkate alırken insanların, çocukların, hayvanların ve zihinsel hastaların kendi gözlemlerini
dikkate almadıkları için eleştirilmişlerdir.

39
 Yapısalcı ekolün gerek araştırma metodolojisi gerekse bilincin sınırlarını kesin olarak
belirlemeye yönelik katkıları tüm eleştirilere rağmen psikoloji bilimine ciddi katkılar
sağlamıştır. Ayrıca günümüzde, içebakış yöntemi ile bilgi toplama yani yaşanan deneyime
bağlı olarak sözlü rapor verme tekniği psikolojinin pek çok alanında kullanılmaya başlanmıştır
(Schultz&Schultz, 2007,s. 140-144).

2.2.2. İşlevselcilik

William James ve John Dewey’in öncülüğünü yaptığı işlevselciler, zihnin işlevleri ile
bireyinn içinde bulunduğu çevreye uyumu ile ilgilenmişlerdir. Aslında Yapısalcılar gibi bilinç
üzerinde durmuşlardır. Bununla birlikte bilincin öğelerinin incelenmesini yararsız bularak,
daha pragmatik bir yaklaşımla zihinsel süreçlerle neleri yapabileceğimiz, neleri
başarabileceğimiz konusuna odaklanmışlardır. Bu doğrultuda bir bilim dalı olarak psikolojinin
işlevinin yararlı ve fonksiyonel olan üzerinde durmak olduğunu belirtmişlerdir. Dolayısıyla,
işlevselciler, zihni ve zihinsel süreçleri gündelik hayata getireceği katkı üzerinden “bilinç ne
içindir?” ve “bilincin işlevleri nelerdir?” “zihin ne yapar ve zihin nasıl çalışır” düşüncesi ile
incelemeyi daha doğru bulmuşlardır (Arkonanç,2005,s.8). İşlevselcilik, yapısalcılığa tepki
olarak ortaya çıkmıştır. İşlevselciliğin temsilcilerinden William James'e göre ise Yapısalcı
ekolün davranışın yapı taşlarını, öğelerini araştırması zaman kaybıdır, çünkü beyin ve
dolayısıyla zihin sürekli değişim halindedir. Dolayısıyla psikoloji davranışın işlevi ya da amacı
üzerine yoğunlaşmalıdır.

Kuramcılar, çevreye uyumu ve etkili bir biçimde yaşayabilmeyi sağlayan öğrenilmiş

alışkanlıklarına dikkat çekmişlerdir. İşlevciler için araştırma yaparken cevaplandırılması
gereken anahtar soru "Herhangi bir davranışsal hareketin sebebi veya fonksiyonu nedir?"

Dewey, düşüncelerini, insan topluluğunun ihtiyaçları, toplumun gelişmesi ve kişinin

topluma uyumu konularına odaklamıştı. AyrıcaDewey’in görüşleri eğitim camiası içerisinde
de büyük ilgi karşılanmıştır. Dewey “İşlevcilik Okulun” kurucusu olarak, zihin süreçlerinin
günlük hayattaki kullanımı hakkındaki çalışmaları ile eğitimde büyük ilerlemeler sağlamıştır.
Dewey'in teorileri, kendi labrotuvar okulunda ve yaygın olarak Amerika Birleşik
Devletleri'nde ilerici bir eğitim sisteminin ortaya çıkmasına yardımcı olmuştur: "Ezbere
dayalı öğrenme şekli, yaparak öğrenmek için yıkılmıştır. Bu sayede entellektüel merak teşvik
edilmiş, anlama yeteneği artmıştır" .

40
 İşlevselciliğin diğer temsilcisi James' insan zihnini bir
akıntıya benzetmektedir. Onun ünlü akıntı metaforunda “Eğer ki
yapısalcılar gibi akıntının içindeki su zerreciklerine
odaklanırsanız, bütünün güzelliğini kaybedersiniz.
Yapısalcılar gibi yalnızca su moleküllerini inceleyerek
balıklara barınak sağlayan dinamikleri nasıl anlayabilirsiniz,
söyler misiniz?” ifadesini kullanmaktadır.
(Schultz&Schultz,2007,s.255-266; Arkonanç,2005,s.8 )

James’e göre yararlı ve faydalı olanı anlayabilmek için farkındalık önemlidir. James
farkındalığı, zihnin sahip olduğu, çevre ile iletişim halinde olan, devamlı bir süreç olarak
değerlendirir. Ona göre insan farkındalığı kişinin çevreye uyumuyla alakalıdır. Bu nedenle
zihin sürecinin gerçekleşmesi ve yapısı önemlidir, zihnin içeriği değil.
(Schultz&Schultz,2007,s.255-266; Arkonanç,2005,s.8)

James, dikkatli bir gözlemle sürecinin önemine inanmış olsa da, Wundt'un laboratuvar
tekniklerine oldukça az önem göstermiştir. James'in psikolojisinde duygu, bireysellik, istek,
değerler, hatta dinî ve mistik deneyimlere yer vardır. Kendisinin "sıcakkanlı" psikolojisi her
bireydeki farklılığı kabul etmiş ve bireylerin formüllere indirgenemeyeceğini savunmuştur.
Jaınes'e göre psikolojinin amacı deneysellik yerine açıklama odaklıdır.

41
 Yapısalcılar, işlevselcilere tepki vermekte gecikmemişlerdir. Hatta bu tepkileri çok
çabuk ve şiddetli olmuştur. Bu iki kuramsal görüşün çatışması, bir grup tarafından esneklik ve
gelişmeyi getirecek bir süreç olarak kabul edilmiştir. Diğer bir grup uzman ise doğa bilimleri
ile karşılaştırıldığında, psikoloji biliminin gelişmesini engelleyici olgunluktan yoksun olmanın
belirtisi bir süreç olarak değerlendirmiştir. (Schultz&Schultz,2007,s.255-266;
Arkonanç,2005,s.8)

İşlevselciliğe yöneltilen eleştirilerden en önemlisi “işlev” teriminin açıkça

tanımlanmamış olmasıdır. 1913 yılında, Titchener’ın bir öğrencisi olan C. A. Rucmick, “işlev”
teriminin farklı yazarlar tarafından nasıl tanımlandığını belirlemek amacıyla 15 genel psikoloji
ders kitabını gözden geçirmiştir. Bu çalışması sonrası işlevi “ en fazla ortak kullanılan bir
etkinlik veya süreç; diğer süreçlere veya tüm organizmaya yönelik bir görev “ olarak
tanımlamıştır. Rucmick işlevselcilerin “işlev” sözcüğünü kimi zaman bir etkinliği anlatmak ve
kimi zamanda faydasından söz etmek için kullandıklarını belirtmişti. Bu belirsizliğin gereksiz
bir tekrar oluşturduğunu ifade etmiştir,

Sonuç olarak, İşlevselciliğin 1850′lerin ortalarından başlayıp bugüne dek uzanan

oldukça uzun bir tarihi vardır. Yapısalcılıktan farklı olarak işlevselciliğin tarihsel gelişimi
çeşitli ilgi ve eğitim alanlarından gelen entelektüel liderlerden etkilenmiştir. Belki de
işlevselcilik-yapısalcılıktan farklı olarak- bir dereceye kadar çeşitlendirilmiş temeli sebebiyle
zaman içinde gücünü kaybetmemiştir.

Organizmanın bulunduğu çevreye uyum sağlaması işlevinin üzerinde çok durmasından

dolayı, işlevselciler, psikolojinin mümkün olan tüm uygulamalarıyla ilgilendiler. Böylece
uygulamalı psikoloji ABD’de hızla gelişti. Amerikan psikolojisi günümüzde yönlendirme ve
tavır açısından işlevselcidir. Çevremize uyum sağlamamıza yardım eden ve destek olan test
etme, öğrenme, algı ve diğer işlevsel süreçler üzerinde önemle durulması bunun en önemli
kanıtlarındandır (Gerring; Zimbardo, 2012 s.6-7; Plotnik, 2009,s.3- 5)

42
 Uygulamalar

Araştırma Ödevi

Yapısalcı görüş ile başlayan çalışmaların psikoloji alanına katkısını araştırınız.

İşlevselci görüşün günümüz psikoloji uygulamalarındaki yansımalarını araştırınız.

43
 Uygulama Sorusu
Yapısalcı ve İşevselci ekolün gündelik yaşamda karşılaştığımız uygulamalarına örnekler
veriniz.

44
 Bu Bölümde Neler Öğrendik?

Psikolojinin insanlık tarihi kadar eski bir alan olmasının yanısıra gerek bilimsel kimlik
kazanmasında gerekse daha sonra geliştirilen kuramlara temel teşkil etmeleri sebebiyle iki
Psikoloji okulunun kuramsal bakış açılarını inceledik.

45
 Bölüm Soruları
1) Amerika’da ilk psikoloji laboruturaını kim kurmuştur?

a) W. Wundt

b) W. James

c) J. Dewey

d) S. Freud

e) Titchener

2) İçebakış yöntemi hangi akımın davranışı analiz tekniğidir?

a) Yapısalcı

b) İşlevselci

c) Fonksiyonel

d) Davranışçı

e) Biyolojik

3) “Önemli olan psikolojinin insanların yaşamına fayda getirmesidir.” Görüşü

hangi teoriye aittir?

a) Yapısalcı

b) İşlevsel

c) Davranışçı

d) İçebakış

e) Duyusal

4) Teorik bakış açısı eğitim sistemini etkileyen ve görüşleri okul ortamına

uygulanan uzman kimdir?

a) W. Wundt

b) W. James

c) J. Dewey

d) S. Freud

46
 e) Watson

5) Duyum ve algı üzerindeki araştımalarla bilincin yapısını araştıran kuramsal

görüş aşağıdakilerden hangisidir?

a) Biyolojik

b) İşlevselci

c) Fonksiyonel

d) Davranışçı

e) Yapısalcı

6) Yapısalcı ve işlevselci görüşleri birbrinden ayıran temel özellikleri yazınız.

7) İşlevselci görüşe yapılan eleştirileri açıklayınız

8) W. Wundt’un psikoloji bilimine katkısını açıklayınız.

9) William James’ın “su metaforu” örenğini baz alarak bir örnek üzerinden
görüşlerini açıklayınız.

10) İşlevselciliğin psikoloji bilimine katkısnı tartışınız.

Cevaplar: 1-a 2- a 3-b 4-c 5-e

47
 3. DAVRANIŞÇI KURAM I -

DAVRANIŞÇILIĞIN BAŞLANGICI: PAVLOV VE THORNDİKE-

48
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

3.1.Davranışçı Ekole Genel Bakış

3.2.Davranışçılığın Başlangıcı: Pavlov ve Thorndike

3.2.1.İvan P. Pavlov ve Klasik Şartlanma

3.2.2. Edward L. Thorndike ve Bağ-Çağrışım Kuramı

49
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Davranışçı kuramın genel ilkeleri nelerdir?

2) Bilgi çağı insanının yaşamında, Pavlov ve Thorndike’ın görüşlerinin halen

davranışları yönlendirici etmenler olarak değerlendirilebilmesini ve ilkelerinin birçok alanda
kullanılmasını nasıl açıklayabiliriz?

50
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın

nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
Davranışçı Ekole *Davranışçı kuramın ilkelerini Literatür
Genel Bakış sıralayabilmek taraması ve
*Davranışçı ekolün tarihsel gelişim gözlem, analiz
sürecini kavrayabilmek
Ivan Pavlov ve *Pavlov’un klasik koşullanma teorisinin Literatür
Klasik davranışların kazanımına ilişkin görüşlerini taraması ve
koşullanma ifade edebilmek gözlem, analiz

Thorndike ve * Thorndike’ın Bağlaşım teorisinin Literatür

Bağ- Çağrışım davranışların kazanımına ilişkin görüşlerini taraması ve
Kuramı ifade edebilmek gözlem, analiz
* Davranışçı Kuramın gelişiminde Pavlov
ve Thorndike’ın katkısını tartışabilmek

51
 Anahtar Kavramlar

 Davranışçı Kuram

 Ivan Pavlov Ve Klasik Koşullanma

 Thorndike Ve Bağlaşım Kuramı

52
Giriş

Davranışçılık terimi, davranışların ortaya çıkış nedenlerini ortaya koymaya çalışan bir
dizi teorinin genel adıdır. Davranışçı teoriler arasında çeşitli farklılıklar olsa da davranışçılar
en kısa anlatımla davranışları uyaran tepki bağlamında açıklamaktadırlar. Davranışçılara göre
insan, düzenlenmiş bir çevre içinde uyaranlara basit tepkiler verebilen basit bir organizmadır
(Pervin,1996,s.99).

Watson davranışçılığın kuramsal bir görüş olarak psikoloji alanında kabulünde etkisi ile
kuramın kurucusu olarak kabul edilse de kuramın felsefi alt yapısı John Locke “Tabula Rasa
Boş levha” ile kısaca açıklayabileceğimiz görüşlerine, fizyolojik altyapısı ise Ivan Petroviç
Pavlov’a ve psikolojik alt yapısı ise E. L. Thorndike, B. F. Skinner, Hull ve L. L. Bernard’ın
araştırma ve incelemeleri ile düşüncelerine dayanmaktadır (Myers,2013,312-313).

53
 1. Davranışçı Ekole Genel Bakış

Davranışçılık ekolü, insan davranışlarının açıklanmasında 1920’li yıllardan bu yana etkili

olmuştur. Davranışçı görüş, insana davranışlarının açıklanmasında gözlenemeyen süreçleri red
etmiştir, insanı anlamanın onun dışarıdan gözlenebilir davranışlarının incelenmesiyle
olabileceğini savunmuştur (Woolfolk,2007,s.205-215).

Genel olarak davranışçılar, belirli bir çevresel etkinin davranışları nasıl kontrol
ettiğini araştırmışlardır. Davranışı başlatan, davranışı oluşmasını veya sonlandırılmasını
sağlayan dinamikleri analiz etmişlerdir. Bu doğrultuda davranışı tanımlamayı, açıklamayı,
tahmin etmeyi ve kontrol etmeyi sağlayabilmek için öncelikle organizmanın bir uyaran
karşısındaki davranışsal tepkilerine odaklanmışlardır. Son olarak davranışsal tepki sonucunda
organizmadaki değişimi gözlemleyerek, onu kontrol edebilmenin dinamiklerini ortaya
koymuşlardır.

Çoğunlukla kendimizde değişim yaratmak istediğimizde başlangıç noktası olarak ev

içindeki eşyalardan başlarız, eğer yapabiliyorsak evimizi yada semtimizi değiştirmeye
çalışırız. Tüm bu çabalar çevremizdeki uyaranları değiştirerek tepkilerimizi de basit anlamda
değiştirmeye yöneliktir. Uyaranlar değiştiğinde onlara karşı göstereceğimiz tepkiler de
değişeceğinden hayatımızda farklılık yaratabileceğimizi düşünürüz.

Ki eğitim ortamlarının etkili olarak düzenlenmesinin başarı üzerindeki etkisi

düşünüldüğünde davranışçı görüşlerin yaşamımızın her alanında etkili olabildiği
söylenebilir.

54
 Davranışçılar, hangi uyaranda hangi tepkiyi verdiğinizi bildiklerinde sizi kontrol
edebileceklerini savunmaktadırlar.

Davranışçı ekolün verileri yalnızca davranışların değil duyguların oluşumunda da

uyaran tepki ilişkisini açıklayan veriler sağlamıştır. Davranışçı uzmanların insan davranışının
incelenmesine ve kontrolüne yönelik çalışmaları eğitim alanından klinik alana, halkla
ilişkilerden medya ve pazarlamaya kadar birçok alanda psikoloji biliminin verilerinin yaygın
kullanımını sağlamıştır.

3.2.Davranışçılığın Başlangıcı: Pavlov ve Thorndike

Davranışçı görüş’un ortaya çıkmasında Ivan Pavlov’un Rusya’da, Thorndike’ın

Amerika’da birbirlerinden habersiz olarak hayvanlar üzerinde yaptıkları araştırmalarının ciddi
etkileri olmuştur (Myers,2013,s.312- 328)

Bir rus fizyoloğu olan Pavlov’un hayvanlar üzerinde yaptığı deneyler uyaran tepki
bağlamında davranışların nasıl değiştiğini göstermiştir. Davranışçıların çalışmaları öğrenmenin
koşullanma ilkeleri çerçevesinde açıklanmasını ve öğrenmenin basit bir şartlanma durumu
olarak ele alınmasını sağlamıştır(Bernstein; Roy; Srull,1991,s 258).

55
 Pavlov ve Thorndike ‘ın fen bilimlerinin yöntemleri kullanarak hayvanlar üzerinde
yaptıkları deneysel çalışmaları, modern psikolojinin hızla gelişmesini sağlayarak psikolojinin
bir bilim dalı olarak diğer bilim dalları arasındaki yerini almasını hızlandırmıştır.

3.2.1.İvan P. Pavlov ve Klasik Şartlanma

1904’de beyin fizyolojisi üzerinde yapmış olduğu çalışmalardan dolayı Nobel Ödülü’nü
kazanan Rus fizyoloğu İvan Pavlov, klasik koşullanma adı ile bilinen davranışın dinamiklerini
ve davranışın öğrenilme sürecini ortaya koymuştur. İlk olarak, doğal davranışları inceleyen
kuramcı, daha sonra belirli uyaranlar karşısında tepkinin yani davranışın nasıl
değiştirilebileceğine deneysel çalışmaları ile dikkat çekmiştir. Pavlov, doğal bir uyarana karşı
gösterilen doğal tepkileri laboratuvar ortamında hayvanlar üzerinde yaptığı deneylerle
araştırmıştır; gerek doğal bir uyarana karşı gösterilen tepkiler ile uyaran- tepki bağını (U-T)
gerekse öğrenilmiş davranışlardaki uyarana–tepki (U-T) bağını açıklayarak klasik
koşullanmanın temel ilkelerini “koşullanmanın/şartlanmanın temel ilkeleri olarak açıklamıştır.
(Senemoğlu,2009s.110-112).

56
 Sınıfta tahtada konuşmakta zorlandığınız oldu mu?

Sınavlarda heyecanlanır mısınız?

Matematik dersinden nefret ediyor musunuz?

Tüm matematik öğretmenleri kötü müdür?

Limon ya da başka bir meyveyi gördüğünüzde yüzünüzü buruşturur

musunuz?

Tikleri olan insanları gördüğünüzde “takıntılı/tikli davranışlarının” nasıl

oluştuğunu düşünüz mü?

Kara kedi gördüğünüzde yolunuzu değiştiriyor musunuz?

Karanlıktan, kediden, yılandan vb. şeylerden korkar mısınız?

Ben ne olursa olsun bunu yapamam dediğiniz bir şeyler oldu mu?

Kısacası tutumlarınızın, alışkanlıklarınızın, heyecan veya korkularınızın

nasıl oluştuğunu düşünmektesiniz?

Tek bir cevap yeterli!

Koşullanma
.

Klasik koşullanmanın ve koşullu öğrenmenin ilkeleri, Pavlov’un hayvan davranışları ve

fizyoloji arasındaki ilişkiyi incelediği sırada ortaya çıkmıştır. Sindirim bezlerinin fizyolojisi ile
ilgili yaptığı çalışmalar sırasında deney hayvanındaki farklı davranışlar dikkatini çekmiştir. Bir
başka ifade ile köpeklerde mide ve tükürük salgılarını çalışması sırasında, köpeğin henüz eti
görmeden deneyi yapan kişinin ayak seslerini duyduğunda da aynı güçte salya salgılaması
üzerine bunlara dair araştırmasını genişleterek, hayvanın koşullanma yolu ile kazanmış olduğu
davranışları tespit ederek, doğal bir uyarana gösterilen tepkilerin, o tepki ile ilgisi olmayan
başka uyaranlar karşısında nasıl ortaya çıktığını göstermiştir. Bu olaydan sonra, Pavlov psişik
refleks ya da koşullu refleks adını verdiği bu tepkiyi sistematik olarak incelemiştir (Bernstein;
Roy;Srull,1991,s 258)

57
 Yiyeceğin sindiriminde salyanın rolünü inceleyen bir deney esnasında Pavlov bir
güçlükle karşılaşmıştır. Köpek salya tepkisini yiyecek ağza konmadan göstermektedir.
Pavlov, doğal tepkinin( salya tepkisnin) yiyecek ağza konduktan sonra başlamasını
beklemektedir. Doğal tepkinin hangi uyaranlara bağlı olarak ortay çıktığını anlayabilmek
için “zil sesi “ deneyler yapmıştır. Başlangıçta salya doğal tepkisi için anlamsız /nötr olan
zil uyaranını et ile birlikte bir çok kez vermiş, en sonunda zil uyaranını tek başına
verdiğinde, başlangıçta tek başına doğal tepkiyi uyandırmayan zil uyaranına doğal tepkiyi
yani salya tepkini verdiğini tespit etmiştir Zil sesine salya tepkisini devam ettirebilmesi
için tepkiyi göstermesinin ardından doğal uyaran olan et’i vererek davranışın( zile salya
tepkisinin) güçlenmesini sağlamıştır. Et’i, zil sesisnin ardından salya tepkisi veren köpeğe
vermediğinde davranışın zayıfladığını yani koşullanmanın çözüldüğünü görmüştür
(Senemoğlu,2009s.110-114)

Klasik şartlanmaya göre insanlar ve hayvanlar doğal olarak gösterdikleri tepkileri farklı
uyarıcılara da göstermeyi öğrenebilmektedir.

58
 Klasik koşullanma İlkeleri(Schunk,2011,s.34-36; Myers,2013,s.312)

Pekiştirme: Klasik koşullamada pekiştirme, koşulsuz uyarıcının meydana getirdiği etkidir.

“ödül”

Sönme: Pekiştirilmeyen davranışlar zamanla söner. “Ödülün verilmemesi”

Kendiliğinden geri gelme: Sönmeyi takip eden bir süreçten sonra koşullu uyaran ile karşı
karşıya gelinmesi durumunda, koşullu tepkinin yeniden ortaya çıkmasıdır.”sönen bir davranşın
tekrar geri gelmesi”

Genelleme: Klasik koşullanmada bazen organizma, koşullu uyarıcıya benzeyen başka

uyarıcılara da koşullu tepkiyi gösterir. “zil sesine benzeyen seslere de salya tepkisi vemesi”

Ayırtetme: Genellemenin tersidir. Organizmanın uyarıcıların birbirine yakınlıkları olsa

bile, aralarındaki farkı anlayabilmesidir. “zil sesine benzemeyen uyaranlara salya tepkisi vememe”

Klasik Koşullanma yoluyla kazanılmış/öğrenilmiş davranışların değiştirilmesi

Alışma: Organizma koşullu tepkiyi ortaya çıkaran koşullu uyarıcıyla sürekli karşılaştıkça,
bir süre sonra koşullu tepkide bulunmayı bırakır. Bir uyarıcı ile sürekli olarak karşılaşan
organizma uyarıcının şiddetinde ve özelliğinde bir değişiklik olmazsa duyarlılığını kaybeder.

Sönmeyi Bekleme: Pekiştirilmeyen davranışlar söner. Koşullu uyarıcı bir süre (zil) tek
başına verildiğinde, (koşulsuz uyarıcı olan et verilmeden) bir süre sonra koşullu tepki (salya)
görülmez.

Karşıt Koşullama: İstenmeyen bir davranışı ortaya çıkaran uyarıcıları, bu davranışla

uyuşmayan davranışlara koşullayarak, koşullu uyarıcının zayıflatılması ve koşullu tepkinin tersi
olan davranışın ortaya çıkarılmasıdır.

Sistematik Duyarsızlaştırma: Duyarsızlaştırma, yapılan aşamalı etkinlikler ile

organizmanın olumsuz bir uyaran ile karşılaşması sonucunda, giderek o uyarana tepkide
bulunmamasıdır.

Karşı Karşıya Getirme (Yüzleştirme):Koşullu tepkinin sönmesi için korkulan (koşullu)

uyarıcı ile organizma uzun süreli olarak bir arada tutulur.

59
 Davranışçılık akımının temsilcileri, Pavlov'un getirdiği koşullanma modeli, objektif,
davranış ve çevre uyarıcıları açık seçik gözlenebilir ve tamamlanabilir olduğu için klasik
koşullanma sürecine büyük önem vermişlerdir.

3.2.2. Edward L. Thorndike ve Bağlaşımcılık

Thorndike hayvan psikolojisinin gelişmesindeki en önemli araştırmacılardan biri olarak,

hayvanlarda öğrenmeyi araştırmakla başladığı kariyerini, insanda öğrenme olarak devam
ettirerek davranışçı kuramın verilerinin eğitime uygulanmasında etkili olmuştur.

Thorndike ve Pavlov çalışmalarını eş zamanlı olarak birbirinden bağımsız yapmış iki

uzmandır. Her ikisinin de davranışın ortaya çıkışı ve devamı ile ilgili ortaya koyduğu ilkeler
benzerdir. (Thorndike’ın etki yasası (law of effect) 1898’de Pavlov’un 1902 yılında geliştirdiği
pekiştirme yasası (law of reinforcement) davranışın devamlılığı konusunda benzerlikler
göstermektedir) .

Thorndike’ın davranışların kazanıma ilişkin görüşleri Bağlaşımcılık ya da Çağrışım

Kuramı olarak adlandırılmaktadır. Davranışın kazanılmasının temelinde duyusal uyarıcılar ile
harekete geçiriciler arasında kurulan bir bağ olduğunu kabul etmektedir. Alışkanlıkların
meydana gelmesini ya da yok olmasını bu duyusal uyarıcılar ile tepkiler arasındaki bağların
güçlenmesine ya da zayıflamasına bağlamaktadır. Thorndike’a göre insanın her gözlenebilir
durumda, neler düşünebileceğini, neler yapabileceğini, insanı nelerin tatmin edebileceğini ve
rahatsız edebileceğini tam olarak söyleyebiliriz. Thorndike’a göre eğer organizma analiz
edilirse; tepkiler, tepkiye hazır bulunuşluk, tepkiyi kolaylaştıran koşullar, ket vurma ve
tepkilerin yönleri arasında bağlantıların bulunduğu görülür( Schunk,2011,s.28-29)

Uyaran---------- Davranış

Bir uyarana karşı gösterilen davranış o uyaran ile davranış arasındaki “ Bağ” ile
açıklanabilir.

Eğer uyarana karşı gösterilen davranış sonrasında elde edilen sonuç organizmayı
tatmin ediyorsa, hoşnutluk yaratıyorsa “o uyaran her görüldüğünde o davranışın/tepkinin
başka davranışlara/ tepkilere nazaran gösterilme olasılığı artmaktadır.

Bu durumda uyaran ile davranış arasında bir bağ oluşmakta, o uyaran her
görüldüğünde aynı davranış çağrışım uyandırmaktadır

Thorndike uyarıcı koşullar ve davranış eğilimlerinin yanı sıra uyarıcıyı ve tepkiyi

birlikte tutan şeyin ne olduğunu açıklamıştır. Thorndike uyarıcı ve tepkinin sinirsel bir bağla
bağlandığına, bağlaşımın uyarıcı ve tepki arasında sinirsel bağın kurulmasına işaret ettiğini
belirtmiştir.

60
 Thorndike, organizmayı amaca götüren davranışları seçtiğini, amaca götürmeyenleri
elediğini belirtirken zihinsel veya öznel dinamiklere vurgu yapmıştır. Amaca götüren
davranışın organizmada yaratmış olduğu etkiyi “hoşnutluk”, “can sıkıntısı”, ve “hoşnutsuzluk”
gibi kavramlarla ifade etmiştir. Haz ile sonuçlanan, başarıya götüren tepkilerin kalıcı hale
geldiğini haz uyandırmayan tepkilerin elendiğini vurgulamıştır. Sinirsel bağın uyarıcı ve tepki
arasındaki, amaca ulaştıran, haz veren tepkilerle kurulduğunu belirtmiştir.

Thorndike’ın öğrenmeye ilişkin düşünceleri “Deneme- Yanılma Öğrenmesi” olarak

adlandırılmaktadır. Kedilerle yaptığı deneylerde Deneme Yanılma öğrenmesini ortaya
koymuştur. “Bilmece Kutuları” olarak adlandırdığı kutu içerisinde kedinin kutudan çıkmak için
yaptığı sayısız denemenin sonucunda, kutudan çıkmayı sağlayan davranışı nasıl kazandığını
açıklayan deneme yanılma öğrenmesi en basit öğrenmelerden biridir. Kedinin kutudan
çıkabilmek için rastgele yaptığı birçok davranıştan bir tanesi kutunun kapağının açılmasını
sağladığında, kedinin dışarı çıkabilmenin verdiği hoşnutluk ya da başarı ile aynı doğru
davranışı yanlış davranışların sayısı azalarak tekrarlamaya başlamaktır. Thorndike bu deneyleri
sonrasında bir davranışın sonuçlarının, davranışın kazanılmasındaki etkisini açıklayan en
önemli öğrenme yasalarından biri olan “Etki Yasası” ile açıkladı (Senemoğlu,2009s.134)

Etki yasasına devamında alıştırma ya da kullanıp kullanmama yasası” olarak belirttiği

bir davranışın çok tekrarının davranışın güçlenmesine yani çağrışımın güçlenmesine neden
olduğunu açıkladı.

61
 Davranışların kazanımları ile ilgili görüşleri

1. Bağlaşımcılık: Thorndike uyarıcı ve tepkinin sinirsel bir bağla bağlandığına

inanmaktadır. Bağlaşım, uyarıcı ve tepki arsında sinirsel bağın kurulmasına işaret
etmektedir. Örneğin, çocuğun karnının acıkmasıyla, yemek yemesi arasında bir bağ vardır.
Karnının acıkması yemek yeme davranışını ortaya çıkarır.

2. Seçme ve Bağlama: Organizma daha sonra aynı uyarıcı koşullarla kendisini

amaca ulaştıran tepkileri seçer, amacına ulaştırmayan, başarısız olan tepkileri eler.Haz ile
sonuçlanan, başarıya götüren tepkiler kalıcı hale gelir.

3. Öğrenme Küçük Adımlarla Oluşur: Thorndike, problemi çözme süresi, ardışık

denemelerin sonucunda yavaş yavaş kısaldığından öğrenmenin birdenbire içgörüsel bir
şekilde değil, yavaş yavaş oluştuğuna karar vermiştir. Thorndike’a göre öğrenme, büyük
atlamalardan çok, küçük sistemli adımlarla meydana gelir.

Temel Kanunları:

1. Hazırbulunuşluk Kanunu: Hazırbulunuşluluk kanunu üç bölüm halinde

açıklanabilir.

a. Bir kişi, etkinlik göstermeye hazır ise, etkinliği yapması da mutluluk verir.

b. Bir kişi, etkinliği göstermeye hazır fakat, etkinliği yapmasına izin verilmezse, bu
durum bireyde kızgınlık yaratır.

c. Bir kişi, etkinliği yapmaya hazır değil ve etkinliği yapmaya zorlanıyorsa kızgınlık
duyar.

2. Tekrar Kanunu: Thorndike’nin 1930‘dan önceki tekrar kanunu iki bölümden

oluşmaktadır:

a. Uyarıcı ve tepki arasındaki bağ kullanıldıkça güçlenir

b. Tekrar devam etmediğinde, ya da sinirsel bağ kullanılmadığında uyarıcı durumlar

ve tepkiler arasında bağlaşımlar zayıflar.

1930‘dan sonra Thorndike tekrar yasasını tamamen değiştirmiştir. Sadece tekrar

etme bağıgüçlendirmediği gibi, kullanmama da gücünü azaltmaz. Sadece bağın gücü
değişmeye neden olabilir demiştir.

3. Etki Kanunu: Tepkinin doğurduğu sonuç, uyarıcı ve tepki arasındaki bağın

güçlenmesine ya da zayıflamasına neden olmaktadır. Eğer tepkinin sonucu tatmin edici, haz
verici ise, uyarıcı ve tepki arasındaki bağın gücü artmaktadır. Tepki rahatsız edici bir duruma
yol açarsa.

62
 Ayrıca, ödül ve cezanın etkisi ile ilgili olarak ise ödülün davranış üzerindeki etkisinin
daha fazla olduğunu belirtirken cezanın çok fazla etkili olmadığını belirtmiştir. Buna bağlı
olarak davranışı kazandıran ve kalıcılığını sağlayan faktör olarak ödülün üzerinde çok daha
fazla durmuştur.

Sonuç olarak Thorndike’ın araştırmaları psikoloji tarihinin en önemli olayları

arasındadır. Yeni öğrenme teorileri ve modellerine rağmen Thorndike’ın davranışın
kazanılmasına ilişkin öğrenme teorileri önemini korumaktadır.

63
 Uygulama

Araştırma Ödevi

Klasik koşullanmanın ve Bağlaşımcı kuramın reklamcılık, halkla ilişkiler ve endüstri alanındaki

uygulamalrını araştırınız.

64
 Uygulama Soruları

Pavlov ve Thorndike’ın görüşlerinin gündelik hayattaki uygulamalarına örnekler

veriniz.

65
 Bu bölümde Neler Öğrendik?
Davranışçı kuramcılardan Pavlov ve Thorndike’ın, insan davranışlarını psikolojinin dört temel
hedefi - tanımlama, açıklama, tahmin ve kontrol- doğrultusunda nasıl incelediklerini öğrendik.

66
 Bölüm Soruları
1) Davranışçı kuramın fizyolojik alt yapısını hazırladığı kabul edilen uzman
kimdir?

a) Pavlov

b) Thorndike

c) Watson

d) Skinner

e) Hull

2) Klasik koşullanma sürecinde davranışı kontrol edebilmek için öncelikle

tanımlanması gereken nedir?

a) Doğal Uyaran

b) Doğal tepki

c) Koşullu uyaran

d) Çevre

e) Pekiştirme

3) Davranışların kazanımı uyaran ve sinir uçları arasındaki bağ ile açıklayan

uzman kimdir?

a) Pavlov

b) Thorndike

c) Watson

d) Skinner

e) Wundt

4) Aşağıdakilerden hangisi davranışçı ilkelerle kazandırılması zor bir davranış

grubunu temsil etmektedir?

a) Ders çalışma

b) Diş fırçalama

c) Matematik sorusu çözebilme

67
 d) Okula gitme

e) Yemek yeme

5) “Davranışlar deneme yanılmaların sonucu kazanılır” görüşü hangi kuramsal

temele dayanmaktadır?

a) Klasik koşullanma

b) Bağ kuramı

c) Fonksiyonalizm

d) Yapısalcılık

e) Gözlem yolu ile öğrenme

6) “Bir birey bir davranışı yapmaya istekli ise o davranışı yapar,zorlarsanız

öfkelenir” bu ifade hangi ilke ile açıklanır?

a) Etki ilkesi

b) Hazırbulunuşluk İlkesi

c) Tekrar İlkesi

d) Tekrar İlkesi

e) Pekiştirme İlkesi

1) Klasik koşullanma süreci ile davranış kazandırma sürecini açıklayınız.

2) Thorndike ‘ın kuramının temel kavramlarını açıklayınız

3) Klasik koşullanma ile davranışların değiştirilmesi ya da yoke dilmesi sürecini

açıklayınız.

4) Davranışların kazanılma sürecine ilişkin davranışçı kuramın bakış açısını

yazınız.

68
 4. DAVRANIŞÇI KURAM II –
DAVRANIŞÇILIĞIN GELİŞİMİ: JOHN B. WATSON; BHRUSS F. SKİNNER; CLARK L. HULL-

69
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

4.1. John B. Watson

4.2. Bhrus F. Skinner ve Edimsel koşullanma

4.3. Clark L: Hull ve Sistematik Davranışçı Kuram

70
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Watson, Skinner ve Hull’un Davranışçı kurama katkıları nelerdir?

2) Davranışçı kuramın tarihsel süreç içerisindeki gelişim seyrinin insan

davranışlarının açıklanmasına getirmiş olduğu yenilikler nelerdir?

3) Günümüzde insanın davranışlarının açıklanmasına yönelik olarak kuramcıların

görüşlerinden nasıl faydalanılabilir?

71
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın

nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
Davranışçılığın *Kuramın gelişiminde Watson, Skinner ve Literatür
Gelişimi Hull’un etkisini tartışabilmek taraması ve
gözlem, analiz
John B. Watson *Watson’ın davranışların kazanımına Literatür
ilişkin görüşlerini ifade edebilmek taraması ve
gözlem, analiz
Bhruss F. *Skinner’ın Edimsel koşullanma teorisinin Literatür
Skinner; davranışların kazanımına ilişkin görüşlerini taraması ve
ifade edebilmek gözlem, analiz

Clark L. Hull *Hull’un Sistematik Davranışçı teorisinin Literatür

davranışların kazanımına ilişkin görüşlerini taraması ve
ifade edebilmek gözlem, analiz

72
 Anahtar Kavramlar

 Davranışçı kuram

 J.B. Watson

 B. F. Sikinner ve Edimsel koşullanma

 Hull ve Sistematik Davranışçı kuram

73
 Giriş

Bu bölümde Davranışçı kuramcılar arasında en çok bilinen uzmanlardan biri ve

davranışçılığın kurucusu olarak kabul edilen John B. Watson, kuramı ile Watson’un
davranışçılığının yenilenmesi olarak kabul edilen Bhruss F. Skinner ve matematiksel teoremleri
ile davranışı açıklayarak psikoloji bilimine daha fazla bilimsel nitelik kazandırmaya çalışan
Clark L. Hull’un görüşlerini ele alacağız.

74
 4.1. John B. Watson

En katı davranışçı kuramcıdır; kalıtımın değil çevrenin önemine vurgu yapar.

Davranışçı bakış açısı John Watson (1878-1958) tarafından ortaya konmuştur. Psikolojinin
fen bilimlerinin yöntemlerini kullanarak gözlenebilir olanı ve gündelik hayatta pratik değeri
olanları açıklayarak kabul görebileceğini savunmuştur (Schultz&Schultz,2007,411).

Watson, davranışçıların en önemli davranış değiştirme ve öğrenme yöntemi kabul

edilen koşullu refleks’in Amerikan psikoloji araştırmalarında yaygın şekilde kullanılmış
olmasını sağlamıştır. Koşullu Refleks’in davranışı elementlerine ayırarak inceleyen laboratuvar
metodu olması nedeniyle tüm insan davranışlarının bu yolla incelenebileceğini iddia etmiştir
(Senemoğlu,2009s.112).

Watson’a göre davranışçılık organizmanın tüm davranışlarıyla ilgilenmektedir. Bu

nedenle organizmanın tepkilerini öğrenilmiş veya öğrenilmemiş olanlar ve açık veya gizli
olanlar olarak ikiye ayırır. Öğrenmenin kurallarını ortaya koyabilmek için bu ayrımın gerekli
olduğunu belirtir. Açık tepkiler doğrudan gözlemlenebilirler. Organizmanın içindeki hareketler
veya tepkiler de çeşitli aletlerin kullanılması yoluyla potansiyel olarak gözlenebilir hale
getirilebilir.

Organizmanın, bireyin önemi yoktur. Deneyci ya da davranışı değiştirmek isteyen deney

koşullarını/ çevre koşullarını oluşturur ve ardından deneklerin/bireylerin bu koşullara ne şekilde
tepki verdiklerini gözlemler.

Önemli olan belirlenmiş çevre içinde hangi davranışı yaptığı yada yapamadığıdır.

Herkes davranışta bulunabilir. –çocuklar, zihinsel özürlüler, hayvanlar.

Bir uyaran verirsiniz ve bir tepki alırsınız!!!

Watson’a göre heyecanlar da öğrenilmiştir. Heyecanlar, belirli bir uyarıcıya karşı basit bedensel
tepkilerdir. Bu nedenle heyecansal tepkilerde kontrol edilebilirler (Arık,1995,s.150)

Korkmayı, kaygılanmayı, utanmayı, sevinmeyi vb. tüm heyecansal tepkiler, tutum ve

alışkanlıklar gibi koşullanma yolu ile kazanılmaktadır.

75
 Watson ve bir öğrencisi, klasik koşullandırma ilkelerinin insanlara ne şekilde
uygulanabileceği konusunda yürüttükleri ve Watson’un “Albert, Peter ve Fareler” olarak
bilinen deneyleri, çalışmaları arasında en fazla bilinendir.

Watson öncelikle, üç yaşındaki Albert’ in herhangi bir fareye karşı kaçınmasının

olmadığını gösterdikten sonra Albert‘in görmeyeceği bir yere gong sesi yerleştirmiştir. Daha
sonra Albert fareyi her görüşünde yüksek sesle gong çalınmıştır. Böylece Albert gong sesine
karşı irkilme tepkisi göstermeye başladı. Bir süre sonra fareyi gördüğü zaman gong sesi
olmaksızın huzursuz olmaya, ağlamaya ve farenin her odaya getirilişinde ondan kaçmaya
başladı. Watson’a göre bu çalışma, korku tepkilerinin koşullandırma ile kazanılabileceğini
göstermektedir. Böylece Albert korku duygusunun ayırt edici özellikleri olan kaçma veya
kaçınma davranışını klasik koşulladırmanın bir sonucu olarak kazanmıştır
(Schultz&Schultz,2007,s.414-420).

Başlangıçta farelere karşı korku tepkisi göstermeyen 11 aylık Albert ile yaptığı korku
koşullanması deneyleri her ne kadar yarıda kesilmek zorunda kalsa da, Watson’un bebeklerin
üç temel heyecan davranışı gösterdiğine ilişkin teorisini destekler niteliktedir. Watson’a göre
bebekler üç tür heyecan davranışı göstermektedir: korku, öfke ve sevgi. Korku gürültülü sesler
ve desteğin aniden kaybolması ile, öfke beden hareketlerine engel olarak, sevgi ise tenin
okşanması, sallama ve hafifçe vurarak okşama yoluyla oluşturulmuştur. Watson bebeklerin bu
uyarıcılara verdiği tepki özelliklerini de ortaya koymuştur. Korku, sevgi ve öfkenin
öğrenilmemiş heyecanlar olduğuna inanmıştır. İnsanların diğer heyecan tepkileri ise
koşullanma süreci boyunca bu üç heyecan aracılığıyla geliştirilmektedir. Koşullanma boyunca,
temel heyecan tepkilerinin çevresel bir uyarıcıya bağlanmış olabileceğini belirtmiştir
Schunk,2011,s.39-40).

Watson, Albert ile yaptığı çalışmadan sonra psikoloji alanındaki çalışmalarına son
vererek reklamcılık alanına geçmiştir. Albert ile ilgili çalışmasından etkilenen Mary Cover
Jones korkuların koşullanma yolu ile öğrenildiği takdirde koşullanma yolu ile de yok
edilebileceği düşüncesi ile tavşanlardan korkan Peter ile ilgili çalışmanın tüm sorumluluğunu
üzerine alarak “korkuların ve heyecanların koşullanma yolu ile değiştirilmesinde davranışçı
tekniklerin popüler olmasında etkili olmuştur.

76
 Watson, üniversitedeki kariyerini özel sebeplerden bırakmasının ardından reklamcılık
alanına geçerek reklamcılık üzerinde çok büyük etkiler yaratmıştır Davranışçılığın ilkelerini
reklamcılık ve pazarlama alanlarında etkili bir biçimde kullanılmasını sağlamıştır. 1920’den
sonra Watson’ın psikoloji ile olan akademik bağı giderek zayıflayarak, konferans ve radyo
konuşmaları ile sınırlı kalmıştır. Bununla birlikte Watson’un konumu davranışçılığın psikoloji
tarihindeki konumunu yönüne belirlemiştir belirlemiştir. Watson’un ardından, davranışçılık
B.F.Skiner’in çalışmaları ile etkisini sürdürmüştür (Schunk,2011,s.39-40)

4.2. Burrhus F. Skinner ve Edimsel koşullanma

Watson ve Pavlov’un çalışmalarından etkilenerek psikoloji alanında çalışmaya başlayan
Skinner’ın, Watson davranışçılığının yenilenmesini sağladığı kabul edilir. (Schunk, 2011,s.45)

77
 Skinner’a göre "Psikolojik dünyamız sadece tepkisel koşullama yoluyla olsaydı, çok sığ
olurdu, çevremizide değiştiremezdik, İnsan çevreyi değiştirir, bu değişiklikten kendisi de
değişikliğe uğrar ve davranışları da değişir. Bir davranış kendi yarattığı sonuçlara göre
değişikliğe uğrar ve davranış dağarcığımız da değişikliğe uğrar. Davranışların değişmesine
yolaçan, yani onları kontrol eden ilkeleri anlarsak, davranışları da açıklayabiliriz."

Bireyin gerçek, gündelik yaşamına ilişkin problemlerine yoğun ilgi duyan Skinner’ın
düşünceleri, 1960 ‘lı yıllardan sonra eğitim ve davranış değiştirme yöntemleri olarak klinik
alanda uygulamalar bulunca dikkat çekmiştir.

Özellikle çocuklarda ve eğitim alanında davranış değiştirme teknikleri olarak

Skinner’ın “edimsel koşullanma teknikleri” sıklıkla kullanılmaktadır. Davranışların
değiştirilme sürecinde ödül ve cezalardan yararlanılarak birçok çocukluk çağı problemleri
tedavi edilmektedir. Skinner Thorndike gibi cezanın davranışın değiştirilmesinde etkisinin
olmadığını belirterek, sorunun çocuğun çevresinde istenmeyen davranışa neden olan
uyaranların ortadan kaldırılması ile ilgili olduğunu ifade eder. Başka bir ifade ile olumlu
davranışı engelleyen etmenleri, ortadan kaldırır ve doğru davranışı yaptığında
ödüllendirirseniz istenen davranışın kendiliğinden ortaya çıkacağını ve kalıcı olacağını
savunur.

Sikinner, davranışların kazanılması ile ilgili görüşlerini Edimsel koşullanma kuramı ile
açıklamıştır. Kuramında kendiliğinden yapılan davranışlarla koşullanmanın meydana
gelebileceğini vurgulamaktadır. Thorndike’ın çalışmalarından yola çıkarak, organizmanın
davranışlarını, basit refleksif tepkiler olmadığını, uyaranlara karşı kasıtlı olarak yapılan
hareketler olarak kabul etmektedir.

İnsanlar çevrelerinde bulunan çeşitli nesnelerle etkileşimleri sırasında birçok farklı

davranışta bulunduğunu, bunlardan pekiştirilen davranışların koşullanmayı oluşturduğunu
savunmaktadır. Buna bağlı olarak kendiliğinden bir ihtiyacı karşılamaya yönelik olarak yapılan
davranışlara “edim” adı veren Skinner, bu edimlerin, onları izleyen sonuçlardan etkilendiğini
ileri sürmektedir.

78
 Skinner’ın geliştirdiği edimsel koşullanmaya göre edimsel davranış; bilinen bir uyarıcı
tarafından oluşturulmaz; organizma tarafından ortaya konur ve sonuçları tarafından kontrol
edilir. Bu bağlamda edimsel davranışın ilk nedeni organizmanın içindedir; organizma edimleri
ortaya koyar. Bu nedenle bu türkoşullamaya edimsel koşullama ya da "R'' (Response = tepki)
tipi koşullama adı verilmektedir. "R'' tipi koşullama adı verilmesinin nedeni ise bu tür
koşullamada pekiştirmenin tepkiye bağlı olarak yapılmasıdır. Tepki doğru olduğu takdirde ödül
yani pekiştirici uyarıcı- davranışın yapılmasını sağlayan- verilmektedir (Arık,1995,s.224-242;
Senemoğlu,2009s.167-169).

Görüldüğü üzere Thorndike gibi Skinner de davranış ve sonuç ilişkisi üzerinde

durmuştur. Skinner, Thorndike’ın çalışmalarının devamı olarak kabul edilebilecek,
davranışların oluşumuna ilişkin başka bir dinamiği ortaya koymuştur.

Skinner’a göre davranışın asıl belirleyicisi “ödül” yani pekiştirmedir. Cezanın, yeni
davranışın kazanılması ya da istenilmeyenin yokedilemsinde hiç bir etkisi yoktur. Ceza,
organizmaya istemediği bir şeyin verilmesi ya da istediği bir şeyin verilmemesidir. Skinner’a
göre ceza davranışı yok etmemekte sadece baskı altına almaktadır. Ceza, ortamdan
çıkarıldığında cezaya neden olan davranış tekrar ortaya çıkabilmektedir(Schunk,2011, s.45-46).

79
 Edimsel Koşullama İlkeleri

Edimsel koşullamanın, ödülün –pekiştirecin– izlediği tepkilerin tekrarlanabileceğini

ve ödülün davranışın tekrarlanma oranında belirleyici olduğunu belirtmektedir. Bir başka
ifade ile pekiştirilen davranışı daha sık gösterirken pekiştirilmeyenden ise vazgeçmektedir.

Davranışın görülme sıklığının arttırılması: “Olumlu ve Olumsuz Pekiştireçler

“Skinner'e göre pekiştirmenin organizmaya istenen davranışı kazandırmada, davranışı
biçimlendirmede, sonuç olarak davranışların oluşumunda önemli bir yeri vardır. Yalnızca
alışkanlıklarımız, tutumlarımız, heyecanlarımız değil tüm bu dinamiklerin toplamı olan ve
birbrireyi diğerlerinden ayıran kişilik özellikleri de pekiştirmeler yoluyla kazanılan
davranışların sonucudur. Pekiştireçler meydana getirdikteri etkilere göre olumlu
pekiştireçler ve olumsuz pekiştireçlerolmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.

Olumlu Pekiştireçler: Ortama konulduğunda belirli bir davranışın yapılma

olasılığını artıran uyarıcılardır. Bu uyarıcılar da birincil ve ikincil olumlu pekiştireçler olmak
üzere iki grupta toplanmaktadır. Birincil olumlu pekiştireçler; yiyecek, su, cinsellik gibi
organizmayı doğal olarak pekiştiren ve canlının yaşaması ile ilgili olan pekiştireçlerdir.
İkincil olumlu pekiştireçler ise, herhangi bir nötr uyarıcının olumlu birincil pekiştireçlerle
ilişkilendirilmesiyle olumlu pekiştireç özelliği kazanan uyarıcılardır(saygı, başarı vb.).

Olumsuz Pekiştireçler: Ortamdan çıkarıldıklarında belirli bir davranışın yapılma

olasılığını artıran uyarıcılardır. Olumsuz pekiştireçler, organizmaya rahatsızlık veren
uyarıcılardır ve birincil ve ikincil olumsuz pekiştireçler olmak üzere iki gruba
ayrılmaktadırlar. Birincil olumsuz pekiştireçler; organizmaya zarar veren, yaşamı tehdit
eden uyarıcılardır. Bunlar; rahatsız edici yüksek tonlu sesler, elektrik şoku vb.dir. İkincil
(koşullu) olumsuz pekiştireçler ise, herhangi bir nötr uyarıcının birincil olumsuz
pekiştireçlerle ilişkilendirilmesiyle pekiştireç özelliği kazanan uyarıcılardır. ikincil
pekiştireçler bu özelliklerini büyük ölçüde klasik koşullama ilkelerine göre kazanırlar.

Olumlu ve Olumsuz Pekiştirme kullanma ilkleri

1-Birincil ve ikincil olumlu pekiştireçler ortama konulduğunda davranışın yapılma

olasılığı artar.

2-birincil ve ikincil olumsuz pekiştireçler ortamdan çıkartıldığında davranışın

yapılma olasılığı artar.

3-Bu durumda pekiştirme, olumlu pekiştireçleri ortama koyarak, ya da olumsuz

pekiştireçleri ortamdan çıkararak davranışın yapılma olasılığını artırma işlemidir. Olumlu
pekiştireçleri ortama koyarak davranışın yapılma olasılığını artırma işlemine olumlu
pekiştirme; olumsuz pekiştireçleri ortamdan çıkartarak davranışın yapılma olasılığını
artırma işlemine ise olumsuz pekiştirme denir

4- Pekiştirmenin gelişigüzel değil belirli bir program dâhilinde yapılması gerekir.

Skinner, pekiştirmenin nasıl verilmesi gerektiği “pekiştirme tarifeleri” ile açıklmaktadır.

80
Sonuç olarak, Skinner’a göre psikolojiyi gerçek bir bilim haline getirmenin yolu, davranışı
açıklamak ve değiştirmek için; ölçülemeyen içsel süreçlere değil, ölçülebilen dışsal süreçlere
odaklanmaktan geçmektedir.

4.3. Clark Leoanard Hull ve Sistematik Davranışçı Kuram

Hull'un davranışçılık şekli, Watson'un davranışçılığından gerek organizmanın çevreyle

etkileşimini gerekse bu etkileşimi ortaya koyma yöntemleri açısından çok daha gelişmiş ve
karmaşık kabul edilmektedir.

Davranışların organizma ve çevre arasındaki etkileşimlerle ortaya çıktığını, yani

organizmanın hayatta kalmasını sağlamaya yönelik biyolojik uyumu sırasında yeni davranışları
kazandığını belirtmektedir. Aksi durumda çevreye uyum gereksinimi duyulmuyorsa daha önce
yapılması alışkanlık haline getirilmiş davranışlar kullanmaya devam edilmektedir. Yani
biyolojik uyum tehlikeye girdiğinde, organizma ihtiyaç durumu içerisinde olduğunda,
organizma bu ihtiyacı giderecek şekilde davranır. (Senemoğlu,2009,s.176-177).

Hull bedensel ihtiyaçların, organizmanın en uygun biyolojik koşullardan sapması

sonucu oluştuğunu düşünmüştür. Davranışçı bir teorisyen olarak, biyolojik ihtiyaç kavramını
sistemine doğrudan sokmaktansa ara bir değişken olarak dürtünün gerçek olduğunu kabul
etmiştir. Hull, bir davranışın oluşmasında ve tekrarında yani davranışın şiddeti üzerinde
dürtünün etkisine daha fazla vurgu yapmıştır. Diğer davranışçı kuramcılar gibi davranışın
çevresel uyarıcı tarafından gerçekleştiği, yönetildiği görüşüne bağlı kalmıştır. Hull, güdüyü’yü
davranışın güçlenmesi için gerekli bir ödül olarak ele almıştır. Kuramında, güdüleri, biyolojik
ihtiyaçlarla, organizmanın hayatta kalmasıyla ilgili olan birincil güdüler ile birincil güdülerden
daha başka güçler tarafından insanı ve hayvanı motive eden ikincil güdüler ikiye ayırmaktadır.
İkincil güdüler, öğrenilmiş güdülerdir (Senemoğlu,2009s.179)

Hull’un davranışçı kurama getirdiği en önemli katkılardan bir diğeri de nesnel

davranışçı psikolojinin gelişmesini sağlayan, davranışın ölçülmesi ve nicelleştirilmesi ile ilgili
fikirleridir. Sisteminde bilince, amaca veya herhangi bir zihinsel-ruhsal kavrama yer yoktur.
Hull'un kuramında gözlem ve davranışın yorumu kesinlikle nesnel olmalıdır. Hull'a göre
psikologlar matematiğin tam ve dikkatli anlayışını geliştirmek, matematik
diliyle düşünmek zorundadır. Hull’a göre ideal bir öğrenme kuramı Öklit geometrisi gibi
önerme ve teoremlerden kurulan mantıksal bir yapıya sahiptir. Davranış yasaları matematiğin
kusursuz diliyle ifade edilmeli veya açıklanmalıdır. Hull, bu görüşlerini “Davranışın İlkeleri”
adlı kitabında açıklamıştır. (Senemoğlu,2009s.194; Schultz&Schultz,2007,s. 478-479)

Görüldüğü üzere, maden mühendisliğinden psikoloji alanına doğru yönelen mesleki

kariyeri, hipnoz ve telkin ile başlamış, öğrenme psikolojisi ve klasik koşullanmanın nesnel
ilkelerini içeren genel davranış kuramını geliştirmesi ile Hull’u davranışçı ekolün en önemli
isimlerinden biri haline getirmiştir.

81
82
 Uygulamalar

Araştırma Ödevi

Davranışçı kuramın gelişimini sağlayan Watson, Skinner ve Hull’un kuramlarının eğitim ve iş

hayatındaki davranış değiştirmeye ilişkin uygulamalarını araştırınız.

83
 Uygulama Soruları
Watson, Skinner ve Hull’un kuramalrını dikkate alarak herhangi bir davranışın nasıl
değiştirilebileceğinin yazınız.

84
 Bu Bölümde Neler Öğrendik?

Davranışçı kuramcılardan Watson, Skinner ve Hull’un, insan davranışlarını psikolojinin

dört temel hedefi - tanımlama, açıklama, tahmin ve kontrol- doğrultusunda nasıl incelediklerini
öğrendik. Ayrıca kuramın tarihsel sürecinde, kendi teorileri ile davranışçılığın gelişmesine
katkıları ile insan davranışlarını analiz ve kontrol tekniklerini öğrendik.

85
 Bölüm Soruları
1) Davranışçı kuramın kurucusu olarak kabul edilen uzman kimdir?

a) Pavlov

b) Thorndike

c) Watson

d) Skinner

e) Hull

2) Aşağıdakilerden hangisi davranışların devam etmesini sağlama yöntemidir?

a) Sönme

b) Sistematik Duyarsızlaştırma

c) Karşıt koşullama

d) Çevre

e) Pekiştirme

3) Korku ve heyecanların koşullanma ile elde edildiğini savunan uzman kimdir?

a) Pavlov

b) Thorndike

c) Watson

d) Skinner

e) Hull

4) Biyolojik uyumun bozulmasının davranışların kazanımında etkili olduğunu

belirten uzman kimdir?

a) Pavlov

b) Thorndike

c) Watson

d) Skinner

e) Hull

86
 5) “Davranışlar tesadüfü pekiştirmlerin sonucu kazanılır” görüşü hangi kuramsal
temele dayanmaktadır?

a) Klasik koşullanma

b) Bağ kuramı

c) Edimsel koşullanma

d) Sosyal Öğrenme

e) Sistematik Davranışçı kuram

6) Skinner’ın Edimsel koşullanma sürecinin Klasik koşullanma’dan farklılıklaırnı

açıklayınız.

7)Watson’ heyecan ve korkulaırn kazanımı ile ilgili görüşlerini açıklayınız.

8)Hull’un davranış kazanıma ilişkin görüşlerini ve kavramlarını yazınız.

9)Hull’un davranışçı kurama getirmiş olduğu yenilikleri yazınız.

10)Skinner’ın davranışların kazanımı ile ilgili görüşlerini gündelik yaşamdan örnekler

vererek açıklayanız.

Cevaplar: 1-c 2-e 3-c 4-e 5-c

87
 5. DAVRANIŞÇI KURAM III

DAVRANIŞÇILIK ÜZERİNDE BİLİŞSEL ETKİLER: EDWARD C.

TOLMAN, ALBERT BANDURA VE JULİAN ROTTER-

88
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz

5.1. Edward C. Tolman ve İşaret Gestalt Kuramı

5.2. Albert Bandura ve Sosyal Bilişsel Kuram

5.3. Julian Rotter ve Denetim Odağı

89
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Bilişsel Davranışçı kuramcıların, “Davranışçı kuram”ın gelişimine katkısını

tartışınız.

2) Davranışçı kuramın tarihsel süreç içerisindeki gelişim seyrinin insan

davranışlarının açıklanmasına getirmiş olduğu yenilikler nelerdir?

3) Günümüzde psikoloji alanındaki popülerliği azalmasına rağmen, modern

insanın hatta bilgi çağının insanın yaşamında halen davranışları yönlendirici etmenler olarak
verilerinin kullanılmasını nasıl açıklayabiliriz?

90
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın

nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
Davranışçılık Bilişsel görüşlerin davranışçı ekole Literatür
Üzerinde Bilişsel katkısını açıklayabilmek taraması ve
Etkiler gözlem, analiz
Edward C. Tolman’ın davranışların kazanımına ilişkin Literatür
Tolman ve İşaret görüşlerini ifade edebilmek taraması ve
Gestalt Kuramı gözlem, analiz
Albert Bandura Bandura’nın davranışların kazanımına Literatür
ve Sosyal ilişkin görüşlerini ifade edebilmek taraması ve
Öğrenme gözlem, analiz
Julian Rotter ve Julian Rotter’ın davranışların kazanımına Literatür
Denetim Odağı ilişkin görüşlerini ifade edebilmek taraması ve
gözlem, analiz

91
 Anahtar Kavramlar

 Davranışçı kuram

 Tolman ve işaret geştalt kuramı

 bandura ve sosyal öğrenme kuramı

 Rotter ve denetim odağı

92
 Giriş

Davranışçı kuramın bu son bölümünde, Gestalt ve Bilişsel kuramcıların, davranışçı

kuram üzerinde etkisini dikkat çekeceğimiz bu bölümle birlikte davranışçı kuramı genel olarak
bitirmiş olacağız. Sözkonusu kuramlarda bilişsel ve geştalt kuramların etkileri olmakla birlikte
“Davranışçı” kuram oldukları unutulmamalıdır.

93
 5.1. Edward C. Tolman ve İşaret Geştalt Kuramı

Edward Chace Tolman, ‘öğrenme’ ve ‘motivasyon’ alanlarında önemli çalışmalar

yapmış ve “Öğrenmenin Bilişsel Kuramı” (Cognitive Theory of Learning) ile kendi davranışçı
ekolünü geliştirmiştir.

Kuramında diğer davranışçılar gibi psikolojinin tamamen objektif bir bilim olması
gerektiğini savunarak, içe bakış yöntemini red etmiştir. Tolman, öğrenmenin, organizmanın
çevresi hakkındaki bilgileri ve bunlarla kendi arasında nasıl bir ilişki kurduğu ile ilgili olarak
gerçekleştiğini belirtmiştir. Her ne kadar düşünme, anlamlandırma, niyet gibi kavramlarla
davranışın oluşumunu açıklamış olsa da onun temel araştırma konusu bilinç yerine davranıştır.

Bu bağlamda kendi kuramsal yapısını “doğru davranışçılık “ olarak ifade etmektedir.

Tolman kuramını “Amaçlı Davranışçılık” (Purposive Behaviorism) olarak adlandırmıştır. İnsan
ve hayvan davranışının amaca yönelik olduğunu ve bu amaçların bilimsel analizlerin söz
konusu olabileceğini belirtmiştir. Ayrıca geleneksel davranışçılar gibi davranışı atomik birimle
r halinde değil bütüncül/ molar bir anlayışla incelemiştir.

Bütüncül davranış, amaçlıdır; davranışı küçük parçalara, birimlere ayırarak çalışmak

davranışın anlamını yok edebilir. Anlamlı bütünlüğü olan amaca yönelik olan davranışlar
incelenmelidir. Bütünsel davranış, reflekslerden farklıdır. Temel farklılık, bütünsel davranışın
bir çok faktörle bağlı olmasıdır; öğretilebilir niteliğe sahiptir. “Öğretilebilir” terimi, anlam
bakımından Tolman’ın pasifl kavramı ile ilşikilendirilebilir. “Bilişsel” (cognitive) terimi ise;
ayırt etme, yer/konum bulma, neyin neye rehberlik ettiğini anlama ve form beklentisi
becerilerini ifade etmektedir. (Schultz&Schultz,2007,s.465; Senemoğlu, 2009,198-199)

Ara Değişkenler

Ara değişken (intervening variable) ifadesi; davranışı yönlendiren ve çevresel

uyaran ile gözlemlenebilen tepkiler arasında arabuluculuk eden psikolojik süreçleri
tanımlamaktadır. Ara değişken örnekleri; bilişleri, beklentileri, amaçları, varsayımları
ve istekleri kapsar. (Senemoğlu, 2009,200-201)

94
 Öğrenme konusunda çalışmak için Tolman, fareler üzerinde araştırmalar yapmış ve
çeşitli klasik fare deneyleri gerçekleştirmiştir. En çok bilinen çalışmalarından bir tanesi de
labirentte ilerlemeyi içermektedir. Ayrıca farelerin karmaşık labirentler içerisinde yollarını
öğrenmelerinde, pekiştirecin oynadığı rol üzerinde de durmuştur. Belirgin bir ödülün olmadığı
durumlarda gerçekleşen öğrenme olarak ifade edilen “Gizil Öğrenme Kuramı”nın ortaya
çıkmasına neden olmuştur.

Birçoğumuz dilimize bir şarkı takıldığında şaşırırız; ne o şarkının cd’ne sahibizdir

ne de dinlemek için özel bir çaba sarfetmişizdir. Peki, nasıl oluyor da şarkının sözlerini
hem de melodisi ile söyleyebiliyoruzdur. Aslında “farkında olmadan” öğrenmişizdir.
Özel bir çaba sarf etmeden şarkının çalındığı ortamlarda örneğin bir sokak ya da bir
kafede bulunmuşuzdur. Ve bu ortamlarda bulunmak şarkıyı öğrenmemiz için yeterli
olmuştur.

İşte bu tür öğrenmelerimiz Tolman tarafından “gizil/ örtük öğrenme olarak kabul
adlandırılmaktadır. Tolman, gizil öğrenmeyi açıklarken, performansa hemen
aktarılmayan öğrenme olarak da açıklar. Yani diğer davranışçılarda olduğu gibi bir
uyarana karşı hemen tepki vermeniz Tolman’ın öğrenmesinde beklenmemektedir.

Tolman, öğrenme konusunda birçok önemli araştırma başlıkları ortaya atmıştır ve

psikolojiye “ara değişken” (intervening variable) ve “bilişsel harita” (cognitive map)
kavramlarını kazandırmıştır (Papalia; Olds1998,s.179-180).

5.2. Albert Bandura ve Sosyal Öğrenme Kuramı

Davranışçılığın gelişimindeki üçüncü aşama olarak kabul edilen “yeni davranışçılar- neo
davranışçılar, davranışçılığa karşı başlayan bilişsel devrimin “davranışçılık” içindeki
temsilcileriydi (Schunk,2011,s.77).

Bu yeni grup, 1960'lardan itibaren psikolojide hâkim olan davranışçı anlayıştan yani
davranışçılığın zihinsel süreçleri rededen sınırlayıcı, engelleyici katı özelliklerinden
uzaklaşmaya başladı. Bu yeni anlayışla birlikte davranışçı akım zihinsel süreçleri dikakte alan
öncekine göre daha esnek bir yapıya doğru geçmiş oldu.

95
 Özellikle Albert Bandura ve Julian Rotter çalışmaları ile davranışçılığın uyaran tepki
iişkisine zihinsel süreçleri de ekleyerek, organizmanın bir uyarana tepki vermesinde
organizmanın zihinsel süreçlerinin de etkilerini açıklayan teorilerini açıkladılar.

Bandura’nın kuramı, davranışçı öğrenme kuramları ile bilişsel öğrenme kuramları arasında
köprü niteliğindedir. Bandura'nın kuramı insan davranışlarını basit uyaran-tepki bağlamından
çıkararak, uyarana tepki verme ya da vermeme kararında bireyin inaçlarının, beklentilerinin,
eğitim seviyesinin etkili olduğunu ortaya koydu. Kuram aynı zamanda bu özelliklerin bir
uyaranın pekiştireç olarak algılanıp algılanmamasında da etkisini vurguladı. Kuramın
araştırmaları etkileşim içerisindeki insan deneklerinin davranışlarının gözlenmesine
odaklanarak, davranışın kazanımı ile değişiminin yarattığı dolaylı öğrenmenin, davranışı ortaya
çıkarma ve devam ettirmedeki rolü üzerinde durdu. Ayrıca iç gözlemi de kullanmadır.

Bandura davranışlarımızın pekiştirme sonucu değiştiği konusunda Skinner'la hem fikir

olmasına rağmen, doğrudan pekiştirme elde etmeksizin de davranışların kazanılabileceğini
savundu. Bandura’ya göre doğrudan pekiştirmenin olmadığı durumlarda da öğrenme olabilirdi.
Bazen başkalarının ödül aldığını görmekte davranışı yapmak için yeterli olabilirdi. (Evra,2005,
s.135-137)

Bandura bu görüşünü, diğer insanların deneyimlerini seyretmenin kendi deneyimlerinin

sonuçlarını tahmin etmede etkili olduğunu ünlü saldırganlık davranışlarının kazanımı ile ilgi
araştırmalarında da ortaya koydu. Saldırgan davranışta bulunan bir kişinin deneyimlerlni, bu
davranışla elde ettiği sonuçları gözleyen çocukların davranışları gözmeledikleri şeye bağlı olrak
ya saldırgan davranışı yapma ya da saldırgan davranışı yapmaktan kaçınma olarak görüldü. Bu
nedenle kurama göre henüz denenmemiş davranışların sonuçlarını hayal ederek veya zihninde
canlandırarak ve aynı şekilde davranmaya veya davranmamaya dair son bir karar vererek
davranışların düzenlenmesinin mümkün olduğu sonuca vardı (Evra,2005,s.135-137). Bunun
yerine uyarıcı ile tepki arasında aracı bir mekanizma vardır ve bu mekanizma kişinin bilişsel
süreçleridir.

UYARAN-----------------------ORGANİZMA------------------------TEPKİ

Organizmanın zihinsel süreçleri

Bu nedenle bilişsel süreçlerin, sosyal bilişsel teoride güçlü bir rolü olduğu
düşünülmektedir. Bu yönüyle Bandura'nın görüşleri Skinner'dan ayrılmaktadır. Bandura'ya
göre davranışı değiştiren pekiştirme tarifesi değil, yani pekiştirmenin hangi kurallara göre
düzenlenerek davranışı oluşturacağı değil bireyin pekiştirme düzeni ile ilgili düşünceleridir

96
 Kuramda, doğrudan pekiştirme yaşayarak öğrenmek yerine, model alma yoluyla
öğrenme sözkonusudur. Kuram davranışların kazanılmasını bir başkası yolu ile öğrenme, yani
başka insanları gözlemleme ve davranışları onlarınkine benzetme yolu ile gerçekleşitiğini
açıklamaktadır. Bandura için bir davranışın kazandırılması isteniyorsa, bu davranışları
sergileyen diğer bireyleri seyretmek yani gözlemlenmesini sağlamak önemlidir (Schunk, 2011,
s.80). Bandura’ya göre normal dışı davranışlar da dâhil olmak üzere, tüm davranışlar
başkalarını gözlemleyerek ve onların davranışlarını model almakla öğreniliyorsa, davranışın
aynı yolla yeniden öğrenilmesi veya değiştirilmesi de mümkün olabilmektedir. (Bandura, 1969,
s. 214-216).

Bandura yaptığı deneylerle şiddet ve saldırganlığın gözlem yolu iel öğrenilen

davrnıaşlar olduğunu ortaya koymuştur. Literatüre Bobo doll deneyi (1961) ile geçen
deneyinde saldırgan davranışlarıntaklit edilen modelden öğrenildiğini ortaya koymuştur.
Çocukların katıldığı bu araştırmada bir yetişkin Bobo-doll adı verilen havayla şişirilmiş,
zıplayabilen bir bebekle oynar ve oynarken bebeği tekmeleyerek, vurarak, kötü sözler
söyleyerek saldırganlık gösterir. Çocuklar modeli sadece izlemektedirler. Bir süre sonra
çocukların da Bobo-doll ile oynamalarına izin verildiğinde, onları gözledikleri saldırganlık
davranışlarını yaptıkları, bununla da yetinmeyip daha da geliştirdikleri görülmüştür. Elde
edilen araştırma sonuçlarına göre saldırganlık davranışı; A. Model ödüllendirildiğinde, B.
Çocuk modeli önceden tanıyorsa, C. Çocuk model ile aynı cinsiyetten ise artmaktadır. Model
alarak saldırganlık göstermesinde, bireyin, öfke, sıkıntı, hayal kırıklığı ve benzeri duygular
içinde olması gerekmemektedir.

Başka bir araştırmasında ise (1963), saldırganlık davranışı gösteren ve bunun için
övülen (ödüllendirme) birisini gözlemleyen çocukalrın saldırganlık davranışı eğilimlerinin
arttığını, tersine, saldırganlık davranışı için cezalandırılan birisini gözlemlediğinde de
saldırganlık eğilimlerinin azaldığını göstermiştir. Araştırma sonuçlunda insanların davranış
özelliklerini sadece klasik ve edimsel şartlama yollarıyla değil, modelleme ya da gözlem
yoluyla da öğrenebildiklerini destekelyen bulgular elde edilmiştir (Bandura, 1969, s. 214-
216):

97
 Bandura’ya göre davranışların öğrenilmesinde diğer bireylerin davranışları etkilidir. Bu
temel düşünceden hareketle Bandura, şağaıdaki varsayımlar doğrultusunda kuramını
geliştirmiştir(Slavin,1997,s.170-171; Dworetzky,1996,s.212-216):

1- İnsanlar başkalarının davranışlarını gözlem yolu ile öğrenirler.

2- Öğrenem, davranış değişikliğine yol açan veya açmayan içsel bir süreçtir.

3- Davranış amaca yöneliktir.

4- İnsanlar kendi davranışlarını öz düzenleme yapabilirler. Davranışalrını kontrol

etmeyi ve sorumluluğunu almayı öğrenirler

5- Ödül ve ceza, davranışı doğrudan olduğu kadar dolaylı olarka da etkilyebilir.

Davranış önceki deneyimlerden alınan ödül veya pekiştireçlerden daha fazla etkilenir.

Bu varsayımlar doğrultusunda Bandura, kuramını bir takım ilkelere dayandırmıştır. Bu

ilkeler (Senemoğlu,2009,s.223-227):

 Karşılıklı Belirleyicilik

 Sembolleştirme kapasitesi

 Öngörü kapasitesi

 Dolaylı öğrenme kapasitesi

 Öz düzenleme kapasitesi

 Öz yargılama kapasitesi

Karşılıklı Belirleyicilik: Bandura’ya göre bireysel faktörler, içinde bulunulan çevre ve

bireyin davranışı karşılıklı olarak birbirlerini etkilemektedir. Davranış çevreyi; çevre ise
davranışı değiştirebilir. Yine çevre bireysel özellikleri değiştirebileceği gibi bireysel özellikler
de çevreyi değiştirebilir.

98
 Sembolleştirme Kapasitesi: Bireyler düşünerek ve dili kullanarak, her şeyi
zihinlerinde tasarlayabilirler. Bireyler dış çevre ile bilişsel temsilcileriyle etkileşim kurarak,
sembolik olarak düşünmektedirler.

Öngörü Kapasitesi: Geçmişteki deneyimler, gelecekte nelerin olabileceğinin tahmin

edebilme imkânı vermektedir. İnsanlar beklentilerini karşılama durumunu dikkate alarak
hedefler oluştururlar ve gelecekle ilgili planlar yaparlar.

Dolaylı Öğrenme Kapasitesi: İnsanlar başkalarının davranışlarını ve o davranışların

sonuçlarını gözlemleyerek öğrenirler.

Öz Düzenleme Kapasitesi: Sosyal öğrenme kuramının temel ilkelerinden biri de

bireyin kendi biçimlendirme, şekillendirme yeterliliği olduğunu kabul etmesidir. Birey
davranışını düzenlemek için önce performans standardını geliştirir. Daha sonra kendi
performansını gözler ve kendi performansını, geliştirdiği performans standartlarıyla
karşılaştırarak davranışı hakkında karar verir. İnsanlar, yaşantılarını başkalarına göre değil
kendilerine göre ayarlayabilirler. (Schunk,2011,s105).

Öz Yargılama Kapasitesi: Sosyal öğrenme kuramının en önemli ilkelerinden biridir.

Basndura’ya göre insanların gelişim ve değişimi,özyargılama yani kendilerine eleştirel bir
gözle bakabilmeleri ve bu doğrultuda tekrar kendi davranışlarını düzenleyebilmeleri ile
gerçekleşebilir (Schunk,2011,s.105).

Bandura’ya göre gözlem yolu ile kazanılabilecek davranışlar:

- Önceki öğrenmiş olduğu yasaklar ya güçlenir yada zayıflar.

- Değerler, inançlar kazanabilir.
- Çevrenin ve eşyanın nasıl kullanılacağını da öğrenir
- Duygularını açıklama biçimini öğrenebilir.
- Etkili okuma, problem çözme, bir oyun oynama gibi becerileri öğrenebilir.

Gözlem yolu ile öğrenme süreçleri

Dikkat Süreci: Bu süreçte birey dikkatini duygularıyla birlikte model davranışın

dinamiklerine yönlendirmektedir. Burada dikkat, model davranışın ayrıntılarıyla birlikte
algılanmasını sağlar. Öğrenmenin olabilmesi için birey modele ve modelin davranışına dikkat
etmelidir. Modelin farklı, ilginç ve yüksek statülü olması birey için daha dikkat çekicidir
(Schunk,2011,s.79-82; Senemoğlu,2009,s.226-228)

Hatırda Tutma Süreci: Birey model aldığı davranışı hemen performans olarak ortaya
koymayabilir. Dolayısıyla saklaması, depolaması gerekmektedir Bu kodlama belleğe görsel,

99
işitsel, ya da sembolik olarak yapılabilir Bu süreç model davranış, ortadan kaktıktan sonra da
bireyin davranışı hatırlamasına yarayacak süreçtir.

Davranış Üretim Süreci: Bireyi bir önceki süreçte belleğine kodladığı davranış
örüntüsünü harekete geçirmesi, uygulaması, davranışa dönüştürme, davranışı yapma sürecidir.

Güdülenme Süreci: Model davranışın öğrenilmesi, bireyin davranış örüntüsünü

oluşturması için, davranışın pekiştirildiği süreçtir. Ödüllenme, davranışın süreklilik
kazanmasına neden olur. Tersi ise durmasını sağlar.

100
 Özyeterlilik

Bireyin gelecekte karşılaşacağı güçlüklerle nasıl başarılı olabileceğine ilişkin kendisi

hakkındaki inancıdır. Örneğin bir işi yapıp yapamaycağı konusundaki düşüncesi gibi. Öz
yeterlik yargıları dört temel kaynaktan elde edilen bilgilerden etkilenmektedir
(Schunk,2011,s,105).

 Yaşantı: Bireyin doğrudan kendi yaptığı başarılı yada başarısız etkinlikler

sonucunda elde ettiği bilgiler.

 Dolaylı Yaşantılar: Bireyin kendine benzer başka kişilerin başarılı yada

başarısız etkinlikleri, kişinin kendisine olan yargısını güçlendirir.

 Sözel İkna: Bireyin kendisi hakkındaki yargısına ilişkin teşvikler, nasihatler,

öğütler öz-yeterlik yargısını etkiler.

 Psikolojik Durum: Bireyin belli görevi başarma yada başarısız olma beklentisi
öz-yeterlik yargısını etkiler.

Araştırmalar, özyeterlilik inancının bireyin davranışlarının pek çok yönünü etkilediğini

göstermiştir. Özyeterlilik d duygusu yüksek olanlar daha geniş bir alanda kariyer imkanlarını
ele almaya, önemli mesleki başarılar elde etmeye, okulda daha iyi notlar almaya, yüksek kişisel
amaçlar edinmeye ve fiziksel ve ruhsal sağlığa daha fazla önem vermeye eğilimlidirler. Ayrıca
cinsiyet faktörünün de özyeterlilikde farklılık yarattığı bulunmuştur; erkeklerin kadınlara göre
özyeterlilik duygularının çok daha yüksek olduğu görülmüştür. Bununla birlikte gerek kadınlar
gerek erkekler için özyeterlilik duygusu orta yaşlarda en yüksek noktaya çıkarken 60
yaşlarından sonra düşmeye başladığı gözlemlenmiştir (Ağır, 2005, s.248-249).

Geleneksel davranışçılar bireyin özgüveni, yeterliliği veya tahmin gibi bilişsel süreçlerin
davranış üzerinde etkili olmadığını iddia ederek, Bandura'nın kuramını eleştirmişlerdir.
Bununla birlikte Bandura’nın kuramı psikoloji alanında, davranışı laboratuvarda inceleme ve
klinik ortamda değiştirmenin etkili yolu olarak büyük ölçüde destek bulmuştur. Bandura'nm
çağdaş psikolojiye katkıları meslektaşları tarafından tkabul edilmiştir. APA'nın 1979 yılındaki
başkanı oydu ve 1980 yılında APA'nın Seçkin Bilimsel Katkı ödülünü almıştır
(Schultz&Schultz,2007,s. 509).

5.3. Julian Rotter ve Denetim Odağı Kuramı

Rotter, sosyal öğrenme teorisi (social learning theory) terimini kullanan ilk kişidir.
Kuramı, öznel deneyimlerin varlığını kabul eden bilişsel bir yaklaşımdır. Rotter ‘a göre
insanlar, kendi yaşamları üzerinde söz sahibi olabilme ve yaşamlarına etki eden faktörleri
kontrol edebilme yeterliliğine sahiptir. Dolayısıyla davranışların şekillenmesinde dışsal
pekiştireçler kadar içsel pekiştireçlerin de önemi vardır. Dışsal ve içsel pekiştireçelrin davranış
üzerindeki etkisini ise dinamik bilişsel süreçler belirlemektedir. Rotter’a göre dört bilişsel ilke
davranışın sonuçlarını belirlemektedir (Ağır,1997,s. 6-10) :

101
 1-Davranışın sonucu hakkında, o davranışı izlemesi muhtemel pekiştirmenin türü ve
miktarı açısından öznel bir beklenti söz konusudur.

2-Belirli bir şekilde davranmanın belli bir pekiştirmeye sebep olacağı ihtimali
hesaplarnarak, davranuş bu heseplama- değrlendirme doğrultusunda yapılır, düzenlenir.

3-Pekiştireçlerin değeri aynı değildir. Birbirinden farklı oranlarda göreli olarak

pekiştirecin önemi değişir. Dolayısıyla pekiştirecin göreli değeri davranışta etkilidir.

4-Her birey için pekiştireçlerin değeri öznel olarak farklılık içeriri. Çünkü bireylerin
psikolojik çevreleri birbrinden farklı olduğundan pekiştireçelr farklı bireyler için aynı değere
sahip olmayabilir.

Rotter'a göre bireyin öznel yaşantıları ve beklentileri, farklı dışsal deneyimlerin onun
üzerindeki etkisini belirler. Rotter, öznel yaşantılar ve beklentileri içsel biliş durumları olarak
ifade etmektedir.

Rotter “Beklenti – Değer” kuramında, insanların bir davranışı o davranıştan bir sonuç
beklentisi olduğu için yaptığını, bu sonucun da bir değeri olduğunu belirtmektedir ve bireyin
davranışını bu iki temel etkene indirgemektedir.

Rotter'ın kuramına göre pekiştirmenin kaynağı ile ilgili bireyin algısının davranışalr
üzerindeki etkisini de açıklamaktadır. Rotter’ a göre bazı insanlar pekiştirmenin kendi dav-
ranışlarına bağlı olduğunu düşünürken, bazı insanlar pekiştirmenin dışsal güçlere bağlı
olduğunu düşünmektedir. Rooter, ilk gruptaki insanların iç denetim odağına (internal locus
of control), diğer gruptaki insanların ise dış denetim odağına (intemal locus of control) sahip
olduklarını ve her ikisinin de davranış üzerindeki farklılık yarattığını belirtmektedir
(Ağır,1997,s. 6-10)

Dış denetim odaklı bireylerin, sahip oldukları yetenekleri ve davranışlarıyla, sonucu çok
az değiştirebilecekleri beklentisine sahiptirler. Dolayısıyla kendi durumlarını değiştirmek veya
iyileştirmek için ya hiç çaba göstermezler ya da çok az çaba sarf etmektedirler. iç denetim
odaklı bireyler ise kendi yaşamlarından yani sonuçlardan sorumlu olduklarını düşünürlek, bu
doğrultuda davranışlar ortaya koyarlar.

Rotter'ın araştırması iç denetim odaklı insanların fiziksel ve ruhsal olarak dış denetim
odaklı insanlardan daha sağlıklı olduğunu ortaya koymaktadır, iç denetim odaklı insanların
kan basınçları genellikle düşüktür, kalp krizi geçirme oranları daha düşüktür, anksiyete ve
depresyon durumlarını daha az yaşamaktadırlar. Ayrıca yapıaln araştırmalar, bu bireylerin
akademik başarı düzeylerinin daha yüksek, sosyal yetenekleri gelişmiş ve popüler bireyrel
olduğunu göstermektedir. Dıştan denetim odaklı bireylere göre içten denetimli ler kendilerine
olan benlik algıları daha olumlu ve benlik saygıları daha yüksektir. Schultz&Schultz,2007,s.
511-514)

102
 Rotter’in değer kavramı, Skinner’in önem verdiği ödüllenme kavramını ve Bandura’nın
güdülenme sürecini karşılamaktadır. Ancak, gerek Rotter gerekse Bandura da bu davranışsal
değil bilişsel düzeyde bir ödüllenmedir (Cüceloğlu, 2000, ss. 426-427).

103
 Uygulamalar

Araştırma Ödevi

Tolman, Bandura ve Rotter kuramsal görüşlerini bireylerin davranışlarının farklılaştırabilmesinde

nasıl kullanılabileceğini araştırınız.

104
 Uygulama Soruları
Tolman, Bandura ve Rotter’ın verilerinin gündelik hayattaki uygulamalarına örnekler
veriniz.

105
Bu Bölümde Neler Öğrendik?

Bilişsel ve Gestalt kuramının Davranışçı kurama katkılarını Tolman, Bandura ve Rotter ‘ın
kuramsal görüşleri bağlımında inceledik. Sözkonusu kuramcıların insan davranışlarını
psikolojinin dört temel hedefi - tanımlama, açıklama, tahmin ve kontrol- doğrultusunda nasıl
incelediklerini öğrendik..

106
 Bölüm Soruları
1) “Sosyal Öğrenme” kavramlarını ilk kullanan uzman kimdir?

a) Bandura

b) Tolman

c) Watson

d) Skinner

e) Rotter

2) Bandura’nın kuramında davranışların kazanımı açıklayan temel kavram

hangisidir?

a) Koşullanma Öğrenmesi

b) Gizil Öğrenme

c) İşaret öğrenme

d) Modelden öğrenme

e) Edimsel Öğrenme

3) Davranışlar kazanıldıktan sonra hemen performans olarak gösterilmeyebilir”

görüşünü savunan uzman kimdir?

a) Hull

b) Tolman

c) Watson

d) Skinner

e) Rotter

4) “Bireyler, benzer durumlarda ne tür sonuçlar elde edebielceklerine dair fikir

sahibidirler” . Bu ifade hangi kavramla açıklanabilir?

a) Semboleştirme kapasitesi

b) Öngörü kapasitesi

c) Özyeterlilik kapasitesi

107
 d) Karşılıklı belirleyicilik

e) Öz değerlendirme kapasitesi

5) “Davranışlar, başkalrını gözlemleyerek de kazanılabilir” görüşü hangi

kuramsal temele dayanmaktadır?

a) Klasik koşullanma

b) Bağ kuramı

c) Sosyal Öğrenme

d) Edimsel koşullanma

e) Denetim Odağı

6) “Zihnimizde neyin nereye götüreceğine dair bir şemamız bulunur” ifadesi

hangi kavramı açıklamaktadır?

a) Bilişsel Harita

b) Dikkat

c) Algılama

d) Koşullanma

e) Bilşsel Problem çözme

7) Davranışların kazanılma sürecine ilişkin Sosyal Öğrenme kuramının temel

kavramlarını yazınız

8) Edward Tolman’ın kuramının klasik davranışçı görüşten farklılıklarını yazınız.

9) Sosyal öğrenme kuramı ile Denetim odağı kuramının davranışın kazanılması

ile ilgili görüşlerini yazınız.

10) Davranışçı kuramın tarihsel gelişim sürecini açıklayınız.

Cevaplar: 1- e, 2-d, 3-b, 4-b, 5-c

108
6. GESTALT KURAMI I

109
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

6.1.Gestalt Kuramının Doğuşu ve Gelişimi

6.2. Gestalt Kuramının İlkeleri

6.3 Algısal Örgütleme İlkeleri

110
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Güncel yaşamımızda Gestalt kuramın ilkelerinin uygulamalarına ilişkin

örnekler üzerinden Gestalt yasalarını açıklayınız?

2) Gestalt kuramcılarının görüşlerinin genel özelliklerini açıklayınız?

111
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl

elde edileceği veya
geliştirileceği
Gestalt Kuramın tarihsel gelişimini açıklayabilmek Literatür taraması
Kuramının
Doğuşu ve
Gelişimi

Gestalt Kuramın insan davranışlarını değerlendirme Literatür taraması,

Kuramının biçimini kavrayabilmek gözlem ve inceleme
İlkeleri Kuramın geliştirmiş olduğu ilkeleri
açıklayabilmek
Algısal Algısal örgütle ilklerini sayabilmek . Literatür taraması,
örgütleme Algısal örgütleme ilkelerini açıklayabilmek gözlem
ilkelri

112
 Anahtar Kavramlar
 Gestalt Kuramı

 Gestalt ilkeleri

 Algısal örgütlenme ilkeleri

113
 Giriş
Gestalt kuramı, zihinsel süreçlere özellikle uyaranların algılanmasının davranış
üzerindeki etkisine dikakt çekmiştir. Kuramın en çok bilinen kavramları “algı ilkeleri” şeklinde
gündelik yaşamımızdaki hemen hemen her alanda uygulanmaktadır. Gestaltçılar, kuramları ile
yalnızca psikoloji alanına değil hemen hemen insanla ilgili birçok alana uygulanabilecek veriler
sunmuşlardır.

114
 6.1.Gestalt Kuramının Doğuşu ve Gelişimi

Gestalt kuramı, 19. yüzyılın sonlarına doğru Avusturya ve Güney Almanya’da

Wundt’un yapısal görüşüne karşı olarak gelişmiş olan bir teoridir. Geştalt uzmanları tıpkı
Davranışçılar gibi Yapısalcılığı eleştirmiş fakat ayrı yönlerde gelişmişlerdir. Kuramın, temel
ilkeleri 1890’ larda tanımlanmış olmasına rağmen psikoloji alanında 1910’larda dikkat
çekmiştir. Gestalt Kuramı, 1912 yılında, Max Wertheimer’in çalışmaları ile başlamıştır
(Schunk,2011, s.141). Koffka ve Köhler, Wertheimer’ın çalışmalarına daha sonra katılmıştır.
(Goodman; Perls; Hefferline,1996,s.4)

Gestalt okulu 1920 yılından itibaren psikolojide güçlü bir yere sahip olmuştur.
Koffka’nın ‘Psikoloji Bülteni (Psychological Bulletin)’ adlı makalesi, Köhler’in Gestalt
Psikolojisi (Gestalt Psychology) adlı kitabı basılmış ve 1930 yılında da bu üç lider (Wertheimer,
Köhler ve Koffka ) ve onların birçok öğrencisi ABD’ye gelerek, kuramın pek çok alana
uygulanmasında etkili olmuşlardır. 1920-40’lı dönemlerde Kurt Lewin, Muzafer Sherif ve
Solomon E. Asch motivasyon, sosyal psikoloji ve kişilik gibi alanlarında, Rudolf Arnheim
estetikte, George Kotono ise ekonomi alanında gestalt ilkelerini uygulamıştır.

115
 Gestalt ilkelerinden şekil zemine ilişkin bir görüntüleme.

Wertheimer, ilişkisel karar verme ve gereklilik adlı gestalt kavramlarının, etik, politik
davranış ve gerçeğin doğasıyla ilgili problemlerde de kullanılabileceğini göstermiştir. Problem
çözmenin prensipleri, paralel kenarın alanın nasıl hesaplanacağının öğrenilmesiyle ilgili en
basit konulardan en karmaşık matematiksel teoriemlere kadar birçok konu, Wertheimer’in
‘Üretici Düşünce (Productive Thinking)‘ adlı kitabında daha da geliştirilmiştir.

Köhler, psikolojik deneyimin ve bunun altında yatan zihinsel süreçlere ilişkin görüşleri
ile Wertheimer’in akıl teorisinin (brain theory) ayrıntılarına girmiştir. Bu çalışmalar ise 1940-
50’li yıllardaki figürsel etki ve algısal illüzyon çalışmalarına yol göstermiştir. Köhler deneysel
araştırmalarında, beyin fonksiyonlarının anlamını beynin elektriksel özelliklerini incelemiştir.

Koffka ise çalışmalarında daha çok görsel algılamaya ilişkin sorunların araştırılmasına
ağırlık vermiş, deneyleri sonrasında uyaranlar (stimulus) arasındaki farklılıklara dikkat çekerek
psikoloji biliminde bir "uyaran tanımı" sorunu olduğunu vurgulamıştır. "Geştalt Psikolojisinin
ilkeleri" adlı kitabında Geştalt grubunun tüm üyeleri ve öğrencilerinin çalışmalarının bir ana
görüş çevresinde toplamaya çalışmıştır. Kitabın en büyük katkısı algı, öğrenme ve bellek
konularında olmuştur. (Schultz&Schultz,2007,s. 517-518)

116
6.2. Gestalt Kuramının İlkeleri

Gestalt Almanca bir kelime olup; biçim, “tamamlama”, “bütünleşme” şekil anlamlarına
gelmektedir. İki ya da daha fazla bir biriyle ilişkili parçadan meydana gelen bütünün dinamik
bir organizasyonunu ifade etmektedir. Algı alanında teknik bir terim olarak kullanıldığında
algılanan nesnenin veya şeklin bir anlam kazanacak biçimde bütünleşmesi anlamına
gelmektedir.

Gestalt kuramına göre dünya hakkındaki bilgilerin tümü duyular yoluyla elde
edilmektedir. Duyum, bir organizmanın iç ve dış uyarıcılara karşı duyarlılığını göstermektedir.
Bir başka deyişle duyum, yaşantıların ham maddesidir. Algı ise duyumdan daha ileri bir adımdır
ve algısal süreçler, duyuların oluşturduğu yaşantıların en ufak parçalarını bile anlamlı, örgütlü
bir bütün halinde yorumlanmasını içermektedir (Gerrig, Zimbardo,2012.s.115-117).

Algılama, duyu organlarını uyaran nesnelerin, niteliklerin veya olayların farkında

olunmasıdır. Geştalt kuramcılarına göre, duyum algı gibi bilinçli bir yaşantı değildir. Her
uyarıcı otomatik olarak ayrı birer duyum üretir, ancak bu bir uyarıcının diğerlerinden izole
edilebileceği anlamına gelmemektedir. Bilinçli yaşantı (algı) her bir uyarıcıya ilişkin ayrı ayrı
duyumların toplamından oluşmaktadır. Diğer bir ifadeyle, bilinçli yaşantıyı meydana getiren
dış dünyadaki uyarıcı ve/veya olaylar arasındaki etkileşim ve ilişkilerdir. Dolayısıyla bilinçli
yaşantı bilinçsiz çıkarımların bir ürünüdür.

6.3.Algısal Örgütleme İlkeleri

Gestalt kuramı algısal örgütleme yasaları ile uyaranların nasıl örgütlendiğini

açıklamışlardır. Bu yasalar kuramcılara göre, öğrenmeyi açıklamaya yardım eden
dinamiklerdir (Senemoğlu,2009,242; Polotnik,2009,s.127)

1. Şekil–Zemin İlişkisi

117
 Gestalt psikologları vazo-profil deneyimi ile yaptıkları
araştırma sonucu, şekil ve zemin, siyah ve beyaz, bir birinin yerini
alabiliyor, yer değiştirebiliyor ancak görsel sistemimiz düzene alışık
olduğundan, ikisini aynı anda görmez, bir nesneyi ötekinden ayıran
çizgiyi, bir tek şekli ve zemini algılar. Beyin neye dikkat etmeli, neyi
görmezden gelmeli ayırımını otomatik olarak yapar. İnsanın algılama
sistemi sekil ve zemin arasında bir ayırım yapar. Sekil, bireyin
dikkatinin üstünde odaklastıgı seydir; zemin ise seklin gerisinde, dikkat edilmeyen, algı alanına
girmeyen seydir. Sekil, zeminden daha dikkat çekici, daha çarpıcı özelliklere sahiptir.

Şekil ve Zeminin ayırıcı özellikleri;

-Şekil, anlamı içerir, dikkat çekicidir, nesneye benzer, zeminin önünde yer alır

-Zemin, arka planda, anlam içermez, biçimi belirsizdir

-kenar çizgi, şekli zeminden ayırır, nesnenin şekline aittir.

-Kamuflaj halinde şekil ve zemin belirsizliği yaşanır şekil ancak hareket ettiği takdirde
fark edilir( Senemoğlu,2009,242; Polotnik,2009,s.127)

118
 2. Yakınlık Yasası

Organizma bir alandaki öğeleri, nesneleri birbirlerine olan yakınlıklarına göre

gruplandırarak algılama eğilimindedir. Nesneler bir örüntüyü temsil ediyor olarak görülür ve
uzaydaki noktalar birbirlerinden uzakta olsalar bile tek bir düzlem üzerinde uzanıyor olarak
yorumlanırlar. Organizma bir alandaki ögeleri, nesneleri birbirlerine olan yakınlıklarına göre
gruplandırarak algılama egilimindedir. Eger birbirine zaman ve mekân bakımından yakın olan
ögeler birbirine ait, birbiriyle iliskili ise hatırlanmaktadır. Örneğin; seker-çay, okyanus-gemi,
ögrenci-okul gibi sözcük grupları kolay hatırlanmaktadır.

3. Benzerlik Yasası

Birbirine benzer birimler bir algısal bütünlük kazanırlar. Kalabalıga baktıgımız zaman
bazı özelliklerine göre bireyleri gruplarız; yas benzerligine göre grupladıgımızda çocukları,
gençleri, orta yaslıları ve ihtiyarları görürüz.; cinsel benzerligi kullanarak erkek ve disi
gruplarını algılarız. Aynı toplulugu, giydikleri giysilerin renklerine göre de gruplayabiliriz.
Sekil, renk, doku, cinsiyet vb. pek çok özellik bakımından birbirine benzer maddeler birlikte
gruplanarak algılanırlar.

4. Tamamlama Yasası

Organizma, tamamlanmamış etkinlikleri, şekilleri, sesleri tamamlayarak algılama

eğilimindedir. Böylece gestalt’a ulaşmaktadır.

119
 5. Devamlılık Yasası

Aynı yönde giden noktalar, çizgiler vb birimler birlikte gruplanarak algılanma

eğilimindedir.

6.Algısal Değişmezlik

Bir objenin değişik koşullar altında aynı biçimde görülmesine, algılanmasına’algısal

değişmezlik denir. Örneğin kapı değişik durumlarda farklı görülmesine rağmen biz kapıyı hangi
açıda olursa olsun aynı kapı olarak algılarız (Gerrig; Zimbardo,2012.s.115-117)

7. Pragnaz Yasası

Gestaltçılar, örgütlemenin yardımcı yasalarını daha genel ortak bir yasa çerçevesinde
toplayarak, bu genel yasaya “Pragnaz Yasası adını vermislerdir. Koffka, bu yasayı su sekilde
açıklamaktadır: “Psikolojik olayda anlamlı, tam ve basit olma egilimi vardır.” Bir başka ifade
ile insan beyni eksik olanları tamamlayarak, bozuk ve düzensiz olanları dışarda bırakmak
suretiyle basitleştirerek örgütlemektedir. Bu örgütlenmiş yapı da şekil olrak algılanmakta diğer
özellikler dışarda kalarak zemin haline dönüşmektedir. Gestaltçılar, Pragnanz Yasasını
algılama, ögrenme ve bellegi incelenmesinde yol gösterici bir ilke olarak kullanmıstır.
(Schunk,2011,s,141; Senemoğlu,2009,242; Polotnik,2009,s.127)

120
 Uygulamalar

Araştırma Ödevi

Gestaltçı ekolün ilkelrini dikkate alarak bireylerin algı yönetimleri nasıl yapılabilir, araştırınız.

121
 Uygulama Soruları

Gestalt kuramının verilerinin gündelik hayattaki uygulamalarına örnekler veriniz.

122
 Bu Bölümde Neler Öğrendik?

Gestalt psikolojinin doğuşu ve gelişimi ile birlikte psikoloji bilimine kazandırmış

olduğu kavramları ve insan davranışı açıklamaya yönelik kuramsal görüşlerini inceledik.

123
 Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi Gestalt kuramının davranışları inceleme biçiminin

genel özelliğidir?

a) İndirgemeci

b) Atomcu

c) Moral

d) Elementçi

e) Yapısal

2) Aşağıdakilerden hangisi Gestalt kuramının kurucusu sayılmaktadır?

a) Koffka

b) Köhler

c) Wertheimer

d) Kurt Lewin

e) Tolman

3) Bir nesnenin dikkat edilen özelliğini fark edilip diğer özelliklerinin

algılanmaması hangi ilke ile açıklanır?

a) Şekil-zemin

b) Yakınlık

c) Benzerlik

d) Algıda seçicilik

e) Pragnanz

4) İnsan beyninin düzensiz olanları düzenlemesi ya da atması, eksik olanları

tamamlayarak algılması hangi ilke ile açıklanır?

a) Sürekilik

b) Tamamlama

c) Yakınlık

124
 d) Pragnanz

e) Benzerlik

5) Öğretmen dendiğinde öğrenci vapur dendiğinde martıların kala gelmsi hangi

geştalt ilkesi ile açıklanır?

a) Sürekilik

b) Tamamlama

c) Yakınlık

d) Pragnanz

e) Benzerlik

6) Algı ilkelerinin insan davranışlarını açıklamaya katkısını tartışınız.

7) Gestalt kuramının davranışçı kuramdan farklılıklarını açıklayınız.

8) Gestalt kuramının tarihsel gelişim sürecini yazınız.

9) Gestalt kuramının insan davranışlarını açıklamaya yönelik temel görüşlerini

yazınız.

10) Gestalt kuramının insan yaşamına katkısını tartışınız.

Cevaplar: 1-c 2-c 3-a 4-d 5-c

125
 7. GESTALT KURAMI

II -GESTALT KURAMCILARI VE TEMEL KAVRAMLARI-

126
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

7.1. Kofka ve Davranışın Belirleyicileir

7.2. Köhler ve içgörüsel Öğrenme

7.3.Wertheimer ve Üretici Düşünme

7.4.Kurt Lewin’in alan teorsi

127
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Kofka ‘ya göre davranışın belirleyicisi olan etmenleri açıklayınız.

2) Üretici düşünme ve İçgörüsel Öğrenme arasındaki ilişkiyi açıklayınız.

3) Kurt Lewin’in Alan teorisi ile insan davranışlarını etkileyen etmenleri

açıklayınız.

4) Gestalt kuramcılarının görüşlerinin genel özelliklerini açıklayınız?

128
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl

elde edileceği veya
geliştirileceği
Kofka ve Koffka’nın kuramsal görüşünü söyleyebilmek Literatür taraması,
Davranışın Koffka’ya göre davranışın belirleyicileirini tartışma
Belirleyicileri açıklayabilmek
Köhler ve Köhler’in kuramsal görüşünü söyleyebilmek Literatür taraması,
içgörüsel Köhler’in içgörüsel öğrenme kavramını tartışma
öğrenme açıklayabilmek
Werthimer ve Wertheimer’in kuramsal görüşünü söylyebilmek Literatür taraması,
üretici Wertheimer’in üretici düşünme kavramını tartışma
Düşünme açıklayabilmek
Kurt Lewin Kurt Lewin’in kuramsal görüşlerini Literatür taraması,
ve alan söylyebilmek tartışma
teorisi Kurt Lewin’in alan teorisini açıklayabilmek

129
Anahtar Kavramlar

 Gestalt Kuramı

 Davranışın Belirleyicileri

 İçgörüsel Öğrenme

 Üretici Düşünme

 Alan Teorisi

130
 Giriş

Bu bölümde Gestalt kuramının temsilcilerinin gestaltçı ekolün psikoloji ve diğer

alanalrda en çok dikkat çeken kavramlarına değinilecektir. Gestalt kuramcıları bu görüşleri
yalnızca insan davranışlaırnın kazanımı açıklamamış aynı zamanda kazanılan davranışların
nitelikleri ve kalıcılığı ile ilgili de önemli görüşler ilerri sürmüşlerdir.Bu bağlamda bölümde
Gestalçı kuramcılardan Koffka, Köhler, Wertheimer ve kuramsal bakış açaısı sosyal psikolojide
olmak üzere bir çok alanda dikakt çeken Lewin’in temel kavramları ele alınacaktır.

131
 7.1. Koffka ve Davranışın Belirleyicileri

Gestaltçı psikologlar, öncelikle algılama ve problem çözme süreçleriyle

ilgilenmişlerdir. Dolayısıyla öğrenme ile ilgili görüşleri, algılama ile ilgili çalışmalarına
dayanmaktadır. Kuramcılara göre davranışın belirleyicileri algıdır ( Senemoğlu,2009, s. 249).

Daha basit bir anlatımla aslında bir durumdaki davranışımızı çevremizdeki uyaranlar
değil onları nasıl algıladığımız belirlemektedir. Koffka, bireyin kendi öznel yorumuna bağlı
olan algılamayı davranışsal çevre ya da psikolojik-öznel çevre olarak tanımlamaktadır.
Koffka’ya göre bir diğer çevre coğrafi ya da fiziksel-nesnel gerçek çevredir. Fakat coğrafi ya
da fiziksel çevrenin davranış üzerinde herhangi bir belirleyicilik etkisi yoktur, davranışı kontrol
eden dinamik değildir.

Koffka davranışsal çevre’de sadece algı ilkelerinin değil aynı zamanda inançların,
değerlerin, ihtiyaçların ve tutumların da etkisi olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle, aynı fiziksel
çevrede bulunsalar bile bireylerin çevreye ilişkin yorumları ve tepkileri çok farklılık
olabilmektedir.

7.2. Köhler ve İçgörüsel Öğrenme

İçgörüsel Öğrenmeyle İlgili En Ünlü Deneyler, Köhler Tarafından 1913-1917 Yılları

Arasında, Maymunlarla Afrika Kıyılarındaki Tenerife Adalarında Yapılmıştır.

Köhler, maymunların, kendileri için yeni olan bazı

teknikleri kullanarak muza ulaşabilecekleri bir deney
düzeneği kurmuştur. Muzları, maymunların doğrudan
ulaşamayacağı bir yere asarak, onları muzlara ulaşma
problemiyle karşı karşıya getirmiştir. muz, hayvanın
kafesinin tavanına asılmış ve kafesin bir tarafına da
kutular yerleştirilmiştir.

132
 Hayvan kutuyu muzun altına çekip onun üstüne tırmandığı
taktirde muza ulaşabilecektir. Bir diğer düzenekte ise muz,
hayvanın sopayla ulaşabileceği uzaklıkta kafesin dışına
asılmıştır. Köhler'in maymunlarından sadece Sultan adlı
maymunu iki sopayı birbirine ekleyerek muza ulaşmıştır.

Köhler’e göre içgörüsel öğrenme ilişkilerin fark edilmesidir. Organizma bir problemle
karşılaştığında, problemin çözümüyle ilgili ilişkileri fark ederek çözümü birden bulmakta ve
içgörüsel öğrenme gerçekleşmektedir.

Bilişsel bir öğrenme türüdür. Problemin yaratmış olduğu dengesizlik durumunu

çözebilmek için birey harekete geçmektedir. Öğrenmenin bilişsel deneme-yanılma olarak kabul
edilmesi ise problemi çözümünün uygulamadan önce zihinde bulunmasıdır. Birey önce zihinde
denence kurarak, denencelerini zihinsel olarak test etmekte ve sorunun çözümünü önce zihinde
bulmaktadır. Daha sonra, davranışsal olarak harekete geçmektedir. Dolayısıyla bu hareket
fiziksel değil bilişsel bir harekettir ve bilişsel etkinlik problem çözümleninceye kadar devam
etmektedir ( Senemoğlu, 2009,s.249).

İçgörüsel öğrenmenin genel olarak temel özellikleri şunlardır:

 Ön çözümden çözüme geçiş, ani ve tamdır.

 İçgörü yoluyla edinilen çözüme dayalı performans genellikle pürüzsüz ve
hatasızdır.
 İçgörü yoluyla kazanılan problem çözümü uzun süre hatırlanır.
 İçgörü yoluyla kazanılan bir ilke, diğer problemlerin çözümüne kolaylıkla
uygulanabilir
 Zeki olanlar içgörüsel çözüme daha kısa sürede ulaşırlar .

7.3.Wertheimer ve Üretici Düşünme

Eğitim sorunlarına ilişkin düşüncelerini "Üretici Düşünme" adlı kitabı ile açıklayan
Wertheimer, Geştalt kuramını ve Köhler’in içgörüsel öğrenme ilkelerini eğitime uygulamaya
çalışmıştır.

Wertheimer, düşüncenin ve mantığın yasalarını; alışkanlığa bağlı davranışlarla, yaratıcı,

üretici edimlerin birbirinden ayırdedilmesinin zorunluluğunu Productive Thinking ("Üretici
Düşünce") adlı kitabında ele almıştır. Kendi bilim alanındaki asıl önemi, psikolojide soru
sormayı ve bilimler arasında tartışmayı zorlamasında ve yaratıcı, kendi bilim dallarına önemli
katkılarda bulunmuş bir psikolog kuşağı yetiştirmesinde yatar.

Wertheimer’a göre iki tür problem çözmeden yöntemi vardır. Bunlardan A türü
çözümler, Geştalt ilkelerini esas alarak yapılan yaratıcı ve içgörüsel niteliktedir. B türü

133
çözümler ise anlamadan ezberlemeye dönüktür. A türü çözümler bireyin kendisi tarafından
bulunan problemin doğasını kavramayla üretilen çözümlerdir. Bireyin kendi deneyiminin
sonucu olduğu için uzun süre hatırlanabilir ve başka problemlerin çözümüne kolaylıkla
genellenebilir B türü öğrenme de ise bireiyn analamaksızın ezberlemesi söz konusudur. Böyle
bir öğrenme ise sınırlı durumlarda uygulanabilen ve kolayca unutulabilen nitelikte bir
öğrenmedir.

Wertheimer'a göre, bireyin problem çözmede içgörü kazanabilmesi için mantıksal

olmaya ihtiyacı yoktur. Öğrenci, anlayarak problem çözümüne ulaşıncaya kadar, problemin
öğelerini bilişsel olarak tekrar tekrar yeniden düzenler ve bu düzenleme bir öğrenciden diğerine
çok farklı olabilir. Dolayısyla bireyin anlamasını sağlamak için onun bilişsel özellikleri kadar
ilgilerini, duygularını, tutumlarını ve algılarını da dikkate almak gerekmektedir(
Senemoğlu,2009,252).

Wertheimer'a göre davranışçıların ilkelerine dayalı olarak yapılan öğretimin, problem

çözme yeteneğinin gelişimini engelleyen ikinci öğretme yaklaşımıdir. Bu tür öğretim
yaklaşımında, alıştırma, ezberleme ve dışsal pekiştirmeler önem taşımaktadır. Wertheimer, bu
koşullar altında da öğrenmenin meydana geldiğini kabul etmekle birlikte, içgörüsel öğrenmenin
üstünlüğünü savunmaktadır.

Sonuç olarak, Wertheimer'a göre gerek mantıksal, gerekse çağrışımsal öğretme

yaklaşımları, anlamaya çok az katkıda bulunmakta, büyük ölçüde anlamayı ve düşünmeyi
engellemektedir.

"Wertheimer anlamaya dayalı öğrenmenin kazanımlarını tekrar tekrar vurgulamıştır.

Ayrıca, deneysel çalışmalarında öğrencilere dışsal pekiştireç yani ödül vermeksizin
öğrencilerin içsel etki ile problemleri çözmüş olmaları ve sadece içsel pekiştireçlere önem
vermeleri, Tolman, Bandura gibi birçok bilişsel psikoloğu da etkilemiştir.

7.4. Kurt Lewin’in Alan Teorisi

19. yüzyıl bilimsel çalışmaları genel olarak davranışçılığın atomistik yani davranışları
elementlerine ayıran indirgemeci anlayışından uzaklaşıldığı bir dönemi simgelemektedir.
Dolayısıyla Wertheimer’ın kurucusu olduğu Geştalt psikolojisi bu eğilimi yansıtmaktaydı.

Psikolojideki alan teorisinin temsilcisi Geştalt psikolojisinin aktif taraftarlarından birisi

olan Kurt Lewindir.

134
 Lewin, ilişkileri alan ilişkileri doğrultusunda ele alarak fizikteki güç alanları kavramını,
insan davranışlarını etkileyen etmenleri açıklamak için kullanmıştır. Fiziksel alan kavramını
psikolojiye taşıyarak, birbirleriyle karşılıklı bağımlı olan ve dinamik bir sistem oluşturan psişik
süreçler bütününün ifade eden psikolojik alan kavramını geliştirmiştir. Alan kavramı gestaltçı
anlayışla, nedensel ilişkilerin analizine ve kuramsal kavramların ve hipotezlerin oluşturulmasına
uygun bir yöntemdir.
Bununla birlikte Levvin'in çalışmaları Gestalt yönelimli olmasına rağmen Gestalçı kuram
ile arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar(Schultz&Schultz,2007,s. 559-560)
1- Geştalt psikologları algı ve öğrenme konularına yönelik çalışırken Lewin
ihtiyaçlar, kişilik ve sosyal faktörlerle ilgili çalışmıştır.
2- Geştalt psikologları davranışı açıklamak amacıyla fizyolojik yapılar üzerinde
dururken, Lewin psikolojiyi bir sosyal bilimden daha fazlası olarak algılamıştır.
Dolayısıyla Lewin’in bir süre Berlin’de Gestaltçılarla çalışmasının yanısıra kuramını
ve düşüncelerini açıklayabilecek en uygun sistemin geştalt olması, Geştalt çalışmalarına da
derinlik kazandırmıştır. Kurt Lewin’in kuramsal bakış açısı ile geştalt kuramı daha da
detaylandırılmış ve gelişmiştir. Lewin, akademik çalışmalarının büyük bir çoğunluğunu
motivayon konusuna ayırmıştır. Araştırmaları insan davranışının fiziksel ve sosyal bağlamı
üzerinde yoğunlaşmış çalışmaları yalnızca psikloji alanına değil sosyaloji, sosyal psikoloji,
iş dünyası gibi bir çok alanda uygulama bulmuştur.
Lewin, bir insanın psikolojik faaliyetlerinin bir tür psikolojik alanda ortaya çıktığı
görüşünün fizikteki alan teorisinden etkilenerek ortaya çıkarmıştır. Psikolojik alan ya da yaşam
alanı bir insanı etkileyebilme ihtimali olan geçmişe, şimdiye ve geleceğe ait her tür olaydan
oluşmaktadır.
Yaşam alanı, bireyin kendi psikolojik çevresiyle etkileşimi sırasında ortaya çıkan
ihtiyaçlarından oluşmaktadır. Bireyin biriktirdiği deneyimin tür ve miktarının bir fonksiyonu
olarak çeşitli farklılık dereceleri gösterebilir. Bir bebeğe ya da çocuğa göre eğitimli ve
gelişmiş bir yetişkin, geçmiş deneyimlerinin bir fonksiyonu olarak daha karmaşık ve iyi
derecede farklılaşmış bir yaşam alanı gösterir.

Lewin fizyolojik süreçlere ait teorik düşüncelerini matematiksel bir model kullanarak
açıklamak istemişse de istatistik yöntemler amacına uygun olmadığı için vazgeçmiştir. Bunun
üzerine kuramsal düşüncelerini anlatabilemke için Topolojiyi seçmiştir. Lewin yaşam alanını
haritalandırmak istemiştir. Lewin bu harita ile belirli bir anda, bir insanın muhtemel tüm
amaçlarını ve bu amaçların tüm yollarını göstermeyi istemiştir.

Topoloji uzaydaki dönüşümleri nicel olmayan bir tarzda, bağlantıların düzeniyle

ilgilenen bir uzay anlayışıdır. Topoloji de bağlantıların yönü ve niceliği önemli değildir. Lewin
içinde davranışların yönü ve niceliği değil bağlantıların düzeni önemlidir.

135
 Kişilik ile çevre sürekli bir iletişim içindedir. Karşılıklı alış veriş vardır. Kişi bu alış
verişler sonucu kişiliğini içindeki bölgelerde olan gerginliği giderir ve dengesini sağlar.
Böylece insan kişiliğini etkileyen yaşam alanının en önemli öğesi çevredir ve onunla olan
etkileşimlerdir.

Lewin, yaşam alanındaki bölgeler arası ilişkileri, bağlantıları ve bunların birbirlerine

göre uzaysal ilişkilerini göstermek istemektedir. Dolayısıyla Topoloji onun görüşlerini
anlatabilmesi için en uygun geometrik şekildir. Lewin yönü göstermek amacıyla hodolojık uzay
adını verdiği nitel geometrinin yeni bir çeşidini geliştirmiştir. Lewin sisteminin şematik
sunumunu tamamlamak amacıyla, yaşam alanındaki nesnelerin olumlu veya olumsuz
değerleriyle ilgili olarak Valans (valences) kavramını ortaya atmıştır. Lewin’e göre bireye
çekici gelen veya ihtiyaçları karşılayan nesneler olumlu bir valansa sahipken, tehdit edici
nesneler olumsuz valansa sahiptir. Lewin'in "karatahta psikolojisi" psikolojik fenomenlerin
tüm şekillerini gösteren karmaşık diyagramlar içermektedir. Ayrıca alan teorisinde
davranışın tüm çeşitleri şematik olarak sunulabilimektedir (Schultz&Schultz,2007,s. 559-
562).

Lewin motivasyona yani bireyi harekete geçirici güçlere ilişkin görüşlerini denge ve
gerilim ilişkisi yoluyla açıklamaktadır. Lewin kişi ile çevresi arasında bir denge hali olduğunu
ve bu durum zarar gördüğünde gerilim oluştuğunu ifade etmiştir. Gerilimden denegeye
geçebilmek içinse organizmanın harekete geçtiğini belirtmektedir.

Denge----- Gerilim-----Dengenin bozulması------Hareket ----Denge----Rahatlama

136
 Lewin insan davranışının, gerilimlerin sürekli görünümünü, hareketi ve rahatlamayı
kapsadığını düşünmüştür. Gerilim-hareket-denge sıralaması ihtiyaç-faaliyet-rahatlama
sıralamasına benzemektedir. Birey ihtiyaç hissettiğinde gerilim yaşamakta gerilime çözüm
bulmak ve dengeye ulaşabilmek harekete geçmektedir. Levvin'in gerilim sistemi görüşünde,
gerilim motivasyon veya ihtiyaç anlamındadır; bir amaca ulaşıldığında gerilim boşalmaktadır.

Lewin 1930 lara kadar temel olarak teorik problem ve meselelerle ilgilenmiştir, dah
sonra sosyal psikolojiyle yönelmiş ve Amerika ‘da Lewinci bir gelişim sözkonusu olmuştur.
Lewin'in sosyal psikolojisinin en önemli özelliği, grup dinamikleridir . Lewin’e göre birey ve
çevresinin psikolojik bir alan oluşturması gibi grup ve çevresi de sosyal bir alan
oluşturmaktadır.Bu sosyal alanı, sosyal davranışlar alt gruplar, üyeler, engeller ve iletişim
kanatlan gibi aynı anda var olan sosyal varlıklardan meydana gelmiş olarak açıklamıştır. Bu
nedenle davranış belirli bir zamandaki toplam alan durumunun bir işlevidir.
(Schultz&Schultz,2007,s. 559-562)

Günümüz önemli sosyal psikologlarından bazıları, MİT'teki Grup Dinamikleri

Araştırma Merkezinde, ya öğrencisi ya da meslektaşı olarak Lewin'le birlikte çalışmışlardır.
Dorvvin Cartwright, Leon Festİnger. J. P. French. Harold H. Kelley, Rensis Liken, Stanley
Schacter ve Alvin Zander gibi.

137
 Uygulamalar

Araştırma Ödevi

Kurt Lewin’in görüşlerinin iş yaşamındaki uygulamalrını araştırınız.

138
 Uygulama Soruları

Gestalt kuramının verilerinin gündelik hayattaki uygulamalarına örnekler veriniz

139
 Bu Bölümde Neler Öğrendik?

Gestalt psikolojinin gelişimi ile birlikte en önemli temsilcilerinin psikoloji bilimine

kazandırmış olduğu kuramsal görüşlerini öğrenmiş olduk.

140
 Bölüm Soruları

1) “Bireylerin davranışlarını anlayabilmek için onların davranışsal çevresinin

bilmenin” önemine dikkat çeken teorisyen kimdir?

a) Koffka

b) Köhler

c) Wertheimer

d) Kurt Lewin

e) Tolman

2) Aşağıdakilerden hangisi üretici düşünmenin özelliklerinden değildir?

a) Öğrenme başka problkem çözümlerinde kullanılabilir.

b) Öğrenilen bilgi kolayca transfer edilebilir.

c) Öğrenme kalıcı ve benzersizdir.

d) Öğrenme , bireye özgüdür ve bireyden tarafından bilgi oluşturulur.

e) Öğrenme, ezbere dayalı ve transfer edilebilirdir.

3) Aşağıdakilerden hangisi içgörüsel öğrenme örneğidir?

a) Bir tualda kullanılacak renklerin tesadifen denemler sonucu bulunması.

b) Kitapta öğrenilecek konuların ilişkilerine göre gruplanması.

c) Bir çocuğun puzzle kutusuna çocuğun nesneleri gelişgüzel koymaya çalışırken

sonuca varması.

d) Çocukların şiir ezberlemesi

e) Söylenen adresi unutmamak için sürekli tekrar etme.

4) Aşağıdakilerden hangisi Kurt Lewin’in topoloji kavramı açıklayan bir örnek

değildir?

a) Ali’nin yaşamında yer alan her bireyle olan ilişkisini görebilmek.

b) Ayşe’nin okul başarısızlığını anlayabilmek için onun çevresini ve onunla

ilişkisini anlamak gereklidir.

141
 c) Mehmet’i içinde bulunduğu aileden ve arkadaşlarından bağımzsız
değerlendiremeyiz.

d) Ali’yi anlayabilmek için kimleri model aldığıunı ve gözlemlediğini bilmeliyiz.

e) Zeynep’i anlayabilmek için yalnızca bugün ne yaptığını dikkate alamayız;

geçmişi ve geleceğe ilişkin beklentilerini de dikkate almalıyız.

5) Kurt Lewin’e göre bireyi davranışa yönelten faktör hangisidir?

a) Uyaran

b) Gerilim

c) İhtiyaç

d) Ödül

e) Ceza

6)Köhler’in “ içgörüsel öğrenme” kavramının özelliklerini bir örnek ile açıklayınız.

7)Wertheimer’in “üretici düşünme” kavramını açıkalayarak, eğitim- öğretime katkısını

tartışınız.

8)Kurt Lewin’ “alan teorisi” nin psikoloji bilimine getirmiş olduğu katkıları tartışınız.

9)Gestaltçı kuramı, “Davranışçı kuramdan” ayıran temel özellikleri yazınız.

10)Gestalt kuramının gündelik hayattaki uygulamalarına dört örnek yazarak, bu örnekleri

açıklayınız.

142
8- PSİKANALİTİK KURAM I

143
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

8.1.Psikanalitik teoriye genel bakış

8.2.Sigmund Freud

8.2.1.Psikanalitik Görüşün Temel İlkeleri

8.2.1.1. Topoğrafik Kuram

8.2.1.2. Yapısal Kuram

8.2.1.3. Psikoseksüel Kuram

144
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Psikanalitik teorinin insan davranışlarının kazanımına ilşkin temel görüşleri

nasıl açıklanabilir?

2) Sigmund Freud’un insan davranışlarını açıklamak için geliştirmiş olduğu

kuramsal çerçeveyi açıklayınız?

3) Psikanalitik kuramın , temel kavramlarını ve insan davranışlarını açıklama

biçimlerini açıklayınız.

145
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Psikanalitik teoriye Psikanalitik kuramın temel Literatür taraması
genel bakış varsayımlarını söyleyebllmek

Sigmund Freud ve Sigmund Freud’un insanın Literatür taraması

Psikanalitik kuram doğasına ilişkin görüşlerini
açıklayabilmek
Psikanalitik kuramın insan
davranışlaırnn kaynakalrına ilişkin
görüşlerini söyleyebilmek
Topoğrafik Kuram Topoğrafik kuramı açıklayabilmek Literatür taraması
Topoğrafik kuramın davranışların
kaynağına ilişkin görüşlerini
kavrayabilmek
Yapısal Yapısal kuramı açıklayabilmek Literatür taraması
Yapısal kuramın davranışların
kaynağına ilişkin görüşlerini
kavrayabilmek
Psikoseksüel Kuram Psikoseksüel kuramı Literatür taraması
açıklayabilmek

146
Psikoseksüel kuramın davranışların
kaynağına ilişkin görüşlerini
kavrayabilmek

147
 Anahtar Kavramlar

 Psikanalitik kuram

 Sigmund Freud

 Topoğrafik kuram

 Yapısal kuram

 Psikoseksüel Kuram

148
 Giriş

Psikanalitik kuram kendisinden sonraki birçok teorinin gelişmesine çok ciddi katkı
sağlamıştır. Kuram, insanın davranışlarının açıklanmasına yönelik kendi zamanı açaısından
devrim kabul edilebilecek kavramlar getirmiştir. İnsan davranışlarının, psikolojik ya da
duygusal yönüne tekabül eden kişilik özelliklerini zihin ve görülebilir davranışlarla açıklamak
yerine tamamen bireyin farkında olmadığı bastırılmış dürtüler ve geçmiş yaşantılarla
açıklamıştır.

Kuramın kurucu olan Sigmund Freud un düşünceleri yalnızca döneminde değil yıllar
boyunca psikoloji alanında çalışan uzmanları ve yanısıra geniş halk kitlelerini etkilemiştir.
Günümüzde Psikanalitik kuram, kuramdan yetişen ve kendi kuramsal görüşlerini geliştiren
psikanlitikçilerin etkisi ile başladığı noktadan çok daha ileri gitmiştir. Bu bağlamda bizler bu
süreçe ilişkin genel bir bakış açısını kazanabilmek amacıyla psikanlitik kuramın kurucusu
Freud ve Freud ekolünden yetişerek psikanalitik kuramın günümüzde de popülerliğini devam
ettirmesini sağlayan psikanalitikçilerin bir kaçının görüşlerini ele alacağız.

149
 8.1. Psikanalitik Teoriye Genel Bakış

Psikodinamik kuram, Sigmund Freud’ un klinikte tedavi gören nevrotik hastalarla

yaptığı çalışmalar sonucunda oluşturulmuştur. Kuram, psikoloji literatüründe, Wundtçuların
anladığı anlamda bilinçle değil; bilincin altında, derinliklerinde kalan kısımla, yani bilinçaltı
olaylarıyla ilgilenmesinden dolayı Derinlikler psikolojisi olarak da adlandırılmaktadır(Jones,
2004, s.5). Psikoloji de kendisine konu olarak bilinçaltını almalı ve incelemelerine oradan
başlamalıdır(Materson; Tolphin; Sifneos, 2010,s,5).

İnsan davranışlarını psikanalitik açıdan kavramayı Sigmund Freud Avrupa’da,

davranışçılığın ABD ‘de gelişmekte olduğu bir dönemde ortaya koymuştur. Psikanalitik kuram,
yukarıda da ifade edildiği gibi deneysel çalışmalardan çok tek tek vakaların kapsamlı olarak
incelenmesine bağlı olarak geliştirilmiş bir kuramdır.

Kuram, insanını kendi davranışlarının önemli bir bölümünün farkında olmadığı

savunmaktadır. Davranışların ise düşünce, korku ve arzulardan oluşan bilinçdışı süreçlerle
ilgili olduğu temel varsayımı ile davranışa yön veren dinamiklerin çocukluk yaşantıları ile ilgili
olduğunu ileri sürmüştür(Perron,2003,s.14-35). Kuram, dürtülerin, çatışmaların ve bastırılmış
yaşantıların gündelik yaşamın belirleyici olduğunu belirtmektedir.

Her ikisi de insanın yaşamını devam ettirmesine yöneliktir Çevre tarafından engellenen
ve yasaklanan bu içgüdülerin bilinç düzeyinden bilinçdışına itildiğini ve davranışları etkilemeyi
sürdüklerini belirtmektedir (Ersevim, 2005,s. 180).

 İnsan davranışlarının temel nedeni bilinç dışıdır.

 Önemli olan bilinç dışındaki unsurların açığa çıkarılmasıdır.
 İnsanı etkileyen en önemli dürtüler cinsellik ve saldırganlıktır.
 Çocukluk çağı yaşantıları ve bu dönemdeki ebeveyn tutumunun yaşamın geri
kalanındaki etkisine dikkat çekilir.

8.2. Sigmund Freud ve Psikanalitik Teori

Freud 20. yüzyılda düşünceleri en çok tartışılan kişilerden biridir. Freud, bir tedavi
olmanın yanı sıra insan davranışlarını anlamanın bir yolu da olan psikanaliz, psikiyatri,
psikoterapi ve psikoloji alanlarında geliştirilmiş en kapsamlı kuramı geliştirmiştir.

Freud’un kuramı mekanistik ve deterministik bir yaklaşımdır. Yapısalcılar zihni,

davranışçılar ise davranışı, birimlerine, elementlerine ayırarak insanı bir makine anlayışı ile
incelemişlerdir (Hjelle; Ziegler, 1987,s.75). Freud deneysel anlayışta olduğu gibi insan
davranışlarını neden ve sonuçlarını inceleyerek, kontrol edilebileceğini düşüncesinden
hareketle nedensiz hiçbirşeyin olamayacağını öne sürmüştür. Yalnızca onun insan
davranışlarını ele elırken odaklandığı dinamikler yapısalcı ve davranışçı görüşlerden farklı
olarak bilinçaltındaki süreçler olmuştur (Pervin; John, 1996, s.68)

150
 Freud, düşüncelerine fen bilimlerini metodolojisi üzerinden psikolojik açıklamalar
getirebilmek için uğraşmış ise de bunu başaramamıştır. Daha sonra kendi konusunun ve
kuramsal yapısının buna uygun olmadığını ileri sürerek deterministik anlayışla yani pozitivist
felsefi düşüncelerle teorisini açıklamıştır. Hatta fen bilimlerinin metodolojisinin kendisini
zorladığı durumlarda, bu tür modellerin kısıtlayıcı olduğunu göstermeye çalışmış ve onları
eleştirmiştir.

Psikanalitik kuram, aslında akademisyenlere nazaran halk tarafından daha fazla kabul
görmüştür. Freudun akademik ortamdan gelmeyişi, kişilik özellikleri ve kuramın metotları,
kullandığı terminoloji ve dayandığı temeller akademisyenler tarafından kabul görmesini
engelleyen en önemli faktörler olarak görülmüştür. Akademisyenlerin kurama yönelik
eleştirilerini dört başlıkta toplayabilmek mümkünüdür ( Schultz&Schultz,2007,s.597)

(1) diğer kuramlar ve kendi araştırmaları ile ilişkilendirememeleri,

(2) kuramcıların benzer mesleki formasyondan gelmemeleri -örneğin psikanilistlerin

çoğunluğu tıp kökenlidir-,

(3)bir grubun bilimsel olma yönünde yöntem- metot merkezli diğerinin problem
merkezli oluşu

(4) somut, kesin, ölçülebilir kavramlarla ilgilenmemesidir.

8.2.1.Psikanalitik Görüşün Temel İlkeleri

Freuda göre her bir davranış için mutlaka bir sebep, bilinçli veya bilinçaltı bir güdü söz
konusudur. Dolayısıyla hiçbir düşünce ya da davranış özgür iradenin, şansın sonucu oluşamaz.
Bu anlayış çerçevesinde insan davranışlarının ortaya çıkışına ilişkin birbirleri ile ilişkili üç
teorik bakış açısı geliştirmiştir (Schultz; Schultz, 2009,s.56)

8.2.1.1. Topoğrafik Kuram

Freud’a göre insan davranışı nedensiz değildir. Her davranışın bir nedeni vardır. Buna
ruhsal gerekircilik demektedir. Psikanalizin öngördüğü ruhsallık modeline göre, insan zihni
bilinçli, yarı-bilinçli ve bilinçdışı katmanlardan oluşur. Freud insan davranışlarının bu yönünü
açıklayabilmek amacıyla ilk olarak insanın bilinç yapısını üçe ayırmıştır: bilinç,
bilinçaltı/bilinçöncesi ve bilinçdışı. Freud, bilinç yapısını açıklamaya yönelik çalışmalarını
Topoğrafik Görüş başlığı altında toplamıştır Burger, 2006, s..77-79).

151
 Bu görüşe göre ruhsal sorunların önemli bir kısmı bilinçdışında bulunan çatışmalardan
kaynaklanır. Bu çatışmaların bilinçdışında tutuluyor olması yani bastırılmış olması onların
savunmalarla bilinç düzeyinden dışarıya atılmasıdır. Freud’a göre bilinç buzdağının görünen
yüzüdür, bilinçdışı ise daha büyük bir alanı kaplayan görünmeyen yüzü, yani suyun altındaki
kısmıdır. Bilinç öncesi ya da bilinçaltı ise bilinç ile bilinçdışı arasındaki ara geçiş
mekanizmasıdır (buzdağının batıp çıkan kısmı).

Bilinç o anda yaşananları kapsar. Bilincinde olduğumuz her şey bilinci oluşturur.
Bilinçaltı (bilinç öncesi) ise bir depo gibidir. Bu depodan yararlanmak da kişinin yeteneklerine
bağlıdır. İnsan dilediği düşünceyi, anıyı veya duyguyu bilinçlendirebilir veya tekrardan
bilinçaltına yerleştirebilir. Bilinçaltı bilinçlenme olanağı olan anıların deposu ise, bilinçdışı ise
bireyin kendi kendine kapısını açamayacağı ve içindekilerin etkisini tek başına
değiştiremiyeceği bir depodur. Psikanalitik kuramın “ serbest çağırışım, hipnoz ve rüya analizi”
teknikleri ile bu alandaki yaşantıların boşaltımı yani katarsisi sağlanarak birey bu alanın bilinç
düzeyinde yaratmış olduğu baskılardan kurtulabilir (Schultz; Schultz, 2009,s.58)

152
 8.2.1.2. Yapısal Kuram

Freud’ a göre insan bir enerji yığınıdır. Bedensel hareketler gibi ruhsal süreçler de enerji
dağılımları ile oluşur. Ruhsal süreçlerin enerji kaynağı ise içgüdülerdir yani id’dir. Doğuşta
ruhsal enerji tümüyle içgüdüseldir; ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik kontrolsüz durumdadır.
Gelişmeyle birlikte farklılaşmaya belirli ruhsal ve bedensel işlevlere bağlanmaya
başlamaktadır; kendi kendini kontrol edemeyerek yalnızca ihtiyaçlarının doyurulmasını talep
eden bebekten bir akademisyene, bir müzisyene, bir mimara dönüşür. Ruhsal enerjinin
dağılımını ve tüketimini ise Freud Ruhsal Ekonomi Görüşü ile inceler. Temel ruhsal enerjimiz
veya libido id’in içerisinde yer alır ve gerilimin azaltılması yoluyla açığa vurulur. Libidinal
enerjideki artış gerilimin artmasıyla, bu da bireyin bu gerilimi daha dayanılabilir bir seviyeye
çekmeye çalışmasıyla sonuçlanır. Bir başka ifade ile birey ihtiyaçlarını karşılayabilmek için
gerçek dünya ile ilişki içinde bulunur. Bu ilişkiyi zihinsel yapıları aracılığyla yaparak ruhsal
enerjisini kullanır, boşaltır. Freud bu zihinsel yapıları “id, ego ve süperego” olarak adlandırır
(Ersevim, 2005,s. 180; Perron, 2003 s.140 ).

Bu üç yapı arasındaki denge durumunu ego’nun görevidir. İhtiyaçalarına odaklı olan

id’in istekleri ile ihtiyaçların nasıl karşılanacağına dair toplumsal baskı veahlkai afade eden
süperego’nun arasında denge kurarak, her ikisinin de ihtiyaçlarının belirli bir oranda
karşılanarak yaratıkları gerilimi azaltır.

İd, insanın hayat kaynağı, insana canlılığı veren kısımdır. Tüm içgüdüler- cinsellik ve
saldırganlık- id’den yani biyolojik yapıdan kaynaklanmaktadır. İçgüdüsel özelliği gelişmeyle
veya eğitimle kaybolmaz. İd’ topluma karşı değil toplum dışıdır. Çünkü id, kendi dışındaki
hiçbir şeyi bilmeyen bir yapıdır.

Freud ego için İngilizce’de “I” ben anlamına gelen Almanca idi kelimesini
kullanmıştır.İd’in dış dünya ile ilişkisinde arabuluculuk yapan aynı zamanda onu denetleyen ve
bilinçdışı kılan yapıya Freud “ego” adını verir. Ego varlığını başka insanlara borçludur. Freud,
toplumun yasalarını kapsayan yapıyı “süperego”. Doğuşta varolmayan ancak gelişmeyle
beliren süperego içimizdeki yargıçtır. Bu yargıç yapılması ve yapılamaması gerekenleri bildirir.
(Burger, 2006, s.77)).

Süperego, çocukluk yıllarında, davranış kurallarının, içerisinde ödüllerin ve cezalarınyer aldığı

bir sistem yoluyla ebeveyn tarafından öğretilmesiyle gelişir. Ego üç yandan gelen ısrarlı ve
birbirine zıt güçlerin baskılan içerisinde oldukça güç bir durumdadır. Ego id’in amansız
isteklerini ertelemeye çalışmak, id dürtülerin gerilimini boşaltmak için gerçekliği algılamak ve
ustalıkla yönetmek ve Süperego’nun mükemmel olma çabalarıyla uğraşmak zorundadır.
(Pervin; John, 1996, s.76-77).

153
 8.2.1.3. Psikoseksüel Kuram

Freud, Psikoseksüel kişilik kuramında ise kişilik gelişimini ve cinsel kimlik gelişimini
kişilik ile ilgili olmayan bölgeler ve bunlara ait düşünce, duygu, davranışlarla açıklamıştır.
Freud, bu beş dönem içinde ilk 5-6 yılı kapsayan “oral,anal ve fallik” dönemlerin kişilik
gelişiminde belirleyici olduğunu savunmuştur. Freud’a göre yetişkinlik dönemi sorunlarının
altında oral, anal ve fallik dönemlerde yaşanan örselenmelerve engellenmeler yatmaktadır. Bu
dönemlerdeki engellenmelerden dolayı “ego” nun gelişimini tamamlayamamıştır (Pervin; John,
1996, s.84).

Oral Dönem: Yaşamın ilk 1 ya da 1-1,5 yılı, bebeklik dönemi boyunca sürer. Freud, bu
dönemde bebeğin, temel gereksinimlerinin karşılanma şeklinin davranışlar üzerindeki etkisine
vurgu yapmaktadır. Bebek ihtiyaçlarını ve dış dünya ile ilişkisini ağız yani oral bölge ile
karşılamaktadır. Ağız bölgesinde algılanan duyuların başlıcaları, açlık, susuzluk, anne memesi
ya da onun yerine geçen nesnelerin oluşturduğu ve hoşlanma duygusu yaratan dokunma
uyarımları, yutma ve doymaya ilişkin duyularıdır.

Freud’a gore Oral gereksinimlerin yeterince karşılanmaması ve ya da aşırı karşılanması

ego’nun sağlıklı gelişimini engelediği için normal dışı kişilik özelliklerinin yerleşmesine neden
olabilir. Bunlar arasında abartılmış iyimserlik, özseverlik, arada bir yaşanan yoğun karamsarlık
ve diğer insanlardan çok şey bekleme eğilimi sayılabilir. Oral karakterli bireyler aşırı
bağımlıdır. Ve diğer insanların kendileriyle ilgilenmelerini ve bakımlarını üstlenmelerini
isterler. Karşılığını alabilmek amacıyla diğer insanlara bir şeyler verirler. Başarılı bir şekilde
bu dönem tamamlandığında aşırı bağımlılık ve kıskanma duyguları olmaksızın verebilme ve
onlardan alabilme nitelikleri gelişir; insanlara güvenir ve onlardan destek alırlar. Bu birey
madde bağımlılıkları, obezite gibi sağlığı tehdit edici davranışlar gösterebilirler.

Anal Dönem: Çocuğun büyümesi ve olgunlaşmasına bağlı olarak 1,5-3 yaşlarında

gelişen tuvalet kontrolü ile bu davranışa dair çevreyle kurulan ilişkinin, davranışlar üzerindeki
etkisini “Anal dönem” de açıklamaktadır . Dönem, anüs kasları üzerinde denetim kazanma, oral
dönemin edilgin varoluş biçiminden etkinliğe doğru geçişi içermektedir(Zweig, Stefan, 1991,
s.165-166)

154
 Freud’ a göre çocuğuk, tuvalet eğitimi sırasında, dışkıyı tutma ya da boşaltma
konusunda anne ile çatışmalar yaşar. Bu çatışmalar bir taraftan bağımlılık duygularını, diğer
taraftan ayrılma, bireyleşme ve bağımsızlaşma gibi karşıt duyguları içermektedir. Freud,
değerli bir nesne olarak algılanan dışkıyı tutmaktan ya da bir armağanmışcasına anneye
sunmaktan duyulan cinsel hoşlanıma anal erotizm, dışkıyı güçlü ve yıkıcı bir silahmışcasına
saldırgan duygularla püskürtme eğilimine anal sadizm demektedir. Çocuğun dışkıyı boşaltarak
hazza ulaşmasının engellenmesi öfke ve kızgınlık duygularını beraberinde getirecektir. Çocuk
bir yandna haza ulaşmak isterken diğer yandna cezalandırılmaktan kaçınmak gibi iki uç seçenek
arasında kalmaktadır. Dışkıyı tutma ve boşlatmada olduğu gibi.

Bu durumda çocuk kendisine karşı gösterilen tutumlara bağlı olrak davranışlar

geliştirmektedir. Aşırı cezalandırılma durumunda aşırı düzenlik, katı görüşlülük, dikkafalılık,
para harcamaktan çekinme ve cimrilik gibi davranışlar gösterebiir. Kızgınlık duygularını tutma
çabaları tüm duygusal tepkilerin ketlenmesine neden olur. Bu dönemde geliştirilebilecek
davranışların en uç örneği takınçlı- kompulsif nevrozlarda görülmektedir (Ersevim, 2005,s.115;
Burger,2006,85).

Fallik Dönem: Cinsel bölgelerin uyarılmasından heyecan duyma ve cinselliğe karşı ilgi
biçiminde davranışlarla beliren bu dönem 3. yaşın sonlarına doğru başlar ve yaklaşık olarak 5.
yaş sonunda biter. Bir başka ifade ile çocuğun oral ve anal karaktaristik taşıyan erotik doyumları
genital bölgeye kaymaktadır. Freud’a göre bu dönemde cinsel organlara karşı ilgi,
masturbasyon eğilimi artmakta ve karşı cinsten ebeveyne dönük, çoğu bilinçdışı cinsel düşler
gelişmektedir. Ayrıca masturbasyona ilişkin suçluluk duyguları ve Oedupus-Electra karmaşası
da denilen cinsel nitelikli isteklerin hadımlaştırma ile cezalandırılacağına ilişkin kaygılar
yaşanmaktadır (Zweig, Stefan, 1991, s.164)

Freud, Ödipal kompleksi, karşı cinsten olan ebeveyne cinsel olarak bağlanma ve
kendisine bir rakip olarak gördüğü, kendisiyle aynı cinsten olan ebeveynine karşı bir korku
geliştirme olarak açıklamaktadır.

Yunan efsanesine göre Oedipus bilmeyerek babasını öldürür ve gene bilmeyerek

annesiyle evlenir. Freud bu kavramı kendi çocukluk yaşantılarından türetmiştir: “kendimi
anneme aşık ve onu babamdan kıskanıyor buldum” demiştir (Breger, 2002s.166)

Ödipal kompleks, çocuğun kendisiyle aynı cinsten olan ebeveyni ile özdeşim kurması
ve karşı cinsten olan ebeveynine yönelik olan cinsel arzusunu şefkat ve sevgi duygularıyla yer
değiştirmesi ile sağlıklı bir şekilde atlatılabilir. Çocuk bu özdeşim sırasında süperegosunu yani
ahlaki değerlerini de oluşturmaya başlar. Erkek çocuklarda, bu duyguların cezalandırılması ile
cinsel organını kaybetme korkusu kız çocuklarında babanın sevgisini kaybetme korkusu
şeklinde görülür.

Sağlıklı koşullarda bu dönem çocuğun kendi cinsiyetini benimsemesine, utanç

duygusuna kapılmadan meraklarını giderebilmesini öğrenmesine, kendi içsel dürtülerine
egemen olabilme çabaları geliştirmesine, gerek iç gerekse dış dünyasına bir düzen
getirebilmesine yardımcı olur.

155
 Gizil Dönem

Cinsel dürtülerin durgunluk dönemi olarak adlandırılan bu dönem 5/6 yaşlarından 11/12
yaşları yani erinliğin ilk yıllarına kadar devam eder. Bu dönemde kız ve erkekler kendi
hemcinslerine yakınlaşırlar. Cinsel ve saldırgan enerjiler, öğrenme, oyun, çevreyi araştırma ve
diğer insanlarla etkin ilişkiler kurmada kullanılır. Bu dönemin amacı, fallik dönemin sonunda
çocuğun kendi cinsinden ebeveyni ile yaptığı özdeşimi ve kendi cinsiyetine ilişkin toplumsal
rolünü güçlendirmektir.

Bu dönemde çocuk içsel dürtülerinin denetimini sağlayamazsa enerjisini öğrenim ve

beceri geliştirmeye aktaramayabilir. Bunun tersi durumda aşırı bir denetim geliştirerek kişiliğin
gelişim yolunu kapatarak obsesif bir karakter geliştirebilir. Bu dönemin sağlıklı olarak
geçirilmesi ise çocuğun yenilgiye uğradığında aşağılık duygusuna kapılmadan korkmadan ve
özerk bir varlık olarak girişimlerde bulunmayı öğrenmesidir. Olgun bir yetişkin yaşamının
temeli olan sevgiden ve çalışmadan haz alabilmesidir.

Genital Dönem: Bu dönem erinliğin başlangıcı olan 11-13 yaşlarından genç yetişkinlik
dönemine kadar sürer. Cinsel nitelikli olanlar başta olmak üzere çeşitli dürtüleri gücünün arttığı
bir dönemdir. Cinselliğe yoğunlaşma önceki dönemlerdeki çatışmaların yeniden canlanmasına
neden olur. Dolayısıyla bu dönemdeki çatışmalra farklı çözüm yolları aranması gerekmektedir.
Bu çözümler bulunduğunda yetişkin bir insan kimliği kazanılabilir. Dönemin amacı, ergenin
ebeveynine olan bağımlılığından koparak aile dışındaki karşı cinsten olan kişilerle olgun
ilişikliler kurabilmeyi öğrenmesine yöneliktir. Kendine yönelik sevgi ve hayranlık duygusunun
gerçek kişilere yönelmesi, karşı cinse ilginin artmasının yanı sıra toplumsallaşma, grup
etkinliklerine katılma, meslek seçimine ve evliliğe ilişkin tasarılar görülebilir (Ersevim,
2005,s.115; Burger,2006,85).

Freud’a göre olgunluk iki ölçütle belirlenir: Sevebilmek ve çalışabilmek. Dolayısıyla

ergen, yerinde bir öğrenim ve meslek seçimi yapabildiğinde rolünün önemli bir koşulunu yerine
getirmiş olur. Ergenlik geçici bir rol kararsızlığı dönemidir. Bu dönemdeki kimlik bunalımının
çözümlenememesi kişini toplum içindeki yerine ilişkin bir bocalamaya, kendi kimliğini
oluşturamamanın umutsuzluğu ile bir grubun kimliğini özümseyerek kendi kimlik boşluğundan
kurtulmaya çalışma biçiminde sapmalara neden olabilir. Başarı ile atlatabilmesi ise doyurucu
cinsel etkinlikler ve tutarlı bir kimlikle belirlenen olgun bir kişilik oluşumunu sağlar.

Topoğrafik kişilik Kuramı Yapısal Kişilik Kuramı Psikoseksüel Gelişim Kuramı

-Bilinç - Süperego -Oral (0-1,5 yaş)

-Bilinçaltı/Bilinç öncesi -Ego -Anal(1,5-3 yaş)

-Bilinçdışı -İd -Fallik( 3-6 yaş)

-Gizil/Örtülü/Latent(6-11 yaş)

-Genital(11-18 yaş)

156
 8.2.2. Psikanalitik Davranış Değiştirme / Tedavi yöntemi

Psikanaliz, içsel deneyimleri ve çatışmaları çözerek insan davranışlarını yorumlar ve

buna dayanarak psikolojik sorunları tedavi etmeye çalışır.

Psikanalitik yöntem, bir kişilik gelişimi modeli olup, davranışı motive eden
psikodinamik faktörlere dikkat çekerek, bilinçdışının önemine ağırlık vermiştir. Freud'a göre
kişilik gelişiminin en önemli dönemi yaşamın ilk 6 yıldır, burada da bilinçdışı motivasyonlar,
biyolojik ve içgüdüsel dürtüler temel belirleyicilerdir.

Kuramın temel prensibi ruhsal dünyayı bilinçli ve bilinçsizlik olarak ikiye ayırmaktır.
Bastırılmış duygusal ve bilişsel süreçler bilinçdışını oluşturmaktadır. Buzdağının su altındaki
kısmı gibi gerçeklik yani zihnin de büyük kısmı bilinçdışındadır. Dolayısıyla rüyalar, dil
sürçmeleri, küçük unutkanlıklar, serbest çağrışım ile elde edilen malzeme, psikotik belirtilerin
sembolik içerikleri, hipnoz etkisinde açığa çıkan içerikler bilinçdışının varlığını
göstermektedir. Psikanalitik sağaltım, bilinçdışı istekleri bilinç alanına getirerek, bireyin
bunları daha sağlıklı ifade edebilmesini, doyurmasını sağlamaktadır(Breger, 2002, s.35-60;
Pervin; John, 1996,s.111-120)).

8.3. Psikanalitik Kuramın Değerlendirilmesi

Freud’un kuramına hem psikoloji alanından hem de alan dışından birçok eleştiri
yapılmıştır. Eleştiriler öncelikle bilimsel metotoları ile ilgilidir. Bilgi toplama da izlediği
yöntemler, vak’a analizlerine dair bilgilerin sınanaması öncelikle deneysel psikologlar
tarafından eleştirilmesine neden olmuştur (Schultz; Schultz, 2007,624)

Freud’un kuramı, uzmanlar tarafından kuram oluşturmanın genel ilkeleri ve bilimsel

araştırma yöntemleri bakımından zayıf bulunmuş olsa da psikoloji, psikiyatri, antropoloji ve
diğer bilim dallarından yaklaşık 2000 çalışmanın analizinde (1977) bazı çalışmalarının bilimsel
güvenilirliğini değerlendirilmiştir.Analiz sonucunda, yayınlanmış kuramın aşağıdaki
görüşlerini destekler bulgular elde etmiştir: (Schultz; Schultz, 2007,626):

 Oral ve anal kişilik tiplerinin bazı özellikleri;

 Homoseksüelliğe sebep olan bazı faktörler;

 Erkek çocuklardaki Ödipal kompleksin bölümleri (babayla, anneye ilişkin cinsel

fanteziler hakkında rekabet etme ve iğdiş edilme anksiyetesi)

Ayrıca test edilmesine rağmen deneysel sonuçlarla desteklenmemiş düşünceleri ise:

 Rüyaların bastırılmış arzu ve isteklerin gizli bir doyumunu temsil etmesi;

 Erkek çocuklarda Ödipal kompleksin çözümlenmesi sürecinde çocuğun bahayla

özdeşleşmesi ve babanın süperego standartlarını kabul etmesi.

157
  Kadınların kendi vücutlarıyla ilgili aşağılık kompleksi hissetmeleri, erkeklerden
daha ılımlı bir süperego standardına sahip olmaları ve kimlik geliştirmede daha fazla
zorlanmalarıdır.

Sonuç olarak Freud ve kuramsal bakış açısı -kuramının kavramlarının bir kısmı
desteklenmiş olsa bile psikiyatri ve klinik psikoloji alanlarına çok büyük katkı sağlamış,
Amerikan akademik psikolojisinde önemli bir konuma sahip olmuştur. Kuramının, yetişkin
davranışının şekillenmesinde bilinç dışının rolü, çocukluk döneminin önemi ve savunma
mekanizmalarının işleyişi gibi konuları çağdaş psikolojinin konuları arasında yer alarak,
akademik çalışmaların artmasını sağlamıştır ( Burger, 2006,s. 104).

158
 Uygulama

Araştırma ödevi

Sigmund Freud’un görüşlerinin günümüzde de popülerliğini korumasının nedenlerinin

araştırınız.

159
 Uygulama Sorular

Psikanalitik kuramın temel varsayımalrını dikkate alarak obezite, bağımlılıklar ve

takıntılı davranışların dinamiğini açıklayınız. Psikanlitik kuramın geleneksel toplumlarda
karşılaşılabilecek gündelik yaşantı örnekleri ile “id, ego ve süperego” kavramlarını açıklayınız.

160
 Bölüm Soruları

1) Psikanalitik kurama göre “insan davranışlarının kaynağı” aşağıdakilerden

hangisidir?

a) Bilinç

b) Bilinçdışı

c) Bilinçöncesi

d) Süperego

e) Libido

2) Aşağıdakilerden hangisi Topoğrafik kuramın insan davranışlarını açıklamada

kullandığı kavramlardandır?

a) Oral

b) Ego

c) İd

d) Bilinç

e) Süperego

3) “Sehpaya az su dökersem az mı kızarsın anne” diyen çocukta hangi yapı

gelişmektedir?

a) Bilinç

b) İd

c) Ego

d) Süperego

e) Bilinçaltı

4) “Ya hep ya hiç şeklinde iki uçlu cimrilik, inatçılık gibi davranışların
gelişmesinde etkili olan psikoseksüel gelişim dönemi hangisidir?

a) Oral

b) Anal

c) Fallik

161
 d) Gizil

e) Örtülü

5) Aşağıdakilerden hangisi Psikanalitik kuramın davranış analiz tekniklerinden

biri değildir?

a) İçgözlem

b) Rüya analizi

c) Serbest çağrışım

d) Hipnoz

e) Psikanaliz

6) Psikanalitik kuramın insanın doğasına ilşkin görüşlerini dürtü kuramı

açısından açıklayınız.

7) Psikanalitik kuramın insan davranışlarının yapısını açıklamaya yönelik

kuramını açıklayınız.

8) Psikanalitik kuramın kişilk gelişiminde belirleyici kabul ettiği psikoseksüel

gelişim dönemlerini açıklayınız.

9) Psikanalitik kurama yönelik eleştirileri tartışınız.

10) Psikanalitik kuramın psikoloji bilimine katkısını tartışınız.

Cevaplar: 1-b 2-d 3-d 4-b 5-a

162
 9. PSİKANALİTİK KURAM II

YENİ FREUDÇULAR: EGO KURAMCILARI

163
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

9. 1.Yeni Freudçular

9.2. Anna Freud

9.3. Melaini Kleinve Nesne ilişkileri Kuramı

9.4. Heinz Kohut ve Kendilik Nesnesi Kuramı

164
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Yeni Freudçular olarak kabul edilen kuramcıların Psikanlitik görüşe getirdikleri

yenlikler nelerdir?

2) Yeni Freudçular olarak kabul edilen kuramcıların insan davranışlarının

nedenlerine ilişkin görüşlerini tartışınız.

165
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Yeni Freudçular: Ego Ego Kuramlarının özelliklerini Literatür taraması, tartışma
Kuramları kavrayabilmek yaparak
Ego kuramalrının Freud’un
kuramı ile ilişkisini
açıklayabilmek.
Anna Freud Anna Freud’un Psikanilitik Literatür taraması, tartışma
Kurama katkılarını yaparak
söyleyebilmek
Anna Freud’un kuramsal
görüşlerini açıklayabilmek
Melani Klein Melani Klein’ın Psikanilitik Literatür taraması, tartışma
Kurama katkılarını yaparak
söyleyebilmek
Melanie Klein’n kuramsal
görüşlerini açıklayabilmek
Heinz Kohut Heinz Kohut’un Psikanilitik Literatür taraması, tartışma
Kurama katkılarını yaparak
söyleyebilmek
Heinz Kohut’un kuramsal
görüşlerini açıklayabilmek

166
167
 Anahtar Kavramlar

 Yeni Freudçular

 Ego kuramcıları

 Anna Freud

 Melanie Klein

 Heinz Kohut

168
 Giriş

Psikanalitik ekolden yetişen uzmanların büyük bir çoğunluğu başlangıçta Freud ve

görüşlerinden etkilenmişlerdir. Bu süreç kimi uzmanlarda Freud’un düşüncelerine ve ilkelerine
sıkı sıkıya bağlı bir grubun oluşmasını sağlarken kimi uzmanlarda ise uzaklaşma ve Freud ile
çatışma şeklinde kendini göstermiştir. Freud’a bağlı analitikçiler, kuramın temel kavramlarının
gelişimini sağlamış ve Yeni Freudçular olarak adlandırılmışlardır. Bununla birlikte Yeni-
Freudcular kendilerini genel olarak Freudcular olarak tanımlamışlardır ( Burger, 2006,s. 147).

169
 9.1.Yeni Freudçular: Ego Kuramları

Freudcu düşünceye her zaman bağlı kalanların psikanalize getirdikleri büyük değişiklik
“ego” nun gelişimine yönelik çalışmalar yapmalarıdır. Bu kuramcılar “ego”yu, id’in isteklerini
yerine getirmeye ve dengelemeye çalışan bir konumdan çıkartarak daha güçlü bağımsız bir
konuma taşımışlardır. Freud’un kuramının aksine “ego” nun id’den kaynaklanmayan kendi
enerjisi ve kendisine ait işlevleri, görevleri olduğunu belirtmişlerdir.

Yeni-Freudcular tarafından önerilen bir başka değişiklik ise kişilik üzerindeki etkileri
açısından biyolojik güçler üzerinde daha az durmak, sosyal psikolojik güçlere daha fazla önem
vermekti.

Yeni-Freudcular çocukluk cinselliğinin ve Ödipal kompleksin önemini en aza

indirmişlerdir. Kişilik gelişiminin aslında, psikoseksüel güçlerden ziyade psikososyal güçler
tarafından belirlendiğini iddia ederek, gerçek veya fantezi şeklinde olsun, çocukluktaki sosyal
etkileşimlerin cinsel etkileşimlerden daha önemli olduğunu savunmuşlardır

Yeni-Freudcu ego psikolojisinin önde gelen şahsiyetlerinden birisi Freud’un kızı Anna
Freud, kendini Freud’un müridi olarak görse de Freud ve kızı tarafından Freudien kabul
edilmeyen Melanie Klein ve Heinz Kohut’tur ( Pervin; John, 1996,s.140)

9.2. Anna Freud

Anna Freud, Freud’un kendi gibi psikanalist olan ve kendisine hayatı boyunca destek
olan çocuğudur.

Anna Freud psikanaliz alanındaki ilk çalışmasını 1924′de Viyana Psikanaliz

Topluluğu’nda sunmuştur. “Fantezi ve Hayalleri Yenmek” adlı bilinmeyen bir hastanın vak’a
öyküsü aslında Anna Freud’un fantezilerini (ensest baba-kız aşk ilişkisi hayallerini, bunları
yenişini içermektedir)dir. Freud ve meslektaşlarının bildiriye olumlu tepkiler vermesi ile Anna
Freud’a topluluğa girme izni verilmiştir.

170
 Anna Freud ve diğerleri tarafından geliştirilen ego psikolojisi, 1940′lardan 1970′lerin
başına dek psikanalizin temel Amerikan şekli olmuştur. Bu yeni- Freudcular psikanalizi
“bilimsel psikolojinin bir parçası” haline getirmek için çaba sarfetmişlerdir.

Anna Freud, ego’nun rolünü genişletmiştir. Ego ve Savunma Mekanizmaları’nda (1936)

ego’yu anksiyeteden koruyan savunma mekanizmalarının kullanımını açıklayarak,
detaylandırmıştır. Dolayısıyla Freudcu savunma mekanizmalarının standart listesi aslında Anna
Freud’un çalışmalarının sonucudur. Anna bunları çok daha net bir şekilde anlatmış ve
çocukların analizinden örneklerle katkıda bulunmuştur (Geçtan,2004,s.43).

171
 Ego Savunma Mekanizmaları

1.Bastırma: Bireye rahatsızlık veren, istenmeyen duygu ve düşüncelerin

bilinçdışına atılarak unutulmasıdır. Bastırılan bu duygu ve düşünceler rüyalar, dil
sürçmeleri, fanteziler gibi yollarla bilinç düzeyine çıkmaya çalışır. Bastırma, en temel
savunma mekanizmasıdır.

2. Yadsıma: (inkar etme): Bireyin istemediği, rahatsızlık verici olay veya durumları
yokmuş gibi davranması yani görmezden gelmesidir.

3. Mantığa büründürme (bahane bulma, rasyonalizasyon): Bireyin, çoğunlukla

kişisel yetersizliklerinden kaynaklanan bir durum nedeniyle, gerçekleşmediği istek ve
amaçlarını, doğru gibi görünen fakat doğru olmayan nedenler üreterek mazur göstermeye
çalışmasıdır. Birey bu sayede davranışlarını haklı gösterir ya da ulaşamadığı amaçlarına
ilişkin hayal kırıklıklarını kapatır.

4. Pollyannacılık: Bireyin yaşadığı olumsuz bir durumun, gerçekçi olumlu yönlerini

görebilmesidir. Pollyanna davranışı ile mantığa bürünme davranışını ya da düşüncesini haklı
çıkartmaya çalışmak için doğru gibi gözüken yalanlar söylerken, pollyanna davranışında
yalan söyleme yoktur; olumsuz durumun iyi yönleri görülmeye çalışılır.

5. Yansıtma: Psikolojide yansıtma bireyin kendinde bulunan eksikliklerini,

kusurları, başkalarında görmesi, başkalarında atfetmesidir. Yansıtma yapan bir kişi bazen
kendi eksikliğinin gerekçesi olarak bir başkasını gösterir.

6. Ödünleme (Telafi Etme ): Bireyi eksik gördüğü bir alandaki durumu, aynı ya da
başka bir alanda üstün başarı göstererek örtmeye – gidermeye çalışmasıdır.

7. Karşıt Tepki Geliştirme (Tersi davranış yapma):Bireyin düşündüğünün tam

tersini söylemesi ya da yapmak istediğinin tam tersini yapmasıdır.

8. Yüceltme: Bireyi toplum tarafından kabul edilmeyen istek ve dürtülerini, kabul

edilebilir, beğenilen alanlara yönelterek yaşamaya çalışmasıdır.

172
 İlk kitabı olan Çocuk Analizi Tekniğine Giriş’i 1927 yılında yayınlayan Anna Freud,
çocuk psikanlizine yönelik teknikler geliştirmiştir. Çocuklara yönelik olarak hazırladığı bu
tekniklerde, çocukların göreli olgunlaşmışlıklarını ve yeterince gelişmemiş sözel becerilerini
göz önünde tutmuştur (Sigmund Freud çocukların tedavisiyle hiç ilgilenmemiştir).

Ergenliğe ilişkin psikodinamik katkıları ile babasının kuramında merkezi konumda

olmayan ergenlik dönemine dikkat çektiği gibi babasının kuramının da gelişimini sağlamıştır.

9.3. Melanie Klein ve Nesne İlişkileri Kuramı

Psikanalizin bir başka değişikliği, 1960′larda Melanie Klein tarafından İngiltere’den

ABD’ye getirilen nesne ilişkileri teorisidir. Klein, İngiliz nesne ilişkileri ekolünün kurucusu ve
en önemli temsilcilerinden birisidir.

Klein çalışmalarını, çocuk psikanalizlerine ve bebek gelişiminin gözlenmesine

dayandırmaktadır. Bebeklik dönemindeki çocukların klinik açıdan anlam ifade eden bazı
farklılıklarına değinmiş ve açıklama getirmiştir (Klein,2011,s.5). Freud’yen ekolden gelmekle
birlikte Klein’ın kuramı bir takım farklılıklar içermektedir. Klein’ın en temel farkı “nesne
ilişkilerini” Freud’dan daha farklı ele almasıdır. Klein, davranışların dinamiğini bebek ile
annesi arasında şekillenen yoğun duygusal ilişki ile açıklamıştır.

173
Freud’un kuramında “haz ilkesine” bağlı dürtülerin boşalım aramaları ve dış dünya tarafından
engellenmeleri karşısında izledikleri yollar önemlidir Bu bağlamda nesne, dürtülerin
yönelimleri doğrultusunda önemlidir. Klein ise kimi içsel nesnelerin doğumdan itibaren
getirildiğini belirtmektedir. Dolayısıyla dürtüler bu nesnelere yönelmeye hazırdırlar ( Burger,
2006, s.222) Klein nesne ilişkileri kuramını yapılandırıken, nesneleri iyi ve kötü nesneler olarak
ikiye ayırır. Henüz “ben” denilemese de “erken ben” olarak adlandırılabilecek zihinsel oluşum,
iyi ve kötü nesneleri önce birbirinden “ayırmakla/bölmekle” yükümlüdür. Zira bu nesnelerin
kötü olanlarına yüklenen saldırgan enerji bir arada tutuldukları takdirde iyi olanlara zarar
verebilecektir. Bu nesnelerin karşılık geldiği model ya da ilk örnek, anne “memesidir”.
Klein, başlangıçta yalnızca bebek ile anne memesi arasındaki ilişkileri dikkate almıştır.

Çocuğu besleyen, doyuran her istediğinde bulabildiği “meme” “iyi meme” olarak
kaydedilir, fazlasıyla süt ile dolu iken onu kendisine saklayan-esirgeyen meme ise “kötü meme”
olarak kaydedilir. Nesne ilişkileri kuramına göre sadece nesneler değil çocuğun benliği de
anneden aldığı olumlu ve olumsuz tepkilere göre “iyi ben” ve “kötü ben” diye ayrılır.

Klein bu açıklamaları ile anne bakımının önemini teorik olarak da temellendirmiştir

Klein, Freud’un Oidipus kompleksini de yaşamın ilk yılına taşır. Erkek bebek için
anneden ayrılma, babanın bir bütün olarak sevgi ve nefret nesnesi olarak kaybedilmek
istenmemesindendir. Freud’un belirttiği gibi sadece ensestiyöz arzulara ceza olarak
gelmesinden korkulan hadım edilme tehdidinden kaynaklanmamaktadır. Üst ben oluşumu da
Oidipial dönemi takip ederek gerçekleşir. Klein’a geöre üstben, çocuğun saldırgan duygularının
kuvveti oranında güçlü ve hükmedicidir. Ayrıca Klein kadınların penis hasedinin temelinde
anne memesine karşı duyulan haset ve kıskançlığın yattığını ifade etmiştir (Burger, 2006,s.222)
.

174
 Sonuç olarak Klein’ın “Nesne İlişkileri Teorisi”, “ego”nun nasıl biçimlendiğini
açıklayan dinamik bir analize dayanmaktadır. Ayrıca oral dönem haricindeki aşamaları
redederek deterministik bir anlayışa sahip, saldırganlığın doğuştan gelmesi ve bebeğin dünyâya
geldiğinde bilincinde her zaman bir “meme” İde’si bulunduğunu savunan, sosyolojik boyuttan
yoksun bir kuram olarak kabul edilmektedir.

9.4. Heinz Kohut ve Kendilik Psikolojisi

Klasik Psiakanalitik kuramı çok iyi özümsemesi ve anlatması ile bilinen Heinz Kohut,
1971 yılında “The Analysis of Self” (kendiliğin çözümlenmesi) ve 1977 yılında“Restoration of
Self” (kendiliğin yapılanması) isimli eserleri ile ortaya koyduğu “kendilik psikolojisi” kuramı,
psikanalizin tarihindeki en büyük değişimlerden birinin mimarı olmuştur(Kohut,1998,s.88).

Kohut kuramını uzun bir evrimleşme sürecinde geliştirmiştir. Bu sürecin başlangıcında

onun görüşleri klasik kuramdan farklı değildir. Fakat Bay Psikanaliz” olarak tanımlanacak
kadar Psikanalizin kurumsal, kuramsal ve uygulama sırlarına tümüyle vakıf bir kişi, olayları
‘farklı bir perspektif’ten değerlendirebilecektir. Buna rağmen Amerika Birleşik Devletleri ve
dünya çapında Psikanaliz örgütlerinin içinde çeşitli görevler almış, Amerikan Psikanaliz
Birliği’nin başkanlığını ve Uluslararası Psikanaliz Birliği’nin ikinci başkanlığını yapmış biri
olarak camia içinde kendi kuramını açıklayabilmek hiç de kolay olmayacaktır. Dolayısıyla
Kohut’un kendi kuramını açıklayabilme cesaretini gösterebilmesinde bir önemli faktör daha
vardır; eşi ve çok yakın bir kaç arakdaşı dışında kimse ile paylaşmadığı hastalığı. Kohut
kanserdir ve kuramının büyük bir bölümünü hastalığının ağırlaştığı dönemde ortaya koymuştur
(Erten,2014,s.9-10).

Kendilik Psikolojisi Kuramı

The Restorationof the Self” kitabında benliğe yeni işlevler yüklemek yerine ‘self’-
“kendilik” kavramını ortaya atmıştır. Kendilik psikolojisinde temel olan ruhsal yapı kendiliktir
ve kendiliği doğuştan beri var olan “id, ego ve süperego’nun” toplamı olan bir yapı olarak
tanımlamaktadır.

Kohut’a göre bu yapı kendilik nesneleriyle (self objects) olan ilişkiler sayesinde
geliştirilir. Kendilik nesnesi çocuk tarafından kendiliğin parçası olarak algılanır, işlevlerini
yerine getirmeyene kadar farkına bile varılmazlar. Bir başka ifade ile kendilik nesneleri işlevini
normal olarak yerine getirdiklerinde tıpkı vücudun bir parçası gibi farkedilmezler;
yokluklarında, işlevlerini yerien getiremediklerinde varlıkları fark edilir. Kendilik nesneleri,
çocuğa bakım veren ve hayatı için önemli olan kişilerdir ( Kohut,1998, s.109).

175
 Bu kişiler, çocuk tarafından “biraz ben/biraz öteki, hem ben/hem öteki” olan
nesnelerdir. Kendilik-kendilik nesnesi arasında olan bu ilişkinin kalitesi çocuğun
psikopatolojisini belirlemektedir Kendilik nesnesi çocuğun ihtiyaçlarını karşıladıkça, çocuk
kendilik nesnesinden zamanla kopmaya, daha çok bağımsızlaşmaya ve kendilik nesnesinin
işlevlerini içselleştirmeye başlamaktadır (Taşkıntuna; Özçümez,2011,s.103-107).

Kohut, “içinden geçme / geçirme” (passage through) kavramı ile anne ve babanın
gelişim süreci boyunca bebeğin duygu, düşünce, arzu, istek ve gereksinimlerinin yöneldiği
bünyeler olduğunu belirtmektedir. Anne ve babalar, bebeğin kendilerine yönelttiği bu
oluşumları kabul ederek, tekrar bebeğe yönlendirirler. Anne ve babasını psişik süreçlerini
içlerinden geçirip, işleyecek araçlar olarak kullanan bebek, onların bu psişik oluşumlara
(bebeğin duygu, düşünce, arzu, istek, vs.) yaklaşımlarını içselleştirir. Ane babanın başa çıkma,
anlamlandırma, yeniden tanımlama ve diğer özelliklerini psişik bünyesine katar. (Ardalı,
Erten,1999,s.120-130).

Bu içselleştirme sürecinde kendilik nesnesinin çocuğa yaşatacağı uygun hayal

kırıklıkları (optimal frustrations) önemlidir çünkü hiçbir kendilik nesnesi mükemmel olamaz
ve empati eksikliğinden dolayı çocuğa hayal kırıklığı yaşatır. Daha önce belirttiğimiz gibi
Kendilik nesnesi çocuğun ihtiyaçlarını karşıladığında çocuk daha çok bağımsızlaşmaya ve
kendilik nesnesinin işlevlerini içselleştirmeye başlamaktadır (Erten,2004,s.35-46). Kohut’un
tanımına göre kendiliğin bir diğer özelliği de kendiliğin iki kutuplu olmasıdır. Birincisi üstün
görmeci kendilik, diğeri ülküleştirilmiş anne-baba imgesidir. İlki çocuğun kendiliğinin
büyüklenmeci, teşhirci gereksinimlerini açıklamaktadır. İkincisi ise çocuğun tüm güçlü olarak
gördüğü kendilik nesnesini ülküleştirme, idealleştirme ve onunla özdeşleşme eğilimini ortaya

Kohut’un bebeklik dönemine ilişkin görüşlerini özetlersek bebeklik dönemindeki

güdüleyici temel etkenin “çocuğun mükemmelliği” ve “gücü her şeye yeterliliği” olduğunu
şeklinde iki kutupta gerçekleştiğini belirtmektedir. İlkinde “büyüklenmeci veya
mükemmeliyetçi kendilik nesnesidenilen ve çoğu kez annenin temsil ettiği nesnenin ayna
görevi ile kendini beğenme ihtiyacı karşılanmış olacaktır. Daha sonra çocuk bakıcının ima-söz
ve davranışları ile kendisindeki kimi eksiklikleri, yetersizlikleri görecektir. Zamanla kendisi
gibi idealize ettiği bakıcının da eksikleri olduğunu anlayarak “kendisini beğenme ile kimi
eksikleri olma” arasındaki dengeyi kuracak biçimde kendiliği gelişecektir. Kohut’un bu iki
kutuplu kendilik nesnesi gereksinimlerinin yanında “ikizlik” olarak adlandırdığı üçüncü
kendiliknesnesi gereksinimi “kardeşleri, arkadaşları, akranları ile birlikte

Kohut’a göre, kendilik ile kendilik nesnelerinin narsistik karakterdeki etkileşim çocuk
ve ebeveyn arasındaki ilişkiden yaşamın tüm alanlarına yayılır. (Erten, 2004, s.16)

Kendilik kuramcıları kişinin hep ilerlemeye ve kendilik oluşturmaya yönelik bir eğilimi
olduğu görüşündedirler. Ebeveynin yetersizliği yüzünden duraksamış gelişim, yetişkinlikte
uygun koşullar sağlandığında kaldığı yerden devam edecek ve çocuklukta tamamlanmamış olan
dönüştürülerek içselleştirme sonucunda, sağlıklı ve özerk kendilik oluşumu gerçekleşecektir
Dolayısıyla birey gereksinimlerini doyurabilecek arkadaş ve eşlere yönelerek doğal gelişim
sürecini devam ettirecektir.

176
 Kohut, kendiliknesnesi gereksinimlerinin yaşam boyu devam ettiğini ve ille de patolojik
olmadığını vurgular. () Kendiliğin gelişimiyle bu gereksinimler olgunlaşır, ancak yaşamın zor
günlerinde daha şiddetli hale gelebilirler. (akt. Erten, 2004, s.10-16) İnsanların mükemmel
olamayacağı dolayısıyla mükemmel olmayan ebeveynler tarafından yetiştirildiği gerçeğini
dikkate alındığında bireiyn sosyal ve duygusal( arkadaş, eş, sevgili...) seçimlerinde yukarıdaki
eğilimlerden birine veya birkaçına yaklaşması olasıdır (Mitchell, 2009, sf.101). Bu bağlamda,
Kohut ve Wolf’un özellikle ilk üç kişilik tipine (ayna-aç, ideal-aç, alterego-aç) günlük hayatta
sıkça rastlanıldığı, bu bireylerin değerleri ve kusurlarıyla normal insan kişiliğinin çeşitleri
olarak görülmesi gerektiğinin belirtmektedirler (Kohut,2004, s.102)

Kohut narsisistik kişilik bozukluğunu ilk tanımlayan kişidir. Nesne ilişkilerinden

bağımsız bir şekilde tanımlamıştır. Kohut, ilkel narsisizmin erdem, eşduyum, mizah,
yaratıcılık gibi ikincil işlevsel niteliklere dönüştüğünü varsaymaktadır.

Kohut narsisistik kişilik bozuklukları olan hastalarla çalışmıştır. Onları şöyle

tanımlar: “Kolay incinir, özsaygıları değişken, başarısızlığa, düş kırıklığına ve eleştiriye
karşı çok duyarlı. Bu hastaların psikanalitik ortamda belli narsisistik ihtiyaçlarını yeniden
yaşatmalarının yani narsisistik aktarım geliştirmelerinin keşfiyle psikanalitik tedavi
mümkün olabilir. Kendilik kuramına göre narsisistik kişilik tipleri:

1. Ayna açlığı çeken kişiler

2. Ülküleştirme açlığı çeken kişiler
3. Diğer-ben- kişilikler
4. Kaynaşma açlığı çeken kişiler
5. İlişkiden kaçınan kişiler

Son ikisini patolojik narsisizm olarak değerlendimiştir. Birden fazla kişilik tipine
ait özellikler aynı kişide bulunabilir.

177
178
 Kohut’un kuramını özetlersek,

1-Kohut’un yaklaşımı, bilinçdışı, birincil süreç düşünce ve psişik determinizm gibi

psikanalizin temel kavramlarına sadık kalmakla birlikte, güdülenimin cinsel temelde değil
narsistik temelde olduğu iddiası klasik psikanalizden ayrılır. İnsan yapısını iki kutuplu olarak
görür. Bu durumu “iki kutuplu benlik” olarak tanımlar. Bir kutupta hırslar ve tutkular, diğer
kutupta ise idealler ve değerler vardır. İnsanın psişik süreçleri bu iki kutup arasında gerilime
tabidirler. Kohut’a göre patalojik boyuttaki erotizasyon ve saldırganlık Freud’un iddia ettiği
gibi, birincil içgüdüler değil, hayal kırıklıkları sonucunda oluşan tepkilerdir

2-Kuramının temelinde bilgi toplama araçları olarak empati ve içe bakış yöntemleri ile
psikanlize kazandırmış olduğu kendilik ve kendilik nesnesi kavramları olmuştur. Psikanalizin
gözlem yöntemini yeniden tanımlamıştır

4-Kohut’un terapi anlayışı da klasik psikanalizden farklılık gösterir. Geçmişe

odaklanmak yerine şu anda elde bulunan kendilik üzerinde çalışılır. Geçmişten söz edilmesi
mümkündür. Ancak bu da kendiliğin üzerinde çalışılması için bir art plan görevi görür.

5- Kuramda çevrenin etkisinin vurgulanmakta, kendiliğin gelişiminde anne-babaya çok

fazla sorumluluk yüklemektedir.

Sonuç olarak, Kohut’un kuramı en kuvvetli Psikanalitik ekollerden biridir. Özellikle

A.B.D.’de çok sayıdaki uzman tarafından takip edilmektedir. Kendilik Psikolojisi enstitü ve
topluluklarının, Avrupa’da da, Avusturya ve İtalya başta olmak üzere İspanya, Norveç, İsveç,
Danimarka, İngiltere, Hollanda gibi ülkelerde hızla arttığı görülmektedir.

179
 Uygulamalar

Araştırma Ödevi

Heinz Kohut’un görüşlerinin Türk aile yapısını dikkate alarak, aile içi sorunların
bireyin gelişimine etkisi açısından inceleyiniz.

180
 Uygulama Soruları

Yeni Freudçu olarak kabul edilen kuramcıların, Psikanalitik kuram uygulamalarına

getirdiği yenilikleri tartışınız.

181
 Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerrden hangisi Yeni Freudçu kuramcıların kuramlarında odak noktası

olan yapıdır?

a) Süperego

b) Ego

c) İd

d) Bilinç

e) Bilinçaltı

2) Melanie Klein hangi dönemin deterministik etkisini dikkate almaktadır?

a) Oral

b) Anal

c) Fallik

d) Genital

e) Gizil

3) Aşağıdakilerden hangisi AnnaFreud’ pskanalitik kurama katkılarından biridir?

a) Nesne ilşkileri kuramını geliştirmiş olması.

b) Narsistik kişiliği tanımlaması

c) Çocukluk döneminde büyüklenmeci ihtiyaçın karşılanmasının önemi

d) Ego savunma mekanizmalarının düzenlenmesi

e) Kendilik nesnesi kavramını geliştirmesi

4) İnsan kişilik gelişiminde iki kutuplu benlik kavramını geliştiren kuramcı

aşağıdakilerden hangisidir?

a) Anna Freud

b) Otta Rank

c) Melanie Klein

d) Heinz kohut

182
 e) Freud

5) Melanie Klein’ın “yas ve şükran” kavramlarının Freud’un kuramındaki karşılığı

hangisidir?

a) Yaşam –ölüm

b) Bilinç-bilinçdışı

c) Ego-süperego

d) İd-ego

e) -bilinçaltı- süperego

6) Anna Freud’un Psikanlize katkılarını yazınıız.

7) Melanie Klein’ın kuramını klasik psikanlitik kuramdan ayıran özellikleri

yazınız.

8) Heinz Kohut’un kuramını psikanalitik kuram’ dan ayıran temel özelliklerini

yazınız.

9) Heınz Kohut’un kuramının temel akvramlarını açıklayrak ayzınız.

10) Yeni Freudçuların geliştirmiş oldukları görüşleri karşılaştırınız.

Cevaplar: 1- b, 2-a, 3- d, 4-d , 5-a

183
 10. PSIKANALITIK KURAM III

PSIKANALIZDE SOSYAL PSIKOLOJI ETKISI

184
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

10.1. Carl G. Jung

10.2 Alfred Adler

10.3. Karen Horney

185
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Bu kuramcıları klaisk psikanalitik kuramdan ayıran temel özellikler nelerdir?

2) Bu kuramcıların insan davranışlarının nedenlerine ilişkin görüşlerini tartışınız

186
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği
Psikanalizde Sosyal Psikanalitik kurama yönelik Literatür taraması, tartışma
Psikoloji Etkisi eleştirilerini söyleyebilmek yaparak
Bu kuramların Freud’un kuramı
ile ilişkisini açıklayabilmek.
Sosyal ilşikilerin etkisini
savunan bu görüşlerrin insan
davranışının nedenlerine ilişkin
görüşlerini açıklayabilmek
Carl G. Jung Carl G. Jung’un görüşlerini Literatür taraması, tartışma
açıklayabilmek yaparak
Carl G. Jung’un kuramının temel
kavramlarını açıklayabilmek
Alfred Adler Alfred Adler’in görüşlerini Literatür taraması, tartışma
açıklayabilmek yaparak
Alfred Adler’in kuramının temel
kavramlarını açıklayabilmek
Karen Horney Karen Horney’in görüşlerini Literatür taraması, tartışma
açıklayabilmek yaparak
Karen Horney’inkuramının
temel kavramlarını
açıklayabilmek

187
 Anahtar Kavramlar

 Carl G. Jung

 Alfred Adler

 Karen Horney

 Arketipler

 Aşağılık komleksi

 Temel anksiyete

188
 Giriş

19. yüzyılın sonlarına doğru yeni bilgi dalları, biyolojik ve fiziksel gerçeklerin dışında
insan doğasını inceleme yolları sunuyorlardı. Antropoloji, sosyoloji ve sosyal psikoloji, sosyal
ilişkilerin, sosyal güçlerin ve kurumların insan davranışlarını etkilediğine ilişkin bulgular elde
etmekteydi. Bu durum sosyal bir varlık olarak insanın ele alınması ve araştırılmaların bu
doğrultuda geliştirilmesi gerektiğini göstermekteydi.Sosyal psikolojik teorileri ortaya koyan bu
genç kuramcılar, insan davranışının biyolojik güçlerle değil, bireyin özellikle çocukluğunda
maruz kaldığı ilişkiler başta olmak üzere, kişiler arası ilişkiler tarafından belirlendiğini ileri
sürdüler.

189
 10.1. Carl Jung ve Analitik Psikoloji

Freud tarafından “benim halefim ve kurduğum kraliyetin prensi” olarak tanımlanan

Jung, kendi Analitik Psikolojisini kurana dek psikanaliz hareketinin açık bir mirasçısı olarak
görülmüştür. Jung’un 1907’dide Freud ile başlayan çalışmaları psikanaliz kuramına birçok
katkı sağlamıştır. 1913-14 yıllarında psikanaliz kuramındaki bazı konulardaki farklı görüşleri
ile kendi kuramı Analitik Psikolojiyi geliştirmiştir(jones,2004,s.44).

Jung analitik kuramı, psikanaliz kuramın temelleri üzerine kurmuştur. Bununla birilkte
Freud’un bazı görüşlerini kabul etmemiştir. Bilinçdışının varlığını kabul etmiş fakat
psikanalizin temel unsurlarından olan id, ego ve süperego mekanizmaları yerine bilinç, kişisel
bilinçdışı/bilinçaltı ve kollektif bilinçdışı/bilinçaltı olmak üzere üç boyutlu bir yapı
geliştirmiştir.

Bilinç (consciousness), bireyin çevresine uyum sağlamasına yardım eden gerçeklikle

bağlantı kurmanın bir yoludur. Bilincin merkezinde, genellikle bireyin kendini tanımlayışına
karşılık gelen ego bulumaktadır.

Jung bilinçdışının/bilinçaltını iki seviyeden oluştuğunu belitmektedir. Bunlardan ilki

bilincin hemen altında bulunan ve bireye ait olan kişisel bilinçaltıdır (personalunconscious).
Kişisel bilinçaltı, bireyin kendine ait oluşturduğu bilinçdışıdır. Bu katman anılardan,
dürtülerden, arzulardan, silik algılardan ve bireyin hayatındaki bastırılmış veya unutulmuş diğer
sayısız deneyimlerden oluşur. Kişisel bilinçaltındaki olaylar kolaylıkla bilince geri getirilebilir,
bu durum bu bilinçaltı seviyesinin çok derin olmadığını göstermektedir

Kişisel bilinçaltının altında psişenin üçüncü ve en derin seviyesi olan kolektif bilinçaltı
birey tarafından bilinmeyen, hayvan atalarımız da dâhil olmak üzere daha önceki tüm nesillerin
birikimli deneyimleridir. Kısaca söylemek gerekirse kollektif bilinçaltı, atalardan genler
yoluyla aktarılan ortak bilinçaltıdır. Kolektif bilinçaltı genel evrimsel deneyimlerden oluşur ve
kişiliğin temelini şekillendirir. Şimdiki davranışların hepsini yönlendirir ve bu nedenle
kişilikteki en etkili güçtür. Jung kolektif bilinçaltının ortak oluşunun, tüm insan ırklarının beyin
yapısında açık bir benzerliğin olması sayesinde, evrim teorisi ile açıklanabileceğine inanmıştır
(Jung,2006,s.57-65).

190
 Kollektif bilinçaltı, ilk insandan günümüze kadar gelen insan nesillerinde, hatta
hayvanlarda varlığını benzer biçimde ve içerikte korumuştur. Arketiplerin etkisi, insanlığın
ortak malı izlenimi vermekte ve insanın ürettiği herşeyde görülebilmektedir. Jung kolektif
bilinçteki kalıtsal eğilimleri arketipler (archetypes) olarak adlandırmıştır. Arketipler bir kişiyi,
benzer durumlarla karşılaşan ataları ile benzer şekilde davranmasına hazırlayan zihinsel
deneyimlerin daha önceden var olan belirleyicileridir. Arketipler duygular ve diğer zihinsel
olaylar gibi yaşanır ve tipik olarak doğum ve ölüm gibi önemli insan yaşantılarıyla, ergenlik
gibi hayatın belirli evreleriyle ve çok büyük tehlikelere verilen tepkiyle birleşir
(Jung,2006,s.47).

Jung, farklı toplum ve zamanlarda ortaya çıkan ve kollektif bilinçaltını yansıtan masal,
mit, destan gibi sanat eserlerinde ve rüyalarda insanlığın ortak korkularını, isteklerini ve
özlemlerini görebileceğimizi belirtmektedir. Örnek vermek gerekirse masallarda, mitlerde,
efsanelerde arkaik karakter taşıyan motiflere rastlanabilir. Kurtarıcı kahraman, ejderha ve
kahramanla ejderhanın mücadelesinde her zaman ejderha yenilgiye uğratılır. Kahramanla
canavarın diğer bir çeşitlemesi ise yerin altına inme olayıdır. Jung’un çeşitli uygarlıkların
sanatsal ve mistik ürünlerine yönelik yoğun araştırmaları, bu uygarlıkların hepsi için, hatta
doğrudan etkinin mümkün olmadığı zaman ve mekân olarak geniş bir alana yayılmış kültürler
de için dahi, ortak sembollerin keşfedilmesiyle sonuçlanmıştır. Jung hastalarının rüyalarında bu
aynı sembollerin açık izleri olduğunu düşündüğü noktalar bulmuştur(Jung,2007,s.201).

191
 Jung’un tanımladığı pek çok arketipten dördü diğerlerinden daha fazla ortaya
çıkmıştır. Jung’un ayrı bir kişilik sistemi olarak gördüğü bu temel arketipler persona, anima
ve animus, gölge ve ben’dir( Jung,2007,s.185-201)-.

Persona, (veya kişiliğin en dıştaki tarafı) gerçek kişiliği saklar. Persona başkalarıyla
ilişkiye geçtiğimizde giydiğimiz bir maskedir ve bizi topluma görünmek istediğimiz şekilde
sunar. Bu nedenle persona bizim gerçek kişiliğimize karşılık gelmeyebilir. Persona kavramı
sosyolojik bir kavram olan ve bir insanın başkalarının beklentilerine uygun davranması
demek olan ‘rol oynamaya’ benzer şekilde ortaya çıkar.

Anima ve animus arketipleri, her bir cinsin hem erkeksi hem de kadınsı eğilimler
gösterdiği görüşünü yansıtır. Anima erkeklerdeki dişilik özellikleriyle ilgilidir; animus
kadınlardaki erkeklik özelliklerini gösterir. Tıpkı ötekiler gibi bu arketipler de, türlerin ilkel
geçmişlerinden (kadınların ve erkeklerin diğer cinsteki bazı duygusal ve davranışsal
eğilimleri taşımasından) kaynaklanırlar.

Gölge (shadow) arketip’i (karanlık kişiliğimiz) kişiliğimizin hayvana benzeyen

yanıdır, hayatın daha alt şekillerinden bize kalan ırksal mirastır. Gölge tüm ahlaksızlıkları,
ihtirasları ve tüm nahoş arzu ve faaliyetleri içerir. Bununla birlikte gölgenin olumlu bir tarafı
da vardır Gölge en yüksek düzeyde insani gelişim için gerekli olan spontanlığın,
yaratıcılığın, içgörünün ve yoğun coşkuların kaynağıdır.

Jung ben’i (self) sistemindeki en önemli arketip olarak ele almıştır. Bilinçaltının tüm
yönlerini dengeleyen ben, kişiliğin tüm yapısına birlik ve istikrar kazandırır. Kişinin tümünü
temsil eden ben tam bir bütünleşmeye ulaşmaya çabalar. Jung ben’i kendini
gerçekleştirmeye veya kendini kavramaya yönelik bir dürtüye veya ihtiyaca benzetmiştir.
Jung kendini gerçekleştirme (self-aclualization) ile kişiliğin tüm yönlerinin bir ahenk ve
bütünlük veya olgunluk içinde olmasını kastetmiştir. Jung hepimizin ulaşmaya çalıştığı tam
bir birlik ve bütünlüğün çeşitli kültürlerde defalarca rastlanılan bir sembol olan bütünleşme
çemberi (mandala) veya sihirli halka ile temsil edilebileceğini söylemişti

192
 Jung’un çalışmalarını psikoloji ve psikiyatriyi oldukça etkilemiştir ancak daha önemli
etkisi din, tarih, sanat ve edebiyat gibi alanlar üzerinde olmuştur. Pek çok tarihçi, ilahiyatçı ve
yazar Jung’u kendilerine bir ilham kaynağı olarak aldıklarını bildirmiştir. Jung’un psikolojik
tipler hakkındaki görüşleri çok sayıda araştırma yapılmasına sebep olmuştur. Bunlardan en
önemlisi Myers- Briggs Göstergesinin geliştirilmesidir. Myers-Briggs Göstergesi 1920′lerde
Katharine Briggs ve Isabel Briggs Myers tarafından yapılandırılan bir kişilik testidir. Bu test
Jung’un o zamandan beri psikoloji tipleriyle ilgili yapılan araştırmalarda temel araç olmuş, hem
araştırma hem de uygulama (özellikle çalışan seçimi ve danışmanlık alanlarında) amacıyla
sıklıkla kullanılmıştır.

Psikolojik Tipler: Jung’a göre kişilik farklılıkları ayrıca işlevler yoluyla da ortaya
konulabilir. İnsanlar, işlevleri kendilerini hem nesnel dış dünyaya hem de öznel iç dünyaya
yöneltmek için kullanır. İşlevler arasında düşünme, hissetme, duyu ve sezgiler sayılabilir.
Düşünme, anlama ve kavramayı sağlayan kavramsal bir süreçtir; hissetme , öznel bir
değerlendirme sürecidir. Duyu, fiziksel nesnelerin bilinçli algısıdır; sezinleme, bilinçsiz bir
şekilde algılamadır(Schultz&Schultz,2007,s.106)

Jung’un çalışması, içedönüklük ve dışadönüklük tutumlarını ölçen bir başka popüler kişilik
testine ilham vermiştir. Maudsley Kişilik Envanteri denilen bu yeni test, Londra’daki Maudsley
Hastanesine üye olan İngiliz psikolog Hans Eysenck tarafından geliştirilmişti.

193
 İçedönüklük ve Dışadönüklük: Jung içedönüklüğü ve dışadönüklüğü
belirli durumlara iki şekilde tepkide bulunma hali veya tutumu (attitude) olarak ele
almış ve bilincin bir parçası olarak görmüştür. Dışadönük kişi libidosunu kendisi
dışındaki olaylara, insanlara ve durumlara yöneltir. Bu tür bir insan çevresel
faktörlerden şiddetle etkilenir, sokulgandır ve kendine güvenir, içedönük bir
insanın libidosu kendi içine doğru yönelmiştir, içedönük kişi daha dalgın, kendi
duygu ve düşüncelerini gözden geçiren birisidir, dışsal etkilere karşı dayanıklıdır,
diğer insanlarla ve dış dünyayla olan ilişkilerinde kendine daha az güvenir,
oldukça çekingen ve utangaçtır Jung birbirine zıt olan içedönüklük ve
dışadönüklük tutumlarının her insanda belli bir dereceye kadar bulunduğuna
ancak, birinin diğerinden daha baskın olduğuna
inanmıştır(Schultz&Schultz,2007,s.106)

Jung psikolojiye bir başka önemli katkısı da Kelime Çağrışım Testidir. Kelime çağrışım
testi bir standart yansıtıcı teknik haline gelmiş ve Rorshach Mürekkep Lekesi Testi’nin
gelişimini güdüleyen güç olmuştur. Jung’un orta yaşın kişilik değişimi için çok önemli olduğu
görüşü Maslow ve Erik Ericson tarafından benimsenmiş ve psikolojiye geniş ölçüde
uyarlanmıştır.

Tüm bu dikkate değer katkılarına rağmen Jung’un çalışmalarının asıl bölümü çağdaş
psikoloji tarafından kabul görmemiştir. Jung’un düşünceleri 1970′lerde ve 1980′lerde mistik
içeriğinden ötürü halkın büyük ilgisiyle karşılaşmıştı(Schultz& Schultz,2007,s.649-651).

Jung kelime çağrışımı testini ayrıca bir yalan detektörü şeklinde de kullanmış ve iki defa
hırsızlık yapan kişiyi teşhis etmiştir. Uzun yıllar boyunca bu tekniği suçluların belirlenmesinde
kullanan ilk kişinin Jung olduğu düşünülmüştür. Oysa yeni tarih verileri Gestalt
psikologlarından Max Wertheimer’ın Jung’un bunu yapmasından birkaç hafta önce benzer
bulgular yayınladığı gerçeğini ortaya çıkarmıştır

194
 10.2. Alfred Adler

Modern psikolojinin temelini, Freud’un psikanalizi ve C.G. Jung’un Analitik

Psikolojisi’nin yanı sıra Adler’in derinlik psikolojisi oluşturmaktadır. Adler, bireysel
psikolojinin bir dalı olan derinlik psikolojisini kurmuştur.

Adler, psikanalizin sosyal psikoloji dalının çoğunlukla ilk temsilcisi olarak kabul
edilmektedir. İnsan davranışının biyolojik güçler tarafından değil, sosyal güçler tarafından
belirlendiğine inanmıştır. Adler “sosyal ilginin temel bir rol oynadığı teorisinde Freud’dan
farklı olarak insanın ruhsal gelişiminin güdüsel hedefinin zevk“ değil, onay“, güç“ ve güvenlik“
arayışı olduğunu belirtir. Adler’e göre bireysel psikolojinin temel amacı bireyin toplumsal
uyumudur(Geçtan, 2004,s.83-84).

Adler’e göre –Freud’un aksine– ruhsal bozukluklar bilinç ile bilinçaltı arasındaki
çatışmalardan değil, insanın doğal onaylanma güdüsüyle gerçek toplumsal rolü arasındaki
çatışmalardan kaynaklanan kaygılardır.

Adler’in ve Freud’un teorik görüşleri birbirinden kesin çizgilerle ayrılmaktadır. Bu

farklılıklar: (Geçtan, 2004,s.111-112;Burger,2006,s.150-152)

1- Freud davranışı geçmiş yaşantıların etkilediğini vurgularken Adler’in yönelimi

geleceğe doğrudur. Kişiliğin ayrı parçalara bölünmesi Freud’un teorisinin temel bir özelliğidir.
Adler’in yaklaşımı ise kişiliğin birliği üzerinde önemle durur.

2- Adler’in kendi bireysel psikoloji sistemini sosyal bir çizgi üzerinde geliştirmiş
olmasıdır. Adler insan davranışının biyolojik güçler tarafından değil, sosyal güçler tarafından
belirlendiğine inanmıştır. Kişiliği sadece kişinin sosyal ilişkilerini ve başkalarına karşı
tutumlarını inceleyerek anlayabileceğimizi belirtmiştir.

3- Freud davranışın bilinçdışı belirleyicileri üzerinde önemle durmuştur fakat

Adler bilince önem vermiştir. İnsanları kendi motivasyonlarının farkında olan bilinçli varlıklar
olarak ele almıştır. Adler, gelecek için neler istediğimizden ve hayallerimizden şiddetle
etkilendiğimize inanmıştır.

4- Freud kişiliği birbirinden ayrı parçalara ayırırken (id. ego, süperego) Adler,
kişiliğin birliği ve tutarlılığı üzerinde durmuştur. Adler kişiliğin çeşitli kaynaklarını öncelikli
bir amaca doğru yönelten dinamik bir güdüleyici etkinin var olduğunu öne sürmüştür.

5- Bu çaba fiziksel gelişime paralel gider. Hayatın kendisinin gerçek bir

zorunluluğudur. Tüm psikologların ve filozofların her türlü dayanak noktası kendini koruma,
haz ilkesi, eşitlik hayalleridir fakat belirsiz simgeler, girişimler yükselen bir dürtüyü açığa
vurmak içindir.

195
 Adler’e göre üstünlük için çabalayış doğuştan gelen bir özelliktir ve sadece bireyin
ortaya koyduğu değil, uygarlığın ortaya koyduğu tüm ilerlemeler den sorumludur.
(Geçtan,2004, s.85).

6- Adler cinsellik yerine, genel bir aşağılık hissinin (tıpkı kendi hayatında olduğu
gibi) davranışın belirleyici gücü olduğuna inanmıştır. Adler ilk başlarda bu aşağılık hissiyle
bedenin kusurlu bölümlerini ilişkilendirmiştir. Adler’e göre, aşağılık duyguları bireyi
gelişmeye sevk etmektedir; dolayısıyla hem bireyin hem de toplumun yararına çalışmaktadır.
(Adler,1996,s.25-37).

Adler’e göre önde gelen amacımız olan üstünlük duygusu evrenseldir, fakat insanların
bu amaca ulaşma sırasında sergiledikleri davranışlar çok çeşitlidir. Üstünlüğe ulaşma çabaları
çeşitli yollarla sergilenir ve her insan, Adler’in yaşam stili dediği, tipik bir tepki verme şekli
geliştirir.

Dolayısıyla insan davranışları, hayatın ilk dört veya beş yılından sonra yaşam stili,
tutumlar, değerler, yaşamla başa çıkma stratejisileri ve onunla işbirliği yapma derecesi ile
oluşan bir prototip olarak şekillenmektedir (Adler, 1996, s.78).

Adler’e göre insanlar kişiliklerini ve kendilerine özel yaşam stillerini uyumlu biçimde
belirleme yeteneğine sahiptirler. Belirli yetenek ve deneyimler, kalıtım ve çevre yoluyla
oluşmuştur ama hayata karşı tutumlarımızın temelini oluşturan bu deneyimleri kullanmak ve
yorumlamak, bireyin kendisine bağlıdır. (Adler,2000,s.76-90). Ayrıca Adler, ailede kaçıncı
çocuk olunduğunun kişilik gelişiminde etkili olduğunu belirtmiştir Ona göre, ailede, büyük,
ortanca ve küçük çocuklar farklı sosyal deneyimler yaşarlar. Bunun sonucunda farklı kişilikler
sergilerler. (Burger,2006,s.153).

Adler’in teorileri, Freud’un cinsel güçlerin ve çocukluk deneyimlerinin belirleyici etkisi

ve insan doğasına ilişkin kötümser görüşlerinden memnun olmayan pek çok insan tarafından
heyecanla karşılanmıştır. Adler’in olumlu katkısı; biyolojik faktörlerden çok, sosyal faktörleri
belirleyici olarak saptamasıdır(Adler,1996,s 45). Adler’in sisteminin de eleştiri alan yanları
vardı. Pek çok psikolog Adler’in teorilerini günlük yaşamın sağduyulu örneklerine dayanan
yapay teoriler olarak nitelendirmiş olmasına rağmen bir başka grup Adler’in gözlemlerinin
kavrayışlı ve zekice bulmuştu. Freud Adler’in sistemini çok basit bulmuştur.

196
 Genel olarak Freud sonrası psikanaliz üzerinde Adler’in etkisi büyüktür. İnsanın bilinçli
bir biçimde davranan toplumsal bir birey olduğunu savunan iyimser öğretisi özellikle de
ABD’de çok popülerdi. Adler’in psikoloji (derinlik psikolojisi) ve pedagoji üzerindeki etkileri
günümüzde de yoğun olarak görülmektedir, ayrıca sosyal tıbba önemli katkılarda bulunmuştur.
Nevroz öğretisinin kurucusu Adler’in İnsan Tabiatını Tanıma adlı kitabı modern psikolojinin
temel eserleri arasında sayılmaktadırBilinçaltından ziyade bilinç ve rasyonel süreçler üzerinde
yoğunlaşan ego psikologlarının çalışmaları Adler’in öncülüğünde sürmüştür. Kişiliği etkileyen
sosyal güçler üzerinde yoğunlaşmak Karen Horney’in çalışmalarında da görülür. Kişiliğin
bütünlüğü üzerinde önemle durması Gordon Allport’un çalışmalarına yansımıştır. Bireyin
kendi hayatını şekillendirmede yaratıcı gücün üzerinde durması, Adler için “O yıldan yıla daha
haklı çıkıyor” (Maslow, 1970, s. 13) diyen Maslow’un çalışmalarını etkilemiştir. Adler’in etkisi
teorisyen Julian Rotter’in sosyal öğrenme çalışmasıyla 1980′lere dek
yayılmıştır(Schultz&Schultz,2007,s.658-659).

Bazı psikologlar Adler’in bilişsel ve sosyal değişkenler üzerindeki vurgusuyla

zamanının çok ötesinde olduğunu iddia etmişlerdir.

10.3. Karen Horney

İnsanın kişiliğini, kaygıları yoluyla tanımaya yönelik kuramsal görüşlerini Temel Kaygı
Kuramı kuramı olarak adlandıran Horney, Alman asıllı, Amerikalı doktor ve
psikanalisttir. Psikanalitik ekolün içinde Modern psikanalistler arasında yer alan Horney ilk
kadın kuramcı olarak aynı zamanda ilk feministlerdendir.Horney Berlin’de Freudcu bir
psikanalist olarak eğitim görmüş, kendi çalışmasını Freud’a zıt olmaktan ziyade, Freud’un
sistemini değiştiren ve yayan bir çalışma olarak nitelendirmiştir (Geçtan,2004,s.176).

Horney’in Amerika’daki mesleki deneyimleri, Freud’un evrensel biyolojik temellere

dayalı kişilik gelişimi teorisini sorgulamasına neden olmuştur. Çünkü Avrupadaki hastaları ile
Amerikadaki hastaları farklı özelliklere sahiptir ve bu farklılık evrensel biyolojik faktörlerle
açıklanamamaktadır. Dolayısıyla farklı kültürlerdeki mesleki deneyimleri, Horney’i kişilik
gelişiminde sosyo-kültürel faktörlerin etkisini incelemeye yöneltmiştir. Bu yönelim, Freud’un
kuramsal bakış açısından uzaklaşmasına ve kendi kuramını oluşturmasına neden
olmuştur(horney,1999,s.66-85).

Horney’in Freud ile fikir ayrılığına düştüğü noktalar ise;

1- Yukarıda da belirttiğimiz gibi Freud’un kişiliğin gelişiminin evrensel biyolojik

güçlere bağlı olduğu görüşüne katılmayarak sosyal etkilere önem vermiştir.

2- Horney cinsel faktörlerin üstünlüğünü kabul etmemiş, Ödipal teorinin doğruluğuna

karşı çıkmış ve libido görüşünü ve Freudcu kişilik yapısını kabul etmemiştir. Freud’un
kadınların erkek cinsel organına özenme ile motive oldukları düşüncesine şiddetle karşı çıkarak
tam tesini savunmuştur. Dolayısıyla Freud’un aksine Horney'e göre kadın erkek arasındaki
farklılığın nedeni kültüreldir.

197
 3- Horney, insan doğası ile ilgili görüşleriyle de Freud’dan ayrılmaktadır. Horney,
insanın kendi potansiyellerini geliştirebilme ve saygın biri olma istek ve yeteneğine sahip
olduğuna inanırken Freud’un kötümser bakış açısını nörotikler ile çalışmasının sonucu
oluşmuş, insanın gelişimine dair yanlış inançlarına bağlar.

Horney’in teorisinin hareket noktası “temel anksiyete” olarak tanımladığı, insanlararası

ilişkilerdeki güvensizlik duygularından kaynaklanan yalnızlık ve çaresizlik” duygularıdır. Bir
çocuğun düşmanca bir ortamda izole edilmiş ve yardımsız kalması duygusu olarak tanımladığı
“temel anksiyete” aslında Horney’in bir çocuk olarak kendi duygularına karşılık gelmektedir.

Temel anksiyete’nin ebeveynin üstünlük tavrı, koruma eksikliği, sevgi eksikliği ve

tutarsız davranışlar vb. tutumlarının sonucunda geliştiğini dolayısıyla çocuğun çevresindeki
kişilerarası güvenli ilişkiyi zedeleyen her şeyin anksiyeteye sebep olabileceğini belirtmektedir.
Bu bağlamda sosyal sebepler ve çevresel faktörlere bağlı temel anksiyeteyi gidermeye yönelik
güvenlik arayışını temel güdeleyici faktör olarak kabul eder (Horney,2013,s.176)

İlk çocukluk yıllarının kişiliğin gelişiminde etkisi olduğunda Freud’la aynı fikirde
olmakla beraber Freud’un deterministik, katı kişiliğin değişmediği görüşüne katılmaz Horney
kişiliğin ömür boyunca değişebileceğini görüşünü savunur. Freud’un gelişimin psikoseksüel
evrelerinde özellikle oral evre veya Ödipal kompleks gibi evrensel gelişimsel evrelerini de
kabul etmez. Çocuğun ailesi tarafından nasıl yetiştirildiği üzerinde durarak oral, anal veya fallik
eğilimlerin gelişmesinde ebeveynin davranışlarının vurgu yapar. Bu nedenle Horney’ göre
sosyo kültürel dinamikler çerçevesinde, ilk çocukluk yaşantılarında, ebeveynin çocuğun
güvenlik ve emniyet ihtiyacını tatmin edip etmemesi çocuğun kişilik yapısını oluşturmaktadır.
(Horney,2011,s.393)

Horney’e göre çocuk, temel anksiyete bağlı doyurulması beklenen nevrotik ihtiyaçları
için de birtakım davranış stratejileri geliştirmektedir. Bu süreç ise çocuğun kişiliğinin nasıl
yapılanacağını belirlemektedir. Bir başka ifade ile çocuk çevrenin taleplerine (ebeveynin tutum
ve davranışlarına) cevap olarak kendi davranışlarını üretmektedir; Üretmiş olduğu bu
davranışlar süreklilik oluşturduğunda yani kişiliğin değişmez parçasına dönüştüğünde nörotik
ihtiyaçlar olarak karşımıza çıkmaktadır(Horney,1999,173).

Temel anksiyeteye karşı bir savunma olarak gelişen on nörotik ihtiyaç sıralamıştır.
Bunlar(Horney,1989, s.31-45):

1- Sevgi ve onay için abartılmış bir gereksinme ortaya koyma.

2- Güçlü bir eş gereksinimi (Yaşamı yönetecek ortağa, eşe sahip olma gereksinimi
).

3- Yaşamını dar bir sınır içinde tutmaya yönelik nevrotik ihtiyaç.

4- Ne olursa olsun güçlü olma gereksinimi.

5- Başkalarını sömürmeye yönelik nevrotik ihtiyaç.

198
 6- Başkalarının hayranlığını kazanmaya yönelik abartılı gereksinme.

7- Başarı kazanmaya yönelik nevrotik ihtiyaç.

8- Bağımsızlığa ve kendine yeterli olmaya yönelik nevrotik ihtiyaç.

9- Saygınlık kazanmaya yönelik nevrotik ihtiyaç.

10- Kusursuz olma ve eleştiriye karşı savunmaya yönelik nevrotik ihtiyaç.

11- Bunlar en temel içsel çatışma kaynaklarıdır.

Sonraki çalışmalarında bu nörotik ihtiyaçları üç grupta toplamıştır:

1. Bağımlı/itaatkâr kişilik: Üstün bir ortağa/eşe/arkadaşa, sevgi, şefkat ve onaylanmaya

ihtiyaç duyan ve bunu diğer insanlara yanaşarak karşılamaya çalışan birey.

2. Bağlantısız kişilik/yalnız: Kendisini hayattan çeken, bağımsızlık ve mükemmellik

ihtiyacı içinde olan ve bunu insanlardan uzak durarak karşılamaya çalışan birey.

3. Saldırgan kişilik Başarı, prestij, takdir ve güç ihtiyacı içinde olan ve bunu insanlara
karşı düşmanca tavırlar takınarak karşılamaya çalışan birey.

Görüldüğü üzere, insanlara yönelik hareket çaresizliğin kabulünü, başkalarının

sevgisini kazanma çabalarını ve onlara bağımlı olmayı, insanlardan ayrı hareket herhangi bir
bağımlılık durumundan kaçınmak için başkalarından uzak kalmayı içerir, insanlara karşı
hareket başkalarına düşmanlık, isyan ve saldırganlığı içermektedir.

Horney bu ihtiyaçların hiç birinin anksiyeteyle başa çıkmada gerçekçi yollar olmadığına
inanmıştır. Bu davranışlar, tüm kişiliğe nüfuz ettiklerinde bireyin yaşadığı zorlukları
yoğunlaştırdığını ve “kötü huylu bir tümör gibi tüm organ dokusunu kaplayarak sadece
başkalarıyla olan ilişiklerini değil, kendisiyle ve hayatın tüm alanlarıyla olan ilişkisini yayılarak
sona erdirdiğini belirtmektedir. Horney’in nörotik çatışmalardan kaçınılabileceğini vurguladığı
için iyimserliği bir tablo çizerek insan tarafından kabul görmüştür. Horney doğuştan gelen
özelliklere daha az şey atfederek sosyal faktörlere bağlı bir kişilik modeli ile psikolojiye önemli
katkılarda bulunmuştur. Horney’in teorisi anlaşılırlık, iç tutarlılık açısından Freud’un
teorisinden daha zayıf bulunmuş, bulguları da tıpkı Freud, Jung ve Adler gibi, klinik
gözlemlerden alındığı için bilimsel güvenilirliği sorgulanmıştır.

Horney’in görüşlerini kendinden sonra geliştirip yayabileceği, kendisine bağlı bir

gurubu veya bir dergisi olmamasına rağmen çalışmaları iz bırakmıştır. Karen Horney Kliniği
ve Karen Horney Psikanaliz Enstitüsü (analistler için bir eğitim merkezi) halen New York’ta
faaliyetlerini sürdürmektedir(Schultz&Schultz,2007,s.662).

199
 Uygulamalar

Araştırma Ödevi

Carl Jung, Adler ve Hornye’in görüşlerinin Psikanlitik kurama getirdikleri yenilikleri ve klasik
psikanalitik kuramdan farklılıklaırnı araştırınız.

200
 Uygulama Soruları

Psikanalitik kurama sosyal etkilerin kişilk gelişiminde etkisini ekleyen kuramcıların

insan davranışlarının nedenleri ile ilgili görüşlerini örnekler vererek açıklayınız.

201
 Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi kişilik gelişiminde sosyal etkileri savunan kuramcıların

görüşlerinden biridir?

a) Ego kavramına önem vermeleri

b) Çocukluk döneminde saldırganlık ve cinsellik dürtüleri aile açıklamaları

c) Annenin kişilik gelişiminde önemini vurgulamaları

d) Freud’un çocukluk dönemine ilşikin deterministik görüşlerini redetmeleri

e) İd’in egonun gelişimini engellediğini savunmaları

2) Aşağıdakilerden hangisi Jung’n kuramı ile ilgilidir?

a) Freud’un kadınların oedipus dönemi ile ilgili görüşlerini redetmesi

b) Aşağılık kompleksinin sosyal ilişkilerdeki kıyas sonucu geliştiğini savunması

c) İnsanların bir takım nörotik ihtiyaçları olduğunu öne sürmesi

d) İnsanların davranışlarının geçmiş atalarından gelen kaynakları olduğunu

savunması

e) Kardeş sayısının kişilik gelişimini etkilediğini savunması

3) Kardeş sayısı ve kaçıncı çocuk olunduğunun kişilik gelişimindeki etkisine vurgu

yapan uzman kimdir?

a) Jung

b) Adler

c) Horney

d) Kohut

e) Klein

4) Jung’un “bir insanın başkalarının beklentilerine uygun davranması demek olan

‘rol oynamaya’ benzer şekilde ortaya çıkar” diyerek açıkladığı yapı aşağıdakilerden hangisidir*

a) Arketip

b) Anima

c) Animus

202
 d) Persona

e) Ego

5) “Temel kaygı kuramı” nı aşağıdaki uzmanlardan hangisi tarafından

geliştirilmiştir?

a) Jung

b) Adler

c) Horney

d) Kohut

e) Anna Freud

6) Davranışların oluşumunda sosyal ilişkilerinde olduğunu belirten kuramcıların

Freud’un kuramını hangi noktalara eleştirmişlerdir?

7) Jung’un kuramının temel kavramlarını yazınız.

8) Adler’in kuramsal bakış açısını örnekler üzerinden anlatınız.

9) Horney’in Freud ‘a karşı eleştirilerini yazınız.

10) Adler’in kuramının aşağılık kompleksi kavramını ve gelişmini açıklayınız.

Cevaplar: 1-d 2-d 3-b 4-d 5-c

203
11. HÜMANİSTİK KURAM I

204
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

11.1 Hümanistik Kuramın Doğusu

11.2. Hümanistik Kuramın İlkeleri ve Temel Görüşleri

11.3. Fenomoloji

11.4. Hümanistik Görüş’ün Genel Değerlendirilmesi ve Eğitim Anlayışı

205
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

Hümanistik kuramın, kendini gerçekleştirme kavramının sağlıklı insanın yaşamındaki

önemini tartışınız. Hümanistik kuramın görüşlerini n, insanın doğasına ilişkin bakış açısının
insan ilişkilerinin gelişimine getireceği katkıyı tartışınız.

206
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Hümanistik Hümanistik kuramın doğmasına nedne Literatür taraması, gözlem

Kuramın olan dinamikleri açıkalayabilmek ve tartışma
Doğusu

Hümanistik Hümanistik kuramın insan doğasına Literatür taraması, gözlem

Kuramın ilişkin görüşlerini açıklayabilmek ve tartışma
İlkeleri ve
Hümanistik kuramın temel varsayımlarını
Temel
sıralayabilmek
Görüşleri

Fenomoloji Fenomoloji kavramını açıklayabilmek Literatür taraması, gözlem

ve tartışma

Hümanistik Hümanistik görüşe göre eğitim anlayışını Literatür taraması, gözlem

Eğitim söyleyebilme ve tartışma
Anlayışı

207
 Anahtar Kavramlar

 Hümanistik yaklaşım

 Hümanizm

 Kendini gerçekleştirme

 Fenomoloji

208
 Giriş

Lâtince "homo"(insan) veya "humanus"tan (insan) gelen "hümanizm" kelimesi, Batı

dillerinde XVIII. yüzyılın ortalarından itibaren görülmekle birlikte, 1850'lerde yaygın bir
biçimde ve bugünkü anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Hümanizm’in genel anlamı;
"insanlık aşkı, insaniyete muhabbet, insancıllık/insancılık; insanı, renk, ırk, din ve mevkiini
dikkate almadan sevmek, onun hayrını düşünmek özel anlamı; "insana değer vermeyi, tanıtan,
araştıran öğreti"; felsefî anlamı ise; "insanî değerlerin savunulmasını esas alan dünya
görüşü".dür.

Hümanist Psikoloji (Fenomenolojik Yaklaşım) psikoloji de Varoluşçu felsefi

düşüncesini kendisine rehber edinerek gelişen “üçüncü güç” olarak kabul edilen bir hareketi
ifade etmektedir. Varoluşcu felsefenin bu ilkelerini benimseyen Hümanist Psikoloji, yaşamın
belirleyicileri insanın geçmişi ve içsel dürtüleriyle sınırlandırılamaz anlayışıyla, Davranışçılık
ve Psikanaliz’in yanında kendini üçüncü güç olarak tanımlamıştır.

209
 11. 1.Hümanistik Kuramın Doğuşu

Hümanist (İnsancıl) yaklaşım çağdaş bir psikoloji akımıdır. Bu ekol, psikolojinin insan
boyutu ve psikoloji teorisinin insan bağlamı ile ilgilidir.

Hümanist Psikoloji’nin kökleri, Avrupa ve Amerika kaynaklı çalışmalara

dayanmaktadır. Carl Rogers Avrapa’daki çalışmaların yayılmasında, Abraham Maslow ise
Amerikadaki yayılmasında öncülük yapmıştır. (Burger,2006,s.415).

Hümanistik Psikoloji, yeni davranışçılar veya yeni Freudcular örneklerinde olduğu gibi
herhangi bir mevcut ekolün yeniden düzenlenmiş veya uyarlanmış bir şekli olmak niyetinde
değil, i üçüncü güç teriminin de ima ettiği gibi, psikolojideki iki temel güç olan davranışçılık
ve psikanalizin yerine geçmektir. Böylece psikolojide “üçüncü güç” doğdu. 1961 yılında
Amerikan Hümanist Psikoloji Derneği Hümanist Psikoloji dergisini kurdu. Derginin yazı
kurulunda Carl Rogers, Rollo May, Lewis Mumford, Kurt Goldstein, Charlotte Buhler,
Abraham Maslow, Aldous Huxley ve James Bugental gibi ünlü isimlerin isimler vardı (Yalom,
1999, s.34).

11.2. Hümanistik Kuramın ilkeleri ve Temel Görüşleri

Hümanist kuram, özellikle insana bakış açısı ile diğer ekollerden ayrılmaktadır.
Öncelikle insana bakış açısı “olumlu” dur. Kurama göre her insanın benlik yapısının temelinde
doğuştan getirdiği, olumlu, iyi, yaratıcı özellikler bulunmaktadır. İnsan kendisinden,
davranışlarından, oluşturacağı kimliğinden sorumludur. Hayatı kendisi için yaşamaya değer,
anlamlı bir hale getirmek kişinin kendisine düşer (Woolfolk,2007,s.374). Ölümlü olan insanın
hiçbir yaşantısı tekrar etmeyecekse geçmişin ve geleceğin önemi yoktur; yaşadığı “an”
önemlidir; çünkü her ne yapabilecekse “o anda” yapabilir. Hümanist psikologlar varoluşçuluk
felsefe görüşü ve ilkelerini geniş ölçüde benimsemişlerdir

1- Her insan, duyuş, algılayış ve davranış biçimleri ile kendine özgü bir varlıktır.

2- İnsanın canlı kalmaktan öteye giden amaçları vardır. İnsan, özgürlüğünü

korumak, potansiyellerini gerçekleştirme sorumluluğunu duyup kendi öz doğasına göre
davranmak ve gelişmek isteyen bir varlıktır.

3- İnsan kendinden, edimlerinden kendisi sorumludur. Hayatını kendisi için

anlamlı hale getirmek üzere seçim ve tercihlerde bulunma yetisine sahiptir.

4- İnsan ölümsüz değildir, dünyadaki varlığı sürelidir ve hiçbir yaşantısı tekrar

etmeyecektir.

5- Geçmiş ya da gelecek değil, yaşanılan an önemlidir. İçinde yaşanılan zaman

geçmişi kapsa dığı gibi, geleceği de bir ihtimal olarak içerir.

Bu bağlamda hümanist anlayış dört temel ilke ile insanı incelemektedir.

210
  Kendi yaşamındaki sorumluluğu,

 Yaşadığı zaman dilimi “şimdi ve burada”,

 Fenomenolojisi,

 Gelişimi (Burger,2006,s.417)

Hümanist yaklaşımı diğer kuramsal görüşlerden ayıran bu dört temel bakış açısında en
önemlisi, metodolojisine vurgu yapan “fenomoloji” kavramıdır.

11.3. Fenomoloji

En genel anlamıyla fenomenoloji kişinin kendisini ve çevresini kendine özgü bir şekilde
algılama ve anlama biçimidir. Fenomenolojik bakış açısında önemli olan, bir olayın, durumun,
nesnenin ya da herhangi bir şeyin genel olarak taşıdığı anlam değil, o kişinin o an ve mekanda
taşıdığı spesifik ve öznel anlamdır (Gladding,2013,s.208).

Bu yaklaşıma göre uzmanlar, kuram geliştirmek ya da davranışı kestirmekten çok,

bireyin içsel yaşamlarıyla deneyimlerini anlamaya çalışmalıdır. Böylelikle olayları, nesneleri,
durumları bütünlük içinde ve çok yönlü betimleyerek anlamlarını ortaya koyabilir ve bireyin
davranışlarını anlayabilirler.

Fenomonolojik yaklaşım, insanı anlayabilmek için, onun yaşamında neyin anlamlı

olduğu, neyi gerçekleştirmeye çalıştığı dikkate alınmalıdır (Karagöz,2007,s.13).

Fenomenolojik yöntem; “açık olması”yla, “doğru soruları sorabilmek”le ve

“deneyimlerin oldukları gibi nitelendirilmesi”yle tanımlanabilir. Fenomonolojik yaklaşımın
odak noktası ‘öznel deneyim’dir. Bu yaklaşım, bireyin kişisel dünya görüşüyle ve olayları
yorumlamasıyla; yani, ‘bireyin fenomonolojisi’yle ilgilenir. Olayları ya da fenomenleri, hiçbir
ön kavram ya da kuramsal düşünceyi empoze etmeksizin, birey tarafından yaşandığı gibi ele
almaya çalışmaktadır (Karagöz,2007,s.14).

Bu bağlamda, fenomenoloji, kendini ve dış dünyayı kendine özgü bir biçimde algılayan
bir kişinin öznel yaşantısıdır. Bu görüşe göre bireyin davranışını ne çevre koşulları ne de
organizmadaki biyolojik dürtüler, istekler, gereksinimler belirlemektedir. Bireyin davranışını
biçimlendiren en önemli etken onun kendini ve çevreyi o andaki anlamlandırış biçimi, yani
bireyin o andaki fenomenidir (Schultz&Schultz,2009,s.206).

11.4. Hümanistik Görüş’ün Genel Değerlendirilmesi ve Eğitim

Anlayışı

Hümanist psikoloji felsefeden tamamen kopma eğilimini gösteren psikolojinin yeniden

felsefeye yaklaşması olarak kabul edilmektedir. İnsanlığın yapısı herkes tarafından farklı
algılansa da, insanlar yaşamda önemli rol oynamaktadırlar ve insanın değerinin, öneminin
yadsındığı bir anlayışla insanın incelenemeyeceğini vurgulanmaktadırlar.

211
 Hümanistik psikolojinin ana temaları şunlardır (Gladding,2013,s.208):

1- Bilinç deneyimleri üzerinde durmak

2- İnsan doğasının bütünlüğüne inanmak

3- Özgür irade, spontanlık ve bireyin yaratıcı gücü üzerinde odaklanmak

4- İnsan koşullarına ilişkin tüm faktörlerin araştırılması

Kaynağını Varoluşçu görüşten alan Hümanistik Görüş’e göre, sağlıklı birey,

başkalarının kendisine yüklediği ve çevresi tarafından sunulan, “olması gereken” olarak
algılanan “ben” imgesini red etmektedir.

İnsanlar kendini gerçekleştirebilme potansiyeline sahip, yaşamlarından sorumlu ve

özgürdürler. Ancak bu süreç ile sağlıklı ve mutlu olabilirler. Bu süreç destekleyen eğitim
anlayışı ise değişimi ve gelişimi beraberinde getirmelidir.

Hümanistik anlayış, bireyi nasıl öğrenileceğini, nasıl uyum sağlayıp nasıl

değişebileceğini bir başka ifade ile kendi kendinden sorumlu ve yeterli bir varlık olarak ele
almaktadır. Bu niteliklere sahip bir bireyin eğitimi ise değişim ve gelişimi destekleyen, statik
bilgiyi değil süreci temel alan nitelikte olmalıdır. Bu amaç doğrultusunda bireyin yalnızca
zihinsel gelişim değil kişisel gelişimi de önemsenir. Bireyin süreci yöneterek kendi bireysel
sorumluluğu ile yaratıcılığını ortaya koyabileceğini savunur.

Bireyin kendi yaşam amacı nasıl “ kendini gerçekleştirme” ise bu doğrultuda aldığı
eğitimde bu amaca hizmet edecek şeklide düzenlenmiş olmalıdır. Bireyin yaşamında eğitimin
anlamı farklılaşan yaşam şartlarında krizlerle başedebilecek yeterlilikleri kazanmaya yönelik
sürekli iyi yönde değişim ve gelişimdir(Burger, 2006,s.430).

Sonuç olarak, eğitimin temel amacı kendini gerçekleştiren bireyler yetiştirmek

olmalıdır. Bunun için eğitim, insanın bütün özelliklerinin gelişimini desteklemeye yönelik
olmalıdır. Bireyin duygusal ve kişisel gelişimine de önem vererek kişiler arası iletişimin
kalitesini yükseltmeye çalışması gerekmektedir.

212
 Uygulamalar

Araştırma Ödevi

Hümanistik görüşün psikoloji bilimine getirmiş olduğu katkıları araştırınız

213
 Uygulama Soruları

Fenomolojik bakış açısının insan davranışlarını açıklamaya yönelik getirmiş olduğu

yenilikleri tartışınız.

214
 Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi hümanistik kuramın temel kavramlarındandır?

a) Ödül

b) Dönüt

c) Algı

d) Fenomoloji

e) Bilinçaltı

2) Aşağıdakilerden hangisi Hümanistik görüş ile ilgili bir açıklamadır?

a) İnsan, kendi davranışlarında herhangi bir kontrol gücüne sahip değildir.

b) İnsan doğuştan kötü bir canlıdır.

c) İnsanın davranışlarını kontrol edebilmenin tek yolu ödül ve ceza ikilisini

kullanmaktır.

d) İnsan davranışlarını belirleyen şey onun algı süreçleridir.

e) İnsan davranışlarını kendi öznel yorumundan bağımsız değerlendirilemez.

3) Aşağıdakilerden hangisi hümanistik görüşün insana ilişkin görüşlerinden

değildir?

a) İnsanın değerli bir varlıktır.

b) İnsan doğuştan iyidir.

c) İnsan kendini ve ilişkilerini geliştirebilir

d) İnsan yaratıcı ve kendi problemlerini çözebilecek yeterliliğe sahiptir.

e) İnsanı kendisinin ve başkalarının istek ve arzuları yönetir.

4) Aşağıdakilerden hangisi Hümanistik görüşün insan davranışların değişimi ile

ilgili ilkelerinden değildir?

a) Bireylerin düşünce ve duyguları önemlidir.

b) Bireyin bastırılmış yaşantılarının çözümlenmesi önemlidir.

c) Benlik duygusunun ve bireysel kimliğin gelişmesine önem verilmelidir.

215
 d) Bireyin gelişimi için etkili insan ilişkilerine odaklanılmalıdır.

e) -Bireysel değerlerin geliştirilmesine önem verilmelidir.

5) Hümanistik kuramcıların temel kavramı hangisidir?

a) Fenomoloji

b) Kendini gerçekleştirme

c) İhtiyaç

d) Değer

e) Dürtü

6) Hümanistik görüşün psikoloji biliminin gelişimine katkısını tartışınız.

7) Hümanistik görüşün insan doğasını ele alış şeklini açıklayınız.

8) Hümanistik kuramın temel kavramlarını açıklayınız.

9) Hümanistik kuramın görüşlerini Davranışçı ve Psikanalitik görüşlerle

karşılaştırınız.

10) Hümanistik kuramın ortaya çıkışını ve nedenlerini açıklayınız.

Cevaplar: 1- d, 2-e, 3- e, 4-b, 5-b

216
 12. HÜMANİSTİK KURAM II

HÜMANİSTİK KURAMCILAR VE GÖRÜŞLERİ

217
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

12. 1.Abraham Maslow

12.1.1.İhtiyaçlar Hiyerarşlsi

12.1.2. Maslow’a göre Kendini Gerçekleştirme

12.2.Carl Rogers

12.2.1.Benlik Kuramı

12.2.2. Rogers’a göre Kendini Gerçekleştirme

218
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

Hümanistik kuramın, kendini gerçekleştirme kavramının sağlıklı insanın yaşamındaki

önemini tartışınız. İhtiyaçlar hiyerarşinin gündelik insan davranışalrını nasıl etkilediğini
tartışınız.

219
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya geliştirileceği

Abraham Maslow ve Abraham Maslow’un Literatür taraması, gözlem ve

İhtiyaçlar Hiyerarşisi davranışların endenlerine ilişkin tartışma
görüşlerini kavrayabilmek

İhtiyaçlar Hiyerarşisi kuramını

açıklayabilmek

Maslow’un kendini
gerçekleştirme kavramını
açıklayabilmek

Carl Rogers ve Benlik Carl Rogers’ın görüşleini Literatür taraması, gözlem ve

Kuramı söyleyebilmek tartışma

Carl Roger’ın kendini

gerçekleştirme kavramını
açıklayabilmek

C. Rogers’ın Benlik kuramını

açıklayabilmek

220
 Anahtar Kavramlar

 Abraham Maslow

 Carl Rogers

 Kendini gerçekleştirme

 İhtiyaçlar Hiyerarşisi

 Benlik kuramı

221
 Giriş

Bu bölümde Hümanistik yaklaşımın en önemli temsilcileri olan Maslow ve Rogers’ın

insan doğasına ilişkin görüşleri ve geliştirmiş oldukları kuramları ele alacağız. Ayrıca
hümanistik görüşün temel kavramlarından biri olan “kendini gerçekleştirme” kavramını,
kuramcıların bakış açıları ve sağlıklı bir birey açısından anlamına değinerek, hümanistik
anlayışın insan doğasına ilişkin görüşlerini özetlemiş olacağız.

222
 12.1. Abraham Maslow

Abraham H. Maslow Davranışçı yaklaşım ile hümanistik psikoloji arasında köprü kuran
bir kuramcıdır. Maslow başlangıçta davranışçı bir uzmandır ve mekanik doğa-bilimi yaklaşımlı
bir psikolojinin dünyanın tüm problemlerine çözebileceğini düşünmüştür. Abraham Maslow
meslek yaşamının büyük bölümünü insan kişiliğini anlamaya çalışan diğer yaklaşımların
eksiklerini tamamlamaya çalışmakla geçirmiştir. İnsan doğasının asla düşünüldüğü kadar kötü
olmadığını, insanın doğal eğilimleri hakkında bilgi edindikçe, nasıl daha iyi, mutlu, üretken
olacağını, yeteneklerini nasıl en iyi şekilde kullanabileceğini söyleyebileceğimizi ifade eder.
(Maslow, 2000, s.9,10).

Maslow’a göre davranışlara yön veren dinamikler içten gelen dürtü ya da güdülerdir.
Maslow’un kuramı sağlıklı bir kişiliğin zamanla nasıl geliştiği, büyüdüğü ve motive edilmiş
davranışlarında kendini ne şekilde açığa vurduğunu göstermeye çalışır. Maslow
gereksinimlerin insan davranışlarına yön verdiğini belirtmektedir.

Maslow, güdülenmenin davranışçılar dışında tüm insanlar tarafından kullanılan gerçek

ölçütünün öznel olduğunu, arzu, istek ya da özlem duyduğumuz ya da eksiklik hissettiğimiz
zaman güdülendiğimizi ifade etmektedir. (Pervin; John,2006,,s.210-211). Gerçek bir pozitivist
her tür “içsel” deneyimi bilimsel olmayan olarak niteler ve reddeder. Bu bir tür somuta,
görülebilene, duyulabilene elle tutulur olana ve davranışa indirgemektir (Maslow, 1996, s.28).

Maslow, insan türünün sağlıklı örneklerinin nesnel bir şekilde betimlenebilir ve

ölçülebilir karakteristiklerini aşağıdaki şekilde sıralar: (Maslow, 2000, s.167)

1. Gerçekliğin daha açık ve etkili algılanması

2. Deneyime daha açık olma

3. Kişinin daha yüksek bir bütünsellik, tamlık ve birlik içinde olması

4. Kendiliğindenlik, kendini ortaya koyabilme, işlevlerini tam anlamıyla

kullanabilme, yaşam dolu olmada artış

5. Gerçek bir benlik, sağlam bir kimlik, özerklik, özgünlük

6. Nesnellik, bağımsızlık, benliğin aşkınlığında artış

7. Yaratıcığın yenilenmesi

8. Soyut ve somutu bir potada eritebilme

9. Demokratik karakter yapısı

10. Sevme yeteneği

223
 12.1.1. İhtiyaçlar Hiyerarşisi

Maslow’a göre insanın kişiliği bir olgunlaşma süreci geçirmektedir. Bu

süreçte hiyerarşik biçimde sıralı, birbiri ile ilişkili ihtiyaçların rol oynadığını ileri sürmüştür.
Bir başka ifade ile bireyin kişilik gelişiminin, o an için baskın olan ihtiyaç kategorisinin niteliği
tarafından yapılandırılmaktadır(Pervin; John,2006, s.210-) .

İhtiyaçlar hiyerarşisi kuramı, belki de motivasyon ve gereksinimlerle ilişkili olarak

dünyada en yaygın şekilde tanınan motivasyon kuramıdır. Kuram, 1943’te Maslow’un yazdığı
bir yazı ile psikoloji litereatürüne girmiştir(Woolfolk,2007,s.374).

Maslow’un çalışmasına göre, insanların doğuştan gelen bazı ihtiyaçları vardır. İnsanlar
gereksinimlerini gidermek amacıyla davranışlarına yön vermektedir. Bu ihtiyaçlar zamanla
davranışlarına yansır. Maslow insanların gereksinimlerini önem sırasına koyarak
gereksinimleri hiyerarşik bir düzen içinde ele almıştır.

Maslow iki tür güdü belirlemiştir. Biri, gerek duyulan bir nesnenin yetersizliğinden
duyulan eksiklik güdüsüdür. Açlık ve susuzluk gibi temel ihtiyaçlar bu sınıfa girer. Gerek
duyulan nesne elde edildiğinde eksiklik güdüleri doyuma ulaşır. Diğeri ise, karşılık beklemeden
sevmek ve kişinin kendini gerçekleştirmesi gibi ihtiyaçlardır. Bunları da gelişim ihtiyaçları olarak
tanımlamıştır. Bunlar gerek duyulan nesne bulunduğunda tatmin olmaz. Doyum duygusu güdüyü dışa
vurmakla yaşanır (Burger, 2006, s.429-431).

224
 Maslow kuramında insanın ihtiyaçlarını, en temelden en ileri kademeye kadar hiyerarşik
bir düzendedir. Bu hiyerarşiye sıralamaya göre, alt kademede bulunan gereksinimler
karşılanmadan, üst kademedeki gereksinimlerin bireyin davranışını yönlendirmesi söz konusu
olamaz. Doyurulmuş gereksinimlerin ise bireyin davranışı üzerinde etkisi kalmaz.

Maslow bu teoriyi olustururken aslında insan doğasına ile ilgili önemli saptamalar
yapmıstır. Maslow’a göre bir insan eğer susamış ise o insan için öncelikli ihtiyaç susuzluğunu
gidermek olacaktır. Maslow bunu “en güçlü gereksinim” olarak adlandırmıştır. Eğer bu insan
insan aynı zamanda nefessiz kalırsa, bu durumda öncelikler değişecek daha temel bir fizyolojik
ihtiyaç olan nefes alma gereksinimi “en güçlü gereksinim” olarak düzende yerini alacaktır
(Maslow,2000, s.167-170). Dolayısıyla ihtiyaçlar hiyerarşisi bir bireyin yasam önceliklerini
göstermektedir. Bu Görüldüğü üzere Maslow’un Piramidinin mantığı oldukça basittir. Buna
göre birey gereksinimlerini en alttan baslayarak yukarı doğru takip eden bir sırayla
karşılamaktadır. Bu aynı zamanda sıradüzeninin bozulmamasının teminatı olarak kabul
edilmektedir. Birey bir alt kademede bulunan ihtiyaçlarını belirli bir düzeyde tatmin edemediği
takdirde bir üst kademeye geçememektedir. Birey, alt kademe gereksinimini karşılamandığı
durumlarda üst kademe gereksinimleri algılamamaktadır.

225
 Maslow, ortalama bir bireyin fizyolojik gereksinimlerinin %85’ini, güvenlik
gereksinimlerinin %70’ini, ait olma gereksinimlerinin %50’sini, özsaygı gereksinimlerinin
%40’ını ve kendini gerçeklestirme gereksinimlerinin %10’unu tatmin etmis olabileceğini ileri
sürmüstür. Genel olarak bir ihtiyacın ortaya çıkması bunun altındaki ihtiyacın tatmin
edilmesine bağlıdır. Bir alt sıradaki ihtiyaç belirli bir oranda tatmin edilmedikçe bunun
üstündeki ihtiyaçlar kendilerini hissettirmez, insan organizmasını güdülendirmezler (
Burger,2006, s.432). Ancak bu sıralamanın değişmez bir sıra takip ettiği sanılmamalıdır. Bu
durumun bazı istisnaları olabilmektedir. Özsaygı ihtiyacı sevgi ihtiyacından önemli olanlar,
yaratma dürtüsü bütün dürtüsel belirleyicilerden daha üstün olanlar, başarma güdüleri sürekli
olarak düşük olanlarda sıralamanın değişebileceği gibi, bir ihtiyacın uzun zaman tatmin edilmiş
olması da ihtiyacın değerini dolayısıyla sıralamasını değiştirebilir. İçinde büyüdüğü aile ortamı
ve kültürün değerleri, hangi düzeydeki güdülerin baskın bir rol oynayacağını belirleyebilir
(Cüceloğlu, 2000, s.237). Maslow, ihtiyaç hiyerarşisinin evrensel olduğunu söylemiş olsa da
belirli bir ihtiyacı karşılama aracının kültüre göre değişiklik göstereceğini de kabul etmiştir
(Burger, 2006, s.436).

226
227
 12.1.2. Maslow’a göre Kendini Gerçekleştirme

Maslow’a göre kişinin gelebileceği en son basamak kendini gerçekleştirme

basamağıdır. Kişilerin % 10’u bunu gerçekleştirebilir. Başkasına onun zor bir durumunda hiçbir
karşılık beklemeden yardım ettiğimiz, hiç karşılık beklemeden ve kıskanmadan birini
sevebildiğimiz, bir sanat eseri karşısında hayranlık duyduğumuz zaman ya da anne-baba
olunduğunda hissedilen koşulsuz mutluluk birer doruk yaşantı örneğidir.

Yaşamını son derece anlamlı gören ve her dakikasını doyasıya yaşayan herkes kendini
gerçekleştirmiş sayılabilir.

Kendini Gerçekleştirmiş Bireyin Özellikleri:

 Gerçekçidirler.

 Kendilerini, diğer insanları, çevreyi ve doğayı olduğu gibi kabul ederler.

 Problem merkezlidirler. Yani ben merkezli olmayıp soruna yöneliktirler.

 İnsanlardan ve nesnelerden zevk alırlar.

 Pek çoğu doğaüstü veya mistik deneyimler geçirmiştir.

 İnsanoğlu ile kendilerini özdeşleştirmişlerdir.

 Az sayıda insanla çok derin ve anlamlı ilişkileri bulunur.

 Değerleri ve tutumları demokratiktir.

 Sonuçla sonuca götüren araç ilişkisini ayırmışlardır.

 Espri anlayışları vardır.

 Büyük ölçüde yaratıcıdırlar.

 Kültüre veya topluma uymak için çaba göstermezler.

Maslow “Temel İnsan Gereksinimleri Hiyerarşisi” kuramıyla ün yapmıştır. Ona göre

gereksinimlerini hiyerarşik sıra içinde son basamağa kadar gerçekleştirebilmiş insanlar
kendilerini gerçek anlamda gerçekleştirmiş az sayıda mutlu kimselerdir.

Maslow’un kuramı hiyerarşik yapısı yani altgereksinim doyurulmadan bir üsttekine

geçiilemeyeceği varsayımı ciddi sekilde elestirilmistir. Bazı kuramcılar bireylerin tüm
gereksinimlere aynı anda sahip olabileceğine dikkat çekmişlerdir. Bireyin gereksinimlerini
yasam standarları tarafından belirlendiğini savunmuşlardır.

228
 12.2. Carl Rogers

Rogers’a göre “insan doğasından ötürü doğal olarak iyi, pozitif’tir” ve “güven duyulan
“bir organizmadır. Rogers’ın tanımlaması ile insan olmak: “İçsel ve dışsal durumlarda gelişme
için yeterli olmak, kendi oluşturduğu dünyasında kendini algılayabilmek, gelecek yaşamda
adım atabilmek için kalıcı seçimler yapabilmek ve bu seçimlerde uygun hareket etmek” tir.
Ayrıca insanın, rasyonel mantıklı davranışları ile kendilerini geliştirmek için bilinçli ve aktif
bir şekilde çalışarak yaşamını sürdüren bir varlık olduğunu savunmuştur (Pervin; John,2006,
s.208-210).

Rogers’ın doğrultusunda geliştirmiş olduğu kavramlar ise (Kramer,1995,s. 31-39):

1- Var olma ya da Kendini Gerçekleştirme Eğilimi: Rogers, 1959’da insan varlığını

sürdürebilme nedeninin kendi gelişimi ve özerkliğinin devam ettirebilme çabasında yattığını
belirtmiştir. Bu amaçla insanın tüm yeterliliklerini geliştirmeyi sürdürmesinin önemine vurgu
yapmıştır..

2-Kendisi Olmak: İnsanın yaşadığı “an”, zaman dilimindeki deneyimlerini bilinçli

veya bilinç dışı taşıdığı yeri fenomolojik alan yani olağan üstü alan olarak adlandırmıştır. Bu
alanda gelişmeler olabilir, bu alanın bazı bölümlerinde değişiklikler olur ve o zaman bu kişinin
“Kendisi”dir. “Kendisi olmak” Roger’ın görüşlerinin ana merkezi yapısıdır.

3- Kendi İçinde Var olmanın Eğilimi: Varolmanın eğilimi, bilinen psikolojik formda
“Self” (Kendisi) ile bağlantılıdır. Böylece “Self-actualizing tendency” (Kendisi içinde
varolmanın eğilimi) şeklinde de değerlendirilir. Kişinin, kendi hakkında bilinçli gözlemleri ile
ne olduğunun farkında olması ve tetikleyici güç sayesinde kazandığı deneyimler de kendisi ile
oluşturduğu tutarlılıktır.

4-Organizmanın Değer ve Değerlilik Koşulu: Kişinin dünyasında belirleyici olan

kişiler -ki; genelde bunlar ebeveynlerdir ve genelde, koşulsuz değer verme yerine, koşullu
olarak pozitif değer verme eğilimi gösterirler. Kişi, arzu ettiği değerleri seçer, onları kendine
mal eder ve “conditions of worth- değerlilik koşulunu” oluşturur.

Bu kavramlar Rogers’ın Fenomolojik yaklaşımın genel çerçevesini çizmektedir.

Daha önce Hümanistik kuramın temel ilkelerinde ele alındaği gibi fenomen, kendini ve
dış dünyayı kendine özgü bir biçimde algılayan bir kişinin öznel yaşantısıdır(Yalom,1995,
s.113)). Bireyin davranışını biçimlendiren en önemli etken onun kendini ve çevreyi o andaki
anlamlandırış biçimi, başka bir deyişle bireyin o andaki fenomenidir .

229
 12.2.1. Benlik Kuramı

Rogers duygu heyecan bozukluğu olan kişilerle çalışarak kuramını geliştirmiştir.

Rogers'ın yaklaşımının en temel kavramı “benlik” kavramıdır.

Rogers’a göre benlik "organize olmuş, tutarlı, karakteristik kimlik algılamalarından

oluşmuş bütünsel bir yapı içinde olan ve bu sayede bireyi diğerlerinden ayıran, hayatın farklı
yönlerini görerek diğerleri ile ilişki içinde yaşayabilen algılamalar" dır (Yalom,1995,s.107-
108)). Başka bir deyişle benlik, bireyin kendisini karakterize eden düşüncelerin, algıların ve
değerlerin tümüdür; bireyin kendisi ile ilgili "neyim" ve "ne yapabilirim" farkındalığını
içermektedir.

Rogers’a göre bireyin yaşantıları içindeki duygu ve düşünceleri ile kendine özgü bir
dünyası vardır. Bu dünyanın merkezi "ben" ile anlatım bulan kendisidir. Yaşamı boyunca birey,
benliğini sürdürebilme, ona yeni yönler katarak geliştirme ve kendini gerçekleştirme çabası
içindedir. Bireyin içinde bulunduğu durumlara kendini ve dünyasını nasıl algılıyorsa o şekilde
tepki gösterir. Gerçek, bireyin algıladığı biçimde yorumlanır ve bu yorum kendi ben kavramına
uygun olarak yapılır (Gençtan 2004;92). Rogers'ın üstünde durduğu diğer önemli kavramlardan
bir diğeri “ideal benlik” tir. İdeal benlik, bireyin nasıl bir insan olmak istediği yolundaki
düşüncelerini ifade etmektedir. Bireyin ulaşmak istediği ve sahip olduğu takdirde kendisini
daha değerli bulacağına ilişkin benlik yapısıdır.

İnsanlar benlik imgeleriyle tutarlı şekilde davranmak isterler; tutarlı olmayan yaşantı ve
hisler tehdit edicidir ve bilince kabul edilmeyebilir (Atkinson ve diğerleri 2010, 544). Bu tür
bir uyumsuzluk olduğunda kişi kendini gergin, karışıklık ve anksiyete içinde hissedecektir. Bir
kişinin benlik imgesiyle davranışları arasındaki uyumsuzluk ne kadar çok olursa kişinin o kadar
çok yaşantı alanının inkâr etmesi sözkonusudur. Bu durumda da benlik ve gerçeklik arasındaki
farklılık artarken, kendine ilişkin geliştirdiği olumlu duygularda zedelenmeye başlamaktadır.

230
 “Olumlu İlgiye Olan İhtiyaç: Her kişinin diğerleri tarafından saygı görmeye
ve değerli bulunmaya ihtiyacı vardır.

*Kendilik Değeri İhtiyacı: Her bireyin kendini değerli hissetmeye ihtiyacı

vardır.

“Değerin Şartları: Kişinin yaptığı davranışların bazıları olumlu sonuçlar

vererek onda memnuniyet yaratırken bazıdavranışları da olumsuz sonuçlar verir ve
memnuniyetsizlik yaratır.

Dolayısıyla bireiyn benlik algılamasıyla yaşantı arasında ne kadar uyum olursa,

düşünce ve davranışları da o kadar tutarlı olmakta, kendine ilişkin benlik algısı zarar
görmemektedir. (Atkinson ve diğerleri 2010, 544).

12.2.2. Kendini Gerçekleştirme

Rogers kişiliği en önemli motive edici gücün doğuştan gelen kendini gerçekleştirme
dürtüsü olduğunu belirtmiştir (Rogers, 1995,s.199). Bu dürtü çocukluk yaşantıları ve öğrenme
yoluyla desteklenebilir veya engellenebilir.

Kendini gerçekleştirme psikolojik sağlık halinin en üst seviyesidir. Rogers’ın kavramı

Maslow’un kendini gerçekleştirme haline ilke olarak çok benzemektir. Bu iki teori psikolojik
olarak sağlıklı insanın özellikleri açısından bir parça farklılık gösterir. Rogers’a göre psikolojik
olarak sağlıklı veya kendini tam olarak onaya koyan insanın özellikleri şöyledir (
Yalom,1995,23-45),:

1. Tüm yaşantılara açıklık,

2. Her anı dolu dolu yaşama eğilimi,

3. Kişinin başkalarının düşünceleri veya mantığı yerine kendi içgüdüleriyle

davranabilmesi yeteneği,

4. Düşünce ve davranışta özgürlük duygusu,

5. Yüksek düzeyde yaratıcılık.

Rogers kendisini tam olarak kabul eden bireyi, kendini gerçekleştirmiş olarak değil,
kendini gerçekleştirmekte olan birey olarak tanımlamıştır. Yani benliğin gelişimi ileriye doğru
devam etmektedir.

231
 Rogers insan potansiyeli hareketinde oldukça etkili olmuş, çalışmaları psikolojinin
insanileştirilmesine yönelik eğilimin önemli bir parçası olmuştur Rogers’ın kişilik teorisi,
özellikle benliğin önemi üzerinde durması oldukça olumlu karşılanmıştır. Rogers’ın kendini
gerçekleştirmeye yönelik doğuştan gelen potansiyel ve bilinçaltı güçlerin dışta tutularak öznel
bilinç yaşantıları üzerinde yaptığı vurgu açık olmayışları nedeniyle eleştirilmiştir
(Kramer,1995,s.31).

Hem teoriyi hem de terapiyi destekleyen çok sayıda araştırma yapılmıştır Bugün teori
ve terapinin klinik ortamlarda yaygın bir kullanımı vardır.

Rogers 1946 yılında APA’ya başkan seçilmiş ve Seçkin Bilimsel Katkı Ödülü ile Seçkin
Mesleki Katkı Ödülü almıştır.

232
 Uygulamalar

Araştırma Ödevi

Maslow’un kuramının diğer sosyal bilimlerdeki uygulamalrını araştırınız.

233
 Uygulama Soruları

1) Bir bireyin kendini gerçekleştirebildiğinin göstergesi olan davranışlarına

örnekler veriniz.

2) İhtiyaçlar hiyerarşisinin insan yaşamındaki önemini tartışınız.

234
 Bölüm Soruları

1) Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde beslenme, açlık, susuzluk gibi ihtiyaçlarını

karşılamış bir kişinin hangi ihtiyacının karşılanmasını bekler?

a) Sevgi ihtiyacı

b) Güvenlik ihtiyaçları

c) Kendini gerçekleştirme

d) Aitlik ihtiyacı

e) Başarı ihtiyacı

2) Maslow’un ihtiyaçlar hiyarşisinde başarılı olmak isteyen insan hangi ihtiyacını

karşılamıştır?

a) Sevgi ihtiyacı

b) Güvenlik ihtiyaçları

c) Kendini gerçekleştirme

d) Aitlik ihtiyacı

e) Fizyolojik İhtiyaçlar

3) Kendini değerli bulan kişinin temel özelliği aşağıdakilerden hangisidir?

a) Aşırı kendine güvenen

b) İçine kapanık olan

c) Kendini anlayabilen

d) Her şeye ilgi duyan

e) Başkalarına göre kendini tanımlayan

4) Aşağıdakilerden hangisi kendine değer veren insanın özelliklerinden birisi

değildir?

a) İnsanın değerli bir birey olduğunu düşünmesi

b) İnsanın iyi özellikleri olduğunu düşünmesi

c) Başkaları ile ilişkilerini geliştirmeye çalışması

235
 d) Kendine diğerlerinden daha fazla önemsememesi

e) Çevresinin fikirlerini dikkate almaması

5) Carl Rogers kuramının temel kavramı hangisidir?

a) Kendini gerçekleştirme

b) İhtiyaç

c) Güven

d) Benlik

e) Ego

6) Hümanistik kuramcıların temel kavramı hangisidir?

a) Fenomoloji

b) Kendini gerçekleştirme

c) İhtiyaç

d) Değer

e) Dürtü

7) İhtiyaçlar hiyerarşisine göre insan davranışlarının nedenlerini açıklayınız.

8) Carl Roger’ın kuramına göre sağlıklı insan davranışlarının oluşumunu

açıklayınız..

9) Maslow ve Rogers’ın “kendini gerçekleştirme” kavramını açıklayınız.

10) Abraham Maslow ve Carl Rogers’ın görüşlerinin temel özelliklerini yazınız.

Cevaplar: 1-b, 2-a, 3-c, 4-e, 5-d

236
13. BİLİŞSEL KURAM I

237
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

13.1. Bilişsel Psikoloji

13.2. Bilişsel Kuramın Doğuşu ve Gelişimi

13.3. Bilişsel Kuramın Temel Varsayımları

13.4..Bilişsel Kuramın Temel Kavramları

13.5. Bilişsel Psikolojide Yönelimler

13.6. Bilişsel Psikolojinin Kurucuları: George Miller ve Ulric Neisser

13.6.1. George Miller

13.6.2. Ulric Neisser

238
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Bilgini insan yaşamındaki önemini tartışınız. Düşünmek modern insana ait bir
yeterlilik midir?

2) İnsan üretimi olan bligisayarlar, insanın kendini modelleştirdiği araçlar mıdır?

3) Davranışlaırmız zihnimizin ürünü müdür?

239
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Bilişsel Psikoloji Bilişsel psikoloji davranışların Literatür taraması,

kaynaklarına ilişkin görüşlerini tartışma
söyleyebilmek.

Bilişsel Kuramın Bilişsel Psikolojinin tarihsel Literatür taraması,

Doğuşu ve Gelişimi gelişim sürecini anlatabilmek tartışma

Bilişsel psikolojinin gelişimini

sağlayan olayları sıralayabilmek

Bilişsel Kuramın Bilişsel kuramın temel Literatür taraması,

temel Varsayımları varsayımlarını söyleyebilmek tartışma

Bilişsel Psikolojide Bilişsel Psikolojinin gelişimine Literatür taraması,

Yönelimler bağlı olarak yöneldiği alanları tartışma
söylyebilmek

Bilişsel Psikolojinin Bilişsel psikolojinin kurucularının Literatür taraması,

Kurucuları: George görüşlerini anlatabilmek tartışma
Miller
George Miller’in bilişsel
psikolojiye katkılarını
söyleyebilmek

Bilişsel Psikolojinin Ulric Neisser bilişsel psikolojiye Literatür taraması,

Kurucuları: Ulric katkılarını söyleyebilmek tartışma
Neisser

240
 Anahtar Kavramlar

 Düşünme

 Bilgi

 Bilişsel Psikoloji

 Bilgiyi İşleme Modeli

 George Miller

 Ulric Neisser

241
 Giriş

Bilişsel Psikoloji, bilinç konusunu işlemesi sebebiyle psikolojinin hem en eski hem de
en yeni ekolü unvanını kazanmıştır. Çünkü bilinç, bilimsel bir bilim olmayan psikolojinin ve
modern bir bilim haline gelen psikolojinin ortak konusu olmuştur.

 İnsanın bilgiyi işleme süreçleriyle ilgilenmişlerdir.

 Zihinsel süreçler incelenebilir. Doğrudan gözlenmese de, davranışlar yoluyla

dolaylı olarak tahlil edilebilir.

 İnsan edilgen değildir, anlamlandıran ve şekillendiren aktif bir sistemdir.

Bilişsel Psikoloji 1950’lerden itibaren gündeme gelmiştir. Bilişsel (Kognitif)

psikologlar, insanı pasif bir yaratık olarak değil; algılayan, uyarıcıları işleyen, anlamlandıran
aktif bir sistem olarak görmüşlerdir.

G. Miller (1920-2006 ) ve U. Neisser (1928- ) bilişsel psikolojinin resmi kurucuları

sayılmasalar da, bugün Bilişsel Psikoloji’nin dönüm noktası sayılan bir araştırma merkezi ve
bir kitapla alanın oluşacağı zeminin hazırlayıcıları olmuşlardır.

13.1. Bilişsel Psikoloji

Biliş, insan zihninin dünyayı ve çevresindeki olayları anlamaya yönelik yaptığı duyum,
algı, imgeleme, hafıza, problem çözme, düşünme v.b. işlemlerin tümüdür. Biliş kelimesi
yaklaşık olarak düşünme ile eş anlamlıdır. Dolayısıyla bilişsel süreçler, “duyusal verilerin
dönüştürüldüğü, indirgendiği, detaylandırıldığı, saklandığı, hatırlandığı ve kullanıldığı”
süreçlerdir.

Bilişsel psikoloji ise bireyin tüm bu süreçleri ile ilgilenerek davranışlarını açıklamaya
çalışmaktadır. Bilişsel Psikoloji bilginin algılanmasıyla anlamayla, düşünmeyle ve cevabın
üretimi ve formüle edilmesiyle ilgilenmektedir. Biliş, düşünme ile eş anlamlı
değerlendirildiğinde ise düşünen zihnin bilimsel yöntemlerle incelenmesidir.

Bu bağlamda bilişsel psikoloji (Schultz&schultz,2009,s.365):

 İnsanın çevreye ilişkin bilgiye nasıl dikkat ettiğ, algıladığı ve onu nasıl edindiği,

 Bu bilginin insan beyin tarafından nasıl işlendiği ve depolandığı,

 İnsanların problemleri nasıl çözdüğü, nasıl düşündüğü ve dilsel olarak nasıl

formüle ettiği ile ilgilenmektedir.

Bilişsel Psikoloji, "Bilgi nasıl alınır, depolanır, dönüştürülür ve kullanılır?, Bilinç

nedir?, Bilinçli fikirler kaynakları nelerdir?, Bellek ve algının işleyiş prensipleri nedir?,
Düşünme nedir?, Bu yeterlilikler nasıl gelişir?" gibi sorular sorarak insan davranışlarını

242
tanımlamaya ve bu doğrultuda psikolojinin tahmin- kontrol süreçlerine ilişkin görüşler
sunmaktadır.

13.2. Bilişsel Kuramın Doğuşu ve Gelişimi

İnsanın yaşamını sürdürülmesi yaşamla ve çevreyle alakalı bilgiler edinmesine bağlıdır.

Bu bilgilerin kazanılması ile başlayarak bilgiyi saklamayı ve ihtiyaç duyulduğu zaman ortaya
çıkırılarak uygun şekilde kullanımını insanlar nasıl yapabilmektedir? Bilişselci bakış açısı ile
bu soruyu “bilgi nereden geldi”, “zihinde temsili nasıl”, “bu bilgi nasıl saklanıyor ve
kullanılıyor”, “bu dinamiklerin zihinsel prensipleri nelerdir” şeklinde sorulara dönüştürerek
detaylandırabiliriz. Bu sorunun cevapları 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren psikoloji
biliminin ulaşmış olduğu bilimsel anlayışta, davranışların ve zihnin incelenmesi ile davranışlara
yön veren “bilginin kazanılması” süreçlerinin açıklanmasını içermektedir.

İnsanlık tarihinin “bilginin kazanımına” ilişkin görüşleri de kendi gelişimine paralel

olmuştur. Bu bağlamda iki temel anlayış doğrultusunda araştırmaların yürütüldüğü
görülmektedir. Birinci anlayış kalıtımsal dinamikler açısından “beynin doğuştan gelen
özellikleri” ile bilginin kazanımı açıklarken diğeri yaşantıların, deneyimlerin sonucu kazanılan
bir yeterlilik olarak açıklamaktadır.

İnsanın bilgi edinmeye/davranışlarına ilişkin tanımlama ve açıklama çabalarının

psikolojinin bir bilim dalı olarak kabul edilmesinden çok daha önceki dönemlere gittiğini
belirtmiştik (Bknz. I. Bölüm). Bu bağlamda filozof ve düşünürlerin tartışma konularının bilgi,
bilginin edinilmesi ve düşünme ile ilgili olduğu görülmektedir.

Aristoteles, kalbi zekânın merkezi olarak değerlendirmiş ve beynin kan ve kalbi

soğutmak görevini üstlendiğini; Alcmaeon ve Herophilus, beynin zekânın kaynağ ı olduğunu,
Hipokrat, beyni duyguların merkezi olarak tanımlamış; Galenos beynin ve sinir sisteminin
davranışları kontrol ettiğini, Descartes ise, beynin ruhun fonksiyonlarını gerçekleştiren bölge
olduğunu ileri sürmüştür. Rönesans döneminde ise bilginin beyinde yerleşmiş olduğu
düşünülmüştür.

Beynin çalışmasına ilişkin bilimsel nitelikte çalışmalar ise ancak 16. ve 17. yüzyıllarda
başlanmıştır. Bu yüzyıllarda yaşayan anatomistler beynin farklı işlevleri yerine getiren
bölümleri olduğ unu bulgulamışlar ve literatüre cerebrum -serebrum-, diğer bir ifadeyle beyin;
cerebellum -serebellum- diğer bir ifadeyle beyincik ve medulla oblongata -medulla-, diğer bir
ifadeyle beyaz madde kavramlarını kazandırmışlardır. 18. yüzyıl ise daha çok felsefi düşünceler
özellikle empiristlerin-deneycilerin- yoluyla bilginin kazanımının açıkalandığı bir dönemdir.

John Locke "An Essay Concerning Humarı Understanding" (İnsan AnlığıÜzerine Bir Deneme)
adlı kitabında bilgi kuramını, bilginin olanaklarını, kaynaklarını ve sınırlarını sorgulamakta;
insan bilgisinin kesinliği ve genişliğini araştırmaktadır. “Doğuştan bilgi yoktur" düşüncesi,
sloganı haline gelmiş hatta 1920’li yıllardan itibaren etkisini uzun yıllar devam ettiren
Davranışçı ekolün felsefi temellerini hazırlamıştır. Locke "ne zaman düşünmeye başlarız?"
sorusuna, "duyum bize bunun için gereken malzemeyi verdiği zaman" cevabını vermektedir.

243
John Locke’un görüşleri ise Berkeley, Hume ve Kant'ı derinden etkilemiştir. 19. yüzyıl ise
deneysel sonuçlara dayanan bir disiplin oluşturma yolunda başlangıç sayılmaktadır. Bu
dönemde birçok uzmanın deneysel çalışmalar yolu ile bilginin kazanılmasını araştırdığını
görmekteyiz: Gustav Fech-ner, Franz Brentano, Hermann Helmholtz, Wilhelm Wundt, G. E.
Müller, Oswald Külpe, Hermann Ebbinghaus, Sir Francis Galton, Edward Titchener ve William
James.

Bu dönemde çalışmalar zihnin yapısı ve zihnin süreçleri ile davranışlar olmak üzere iki
farklı yoldan ilerlemiştir. Zihnin yapısı ile ilgili çalışmalar Almanya'da Wundt ve Amerika'da
Titchener'in liderliğinde, süreçler ve davranışlar ilgili çalışmalar ise Avusturya'da ise
Brentano'nun önderliğinde devam etmiştir (Solo,2007,s.16-18) .Aynı dönemlerde Wundt’un
teorisini eleştiren, Amerika'da ilk psikoloji laboratuvarını kurucusu William James, bir zihin
modeli geliştirmiş 1890 yılında psikolojiye yön veren Prindples of Psychology adlı kitabını
yayınlamıştır. Bununla birlikte 20. yüzyıl Davranışçı ekoldeki değişimler ile Gestalt ekolü
bilginin kazanılmasına ilişkin büyük bir dönüşümü başlattı.

19. yüzyıl sonunda dikkat, bilinç, bellek ve düşünme gibi içsel zihinsel yapıların
araştırılması ile ilgili kuramsal yaklaşımlar önemini yitirirken, davranışçıların daha çok
hayvanların gözlenebilir davranışlarını araştırması tercih edildi. Böylelikle uzun bir süre -
yaklaşık 50 yıl- davranışın temelleri olan zihinsel süreçler üzerinde çalışılmamış oldu.

1932'de, bilişsel devrimden birkaç yıl önce Berkeley'deki California Üniversitesi'nde-

öğrenme psikologu olan Edward Tolman Bilişsel harita kavramını geliştirdi. Tolman’ın “İşaret-
Gestalt kuramı” nda (farelerle ilgili deneyleri) hayvanlar (farelerin), bir sürü farklı başlangıç
noktasından hedefe (yiyecek) ulaşmak üzere çevrenin bir resmini oluşturmaktadırlar yani
zihinsel haritalarını kullanarak hedeflerine ulaşmaktadırlar göstermiştir. Deney hayvanlarının
içsel haritaları gerçekte, kendi çevresiyle ilgili bilginin temsilidir(Schultz&
Schultz,2007,s.691-694).

1932 yılında Cambridge Üniversitesi'nden Sir Frederick Bartlett, “Remembering” adlı

kitabını yazdı. Bartlett 19.yüzyıldan 20 yüzyılın ortalarına kadar Almanya'da popüler olan
Ebbinghaus'un öncülüğünde yapılan ve deneysel psikolojide gündemde olan unutma ve bellek
konularında anlamsız hecelerin kullanılmasına karşı çıkmıştır. Bartlett, insan belleğini doğal
şartlarda, anlamlı ve zengin bir materyal kullanarak araştırmanın, daha anlamlı bir sonuç
vereceğini öne sürmüştür. Bartlett, bir deneyimin özünü belirleyen tema olarak şema kavramını
ortaya atmıştır.

Amerika'da Tolman'ın ve İngiltere'de Bartlett'in Davranışçılığın hegemen olduğu

yıllarda eleştirilmiş olsa da bilşsel psikoloji alanında takdir edilen çalışmalar olarak
görülmüştür.

Bilişsel psikoloji daha net bir şekilde kurulduğu için, 1930 ve 1940'larda gündemde olan
psikolojinin alt alanlarından farklıydı. 1956'da George Miller, bilişin deneysel olarak
değerlendirilmesini ön plâna çıkaran "The Magical Numbers: Seven, Plus or Minus Two: Some
Limits on Our Capacity for Processing Information" adlı bir dönüm noktası niteliğinde olan

244
makalesini yayımladı. Bu nörobilişsel devrimin nedenini açıklayan en önemli etkenler
olarak(Solo,2007,s.23-24)

• Davranışçılığın başarısızlığı,

• İletişim teorisinin ortaya çıkması,

• Modern linguistik (dil bilim),

• Bellek çalışmaları,

• Bilgisayar bilimi ve diğer teknolojik gelişmeler,

• Bilişsel gelişim alanındaki çalışmalar

sayılabilir.

13.3. Bilişsel Kuramın Temel Varsayımları

Bilişsel psikoloji( Miller,2007,s.302;Seneoğlu, 2009, s.265-267),

1.İnsan beyninin temel işlevi bilgi işlemdir;

2. İnsan beyni hem yapı hem de kaynak kullanımı açısından sınırlı kapasiteye sahiptir;

3. Bilgi işleme süreci aktiftir; görüşleri ile insanın bilgi edinme sürecini incelemektedir.

Kuramın ana fikri, psikolojinin konusunun “içsel süreçler” olduğudur. Bu doğrultuda

temel varsayımı, insanda soyut bir nitelik olan zihnin varlığıdır ve zihnin sembolik düşünebilme
yeteneğidir.

Bilişsel psikoloji, dış dünyadan gelen uyaranlara yapılan tepkileri oluşturan zihinsel
süreçler olduğunu ve bunların bilimsel yöntemlerle araştırılabileceğini kabul etmektedir.
Kısaca bilişsel kuram, insanın bir yandan dış dünyayı algılama ve zihninde tasarımlama
süreçlerini, bir yandan da o tasarımlara göre eylemlerini oluşturma süreçlerini araştırmaktadır
(Schultz&schultz,2007,s.708-709).

13.4. Bililişsel Kuramın Temel Kavramları

1- Dikkat: Organizmanın duyum eşikleri içerisinde giren birçok uyarıcı olmasına
rağmen yine de organizma her uyarıcıyı diğerleri içinde seçemeyebilir. Dikkat, Duyum eşiğine
giren birçok uyarıcıdan birisine veya birilerini diğerlerinden ayırma, ona yoğunlaşma
kapasitesidir..

2-Algılama: Dikkat edilen uyarıcının ‘ne olduğunun’ anlaşılması ve uyarıcının yorumlanıp

anlamlandırılması sürecidir. İnsanın dış dünyadaki soyut/somut nesnelerle ilişki kurması, bunlar
hakkında birtakım yargılarda bulunması, bu nesnelere ilişkin belli bir davranış ortaya koyması,
bu nesneleri algılaması ile başlar. Dış dünyamızdaki soyut/somut nesnelere ilişkin olarak

245
aldığımız duyumsal (sensible) bilgi (information) algılamadır. (İnceoğlu, 2010, s. 68)
Algılamanın gerçekleşmesinde duyu organlarının önemli bir yeri ve işlevi bulunmaktadır.
Algılama sürecinde, geştalt ekolünün algı ilkeleri doğrultusunda uyaranlar fark edilmektedir (
şekil-zemin, benzerlik vb.)

3- Öğrenme: Bilişsel kuramlara göre öğrenme, doğrudan gözlemlenemeyen zihinsel

bir süreçtir. Bilişsel kuramcılar daha çok anlama, algılama, düşünme, duyuş ve yaratma gibi
kavramlar üzerinde durmaktadırlar.

4-Unutma: Bilişsel uzmanlara göre bilginin zihinde yanlış şekilde ya da yanlış yerlere
kodlanmasıdır. Bilginin organize edilmesi yani örgütlenmesi sürecinde hata yapılması sonucu,
bilginin tekrar zihne çağrılamaması ya da bozulmuş olarak çağrılabilmesidir.

5-Dil: İnsanın bilgiyi sembolleştirme kapasitesinin sonucu, bilgiyi semboler, simgeler

aracılığı ile ifade etmesi ve kullanmasıdır.

6-Düşünme ve Problem çözme: Düşünme, zihnin bir işlevi veya bilginin işlenmesi
sürecidir. Bilginin işlendiği yönlendirilebildiği, problem çözmeyi sağlayan ve yapısal düzeyde
yeni bir zihinsel temsilin oluşmasına neden olan içsel bir süreçtir (Schunk,2011,196).

7-Bellek: Organizmaya gelen bilginin bazılarının dikkat edilip algılandıktan sonra

ihtiyaç duyulduğu anda tekrar hatırlanabilmesi için depolanması gerekmektedir; bilginin
depolama süreci ve zihinde depolandığı bölümler bellek olarak adlandırılmaktadır. Bellek,
uyaranların algılanması, düzenlenmesi, saklanması ve gerektiğinde hatırlanması, kullanılması
sürecidir ve bireyin kendi yetenekleri, güdüleri, inançları, tutumu ve tecrübelerinden
edindikleriyle etkilenen bir karar verme sürecidir.

Bu ilkeler doğrultusunda insan algısının doğasını, düşünmeyi ve dünyayı anlamayı

yansıtan bir sistem geliştirmek amacıyla, bilişsel uzmanlar kavramsal modeller tasarlamışlardır.
Bu modeller, bilişin işleyişini ve yapısını betimleyen gözlemlere dayanmaktadır.

13.5. Bilişse Psikoloji’de Yönelimler

Bilişsel psikoloji, zihin süreçlerine vurgu yapan klasik deneysel psikoloji

araştırmalarının devamıdır. Fakat yeni gözlem teknikleriyle nörolojide ve bilgi işlem
tekniklerindeki gelişmeler, davranışın bilişsel süreçlerinin anlaşılması için yeni alanları ortaya
çıkarmıştır. Bu alanlar:

Bilişsel bilim: Merkezinde, hipotez gibi bir açıklama girişimi olan modelleme
bulunmakatadır. Modeller, varsayım gibi sınanmak üzere ortaya konmazlar. Model, zaten
bilinen ve işleyen bir sistem olarak vardır; dolayısıyla bilinen modelin kullanılarak bilinmeyen
zihin sisteminin anlaşılmaya çalışılmasıdır.

Bilişsel nöropsikoloji: Nöropsikoloji, nörologların, psikiyatırların, psikologların ve

nörofizyologların ortak ilgi alanıdır. Beynin belirli yapıları ile zihinsel süreçlerle ilişkisi
üzerinde durulmaktadır. Normal zihinsel işlevlere ilişkin bilgilerin yanı sıra beyin hasarları ve

246
beynin patolojik değişmeleri sonucunda meydana gelen davranış bozukluklarına ilişkin bilgileri
de değerlendilrmektedir (Eysenck,; Keane, 1996,s.12)

Bilişsel sinirbilim: Nörofizyologlar, beynin yapısına ve beyin yapılarının işlevlerine

ilişkin önemli bilgiler ortaya koymuştur. Bu yapı ve işlevler içerisinden psikolojik davranışları
nednelerinin ortaya koyan sistemi inceleme işidir. Başlıca teknikler: Uyaranın beyin etkinliği
düzeyini değiştirici etkisini göstermeye yarayan elektriksel etkinliklerin EEG ile kafa
derisinden kaydedilmesi (ERP: event-related potentials); çeşitli zihinsel etkinlikler yaparken
beynin hangi yapılarının harekete geçtiğini görüntüleme (PET: positron emission tomography);
beyindeki yapısal değişmeleri ve zihinsel etkinliklere bağlı işlevsel görüntüleme ( fMRI:
functional magnetic resonance imaging).

13.6. Bilişsel Psikolojinin Kurucuları: George Miller ve Ulric Neisser

13.6.1. George Miller

George Miller, davranışçılığı psikolojideki temel düşünce ekolü olarak kabul etmiştir.
Davranışçıların hâkim olduğu akademik çevrede yer edinebilmek için Neisser gibi Miller’ında
başka bir seçeneği yoktur. Davranışçılar büyük üniversite ve mesleki organizasyonlardaki
bütün mevkilerin yayılmışlardır.

Miller’ın davranışçı ekole ilişkin görüşlerinin değişimi ise 1950’lerin ortalarında

istatistiksel öğrenme teorisini, bilgi teorisini ve zihnin bilgisayar temelli modellerini
derinlemesine araştırmasından sonra başlamıştır. İnsan zihninin işleyişi ile bilgisayarların
çalışma tarzı arasındaki benzerliklerden de oldukça etkilenen Miller’ın bilişsel psikoloji alanına
yaklaşmıştır ( Schultz&Schultz,2007,s.698).

Bilişsel Araştırmalar Merkezi: Miller meslektaşı Jerome Bruner ile birlikte, insan
zihnini araştırmak amacıyla Harvard’da bir araştırma merkezi kurmuştur. Miller ve Bruner,
“biliş”kelimesini çalışma konularını belirtmek amacıyla seçmiş, bu çalışmalaır yaptıkları
yere’de “Bilişsel Çalışmalar Merkezi” adını verdiler (Schultz&Schultz,2007,s.700).

Bilişsel Çalışmalar Merkezi’nde çok sayıda konu üzerinde araştırma yapılmıştır. Bu

konuların çoğu davranışçıların terminolojisinde olmayan dil, hafıza, kavram oluşturma,
düşünme ve gelişimsel psikoloji konulardır. Miller daha sonra Princeton Üniversitesi’nde bir
bilişsel bilimler programı oluşturmuştur. Bu alanda gösterdiği çabaların kabullenilmesiyle 1969
yılında APA’nın başkanı seçilmiş ve Seçkin Bilimsel Katkı Ödülü ile Yaşam Başarısı İçin
Psikoloji Uygulamaları Altın Madalyasını almıştır.

13.6.2.Ulric Neisser

Neisser 1967 yılında, “alanı kuran ve adını veren” Bilişsel Psikoloji isimli kitabını
yayımlamıştır. (Goleman, 1983, s.54).

247
 Neisser bilişsel terimini “duyusal verilerin dönüştürüldüğü, indirgendiği,
detaylandırıldığı, saklandığı, hatırlandığı ve kullanıldığı” süreçler açısından tanımlamıştır. Ona
göre “Biliş, insanoğlunun yapabilmesi mümkün olan her şeyi kapsıyordu” (Solso,2007,s. 7).
Bu nedenle bilişsel psikolojinin ilgi alanı duyum, algı, hayal kurma, hafıza, problem çözme,
düşünme ve diğer tüm zihinsel faaliyetlerdi. Neisser’ a göre, bilişsel psikoloji hareketi,
insanların gerçek dünya problemleriyle nasıl uğraştıklarına ilişkin bir anlayışa çok az katkıda
bulunabilmiştir.Nesisser’ın çalışmalarına yön veren diğer bir kaynak da Koffka’nın Gestalt
Psikolojisinin İlkeleri adlı kitabıdır. Neisser 1950 yılında Harvard’dan mezun olduktan sonra
yüksek lisans için gittiği Swartmore’da Gestalt psikologlarından Wolfrang Köhler’in
gözetmenliğinde çalışmıştır.

Bilişsel yaklaşıma doğru giderek artan bir ilgiye rağmen davranışçılığın hâkim olduğu
akademik çevrede, akademik kariyer için Neisser’da davranışçılık alanında çalışmış olmasına
rağmen davranışçılığı ciddi şekilde eleştirmiştir Aynı zamanda “Ne öğrenmek zorunda olduğun
önemliydi. Öyle bir dönemdi ki, bir farenin üzerinde gösteremedikçe hiçbir psikolojik fenomen
gerçek sayılmazdı” ifadesi ile davranışçılığın egemen olduğu psikoloji camiasında farklı bir
görüş üzerinde çalışabilmenin ne kadar güç olduğunu vurgulamıştır (Baars’dan alıntı, 1986,
s.275).

248
 Uygulamalar

Araştırma ödevi

Bilişsel kuramın ortaya çıkışı ve gelişimini sağlayan etmenleri araştırınız.

249
 Uygulama Soruları

1) Zihinsel süreçlerinizle davranışlarınızı kontrol edebilir misiniz?

2) Bilgisayarlar , insanın küçük bir prototipi olabilir mi?

250
 Bölüm Soruları

1) Bilişsel psikolojiye göre davranışı belirleyen etmen hangisidir?

a) Bilinçdışı süreçler

b) Koşullanmalar

c) Zihin

d) Diğer insanlar

e) Çevre

2) Aşağıdakilerden hangisi bilişsel psikoloji ile ilgili değildir?

a) İçsel ödüller değil idışsal ödüller davranışın belirleycisidir

b) Zihinsel süreçler incelenebilir.

c) İnsan pasif değildir.

d) Davranışın kazanılması bilginin edinilmiş olmasıdır

e) Önemli olan cezanın değil dönüt’ün yani bilginin verilmesidir.

3) Aşağıdakilerden Bilişsel kuramın kavramlarından değildir?

a) Düşünme

b) Problem çözme

c) Algı

d) Biliş

e) Edim

4) Aşağıdakilerden hangisi “Bilişsel Piskoloji” ile ilgili yanlış bir açıklamadır?

a) İnsanın çevreye ilişkin bilgiyi nasıl algıladığı önemlidir.

b) İnsanın bilgiyi nasıl edindiği önemldir.

c) İnsan davranışlarının değişiminin temelinde bilgi yer almaktadır.

d) Bir bilginin insanın bilinçdışı süreçlerindeki anlamı önemlidir.

e) İnsanın nasıl düşündüğü ve dilsel olarak nasıl formüle ettiği önemlidir.

251
5) Aşağıdakilerden hangisi bilşsel psikolojinin kurucusu sayılmaktadır?

a) Neilssen

b) Miller

c) Tolman

d) Wertheimer

e) Bandura

6) Bilişsel psikolojinin tarihsel gelişimindeki önemli 5 olayı yazınız.

7) Bilişsel psikolojinin doğmasını sağlayan etmenleri açıklayınız.

8) Bilişsel görüş ile davranışçı görüş arasındaki farklılıkları yazınız.

9) George Miller’in bilşsel psikolojiye katkılarını anlatınız

10) Ulricc Neisser bilişsel psikolojiye katkılarını anlatınız.

Cevaplar: 1-c , 2-a, 3-e, 4-d, 5-b

252
14. BİLİŞSEL KURAM II

BİLGİ İŞLEME MODELİ

253
 Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

14.1.Bilgisayar Metaforu

14.2.Bilgiyi işleme ve Bilgisayarlar

14.3. Billgiyi İşleme Modeli

254
 Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) İnsan üretimi olan bligisayarlar , insanın kendini modelleştirdiği araçlar mıdır?

2) Bilgiyi işleme modelinin insan davranışlarına ilişkin görüşleri , davranışlarımızı

açıklamada yeterli midir?

3) Hafıza süreçlerinin( kısa süreli ve uzun süreli bellek) davranışların üretimindeki

etkisi nasıl açıklanabilir?

255
 Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya
geliştirileceği

Bilgiyi Bilgiyi işleme kuramının temel ilkelerini Literatür taraması,

İşleme söyleyebilmek tartışma
Kuramı

Bilgiyi İnsan beyni ve bilgisayarların işleyişi Literatür taraması,

işleme ve arasındaki benzerlikleri açıklayabilmek tartışma
Bilgisayarlar
Bilgisayarların işleyişi ile insan
davranışlarının üretimi arasındaki ilişkiyi
açıklayabilmek

Bilgi İşlem Bilgiyi işleme modelini açıklayabilmek Literatür taraması,

Modeli tartışma

256
 Anahtar Kavramlar

 Bilgiyi İşleme Modeli

 Bilgisayarların işleyişi ve beynimizin işleyişi

 Bilgiyi depolama süreçleri

 Zihnin davranışları üretme süreci

257
 Giriş

Bilginin insan beyninde nasıl edinildiğini, işlendiğini, kaydedildiğini ve hatırlandığını

açıklayan teori “Bilgiyi İşleme Kuramı” olarak adlandırılmaktadır. Kurama göre, öğrenme
birtakım zihinsel işlemlerle gerçekleşen karmaşık içsel süreçtir (Senemoğlu,2009,263).

Bu teori insanın bilgiyi işleme şeklinin bilgisayarlara benzediği görüşünden hareket

etmektedir. Bilgiyi işleme teorisini geliştiren George A. Miller (1956) ,zihnin dış uyaranları
algılayıp sırasıyla işlediğini, kaydettiğini, birikimlediğini ve sonrasında bunlara yanıt verdiğini
düşünmüştür. Miller’e göre öğrenme, hafızada kayıtlı bir bilginin değişime uğraması sürecidir
(Solso,2007,s.27).

258
 14.1. Bilgisayar Metaforu

Saatler ve otomatlar 17. yüzyıl mekanik dünya görüşünün metaforlarıdır. Bu mekanikler

kolayca elde edilebilir ve kolayca anlaşılabilir modellerdi.

Günümüzde mekanik evren görüşü ve ondan

türeyen davranışçı psikolojinin yerine, fizikteki yeni bakış
açısı ve psikolojideki bilişsel hareket geçmiştir.

Bilgisayarların geliştirildiği 20. Yüzyılda, “saat”

ve “otomat” lar insan zihinin işleyişine ilişkin metafor
özelliklerini kaybetmişlerdir. İnsan zihni kendisinin
geliştirdiği üst bir modelle açıklanabilir. Dolaysıyla bilgisayar, insan zihnini anlamada bir
model olarak kullanılmaya başlanmıştır(Shchultz& schultz,2007,s.703-704).

Psikologlar bilgisayarların yapay bir zekâ sergilediği varsayımından hareketle, işleyiş

şekillerini giderek artan bir şekilde zihinsel süreçleri açıklamak için kullanamaya başladılar.

Bilişsel psikologlar bilişsel süreçlerle ilişkili herhangi bir fizyolojik süreçle değil, fakat
nasıl düşündüğümüzün temelini oluşturan sembol kullanım düzeni ile ilgilenmişlerdir.

İnsan zihnine ilişkin bu bilgi işleme görüşü bilişsel psikolojinin temelini

oluşturmaktadır. Psikoloji tarihi 100 yıldan fazla bir süreç içerisinde çalışma konusuna model
olmak üzere saatlerden metaforlara ilerlemiştir. Fakat her ikisinin de makine olması önemli bir
konudur. Bu durum psikolojinin evrim süreci içerisinde eski ve yeni psikoloji ekolleri
arasındaki tarihsel sürekliliği gösterir.

14.2. Bilgiyi İşleme ve Bilgisayarlar

Teori, bilgiyi işleme ve analiz açısından insanın zihin yapısının, bilgisayara çok
benzediğini iddia eder. İnsanın duyusal algıları, bir bilgisayar donanımının çalışması gibi işlem
yapmaktadır. Dolayısıyla insanın öğrenme esnasında kullandığı kurallar ve stratejiler de
bilgisayarın kullandığı yazılımlara benzemektedir. Bu bağlamda insanın bilgiyi işleme sistemi,
algılar ve kurallar düzenlenerek geliştirilebilir (Pervin; John, 1996,s.490; (Schunk,2011,s,200
)

259
 • Duyusal Bellek (DB): Klavye ve ya ses ayırt eden sistemler gibi “girdi" (input)
araçlarına benzetildi

• Kısa Süreli Bellek (KSB) ya da Çalışan Bellek: Bilgisayarlardaki CPU ve ya

RAM öğelerine benzetildi(Random-Access Memory)

• Uzun Süreli Bellek (USB): Bilgisayarlardaki “hard disk”e benzer bulundu

14.3. Bilgiyi İşleme Modeli

Bilgi işleme modellinde birey, öğrenme sürecinde aktiftir. Birey çevresel uyarıcıların
hepsini değil bunların bir kısmını seçerek almakta ve etkileşimde olduğu uyarıcılara anlam
verip-yorumlamaktadır. Davranışların kazanımı eski bilgilerle yeni bilgilerin etkileşimi söz
konusudur. Eski bilgiler sayesinde yeni uyarıcılara anlam verilebilir ve eski bilgilerle
ilişkilendirilerek yeni bilgiler depolanır.

Bilgi işleme modeli, insan davranışlarının üretilmesinin birbiri ile etkileşm içindeki üç
temel yapı ile açıklamaktadır: bilgi depoları, bilişsel süreçler ve biliş bilgisi olmak üzere üç ana
bileşenden oluşmaktadır.

Bilgi depoları, duyusal bellek, işleyen bellek ve uzun süreli bellek olmak üzere bilgilerin
saklandığı belleklerdir. Bunlar aynı zamanda bilgi işleme sürecinin de aşamalarıdır.

260
 Duyusal kayıt/ işlem/ bellek: Tüm bilgileri alıp geçici veya kalıcı olarak depolayan
zihinsel işlem birimlerinin bir parçasıdır. Çevreden alınan uyarıcılar duyu organları aracılığıyla
öncelikle duyusal belleğe girmekte ve kaydolmaktadırlar. İnsan duyu organlarındaki bir takım
alıcı hücreler, dış enerjiyi alıp, beyin için belli mesajlara dönüştürür. Bu aşamada bilginin doğru
algılanması, diğer aşamalar için çok önemlidir. Algılanan ham uyarıcılar duyusal kayıtta, ham
bilgi olarak çok kısa süreliğine tutulurlar. Duyusal belleğe gelen ham bilgi dikkat, algı ve
tanıma yolu ile kısa süreli belleğe gönderilir (Woolfolk, 2007, s.250).

Kısa Süreli işleyen kayıt/ bellek: İşleyen bellekte ham bilgiler, üzerinde düşünülerek
ve uzun süreli bellekteki bilgilerle birleştirilerek anlamlı duruma getirilirler. Bu aşamada
duyusal kayıttan gelen ham bilginin işlenmesi sözkonusudur. Bu nedenele kısa süreli belleğe,
işleyen bellek de denilmektedir. İşleyen bellekte çok az bilgi (7+/-2 birim yani en az 5 en çok
9 birimlik bilgi saklı tutulabilmektedir) yaklaşık 20 saniyelik bir zaman dilimi süresince yani
çok kısa süreliğine tutulabilmektedir. Bilginin işleyen bellekte kalış süresini uzatmak için
“tekrarlama” süreçlerinden yararlanılır. (Arkonanç,2005,s.182;Woolfolk,2007,s.253)

Kısa süreli bellkete iki tür işlem yapılmaktadır. Bunlardan biri ham bilginin hemen
ardından bilginin davranışa dönüştürülmesi (uyarana tepki verme) diğeri ise anlamlı kodlama
yapılarak saklanmak amacıyla uzun süreli belleğe aktarılmasıdır.

Uzun süreli bellek: Bilgilerin sürekli olarak saklandığı deposudur. Uzun süreli belleğin
kapasitesinin kapasitesi bilinmemektedir. Bilgiler uzun süre ihtiyaç duyulana kadar burada
tutulabilir, ihtiyaç duyulduğunda burdan çağrılır Uzun süreli bellekte bilgiler özelliklerine göre
farklı bölümlerde depolanmaktadır: anlamsal bellek(hatıralar), anısalbellek( kuramsal- teorik

261
bilgi) ve işlemsel bellek (bir işi yapma yöntemleri) (Arkonanç,2005,s.183-184;
Woolfolk,2007,s.257)

Bilişsel süreçler, bilgilerin bir bellekten ötekisine aktarılmasını sağlayan zihinsel

faaliyetlerdir. Bunlar, dikkat, algı, tekrar, kodlama ve geri getirmedir. Bilgi işleme süreciyle
öğrenmede, öğrenilmek istenen bilgi uyarıcı ya da ham bilgi olarak dikkat aracılığıyla diğer
ham bilgeler arasından fark edilir ve seçilir. Daha sonrau uyarıcı ya da ham bilgi, algıyla anlamlı
bilgiye dönüştürülür. Sürekli olarak saklanmak istenen bilgiler işleyen bellekten uzun süreli
belleğe aktarılırken işe koşulan tekrar süreci, bilginin zihinsel simgelerinin oluşturulduğu
kodlama süreci ile bilgiler uzun süreli bellekte depolanır. Bilişsel süreçlerin sonuncusu olan
geri getirme, uzun süreli bellekte depolanmış olan bir bilginin aranıp bulunması ve kullanılmak
için tekrar işleyen/kısa belleğe aktarılmasıdır. Bilginin işleyen bellekten uzun süreli belleğe
aktarılırken yapılan kodlama biçimi, geri getirme sürecini etkilemektedir. Anlamlı kodlanan
bilgiler daha kolay geri getirilebilir (Woolfolk,2007,s.255-257)

Biliş bilgisi, bilgi işleme sürecinde, bilgi depolarıyla bilişsel süreçlerin, bir bütünlük
içinde işlemesini sağlama görevini yerine getirir. Biliş bilgisi öznel nitelik taşımaktadır yani
bireiyn kendisi ile ilgildir. Birey sahip olduğu biliş bilgisiyle dikkat, algı, tekrar, kodlama ve
geri getirme olarak adlandırılan bilişsel süreçleri denetler ve yönlendirir.

262
 Uygulamalar

Araştırma ödevi

İnsan davranışlarında hafızanın- bellek süreçlerinin- etkisini araştırınız.

263
 Uygulama Soruları

1) Zihinsel süreçlerinizle davranışlarınızı kontrol edebilir misiniz?

2) Her şeyi hatırlar mısnız?

3) Bilgiyi işleme modelinin kavramları ile ilgili gündelik yaşamdan örnekler

veriniz.

264
 Bölüm Soruları

1) Aşağıdakilerden hangisi bilgi işleme modelinin kavramlarından değildir?

a) Duyusal kayıt

b) İşlemsel hafıza

c) Algı

d) Bilişsel harita

e) Dikkat

2) Aşağıdakilerden hangisi kısa sureli bellek ile ilgilidir?

a) Bilgiler 4-5 sn kalır.

b) Anıların deposudur.

c) Bilgi davranışa dönüştürülür.

d) Kapasitesi bilinmemektedir.

e) Algılama ve tanıma işlevlerini görür.

3) “Bilgilerin bir bellekten ötekisine aktarılmasını sağlayan zihinsel

faaliyetlerdir” sözü edilen süreç aşağıdakilerden hangisidir?

a) Duyusal kayıt

b) Bilgiyi depolama

c) Bilişsel süreç

d) Bilgiyi işleme

e) Bilgiyi bozma

4) Aşağıdakilerden hangisi bilişsel süreçlerden değildir?

a) Dikkat

b) Algı

c) Tekrar

d) Kodlama

265
 e) Alışma

5) “Bilgiyi işleme teorisini” ilk geliştiren uzman kimdir?

a) Neilsen

b) Miller

c) Tolman

d) Werthimer

e) Koffka

6) Bilgi işlme modelinin özelliklerini şekil vasıtasıyla açıklayınız.

7) Bilgi işleme modelinin insan davranışlarını açıklama anlayışını Davranışçı

kuramcılardan Bandura’nın görüşü ile karşılaştırarak açıklayınız. (Benzerlik ve Farklılıkları)

8) Bilgisayarların işleyişi ile insan beyninin işleyişi arasındaki benzerliklerin

insan davranışlarını açıklamada yeterli olacağına inanıyor musunuz? Tartışınız.

9) İnsan davranışlaırnı açaıklamay yönelik bilgi işleme modelini duygusal

süreçlerini davranışları nasıl açıklmaktadır. Tartışınız.

10) Gestaltçı kuramın ilkelerinin Bilgiyi işleme modelinin gelişimindeki katkısını

tartışınız.

Cevaplar: 1-d , 2-c, 3-c, 4-e, 5-b

266
KAYNAKÇA
Açıkgöz, K.(1996). Etkili Ögrenme ve Ögretme. Izmir.

Acar. F.(2002) Duygusal Zeka ve Liderlik. Sayı: 12.

S-53-68. Erciyes: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi.
Altınköprü, T. (2002). Eğitim Açısından Çocuk Psikolojisi Çocuğun Başarısı Nasıl Sağlanır.
İstanbul: Hayat.

Arkonaç, Sibel Ayşen (2005). Psikoloji: Zihin Süreçleri Bilimi,

4. Baskı

Atkinson, Rita L.; Atkinson, Richard C.; Smith, Edward E.; Bem, Dary J.; Hoeksema, Susan Nolen
(2010). Psikolojiye Giriş,

Çev: Yavuz Alogan, 6.baskı, Ankara: Arkadaş Yayınevi.

Babadogan, C.(1995). Ögrenme Stilleri ve Stratejileri Arasındaki Iliski. I. Egitim

Bilimleri Kongresi (Kuram-Uygulama-Arastırma) Cilt: 3. Çukurova Üniversitesi.

Adana, ss.1056-1065.

Başaran, İ.(2007). Eğitim Bilimine Giriş. Ankara: Ekinoks.

BAŞARAN.I. (2004) Etkili Öğrenme ve Çoklu Zeka Kuramı:

Bir İnceleme. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları (5) s.7-15

Bakioğlu, A. (2009). Çağdaş Sınıf Yönetimi. İstanbul: Nobel.

Bernstein, Douglas A.; Roy, Edward J.; Srull, Thomas K. (1991).

Psychology, Second Edition, USA:Houghton Mifflin Company

Çelikten, M & Şanal, M.& Yeni,Y.(2005). Öğretmenlik Mesleği ve

Özellikleri. Erciyes Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı: 19 /2.

267
 Davidoff, Linda L. (1981). Introduction to Psychology,

London:McGraw-Hill Education

Deniz, M.E.;Yılmaz, E (2004) Üniversite öğrencilerinin duygusal

zeka yeteneklerini ve yaşam doyumları arasındaki ilişki. XIII. Ulusal eğitim bilimleri
kurultayı. inönü üniversitesi: Malatya

Doğan,S. Demirel.Ö (2007) Kurumların Başarısında Duygusal Zeka’nın Rolü ve Önemi. Yönetim
ve Ekonomi Dergisi. Cilt: 14. Sayı:1. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi İİBF Yayınları.

Doğan, A.(2013) .Üst Biliş ve ÜstBilişe Dayalı Öğretim.

Middle Eastern & African Journal of Educational Research,Issue. 3 s.6.21

Dworetzky, John P. (1996). Introduction to Child Development,

Sixth Edition, USA: West Publishing Company.

Demirel,Ö. (2008). Öğretim İlke ve Yöntemleri Öğretme Sanatı.

Ankara:PegemA.

Demirel, Ö & Kaya, Z. (2010). Eğitim Bilimine Giriş. Ankara:

PegemA.

Eggen,P.&Kauck,D.(2002). Educatiıonal Psyshology.

New Jersy: Merril.

Erdoğan, İ.(2010). Eğitim ve Okul Yönetimi. İstanbul: Alfa.

Erdoğan, İ.(1997). Çağdaş Eğitim Sistemleri. İstanbul: Sistem.

Ertürk,S .(1991) .Eğitimde Program Geliştirme. Ankara:Meteksan

268
Fidan, N & Erden, M.(2005). Eğitim Bilimine Giriş. İstanbul: Alkım.

Fidan, N.(2012). Okulda Öğrenme ve Öğretme. Ankara: PegemA.

Gerrig, Richard J.; Zimbardo, Philip G. (2012). Psikolojiye Giriş:

Psikoloji ve Yaşam, Çev: Gamze Sart, Ankara: Nobel Yayınevi.

Gardner, H. (1993). Multiple Intelligence: The Theory in Practice.

New York: Basic Books.

Gelen, İ.(2004). Bilişsel farkındalık stratejilerinin Türkçe dersine

ilişkin_tutum, okuduğunu anlama ve kalıcılığa etkisi. XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri

Kurultayı, Malatya: İnönü Üniversitesi, EğitimFakültesi,_

Good,C.(1959) . Dıctionary of Education.New York:MC Graw-Hill

Goleman,D.(2000)Working With Emotional İntellegence. U.S.A: Bantam Deli Pub Group

Hesapçıoğlu, M. (2008). Öğretim İlke ve Yöntemleri.

İstanbul: Nobel.

İşmen, E. (2001) Duygusal Zeka ve Problem Çözme.

M.Ü. Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi. Yıl:2001, Sayı.13.s. 111-124

Karslı, M. D. (2008). Eğitim Bilimine Giriş. Ankara: PegemA.

Kaplan, E. Joseph ve Daniel A. Kies (1995). Teaching Styles and Learning Styles.

Journal of Instructional Psychology 22 (1): 29 - 34.

Levent,F(2014) Eğitim Bilimine Giriş (Edt: Ayşen

269
 Bakioğlu)“Eğitim ve Psikoloji Alanında Araştırmalar: Çağdaş Yaklaşımlar”. İstanbul:
Nobel.

McKeachie, W. J. (Şubat 2015). “Learning Styles Can Become Learning Strategies”, 4,

6: Nov. 1995. The National Teaching and Learning Forum web sitesindeki

http//www.ntfl.com/html/pi/9511/article.html. adresinden alınmıstır.

Myers, David G. (2013). Psychology, Seven Edition. New York:

Worth Publishers

Papalia, Dianne E.; Olds, Sally Wendkos (1998). Psychology.

USA :Mc Graw-Hill Book Company.

Pilten, P. (2008). Üstbiliş Stratejileri Öğretiminin İlköğretim

Beşinci Sınıf Öğrencilerinin Matematiksel Muhakeme Becerilerine Etkisi. Gazi

Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.

Plotnik, Rod (2009). Psikoloji’ye Giriş, Çev: Tamer Geniş, : Kaknüs

Yayınları

Oğuzkan,F(1974).Eğitim Terimleri Sözlüğü.İstanbul:Remzi

Özdemir, M.Ç.(2011). Eğitim Bilimine Giriş. Ankara: PegemA.

Romiszovvski, A. I.(1981), Designing Instructional Systems,

London: Kogan Page Ltd.

Saban,A.(2002) Çoklu Zeka Teorisi ve Eğitimi. 4. basım. Ankara:

Nobel Yayın Dağıtım.

270
Saban,A. “lköğretim Fen ve Teknoloji Dersinin Öğretiminde Kullanılan

Öğretim Stratejilerinin Çoklu Zeka Kuramı Açısından Değerlendirilmesi” .

Sempozyum: 1.Ulusal Eğitim Programları ve Öğretim Kongresi

Saylan, N.(2007). Eğitim Bilimine Giriş. Ankara: Anı.

Schunk, Dale H. (2011). Öğrenme Teorileri, Eğitimsel Bir Bakış, Çev Ed: Muzaffer Şahin, İkinci
Baskı, Ankara: Nobel Yayınevi.

Senemoğlu, Nuray(2009).Gelişim Öğrenme ve Öğretme

Kuramdan Uygulamaya .Geliştirilmiş 14. Baskı: Ankara: Pegem Akademi

Slavin, Robert E. (1997). Education Psychology Theory and

Practice, Fifth Edition, USA: ViaCom Company.

Solso, Robert L.; Maclin, Kimberly M.; Maclin, Otto H. (2007).

Bilişsel Psikoloji, Çev:Ayşe Ayçiçeği, İstanbul: Dinn Kitapevi.

Soydan,Ş.(2001).Development of Instruments for The

Assessment of Metacognitive Skills in Mathematics: An Alternative Assessment Attempt.

İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi

Sübaşı, G. (2000). Etkili Öğrenme: Öğrenme Stratejileri. Milli

Eğitim Dergisi, 146. http://yayim.meb.gov.tr/yayimlar/146/subasi.htm. Adresinden

02.02.2015 tarihinde alınmıştır.

271
Swanson, H. L. (1990), Influence of metacognitive knowledge and

aptitude on problem solving, Journal of Educational Psychology, 82(2), 306–314.

Tan, Ş.(2008). Öğretim İlke ve Yöntemleri. Ankara: PegemA.

Talu,N.(1999) .Çoklu Zeka Kuramı ve Eğitime Yansımaları.

Ankara: Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 15: 164-172

Torres, Robert M. ve Jamie Cano. (1995). “Learning Style: A Factor to Critical

Thinking”. Journal of Agricultural Education. 36, 4: 55-62. National

Agricultural Education Research Meeting web sayfasındaki,

http:/ssu.missouri.edu/ssu/AGED/naerm/s-g-3.htm.

Varış, F.(1998). Eğitim Bilimine Giriş. İstanbul: Alkım.

Yavuz, D. (2009). Ögretmen Adaylarının Öz-Yeterlik Algıları Ve

Üstbilişsel Farkındalıklarının Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi. Zonguldak:

Zonguldak Karaelmas üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eğitim Programları ve
öğretim Anabilim dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,

Yeşilyaprak,B.(2001) Duygusal Zeka ve Eğitim Açısından

Doğurguları. Gazi üniversitesi, Eğitim Yönetimi Dergisi, Kış, Sayı 25, s.139-141

Veznedaroğlu,L. Özgür.A.O.(2005) Öğrenme Stilleri: Tanımlamalar, Modeller ve İşlevleri.

İlköğretim- online .4(2),1-16, http:// ilköğretim-online.org.tr

Woolfolk, Anita (2007). Educational Psychology. Tenth Edition,

USA: Allyn & Bacon.

272
273