Cagdaspsikolojiakimlari

ÇAĞDAŞ PSİKOLOJİ AKIMLARI
SOSYOLOJİ – FELSEFE LİSANS PROGRAMI
DR. MERAL SERT AĞIR
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
SOSYOLOJİ LİSANS PROGRAMI
ÇAĞDAŞ PSİKOLOJİ AKIMLARI
Dr. Meral Sert Ağır

ÖNSÖZ
İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Sosyoloji ve Felsefe bölümü

öğrencilerinin müfredat programları doğrultusunda hazırlanan “Çağdaş Psikoloji Kuramları”
ders materyeli olan bu çalışma, öğrencilerin akademik gelişimlerini desteklemek amacıyla
hazırlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda psikolojinin bir bilim dalı olarak gelişim süreci ile
birlikte insan davranışlarını kontrol edebilmek için onları tanımaya çalışan uzmanlar ın
geliştirmiş olduğu teoriler tarihsel gelişim seyri içinde verilmiştir.
Kitabımızda psikolojinin tarihsel sürecinde temel kabul edilen kuramlar ve bu

kuramların kurucularının yaşamları ile beraber şekillenen görüşleri yer almaktadır. Her bir
kuram, insan davranışlarını kendi psikoloji anlayışı çerçevesinde kendine has metodolojisi ile
açıklamaktadır. Okumalarınız sonrasında hiçbir kuramın tek başına insan davranışlar ını
açıklamada yeterli olmadığını ancak her birinin psikoloji alanına eşsiz katkıları olduğunu
göreceğiz. Bu anlayışla her bir kuramın, diğer bir kuramsal görüşün ortaya çıkmasında bir başka
ifade ile insan davranışlarının farklı boyutlarının ele alınmasında tetikleyici rollere sahip
olduklarını söylemek mümkündür. Ayrıca bu kuramları destekleyen pek çok uzmanın
olduğunu, kitabınızda ise sadece kurucuların yer aldığını dikkatlerinize sunuyorum.
Psikoloji ile ilgili okumaların gerek akademik hayatınızda gerekse gündelik

yaşamınızda farklılık yaratması dileğiyle.
Dr. Meral Sert Ağır
I
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ............................................................................................................................ I
İÇİNDEKİLER............................................................................................................... II
YAZAR NOTU ..............................................................................................................V
1. BİR BİLİM DALI OLARAK PSiKOLOJİ ................................................................ 1
1.1. Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji ........................................................................... 7
1.2. Psikolojinin Amaçları ve İşlevi ......................................................................... 10
1.3. İnsan Davranışlarının Farklı Bakış Açıları ile Açıklanması.............................. 14
2. MODERN PSİKOLOJİNİN TEMELLERİ: TARİHSEL KÖKENLERİ ................ 25
2.1. Psikolojinin Doğuşu .......................................................................................... 31
2.2. Modern Psikolojinin Temelleri.......................................................................... 32
2.2.1. Yapısalcılık ................................................................................................. 32
2.2.2. İşlevselcilik ................................................................................................. 35
3. DAVRANIŞÇI KURAM I ....................................................................................... 45
3.1. Davranışçı Ekole Genel Bakış ........................................................................... 51
3.2. Davranışçılığın Başlangıcı: Pavlov ve Thorndike ............................................. 53
3.2.1. İvan P. Pavlov ve Klasik Şartlanma............................................................ 53
3.2.2. Edward L. Thorndike ve Bağlaşımcılık ...................................................... 57
4. DAVRANIŞÇI KURAM II...................................................................................... 67
4.1. John B. Watson.................................................................................................. 73
4.2. Burrhus F. Skinner ve Edimsel Koşullanma ..................................................... 76
4.3. Clark Leoanard Hull ve Sistematik Davranışçı Kuram ..................................... 81
5. DAVRANIŞÇI KURAM III -DAVRANIŞÇILIK ÜZERİNDE BİLİŞSEL
ETKİLER: EDWARD C. TOLMAN, ALBERT BANDURA VE JULİAN ROTTER- ......... 89
5.1. Edward C. Tolman ve İşaret Gestalt Kuramı .................................................... 95
5.2. Albert Bandura ve Sosyal Öğrenme Kuramı ..................................................... 97
5.3. Julian Rotter ve Denetim Odağı Kuramı ......................................................... 106
6. GESTALT KURAMI I........................................................................................... 113
6.1. Gestalt Kuramı’nın Doğuşu ve Gelişimi ......................................................... 119
6.2. Gestalt Kuramı’nın İlkeleri.............................................................................. 121
6.3. Algısal Örgütleme İlkeleri ............................................................................... 121
7. GESTALT KURAMI II ......................................................................................... 130
II
7.1. Koffka ve Davranışın Belirleyicileri ............................................................... 136
7.2. Köhler ve İçgörüsel Öğrenme ......................................................................... 137
7.3. Wertheimer ve Üretici Düşünme ..................................................................... 139
7.4. Kurt Lewin’in Alan Teorisi ............................................................................. 141
8. PSİKANALİTİK KURAM I .................................................................................. 151
8.1. Psikanalitik Teoriye Genel Bakış .................................................................... 157
8.2. Sigmund Freud ve Psikanalitik Teori .............................................................. 159
8.2.1.Psikanalitik Görüşün Temel İlkeleri .......................................................... 160
8.2.2. Psikanalitik Davranış Değiştirme / Tedavi Yöntemi ................................ 168
8.3. Psikanalitik Kuramın Değerlendirilmesi ......................................................... 168
9. PSİKANALİTİK KURAM II................................................................................. 175
9.1. Yeni Freudcular: Ego Kuramları ..................................................................... 181
9.2. Anna Freud ...................................................................................................... 181
9.3. Melanie Klein ve Nesne İlişkileri Kuramı....................................................... 186
9.4. Heinz Kohut ve Kendilik Psikolojisi ............................................................... 190
10. PSİKANALİTİK KURAM III - PSİKANALİZDE SOSYAL PSİKOLOJİ ETKİSİ
................................................................................................................................................ 202
10.1. Carl Jung........................................................................................................ 208
10.2. Alfred Adler................................................................................................... 214
10.3. Karen Horney ................................................................................................ 218
11. HÜMANİSTİK KURAM I .................................................................................. 227
11.1. Hümanistik Kuramın Doğuşu ........................................................................ 233
11.2. Hümanistik Kuramın ilkeleri ve Temel Görüşleri ......................................... 234
11.3. Fenomoloji..................................................................................................... 235
11.4. Hümanistik Görüşün Genel Değerlendirilmesi ve Eğitim Anlayışı .............. 236
12. HÜMANİSTİK KURAM II ................................................................................. 242
12.1. Abraham Maslow .......................................................................................... 248
12.1.1. İhtiyaçlar Hiyerarşisi............................................................................... 250
12.1.2. Maslow’a Göre Kendini Gerçekleştirme ................................................ 254
12.2. Carl Rogers .................................................................................................... 255
12.2.1. Benlik Kuramı......................................................................................... 256
12.2.1. Kendini Gerçekleştirme .......................................................................... 258
13. BİLİŞSEL KURAM I........................................................................................... 264
13.1. Bilişsel Psikoloji ............................................................................................ 270
III
13.2. Bilişsel Kuramın Doğuşu ve Gelişimi ........................................................... 271
13.3. Bilişsel Kuramın Temel Varsayımları ........................................................... 277
13.4. Bililişsel Kuramın Temel Kavramları ........................................................... 277
13.5. Bilişsel Psikolojide Yönelimler ..................................................................... 278
13.6. Bilişsel Psikolojinin Kurucuları: George Miller ve Ulric Neisser................. 279
13.6.1. George Miller .......................................................................................... 279
13.6.2.Ulric Neisser ............................................................................................ 281
14. BİLİŞSEL KURAM II ......................................................................................... 287
14.1. Bilgisayar Metaforu ....................................................................................... 293
14.2. Bilgiyi İşleme ve Bilgisayarlar ...................................................................... 294
14.3. Bilgiyi İşleme Modeli .................................................................................... 294
KAYNAKÇA ............................................................................................................. 302
IV
YAZAR NOTU
Kitabınız içindeki kuramlara ilişkin bölümleme sizlerin haftalık olarak konuları daha iyi
anlamanıza ve çalışabilmenize yönelik yapılmıştır. Örneğin; Davranışçı Kuram, “Davranışçılık
I, Davranışçılık II ve Davranışçılık III” şeklinde üç bölümde işlenmiştir. Akademik literatürd e
ise örneğimizdeki “Davranışçı Kuram” ve bu kuramsal anlayışa sahip kuramcıların görüşle r i
tek bir ana bölüm içerisinde yer almaktadır.
V
1. BİR BİLİM DALI OLARAK PSiKOLOJİ
1
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
1.1. Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji
1.2. Psikolojinin Amaçları ve İşlevi
1.3. İnsan Davranışlarının Farklı Bakış Açıları ile Açıklanması
2
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1) Psikoloji nedir ve psikolojinin araştırma konusu nedir?
2) Psikolojinin bir bilim dalı olarak insan yaşamına yönelik hedefleri ve katkıları
nelerdir?
3) Psikoloji bir bilim dalı olarak insan davranışlarını nasıl açıklamaktadır?
4) Psikolojinin bir bilim dalı hâline gelme süreci hangi aşamalarla gerçekleşmiştir?
3
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya geliştirileceği
Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji Psikoloji biliminin Literatür taraması, gözlem ve
insaoğlunun inceleme yapılarak
yaşamındaki önemini geliştirilecektir
kavrayabilmek
Psikoloji biliminin
konusunu ve çalışma
alanını açıklayabilmek
Psikolojinin Amaçları ve İşlevi Psikoloji biliminin Literatür taraması, gözlem,

amaçlarını inceleme sonucunda olay ve
sıralayabilmek olgulara ilişkin analiz ve
sentez yaparak
Psikoloji biliminin geliştirilecektir.
amaç ve işlevlerini
açıklayabilmek
Psikolojinin İnsan Davranışlarını İnsan davranışlarına Literatür taraması, gözlem ve

Değerlendirme Biçimi ilişkin farklı bakış inceleme yapılarak
açılarını geliştirilecektir
sıralayabilmek
Farklı psikoloji
ekolleri açısından
insan davranışlarını
açıklayabilmek
4
Anahtar Kavramlar
 Psikoloji
 Psikolojinin amaçları - işlevleri
 Tanımlama
 Açıklama
 Tahmin
 Kontrol
 Davranışsal bakış açısı
 Psikanalitik bakış açısı
 Bilişsel bakış açısı
5
Giriş
Bellek, öğrenme, motivasyon, algı, rüyalar, normallik ve anormallik gibi günümüzd e
psikoloji alanında çalışan uzmanların ilgi alanındaki konular, MÖ 4 ve 5. yüzyıllara dek uzanan
dönemlerde de Platon, Aristo ve diğer birçok Yunan düşünürün merak konusu olmuştur.
Bu durum psikoloji alanında geçmiş ve şimdiki zaman arasında var olan bir sürekliliği
göstermektedir. Buna rağmen psikoloji en yeni disiplinlerden biridir. Bir paradoks olarak
nitelendirilebilecek bu durum 19. yüzyıl psikologlarından Ebinghaus tarafından “Psikoloji,
uzun bir geçmişe fakat kısa bir tarihe sahiptir.” şeklinde açıklanmıştır.
6
1.1. Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji
Gündelik hayatın içerisinde birçok insan kendi düşüncelerini, duygularını ve bir
davranışı neden yaptığını anlamaya çalışmaktadır. Bu sorgulama kimi zaman yalnızca kendi
kendini analiz edip çalışmalarını yönlendirebilmek kimi zaman ilişkilerine yön verebilmek için
olabildiği gibi kimi zamanda başkaları ile ilişkilerinde diğerlerinin nasıl düşündüğünü, nasıl
hissettiğini ve neden davranışlarının kendinden farklı olduğunu anlamaya yönelik olmaktadır.
Bir başka deyişle insanlar düşünmekte, hissetmekte ve çeşitli hareketler yapmaktadırlar. Bu
üçlü dinamiği analiz ederek değerlendirebilmek hayatlarını şekillendirebilmede onlara yol
gösterici olmaktadır. Bu süreç gündelik hayat içerisinde bilimsel bir nitelik taşımamakla birlikte
bilimsel süreçlerin bir kısmını da içermektedir. Çünkü insanlar kendilerini ve başkalarını
gözlemlerler, kendileri, başkaları ve içinde bulundukları çevre hakkında bilgi toplarlar, elde
ettikleri bilgileri mümkün olduğunca objektif olmaya çalışarak gözden geçirir ve yaşamlarının
içinde uygulayarak doğruluklarını test etmeye çalışırlar. Bu açıdan bakıldığında psikoloji
alanında çalışan uzmanlar gibi davrandıklarını söyleyebiliriz. Dolayısıyla psikoloji bilimini,
bireyin davranışlarını ve bu davranışları etkileyen değişkenleri inceleyerek onu anlamaya ve
tanımlamaya çalışan bilim dalı olarak tanımladığımızda, insanların gündelik hayatının hemen
hemen her yönüne etki ettiğini görebilmekteyiz. Psikoloji kişinin kendisini, diğerlerinin
tanıması ve buna bağlı olarak sağlıklı insan ilişkileri geliştirebilmesi için incelemeler ve
araştırmalar yapmaktadır. Bu araştırmalar onun davranışları üzerinde yoğunlaşmaktadır.
Psikoloji daha çok insanı konu edinir. Yani psikolojinin öznesi genellikle bireydir.
Birey döllenme sürecinden ölümüne kadar tüm gelişim süreçlerinde bazen laboratuvar
ortamında bazen doğal ortamda inceleme ve araştırmaların konusunu oluşturur (Gerring;
Zimbardo, 2012, s.2; Arkonanç, 2005, s.1).
Bununla birlikte insan üzerinde inceleme ve araştırma yapma ile ilgili etik ilkeler
doğrudan insan üzerinde araştırma yapmayı kısıtladığı için insan davranışlarının yanı sıra
hayvan davranışları da inceleme konusu olmuştur. Ayrıca psikolojinin ilk dönemlerind e n
itibaren hayvan davranışları ile ilgili çalışmalar insan davranışlarını anlamada örneğin, koşullu
öğrenme süreçleri gibi ciddi katkılar sağlamıştır (Arkinson&Atkinson; Richard; Smith; Dary;
Hooksema; Nolen, 2010, s.3)
7
PSİKO + LOJİ = PSİKOLOJİ
(psyche) + (logos)
Psikolojiye dair ilk izler başta Aristo olmak üzere eski Yunan filozoflarının yaşamın
doğasına dair bıraktıkları yazılara dayanıyor.
Aristo’nun psyche yani psiko kavramıyla hayatın özüne gönderme yapmasından sonra
terim Yunancaya zihin anlamında kazandırılmıştır.
Psikoloji kavramı ise, işte bu psiko terimiyle, Yunancada bilim anlamına gelen loji
teriminin birleşimiyle ortaya çıkıyor. Yani ZİHİN BİLİMİ!
Psikoloji, davranışların bilimsel incelemesidir. Bu tanım, psikolojinin bilimsel yönüne

ve davranışlara ağırlık vermektedir.
Psikolojinin verilerinin kabul edilebilmesi için “bilimsel temellere dayanması”

gerektiği gerçeğini göz ardı edemeyiz. Bu doğrultuda psikolojinin bilimsel yönü, psikolojik
sonuçların bilimsel yöntemlere uygun kanıtlarla ortaya çıkarılması gerektiğini göstermektedir.
Bilimsel yöntem objektif veri toplanması ve yorumlanması için kullanılan, hata ihtimalini
azaltıp güvenilir genellemelere ulaştıran yöntemler bütünüdür Arkinson&Atkinson; Richard;
Smith; Dary; Hooksema; Nolen, 2010, s.7).
Bu yöntem, objektif olarak toplanmış veriler ışığında, problemlerin analizi ve

çözümlenmesi ile elde edilen sonuçları gerçekler olarak kabul ederek birtakım
değerlendirmelerde bulunmayı içermektedir (Davidoff,1981, s.4; Myers,2103,s.4).
Davranış basit anlamda çevreye uyum sağlama yollarını içeren hareketlerdir.

Psikolojinin konusu davranışları gözlenebilen insanlar ve hayvanlar oluşturmaktadır. Örneğin,
gülümseme, ağlama, koşma, konuşma ve dokunma gibi. Davranışlar çok basit gibi algılansa da
kompleks bir dinamiği ifade etmektedir. Düşünceler, düşüncelere eşlik eden duygular ve
çoğunlukla dışarıdan gözlemleyebildiğimiz hareketler davranışın üç yönünü oluşturmaktad ır.
8
Bir başka ifade ile davranış zihinsel, duygusal ve psikomotor tavır alış olarak ele alınmaktad ır
(Bernstein; Roy; Srull,1991,s 4-5).
Davranış, bir kişinin dışarıdaki diğer insanlarca da doğrudan doğruya

gözlemlenebilecek ve gözlenemeyen tüm eylemleridir.
Örneğin;
 Yürümesi
 Konuşması
 Yüz ifadeleri
 Duygu ve düşünceleri
Davranışın bilişsel yönü algılama, hatırlama ve düşünme gibi süreçlerle ilgilid ir.
Davranışın bu yönü, çoğu zaman dışarıdan gözlenemeyebilir, ancak davranışları kuvvetle
etkileyen ve şekillendiren bir özelliğe sahiptir.
Davranışlarımızın duyuşsal yönü ise duygularımızla yani sevinç, mutluluk, kaygı, öfke
vb. heyecansal tepkilerle ilgilidir. Her davranışın duyuşsal boyutu olmasa da duyuşsal
davranışlar, insan yaşamında bilişsel özellikler kadar etkilidir. Çoğunlukla davranışlar ın
duyuşsal yönü sözel veya sözel olmayan yollarla ifade edilmektedir.
Davranışlarımızın psikomotor boyutu, davranışın bilişsel ve duyuşsal yönüyle tutarlı

olarak ortaya çıkan bedensel hareketlerdir. Psikomotor davranışlar bilişsel ve duyuşsal olanlara
göre daha kolay gözlenebilmekte ve ölçülebilmektedir (Papillia; Olds; 1998,s.6; Plotnik,2009,
3-6).
Günümüzde davranışın zihinsel yönlerine dikkat çekebilmek için psikolojinin “zihinse l

süreçlerin incelenmesi” şeklinde açıklandığını görmekteyiz. Çünkü insanın gözlenebilir
hareketleri üzerinden insanı tanımaya çalışmak yeterli olmamaktadır. Çünkü zihinsel süreçler i
ve insan zihninin çalışma şeklini anlamadan insan davranışlarının anlaşılmasının mümkün
olmadığı görülmektedir. Düşünme, planlama, usavurma, yaratma ve hayal etme gibi birçok
insan aktivitesi bireyseldir ve doğrudan dışarıdan gözlenemeyen süreçlerdir (Myers, 2013, s.4-
6; Davidoff; 1981, s.5; Woolfolk, 2007, s.5).
9
Psikoloji: Davranış ve zihinsel işleyişlerin bilimidir.
Psikoloji tanımında üç anahtarımız var:
1) Bilim
2) Davranış
3) Zihinsel işleyişler
Psikoloji alanının her bir alt dalı, insan yaşamını etkileyen temel bir konu alanı
üzerinden derinlemesine inceleme ve araştırma yapmak suretiyle “insan davranışlarının” bir
bütün olarak psikolojinin gelişimine ve amaçlarına ulaşmasına yardımcı olur.
1.2. Psikolojinin Amaçları ve İşlevi
Bu alanda çalışan uzmanlar tıpkı diğer bilim alanlarında olduğu ilk olarak varolan bir
olayın, olgunun, problemin ne olduğunu tanımlamaya çalışırlar. Daha sonra tanımlanan bu
durumun detaylı, derinlemesine açıklamasının ardından gelecek ile ilgili tahminler, varsayımla r
üreterek bu doğrultuda neler yapılabileceğine ilişkin değerlendirmelerini belirtirler. Bu
değerlendirmeler, ileriki dönemlerde benzer durumlarda olgu ya da durum meydana gelmede n
ya da meydana geldiği sırada nelerin yapabileceğini ilişkin görüşlerle var olan dinamiğin
kontrolünü içerir. Bu doğrultuda psikoloji bilimi, insan davranışlarını tanımlayar ak
açıklamakta, ileriye dönük tahminlerde bulunarak bu davranışların insan yaşamının sağlık lı
devamı açısından kontrolünü hedeflemektedir.
10
Tanımlama, Ne Olduğunu Ortaya Koyma
Tanımlama; genel olarak bir kavramı bütün ögeleri ile eksiksiz anlatmak, özel ve
değişmez niteliklerini sayarak bir kimseyi veya nesneyi tanıtmak, tarif etmek olarak ifade
edilebilir. Bir varlığın, bir kavramın ne olduğunun, ne anlama geldiğinin, tüm özelliklerini n,
onu benzerlerinden ayıran yönlerinin belirtilmesi sürecidir. Diğer bir ifadeyle tanımlamas ı
yapılan varlığı, diğerlerinden ya da tanınmayanlardan ayırt etmek, onun sınırlarını belirle mek
gerekmektedir. Psikoloji bilimi de insan yaşamı ve dinamikleri ile ilgili her bir olayı, olguyu
öncelikle tanımlamaya çalışmaktadır (Polotnik, 2009, s.4). Örneğin insanın gelişim ini
döllenmeden ölüme kadar olan süreç olarak ifade ettiğinizde, bu süreç içinde bebeklik dönemini
çocukluktan, çocukluğu ergenlikten, ergenliği genç yetişkinlikten ayıran temel özellikleri ayırt
edebilmek için her bir dönemin özelliklerinin eksiksiz ifade edilmiş olması gerekmektedir.
Duygusal olarak içe kapanık bir bireyi tanımladığınızda “içe kapanık” özellikler ini
belirtebilmek gereklidir. Bir başka ifade ile örneklerimizden hareketle çocukluk dönemind e
bireyin davranışları ile ergenlik dönemindeki bireyin davranışlarının neler olduğunu,
birbirlerinden zihinsel, duygusal sosyal açıdan farklılıklarını, içedönük bireyin kendisi ve diğer
insanlarla ilişkilerinde gösterebileceği davranışsal ifadeleri anlayabilmeliyiz. Gündelik hayat
içerisinde en çok kullanılan normallik ve anormallik kavramları üzerinde duruyorsak,
normalliğin ölçüsü ya da kriteri olan davranışları, normallikten uzaklaşıldığının belirtisi olan
davranışları tanımlayabilmeliyiz.
Bu nedenle psikoloji öncelikle bir olayın, bir olgunun dinamiklerini objektif bilgi
toplama yöntemleri ve analizleri sonucunda ortaya koymaktadır. Bu süreç olayın ya da olgunun
objektif kriterlere uygun olarak gözlemlenmesi ve hakkında veri toplanması ile başlayıp,
verilerin örneklemden evrene genellenebilecek şekilde toplanarak değerlendirilmesi ve doğru
analiz yöntemlerini kullanılmasının ardından, bir yargıya varılmasına kadar süren birçok
yöntemi içermektedir. Bireyin özelliklerine ilişkin her bir tanımlama kimi zaman çok basit kimi
zaman kompleks farklı düzeyde analizleri gerektirebilir. Bu süreçteki dikkat edilecek nokta
subjektif bakış açısından uzaklaşarak “objektif” kriterler doğrultusunda özellikler i
vurgulayabilmektir (Gerring; Zimbardo, 2012, s.3; Arkonanç, 2005, s.24; Davidoff, 1981, s.4).
11
Açıklama
Bir olay, olgu ya da kavramı tanımlamanın ötesinde daha iyi anlaşılması için yapılan
detaylı bilgileri içeren yöntemdir. Tanımlama, objektif gözlemlerden oluşan veriler in
değerlendirilmesi sonucu oluşurken bir konuya ilişkin açıklama daha detaylı, derinlemes ine
incelemelerden oluşmaktadır. Psikoloji, insanın zihinsel ve davranışsal süreçlerinin nasıl
gerçekleştiğine dair daha kapsamlı açıklamalar yapmaya çalışmaktadır. Bu açıklamala r,
davranışın ve zihinsel süreçlerin birçok faktörün etkisi ile oluştuğunu ortaya koyacak şekildedir
(Gerring; Zimbardo, 2012, s.4; Myers, 2013, s.5; Papilla; Olds, 1998, s.4; Davidoff, 1981, s.2).
Örneklerimizden yola çıkarsak, çocukluk ve ergenlik dönemlerinin birbirinden ayıran temel
özellikleri tanımlamış olmanız, çocukluk ve ergenlik dönemlerinde meydana gelen gelişimler in
ve farklılaşmaların hangi dinamikler sonucu o şekilde olabileceğini açıkladığınız anlamına
gelmemektedir. Her birey dönemlerin temel özelliklerini yaşasalar bile kalıtımsal ve çevresel
faktörlerden dolayı dönemlerde farklı davranışlar gösterebilirler. Bazı çocuklarda görülen
içedönüklük aile içindeki tutumlarla açıklanabildiği gibi okul ortamındaki dinamiklerle de
açıklanabilir ya da huy- mizaç gibi kalıtımsal, anne babadan geçen davranış özellikleri de
açıklanabilir. Bu açıklamalar, farklı durumlarda çocukların içedönüklük davranış özelliğinin
ortaya çıkması ile ilgili gözlemlerden öte detaylı inceleme ve araştırmaların sonucunda ortaya
konulur. Keza ergenlik dönemini bazı gençlerin daha sakin geçirirken bazılarının inişli çıkışlı
ve zor duygusal yaşantılarla atlatmasına ilişkinde otoriter ebeveyn tutumları ile ilgili bir
açıklama getirilebileceği gibi farklı arkadaş çevresine uyum sorunları ile de açıklamak
mümkündür. Bu farklı davranışların hangi şartlar altında görülebileceğine dair yapıla n
açıklamalar, psikoloji alanında çalışan uzmanlar açısından davranışın birçok farklı
kombinasyon sonucunda oluştuğu gerçeğine göre yapılmaktadır.
Ayrıca, birtakım açıklamalar sebep - sonuç ilişkilerini vurgulayan nitelikte olabild iği
gibi (Örneğin Freud’un yetişkin davranışlarının çocukluk döneminde, özellikle 0-5/6 yaşlarda
yaşananlarla ilişkisini vurgu yapan deterministik açıklamaları) birtakım açıklamalar da var olan
araştırmalardan elde edilen verilerin sentezi niteliğinde olabilir. Freud’un ekolünden yetişerek
kişilik gelişimine dair kendi psikososyal kişilik kuramını ortaya kuran Ericson’da olduğu gibi.
Ericson, Freud’un cinsellik ve saldırganlık dürtüleri ile çocukluk döneminin kişiliği n
oluşumundaki etkisini çok fazla dikkate alırken yaşam boyunca girilen sosyal çevrelerin
etkisini dikkate almadığını belirtmiştir. Bu doğrultuda kendi teorisini yapılandırmıştır. Kısacası
kişilik gelişimine dair Ericson’un açıklamaları, kendinden önceki kuramcının kuramsal bakış
açısının iyi bir sentezi ve kendi inceleme araştırmalarının birleşiminin sonucudur.
Dolayısıyla her türlü insan davranışının nasıl gerçekleştiğini anlama çabalarının

sonucunda daha detaylı açıklamalara gereksinim duyulmaktadır. Bu açıklamalar kimi
durumlarda çeşitli faktörlerin davranış üzerindeki çoklu etkisini göstermeye yönelik olabilec e ği
gibi kimi durumlarda var olan bilgilerin yeniden değerlendirilmesi sonucu da olabilir.
Sonuç olarak psikoloji bilimi, farklı davranışlara net açıklamalar geliştirme yi

amaçlamaktadır.
12
Daha sonraki bölümlerde işlenecek olan her bir teori, kendi kuramsal anlayışlar ı
doğrultusunda bireylerin davranışlarına açıklama getirecektir.
Tahmin: Ne olacağını yordama
Araştırma ve incelemeler sonucunda elde edilmiş bilgiye dayanılarak yapılan çıkarımla r

doğrultusunda belirli şartlar ve ilişkilerde neler olabileceğine ilişkin yapılacak açıklamalar a
tahmin adını vermekteyiz. Tahminlerin bilimsel yöntemlerle yani belirli yöntemlerle elde
edilmiş bilgilere dayanması gerekmektedir.
Herhangi bir davranışa ilişkin yapılan detaylı, net açıklamalar farklı durumlarda o
davranışın nasıl değişebileceği ya da nasıl gerçekleşebileceği konusunda yordama yapmayı
sağlamaktadır (Gerring; Zimbardo, 2012, s.4; Myers, 2013, s.5; Papilla; Olds, 1998, s.4;
Davidoff, 1981, s.2). Tanımlama ve açıklama ile ilgili örneklerimize dönersek, çocukluk
döneminde sınıf ortamında sosyalleşme sorunları yaşayan bireylerin ergenlik döneminde çok
daha fazla içe dönük ya da diğer uçta- sosyalleşeme sorununa bağlı olarak- davranış la r
gösterebileceği söylenebilir. Çocukluk döneminde başarı duygusu zedelenmiş bireyler in
kendileri ile ilgili aşağılık komleksi ve yetersizlik algısına sahip olabileceğini, ergenlik
döneminde otorite figürü olan ebeveynin aşırı baskıcı davranışlarının ergenlikte ters kimlik
gelişimine neden olabileceği söylenebilir. Örneklerde hangi durumlarda nasıl davranışlar ın
görülebileceğine ilişkin tahminler yer almaktadır. Bu tahminlerin belirli bilgiler doğrultusund a
belirli durumlara ilişkin olasılıklarla ifade edilmiş olduğu görülmektedir. Tahminlerin yeterince
delil, veri olmadan yapılması durumunda kabul edilmemesi gerektiği açıktır, aksi takdirde
geçerliliği olmayacaktır.
Kontrol: Ne olduğunu kontrol etmek
İnsan davranışlarını kontrol edebilmek psikoloji alanının en önemli hedeflerindend ir.

Eğer elde ettiğiniz bilgileriniz doğrultusunda bir davranışın hangi şartlarda ortaya
çıkabileceğine ilişkin tahminleriniz varsa o davranışı nasıl kontrol edebileceğinize ilişk in
yöntemler de geliştirebilirsiniz. Bir başka ifade ile davranışı kontrol edebilirsiniz; davranış
istenmeyen bir davranış ise davranışın ortaya çıkmasını engelleyebilir, durdurabilir, istenen bir
davranış ise ortaya çıkmasını istediğiniz koşul ve şartta istediğiniz şekilde sağlayabilirsiniz.
Kısaca kontrol, davranışı ortaya çıkarmak veya çıkarmamaktır; başlatmak, devamlılığını
sağlamak, durdurmak, özelliklerini- niteliğini- niceliğini etkilemek, oluş sıklığını belirlemek vb.
davranışa ilişkin dinamikleri istenilen ya da beklenilene uygun hâle getirebilmektir (Gerring;
Zimbardo, 2012, s.4; Myers, 2013, s.5; Papilla; Olds, 1998, s.4; Bernstein; Roy; Srull, 1991,
s.5; Davidoff, 1981, s.2.).
Davranışı kontrol edebilmek psikolojinin en önemli amaçlarından biridir. Çünkü bu

kontrol uzmanların insanlara, hayat kalitelerini geliştirebilmeleri ve sağlıklı yaşayabilmeler i
adına yardım etmelerini sağlamaktadır. Bir öğrencinin ders çalışmasını engelle ye n
davranışlarını (örneğin dikkatinin çabuk dağılması) kontrol edebilirseniz, öğrencinin daha
verimli çalışmasını sağlayabilirsiniz. Aile bireylerinin birbirlerine karşı kötü muameler ini
kontrol edebilirseniz, aile içi şiddet davranışları azalabilir. Öğrencilerin birbirlerine karşı
13
gösterdiği zorbalık olarak adlandırılan şiddet içeren davranışlarını engelleyebilirseniz, sağlık lı
arkadaşlık ilişkileri içinde gelişen ve bu gelişmeyi yetişkinlik dönemindeki kişiler arası
ilişkilerine taşıyabilen bireyler yetiştirmiş olursunuz.
1.3. İnsan Davranışlarının Farklı Bakış Açıları ile Açıklanması
Psikolojide olay ve olgular farklı açılardan ele alınabilmektedir (Arkinson & Atkinson;
Richard; Smith; Dary; Hooksema; Nolen, 2010, s.3). Bir olay ya da olgunun farklı açılardan
değerlendirilişi, o olay ya da olguyu hangi boyutlardan, ne tür bilgileri değerlendirer ek
tanımladığınız ve açıkladığınız ile ilgilidir (Gerring; Zimbardo, 2012, s.7; Myers, 2013, s.8;
Papilla; Olds, 1998, s.5; Bernstein; Roy; Srull, 1991, s.7; Davidoff, 1981, s.4.).
Evinizde ailece bir filmi izlediğinizi varsayalım. Filme dair aile bireyleri sohbet etmeye
başladığında, her bir aile bireyinin filmi farklı açılardan değerlendirerek yorum yaptığını
görebilirsiniz. Hâlbuki hepiniz aynı filmi, aynı ortamda beraber seyretmişsinizdir. Filme ilişk in
babanızın yorumu annenizinkinden, annenizinki sizinkinden farklı olabilir ya da aralarında
benzerlikler de olabilir. Filme ilişkin yapılan bu yorumların hiçbiri yanlış değildir sadece filmi
her birey farklı bilgiler ve bakış açıları ile analiz etmiştir. Ayrıca her bir bireyin yorumu filmin
çok daha iyi anlaşılmasını sağlamıştır.
Başka bir örnek olayı iş ortamına ilişkin kurgulayalım: Üst yöneticiniz ile birlikte aynı
konumdaki iki arkadaşınızın da bulunduğu ürün geliştirme toplantısında olduğunuz u
varsayalım. Üst yöneticiniz her birinizden pazardaki payın artmasına yönelik olarak elinizdek i
ürünle ilgili yenilikler yapmanızı istemiş olsun. Ürün ile ilgili pazarda benzer ürünler de olduğu
için ürününüzde en az maliyetle en üst düzeyde farklılık yaratmanız beklenmektedir. Bu amaçla
yapılan toplantıda, ürüne talep oranının artmasına yönelik üründe yapılacak değişikliklerle ilgili
muhtemelen en az üç farklı fikir ortaya çıkacaktır. Bu fikirlerin hiçbiri temel olarak kötü
değildir sadece olayın farklı değerlendirilmesinin sonucudur. Sizler bu fikirler içinden olayla
ilgili en etkili çözümü getiren fikri belirli koşullara bağlı kalarak seçebilirsiniz.
Gündelik hayatımızda bu ve benzeri örnekleri birçok kez yaşıyoruzdur. Kimi zaman bir
konunun öğreniminde ya da uygulanmasında kimi zaman alışverişte hatta bir yemeğin tadı ile
ilgili bile olabilir.
Bu bağlamda “Psikoloji, olay ve olguları farklı bakış açılarından ele alabilmektedir. ”

ifadesi ile psikolojideki farklı ekollerin bakış açıları ile olayların değerlendirilmes ini
kastetmeyiz. Kitabımız boyunca ele alınan farklı teorilerin insana bakış açılarını ve bu
bağlamda insan davranışlarını anlayıp kontrol edebilmek adına savundukları yöntemler i
işleyeceğiz. Bu sürecin sonunda psikolojinin amaçları ve işlevleri -tanıma, açıklama, tahmin ve
kontrol- doğrultusunda her bir bakış açısının olay ve olguları nasıl değerlendirdiğine ilişk in
“bütünsel bir anlayışa” sahip olmamız gerekmektedir.
Bu bağlamda psikolojik açıdan bir davranışı, olayı veya olguyu psikolojideki başlıca
yaklaşımlar ve bakış açıları ile değerlendirmeye çalışacağız (Myers, 2013, s.9-11.; Gerring;
14
Zimbardo, 2012, s.8-10; Plotnik, 2009, s.4-10; Arkonanç, 2005, s.26-10; Hjelle; Zeigle, 1987,
s. 2-4)
1. Biyolojik yaklaşım: Bu yaklaşım genlerin, hormonların özellikle beynin ve sinir

sisteminin davranışlar üzerindeki etkisini incelemektedir. Bu dinamiklerin birbirleri ile
etkileşimlerinin insan davranışlarını nasıl etkilediğini anlamaya çalışmaktadır. Psikobiyologla r
(biyolojik yaklaşımı benimseyen psikologlar), beynin işleyişi ve sinir sistemi ile ilgili farklı
araştırma teknikleri kullanabilirler. Örneğin beyin dalgalarının görüntülenmesi, beyinde çeşitli
durumlarda oluşan elektiriksel ve kimyasal değişiklikleri tespit etme gibi. Yaklaşım genel
olarak davranışların ve zihinsel süreçlerin temelini oluşturan nörobiyolojik süreçler i
belirlemeye ve bu doğrultuda davranışların kontrolünü sağlamaya yönelik bilimsel sonuçlar
ortaya koymaya çalışmaktadır.
2. Davranışçı yaklaşım: Bu yaklaşım, gözlenebilir davranışların ortaya çıkış

dinamiklerine ve nasıl kontrol edilebileceklerine ilişkin görüşler ileri sürmüştür. Davranışlar ın
çevresel etkenler tarafından nasıl kontrol edilebildiğini incelemişlerdir. Davranışlar ı
açıklayabilmek için hayvanlar üzerinde deneyler yapmışlardır. Çalışmalarında genel olarak
insan ve hayvanı “organizma” kavramı ile ifade etmişlerdir. Deneyleri sonrasında kontrol
edilebilir bir çevrede, ödül ve cezalarla davranışların değişebileceğini savunmuşlardır.
3. Psikanalitik yaklaşım: İnsan davranışlarının çocukluk dönemindek i

karşılanmamış dürtülerin yaratmış olduğu engellenme duygusunun bastırılması sonucu
oluştuğunu ileri sürmüştür. Çocukluk dönemindeki olumsuz yaşantıların telafi edileme z
sonuçlarına vurgu yaparak insan davranışlarının bilinçdışı süreçlerle kontrol edildiğini
savunmuştur.
4. Bilişsel yaklaşım: İnsan davranışlarının zihinsel süreçlerle açıklanabileceğini

savunarak düşünce, dikkat, algılma, hatırlama, akıl yürütme, problem çözme gibi zihinse l
süreçlere dikkat çekmişlerdir. Bilginin bilgisayarlarda olduğu gibi insan beyni tarafında n
işlemlerden geçirilerek dönüştürüldüğünü savunmuşlardır.
5. Hümanistik yaklaşım: İnsan özünde iyi, kendini gerçekleştirme potansiyeli olan

gelişmeye ve değişmeye açık bir varlıktır. İnsanın davranışları ise onun çevresini algılamasının
sonucu gelişen yorumudur. Dolayısıyla yaklaşım, insanın davranışlarının onun öznel
yorumundan bağımsız değerlendirilemeyeceği görüşünü savunmaktadır. İnsan değerli ve
biricik olan bir varlık olarak olayları, olguları yani çevresini nasıl algılıyorsa öyle
davranacaktır.
6. Evrimsel yaklaşım: Yaklaşım modern psikoloji ile Darwin’in evrim teorisindek i

doğal seleksiyonu birleştirerek davranışları açıklamaktadır. Darwin’in teorisi çevrelerine uyum
sağlamış organizmaların, uyum sağlayamanlara nazaran üremeye daha yatkın ve başarılı
oldukları görüşünü savunurken psikoloji evrimsel bakış açısı ile zihinsel yeterliliklerin de
fiziksel yeterlilikler gibi yüzyıllar içinde geliştiğini vurgulamaktadır.
15
7. Sosyokültürel yaklaşım: Bu yaklaşım, kültürel ve etnik benzerlikler ile
farklılıkların bireylerin psikolojik ve sosyal yaşantısı üzerindeki etkisini incelemektedirler.
Farklı Yaklaşımların Bakış Açılarının Karşılaştırılması (Gerring; Zimbardo, 2012, s.8-10.)
Bakış Açısı Araştırma Odağı (Problem) Araştırma Konuları
Biyolojik Beyin ve sinir sistemi Davranışların biyokimyası ve

zihinsel süreçler
Davranışsal Belirli, gözlenebilir açık Davranışlar, davranışın

tepkiler belirleyicileri/ başlatıcıları ve
sonuçlarının etkisi
Psikodinamik Bilinçdışı etkenler, engelleme Davranışın bilinçdışı istekleri

ve çatışmalar
Bilişsel Zihin süreçleri, dil Davranışsal belirleyicilerle

zihinsel süreçlerin açıklanması
Hümanistik İnsan deneyimi ve potansiyeli Yaşamsal ihtiyaçlar, değerler,

hedefler
Evrimsel Gelişmiş psikolojik uyum Evrimleşmiş uyum süreçleri

süreçleri açısından zihinsel dinamikler
Sosyokültürel Kültürlerarası tavır ve İnsan deneyiminin evrensel ve

davranış şekilleri kültürel yönleri
Şimdi bu yaklaşımları aşağıda veilen bir gazete haberi üzerinden tekrar gözden
geçirelim:
5 yılda 802 kadın aile içi şiddet sonucu öldü
Kadına şiddet, Türkiye’nin önemli sorunlarından biri olmayı

sürdürüyor. Alınan önlemler şiddet verilerini azaltsa da, aile içi
şiddet yüzünden her yıl yüzlerce kadın hayatını kaybediyor. Bu yıl
28 bin kadın, şiddete maruz kaldı. Son 5 yılda 802 kadın, aile içi
şiddet sonucu yaşamını yitirdi. 4 bin 500’ü için de koruyucu ve
önleyici tedbir alındı (www.ntvmsnbc.com).
Birleşmiş Milletler Dünya Kadınları 2010 Raporu’na göre ise Danimarka’da kadınlar ın
%27’si, Almanya’da %25’i, Norveç’te %22’si hayatlarının bir döneminde fiziksel veya cinsel
şiddet mağduru olduğunu dile getiriyor.
16
Dünya Sağlık Örgütü’nün tespitlerine göre, cinsel şiddet dünya genelinde en yaygın
şekilde kadınlara yönelik uygulanıyor.
Yapılan uluslararası araştırmalar, dünyada kadınların yaklaşık yüzde 20’sinin ve

erkeklerin %5-10’unun çocukken cinsel şiddete maruz kaldığını ortaya koyuyor. Japonya’da
kadınların %15’i, Etiyopya’da %70’i hayatlarının bir döneminde partnerlerinden fiziksel veya
cinsel şiddet gördüklerini belirtiyor. Bunun yanı sıra genel olarak dünyada %0,3 ile %11,5
oranları arasında kadın, bir yabancı tarafından cinsel şiddet gördüğünü ifade ediyor.
Biyolojik yaklaşıma göre: Şiddet davranışının beyin ve sinir sistemi ile açıklanmas ı
söz konusudur. Dolayısıyla beynin belli bölümlerinin saldırganlık davranışından sorumlu
olması gerekmektedir. Kuramcılar, beynin merkezî sinir sisteminin ve endokrin sisteminin
saldırganlığa yol açtığını öne sürmektedir. Bazı bilim adamları, beyinde saldırganlığa neden
olan merkezlerin dışında beyindeki tümörlerin de saldırganlığa yol açtığını ileri sürmektedirle r.
Saldırganlıkla ilgili amigdalalar duyguların kontrolünden sorumlu beyin alanlarıdır ve limb ik
sistemin bir parçasıdır. Saldırganlık gösteren bireyin amigdalaları çıkarıldığında bireyin önceki
hâlinin karşıtı bir durumun, sakinlik hâlinin ortaya çıktığı gözlenmiştir (Carlson, 2011 276).
Yine bu bölgede oluşmuş olan bazı tümörlerin aşırı saldırganlığa yol açtığı belirtilmekted ir.
Biyolojik kurama ait bir diğer açıklama genlerdeki farklı kombinasyonların saldırganlığa neden
olduğu şeklindedir. Her insanın hücresindeki 23 çift kromozomdan bir çifti cinsiyeti belirle r.
Kadın da cinsiyeti belirleyen kromozom çifti XX, erkekte ise XY biçimindedir. Y erkekliği
belirleyen kromozom olarak düşünülmektedir. Bazı erkeklerde bu kromozomlar XYY
şeklindedir. Bir kısım bilim adamları fazla olan bu kromozomun erkekte saldırganlığı
artırdığını savunmaktadır (Arkonanç, 2005, s.28-29-59)
Davranışsal yaklaşıma göre: Saldırganlık ve şiddet davranışları çevresel faktörlere

bağlı olarak kazanılan davranışlardır. Bu bağlamda birey, saldırganlık davranışını çevresinde n
öğrenir. Davranışçı kuramcıların her biri kendi davranışçı teorileri doğrultusunda saldırganlık
ve şiddet davranışlarına açıklamalar getirir. Örneğin, davranışçı kuramcılardan Skinner
çocuğun tesadüfen yaptığı bir davranışın ödüllendirilmesi sonucu davranışları kazandığını
belirtmektedir. Skinner’ın kuramsal bakış açısından kardeşinden ya da arkadaşından çekerek
oyuncak alan bir çocuk, sözlü isteme davranışı yerine çekme davranışı sonucunda oyuncağı
rahatlıkla elde ediyorsa, bundan sonra da çekme vb. davranışları yaparak istediğini elde etmeye
çalışacaktır. Bu çocuğun büyüyüp bir yetişkin olduğunu varsaydığımızda istediğini elde etmek
için bir yetişkin olarak çekme vb. davranışların daha karmaşığını yapabilecektir. Eğer çocuk
çekme vb. davranışı ile değil de sözlü uygun ifadalerle oyuncağı elde etmiş olsaydı çocukta
sözlü uygun ifadelerin kullanılması söz konusu olacaktı. Yine davranışçı bir başka kuramcı olan
Bandura’nın bakış açısı ile saldırganlığı ve şiddet davranışını ele alırsak -ki kendisinin kitabın
ileriki bölümlerinde saldırganlıkla ilgili çalışmalarına da değineceğiz- bireylerin saldırga n
davranışlar yaparak istediği sonucu elde eden bireyleri gözlemlemesi o davranışları yapmalar ı
için yeterlidir (Morgan, 2011, s.363; Evra, 1998, s.135). Aile içinde babasını, sokakta
arkadaşlarını, TV’de çeşitli karakterleri ya da haberleri seyreden, saldırganlık davranış ı
sonucunda ödül elde ettiğini- istediği sonuca ulaştığını gören çocukların bu davranışı kazanmas ı
çok doğaldır.
17
Psikodinamik yaklaşıma göre: İnsan, doğuştan cinsellik ve saldırganlık içgüdüle r ine
sahiptir. Bu içgüdüler ise davranışlar için harekete geçirici unsurlardır. Birey, herhangi bir şeye
ulaşmak istediğinde engellenme ile karşılaştığında engelli ortadan kaldırabilmek için doğal
olarak saldırganlık davranışını yapacaktır. Ayrıca örselenmiş bir çocukluk dönemi yaşamış
olmak da bu tür davranışların ortaya çıkmasına neden olan diğer bir faktördür. Hatta çocukluk
dönemine ilişkin bastırılmış yaşantılarına bağlı olarak oluşmuş anne ve babasına karşı duyduğu
düşmanlığın yetişkin davranışlarına yansımasıdır (Morgan, 2011,s.362).
Bilişsel yaklaşıma göre: Diğer insanlara zarar vermeye yönelik zihinsel aktivitele r in
düşünme, anlamlandırma vb. davranış üzerindeki etkilerini incelerler. Şiddet programları, savaş
vb. şeyleri seyreden her birey ilgili konulara dair farklı yorumlar yapmaktadır. Bazı bireyler in
konuya ilişkin kavramları, ifadeleri daha fazla saldırganlığı ve şiddeti destekler nitelikte ise bu
insanların zihinsel süreçleri nasıl işlemektedir? (Gerring; Zimbardo, 2012, s.9; Eysenck; Keane,
1996, s.55; Arkonanç, 2005, s.220)
Hümanistik yaklaşıma göre: Bireylerin değerleri, deneyimleri, sosyal şartları ve

olaylara karşı bakış açıları değerlendirilir. Hümanistik kuram, bireyi fenomoloji kavramı ile
birlikte değerlendirir (Myers,2013,s.9-11.; Gerring; Zimbardo, 2012, s.8-10; Plotnik, 2009, s.4-
10). Fenomoloji kısaca bulunduğu şartlar içinde bireyin öznel yorumudur (Örneğin, erkek ve
kadın rol davranışları ile ilgili bireyin kazanmış olduğu değerler; cinsiyete bağlı olarak edinmiş
olduğu bakış açıları, kadınların ve erkeklerin kılık kıyafetlerinin nasıl olması gerektiğine kadar.
Dolayısıyla bir erkeğin hangi durumda ne yapması gerektiğine ilişkin belirli bir bakış açısı,
kazanmış olduğu değerler, saldırganlık ya da şiddet davranışına başvurup başvurmayacağını
belirleyebilir.
Evrimsel yaklaşıma göre: İnsanların tarih boyunca hangi durumlarda saldırganlık ve

şiddet davranışlarına başvurdukları incelenerek bu şartlar altında saldırganlık davranışlar ını
üreten mekanizmalar ortaya konmaya çalışılabilir (Morgan, 2011, s.23-25). Bu noktada
saldırganlık ve şiddetin her türünün insanlık tarihi ile yaşıt olduğunu söyleyebilir miyiz?
Sosyokültürel yaklaşıma göre: Farklı kültürlerdeki saldırganlık ve şiddet eğilimler ini

insanların nasıl tanımladığı ve yorumladıkları incelenebilir. Kültürel faktörların bu
davranışların yapılıp yapılmaması ya da şekli ile ilgili farklılık üretip üretmediği, bu durumun
hangi şartlara bağlı geliştiği sorgulanır (Myers,2013,s.9-11; Gerring; Zimbardo, 2012, s.8-10;
Plotnik, 2009, s.4- 10). Dünya Sağlık Örgütü’nün verileri dikkate alındığında hemen hemen her
kültürde saldırganlık ve şiddet olgusu ciddi bir sorundur. Sosyokültürel bakış açısından olaya
baktığımızda Türkiye’de “töre cinayeti” kavramına rastlarken başka bir ülkede böyle bir olguya
rastlamayabiliriz.
Görüldüğü gibi her kuramsal görüş; olay ve olguları farklı bir boyutta ele alarak
açıklamaya çalışmaktadır. Bu çabaların her biri insanın yaşamına ilişkin sorunların çözümünd e
katkı sağlamaktadır.
18
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
19
Uygulama Soruları
1) Gündelik hayatımızdaki herhangi bir davranışı psikolojideki teorilerin farklı bakış
açıları ile psikolojinin amaçları -tanıma, açıklama, tahmin ve kontrol- doğrultusund a
değerlendiriniz.
20
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bir bilim dalı olarak psikolojinin konusunu, amaçlarını, psikolojideki farklı bakış açıları
ile bir olayı açıklamayı öğrendik.
21
Bölüm Soruları
1) Psikoloji bilimi ne içindir?
a) İnsanların birbirini tanıması için
b) İnsanların yaşam kalitesini arttırabilmek için
c) İnsanı tanımak için
d) İnsanı araştırmak için
e) Diğer bilim dallarına destek olmak için
2) İlköğretim okuluna devam eden bir öğrenci matematik dersinde kesirlerle ilgili
toplama işlemini yaparken önceden bildiği toplama işlemine göre yapmaya çalışır ama doğru
olmadığını görür. Bu ifade çocuğun hangi özelliğine dair psikolojik bir açıklamadır?
a) Duygusal
b) Fiziksel
c) Zihinsel
d) Motor
e) Ahlaki
3) Bireylerin davranışlarının objektif gözlemlenmesi gerekmektedir. Bu ifade

psikolojinin hangi amacına yöneliktir?
a) Tanıma
b) Açıklama
c) Tahmin
d) Kontrol
e) Yordama
22
I. Farklı gelişim dönemlerindeki bireylerin özelliklerini belirlemek
II. Sosyoekonomik - kültürel dinamikler gelişim süreçlerini etkileyebilir.
III. Egenlik çağında, sosyal çevrenin etkisi ile olumsuz, ters kimlik gelişebilir.
4) Yukarıdaki ifadelerde psikolojinin aşağıdaki fonksiyonlarından hangisi yer

almamaktadır?
a) Tanımlama
b) Açıklama
c) Tahmin
d) Kontrol
e) İnceleme
5) Suç işleyen bireylerin genlerinde problem var; bu insanları farklı bir ortamda
toplumdan uzak tutmalı diğerlerine zarar vermemeleri için!
Yukarıdaki cümleleri kuran bir kişinin insana bakış açısı aşağıdakilerden hangisi ile
açıklanabilir?
a) Davranışçı
b) Bilişsel
c) Evrimsel
d) Biyolojik
e) Sosyokültürel
“Türkiye’de futbol maçları sonrasında ister kazanılsın isterse kaybedilsin gösterile n

duygusal tepkiler çoğunlukla gazete manşetlerine “abartılı” kabul edilebilecek ifadeler şeklinde
yansımaktadır.”
Aşağıdaki soruları yukarıdaki olguyu dikkate alarak cevaplayınız.
6) Yukarıdaki ifadeyi psikolojinin tahmin ve kontrol amaçları doğrultusunda

açıklayınız.
7) Yukarıdaki ifadeyi “davranışsal ve psikanalitik” bakış açısı ile açıklayınız.
23
“Herhangi bir firma yeni ürünlerini piyasaya çıkardığında, bu firmanın ürünler ini
kullanan bireylerin marka ve ürün arasındaki bağlılık davranışları, ürünü talep davranışlar ını
değiştirebilmektedir.”
Aşağıdaki soruları yukarıdaki olguyu dikkate alarak cevaplayınız.
8) Firmaların bireylerin satın alma davranışlarını kontrol edebilmek için psikolojinin

amaçları / işlevlerinden nasıl yararlanabilirler (Her bir amaç / işlev doğrultusunda satın alma
davranışını değerlendiriniz)?
9) Davranışsal bakış açısı ile tüketim davranışını nasıl kontrol edebiliriz? Açıklayınız.
10) Türkiye’de “kadına şiddet ve kız çocuklarının erken yaşlarda evlendirilmes i ”

toplumsal alandaki ciddi sorunlardan biri olarak görülmektedir. Türk toplumunun özelliklerinin
de bu sorunun çözümlenemesini engelleyici rol oynadığı kabul edildiğinde gerek bu soruna
yaklaşım (soruna bakış açısı) gerekse psikolojinin amaçları doğrultusunda nasıl bir
değerlendirme yapabiliriz?
Cevaplar
1) b, 2) c, 3) a, 4) d, 5) d
24
2. MODERN PSİKOLOJİNİN TEMELLERİ: TARİHSEL
KÖKENLERİ
25
2.1. Psikolojinin Doğuşu
2.2. Modern Psikolojinin Temelleri
2.2.1. Yapısalcılık
2.2.2. İşlevselcilik
26
1) Bir bilim dalı olarak psikolojinin tarihsel gelişimi nasıl bir seyir izlemiştir?
2) Modern psikolojinin temellerini oluşturan kuramsal görüşlerin insan davranışlar ını

açıklamaya yönelik temel varsayım ve yöntemleri nelerdir?
27

edileceği veya
geliştirileceği
Psikolojinin Doğuşu Psikoloji biliminin gelişiminin insan Literatür taraması,

yaşamı açısından anlamını analiz gözlem, inceleme,
edebilmek. tartışma ve problem
çözme yöntemleri
kullanılarak
Modern Psikolojinin Modern Psikolojinin temellerini Literatür taraması

Temelleri oluşturan tarihsel süreci kavrayabilmek yapılarak
Psikolojinin gelişiminde etkisi olan

tarihsel görüşleri açıklayabilmek
Yapısalcılık Yapısalcı görüşün psikoloji bilimine Literatür taraması

katkısını söyleyebilmek yapılarak
Yapısalcı görüşün insan davranışlarını

inceleme yöntemini açıklayabilmek
Yapısalcı görüş ile İşlevselci görüş

arasındaki farklılıkları açıklayabilmek
İşlevselcilik İşlevselci görüşün psikoloji bilimine Literatür taraması

katkısını söyleyebilmek yaparak
İşlevselci görüşün insan davranışlarını

inceleme yöntemini açıklayabilmek
İşlevselci görüş ile İşlevselci görüş

arasındaki farklılıkları açıklayabilmek
28
Anahtar Kavramlar
 Psikolojinin tarihçesi
 Yapısalcılık
 Wundt
 İşlevselcilik
 Dewey ve James
29
Giriş
Psikolojinin insanlık tarihi kadar eski bir disiplin alanı olduğunu ama insan ile ilgili
çalışmalarda bilimsel metodolojiyi geliştirebilme süreci uzun zaman aldığı için aynı zamanda
en yeni disiplinlerden biri olduğunu belirtmiştik. Bir paradoks olarak nitelendirilebilecek bu
durum, 19.yüzyıl deneysel psikologlarından Hermann Ebbinghaus tarafından “Psikoloji uzun
bir geçmişe fakat kısa bir tarihe sahiptir.” (1858-1909) şeklinde ifade edilmiş tir
(Schultz&Schultz, 2007, s.25).
Dolayısıyla psikoloji biliminin bu süreci nasıl yaşadığını anlayabilmek aynı zamanda

insanın tarihsel süreç içerisindeki gelişimini ve farklılaşmasını da anlayabilmektir.
30
2.1. Psikolojinin Doğuşu
Psikolojinin başlangıcı felsefe sorularının ve fizyoloji yöntemlerinin bir karışımını
içermektedir. Psikolojiin bir bilim olma yolunda gelişmesini sağlayan düşüncelerin geçmiş i
MÖ 4-5. yüzyıllara kadar gitmektedir (Morgan, 2011, s.3).
MÖ 4 ve 5. yüzyıllarda klasik Yunan filozofları olan Plato ve Aristo zihnin nasıl

çalıştığı, gerçekliğin doğru olarak algılanmadığı, bilincin ne olduğu, kaygıların doğuştan mı
yoksa sonradan bilincin eseri mi olduğu, seçme özgürlüğünün olup olmadığı ve bunun irade ile
ilişkisini, özgür iradenin doğasının ne olduğu, birey ve gruplar arasındaki ilişkinin nasıl
şekillendiği gibi birçok soruya cevap aradıkları görülmektedir. Yunan filozoflarının zihinse l
yaşama ilişkin bu soruları zihin ve zihinsel süreçlerin niteliğiyle ilgilidir ve günümüzün bilişse l
yaklaşımın geçmişteki izlerini taşımaktadır.
Sokrates ile aynı dönemde yaşadığı varsayılan tıbbın babası olarak kabul edilen
Hipokrat, canlı organizma ve parçalarının normal işlevleri, beynin bedenin çeşitli organlar ı
nasıl denetlediği ile ilgili pek çok görüşü ile çağdaş psikolojik yaklaşımların en eskilerind e n
biri kabul edilen psikolojinin biyolojik yaklaşımın temellerini atmıştır (Myers, 2013, s.9-11.;
Gerring; Zimbardo, 2012, s.11; Schultz&Schultz, 2007, s.26-29)
19. yüzyılın ikinci yarısında zihin ve davranışın maddeler, dünya ve organlar gibi
bilimsel analizlerin konusu olabileceği düşüncesi bilimsel psikolojinin doğmasını sağlamıştır.
Madde, fizik ve kimya da şartlar değiştirilerek incelenebiliyorsa insanların düşünce ve
davranışlarında, karşılaştıkları durumlar sistematik bir biçimde değiştirilerek incelenebilece ği
görüşünden hareketle yaşantılar üzerinden durularak, bilinçli davranışlarının doğası, yapısı
incelenmeye başlandı. Böylelikle 19. yüzyılın sonlarına doğru psikoloji, araştırmacılar ın
laboratuvar tekniklerini fizyoloji ve fizik gibi diğer bilim dallarıyla birleştirerek, doğa
bilimlerinin metotlarını zihinsel olguları araştırmak için kullanmaya başlamıştır. Teknikle r
geliştirilmesi, ölçüm araçlarının tasarlanması, kitapların yazılması ile bilimsel araştırma konusu
olarak insana ilgi uyanmıştır. Bu süreci bilimsel anlamda başlatan ise Alman fizyolog Wundt
olmuştur (Schultz&Schultz, 2007, s.26-29; Myers, 2013, s.9-11; Papilia; Olds, 1998, s.8-10)
1879 yılında Leipzig Almanya’da Yapısalcı Kuram’ın kurucusu Wunt, ilk resmî
deneysel psikoloji laboratuvarını kurarak fizyolist olarak başladığı kariyerinde, ilgi odağını
bedenden zihne yönelterek modern psikolojinin temellerini atmıştır. Duyum, algı ve zihinse l
sürecin hızı gibi konularla ilgili araştırmaları sonrasında “Principles of Physiologica l
Psychology” adlı kitabı yayınlanmıştır. Wundt’un öğrencileri de dünyadaki önemli psikoloji
laboratuvarlarının kurucuları olmuşlardır. 1883’te ilk olarak John Hopkins Üniversitesi ile
Kuzey Amerika’daki üniversitelerde psikoloji laboratuvarı kurulmaya başlamıştır. Edward
Titchener, Wundt ile çalışmasından sonra 1892’de Cornell Üniversitesinde laboratuvar
açmıştır. Aynı dönemlerde William James, Harvard Üniversitesi’nde Amerikan bakış açısı ile
konuya yaklaşmıştır ve görüşlerini “The Principles of Psychology” adlı iki ciltlik kitabında
yayınlamıştır. G. Stanley Hall, kısa bir zaman sonra, 1892 yılında, American Psychologica l
Association’ı kurmuş ve 1900 yılında da Kuzey Amerika’da toplam 4 psikoloji laboratuvar ı
faaliyet göstermeye başlamıştır (Schultz&Schultz, 2007, s.26-29; Myers, 2013, s.9-11)
31
Böylelikle insanın yani öznenin önemi ortaya çıkarken, bu bilim dalı ile ilgili
tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bununla birlikte süreç, psikoloji alanında birçok farklı
okulun gelişmesini sağlamıştır.
Sonuç olarak, felsefi sorgulamalarla başlayan insanı anlama çabası Yapısalcılık ile
bilimsel bir çerçeve kazanmıştır. Yapısalcılık ile temelleri atılan modern psikoloji ise uzun
yıllar üç büyük okulun (geleneksel nöropsikiyatri, psikanaliz ve davranışçılık) etkisinde
kalmıştır. Bu üç okul arasında sessizce gelişen bilişsel psikoloji ekolü, ilk olarak Piaget’in
1920’lerde zihinsel gelişim aşamalarını açıklaması ile varlığını hissettirmeye başlamıştır.
Neisser ve Miller’in öncülüğünde bilişsel anlayış, diğer yandan Maslow ve Rogers’ın
öncülüğünde hümanist anlayış psikoloji alanında radikal bir dönüşümün habercisi olarak 1940-
1950 yıllarından itibaren gücünü arttırmıştır (Papillia; Sally, 1998, s.7; Schultz&Schultz, 2007,
s.26-29; Arkonanç, 2005, s.7, Eysenck; Keane, 1996, s.16)
Bir anlamda 50 yıl boyunca psikolojiye damgasını vuran davranışçı ekol ve bir onun
kadar etkili olan psikanaliz ekolünün etkileri bilişselcilerin yükselişi ile azalmaya başlamıştır.
Bilişselcilerle hümanistlerin bu üç ekol arasında ortaya çıkışı psikolojinin bir bilim dalı olarak
insan yaşamındaki değerinin daha da anlaşılmasını ve diğer bilim dalları arasında yerini
sağlamlaştırmasında etkili olmuştur (Schultz&Schultz, 2007, s.26-29).
2.2. Modern Psikolojinin Temelleri
2.2.1. Yapısalcılık
Modern psikolojinin temelleri, yapısalcılığın temsilcisi Wunt ile atılmıştır. Wunt, 1879
yılında Leipzig’de ilk psikoloji laboratuvarını kurmuş, ilk dergiyi yönetmiş, duyum, algı,
dikkat, tepki, heyecan, çağrışım gibi araştırmış olduğu alanlar, yazılan ders kitaplarının temel
bölümleri hâline gelmiş ve deneysel psikolojiyi bir bilim olarak başlatmıştır. Fizyolojik
Psikolojinin İlkeleri çalışmalarını “yeni bir bilim alanının sınırlarını çizme çabası” olarak ifade
etmiştir. Wundt, bağımsız bir bilim dalı olarak psikoloji fikrinin gelişmesine yardımcı olmakla
kalmamış, resmî psikolojinin kurulmasını da sağlamıştır (Schultz&Schultz, 2007,s.131;
Gerring; Zimbardo, 2012 s.6-7; Plotnik, 2009, s.3- 5).
Wundt, Almanya’nın küçük bir kasabasında doğdu ve hayatının ilk W.Wundt

yıllarını geçirdiği yoğun bir okulda düşük notlar aldı. Gymnasium’un ilk
senesinde sınıfta kaldı. Okul hayatından hiçbir zaman hoşlanmamış olmasına
rağmen zihinsel ilgilerini ve kabiliyetlerini geliştirdi.
Wundt, hayatını kazanırken aynı zamanda da bilim üzerine çalışmak

amacıyla doktor olmaya karar verdi. Tedaviye yönelik çalışmalar ı,
Wundt’un bir yılını Tübingen Üniversitesi’nde geçirmesine sebep oldu. Sonraki üç buçuk yılını
anatomi, fizyoloji, ilaç ve kimya okuduğu Heidelberg’te geçirdi ve burada kimya alanında ünlü
olan Robert Bunsen’den çok etkilendi. Yavaş yavaş tıp eğitiminin kendisine göre olmadığını
anladı ve fizyolojiye yöneldi. Berlin’de büyük fizyolog Johannes Muller ile geçen bir
sömestrlik çalışmadan sonra Wundt, 1855 yılında doktorasını yapmak için Heidelberg’e döndü.
32
Fizyoloji alanında Heidelberg’te 1852’den 1864’e dek sürecek doçentlik dönemi başladı. 1858
yılında Helmholtz’un asistanı olarak atandı. Fakat yeni öğrencileri laboratuvarın esaslarına
alıştırma işi ona sıkıcı geldi ve bu rutinden birkaç yıl sonra vazgeçti. 1864 yılında yardımc ı
profesör oldu ve 1874 yılına dek Heidelberg’te kaldı. (Schultz&Schultz, 2007, s.133)
Laboratuvar ortamında insanı ve davranışlarını incelemiştir; doğa bilimlerinin deneysel

metotlarını, özellikle fizyologların kullandığı metotları kullanmayı hedeflemiştir.
Bu bilimsel araştırma metotlarını yeni psikolojiye uygulamış ve fizik bilimlerin kendi

temalarını araştırırken izledikleri metodoloji ile psikolojinin bilim dalı olarak kabul edilmes ini
sağlamıştır.
Yapısalcılık, zihnin tüm ögelerinin kombinasyonu ile anlaşılabileceğini ileri

sürmektedir. Bu yaklaşımın amacı insan zihninin yapısını, onun duyu gibi özelliklerini analiz
ederek anlamaktır (Gerring; Zimbardo, 2012, s.6-7; Plotnik, 2009, s.3- 5).
Wundtçu psikolojinin ana konusu; tek kelimeyle özetlemek gerekirse bilinçtir.
 İnsan zihni çeşitli bilinç ögelerine ayrılmıştır.
 Psikolojinin konusu bilinçtir. Amacı ise bilince ait ögeleri belirlemek ve

çözümlemektir.
 Bunun için “içe bakış” yöntemi kullanılmalıdır.
 İnsan davranışları kontrollü koşullarda gözlenmelidir.
 İçsel duygular, sezgiler ve düşüncelere odaklanır.
Yapısalcı görüş, bilinç elemanlarının içeriğinin veya yapısının tek başına

araştırılmasının psikolojik sürecin anlaşılması bakımından ancak bir başlangıç noktasını
oluşturabileceğini belirtmiştir.
BİLİNÇLİ DENEYİMİN DOĞASI
Hayatımızda deneyimlediğimiz herşey, onu meydana getiren küçük, temel

ögelerden oluşur.
Yapısalcı görüş bağlamında psikoloji, bilinç deneyimlerinin (bilinçli yaşantılar ın)

bilimidir; dolayısıyla psikolojinin metodu bu deneyimlerin gözlenmesini içermekzorundad ır.
Bir deneyimi onu yaşayan kişiden başkasının gözlemesi söz konusu olamaz. Dolayısıyla
psikolojinin kullanacağı metot içebakış (introspection) yani iç gözlemdir. Wundt’un deyimiyle
içsel algı (internal perception) olmak zorundadır (Schultz&Schultz, 2007, s.131; Gerring;
Zimbardo, 2012 s.6-7; Plotnik, 2009, s.3- 5)
33
İşte zihnimizin yapısını anlayabilmemiz için de böylesi bir analize ihtiyacımız var.
Yapısalcıların adını koydukları bu yöntem: İç gözlem
Wundt içebakış metodunun laboratuarda uygun şekilde kullanımı için kesin kurallar
bildirmiştir:
1) Gözlemciler sürecin ne zaman başlayacağını belirleyebilmek zorundadır.
2) Gözlemciler hazır olma veya “dikkat kesilme” durumunda olmak zorundadır.
3) Gözlemi birkaç defa tekrar etmek mümkün olmalıdır.
4) Deneysel koşullar uyarıcının kontrolü manipülasyonu açısından değişiklikler e

elverişli olmak zorundadır.
Son koşul deneysel metodun esasını yerine getirir: Uyarıcı durumunun koşullar ını
değiştirmek ve deneklerin yaşantılarında oluşan nihai değişiklikleri gözlemek (Arkonanç,
2005,s.7).
Örneğin; bir kalem dışarıdan bakıldığında

yalnızca bir kalem gibi görünüyor olabilir!
Peki, elinize alıp ona dokunmanızı istesem?

Duyularınız kalem ile ilgili neler söylüyor?
* sert * kaygan
* keskin * ince
Başka?
Wundt’un içebakış koşulları üzerinde deneysel kontrolü tam olarak sağlamaya yönelik
uygulamaları, geçmişi Sokrates’e kadar uzanan içebakış yönteminin, bilimsel bir anlam
kazanmasını sağlamıştır.
İçebakışın psikolojide kullanılması fizik ve fizyolojiden kaynaklanmıştır. İçebakış

fizikte ışık ve sesin araştırılmasında, fizyolojide ise duyu organlarının incelenmesind e
34
kullanılmıştır. Örneğin, duyu organlarının çalışma şekli hakkında bilgi edinmek isteyen bir
araştırmacı bir uyarıcıyı duyu organlarından birisine uygular ve deneklerden kendilerind e
oluşun duyumu bildirmelerini ister. Denekler iki ağırlığı karşılaştırıp bunlardan hangisinin daha
ağır veya daha hafif veya ikisinin eşit ağırlıkta olduğunu bildiklerinde, aslında kendi bilinç
yaşantılarını bildirmekte, yani bir iç gözlem yapmaktadırlar. “Acıktım” dediğinizde kendi içsel
dünyanızda hissettiğiniz bir durumu bildiriyor, yani gene iç gözlem yapıyor olursunuz.
Yapısalcılığın zihnin bilinçli yaşantılarını ve bilincin ögelerini anlamada kulland ığı

“içebakış yöntemi” çok eleştirilmese de öğrencisi Titchner’in içebakış yöntemi ile ilgili
düşünceleri ciddi eleştiriler almıştır. Hatta yapısalcı ekolün en fazla eleştiri alan yönü olmuştur.
Bu eleştirilerde özellikle gözleyenin ve gözlemlenenin aynı özne olmasınd a n
kaynaklanabilecek güçlükler vurgulanmıştır.
Genel olarak yapısalcı görüşe yapılan eleştirileri üç ana başlıkta toplamak mümkünd ür.
İndirgemeci anlayışı; insan deneyimlerinin birçoğunu basit duyulara indirgemesind e n

dolayı eleştirilmiştir.
Ögeleri dikkate alması: Davranışların geneli ve kompleks özelliklerini dikkate

almaksızın teker teker incelemesi eleştirilmiştir.
Akli yeterlilikler: İnsanların kendi farkındalıkları ile ilgili sözel raporlarını dikkate
alırken insanların, çocukların, hayvanların ve zihinsel hastaların kendi gözlemlerini dikkate
almadıkları için eleştirilmişlerdir.
Yapısalcı ekolün gerek araştırma metodolojisi gerekse bilincin sınırlarını kesin olarak
belirlemeye yönelik katkıları tüm eleştirilere rağmen psikoloji bilimine ciddi katkılar
sağlamıştır. Ayrıca günümüzde, içebakış yöntemi ile bilgi toplama yani yaşanan deneyime
bağlı olarak sözlü rapor verme tekniği psikolojinin pek çok alanında kullanılmaya başlanmış tır
(Schultz&Schultz, 2007, s.140-144).
2.2.2. İşlevselcilik
William James ve John Dewey’in öncülüğünü yaptığı işlevselciler, zihnin işlevleri ile
bireyin içinde bulunduğu çevreye uyumu ile ilgilenmişlerdir. Aslında yapısalcılar gibi bilinç
üzerinde durmuşlardır. Bununla birlikte bilincin ögelerinin incelenmesini yararsız bularak daha
pragmatik bir yaklaşımla zihinsel süreçlerle neleri yapabileceğimiz, neleri başarabileceğimiz
konusuna odaklanmışlardır. Bu doğrultuda bir bilim dalı olarak psikolojinin işlevinin yararlı ve
fonksiyonel olan üzerinde durmak olduğunu belirtmişlerdir. Dolayısıyla işlevselciler, zihni ve
zihinsel süreçleri gündelik hayata getireceği katkı üzerinden “Bilinç ne içindir?” ve “Bilinc in
işlevleri nelerdir?”, “Zihin ne yapar ve zihin nasıl çalışır?” düşüncesi ile incelemeyi daha doğru
bulmuşlardır (Arkonanç,2005,s.8).
35
John Dewey, 20. yüzyılın ilk yarısının en önemli
Amerikalı felsefecisi olarak tanınır. 1859’da Vermont,
Burlington’da dünyaya gelmiştir. Kısa bir öğretmenlik kariyerinin
ardından felsefe alanında doktora yapmış ve 1889’dan sonra
University of Michigan’da felsefe bölümünün başkanlığını
üstlenmistir. Daha sonraları University of Chicago’daki görevi
esnasında kamu eğitimiyle aktif olarak ilgilenmeye başlamış ve
burada 1896-1904 yılları arasında, çocuk eğitimi üzerindek i
gözlemlerini derinleştirdiği meşhur “laboratuvar okul”u
kurmuştur. Akademik kariyerinin geriye kalan uzun bölümünd e
Columbia Üniversitesi’nde profesör olarak çalışmış tır
İşlevselcilik, yapısalcılığa tepki olarak ortaya çıkmıştır.

Wundt ve Titchener yapısalcı ve faydacı olmayan saf bilim
anlayışı ile psikoloji gündelik hayata ilişkin zihinsel faaliyetler in
sonuçları hakkında herhangi bir bilgi ortaya koymamıştır.
İşlevselciliğin temsilcilerinden William James’e göre ise yapısalc ı
ekolün davranışın yapı taşlarını, ögelerini araştırması zaman
kaybıdır. Çünkü beyin ve dolayısıyla zihin sürekli değişim
hâlindedir. Dolayısıyla psikoloji, davranışın işlevi ya da amacı
üzerine yoğunlaşmalıdır.
Kuramcılar, çevreye uyumu ve etkili bir biçimde yaşayabilmeyi sağlayan öğrenilmiş

alışkanlıklarına dikkat çekmişlerdir. İşlevselciler için araştırma yaparken cevaplandırılmas ı
gereken anahtar soru “Herhangi bir davranışsal hareketin sebebi veya fonksiyonu nedir?”
İşlevselciliğe göre psikoloji, yaşamı kolaylaştıran bir araç olmalıdır. Bu yüzden

işlevselciler, davranışların insanın çevreye uyum sağlamasına nasıl yardım ettiğini öğrenmek
istemişlerdir. Yapısalcıların tersine, işlevselciler iç gözlem, gözlem gibi tüm yöntemler i
kullanmış yalnızca zihnin yararlı ve pratik işlevlerini dikkkate almadan yapılan katı ve
sınırlayıcı psikoloji tanımlarına karşı çıkmışlardır.
Bir gün Dewey ve küçük oğlu çamurlu suyun içinde yürüyordu. Dewey’nin yüzünde
ne yapacağını bilmemenin acizliği okunuyordu. Onun bu hâlini gören arkadaşı “Çocuğu
sudan çıkar John, yoksa üşütecek.” der.
Bunun üzerine Dewey “Biliyorum biliyorum. Ama onu bu çamurlu sudan benim
çıkarmamın bir faydası olmayacak. Onun bu çamurlu sudan çıkmayı arzu etmesi için ne
yapmam gerektiğini düşünüyorum” der.
36
Dewey, düşüncelerini, insan topluluğunun ihtiyaçları, toplumun gelişmesi ve kişinin
topluma uyumu konularına odaklamıştı. Ayrıca Dewey’in görüşleri eğitim camiası içerisind e
de büyük ilgiyle karşılanmıştır. Dewey, “İşlevcilik Okulu”nun kurucusu olarak zihin
süreçlerinin günlük hayattaki kullanımı hakkındaki çalışma ları ile eğitimde büyük ilerleme le r
sağlamıştır. Dewey’in teorileri, kendi labrotuvar okulunda ve yaygın olarak Amerika Birleş ik
Devletleri’nde ilerici bir eğitim sisteminin ortaya çıkmasına yardımc ı olmuştur: “Ezbere dayalı
öğrenme şekli, yaparak öğrenmek için yıkılmıştır. Bu sayede entellektüel merak teşvik edilmiş,
anlama yeteneği artmıştır.”
Bir gün John Dewey, bir mağazadan çeşitli işlerde kullanılmak üzere okul için birkaç
masa satın almak ister; istediğine uygun bir şey bulamadığını gören satıcı “Korkarım ki
aradığınız şeyleri bizde bulamayacaksınız. Siz çocukların işgörmesine yarayacak şeyler
arıyorsunuz. Hâlbuki bizdeki şeylerin hepsi yalnız dinlemek için yapılmıştır. ” der.
Bu söz üzerine Dewey “Bu cevap bütün geleneksel eğitimi betimlemekte ve onun
tarihini kısaca anlatmaktadır.” der. “Dinlemek, kulak ve kitap! Gerçekten kelime rüzgârında n
başka bir şey esmeyen okullarımızda en gözde araçlar bunlardır; yani bunlar yaşama ihtiyaç
duyan çocuklar için soğuk ve güçlü bir rüzgârdır. Yaşam, gerçek yaşam. Eğer yaşam
istiyorsak, kendimizi yaşamın içine atalım. Çocuğu olduğu gibi bütün istek ve yönelimler i
ile görelim. Kalbinin nasıl çarptığını dinleyelim ve onu ileriye itecek bir çevre içinde
bulunduralım. Ya öğrenmek? Kuşkusuz öğrenmek de gerek. Fakat önce yaşamak ve
yaşayarak öğrenmek başta gelir” (Kanad, 1948: 107’den aktaran Bender, 2005, s.16).
İşlevselciliğin diğer temsilcisi James, insan zihnini bir akıntıya benzetmektedir. Onun
ünlü akıntı metaforunda “Eğer ki yapısalcılar gibi akıntının içindeki su zerreciklerine
odaklanırsanız, bütünün güzelliğini kaybedersiniz. Yapısalcılar gibi yalnızca su
moleküllerini inceleyerek balıklara barınak sağlayan dinamikleri nasıl anlayabilirsiniz,
söyler misiniz?” ifadesini kullanmaktadır. (Schultz&Schultz, 2007, s.255-266; Arkonanç,
2005, s.8 )
İrlanda asıllı zengin bir göçmen ailenin çocuğudur. Çocukluğu

Avrupa’da seyahatlerde geçmiş ve ilk zamanlar düzenli bir öğrenim
görmemiştir. Sonradan Harvard Üniversitesi’nde tıp ve tabiat
bilimlerinde okumuştur. 1869’da tıp doktoru, 1885’te Harvard
Üniversitesi’nde profesör olmuştur. Burada fizyoloji, biyoloji, felsefe ve
psikoloji dersleri verdi. İlk önemli eseri Psikolojinin Prensipleri’dir
(1890). Felsefi sistemin esaslarını Pragmatizm (1907) adlı kitabında
ortaya koydu. Felsefi görüşü pratiklik, faydalılık ve verimlilik
kavramlarına dayanır. Amerika’daki ilk psikoloji laboratuvarını kurmuş
olan James, “Pragmatizmin sonuçları nelerdir?” diye sormakta ve
düşüncenin yüzünü, eylem ve geleceğe yöneltmektedir.
37
James’e göre yararlı ve faydalı olanı anlayabilmek için farkındalık önemlidir. James
farkındalığı, zihnin sahip olduğu, çevre ile iletişim hâlinde olan devamlı bir süreç olarak
değerlendirir. Ona göre insan farkındalığı, kişinin çevreye uyumuyla alakalıdır. Bu nedenle
zihin sürecinin gerçekleşmesi ve yapısı önemlidir, zihnin içeriği değil. (Schultz&Schultz, 2007,
s.255-266; Arkonanç, 2005, s.8)
James, dikkatli bir gözlemle sürecinin önemine inanmış olsa da Wundt’un laboratuvar
tekniklerine oldukça az önem göstermiştir. James’in psikolojisinde duygu, bireysellik, istek,
değerler, hatta dinî ve mistik deneyimlere yer vardır. Kendisinin “sıcakkanlı” psikolojisi her
bireydeki farklılığı kabul etmiş ve bireylerin formüllere indirgenemeyeceğini savunmuştur.
James’e göre psikolojinin amacı deneysellik yerine açıklama odaklıdır.
Yararlı işlevlerden bahsediyorsak, akla ilk gelen tabii ki evrim!
İşlevselciliğin odaklandığı konularsa:
 Bilinç farkındalığı
 İstemli eylemler (özgür irade)
 Alışkanlıklar
 Duygular
Yapısalcılar, işlevselcilere tepki vermekte gecikmemişlerdir. Hatta bu tepkileri çok

çabuk ve şiddetli olmuştur. Bu iki kuramsal görüşün çatışması, bir grup tarafından esneklik ve
gelişmeyi getirecek bir süreç olarak kabul edilmiştir. Diğer bir grup uzman ise doğa bilimler i
ile karşılaştırıldığında, psikoloji biliminin gelişmesini engelleyici olgunluktan yoksun olmanın
belirtisi bir süreç olarak değerlendirmiştir. (Schultz&Schultz, 2007, s.255-266; Arkonanç,
2005, s.8)
İşlevselciliğe yöneltilen suçlamalardan en önemlisi “işlev” teriminin açıkça

tanımlanmamış olmasıdır. 1913 yılında, Titchener’ın bir öğrencisi olan C. A. Rucmick, “işlev”
teriminin farklı yazarlar tarafından nasıl tanımlandığını belirlemek amacıyla 15 genel psikoloji
ders kitabını gözden geçirmiştir. Bu çalışması sonrası işlevi “en fazla ortak kullanılan bir
etkinlik veya süreç; diğer süreçlere veya tüm organizmaya yönelik bir görev” olarak
tanımlamıştır. Rucmick işlevselcilerin “işlev” sözcüğünü kimi zaman bir etkinliği anlatmak ve
kimi zamanda faydasından söz etmek için kullandıklarını belirtmişti. Bu belirsizliğin gereksiz
bir tekrar oluşturduğunu ifade etmiştir,
İşlevsel okulun temsilcilerinden Carr (1930) Rucmick’in 17 yıl sonra cevap vererek
görüşlerine karşı çıkmıştır. İşlev teriminin ister “etkinlik” ister “fayda” anlamlarınd a
kullanılmasının farklılık yaratmadığını, her iki tanımın da aynı süreçlerden bahsetmes i
sebebiyle tutarsız olmadığını iddia etmiştir. Carr’a göre işlevselcilik belirli bir etkinlikle, hem
kendi amacı için (ilk tanım) hem de diğer koşullara yönelik ilişkileri veya etkinlikleri (ikinc i
tanım) için ilgileniyordu. Carr’ın bu eleştiriye cevabı eleştiriden 17 yıl sonra gelmiştir.
38
Heidbreder şuna dikkat çekmiştir: “İşlevselcilik önce kavramı kullanmış ve daha sonrada
tanımlamıştır; bu sonuçlar dizisi hareketin bir özelliğidir. İşlevselcilik hiçbir zaman açıklığı ve
sistemleştirmeyi ön plana almamıştır” (Schultz&Schultz, 2007, s.301-303).
Psikolojinin tanımına ilişkin olarak yapılan bir başka eleştiri de özellikle Titchener’d a n
gelmiştir. Yapısalcılar işlevselciliğin hiçbir zaman psikoloji olmadığını iddia etmişlerd ir.
Titchener’ın görüşüne göre, zihnin içgözlemsel analizi olmadan psikoloji olamazdı. Titchene r
aslında işlevselcilerin psikolojinin tanımına ilişkin yapmaya çalıştıkları değişimi
reddetmekteydi.
Diğer eleştirmenler, işlevselcilerin uygulamaya veya pratik etkinliklere yönelik

ilgilerini hatalı buldular. (Bu düşünce kuramsal bilim ile uygulamalı bilim arasında çok eskiden
beri süren bir tartışmadır.) Yapısalcılar uygulamalı psikolojiye olumlu değerlendirmezk e n
işlevselciler psikolojinin sadece kuramsal bir bilim olarak devam etmesi düşüncesine
katılmıyorlardı.
İşlevselciler ayrıca eklektik tulumları sebebiyle de eleştirildiler. Oldukça dogmatik olan

yapısalcılara göre problemin çözümüme uygun görünen her türlü teorik veya yöntemse l
yaklaşımı kullanmaya devam ettiler (Schultz&Schultz, 2007, s.301-303 ).
Sonuç olarak, işlevselciliğin 1850’lerin ortalarından başlayıp bugüne dek uzanan

oldukça uzun bir tarihi vardır. Yapısalcılıktan farklı olarak işlevselciliğin tarihsel geliş imi
çeşitli ilgi ve eğitim alanlarından gelen entelektüel liderlerden etkilenmiştir. Belki de
işlevselcilik - yapısalcılıktan farklı olarak bir dereceye kadar çeşitlendirilmiş temeli sebebiyle
zaman içinde gücünü kaybetmemiştir.
Organizmanın bulunduğu çevreye uyum sağlaması işlevinin üzerinde çok durmasınd a n

dolayı işlevselciler, psikolojinin mümkün olan tüm uygulamalarıyla ilgilendiler. Böylece
uygulamalı psikoloji ABD’de hızla gelişti. Amerikan psikolojisi günümüzde yönlendirme ve
tavır açısından işlevselcidir. Çevremize uyum sağlamamıza yardım eden ve destek olan test
etme, öğrenme, algı ve diğer işlevsel süreçler üzerinde önemle durulması bunun en önemli
kanıtlarındandır (Gerring; Zimbardo, 2012, s.6-7; Plotnik, 2009, s.3- 5)
39
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
40
Uygulama Soruları
1) Yapısalcı ve işlevselci ekolün gündelik yaşamda karşılaştığımız uygulamala r ına

örnekler veriniz.
41
Psikolojinin insanlık tarihi kadar eski bir alan olmasının yanı sıra gerek bilimsel kimlik
kazanmasında gerekse daha sonra geliştirilen kuramlara temel teşkil etmeleri sebebiyle iki
psikoloji okulunun kuramsal bakış açılarını inceledik.
42
Bölüm Soruları
1) İlk psikoloji laboratuvarını kim kurmuştur?
a) W. Wundt
b) W. James
c) J. Dewey
d) S. Freud
e) Titchener
2) İçebakış yöntemi hangi akımın davranışı analiz tekniğidir?
a) Yapısalcı
b) İşlevselci
c) Fonksiyonel
d) Davranışçı
e) Biyolojik
3) “Önemli olan psikolojinin insanların yaşamına fayda getirmesidir.” görüşü hangi

teoriye aittir?
a) Yapısalcı
b) İşlevsel
c) Davranışçı
d) İçebakış
e) Duyusal
43
4) Teorik bakış açısı eğitim sistemini etkileyen ve görüşleri okul ortamına uygula ya n
uzman kimdir?
a) W. Wundt
b) W. James
c) J. Dewey
d) S. Freud
e) Watson
5) Duyum ve algı üzerindeki araştırmalarla bilincin yapısını araştıran kuramsal görüş

aşağıdakilerden hangisidir?
a) Biyolojik
b) İşlevselci
c) Fonksiyonel
d) Davranışçı
e) Yapısalcı
6) Yapısalcı ve işlevselci görüşleri birbirinden ayıran temel özellikleri yazınız.
7) İşlevselci görüşe yapılan eleştirileri açıklayınız.
8) W. Wundt’un psikoloji bilimine katkısını açıklayınız.
9) William James’ın “su metaforu” örneğini baz alarak bir örnek üzerinden görüşlerini
açıklayınız.
10) İşlevselciliğin psikoloji bilimine katkısını tartışınız.
Cevaplar
1) a, 2) a, 3) b, 4) c, 5) e
44
3. DAVRANIŞÇI KURAM I
-DAVRANIŞÇILIĞIN BAŞLANGICI: PAVLOV VE THORNDİKE-
45
3.1. Davranışçı Ekole Genel Bakış
3.2. Davranışçılığın Başlangıcı: Pavlov ve Thorndike
3.2.1. İvan P. Pavlov ve Klasik Şartlanma
3.2.2. Edward L. Thorndike ve Bağ-Çağrışım Kuramı
46
1) Davranışçı Kuram’ın genel ilkeleri nelerdir?
2) Bilgi çağı insanının yaşamında, Pavlov ve Thorndike’ın görüşlerinin hâlen

davranışları yönlendirici etmenler olarak değerlendirilebilmesini ve ilkelerinin birçok alanda
kullanılmasını nasıl açıklayabiliriz?
47

edileceği veya
geliştirileceği
Davranışçı Ekole Davranışçı Kuram’ın ilkelerini Literatür taraması ve

Genel Bakış sıralayabilmek gözlem, analiz
Davranışçı ekolün tarihsel gelişim

sürecini kavrayabilmek
Ivan Pavlov ve Pavlov’un klasik koşullanma Literatür taraması ve

Klasik teorisinin davranışların kazanımına gözlem, analiz
Koşullanma ilişkin görüşlerini ifade edebilmek
Thorndike ve Bağ Thorndike’ın Bağlaşım teorisinin Literatür taraması ve

- Çağrışım davranışların kazanımına ilişkin gözlem, analiz
Kuramı görüşlerini ifade edebilmek
Davranışçı Kuram’ın gelişiminde

Pavlov ve Thorndike’ın katkısını
tartışabilmek
48
Anahtar Kavramlar
 Davranışçı Kuram
 Ivan Pavlov ve Klasik Koşullanma
 Thorndike ve Bağlaşım Kuramı
49
Giriş
Davranışçılık terimi, davranışların ortaya çıkış nedenlerini ortaya koymaya çalışan bir
dizi teorinin genel adıdır. Davranışçı teoriler arasında çeşitli farklılıklar olsa da davranışçıla r
en kısa anlatımla davranışları uyaran tepki bağlamında açıklamaktadırlar. Davranışçılara göre
insan, düzenlenmiş bir çevre içinde uyaranlara basit tepkiler verebilen basit bir organizmad ır
(Pervin, 1996, s.99). Dolayısıyla, çevresel şartların insan davranışlarını belirlediğini ileri
sürmektedirler. Watson, bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Bana istediğiniz insanı
yetiştirebilmem için gerekli çevre şartlarını sağlamanız yeterlidir.”
Çevre şartlarını değiştirerek

insanı istediğiniz gibi
yönetebilir misiniz?
Davranıçılara göre
Watson
“EVET”davranışçılığın
! kuramsal bir görüş olarak psikoloji alanında kabulünde etkisi
ile kuramın kurucusu olarak kabul edilse de kuramın felsefi altyapısı John Locke’un “tabula
rasa - boş levha” ile kısaca açıklayabileceğimiz görüşlerine, fizyolojik altyapısı ise Ivan
Petroviç Pavlov’a ve psikolojik altyapısı ise E. L. Thorndike, B. F. Skinner, Hull ve L. L.
Bernard’ın araştırma ve incelemeleri ile düşüncelerine dayanmaktadır (Myers, 2013, s.312-
313).
50
3.1. Davranışçı Ekole Genel Bakış
Davranışçılar, gözlenebilen ve dolayısıyla ölçülebilen davranışları inceleme yi
psikolojinin tek bilimsel yöntemi olarak savunarak, düşünce ve duygu gibi, bireyin kendisind e n
başka kimsenin gözlemesine olanak vermeyen davranışlarını kabul etmemişlerdir. Davranışsa l
yöntem, fen bilimlerinin fizik, kimya, biyoloji gibi bilim dallarının yöntemleri ile davranış ı
incelediği ve herkes tarafından gözlenebilen davranışlarla ilgilendiği için objektif, objektif
olduğu kadar psikolojinin bilim olarak kabul edilmesini sağlayabilecek tek yoldur.
1920’li yıllardan bu yana davranışçılık ekolü insan davranışlarının açıklanmasınd a

etkili olmuştur. Davranışçı görüş, insana davranışlarının açıklanmasında gözleneme ye n
süreçleri reddetmiştir, insanı anlamanın onun dışarıdan gözlenebilir davranışlarının
incelenmesiyle olabileceğini savunmuştur (Woolfolk, 2007, s.205-215). Davranışçı görüşün
kurucusu olarak kabul edilen Watson, psikolojinin nesnel bir bilim olma yolunda ruh, bilinç
gibi görülemeyen, dokunulamayan, hareket ettirilemeyen dinamikleri incelemenin boşuna bir
uğraş olduğunu, bu doğrultuda iç gözlem yönteminin de anlamsız olduğunu belirterek yapısalc ı
ve işlevselci ekollere karşı çıkmıştır. İnsan davranışlarının içgözlem yolu incelenmesinin
objektif bir değerlendirmeyi içermediğini belirterek ölçülebilir insan davranışlarını açıklamaya
çalışmışlardı (Senemoğlu, 2009, s.109).
Bu karşı çıkış 1913 yılında psikoloji alanında köklü, derinden, heyecan verici bir
değişimin başlangıcı olmuştur. Watson, psikoloji eleştirileri dergisindeki bir makalesi ile bu
süreci başlatmıştır. Watson, davranışçı görüşün öncülüğünü yapan Pavlov ve Thorndike ’ ın
uyaran - tepki bağlamındaki görüşlerini onlardan daha fazla savunarak davranışçılar arasındaki
“en katı davranışçı” olarak anılmaktadır.
Birçok insanın farklı özelliklere sahip olduğunu belirtirken gündelik yaşamda kalıtımsa l
özelliklerinden çok çevresel dinamiklerine atıflarda bulunuruz. Çoğunlukla yetiştirilme
şartlarından, ebeveynin verdiği eğitimden ya da içinde bulunulan çevrenin sosyoekonomik,
kültürel özelliklerinden bahsederek kişilerin davranışlarını değerlendiririz. Öğrencilerimizin
geldikleri çevreyi, arkadaşlarımızın nasıl bir ortamda yaşadıklarını öğrenmeye çalışarak onlar
hakkında fikir edinmeye çalışırız. Aslında yaptığımız yorumlar davranışçıların vurgusu ile
içinde bulunulan çevrenin bireyler üzerindeki etkisini incelemektir.
Bir danışanım kendi yaşadığı ortamı değiştirmeyi, farklı bir semte taşınmak istediğini
hatta bu nedenle beklentilerine uygun “eş” seçimini yapamayacağını belirtmiş ayrıca bu
değişimle meslektaşlarının onu algılamasının da farklılaşabileceğini vurgulamıştı. Danışanımın
vurgusu, içinde bulunulan çevre koşullarının birey ve ilişkileri üzerindeki etkisini açıkça ortaya
koymaktadır.
Çoğunlukla kendimizde değişim yaratmak istediğimizde başlangıç noktası olarak ev

içindeki eşyalardan başlarız, eğer yapabiliyorsak evimizi ya da semtimizi değiştirmeye çalışır ız.
Tüm bu çabalar çevremizdeki uyaranları değiştirerek tepkilerimizi de basit anlamda
değiştirmeye yöneliktir. Uyaranlar değiştiğinde onlara karşı göstereceğimiz tepkiler de
değişeceğinden hayatımızda farklılık yaratabileceğimizi düşünürüz.
51
Eğitim ortamlarının etkili olarak düzenlenmesinin başarı üzerindeki etkisi
düşünüldüğünde davranışçı görüşlerin yaşamımızın her alanında etkili olabildiği söylenebilir.
Genel olarak davranışçılar, belirli bir çevresel etkinin davranışları nasıl kontrol ettiğini
araştırmışlardır. Davranışı başlatan, davranışın oluşmasını veya sonlandırılmasını sağlayan
dinamikleri analiz etmişlerdir. Bu doğrultuda davranışı tanımlamayı, açıklamayı, tahmin
etmeyi ve kontrol etmeyi sağlayabilmek için öncelikle organizmanın bir uyaran karşısındak i
davranışsal tepkilerine odaklanmışlardır. Son olarak davranışsal tepki sonucunda
organizmadaki değişimi gözlemleyerek onu kontrol edebilmenin dinamiklerini ortaya
koymuşlardır.
Anne - babasını ya da sevdiği bir kişiyi gören bireyin davranışsal tepkileri neler olabilir?
Bir kaza gördüğünüzdeki tepkilerinizle aynı mıdır? Ya da hoşlanmadığınız birini
gördüğünüzdeki tepkilerinizle aynı mıdır?
Doğum gününüzde sevdiğiniz kişiyi elinde bir buket gülle gördüğünüzdeki tepkiniz ile
bir mücevher kutusu ile gördüğünüzdeki tepkiniz aynı mıdır?
Doğum gününüzdeki sürpriz partide aile bireylerinizi -ebeveynlerinizi- gördüğünüzdek i

tepkiniz ile arkadaşlarınızı gördüğünüzdeki tepkiniz aynı mıdır?
Davranışçılar, hangi uyaranda hangi tepkiyi verdiğinizi bildiklerinde sizi kontrol

edebileceklerini savunmaktadırlar.
Davranışçı ekolün verileri, yalnızca davranışların değil duyguların oluşumunda da

uyaran tepki ilişkisini açıklayan veriler sağlamıştır. Davranışçı uzmanların insan davranışının
incelenmesine ve kontrolüne yönelik çalışmaları eğitim alanından klinik alana, halkla
ilişkilerden medya ve pazarlamaya kadar birçok alanda psikoloji biliminin verilerinin yaygın
kullanımını sağlamıştır.
52
3.2. Davranışçılığın Başlangıcı: Pavlov ve Thorndike
Davranışçı görüşün ortaya çıkmasında Ivan Pavlov’un Rusya’da, Thorndike’ ın

Amerika’da birbirlerinden habersiz olarak hayvanlar üzerinde yaptıkları araştırmalarının ciddi
etkileri olmuştur (Myers, 2013, s.312- 328)
Bir rus fizyoloğu olan Pavlov’un hayvanlar üzerinde yaptığı deneyler uyaran - tepki
bağlamında davranışların nasıl değiştiğini göstermiştir. Davranışçıların çalışmaları öğrenmenin
koşullanma ilkeleri çerçevesinde açıklanmasını ve öğrenmenin basit bir şartlanma durumu
olarak ele alınmasını sağlamıştır (Bernstein; Roy; Srull, 1991, s 258).
Pavlov ve Thorndike’ın fen bilimlerinin yöntemlerini kullanarak hayvanlar üzerind e

yaptıkları deneysel çalışmaları, modern psikolojinin hızla gelişmesini sağlayarak psikolojinin
bir bilim dalı olarak diğer bilim dalları arasındaki yerini almasını hızlandırmıştır.
3.2.1. İvan P. Pavlov ve Klasik Şartlanma

Ivan Petrovich Pavlov, 1849 tarihinde Ryazan, Rusya’da dünyaya
geldi. Gençlik yıllarını bu şehirde geçiren ve yükseköğrenim için Ryazan
Dinî Okulu’na kayıt olan Pavlov, buradaki eğitimini daha bilimsel bir
eğitim almak üzere yarıda keserek Saint Petersburg Üniversitesi’ne kayıt
oldu ve 1878 tarihinde bu okuldan doktorasını almaya hak kazandı.
1890’lı yıllarda, köpekler üzerine yaptığı bir araştırma sonucunda,
köpeklerin daha yiyecek kendilerine ulaşmadan önce salya salgıla ma ya
başladığını keşfeden Pavlov, bu konu üzerine çalışmaya başladı. Bütün
53
hayatını bilime adamış ve pozitivm ekolünün en sadık izleyicilerinden biri olmuştur
(Schultz&Schultz, 2007, 390)
1904’te beyin fizyolojisi üzerinde yapmış olduğu çalışmalardan dolayı Nobel Ödülü’nü
kazanan Rus fizyoloğu İvan Pavlov, klasik koşullanma adı ile bilinen davranışın dinamikler ini
ve davranışın öğrenilme sürecini ortaya koymuştur. İlk olarak, doğal davranışları inceleye n
kuramcı, daha sonra belirli uyaranlar karşısında tepkinin yani davranışın nasıl
değiştirilebileceğine ilişkin deneysel çalışmaları ile dikkat çekmiştir. Pavlov, doğal bir uyarana
karşı gösterilen doğal tepkileri laboratuvar ortamında hayvanlar üzerinde yaptığı deneylerle
araştırmıştır; gerek doğal bir uyarana karşı gösterilen tepkiler ile uyaran - tepki bağını (U-T)
gerekse öğrenilmiş davranışlardaki uyaran - tepki (U-T) bağını açıklayarak klasik
koşullanmanın temel ilkelerini koşullanmanın / şartlanmanın temel ilkeleri olarak açıklamıştır.
(Senemoğlu, 2009, s.110-112).
Sınıfta tahtada konuşmakta zorlandığınız oldu mu?
Sınavlarda heyecanlanır mısınız?
Matematik dersinden nefret ediyor musunuz?
Tüm matematik öğretmenleri kötü müdür?
Limon ya da başka bir meyveyi gördüğünüzde yüzünüzü buruşturur musunuz?
Tikleri olan insanları gördüğünüzde “takıntılı / tikli davranışlarının” nasıl

oluştuğunu düşündünüz mü?
Kara kedi gördüğünüzde yolunuzu değiştiriyor musunuz?
Karanlıktan, kediden, yılandan vb. şeylerden korkar mısınız?
Ben ne olursa olsun bunu yapamam dediğiniz bir şeyler oldu mu?
Kısacası tutumlarınızın, alışkanlıklarınızın, heyecan veya korkularınızın nasıl

oluştuğunu düşünmektesiniz?
Tek bir cevap yeterli!
Koşullanma
Klasik koşullanmanın ve koşullu öğrenmenin ilkeleri, Pavlov’un hayvan davranışları ve

fizyoloji arasındaki ilişkiyi incelediği sırada ortaya çıkmıştır. Sindirim bezlerinin fizyolojisi ile
ilgili yaptığı çalışmalar sırasında deney hayvanındaki farklı davranışlar dikkatini çekmiştir. Bir
başka ifade ile köpeklerde mide ve tükürük salgılarının çalışması sırasında, köpeğin henüz eti
görmeden deneyi yapan kişinin ayak seslerini duyduğunda da aynı güçte salya salgılamas ı
54
üzerine bunlara dair araştırmasını genişleterek, hayvanın koşullanma yolu ile kazanmış olduğu
davranışları tespit ederek, doğal bir uyarana gösterilen tepkilerin, o tepki ile ilgisi olmaya n
başka uyaranlar karşısında nasıl ortaya çıktığını göstermiştir. Bu olaydan sonra, Pavlov psişik
refleks ya da koşullu refleks adını verdiği bu tepkiyi sistematik olarak incelemiştir (Bernstein;
Roy; Srull, 1991, s 258)
Yiyeceğin sindiriminde salyanın rolünü inceleyen bir deney esnasında Pavlov bir
güçlükle karşılaşmıştır. Köpek salya tepkisini yiyecek ağza konmadan göstermekted ir.
Pavlov, doğal tepkinin (salya tepkisnin) yiyecek ağza konduktan sonra başlamasını
beklemektedir. Doğal tepkinin hangi uyaranlara bağlı olarak ortaya çıktığını anlayabilmek
için “zil sesi” ile deneyler yapmıştır. Başlangıçta salya doğal tepkisi için anlamsız / nötr olan
zil uyaranını et ile birlikte birçok kez vermiş, en sonunda zil uyaranını tek başına verdiğinde,
başlangıçta tek başına doğal tepkiyi uyandırmayan zil uyaranına doğal tepkiyi yani salya
tepkini verdiğini tespit etmiştir. Zil sesine salya tepkisini devam ettirebilmesi için tepkiyi
göstermesinin ardından doğal uyaran olan eti vererek davranışın (zile salya tepkisinin)
güçlenmesini sağlamıştır. Eti, zil sesinin ardından salya tepkisi veren köpeğe vermediğinde
davranışın zayıfladığını yani koşullanmanın çözüldüğünü görmüştür (Senemoğlu, 2009,
s.110-114)
55
Klasik şartlanmaya göre insanlar ve hayvanlar doğal olarak gösterdikleri tepkileri farklı
uyarıcılara da göstermeyi öğrenebilmektedir.
Klasik Koşullanma İlkeleri (Schunk, 2011, s.34-36; Myers, 2013, s.312)
Pekiştirme: Klasik koşullamada pekiştirme, koşulsuz uyarıcının meydana getirdiği

etkidir. “Ödül”
Sönme: Pekiştirilmeyen davranışlar zamanla söner. “Ödülün verilmemesi”
Kendiliğinden geri gelme: Sönmeyi takip eden bir süreçten sonra koşullu uyaran ile
karşı karşıya gelinmesi durumunda, koşullu tepkinin yeniden ortaya çıkmasıdır. “Sönen bir
davranşın tekrar geri gelmesi”
Genelleme: Klasik koşullanmada bazen organizma, koşullu uyarıcıya benzeyen başka

uyarıcılara da koşullu tepkiyi gösterir. “Zil sesine benzeyen seslere de salya tepkisi vemesi”
Ayırt etme: Genellemenin tersidir. Organizmanın uyarıcıların birbirine yakınlık la r ı

olsa bile, aralarındaki farkı anlayabilmesidir. “Zil sesine benzemeyen uyaranlara salya tepkisi
vememe”
Klasik Koşullanma Yoluyla Kazanılmış / Öğrenilmiş Davranışların Değiştirilmesi
Alışma: Organizma koşullu tepkiyi ortaya çıkaran koşullu uyarıcıyla sürekli

karşılaştıkça, bir süre sonra koşullu tepkide bulunmayı bırakır. Bir uyarıcı ile sürekli olarak
karşılaşan organizma uyarıcının şiddetinde ve özelliğinde bir değişiklik olmazsa duyarlılığını
kaybeder.
56
Sönmeyi Bekleme: Pekiştirilmeyen davranışlar söner. Koşullu uyarıcı bir süre (zil) tek
başına verildiğinde, (koşulsuz uyarıcı olan et verilmeden) bir süre sonra koşullu tepki (salya)
görülmez.
Karşıt Koşullama: İstenmeyen bir davranışı ortaya çıkaran uyarıcıları, bu davranış la

uyuşmayan davranışlara koşullayarak, koşullu uyarıcının zayıflatılması ve koşullu tepkinin
tersi olan davranışın ortaya çıkarılmasıdır.
Sistematik Duyarsızlaştırma: Duyarsızlaştırma, yapılan aşamalı etkinlikler ile

organizmanın olumsuz bir uyaran ile karşılaşması sonucunda, giderek o uyarana tepkide
bulunmamasıdır.
Karşı Karşıya Getirme (Yüzleştirme): Koşullu tepkinin sönmesi için korkulan

(koşullu) uyarıcı ile organizma uzun süreli olarak bir arada tutulur.
“Hayvan zekâsı: Hayvanlardaki Çağrışım Sürecinin Deneysel Bir Araştırması”

başlıklı tezi daha sonra civcivlerde, balıklarda ve maymunlarda çağrışımlı öğrenme
araştırmalarıyla beraber yayınlanmıştır. Hayvanlardaki araştırmalarından yola çıkarak
çocuklar ve gençlerde öğrenme, eğitim ve zihinsel testler alanlarında çalışmalar yapmıştır.
Bundan dolayı zihinsel testler alanının lideri olarak düşünülmüştür (Senemoğlu, 2009, s.110-
114).
Davranışçılık akımının temsilcileri, Pavlov’un getirdiği koşullanma modeli, objektif,

davranış ve çevre uyarıcıları açık seçik gözlenebilir ve tamamlanabilir olduğu için klasik
koşullanma sürecine büyük önem vermişlerdir.
3.2.2. Edward L. Thorndike ve Bağlaşımcılık
Thorndike, hayvan psikolojisinin gelişmesindeki en önemli araştırmacılardan biri

olarak hayvanlarda öğrenmeyi araştırmakla başladığı kariyerini insanda öğrenme olarak devam
ettirerek davranışçı kuramın verilerinin eğitime uygulanmasında etkili olmuş en önemli
davranışçı kuramcılardandır. 1912 yılında Amerikan Psikoloji Derneği’ne başkan seçilmiş tir
(Schultz&Schultz, 2007, s. 383)
57
Thorndike, Watson gibi psikolojinin gözlenebilir davranışları araştırması gerektiğini
savunmuştur. Gözlemlenebilir davranışlar üzerinde odaklanarak nesnel ve mekanik bir
öğrenme teorisi tasarlamıştır.
Thorndike ve Pavlov çalışmalarını eş zamanlı olarak birbirinden bağımsız yapmış iki

uzmandır. Her ikisinin de davranışın ortaya çıkışı ve devamı ile ilgili ortaya koyduğu ilkeler
benzerdir. (Thorndike’ın etki yasası (law of effect) 1898’de Pavlov’un 1902 yılında geliştird iği
pekiştirme yasası (law of reinforcement) davranışın devamlılığı konusunda benzerlik le r
göstermektedir) .
Thorndike’ın davranışların kazanıma ilişkin görüşleri Bağlaşımcılık ya da Çağrışım

Kuramı olarak adlandırılmaktadır. Davranışın kazanılmasının temelinde duyusal uyarıcılar ile
harekete geçiriciler arasında kurulan bir bağ olduğunu kabul etmektedir. Alışkanlıklar ın
meydana gelmesini ya da yok olmasını bu duyusal uyarıcılar ile tepkiler arasındaki bağların
güçlenmesine ya da zayıflamasına bağlamaktadır. Thorndike’a göre insanın her gözlenebilir
durumda, neler düşünebileceğini, neler yapabileceğini, insanı nelerin tatmin edebileceğini ve
rahatsız edebileceğini tam olarak söyleyebiliriz. Thorndike’a göre eğer organizma analiz
edilirse; tepkiler, tepkiye hazır bulunuşluk, tepkiyi kolaylaştıran koşullar, ket vurma ve
tepkilerin yönleri arasında bağlantıların bulunduğu görülür (Schunk, 2011, s.28-29).
Uyaran ---------- Davranış
Bir uyarana karşı gösterilen davranış o uyaran ile davranış arasındaki “bağ” ile
açıklanabilir.
Eğer uyarana karşı gösterilen davranış sonrasında elde edilen sonuç organizmayı tatmin
ediyorsa, hoşnutluk yaratıyorsa o uyaran her görüldüğünde o davranışın / tepkinin başka
davranışlara / tepkilere nazaran gösterilme olasılığı artmaktadır.
Bu durumda uyaran ile davranış arasında bir bağ oluşmakta, o uyaran her görüldüğünde
aynı davranış çağrışım uyandırmaktadır.
58
Thorndike, uyarıcı koşullar ve davranış eğilimlerinin yanı sıra uyarıcıyı ve tepkiyi
birlikte tutan şeyin ne olduğunu açıklamıştır. Thorndike uyarıcı ve tepkinin sinirsel bir bağla
bağlandığına, bağlaşımın uyarıcı ve tepki arasında sinirsel bağın kurulmasına işaret ettiğini
belirtmiştir.
Thorndike, organizmayı amaca götüren davranışları seçtiğini, amaca götürmeyenler i

elediğini belirtirken zihinsel veya öznel dinamiklere vurgu yapmıştır. Amaca götüren
davranışın organizmada yaratmış olduğu etkiyi “hoşnutluk”, “can sıkıntısı” ve “hoşnutsuzluk ”
gibi kavramlarla ifade etmiştir. Haz ile sonuçlanan, başarıya götüren tepkilerin kalıcı hâle
geldiğini haz uyandırmayan tepkilerin elendiğini vurgulamıştır. Sinirsel bağın uyarıcı ve tepki
arasındaki amaca ulaştıran, haz veren tepkilerle kurulduğunu belirtmiştir.
Haz, hoşnutluk gibi kavramlar davranışçıların kullandığı terminolojiden çok uzak

zihinsel kavramlardır. Bu durum, ilk bakışta Thorndike’ı davranışçılıktan farklı görüşleri
ifade ediyormuş gibi gösterse de Thorndike’ın davranışı, atomik parçaları, birimleri ile
incelediği dikkate alındığında zihinsel değil mekanik bir anlayışa sahip olduğu
görülmektedir. Kazandırılacak davranışın küçük parçalar hâlinde öğretilmesi gerektiğini
açıklayan “küçük adımlar ilkesi” bu düşünceyi destekler niteliktedir (Senemoğlu, 2009,
s.131).
Thorndike’ın öğrenmeye ilişkin düşünceleri “deneme - yanılma öğrenmesi” olarak

adlandırılmaktadır. Kedilerle yaptığı deneylerde deneme - yanılma öğrenmesini ortaya
koymuştur. “Bilmece Kutuları” olarak adlandırdığı kutu içerisinde kedinin kutudan çıkmak için
yaptığı sayısız denemenin sonucunda, kutudan çıkmayı sağlayan davranışı nasıl kazandığını
açıklayan deneme yanılma öğrenmesi en basit öğrenmelerden biridir. Kedinin kutudan
çıkabilmek için rastgele yaptığı birçok davranıştan bir tanesi kutunun kapağının açılmas ını
sağladığında, kedinin dışarı çıkabilmenin verdiği hoşnutluk ya da başarı ile aynı doğru
davranışı yanlış davranışların sayısı azalarak tekrarlamaya başlamaktır. Thorndike bu deneyler i
sonrasında bir davranışın sonuçlarının davranışın kazanılmasındaki etkisini açıklayan en
önemli öğrenme yasalarından biri olan “Etki Yasası” ile açıkladı (Senemoğlu,2009s.134)
Etki yasasının devamında alıştırma ya da kullanıp kullanmama yasası olarak belirttiği

bir davranışın çok tekrarının davranışın güçlenmesine yani çağrışımın güçlenmesini sağladığını
açıkladı.
Aslında kedinin yaşadığı duruma ilişkin birçok durumu gündelik hayatımızda da

yaşadığımızı gözlemleyebiliriz. Bu duruma en güzel örneklerden biri çocukların puzzle
kutularına doğru nesneyi atabilmek için ellerindeki birçok oyuncağı kullanmalarıdır. Biri
olmaz, diğerini dener, bir diğerini ve en sonunda doğru olanı bulur ve o davranışı tekrar eder.
Ya da elinizde birçok anahtarın bir arada yer aldığı bir anahtarlığı düşünün, kimi zaman doğru
anahtarı benzerleri arasından seçme sırasında birçok deneme yaparız.
Gündelik hayatımızda istediğimiz sonuçları getiren davranışları seçer ve benzer

durumlarda onları uygularız. Uygulamaktan vazgeçtiğimiz davranışlarımızı kaybederiz.
Sıklıkla uyguladıklarımızda ise mükemmelleşiriz.
59
Thorndike’ın hazır bulunuşluk ilkesi, gündelik hayatımızda sıklıkla yaşadığımız
olaylardaki tepkilerimizi anlaşılır kılmaktadır. Bir şeyi yapmaya istekli olmadığımızda hiçbir
kuvvet o şeyi yaptıramaz ya da içimiz sıkılarak, istenmeyen şekilde yaparız. Bir şeyi yapmak
istediğimiz hâlde yapmamız engellenir ya da gerekli yardım verilmezse de kızar ve öfkelenir iz.
Thorndike göre, organizma davranışı yapmaya istekli olduğunda davranışı mükemmel şekilde
yapar, eğer isteği olmadığı hâlde davranışı yaptırmak için zorlarsanız öfkelenir ve kızar. Bir
kediyi sevmek istersiniz de kedi size gelmek istemez ve siz zorlarsanız, sonuçta elinizde bir
tırmık izi ile kalabilirsiniz. (Schunk, 2011, s.29-31)
Davranışların Kazanımları İle İlgili Görüşleri
1. Bağlaşımcılık: Thorndike uyarıcı ve tepkinin sinirsel bir bağla bağlandığına

inanmaktadır. Bağlaşım, uyarıcı ve tepki arsında sinirsel bağın kurulmasına işaret etmektedir.
Örneğin, çocuğun karnının acıkmasıyla, yemek yemesi arasında bir bağ vardır. Karnının
acıkması yemek yeme davranışını ortaya çıkarır.
2. Seçme ve Bağlama: Organizma, daha sonra aynı uyarıcı koşullarla kendisini

amaca ulaştıran tepkileri seçer; amacına ulaştırmayan, başarısız olan tepkileri eler. Haz ile
sonuçlanan, başarıya götüren tepkiler kalıcı hâle gelir.
3. Öğrenme Küçük Adımlarla Oluşur: Thorndike, problemi çözme süresi, ardışık

denemelerin sonucunda yavaş yavaş kısaldığından öğrenmenin birdenbire içgörüsel bir
şekilde değil, yavaş yavaş oluştuğuna karar vermiştir. Thorndike’a göre öğrenme, büyük
atlamalardan çok, küçük sistemli adımlarla meydana gelir.
Temel Kanunları:
1. Hazırbulunuşluk Kanunu: Hazırbulunuşluluk kanunu üç bölüm hâlinde

açıklanabilir.
a. Bir kişi, etkinlik göstermeye hazır ise, etkinliği yapması da mutluluk verir.
b. Bir kişi, etkinliği göstermeye hazır fakat, etkinliği yapmasına izin verilmezse, bu
durum bireyde kızgınlık yaratır.
c. Bir kişi, etkinliği yapmaya hazır değil ve etkinliği yapmaya zorlanıyorsa kızgınlık
duyar.
2. Tekrar Kanunu: Thorndike’nin 1930’dan önceki tekrar kanunu iki bölümden

oluşmaktadır:
a. Uyarıcı ve tepki arasındaki bağ kullanıldıkça güçlenir
b. Tekrar devam etmediğinde, ya da sinirsel bağ kullanılmadığında uyarıcı durumlar

ve tepkiler arasında bağlaşımlar zayıflar.
60
1930’dan sonra Thorndike tekrar yasasını tamamen değiştirmiştir. Sadece tekrar etme
bağıgüçlendirmediği gibi, kullanmama da gücünü azaltmaz. Sadece bağın gücü değişmeye
neden olabilir demiştir.
3. Etki Kanunu: Tepkinin doğurduğu sonuç, uyarıcı ve tepki arasındaki bağın

güçlenmesine ya da zayıflamasına neden olmaktadır. Eğer tepkinin sonucu tatmin edici, haz
verici ise, uyarıcı ve tepki arasındaki bağın gücü artmaktadır. Tepki rahatsız edici bir duruma
yol açarsa.
Ayrıca, ödül ve cezanın etkisi ile ilgili olarak ise ödülün davranış üzerindeki etkisinin
daha fazla olduğunu belirtirken cezanın çok fazla etkili olmadığını belirtmiştir. Buna bağlı
olarak davranışı kazandıran ve kalıcılığını sağlayan faktör olarak ödülün üzerinde çok daha
fazla durmuştur.
Sonuç olarak Thorndike’ın araştırmaları psikoloji tarihinin en önemli olaylar ı

arasındadır. Yeni öğrenme teorileri ve modellerine rağmen Thorndike’ın davranış ın
kazanılmasına ilişkin öğrenme teorileri önemini korumaktadır.
61
Uygulama
Araştırma Ödevi
62
Uygulama Soruları
1) Pavlov ve Thorndike’ın görüşlerinin gündelik hayattaki uygulamalarına örnekler

veriniz.
63
Davranışçı kuramcılardan Pavlov ve Thorndike’ın insan davranışlarını psikolojinin dört

temel hedefi - tanımlama, açıklama, tahmin ve kontrol- doğrultusunda nasıl inceledikler ini
öğrendik.
64
Bölüm Soruları
1) Davranışçı Kuram’ın fizyolojik altyapısını hazırladığı kabul edilen uzman kimdir?
a) Pavlov
b) Thorndike
c) Watson
d) Skinner
e) Hull
2) Klasik koşullanma sürecinde davranışı kontrol edebilmek için öncelik le

tanımlanması gereken nedir?
a) Doğal uyaran
b) Doğal tepki
c) Koşullu uyaran
d) Çevre
e) Pekiştirme
3) Davranışların kazanımını uyaran ve sinir uçları arasındaki bağ ile açıklayan uzman
kimdir?
a) Pavlov
b) Thorndike
c) Watson
d) Skinner
e) Wundt
65
4) Aşağıdakilerden hangisi davranışçı ilkelerle kazandırılması zor bir davranış
grubunu temsil etmektedir?
a) Ders çalışma
b) Diş fırçalama
c) Matematik sorusu çözebilme
d) Okula gitme
e) Yemek yeme
5) “Davranışlar, deneme yanılmaların sonucu kazanılır.” görüşü hangi kuramsal

temele dayanmaktadır?
a) Klasik koşullanma
b) Bağ kuramı
c) Fonksiyonalizm
d) Yapısalcılık
e) Gözlem yolu ile öğrenme
6) “Bir birey bir davranışı yapmaya istekli ise o davranışı yapar, zorlarsanız
öfkelenir.”
Yukarıdaki ifade hangi ilke ile açıklanır?
a) Etki ilkesi
b) Hazırbulunuşluk ilkesi
c) Tekrar ilkesi
d) Tekrar ilkesi
e) Pekiştirme ilkesi
7) Klasik koşullanma süreci ile davranış kazandırma sürecini açıklayınız.
8) Thorndike’ın kuramının temel kavramlarını açıklayınız
9) Klasik koşullanma ile davranışların değiştirilmesi ya da yokedilmesi sürecini

açıklayınız.
10) Davranışların kazanılma sürecine ilişkin davranışç ı kuramın bakış açısını yazınız.
66
4. DAVRANIŞÇI KURAM II
DAVRANIŞÇILIĞIN GELİŞİMİ (JOHN B. WATSON; BHRUSS F.

SKİNNER; CLARK L. HULL)
67
4.1. John B. Watson
4.2. Bhrus F. Skinner ve Edimsel Koşullanma
4.3. Clark L: Hull ve Sistematik Davranışçı Kuram
68
1) Watson, Skinner ve Hull’un Davranışçı Kuram’a katkıları nelerdir?
2) Davranışçı Kuram’ın tarihsel süreç içerisindeki gelişim seyrinin insan

davranışlarının açıklanmasına getirmiş olduğu yenilikler nelerdir?
3) Günümüzde insanın davranışlarının açıklanmasına yönelik olarak kuramcılar ın

görüşlerinden nasıl faydalanılabilir?
69

edileceği veya
geliştirileceği
Davranışçılığın Kuramın gelişiminde Watson, Literatür taraması ve

Gelişimi Skinner ve Hull’un etkisini gözlem, analiz
tartışabilmek
John B. Watson Watson’un davranışların kazanımına Literatür taraması ve

ilişkin görüşlerini ifade edebilmek gözlem, analiz
Bhruss F. Skinner Skinner’ın edimsel koşullanma Literatür taraması ve

teorisinin davranışların kazanımına gözlem, analiz
ilişkin görüşlerini ifade edebilmek
Clark L. Hull Hull’un sistematik davranışçı Literatür taraması ve

teorisinin davranışların kazanımına gözlem, analiz
ilişkin görüşlerini ifade edebilmek
70
Anahtar Kavramlar
 Davranışçı kuram
 J. B. Watson
 B. F. Skinner ve Edimsel Koşullanma
 Hull ve Sistematik Davranışçı Kuram
71
Giriş
Bu bölümde davranışçı kuramcılar arasında en çok bilinen uzmanlardan biri ve
davranışçılığın kurucusu olarak kabul edilen John B. Watson, kuramı ile Watson’un
davranışçılığının yenilenmesi olarak kabul edilen Bhruss F. Skinner ve matematiksel teoremler i
ile davranışı açıklayarak psikoloji bilimine daha fazla bilimsel nitelik kazandırmaya çalışan
Clark L. Hull’un görüşlerini ele alacağız.
72
4.1. John B. Watson
En katı davranışçı kuramcıdır; kalıtımın değil çevrenin önemine vurgu yapar.
Davranışçı bakış açısı John Watson (1878-1958) tarafından ortaya konmuştur. Psikolojinin
görevinin içsel dinamikleri değil, fen bilimlerinin yöntemlerini kullanarak gözlenebilir olanı ve
gündelik hayatta pratik değeri olanları açıklayarak kabul görebileceğini savunmuştur
(Schultz&Schultz,2007,411).
Watson 1878 yılında Güney Carolina’da, Greenville kasabası yakınlarında doğdu.

Davranışçılığın kurucusu olan Watson Şikago Üniversitesi’nde psikoloji alanında ilk doktora
derecesini alan kişidir (1903). Bir süre bu üniversitede çalıştıktan sonra Johns Hopkins
Üniversitesi’ne profesör olarak (1908) atanmıştır. Ticari reklamcılık işine girinceye kadar bu
üniversitede çalışmalarını sürdürmüştür.
Watson, doğa bilimlerinin metotları ile objektif olanın incelenmesi gerektiğini

savunurken bir davranışçının kullanabileceği araştırmalrında kullanabileceği yöntemleri üç
başlık altında toplamıştır: araştırmalarda (1) araçlı ve araçsız gözlem, (2) test metotları, (3)
sözel anlatım metodu, (4) koşullu refleks metodu. Gözlem diğer yöntemler için davranış ı
tanımlayıcı ve açıklayıcı özelliği ile temel oluştururken test yöntemleri nitelikleri ölçmekten
ziyade organizmanın uyaranlara verdiği tepkileri ölçmek için kullanılan objektif araçlardır.
Sözel anlatım ise onun davranışçı sistemine özgüdür. Kendisinin karşı çıktığı yapısalc ı
kuramın iç gözlem yönteminden farkını net olarak belirtmemiş olsa da bireyin sözel ifadelerinin
doğruluğunu ispatlayabileceği durumlarla sınırlamıştır. Doğruluğu ispatlanamayan sözel
anlatımlar, imgesiz düşünme veya hissedilen durum hakkındaki yorumlar vs. dikkate
alınmaması gerektiğini ifade etmiştir. Ayrıca bu teknik Watson tarafından da daha objektif
gözlem metotlarının yerine geçebilecek kadar anlamlı olmayan, “kesin olmayan” bir teknik
olarak ele alınmıştır (Schultz&Schultz,2007,412).
Watson, davranışçıların en önemli davranış değiştirme ve öğrenme yöntemi kabul

edilen koşullu refleksin Amerikan psikoloji araştırmalarında yaygın şekilde kullanılmış
olmasını sağlamıştır. Koşullu refleksin davranışı elementlerine ayırarak inceleyen laboratuvar
metodu olması nedeniyle tüm insan davranışlarının bu yolla incelenebileceğini iddia etmiştir
(Senemoğlu, 2009, s.112).
73
Watson’a göre davranışçılık organizmanın tüm davranışlarıyla ilgilenmektedir. Bu
nedenle organizmanın tepkilerini öğrenilmiş veya öğrenilmemiş olanlar ve açık veya gizli
olanlar olarak ikiye ayırır. Öğrenmenin kurallarını ortaya koyabilmek için bu ayrımın gerekli
olduğunu belirtir. Açık tepkiler doğrudan gözlemlenebilirler. Organizmanın içindeki hareketler
veya tepkiler de çeşitli aletlerin kullanılması yoluyla potansiyel olarak gözlenebilir hâle
getirilebilir.
Davranışçılıkta ise organizmanın, bireyin önemi yoktur. Deneyci ya da davranışı

değiştirmek isteyen deney koşullarını / çevre koşullarını oluşturur ve ardından deneklerin /
bireylerin bu koşullara ne şekilde tepki verdiklerini gözlemler.
Yani insanın herhangi bir önemi yoktur!
Önemli olan belirlenmiş çevre içinde hangi davranışı yaptığı ya da yapamadığıdır.
Herkes davranışta bulunabilir; çocuklar, zihinsel özürlüler, hayvanlar…
Bir uyaran verirsiniz ve bir tepki alırsınız!
Watson’a göre heyecanlar da öğrenilmiştir. Heyecanlar, belirli bir uyarıcıya karşı basit
bedensel tepkilerdir. Uyaranlar, beden değişikliğine ve öğrenilmiş uygun açık tepkilere nabız
hızı, solunum artması gibi fiziksel değişikliklere neden olurlar. Dolayısıyla bir dereceye kadar
gizli tepkilerdir. Bu nedenle heyecansal tepkiler de kontrol edilebilirler (Arık, 1995, s.150)
Korkmayı, kaygılanmayı, utanmayı, sevinmeyi vb. tüm heyecansal tepkiler (tutum ve

alışkanlıklar gibi) koşullanma yolu ile kazanılmaktadır.
74
Watson ve bir öğrencisi, klasik koşullandırma ilkelerinin insanlara ne şekilde
uygulanabileceği konusunda yürüttükleri ve Watson’un “Albert, Peter ve Fareler” olarak
bilinen deneyleri, çalışmaları arasında en fazla bilinendir.
Watson öncelikle, üç yaşındaki Albert’in herhangi bir fareye karşı kaçınmasının

olmadığını gösterdikten sonra Albert’in görmeyeceği bir yere gong sesi yerleştirmiştir. Daha
sonra Albert fareyi her görüşünde yüksek sesle gong çalınmıştır. Böylece Albert, gong sesine
karşı irkilme tepkisi göstermeye başladı. Bir süre sonra fareyi gördüğü zaman gong sesi
olmaksızın huzursuz olmaya, ağlamaya ve farenin her odaya getirilişinde ondan kaçmaya
başladı. Watson’a göre bu çalışma, korku tepkilerinin koşullandırma ile kazanılabileceğini
göstermektedir. Böylece Albert, korku duygusunun ayırt edici özellikleri olan kaçma veya
kaçınma davranışını klasik koşulladırmanın bir sonucu olarak kazanmıştır (Schultz&Schultz,
2007, s.414-420).
Başlangıçta farelere karşı korku tepkisi göstermeyen 11 aylık Albert ile yaptığı korku
koşullanması deneyleri her ne kadar yarıda kesilmek zorunda kalsa da Watson’un bebeklerin
üç temel heyecan davranışı gösterdiğine ilişkin teorisini destekler niteliktedir. Watson’a göre
bebekler üç tür heyecan davranışı göstermektedir: Korku, öfke ve sevgi. Korku gürültülü sesler
ve desteğin aniden kaybolması ile, öfke beden hareketlerine engel olarak, sevgi ise tenin
okşanması, sallama ve hafifçe vurarak okşama yoluyla oluşturulmuştur. Watson, bebeklerin bu
uyarıcılara verdiği tepki özelliklerini de ortaya koymuştur. Korku, sevgi ve öfkenin
öğrenilmemiş heyecanlar olduğuna inanmıştır. İnsanların diğer heyecan tepkileri ise
koşullanma süreci boyunca bu üç heyecan aracılığıyla geliştirilmektedir. Koşullanma boyunca,
temel heyecan tepkilerinin çevresel bir uyarıcıya bağlanmış olabileceğini belirtmiştir (Schunk,
2011, s.39-40).
Watson, Albert ile yaptığı çalışmadan sonra psikoloji alanındaki çalışmalarına son
vererek reklamcılık alanına geçmiştir. Albert ile ilgili çalışmasından etkilenen Mary Cover
Jones korkuların koşullanma yolu ile öğrenildiği takdirde koşullanma yolu ile de yok
edilebileceği düşüncesi ile tavşanlardan korkan Peter ile ilgili çalışmanın tüm sorumluluğunu
üzerine alarak korkuların ve heyecanların koşullanma yolu ile değiştirilmesinde davranışç ı
tekniklerin popüler olmasında etkili olmuştur.
75
Albert ve Fare; Peter ve Tavşan
Watson, üniversitedeki kariyerini özel sebeplerden bırakmasının ardından reklamcılık

alanına geçerek reklamcılık üzerinde çok büyük etkiler yaratmıştır. Davranışçılığın ilkelerini n
reklamcılık ve pazarlama alanlarında etkili bir biçimde kullanılmasını sağlamıştır.
1920’den sonra Watson’un psikoloji ile olan akademik bağı giderek zayıflayar ak
konferans ve radyo konuşmaları ile sınırlı kalmıştır.
Bununla birlikte Watson’un konumu davranışçılığın psikoloji tarihindeki konumunu

belirlemiştir. Watson’un ardından, davranışçılık B. F. Skinner’ın çalışmaları ile etkisini
sürdürmüştür (Schunk, 2011, s.39-40).
4.2. Burrhus F. Skinner ve Edimsel Koşullanma
Watson ve Pavlov’un çalışmalarından etkilenerek psikoloji alanında çalışmaya başlayan

Skinner’ın Watson davranışçılığının yenilenmesini sağladığı kabul edilir (Schunk, 2011, s.45).
76
Skinner’in psikoloji sistemi, pek çok açıdan
yaşamının ilk yıllarına ait deneyimlerini yansıtmaktad ır.
Skinner’in hayatı geçmiş pekiştirmelerin bir ürünü olarak
değerlendirir ve kendi düzenli ve sistemli yaşantısının da
bu şekilde daha önceden belirlenmiş olduğunu düşünür.
Kendi yaşantısının tüm yönlerinin sadece çevresel
kaynakların izini sürdüğüne inanır ki çocukluğu boyunca
çeşitli oyuncaklar yapan hayvanlarla ilgilenen Skinner
yıllar sonra güvercinleri ping-pong oynamak gibi çeşitli
eğlenceli ve şaşırtıcı faaliyetleri yapacak şekilde eğitir.
Ünlü edim kutusunda farenin yiyeceği bulması ile ilgili
süreçle edimsel koşullanmanın ilkelerini açıklar (Myers,
2013, s.322-329)
1938 tarihli Organizmaların Davranışı kitabı ile görüşlerinin açıklayan Skinner,

çoğunlukla olumsuz eleştiri almıştır. Bununla birlikte kitabı uzun yıllar sonra bile modern
psikolojinin gelişmesini sağlayan en önemli kitaplardan biri olarak değerlendirilmiş tir
(Schultz&Schultz, 2007, s.483)
Skinner’a göre “Psikolojik dünyamız sadece tepkisel koşullama yoluyla olsaydı, çok sığ
olurdu, çevremizi de değiştiremezdik. İnsan çevreyi değiştirir, bu değişiklikten kendisi de
değişikliğe uğrar ve davranışları da değişir. Bir davranış kendi yarattığı sonuçlara göre
değişikliğe uğrar ve davranış dağarcığımız da değişikliğe uğrar. Davranışların değişmesine yol
açan, yani onları kontrol eden ilkeleri anlarsak davranışları da açıklayabiliriz.”
Davranışın biçimlendirilmesi olarak

bilinen yöntemi ile güvercinlere bir
pinpon topunu istenen noktaya
götürmeyi öğretmiştir. Güvercin her
doğru davranışından sonra yem almış,
farklı yönlere gittiğinde ise ödül - yem
verilmeyerek davranış
şekillendirilmiştir.
77
Bireyin gerçek, gündelik yaşamına ilişkin problemlerine yoğun ilgi duyan Skinner’ ın
düşünceleri, 1960’lı yıllardan sonra eğitim ve davranış değiştirme yöntemleri olarak klinik
alanda uygulamalar bulunca dikkat çekmiştir. Bu zaman zarfında Bilim ve İnsan Davranışı
kitabı davranışçı psikolojisinin temel ders kitabı hâline gelmiştir.
Özellikle çocuklarda ve eğitim alanında davranış değiştirme teknikleri olarak

Skinner’ın “edimsel koşullanma teknikleri” sıklıkla kullanılmaktadır. Davranışlar ın
değiştirilme sürecinde ödül ve cezalardan yararlanılarak birçok çocukluk çağı problemler i
tedavi edilmektedir. Skinner, Thorndike gibi cezanın davranışın değiştirilmesinde etkisinin
olmadığını belirterek, sorunun çocuğun çevresinde istenmeyen davranışa neden olan
uyaranların ortadan kaldırılması ile ilgili olduğunu ifade eder. Başka bir ifade ile olumlu
davranışı engelleyen etmenleri ortadan kaldırır ve doğru davranışı yaptığında
ödüllendirirseniz istenen davranışın kendiliğinden ortaya çıkacağını ve kalıcı olacağını
savunur. Bunların arasında; yatağını ıslatma, parmak emme, tırnak yeme, saldırganlık, öfke
nöbeti, aşırı hareketlilik, sınıfta engelleyici tutum, okulda başarısızlık, dil eksikliği, aşırı
sosyal çöküntü ve astım nöbetleri gibi çeşitli durumları sayılabilir (Senemoğlu, 2009, s.167-
169).
Skinner, davranışların kazanılması ile ilgili görüşlerini edimsel koşullanma kuramı ile
açıklamıştır. Skinner, kuramında kendiliğinden yapılan davranışlarla koşullanmanın meydana
gelebileceğini vurgulamaktadır. Thorndike’ın çalışmalarından yola çıkarak organizma nın
davranışlarını, basit refleksif tepkiler olmadığını, uyaranlara karşı kasıtlı olarak yapıla n
hareketler olarak kabul etmektedir. İnsanlar çevrelerinde bulunan çeşitli nesnelerle etkileşimler i
sırasında birçok farklı davranışta bulunduğunu, bunlardan pekiştirilen davranışlar ın
koşullanmayı oluşturduğunu savunmaktadır. Buna bağlı olarak kendiliğinden bir ihtiyac ı
karşılamaya yönelik olarak yapılan davranışlara “edim” adını veren Skinner, bu edimler in
onları izleyen sonuçlardan etkilendiğini ileri sürmektedir. Skinner’ın geliştirdiği edimsel
koşullanmaya göre edimsel davranış; bilinen bir uyarıcı tarafından oluşturulmaz; organizma
tarafından ortaya konur ve sonuçları tarafından kontrol edilir. Bu bağlamda edimsel davranış ın
ilk nedeni organizmanın içindedir; organizma edimleri ortaya koyar. Bu nedenle bu tür
koşullamaya edimsel koşullama ya da “R’’ (Response = tepki) tipi koşullama adı verilmekted ir.
“R” tipi koşullama adı verilmesinin nedeni ise bu tür koşullamada pekiştirmenin tepkiye bağlı
olarak yapılmasıdır. Tepki doğru olduğu takdirde ödül yani pekiştirici uyarıcı -davranışın
yapılmasını sağlayan- verilmektedir (Arık, 1995, s.224-242; Senemoğlu, 2009, s.167-169).
Görüldüğü üzere Thorndike gibi Skinner de davranış ve sonuç ilişkisi üzerind e

durmuştur. Skinner, Thorndike’ın çalışmalarının devamı olarak kabul edilebilec ek,
davranışların oluşumuna ilişkin başka bir dinamiği ortaya koymuştur.
78
Skinner, “edim kutusu” adını verdiği kutunun
içinde bir farenin kendiliğinden yaptığı davranışlar la
peyniri elde etme sürecini ve peyniri ile ödüllendir ile n
davranışının tekrarlanma dinamiğini edimsel koşullanma
süreci olarak açıklamıştır. Gündelik hayat içerisinde
çoğunlukla bir davranışı birine yaptırmak istediğimizde
ya da biri bizden bir şey istediğinde “önce sen bir yap
bakalım” gibi ifadeler kullanırız. Aslında önce bireyin
birtakım davranışlarda bulunması ve ardından sonucunu
yaşaması edimsel koşullanmadır. “İyilik yap elbet sonucu
gelir.” şeklinde basit bir çıkarımla bile konuyu
özetlememiz mümkündür. Bebekler, herhangi bir
ihtiyaçları olduğunu ağlama davranışı ile dile getirir ler.
Ağlayan bebeğe de annesi gelerek ihtiyacı neyse onu
verir. Bu deneyimden sonra da bebek, ağlama davranış ını
ihtiyaçları karşılamada kullanmaya başlar. Çünkü
davranışın sonucu olumludur. Belki de halk arasında
“Bırak ağlasın, her ağladığında gitme sonra hep ağlar.”
gibi ifadeler Skinner’den habersiz olarak yayıldı.
Skinner’a göre davranışın asıl belirleyicisi “ödül” yani pekiştirmedir. Cezanın yeni
davranışın kazanılması ya da istenilmeyenin yok edilmesinde hiçbir etkisi yoktur. Ceza,
organizmaya istemediği bir şeyin verilmesi ya da istediği bir şeyin verilmemesidir. Bir başka
deyişle, ortama olumsuz pekiştireçlerin getirilmesi ya da ortamın olumlu pekiştireçten mahrum
bırakılmasıdır. Skinner’a göre ceza, davranışı yok etmemekte sadece baskı altına almaktadır.
Ceza, ortamdan çıkarıldığında cezaya neden olan davranış tekrar ortaya çıkabilmekted ir
(Schunk, 2011, s.45-46).
79
Edimsel Koşullama İlkeleri
Edimsel koşullamanın, ödülün -pekiştirecin- izlediği tepkilerin tekrarlanabileceğini ve

ödülün davranışın tekrarlanma oranında belirleyici olduğunu belirtmektedir. Bir başka ifade
ile pekiştirilen davranışı daha sık gösterirken pekiştirilmeyenden ise vazgeçmektedir.
Davranışın görülme sıklığının arttırılması: Olumlu ve olumsuz pekiştireçlerin Skinner’a göre

pekiştirmenin organizmaya istenen davranışı kazandırmada, davranışı biçimlendirmede,
sonuç olarak davranışların oluşumunda önemli bir yeri vardır. Yalnızca alışkanlıklarımız,
tutumlarımız, heyecanlarımız değil tüm bu dinamiklerin toplamı olan ve bir bireyi
diğerlerinden ayıran kişilik özellikleri de pekiştirmeler yoluyla kazanılan davranışlar ın
sonucudur. Pekiştireçler; meydana getirdikleri etkilere göre olumlu pekiştireçler ve olumsuz
pekiştireçler olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.
Olumlu Pekiştireçler: Ortama konulduğunda belirli bir davranışın yapılma olasılığını artıran
uyarıcılardır. Bu uyarıcılar da birincil ve ikincil olumlu pekiştireçler olmak üzere iki grupta
toplanmaktadır. Birincil olumlu pekiştireçler; yiyecek, su, cinsellik gibi organizmayı doğal
olarak pekiştiren ve canlının yaşaması ile ilgili olan pekiştireçlerdir. İkincil olumlu
pekiştireçler ise, herhangi bir nötr uyarıcının olumlu birincil pekiştireçler le
ilişkilendirilmesiyle olumlu pekiştireç özelliği kazanan uyarıcılardır (saygı, başarı vb.).
Olumsuz Pekiştireçler: Ortamdan çıkarıldıklarında belirli bir davranışın yapılma olasılığını

artıran uyarıcılardır. Olumsuz pekiştireçler, organizmaya rahatsızlık veren uyarıcılardır ve
birincil ve ikincil olumsuz pekiştireçler olmak üzere iki gruba ayrılmaktadırlar. Birinc il
olumsuz pekiştireçler; organizmaya zarar veren, yaşamı tehdit eden uyarıcılardır. Bunlar;
rahatsız edici yüksek tonlu sesler, elektrik şoku vb.dir. İkincil (koşullu) olumsuz pekiştireç ler
ise, herhangi bir nötr uyarıcının birincil olumsuz pekiştireçlerle ilişkilendirilmes iyle
pekiştireç özelliği kazanan uyarıcılardır. İkincil pekiştireçler bu özelliklerini büyük ölçüde
klasik koşullama ilkelerine göre kazanırlar.
Olumlu ve Olumsuz Pekiştirme Kullanma İlkeleri
1. Birincil ve ikincil olumlu pekiştireçler ortama konulduğunda davranışın yapılma olasılığı

artar.
2. Birincil ve ikincil olumsuz pekiştireçler ortamdan çıkartıldığında davranışın yapılma

olasılığı artar.
3. Bu durumda pekiştirme, olumlu pekiştireçleri ortama koyarak ya da olumsuz pekiştireç ler i

ortamdan çıkararak davranışın yapılma olasılığını artırma işlemidir. Olumlu pekiştireç ler i
ortama koyarak davranışın yapılma olasılığını artırma işlemine olumlu pekiştirme; olumsuz
pekiştireçleri ortamdan çıkartarak davranışın yapılma olasılığını artırma işlemine ise
olumsuz pekiştirme denir.
80
4. Pekiştirmenin gelişigüzel değil belirli bir program dâhilinde yapılması gerekir. Skinner,
pekiştirmenin nasıl verilmesi gerektiğini “pekiştirme tarifeleri” ile açıklamaktadır.
Sonuç olarak, Skinner’a göre psikolojiyi gerçek bir bilim hâline getirmenin yolu,
davranışı açıklamak ve değiştirmek için; ölçülemeyen içsel süreçlere değil, ölçülebilen dışsal
süreçlere odaklanmaktan geçmektedir.
4.3. Clark Leoanard Hull ve Sistematik Davranışçı Kuram
Clark L. Hull, ilk olarak mühendislik eğitimi almıştır. Lisans sonrası eğitimini psikoloji
üzerine yapmıştır. Yirmi dört yaşında çocuk felci geçirmesine rağmen çalışmalarına devam
etmiştir. Hull’un ilk araştırmaları, davranışın analizinde kullandığı nesnel metot ve işlevse l
kanunların temellerini oluşturmuştur. Test ve ölçümler, istatistiksel analiz metotlarının
geliştirilmesi üzerinde çalışmanın yanı sıra ve korelasyonu hesap eden bir makine icat etmiştir.
Ayrıca hipnoz ve aşılanma yatkınlığı konuları ile ilgili 32 makalesini ve araştırma sonuçlar ını
özetlediği Hipnoz ve Aşılanma Yatkınlığı isimli bir kitap yazan Hull, Pavlov’un şartlı refleksle r
problemine ve öğrenmeye ilgi duymaya başlaması ile davranışçı ekolün gelişmesinde etkili
olmuştur (Schultz&Schultz, 2007, s.474)
Hull’un davranışçılık şekli, Watson’un davranışçılığından gerek organizmanın çevreyle

etkileşimi gerekse bu etkileşimi ortaya koyma yöntemleri açısından çok daha gelişmiş ve
karmaşık kabul edilmektedir.
Davranış bir uyarıcının değil birçok uyarıcının etkileşimi sonucu oluşur. Organizma,
var olduğunda ihtiyaçlarını giderebilecek tepkiler hiyerarşisiyle dünyaya gelmiştir. Dolayısıyla
bir ihtiyacı karşılamak için bu tepkiler hiyerarşisinden birini seçer ve uygularız. Eğer tepki her
zaman ödül getiriyorsa onu yapmayı alışkanlık hâline getiririz. Eğer repertuarımızdaki yani
81
tepkiler hiyerarşisindeki hiçbir tepki istenen sonucu getirmiyorsa yeni davranış öğrenmeye
güdüleniriz.
Hull, organizmanın davranışı yapabilecek durumda olmamasını “tepkisel engeleme ”

kavramı ile açıklamış ve tekrar davranışı yapabilecek duruma gelebilmesi için “mola verilmes i”
gerektiğini belirtmiştir.
Bir örnek ile açıklarsak artık ders çalışamadığınızı, ders notlarını okuyamadığınızı
düşünün, ne yaparsınız? Kendinize bir kahve molası verirsiniz ve sonra tekrar ders çalışabilec ek
durumda hissedersiniz değil mi?
Davranışların organizma ve çevre arasındaki etkileşimlerle ortaya çıktığını, yani

organizmanın hayatta kalmasını sağlamaya yönelik biyolojik uyumu sırasında yeni davranışlar ı
kazandığını belirtmektedir. Aksi durumda çevreye uyum gereksinimi duyulmuyorsa daha önce
yapılması alışkanlık hâline getirilmiş davranışlar kullanılmaya devam edilmektedir. Yani
biyolojik uyum tehlikeye girdiğinde, organizma ihtiyaç durumu içerisinde olduğund a
organizma bu ihtiyacı giderecek şekilde davranır. Dolayısıyla, organizmanın davranışlar ı,
organizmanın hayatta kalması için gereken en iyi biyolojik koşulların yerine getirilmes ine
hizmet etmektedir (Senemoğlu, 2009, s.176-177).
Hull bedensel ihtiyaçların, organizmanın en uygun biyolojik koşullardan sapması

sonucu oluştuğunu düşünmüştür. Davranışçı bir teorisyen olarak Hull, biyolojik ihtiya ç
kavramını sistemine doğrudan sokmaktansa ara bir değişken olarak dürtünün gerçek olduğunu
kabul etmiştir. Hull, bir davranışın oluşmasında ve tekrarında yani davranışın şiddeti üzerind e
dürtünün etkisine daha fazla vurgu yapmıştır. Diğer davranışçı kuramcılar gibi davranış ın
çevresel uyarıcı tarafından gerçekleştiği, yönetildiği görüşüne bağlı kalmıştır. Dolayısıyla Hull,
güdüyü davranışın güçlenmesi için gerekli bir ödül olarak ele almıştır. Kuramında, güdüler i,
biyolojik ihtiyaçlarla, organizmanın hayatta kalmasıyla ilgili olan birincil güdüler ile birinc il
güdülerden daha başka güçler tarafından insanı ve hayvanı motive eden ikincil güdüler olarak
ikiye ayırmaktadır. İkincil güdüler, öğrenilmiş güdülerdir (Senemoğlu, 2009, s.179).
Birincil güdüler: Bir doku ihtiyacı durumundan kaynaklanan bu güdüler arasında

yiyeceğe, suya, havaya, ısı ayarlamasına, dışkılamaya, idrara çıkmaya, uyumaya, cinsel ilişk iye
ihtiyaç duyma ve acıdan kurtulma vardır. Bunlar, organizmanın temel içsel süreçleridir ve
hayatta kalmaya devam etmesi açısından çok önemlidir. Hull’a göre ikincil güdüler, daha
önceden nötr uyarıcı olan bir uyarıcı, asıl ihtiyaç durumu veya birincil güdü tarafında n
uyandırılan tepkilere benzer tepkiler ortaya çıkarabildiği için güdü özellikleri göstermeye
başlayabilir. Bundan dolayı çevredeki durum ve uyarıcılarla ilgili olan birincil güdüler in
azaltılmasıyla birleşip sonuçta kendileri güdü olarak ortaya çıkmaktadırlar.
Hull’un davranışçı kurama getirdiği en önemli katkılardan bir diğeri de nesnel

davranışçı psikolojinin gelişmesini sağlayan, davranışın ölçülmesi ve nicelleştirilmesi ile ilgili
fikirleridir. Sisteminde bilince, amaca veya herhangi bir zihinsel - ruhsal kavrama yer yoktur.
82
Hull’un kuramında gözlem ve davranışın yorumu kesinlikle nesnel olmalıdır. Hull’a göre
psikologlar matematiğin tam ve dikkatli anlayışını geliştirmek, matematik diliyle düşünme k
zorundadır. Hull’a göre ideal bir öğrenme kuramı Öklit geometrisi gibi önerme ve teoremlerde n
kurulan mantıksal bir yapıya sahiptir. Davranış yasaları matematiğin kusursuz diliyle ifade
edilmeli veya açıklanmalıdır. Hull, bu görüşlerini “Davranışın İlkeleri” adlı kitabında
açıklamıştır. (Senemoğlu, 2009, s.194; Schultz&Schultz, 2007, s. 478-479)
Görüldüğü üzere, maden mühendisliğinden psikoloji alanına doğru yönelen mesleki

kariyeri, hipnoz ve telkin ile başlamış, öğrenme psikolojisi ve klasik koşullanmanın nesnel
ilkelerini içeren genel davranış kuramını geliştirmesi ile Hull’u davranışçı ekolün en önemli
isimlerinden biri hâline getirmiştir.
83
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
84
Uygulama Soruları
1) Watson, Skinner ve Hull’un verilerinin gündelik hayattaki uygulamalarına örnekler

veriniz.
85
Davranışçı kuramcılardan Watson, Skinner ve Hull’un insan davranışlarını psikolojinin

dört temel hedefi - tanımlama, açıklama, tahmin ve kontrol- doğrultusunda nasıl inceledikler ini
öğrendik. Ayrıca kuramın tarihsel sürecinde, kendi teorileri ile davranışçılığın gelişmes ine
katkıları ile insan davranışlarını analiz ve kontrol tekniklerini öğrendik.
86
Bölüm Soruları
1) Davranışçı Kuram’ın kurucusu olarak kabul edilen uzman kimdir?
a) Pavlov
b) Thorndike
c) Watson
d) Skinner
e) Hull
2) Aşağıdakilerden hangisi davranışların devam etmesini sağlama yöntemidir?
a) Sönme
b) Sistematik duyarsızlaştırma
c) Karşıt koşullama
d) Çevre
e) Pekiştirme
3) Korku ve heyecanların koşullanma ile elde edildiğini savunan uzman kimdir?
a) Pavlov
b) Thorndike
c) Watson
d) Skinner
e) Hull
4) Biyolojik uyumun bozulmasının davranışların kazanımında etkili olduğunu belirten

uzman kimdir?
a) Pavlov
b) Thorndike
c) Watson
d) Skinner
87
e) Hull
5) “Davranışlar, tesadüfi pekiştirmlerin sonucu kazanılır.” görüşü hangi kuramsal

b) Bağ kuramı
c) Edimsel koşullanma
d) Sosyal öğrenme
e) Sistematik davranışçı kuram
6) Skinner’ın edimsel koşullanma sürecinin klasik koşullanmadan farklılıklar ını

açıklayınız.
a) Watson’un heyecan ve korkuların kazanımı ile ilgili görüşlerini açıklayınız.
b) Hull’un davranış kazanımına ilişkin görüşlerini ve kavramlarını yazınız.
c) Hull’un davranışçı kurama getirmiş olduğu yenilikleri yazınız.
d) Skinner’ın davranışların kazanımı ile ilgili görüşlerini gündelik yaşamdan örnekler

vererek açıklayınız.
Cevaplar
1) c, 2) e, 3) c, 4) e, 5) c
88
5. DAVRANIŞÇI KURAM III -DAVRANIŞÇILIK ÜZERİNDE
BİLİŞSEL ETKİLER: EDWARD C. TOLMAN, ALBERT BANDURA VE
JULİAN ROTTER-
89
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz
5.1. Edward C. Tolman ve İşaret Gestalt Kuramı
5.2. Albert Bandura ve Sosyal Bilişsel Kuram
5.3. Julian Rotter ve Denetim Odağı
90
1) Bilişsel davranışçı kuramcıların “Davranışçı Kuram”ın gelişimine katkısını

tartışınız.
2) Davranışçı Kuram’ın tarihsel süreç içerisindeki gelişim seyrinin insan

davranışlarının açıklanmasına getirmiş olduğu yenilikler nelerdir?
3) Günümüzde psikoloji alanındaki popülerliği azalmasına rağmen, modern insanın

hatta bilgi çağının insanın yaşamında hâlen davranışları yönlendirici etmenler olarak verilerinin
kullanılmasını nasıl açıklayabiliriz?
91

edileceği veya
geliştirileceği
Davranışçılık Üzerinde Bilişsel görüşlerin davranışçı Literatür taraması ve

Bilişsel Etkiler ekole katkısını açıklayabilmek gözlem, analiz
Edward C. Tolman ve Tolman’ın davranışların Literatür taraması ve

İşaret Gestalt Kuramı kazanımına ilişkin görüşlerini gözlem, analiz
ifade edebilmek
Albert Bandura ve Sosyal Bandura’nın davranışların Literatür taraması ve

Öğrenme kazanımına ilişkin görüşlerini gözlem, analiz
ifade edebilmek
Julian Rotter ve Denetim Julian Rotter’ın davranışların Literatür taraması ve

Odağı kazanımına ilişkin görüşlerini gözlem, analiz
ifade edebilmek
92
Anahtar Kavramlar
 Davranışçı Kuram
 Tolman ve İşaret Gestalt Kuramı
 Bandura ve Sosyal Öğrenme Kuramı
 Rotter ve Denetim Odağı
93
Giriş
Gestalt ve bilişsel kuramcıların davranışçı kuram üzerinde etkisini dikkat çekeceğimiz
bu bölümle birlikte davranışçı kuramı genel olarak bitirmiş olacağız. Davranışçı Kuram’ın bu
son bölümünde, insan davranışlarını açıklayan uyaran tepki bağlamındaki katı görüşlerinin
değişimini ve insanın kendi davranışlarında kontrol gücünün olabileceğine ilişkin görüşler ini
kısaca davranışçılığın insan davranışlarını, uyaran-organizma-tepki üçlüsü ile açıkladığı
kuramsal bakış açılarını göreceğiz. Bu doğrultuda özellikle göz önüne almamız gereken “her
ne kadar organizma olarak insanın” davranışlar üzerinde kontrol etkisini belirtmiş olsalar da bu
kuramlarda davranışın belirli çevresel ortamlardaki uyaranların kontrolü ile
değiştirilebileceğine vurgu yapmaktadırlar. Dolayısıyla söz konusu kuramlarda bilişsel ve
Gestalt kuramların etkileri olmakla birlikte “Davranışçı Kuram” oldukları unutulmamalıdır.
94
5.1. Edward C. Tolman ve İşaret Gestalt Kuramı
Edward Chace Tolman, ‘öğrenme’ ve ‘motivasyon’ alanlarında önemli çalışma la r
yapmış ve “Öğrenmenin Bilişsel Kuramı” (Cognitive Theory of Learning) ile kendi davranışç ı
ekolünü geliştirmiştir.
1886 yılında Massachusets’de doğdu Matematik konusunda

başarılı olmasına rağmen yine de deneysel ve kuramsal kimya
üzerinde çalışmıştır. Massachusets Teknoloji Enstitüsü’ nde
elektrokimya alanında lisans yapmıştır. Williams James’in
çalışmalarını okuyup Harvard okuluna felsefe ve psikoloji öğrencis i
olarak girdi. Öğrenciliği esnasında Almanya Giessen’de Gestalt
psikoloğu Kurt Kofa ile birlikte olmuş, Gestalt psikolojisi ile
ilgilenmiş ve Harvard’dan Geriye Dönük Ket Vurma (Retroactive
İnhibition) konulu tezi ile doktorasını tamamladıktan sonra
Nortwestern Üniversitesi’nde ders vermiştir. Fakat savaş konusunda barışçıl bir makalesinin
yayımlanması ile ayrılmak durumunda kalarak California Berkeley Üniversitesi’ne geçmiştir.
ІI. Dünya Savaşı’ndan hemen önce Savaşa Yönelik İtkiler (Drives Toward War) isimli küçük
bir motivasyon kitabı yazmış, savaş boyunca Henry Murray ile birlikte Washington’da Stratejik
Hizmetler Ofisi’nde çalışmıştır. Gestalt psikolojisi üzerinde çalışmak için Almanya Giessen’e
geri döndü. Farelerle labirent deneylerinde ödülün ve pekiştirecin rolleri üzerinde çalıştı.
1932’de Hayvanlarda ve İnsanlarda Amaçlı Davranış (Purposive Behavior in Animals And
Men) adlı kitabını yazdı. 1949’da Öğrenmenin Bir Çeşidinden Daha Fazlası Var (There is More
Than One Kind of Learing) adlı kitabı yazmış, 1937’de başkanlığını yaptığı Amerikan Psikoloji
Derneği’nden daha sonra başarı ödülü almıştır (Schultz&Schultz, 2007, s. 465)
Kuramında diğer davranışçılar gibi psikolojinin tamamen objektif bir bilim olması
gerektiğini savunarak içe bakış yöntemini reddetmiştir. Tolman, öğrenmenin, organizma nın
çevresi hakkındaki bilgileri ve bunlarla kendi arasında nasıl bir ilişki kurduğu ile ilgili olarak
gerçekleştiğini belirtmiştir. Bir başka ifade ile insan davranışlarının, onların amaçları, niyetler i,
bilgileri, düşünmeleri ve planlamaları ile ilişkili olduğunu açıklamaya çalışmıştır. Bu bağlamda
kuramı, öğrenmeyi sıkı bir uyaran-tepki bağı ile açıklayan Thorndike ve Hull’ın karşısında yer
almıştır.
Her ne kadar düşünme, anlamlandırma, niyet gibi kavramlarla davranışın oluşumunu

açıklamış olsa da onun temel araştırma konusu bilinç yerine davranıştır.
Bu bağlamda kendi kuramsal yapısını “doğru davranışçılık “ olarak ifade etmektedir.

Tolman kuramını “amaçlı davranışçılık” (purposive behaviorism) olarak adlandırmıştır. İnsan
ve hayvan davranışının amaca yönelik olduğunu ve bu amaçların bilimsel analizlerin söz
konusu olabileceğini belirtmiştir. Ayrıca geleneksel davranışçılar gibi davranışı atomik birimle r
hâlinde değil bütüncül / molar bir anlayışla incelemiştir.
Bütüncül davranış, amaçlıdır; davranışı küçük parçalara, birimlere ayırarak çalışmak

davranışın anlamını yok edebilir. Dolayısıyla anlamlı bütünlüğü olan amaca yönelik olan
95
davranışlar incelenmelidir. Bütünsel davranış, reflekslerden farklıdır. Temel farklılık, bütünse l
davranışın birçok faktörle bağlı olmasıdır; öğretilebilir niteliğe sahiptir. “Öğretilebilir” terimi,
anlam bakımından Tolman’ın pasifl kavramı ile ilişkilendirilebilir. “Bilişsel” (cognitive) terimi
ise ayırt etme, yer / konum bulma, neyin neye rehberlik ettiğini anlama ve form beklentis i
becerilerini ifade etmektedir. (Schultz&Schultz, 2007, s.465; Senemoğlu, 2009, s.198-199)
Ara Değişkenler
Canlı organizmaların davranışlarına pusula görevi gören anlamlı psikolojik

kavramları tanıdığını öne sürmüştür. Başka bir ifadeyle, basit uyaran - tepki ilişkisini tatmin
edici bulmamıştır. Psikolojik süreçler, uyaran ve tepki arasındaki ilişkiye müdahale eder ve
davranışı ortaya çıkartır, davranışa anlamlı olarak bağlanmıştır. Ara değişken (interve ning
variable) ifadesi; davranışı yönlendiren ve çevresel uyaran ile gözlemlenebilen tepkiler
arasında arabuluculuk eden psikolojik süreçleri tanımlamaktadır. Ara değişken örnekle ri;
bilişleri, beklentileri, amaçları, varsayımları ve istekleri kapsar.
Örneğin beklentiler; Tolman’a göre bir beklenti, her bir başarılı tepkiyi bir ödül takip
ettiğinde ortaya çıkar. İnsanlar ve hayvanlar, tepkiler ve çevresel uyaranlar arasında düzenli
ilişkilerin olduğu her zaman beklenti oluştururlar. Bir beklenti bir kere ortaya çıktığı zaman,
davranışın yön bulmasında ve kontrolünde rol oynar (Senemoğlu, 2009, s.200-201).
Öğrenme konusunda çalışmak için Tolman, fareler üzerinde araştırmalar yapmış ve

çeşitli klasik fare deneyleri gerçekleştirmiştir. En çok bilinen çalışmalarından bir tanesi de
labirentte ilerlemeyi içermektedir. Ayrıca farelerin karmaşık labirentler içerisinde yollar ını
öğrenmelerinde, pekiştirecin oynadığı rol üzerinde de durmuştur.
96
Ayrıca, belirgin bir ödülün olmadığı durumlarda gerçekleşen öğrenme olarak ifade
edilen “Gizil Öğrenme Kuramı”nın ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Birçoğumuz dilimize bir şarkı takıldığında şaşırırız; ne o şarkının cd’sine sahibizd ir

ne de dinlemek için özel bir çaba sarf etmişizdir. Peki, nasıl oluyor da şarkının sözlerini hem
de melodisi ile söyleyebiliyoruzdur. Aslında “farkında olmadan” öğrenmişizdir. Özel bir
çaba sarf etmeden şarkının çalındığı ortamlarda örneğin bir sokak ya da bir kafede
bulunmuşuzdur ve bu ortamlarda bulunmak şarkıyı öğrenmemiz için yeterli olmuştur.
İşte bu tür öğrenmelerimiz Tolman tarafından “gizil / örtük öğrenme” olarak

adlandırılmaktadır. Tolman, gizil öğrenmeyi açıklarken, performansa hemen aktarılma ya n
öğrenme olarak da açıklar. Yani diğer davranışçılarda olduğu gibi bir uyarana karşı hemen
tepki vermeniz Tolman’ın öğrenmesinde beklenmemektedir.
Edward Chace Tolman, davranışı bilişsel durumlar gibi daha gizil (gözlenemeye n)
işlevlerle ilişkilendirmede başarısız olduğunu düşünmüşse de psikolojide ve özellikle de
öğrenme alanında önemli bir etki bırakmıştır ki etkisi bugün bile hâlen hissedilmekted ir.
Tolman, öğrenme konusunda birçok önemli araştırma başlıkları ortaya atmıştır ve psikolojiye
“ara değişken” (intervening variable) ve “bilişsel harita” (cognitive map) kavramlar ını
kazandırmıştır (Papalia; Olds, 1998, s.179-180).
5.2. Albert Bandura ve Sosyal Öğrenme Kuramı
Davranışçılar, Amerika’da 50 yıl gibi uzun bir

süredir hükümranlığını devam ettirmekteydi. Bu uzun
yolculuğun son dönemlerinde zihinsel süreçleri dikkate
almayıp insanı robot gibi makineleştiren anlayış la r ı
yalnızca diğer teorisyenler tarafından eleştirilmemiştir.
Davranışçılığın içinde de davranışçılığın katı, kuralcı ve
indirgemeci yapısı eleştirilir olmuştu (Senemoğlu, 2009,
s.215; Schultz&Schultz, 2007, s. 504)
97
Davranışçı uzmanlar dahi davranışçılığın, davranışın oluşumunda zihinsel süreçleri
tümüyle, kesin, katı bir şekilde reddetmesini anlamlı bulmamaya ve sorgulamaya başlamıştı.
Davranışçılığın gelişimindeki üçüncü aşama olarak kabul edilen “yeni davranışçılar - neo
davranışçılar, davranışçılığa karşı başlayan bilişsel devrimin “davranışçılık” içindek i
temsilcileriydi (Schunk, 2011, s.77).
Bu yeni grup, 1960’lardan itibaren psikolojide hâkim olan davranışçı anlayıştan yani
davranışçılığın zihinsel süreçleri reddeden sınırlayıcı, engelleyici katı özelliklerind e n
uzaklaşmaya başladı. Bu yeni anlayışla birlikte davranışçı akım zihinsel süreçleri dikkate alan
öncekine göre daha esnek bir yapıya doğru geçmiş oldu.
Özellikle Albert Bandura ve Julian Rotter çalışmaları ile davranışçılığın uyaran - tepki
ilişkisine zihinsel süreçleri de ekleyerek organizmanın bir uyarana tepki vermesind e
organizmanın zihinsel süreçlerinin de etkilerini açıklayan teorilerini açıkladılar.
Albert Bandura, 1960’ların ilk yıllarında, başlangıçta “sosyal-davranışçılık”

olarak nitelendirdiği kuramını “sosyal bilişsel teori” olarak açıkladı. Bandura kuramı ile
hâlâ davranışçı bir kuramdı, bilişsel bir kuram değidi. Bandura, kuramını açıklarken de
kuramını davranışçılığın bir türü olarak nitelendirdi. Yalnızca kuramı, klasik
davranışçılar içinde örneğin Skinner’a göre daha ılımlıydı (Senemoğlu, 2009, s.215).
Bandura’nın kuramı, davranışçı öğrenme kuramları ile bilişsel öğrenme kuramlar ı

arasında köprü niteliğindedir.
Bilişselci görüş, davranışçılar içinde soyal öğrenme kuramında varlığını hissettird i.

Ayrıca bilişselciler, bir başka davranışçı kuram olan İşaret Gestalt Kuramı ile Tolman’ ın
görüşlerinde de etkilerini göstermiş olsalar da Tolman’ın kuramı daha çok uyaranın algılanmas ı
ile ilgili olarak bilişselci kuramın hazırlayıcılarından Gestalt Kuramı’nın izlerini taşıyordu.
Bandura’nın kuramı ise Gestalt Kuramı’ndan ziyade Bilişsel Kuram’ın terminolojisini de
(Örneğin, sembolleştirme kapasitesi, hatırlama gibi) kullanarak daha fazla bilişselci nitelik
taşıyan davranışçı kuramdı (Schunk, 2011, s.78-79).
Bandura’nın kuramı insan davranışlarını basit uyaran - tepki bağlamından çıkararak

uyarana tepki verme ya da vermeme kararında bireyin inaçlarının, beklentilerinin, eğitim
seviyesinin etkili olduğunu ortaya koydu. Kuram, aynı zamanda bu özelliklerin bir uyaranın
pekiştireç olarak algılanıp algılanmamasında da etkisini vurguladı.
Kuramın araştırmaları etkileşim içerisindeki insan deneklerinin davranışlarının

gözlenmesine odaklanarak, davranışın kazanımı ile değişiminin yarattığı dolaylı öğrenmenin
davranışı ortaya çıkarma ve devam ettirmedeki rolü üzerinde durdu. Ayrıca iç gözlemi de
kullanmadı.
98
Bandura’nın görüşüne göre tepkiler ya da davranışlar, otomatik olarak bir uyarıc ı
tarafından başlatılmıyordu. Bireyin kendisi uyarıcıya verilen tepkileri harekete geçiriyord u.
Yani birey tepki verip vermeyeceğine, hangi ortamda vermesi gerektiğine ve bu tepkinin ne
şekilde olması gerektiğine kendisi karar veriyordu. Klasik davranışçılarda olduğu gibi davranış ı
dışsal bir uyaran belirlemiyordu. Bu doğrultuda Bandura, davranışçıların insanı mekanik bir
robot gibi değerlendiren görüşünden ayrılmıştı. (Schultz&Schultz, 2007, s.509; Dworetzky,
1996, s.212-216 )
Birey neyin pekiştirildiğinin farkındadır ve aynı şekilde davranırsa aynı ödülün tekrar
geleceğini umduğu için bir dış uyarıcı davranışı değiştirebilir.
Bandura davranışlarımızın pekiştirme sonucu değiştiği konusunda Skinner’la hemfik ir

olmasına rağmen, doğrudan pekiştirme elde etmeksizin de davranışların kazanılabileceğini
savundu. Bandura’ya göre doğrudan pekiştirmenin olmadığı durumlarda da öğrenme olabilird i.
Bazen başkalarının ödül aldığını görmek de davranışı yapmak için yeterli olabilirdi. Bu
bağlamda Bandura, başka insanların davranışlarını ve bu davranışlarının sonuçlar ını
gözlemleyerek dolaylı pekiştirmeler aracılığıyla da öğrenmenin olabileceğini deneysel
araştırmaları ile ortaya koydu (Evra, 2005, s.135-137)
Bandura bu görüşünü, diğer insanların deneyimlerini seyretmenin kendi deneyimlerinin

sonuçlarını tahmin etmede etkili olduğunu ünlü saldırganlık davranışlarının kazanımı ile ilgi
araştırmalarında da ortaya koydu. Saldırgan davranışta bulunan bir kişinin deneyimlerini, bu
99
davranışla elde ettiği sonuçları gözleyen çocukların davranışları gözmeledikleri şeye bağlı
olarak ya saldırgan davranışı yapma ya da saldırgan davranışı yapmaktan kaçınma olarak
görüldü. Bu nedenle kurama göre henüz denenmemiş davranışların sonuçlarını hayal ederek
veya zihninde canlandırarak ve aynı şekilde davranmaya veya davranmamaya dair som bir
karar vererek davranışların düzenlenmesinin mümkün olduğu sonuca vardı. (Evra, 2005, s.135-
137) Bandura bu görüşü ile Skinner’ın sisteminde öne sürüldüğü gibi uyarıcı ile tepki veya
davranış ile pekiştireç arasında doğrudan bir bağlantının olmadığını belirtmektedir (Arık,
1988). Bunun yerine uyarıcı ile tepki arasında aracı bir mekanizma vardır ve bu mekanizma
kişinin bilişsel süreçleridir.
UYARAN ORGANİZMA TEPKİ
Organizmanın Zihinsel Süreçleri
Bu nedenle bilişsel süreçlerin sosyal bilişsel teoride güçlü bir rolü olduğu
düşünülmektedir. Bu yönüyle Bandura’nın görüşleri Skinner’dan ayrılmaktadır. Bandura’ya
göre davranışı değiştiren pekiştirme tarifesi değil, yani pekiştirmenin hangi kurallara göre
düzenlenerek davranışı oluşturacağı değil bireyin pekiştirme düzeni ile ilgili düşünceleridir.
Kuramda, doğrudan pekiştirme yaşayarak öğrenmek yerine, model alma yoluyla

öğrenme söz konusudur. Kuram davranışların kazanılmasını bir başkası yolu ile öğrenme, yani
başka insanları gözlemleme ve davranışları onlarınkine benzetme yolu ile gerçekleştiğini
açıklamaktadır. Bandura için bir davranışın kazandırılması isteniyorsa, bu davranışlar ı
sergileyen diğer bireyleri seyretmek yani gözlemlenmesini sağlamak önemlidir (Schunk, 2011,
s.80).
Sosyal Bilişsel Yaklaşımı geliştirirken Bandura’nın amacı uygulamaya yöneliktir ve

toplumun normal dışı olarak nitelendirdiği davranışları değiştirmektir. Bandura’ya göre normal
dışı davranışlar da dâhil olmak üzere, tüm davranışlar başkalarını gözlemleyerek ve onların
davranışlarını model almakla öğreniliyorsa davranışın aynı yolla yeniden öğrenilmesi veya
değiştirilmesi de mümkün olabilmektedir. (Bandura, 1969, s. 214-216).
100
Bandura yaptığı deneylerle şiddet ve saldırganlığın gözlem yolu ile öğrenile n
davranışlar olduğunu ortaya koymuştur. Literatüre Bobo-doll Deneyi (1961) ile geçen
deneyinde saldırgan davranışların taklit edilen modelden öğrenildiğini ortaya koymuştur.
Çocukların katıldığı bu araştırmada bir yetişkin Bobo-doll adı verilen havayla şişirilmiş,
zıplayabilen bir bebekle oynar ve oynarken bebeği tekmeleyerek, bebeğe vurarak, kötü sözler
söyleyerek saldırganlık gösterir. Çocuklar modeli sadece izlemektedirler. Bir süre sonra
çocukların da Bobo-doll ile oynamalarına izin verildiğinde, onları gözledikleri saldırganlık
davranışlarını yaptıkları, bununla da yetinmeyip daha da geliştirdikleri görülmüşt ür. Elde edilen
araştırma sonuçlarına göre saldırganlık davranışı;
 Model ödüllendirildiğinde,
 Çocuk modeli önceden tanıyorsa,
 Çocuk model ile aynı cinsiyetten ise artmaktadır.
Model alarak saldırganlık göstermesinde bireyin,öfke, sıkıntı, hayal kırıklığı ve benzeri

duygular içinde olması gerekmemektedir.
Başka bir araştırmasında ise (1963) saldırganlık davranışı gösteren ve bunun için övülen
(ödüllendirme) birisini gözlemleyen çocukların saldırganlık davranışı eğilimlerinin arttığını,
tersine saldırganlık davranışı için cezalandırılan birisini gözlemlediğinde de saldırganlık
eğilimlerinin azaldığını göstermiştir. Araştırma sonuçlarında insanların davranış özellikler ini
sadece klasik ve edimsel şartlama yollarıyla değil, modelleme ya da gözlem yoluyla da
öğrenebildiklerini destekleyen bulgular elde edilmiştir (Bandura, 1969, s. 214-216).
Ayrıca, Skinner gibi Bandura’da normal dışılığın dış yönü üzerinde durmuştur (davranış
üzerinde yoğunlaşmış ve herhangi bir içsel bilinç veya bilinçaltı çatışmalar üzerind e
durmamıştır). Bandura’ya göre semptomları tedavi etmenin anlamı hastalığı tedavi etmektir.
Çünkü semptom ve hastalığın aynı şey olduğunu kabul etmektedir (Schultz&Schultz, 2007, s.
512).
Kuram, fobilerde ve anormal korkularda da etkili olmaktadır. Terapist veya model

kendi davranışları ile hastaya korkacak bir şey olmadığını göstererek model olur ve hastayı
adım adım korku veren nesneye yaklaştırır. Bandura’nın küçük çocuklarla yaptığı bir
deneyde (1961), okul öncesi düzeyinde, köpekten çok korkan çocuklar denek olarak
kullanılmıştır. Sekiz seans boyunca çocuklar modelin köpekle temasını giderek artırmas ını
izlemişlerdir. Model önceleri modele kapalı bir yerde olduğu hâlde dokunuyorken, giderek
temasını artırmıştır. Son seansta da model köpeğin bulunduğu yere girerek ona sarılmış ve
yemek yedirmiştir. Son seanstan sonra çocukların köpeğe karşı tepki ve davranış lar ı
sınanmıştır. Çocukları çoğunun köpeğe yaklaşımlarını artırdıkları görülmüştür.
101
Kuramın Temel İlkeleri
Bandura’ya göre davranışların öğrenilmesinde diğer bireylerin davranışları etkilidir. Bu

temel düşünceden hareketle Bandura, aşağıdaki varsayımlar doğrultusunda kuramını
geliştirmiştir (Slavin, 1997, s.170-171; Dworetzky, 1996, s.212-216):
1) İnsanlar başkalarının davranışlarını gözlem yolu ile öğrenirler.
2) Öğrenme, davranış değişikliğine yol açan veya açmayan içsel bir süreçtir.
3) Davranış amaca yöneliktir.
4) İnsanlar kendi davranışlarına öz düzenleme yapabilirler. Davranışlarını kontrol

etmeyi ve sorumluluğunu almayı öğrenirler.
5) Ödül ve ceza, davranışı doğrudan olduğu kadar dolaylı olarak da etkilyebilir.

Davranış, önceki deneyimlerden alınan ödül veya pekiştireçlerden daha fazla etkilenir.
Bu varsayımlar doğrultusunda Bandura, kuramını birtakım ilkelere dayandırmıştır. Bu

ilkeler (Senemoğlu,2009,s.223-227) şöyledir:
 Karşılıklı belirleyicilik
 Sembolleştirme kapasitesi
 Öngörü kapasitesi
 Dolaylı öğrenme kapasitesi
 Öz düzenleme kapasitesi
 Öz yargılama kapasitesi
Karşılıklı Belirleyicilik: Bandura’ya göre bireysel faktörler, içinde bulunulan çevre ve

bireyin davranışı karşılıklı olarak birbirlerini etkilemektedir. Davranış çevreyi; çevre ise
davranışı değiştirebilir. Yine çevre bireysel özellikleri değiştirebileceği gibi bireysel özellik le r
de çevreyi değiştirebilir.
102
Sembolleştirme Kapasitesi: Bireyler düşünerek ve dili kullanarak, her şeyi
zihinlerinde tasarlayabilirler. Bireyler dış çevre ile bilişsel temsilcileriyle etkileşim kurarak
sembolik olarak düşünmektedirler.
Öngörü Kapasitesi: Geçmişteki deneyimler, gelecekte nelerin olabileceğini tahmin

edebilme imkânı vermektedir. İnsanlar, geçmişte yaşadıklarını düşünce ve semboller le
zihinlerinde sembolleştirerek ileriye dönük planlar yapma gücüne sahiptirler. İnsanlar
beklentilerini karşılama durumunu dikkate alarak hedefler oluştururlar ve gelecekle ilgi li
planlar yaparlar. Bir başka ifade ile düşünce davranıştan önce gelmektedir.
Dolaylı Öğrenme Kapasitesi: İnsanlar başkalarının davranışlarını ve o davranışlar ın

sonuçlarını gözlemleyerek öğrenirler. Bandura’ya göre insanın kendi deneyimleri kadar
başkalarının deneyimleri de bir davranışı kazanmak için yeterli olabilmektedir.
Öz Düzenleme Kapasitesi: Sosyal öğrenme kuramının temel ilkelerinden biri de

bireyin kendi biçimlendirme, şekillendirme yeterliliği olduğunu kabul etmesidir. Bandura’ya
göre insanların davranışları sadece dışsal pekiştireç ve cezalarla kontrol edilemez. Birey
davranışını düzenlemek için önce performans standardını geliştirir. Daha sonra kendi
performansını gözler ve kendi performansını, geliştirdiği performans standartlarıyla
karşılaştırarak davranışı hakkında karar verir. Bandura’ya göre birey, kendi kendini
değerlendirme sonucunda kendini içsel olarak pekiştirir. Beslenme, çalışma durum ve şekiller i,
dinlenme - eğlenme biçimleri gibi kişisel işlerde insanlar, yaşantılarını başkalarına göre değil
kendilerine göre ayarlayabilirler. Ayrıca insanlar bir faaliyet veya iş için kendilerine göre
standartlar ve motivasyon oluşturarak çalışabilir, davranışlarının sorumluluğunu üstlenebilirle r.
Dolayısıyla neyi nasıl yapması gerektiğine ilişkin bilgileri ile kendi davranışlar ını
düzenleyebilirler (Schunk,2011,s105).
Öz Yargılama Kapasitesi: Sosyal öğrenme kuramının en önemli ilkelerinden biridir.

Basndura’ya göre insanların gelişim ve değişimi, özyargılama yani kendilerine eleştirel bir
gözle bakabilmeleri ve bu doğrultuda tekrar kendi davranışlarını düzenleyebilmeleri ile
gerçekleşebilir. Bir başka ifade ile özyargılama kapasitesi, belirli durumlarda öz düzenleme yi
başlatan ya da bir davranışa başlamadan önce bireyin kendine ilişkin değerlendirmesi ile öz
düzenlemeye yol açan bir süreçtir. Bu bağlamda öz yargılama insanın kendisi hakkında
düşünebilmesidir (Schunk, 2011, s.105).
Bandura’ya göre gözlem yolu ile kazanılabilecek davranışlar:
- Önceki öğrenmiş olduğu yasaklar ya güçlenir ya da zayıflar.
- Değerler, inançlar kazanabilir.
- Çevrenin ve eşyanın nasıl kullanılacağını da öğrenir
- Duygularını açıklama biçimini öğrenebilir.
- Etkili okuma, problem çözme, bir oyun oynama gibi becerileri öğrenebilir.
103
Gözlem yolu ile öğrenme süreçleri
Dikkat Süreci: Bu süreçte birey dikkatini duygularıyla birlikte model davranış

dinamiklerine yönlendirmektedir. Burada dikkat, model davranışın ayrıntılarıyla birlikte
algılanmasını sağlar. Öğrenmenin olabilmesi için birey modele ve modelin davranışına dikkat
etmelidir. Modelin farklı, ilginç ve yüksek statülü olması birey için daha dikkat çekicidir
(Schunk, 2011, s.79-82; Senemoğlu, 2009, s.226-228)
Hatırda Tutma Süreci: Birey, model aldığı davranışı hemen performans olarak ortaya
koymayabilir. Dolayısıyla saklaması, depolaması gerekmektedir. Ya da birey bunu yeri
geldiğinde kullanmak isteyebilir. Bu kodlama belleğe görsel, işitsel ya da sembolik olarak
yapılabilir. Bu süreç; model davranış ortadan kalktıktan sonra da bireyin davranış ı
hatırlamasına yarayacak süreçtir.
Davranış Üretim Süreci: Bireyi bir önceki süreçte belleğine kodladığı davranış
örüntüsünü harekete geçirmesi, uygulaması, davranışa dönüştürme, davranışı yapma sürecidir.
Güdülenme Süreci: Model davranışın öğrenilmesi, bireyin davranış örüntüsünü

oluşturması için davranışın pekiştirildiği süreçtir. Ödüllenme, davranışın süreklilik
kazanmasına neden olur. Tersi ise durmasını sağlar. Doğrudan pekiştireç, gözlenen pekiştireç
ya da bireyin kendini pekiştirmesi ile öğrenme gerçekleşir.
Özyeterlilik: Bireyin gelecekte karşılaşacağı güçlüklerle nasıl başarılı olabileceğine

ilişkin kendisi hakkındaki inancıdır. Örneğin; bir işi yapıp yapamaycağı konusundaki düşünces i
gibi.
Öz yeterlik yargıları dört temel kaynaktan elde edilen bilgilerden etkilenmekted ir

(Schunk, 2011, s.105).
 Yaşantı: Bireyin doğrudan kendi yaptığı başarılı ya da başarısız etkinlik ler

sonucunda elde ettiği bilgiler.
 Dolaylı Yaşantılar: Bireyin kendine benzer başka kişilerin başarılı ya da başarısız

etkinlikleri, kişinin kendisine olan yargısını güçlendirir.
 Sözel İkna: Bireyin kendisi hakkındaki yargısına ilişkin teşvikler, nasihatler,

öğütler öz yeterlik yargısını etkiler.
 Psikolojik Durum: Bireyin belli görevi başarma ya da başarısız olma beklentisi öz-
yeterlik yargısını etkiler.
Öz yeterliğin gelişmesinde bireyin üç boyuttaki yaklaşımı belirleyici olur.
1. Yeterlik Beklentisi: Bireyin yapılacak işi kolay, zor, çok zor olarak algılaması ve ön
kestirim.
104
2. Genelleme: Bireyin öğrendiği bir davranışı benzer durumlarda transfer edebilmesi ve
uygun durumlarda kullanabilmesi.
3. Güçlendirme: Bireyin bir davranışı yapabileceğine güçlü bir şekilde inanması.
Araştırmalar, özyeterlilik inancının bireyin davranışlarının pek çok yönünü etkilediğini

göstermiştir. Öz yeterlilik duygusu yüksek olanlar daha geniş bir alanda kariyer imkânlarını ele
almaya, önemli mesleki başarılar elde etmeye, okulda daha iyi notlar almaya, yüksek kişisel
amaçlar edinmeye ve fiziksel ve ruhsal sağlığa daha fazla önem vermeye eğilimlidirler. Ayrıca
cinsiyet faktörünün de öz yeterlilikte farklılık yarattığı bulunmuştur; erkeklerin kadınlara göre
öz yeterlilik duygularının çok daha yüksek olduğu görülmüştür. Bununla birlikte gerek kadınlar
gerek erkekler için öz yeterlilik duygusu orta yaşlarda en yüksek noktaya çıkarken 60
yaşlarından sonra düşmeye başladığı gözlemlenmiştir (Ağır, 2005, s.248-249).
Bandura’nın görüşlerini kendisinin 1966’da Moskova’da yapılan XVIII. Uluslarar as ı

Psikoloji Kongresi’nde “Kişiliğin Gelişmesinde Başkasının Etkisiyle Olan Öğrenmenin Rolü”
başlıklı makalesi ile özetlersek (Bandura, 1969, s. 214-216):
“Sosyal Öğrenme Kuramı’na dayanarak yapılan araştırmalardan elde edilen son

bulgular şunu göstermektedir; virtüel olarak bütün öğrenme olayları (enstrümental yanıtlar ın
kazanılması, klasik şartlanma, davranış inhibisyonu ve sönme) başkalarının tesirine bağlı bir
temel üzerinde oluşur. Bu temel, sosyal modellere bağlı davranışın ve bunun pekiştiric i
sonuçlarının gözlenmesiyle kurulur. Bu sonuçlar, kişiliğin bazı örüntülerinin başlangıçta taklit
ya da özdeşleşme yollu öğrenme ile kazanıldığını kabul eden kuramların gelişmesini destekler
içeriktedir. Örneğin, deney yoluyla kanıtlanmıştır ki saldırganlık, başarı standartları, peşin yargı
davranışı, şartlanmış heyecan tepkileri, etik yönelmeler, sapmalara karşı direnç, ödülün
ertelenmesinde iyi niyet... Bütün bunlar yetişkin ya da akran modellerin davranışını görüp
etkisinde kalma yoluyla aktarılmış olur. Bir de şu bulgu vardır; gerçek yaşamdan alınmış
modeller kadar bunların betimlenmeleri de aynı şekilde etki yapmaktadır. Bu da şu düşünceye
götürür: Radyo ve televizyon, sosyal davranışlar, durum alışlar ve değerler üzerinde, kişilik
gelişmesi kuramlarında sanıldığından daha çok etkili bir kaynak olur.
Çocuklar, ilişkide bulundukları her modelin kişilik karakteristiklerini tekrarlamadık la r ı

gibi, yöneltici kimselerin gösterdikleri her elemanı da taklit etmezler. Benzetilen davranış ın
içerik ve derecesinin belirlenmesinde, modelin saygınlığının, eğitim ile elde edilen nitelikler in,
sosyal güçlerin, modelin davranışı sonucu olarak ceza ve ödülün çok etkili olduğu
görülmüştür.”
Geleneksel davranışçılar bireyin özgüveni, yeterliliği veya tahmin gibi bilişse l

süreçlerin davranış üzerinde etkili olmadığını iddia ederek Bandura’nın kuramını
eleştirmişlerdir. Bununla birlikte Bandura’nın kuramı psikoloji alanında, davranış ı
laboratuvarda inceleme ve klinik ortamda değiştirmenin etkili yolu olarak büyük ölçüde destek
bulmuştur. Bandura’nın çağdaş psikolojiye katkıları meslektaşları tarafından kabul edilmiştir.
APA’nın 1979 yılındaki başkanı oydu ve 1980 yılında APA’nın Seçkin Bilimsel Katkı
Ödülü’nü almıştır (Schultz&Schultz, 2007, s.509).
105
5.3. Julian Rotter ve Denetim Odağı Kuramı
1916’da Yahudi gçömeni olan bir ailenin üçüncü çocuğu olarak
Broklyn’de doğmuştur. Babası başaşrılı bir iş adamı olarak ilerlerke n
Amerika’daki “büyük depresyon / kriz” olarak adlandırılan ekonomik
buhrandan etkilenmiş ve bu durum Rooter çevresel etmenlerin insanla r
üzerindeki etkisini fark ederek psikolojiye yönelmesine neden olmuştur.
Lisede Freud ve Adler’in kitaplarını okumuştur. Brooklyn Koleji’nde
Adler’in seminerlerine ve evindeki toplantılara katılmıştır. Klinik
psikoloji alanında doktora yapmıştır.
II. Dünya Savaşı boyunca Amerikan hava kuvvetlerinde askerliğini tamamladıkta n

sonra Ohio State Üniversitesi’nde çalışmaya başlamıştır. 1954’te Sosyal Öğrenme ve Klinik
Psikoloji adlı kitabını basmıştır. 1989’da Amerikan Psikoloji Derneği’nden başarı ödülü
almıştır. 2014 yılında Connecticut’ta evinde ölmüştür.
Rotter, sosyal öğrenme teorisi (social learning theory) terimini kullanan ilk kişidir.
Denetim Odağı Kuramı, öznel deneyimlerin varlığını kabul eden bilişsel bir yaklaşımd ır.
Rotter’a göre insanlar, kendi yaşamları üzerinde söz sahibi olabilme ve yaşamlarına etki eden
faktörleri kontrol edebilme yeterliliğine sahiptir. Dolayısıyla davranışların şekillenmesind e
dışsal pekiştireçler kadar içsel pekiştireçlerin de önemi vardır. Dışsal ve içsel pekiştireçler in
davranış üzerindeki etkisini ise dinamik bilişsel süreçler belirlemektedir. Rotter’a göre dört
bilişsel ilke davranışın sonuçlarını belirlemektedir (Ağır, 1997, s. 6-10) :
1) Davranışın sonucu hakkında, o davranışı izlemesi muhtemel pekiştirmenin türü ve

miktarı açısından öznel bir beklenti söz konusudur.
2) Belirli bir şekilde davranmanın belli bir pekiştirmeye sebep olacağı ihtima li
hesaplanarak davranış bu heseplama - değerlendirme doğrultusunda yapılır, düzenlenir.
3) Pekiştireçlerin değeri aynı değildir. Birbirinden farklı oranlarda göreli olarak

pekiştirecin önemi değişir. Dolayısıyla pekiştirecin göreli değeri davranışta etkilidir.
4) Her birey için pekiştireçlerin değeri öznel olarak farklılık içerir. Çünkü bireyler in
psikolojik çevreleri birbirinden farklı olduğundan pekiştireçler farklı bireyler için aynı değere
sahip olmayabilir.
Rotter’a göre bireyin öznel yaşantıları ve beklentileri, farklı dışsal deneyimlerin onun
üzerindeki etkisini belirler. Rotter, öznel yaşantılar ve beklentileri içsel biliş durumları olarak
ifade etmektedir.
Rotter “Beklenti - Değer” kuramında, insanların bir davranışı o davranıştan bir sonuç
beklentisi olduğu için yaptığını, bu sonucun da bir değeri olduğunu belirtmektedir ve bireyin
davranışını bu iki temel etkene indirgemektedir.
106
Rotter’ın kuramına göre pekiştirmenin kaynağı ile ilgili bireyin algısının davranış lar
üzerindeki etkisini de açıklamaktadır. Rotter’a göre bazı insanlar pekiştirmenin kendi
davranışlarına bağlı olduğunu düşünürken bazı insanlar pekiştirmenin dışsal güçlere bağlı
olduğunu düşünmektedir. Rooter, ilk gruptaki insanların iç denetim odağına (internal locus of
control), diğer gruptaki insanların ise dış denetim odağına (intemal locus of control) sahip
olduklarını ve her ikisinin de davranış üzerindeki farklılık yarattığını belirtmektedir (Ağır,
1997, s. 6-10)
Dış denetim odaklı bireylerin sahip oldukları yetenekleri ve davranışlarıyla sonucu çok
az değiştirebilecekleri beklentisine sahiptirler. Dolayısıyla kendi durumlarını değiştirmek veya
iyileştirmek için ya hiç çaba göstermezler ya da çok az çaba sarf etmektedirler. İç denetim
odaklı bireyler ise kendi yaşamlarından yani sonuçlardan sorumlu olduklarını düşünerek, bu
doğrultuda davranışlar ortaya koyarlar.
Rotter’ın araştırması iç denetim odaklı insanların fiziksel ve ruhsal olarak dış denetim
odaklı insanlardan daha sağlıklı olduğunu ortaya koymaktadır. İç denetim odaklı insanların kan
basınçları genellikle düşüktür, kalp krizi geçirme oranları daha düşüktür, anksiyete ve
depresyon durumlarını daha az yaşamaktadırlar. Ayrıca yapılan araştırmalar, bu bireyler in
akademik başarı düzeylerinin daha yüksek, sosyal yetenekleri gelişmiş ve popüler bireyler
olduğunu göstermektedir. Dıştan denetim odaklı bireylere göre içten denetimlilerin kendilerine
olan benlik algıları daha olumlu ve benlik saygıları daha yüksektir. (Schultz&Schultz, 2007, s.
511-514)
Rotter, Bandura ve Skinner (edimsel şartlanma) ile temel bazı kavramlar ı

paylaşmaktadır. Gözlem her üç kuramcının ortak yönü olmakla birlikte gerek Rotter’ın gerekse
Bandura’nın kuramı bireyin bilişsel süreçlerini önemsemektedir.
Rotter’in değer kavramı, Skinner’ın önem verdiği ödüllenme kavramını ve Bandura’nın

güdülenme sürecini karşılamaktadır. Ancak gerek Rotter gerekse Bandura da bu davranışsa l
değil bilişsel düzeyde bir ödüllenmedir (Cüceloğlu, 2000, ss. 426-427).
107
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
108
Uygulama Soruları
1) Tolman, Bandura ve Rotter’ın verilerinin gündelik hayattaki uygulamalarına örnekler
veriniz.
109
Bilişsel Kuram’ın ve Gestalt Kuramı’nın Davranışçı Kuram’a katkılarını Tolman,

Bandura ve Rotter’ın kuramsal görüşleri bağlamında inceledik. Söz konusu kuramcıların insan
davranışlarını psikolojinin dört temel hedefi -tanımlama, açıklama, tahmin ve kontrol-
doğrultusunda nasıl incelediklerini öğrendik.
110
Bölüm Soruları
1) “Sosyal öğrenme” kavramını ilk kullanan uzman kimdir?
a) Bandura
b) Tolman
c) Watson
d) Skinner
e) Rotter
2) Bandura’nın kuramında davranışların kazanımını açıklayan temel kavram

hangisidir?
a) Koşullanma öğrenmesi
b) Gizil öğrenme
c) İşaret öğrenme
d) Modelden öğrenme
e) Edimsel öğrenme
3) “Davranışlar kazanıldıktan sonra hemen performans olarak gösterilmeyebilir. ”

görüşünü savunan uzman kimdir?
a) Hull
b) Tolman
c) Watson
d) Skinner
e) Rotter
4) “Bireyler, benzer durumlarda ne tür sonuçlar elde edebileceklerine dair fikir

sahibidirler.”
Yukarıdaki ifade hangi kavramla açıklanabilir?
a) Semboleştirme kapasitesi
b) Öngörü kapasitesi
111
c) Öz yeterlilik kapasitesi
d) Karşılıklı belirleyicilik
e) Öz değerlendirme kapasitesi
5) “Davranışlar, başkalarını gözlemleyerek de kazanılabilir.” görüşü hangi kuramsal

b) Bağ kuramı
c) Sosyal öğrenme
d) Edimsel koşullanma
e) Denetim odağı
6) “Zihnimizde neyin nereye götüreceğine dair bir şemamız bulunur.” ifadesi hangi
kavramı açıklamaktadır?
a) Bilişsel harita
b) Dikkat
c) Algılama
d) Koşullanma
e) Bilişsel problem çözme
7) Davranışların kazanılma sürecine ilişkin sosyal öğrenme kuramının temel

kavramlarını yazınız.
8) Edward Tolman’ın kuramının klasik davranışçı görüşten farklılıklarını yazınız.
9) Sosyal öğrenme kuramı ile denetim odağı kuramının davranışın kazanılması ile
ilgili görüşleri nelerdir?
10) Davranışçı Kuram’ın tarihsel gelişim sürecini açıklayınız.
Cevaplar
1) e, 2) d, 3) b, 4) b, 5) c
112
6. GESTALT KURAMI I
113
6.1. Gestalt Kuramı’nın Doğuşu ve Gelişimi
6.2. Gestalt Kuramı’nın İlkeleri
6.3. Algısal Örgütleme İlkeleri
114
1) Güncel yaşamımızda Gestalt Kuramı’nın ilkelerinin uygulamalarına ilişk in

örnekler üzerinden Gestalt yasalarını açıklayınız.
2) Gestalt kuramcılarının görüşlerinin genel özelliklerini açıklayınız.
115

edileceği veya
geliştirileceği
Gestalt Kuramı’nın Kuramın tarihsel gelişimini Literatür taraması

Doğuşu ve Gelişimi açıklayabilmek
Gestalt Kuramı’nın Kuramın insan davranışlarını Literatür taraması,

İlkeleri değerlendirme biçimini gözlem ve inceleme
kavrayabilmek
Kuramın geliştirmiş olduğu ilkeleri

açıklayabilmek
Algısal Örgütleme Algısal örgütle ilkelerini sayabilmek Literatür taraması,

İlkeleri gözlem
Algısal örgütleme ilkelerini
açıklayabilmek
116
Anahtar Kavramlar
 Gestalt Kuramı
 Gestalt ilkeleri
 Algısal örgütlenme ilkeleri
117
Giriş
Gestalt Kuramı, zihinsel süreçlere özellikle uyaranların algılanmasının davranış
üzerindeki etkisine dikkat çekmiştir. Kuramın en çok bilinen kavramları “algı ilkeleri” şeklinde
gündelik yaşamımızdaki hemen hemen her alanda uygulanmaktadır. Bizden uzakta duran bir
arkdaşımız, boyu kısalmış gözükse bile boyunu gerçekteki gibi değerlendiririz. Ya da herhangi
bir olayı anlatırken kendi dikkatimizi çeken boyutları ile anlatır, önemsemediğimiz kısımlar ını
atlarız. Bazen bir problemi çözmek için daha önce deneyimlemiş olmamız gerekmeyebilir,
problemin ne olduğunu anlamaya çalışır, analiz eder ve çözümünü o anda fark ederek olayı
sonlandırırız ve bu tür bir yaşantıyı unutmadığımız gibi birçok farklı alanda yeniden
yapılandırarak uygularız.
Gestaltçılar, kuramları ile yalnızca psikoloji alanına değil hemen hemen insanla ilgili
birçok alana uygulanabilecek veriler sunmuşlardır.
118
6.1. Gestalt Kuramı’nın Doğuşu ve Gelişimi
Gestalt Kuramı, 19. yüzyılın sonlarına doğru Avusturya ve Güney Almanya ’da
Wundt’un yapısal görüşüne karşı olarak gelişmiş olan bir teoridir. Gestalt uzmanları, tıpkı
davranışçılar gibi yapısalcılığı eleştirmiş fakat ayrı yönlerde gelişmişlerdir. Kuramın temel
ilkeleri 1890’larda tanımlanmış olmasına rağmen psikoloji alanında 1910’larda dikkat
çekmiştir. Gestalt Kuramı, 1912 yılında, Max Wertheimer’in çalışmaları ile başlamış tır
(Schunk, 2011, s.141).
Wertheimer 1910’lu yıllarda, hareketin görsel algılanması sırasında hareketsiz

nesnelerin artarda sıralanmasının değil, farklı bir bütünün algılandığını fark etti. Örneğin bir
trenden dışarı bakıldığında tek tek nesneler, ya da bir film seyredildiğinde tek tek film
kareleri değil, bir hareket algılanmaktaydı. “Phi Fenomeni” denilen bu olgunun ortaya
konması Wertheimer ve arkadaşlarının psikolojiye bakışlarını derinden etkiledi. Psikolojik
olayların tekil ögelerin toplamı değil, parçalanamaz bütünler, yapılar olduğu sonucuna
vardılar. Wertheimer, bu bütünlere Gestalt adını verdi ve daha sonra savundukları görüşler
Gestalt psikolojisi olarak adlandırıldı.
Koffka ve Köhler, Wertheimer’ın çalışmalarına daha sonra katılmıştır. Gestalt hareketi

o dönemde yaygın olarak benimsenen indirgemeci psikoloji kuramlarına (yapısalcılık ve
davranışçılık gibi) bir karşı çıkıştır. Bu kuramlarda, psikoloji eğer bir bilimse, konusunu
oluşturan ögelerin tümünün çözümlenebilir olması gerektiği öne sürülse de başlangıç noktası
olarak alınan deneyime yeterince önem verilmemekteydi. Gestalt Kuramı’nın öncüleri ise
psikolojinin konusunun deneyimin kendisi olduğunu ve laboratuvar çalışmalarında deneyimin
kendi “doğal” ögelerinden ayrılmaması gerektiğini savunmuşlardır (Goodman; Perls;
Hefferline, 1996, s.4)
Gestalt Okulu 1920 yılından itibaren psikolojide güçlü bir yere sahip olmuştur.
Koffka’nın ‘Psikoloji Bülteni (Psychological Bulletin)’ adlı makalesi, Köhler’in Gestalt
Psikolojisi (Gestalt Psychology) adlı kitabı basılmış ve 1930 yılında da bu üç lider (Wertheime r,
Köhler ve Koffka) ve onların birçok öğrencisi ABD’ye gelerek kuramın pek çok alana
uygulanmasında etkili olmuşlardır. 1920-1940’lı dönemlerde Kurt Lewin, Muzafer Sherif ve
Solomon E. Asch motivasyon, sosyal psikoloji ve kişilik gibi alanlarında, Rudolf Arnheim
estetikte, George Kotono ise ekonomi alanında Gestalt ilkelerini uygulamıştır.
119
Gestalt İlkelerinden Şekil Zemine İlişkin Bir Görüntüleme
Ayrıca Wertheimer, ilişkisel karar verme ve gereklilik adlı Gestalt kavramlarının, etik,
politik davranış ve gerçeğin doğasıyla ilgili problemlerde de kullanılabileceğini göstermiştir.
Problem çözmenin prensipleri, paralel kenarın alanın nasıl hesaplanacağının öğrenilmesiyle
ilgili en basit konulardan en karmaşık matematiksel teoremlere kadar birçok konu,
Wertheimer’in ‘Üretici Düşünce (Productive Thinking)’ adlı kitabında daha da geliştirilmiştir.
Köhler, psikolojik deneyimin ve bunun altında yatan zihinsel süreçlere ilişkin görüşler i
ile Wertheimer’in akıl teorisinin (brain theory) ayrıntılarına girmiştir. Bu çalışmalar ise 1940-
1950’li yıllardaki figürsel etki ve algısal illüzyon çalışmalarına yol göstermiştir. Köhler
deneysel araştırmalarında, beyin fonksiyonlarının anlamını, beynin elektriksel özellikler ini
incelemiştir.
Koffka ise çalışmalarında daha çok görsel algılamaya ilişkin sorunların araştırılma s ına
ağırlık vermiş, deneyleri sonrasında uyaranlar (stimulus) arasındaki farklılıklara dikkat çekerek
psikoloji biliminde bir “uyaran tanımı” sorunu olduğunu vurgulamıştır. “Gestalt Psikolojisinin
İlkeleri” adlı kitabında Gestalt grubunun tüm üyeleri ve öğrencilerinin çalışmalarının bir ana
görüş çevresinde toplamaya çalışmıştır. Kitabın en büyük katkısı algı, öğrenme ve bellek
konularında olmuştur. İlk çalışmalarından beri algının oluşmasında deneyimin yerini irdeleye n
ve zaman zaman görüş değiştiren Koffka, bu yapıtında bellek ve geçmiş deneyimlerin algıla r
ve olaylar üzerindeki kapsayıcı etkisini ısrarla vurguladı. Ortaya attığı iz (trace) kavramıyla,
merkezî sinir sisteminde ortaya çıkan yeni süreçlerin eski süreçlerin izlerini içerdiğini ve ancak
bu olgunun zihinsel gelişmeyi anlaşılır kıldığını öne sürmüştür (Schultz&Schultz, 2007, s. 517-
518)
120
6.2. Gestalt Kuramı’nın İlkeleri
Gestalt psikolojisinin savunucuları, uyaranların organizasyonunun, algının

gerçekleşmesinde önemli bir rol oynadığını vurgulamışlardır. Gestalt psikologları “Bütün,
kendisini oluşturan parçaların toplamından farklıdır.” ilkesini vurgulamışlardır. Gestaltçılar
uyarıcıların nesneye yönelik olarak örgütlenmesi biçiminde beliren temel eğilimin, bireyin
duyu organları ve sinir sistemlerinin doğuştan gelen bir özelliği olduğunu kabul ederler.
Gestalt okulunun öncülerinden biri olan Max Wertheimer, art arda seri bir biçimde gösterile n
hareketsiz bir dizi resmin yarattığı hareket hissinin aslında tek tek ele alındığında hiçbir
resimde olmadığına dikkati çekmiştir.
Gestalt, Almanca bir kelime olup biçim, “tamamlama”, “bütünleşme” şekil anlamlar ına
gelmektedir. İki ya da daha fazla birbiriyle ilişkili parçadan meydana gelen bütünün dinamik
bir organizasyonunu ifade etmektedir. Algı alanında teknik bir terim olarak kullanıldığınd a
algılanan nesnenin veya şeklin bir anlam kazanacak biçimde bütünleşmesi anlamına
gelmektedir.
Gestalt Kuramı’na göre dünya hakkındaki bilgilerin tümü duyular yoluyla elde
edilmektedir. Duyum, bir organizmanın iç ve dış uyarıcılara karşı duyarlılığını göstermektedir.
Bir başka deyişle duyum, yaşantıların ham maddesidir. Algı ise duyumdan daha ileri bir adımdır
ve algısal süreçler, duyuların oluşturduğu yaşantıların en ufak parçalarını bile anlamlı, örgütlü
bir bütün hâlinde yorumlanmasını içermektedir (Gerrig, Zimbardo, 2012, s.115-117).
Algılama, duyu organlarını uyaran nesnelerin, niteliklerin veya olayların farkında

olunmasıdır. Gestalt kuramcılarına göre duyum; algı gibi bilinçli bir yaşantı değildir. Her
uyarıcı otomatik olarak ayrı birer duyum üretir, ancak bu, bir uyarıcının diğerlerinden izole
edilebileceği anlamına gelmemektedir. Bilinçli yaşantı (algı), her bir uyarıcıya ilişkin ayrı ayrı
duyumların toplamından oluşmaktadır. Diğer bir ifadeyle bilinçli yaşantıyı meydana getiren dış
dünyadaki uyarıcı ve / veya olaylar arasındaki etkileşim ve ilişkilerdir. Dolayısıyla bilinç li
yaşantı, bilinçsiz çıkarımların bir ürünüdür.
6.3. Algısal Örgütleme İlkeleri

Gestalt Kuramı, algısal örgütleme yasaları ile uyaranların nasıl örgütlendiğini
açıklamıştır. Bu yasalar kuramcılara göre, öğrenmeyi açıklamaya yardım eden dinamiklerd ir
(Senemoğlu, 2009, s.242; Polotnik, 2009, s.127)
121
1. Şekil - Zemin İlişkisi
Gestalt psikologları vazo-profil deneyimi ile yaptıklar ı

araştırma sonucu, şekil ve zemin, siyah ve beyaz, birbirinin yerini
alabiliyor, yer değiştirebiliyor ancak görsel sistemimiz düzene alışık
olduğundan, ikisini aynı anda görmez, bir nesneyi ötekinden ayıran
çizgiyi, bir tek şekli ve zemini algılar. Beyin neye dikkat etmeli, neyi
görmezden gelmeli ayırımını otomatik olarak yapar. İnsanın
algılama sistemi şekil ve zemin arasında bir ayırım yapar. Şekil,
bireyin dikkatinin üstünde odaklaştığı şeydir; zemin ise şeklin gerisinde, dikkat edilmeyen, algı
alanına girmeyen şeydir. Şekil, zeminden daha dikkat çekici, daha çarpıcı özelliklere sahiptir.
Fakat bazı durumlarda şekil ve zeminin birbiriyle yer değiştirdiği, hangisinin şekil hangisinin
zemin olduğuna karar verilemediği durumlar olabilir. Birey, bir yönden baktığında şekli zemin
olarak algılayabilir. Bir diğer yönden baktığında da zemin, şekil özelliği kazanabilir. Ancak
aynı anda her ikisi de şekil olarak algılanamaz. İnsanların nesne algılamalarındaki başlıca
örgütleyici eğilim, şekil ve zeminin birbirlerinden ayrılmasına ilişkindir.
Şekil ve zeminin ayırıcı özellikleri;
 Şekil, anlamı içerir, dikkat çekicidir, nesneye benzer, zeminin önünde yer alır.
 Zemin, arka planda, anlam içermez, biçimi belirsizdir.
 Kenar çizgi, şekli zeminden ayırır, nesnenin şekline aittir.
 Kamuflaj hâlinde şekil ve zemin belirsizliği yaşanır şekil ancak hareket ettiği
takdirde fark edilir (Senemoğlu, 2009, s.242; Polotnik, 2009, s.127)
2. Yakınlık Yasası
Organizma, bir alandaki ögeleri, nesneleri birbirlerine olan yakınlıklarına göre

gruplandırarak algılama eğilimindedir. Nesneler bir örüntüyü temsil ediyor olarak görülür ve
uzaydaki noktalar birbirlerinden uzakta olsalar bile tek bir düzlem üzerinde uzanıyor olarak
yorumlanırlar. Organizma bir alandaki ögeleri, nesneleri birbirlerine olan yakınlıklarına göre
gruplandırarak algılama egilimindedir. Eğer birbirine zaman ve mekân bakımından yakın olan
ögeler birbirine ait, birbiriyle ilişkili ise hatırlanmaktadır. Örneğin; şeker - çay, okyanus - gemi,
öğrenci - okul gibi sözcük grupları kolay hatırlanmaktadır.
122
3. Benzerlik Yasası
Birbirine benzer birimler bir algısal bütünlük kazanırlar. Kalabalığa baktığımız zaman
bazı özelliklerine göre bireyleri gruplarız; yaş benzerligine göre grupladığımızda çocukları,
gençleri, orta yaşlıları ve ihtiyarları görürüz. Cinsel benzerliği kullanarak erkek ve dişi
gruplarını algılarız. Aynı topluluğu, giydikleri giysilerin renklerine göre de gruplayabilir iz.
Şekil, renk, doku, cinsiyet vb. pek çok özellik bakımından birbirine benzer maddeler birlikte
gruplanarak algılanırlar. Benzerlik faktörü, görsel uyarıcıların algılanmasında olduğu kadar
işitsel uyarıcıların algılanmasında da önem taşır.
4. Tamamlama Yasası
Organizma, tamamlanmamış etkinlikleri, şekilleri, sesleri tamamlayarak algıla ma

eğilimindedir. Böylece Gestalt’a ulaşmaktadır.
5. Devamlılık Yasası
Aynı yönde giden noktalar, çizgiler vb. birimler birlikte gruplanarak algıla nma
eğilimindedir.
123
6. Algısal Değişmezlik
Bir objenin değişik koşullar altında aynı biçimde görülmesine, algılanmasına algısal
değişmezlik denir. Örneğin kapı değişik durumlarda farklı görülmesine rağmen biz kapıyı
hangi açıda olursa olsun aynı kapı olarak algılarız. (Gerrig; Zimbardo, 2012, s.115-117)
7. Pragnaz Yasası
Gestaltçılar, örgütlemenin yardımcı yasalarını daha genel ortak bir yasa çerçevesinde
toplayarak bu genel yasaya “Pragnaz Yasası” adını vermişlerdir. Koffka, bu yasayı şu şekilde
açıklamaktadır: “Psikolojik olayda anlamlı, tam ve basit olma eğilimi vardır.” Bir başka ifade
ile insan beyni eksik olanları tamamlayarak, bozuk ve düzensiz olanları dışarda bırakmak
suretiyle basitleştirerek örgütlemektedir. Bu örgütlenmiş yapı da şekil olarak algılanmakta
diğer özellikler dışarıda kalarak zemin hâline dönüşmektedir. Gestaltçılar, Pragnanz Yasası’nı
algılama, öğrenme ve belleği incelenmesinde yol gösterici bir ilke olarak kullanmıştır. Daha
sonra kişilik çözümlemeleri ve psikoterapi alanlarında da bu yasadan yararlanmışlard ır.
Koffka’ya göre dışarıdan gelen duyusal uyarımları anlamlandırma ve örgütlemede sadece bu
yasa değil, aynı zamanda bireyin inançları, değerleri, gereksinimleri, tutumları da etkili
olmaktadır. Bu nedenle aynı fiziksel çevrede bulunan kişilerin çevreyi yorumlamaları ve
tepkileri farklı olabilmektedir (Schunk, 2011, s.141; Senemoğlu, 2009, s.242; Polotnik, 2009,
s.127)
124
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
125
Uygulama Soruları
1) Gestalt Kuramı’nın verilerinin gündelik hayattaki uygulamalarına örnekler veriniz.
126
Gestalt psikolojinin doğuşu ve gelişimi ile birlikte psikoloji bilimine kazandır mış
olduğu kavramları ve insan davranışını açıklamaya yönelik kuramsal görüşlerini inceledik.
127
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi Gestalt Kuramı’nın davranışları inceleme biçiminin genel
özelliğidir?
a) İndirgemeci
b) Atomcu
c) Moral
d) Elementçi
e) Yapısal
2) Aşağıdakilerden hangisi Gestalt Kuramı’nın kurucusu sayılmaktadır?
a) Koffka
b) Köhler
c) Wertheimer
d) Kurt Lewin
e) Tolman
3) Bir nesnenin dikkat edilen özelliğini fark edilip diğer özelliklerinin algılanmamas ı
hangi ilke ile açıklanır?
a) Şekil-zemin
b) Yakınlık
c) Benzerlik
d) Algıda seçicilik
e) Pragnanz
4) İnsan beyninin düzensiz olanları düzenlemesi ya da atması, eksik olanlar ı

tamamlayarak algılması hangi ilke ile açıklanır?
a) Sürekilik
b) Tamamlama
c) Yakınlık
128
d) Pragnanz
e) Benzerlik
5) Öğretmen dendiğinde öğrenci, vapur dendiğinde martıların akla gelmesi hangi

Gestalt ilkesi ile açıklanır?
a) Sürekilik
b) Tamamlama
c) Yakınlık
d) Pragnanz
e) Benzerlik
6) Algı ilkelerinin insan davranışlarını açıklamaya katkısını tartışınız.
7) Gestalt Kuramı’nın davranışçı kuramdan farklılıklarını açıklayınız.
8) Gestalt Kuramı’nın tarihsel gelişim sürecini yazınız.
9) Gestalt Kuramı’nın insan davranışlarını açıklamaya yönelik temel görüşlerini

yazınız.
10) Gestalt Kuramı’nın insan yaşamına katkısını tartışınız.
Cevaplar
1) c, 2) c, 3) a, 4) d, 5) c
129
7. GESTALT KURAMI II
GESTALT KURAMCILARI VE TEMEL KAVRAMLARI
130
7.1. Koffka ve Davranışın Belirleyicileri
7.2. Köhler ve İçgörüsel Öğrenme
7.3. Wertheimer ve Üretici Düşünme
7.4. Kurt Lewin’in Alan Teorisi
131
1) Koffka’ya göre davranışın belirleyicisi olan etmenleri açıklayınız.
2) Üretici düşünme ve içgörüsel öğrenme arasındaki ilişkiyi açıklayınız.
3) Kurt Lewin’in alan teorisi ile insan davranışlarını etkileyen etmenleri açıklayınız.
4) Gestalt kuramcılarının görüşlerinin genel özelliklerini açıklayınız.
132
Konu Kazanım Kazanımın nasıl

elde edileceği veya
geliştirileceği
Koffka ve Koffka’nın kuramsal görüşünü Literatür taraması,

Davranışın söyleyebilmek tartışma
Belirleyicileri
Koffka’ya göre davranışın belirleyicilerini
açıklayabilmek
Köhler ve Köhler’in kuramsal görüşünü Literatür taraması,

İçgörüsel Öğrenme söyleyebilmek tartışma
Köhler’in içgörüsel öğrenme kavramını

açıklayabilmek
Werthimer ve Wertheimer’in kuramsal görüşünü Literatür taraması,

Üretici Düşünme söyleyebilmek tartışma
Wertheimer’in üretici düşünme kavramını

açıklayabilmek
Kurt Lewin ve Kurt Lewin’in kuramsal görüşlerini Literatür taraması,

Alan Teorisi söyleyebilmek tartışma
Kurt Lewin’in alan teorisini

açıklayabilmek
133
Anahtar Kavramlar
 Gestalt Kuramı
 Davranışın Belirleyicileri
 İçgörüsel Öğrenme
 Üretici Düşünme
 Alan Teorisi
134
Giriş
Bu bölümde Gestalt Kuramı’nın temsilcilerinin Gestaltçı ekolün psikoloji ve diğer
alanlarda en çok dikkat çeken kavramlarına değinilecektir. Gestalt kuramcıları bu görüşler i
yalnızca insan davranışlarının kazanımı açıklamamış aynı zamanda kazanılan davranışlar ın
nitelikleri ve kalıcılığı ile ilgili de önemli görüşler ileri sürmüşlerdir. Davranışçı anlayışta n
farklı olarak zihinsel süreçlerin davranış kazanımı ve kalıcığı üzerindeki etkisini ifade ederken
insanları davranışa yönelten içsel süreçlere dikkat çekmişlerdir.
Bu bağlamda bölümde Gestaltçı kuramcılardan Koffka, Köhler, Wertheimer ve

kuramsal bakış açısı sosyal psikolojide olmak üzere birçok alanda dikkat çeken Lewin’in temel
kavramları ele alınacaktır.
135
7.1. Koffka ve Davranışın Belirleyicileri
Gestaltçı psikologlar, öncelikle algılama ve problem çözme süreçleriyle
ilgilenmişlerdir. Dolayısıyla öğrenme ile ilgili görüşleri, algılama ile ilgili çalışmalar ına
dayanmaktadır. Kuramcılara göre davranışın belirleyicileri algıdır. Bir başka ifade ile dış
çevredeki uyaranlarınn nitelik ve niceliklerinden bağımsız olarak zihnin yorumuna bağlı olarak
uyaranların örgütlenmesidir (Senemoğlu, 2009, s.249).
Daha basit bir anlatımla aslında bir durumdaki davranışımızı çevremizdeki uyaranla r
değil onları nasıl algıladığımız belirlemektedir. Koffka, bireyin kendi öznel yorumuna bağlı
olan algılamayı davranışsal çevre ya da psikolojik-öznel çevre olarak tanımlamaktad ır.
Dolayısıyla davranışı belirleyen faktörün de davranışsal yani psikolojik - öznel çevre olduğunu
ifade etmektedir.
Koffka’ya göre bir diğer çevre coğrafi ya da fiziksel - nesnel gerçek çevredir. Fakat
coğrafi ya da fiziksel çevrenin davranış üzerinde herhangi bir belirleyicilik etkisi yoktur,
davranışı kontrol eden dinamik değildir. (Davranışçı kuramcıların tam tersi bir görüş!)
Koffka davranışsal çevrede sadece algı ilkelerinin değil aynı zamanda inançlar ı n,
değerlerin, ihtiyaçların ve tutumların da etkisi olduğunu belirtmiştir. Bu nedenle, aynı fizikse l
çevrede bulunsalar bile bireylerin çevreye ilişkin yorumları ve tepkileri çok farklı
olabilmektedir.
Sinemadan çıkarken, diğer bireylerin izlediğiniz filme dair yorumlarına hiç kulak
misafiri olduğunuz durumlar yaşadınız mı? Bazen bu insanlar bu yorumu nasıl yapabiliyor
deriz ve göz ardı ettiğimiz şey onların da bizim düşüncemiz için aynı yorumu
yapabilecekleridir.
Koffka, davranışsal - psikolojik gerçekliğin önemini eski bir Alman efsanesi ile
anlatmaktadır:
Karlı bir kış akşamı, at üstünde bir adam hana ulaşır. Bütün yollar ve yol işaretler inin
karla kaplandığı rüzgâra açık bir ovada saatler süren yolculuktan sonra, adam sığınacak bir
yer bulmanın mutluluğu içindedir. Han kapısını çalar; kapıyı açan hancı şaşkın bir şekilde
gelen yolcuya bakar ve hangi yönden geldiğini sorar. Adam geldiği yönü gösterince han
sahibi korkulu ve meraklı bir ses tonuyla “Constance Gölü’nü bir baştan öbür başa at üstünde
geçtiğini biliyor muydun?” der; yolcu kaskatı kesilir ve oracıkta ölür.
136
Ayrıca Koffka, bireylerin davranışlarını anlayabilmek için onların davranışsa l
çevresinin bilmenin önemine dikkat çekmektedir.
18 Mart 1886’da Berlin doğumlu Koffka 1941’de ABD’de öldü.

1903’te Berlin Üniversitesi Felsefe Bölümü’ne giren Koffka1907’de
felsefe doktoru oldu. Bir yıl kadar Freiburg’da Johannes vonKries’ in
psikoloji laboratuvarında, daha sonra VVürzburg ve Bonn’da asistanlık
yaptı. Bu yıllarda Almanya’da psikoloji biliminin sorunlarını yakından
gördü. 1910 yılı bilim yaşamının dönüm noktası oldu. Frankfurt’ ta
Wertheimer ve Köhler’le tanışması uzun yıllar sürecek olan çalışma
arkadaşlıklarını başlattı. Frankfurt’ta yaptıkları çalışmalar, Gestalt
psikolojisinin ilk filizleridir. Koffka 1912’de imgeler ve Yasalarının
Çözümlenmesi Üzerine adlı ilk kitabım yayımladı.1913’te “Gestalt
Psikolojisine Katkılar” başlığı altında bir dizi yazının yayımını yönetti.
Bir süre sonra gittiği Giessen’de, 1918’deprofesör oldu. 1924-1925
yıllarında ABD’de Cornell Üniversitesi’nde çalışanKoffka, Köpler’le birlikte Gestalt
hareketinin temsilcisi olarak ClarkÜniversitesi’nde bir dizi konferans verdi. 1927’de Smith
College’da psikoloji profesörü olarak araştırmalarını sürdüren Koffka ölümüne değin bu
Görevde Kaldı.
7.2. Köhler ve İçgörüsel Öğrenme
İçgörüsel öğrenmeyle ilgili en ünlü deneyler, Köhler tarafından 1913-1917 yılla r ı

arasında, maymunlarla Afrika kıyılarındaki tenerife adalarında yapılmıştır.
1887’de Reval’de (bugün Estonya’da Tallinn) doğdu, 1967’de

ABD’de New Hampshire Eyaleti’nde öldü. Beş yaşındayken ailesi ile
birlikte Almanya’ya göçen Köhler, Tübingen’de başladığı
yükseköğrenimini Bonn Üniversitesi’nde sürdürdü ve 1909’da da
Berlin’de Friedrich Vilhelm Üniversitesi’nden doktora aldı. Asistan
olarak girdiği, 1911’de doçent olduğu Frankfurt Üniversitesi’nde, daha
sonra birlikte Gestalt psikoloji akımının öncülüğünü yapacağı
Wertheimer ve Koffka ile tanıştı. 1913’te araştırma yapmak üzere
Kanarya Adaları’ndan biri olan Tenerife’e gitti. Bir yıl sonra I. Dünya
Savaşı’nın çıkması üzerine 1920’ye değin burada kaldı ve Prusya Bilimler Akademisi’ nin
adadaki araştırma istasyonunda şempanzelerin öğrenme yeteneğini inceledi. 1921’de Berlin
Üniversitesi’nde Psikoloji Enstitüsü’nün yöneticisi ve felsefe profesörü olarak görev aldı.
1930’larda, açıkça karşı koyduğu Nasyonal Sosyalist hareketin güçlenip baskılarını artırmas ı
üzerine 1935’te ABD’ye yerleşerek Swarthmore College’da psikoloji profesörlüğü görevini
üstlendi. 1946’da ABD uyruğuna geçen 1947’de ABD Ulusal Bilimler Akademisi’ nin
üyeliğine seçilen Köhler, 1955’te emekli olduktan sonra çalışmalarını, 1955-1956 arası
Princeton Üniversitesi’nde, 1958’den sonra da Dartmouth College’da sürdürdü.
137
Köhler, maymunların, kendileri için yeni olan bazı
teknikleri kullanarak muza ulaşabilecekleri bir deney
düzeneği kurmuştur. Muzları, maymunların doğrudan
ulaşamayacağı bir yere asarak onları muzlara ulaşma
problemiyle karşı karşıya getirmiştir. Muz, hayvanın
kafesinin tavanına asılmış ve kafesin bir tarafına da kutular
yerleştirilmiştir.
Hayvan kutuyu muzun altına çekip onun üstüne

tırmandığı takdirde muza ulaşabilecektir. Bir diğer
düzenekte ise muz, hayvanın sopayla ulaşabilece ği
uzaklıkta kafesin dışına asılmıştır. Köhler’in
maymunlarından sadece Sultan adlı maymunu iki sopayı
birbirine ekleyerek muza ulaşmıştır.
Köhler, Thorndike’ın hayvan deneylerinde, kendi deneylerindeki benzer sonuçlara

ulaşamamasını deney ortamının özellikleri ile ilgili olduğunu belirtmektedir. Gestaltçılara
göre hayvanın böylesine bir davranışı üretebilmesi için deney ortamında bu davranışa
ulaştırabilecek gerekli düzenlemelerin yapılması gerektiğini yani hayvanın problemin
çözümüne ilişkin bütün ögeleri görmesinin sağlanması gerektiğini belirtmiştir. Köhler’in
maymunu önceki bildiği yollardan problemi çözemediğinde, etrafı gözlemlemekte,
sonrasında çözüme aniden tam geçiş yapabilmektedir. Maymun bir köşede duran kutuları
görür; kutularla muza ulaşma arasındaki ilişkiyi kurar ve harekete geçer. Aktif olarak deneme
- yanılma yapmadan, zihinsel deneme - yanılmalar sonucu uygun çözümü bulduğunda
harekete geçer. Dolayısıyla Gestaltçılar bir problemin çözülebilmesi için çözüme dair tüm
ögelerin fark edilebildiği bir deney ortamının önemini vurgulamışlardır.
138
Köhler’e göre içgörüsel öğrenme ilişkilerin fark edilmesidir. Organizma bir problemle
karşılaştığında, problemin çözümüyle ilgili ilişkileri fark ederek çözümü birden bulmakta ve
içgörüsel öğrenme gerçekleşmektedir.
Bilişsel bir öğrenme türüdür. Problemin yaratmış olduğu dengesizlik durumunu

çözebilmek için birey harekete geçmektedir. Öğrenmenin bilişsel deneme - yanılma olarak
kabul edilmesi ise problemi çözümünün uygulamadan önce zihinde bulunmasıdır. Birey önce
zihinde denence kurarak, denencelerini zihinsel olarak test etmekte ve sorunun çözümünü önce
zihinde bulmaktadır. Daha sonra, davranışsal olarak harekete geçmektedir. Dolayısıyla bu
hareket fiziksel değil, bilişsel bir harekettir ve bilişsel etkinlik problem çözümleninceye kadar
devam etmektedir (Senemoğlu, 2009, s.249).
İçgörüsel öğrenmenin genel olarak temel özellikleri şunlardır:
 Ön çözümden çözüme geçiş, ani ve tamdır.
 İçgörü yoluyla edinilen çözüme dayalı performans genellikle pürüzsüz ve

hatasızdır.
 İçgörü yoluyla kazanılan problem çözümü uzun süre hatırlanır.
 İçgörü yoluyla kazanılan bir ilke, diğer problemlerin çözümüne kolaylık la

uygulanabilir
 Zeki olanlar içgörüsel çözüme daha kısa sürede ulaşırlar.
7.3. Wertheimer ve Üretici Düşünme
Eğitim sorunlarına ilişkin düşüncelerini “Üretici Düşünme” adlı kitabı ile açıklayan
Wertheimer, Gestalt Kuramı’nı ve Köhler’in içgörüsel öğrenme ilkelerini eğitime uygulama ya
çalışmıştır.
15 Nisan 1880’de Prag’da doğdu, 12 Ekim 1943’te

ABD’nin New York kentinde öldü. Yetişme çağında müziğe
büyük ilgi duyan ve çeşitli oda müziği yapıtları besteleyen
Wertheimer, liseyi bitirdikten sonra 1900’de Prag’da Kari
Üniversitesi’nde başladığı Hukuk öğrenimini yarıda bırakıp
1901’de Berlin Üniversitesi Psikoloji Bölümü’ne girdi. Würzburg
Üniversitesi’ndeki yüksek lisans çalışması sırasında tanıklar ın
nesnel davranıp davranmadıklarını değerlendirmede kullanılacak
bir yalan makinesinin yapılması çalışmalarına katılan
Wertheimer, 1904’te doktorasını aldı. Berlin, Viyana ve Prag’da
C.G. Jung’un “sözcük-çağrışım” tekniği ve aleksiya (görme gücü ya da zekâda bir bozulma
olmamasına karşın okuma becerisini yitirme durumu) alanlarında incelemelerini sürdürdü.
1910-1916 arasında Frankfurt Üniversitesi’nde Koffka ve Köhler’le tanıştıktan sonra algı
üzerine yaptığı araştırmalar ilerde Gestalt psikolojisini doğuracak olan düşünceler in
139
gelişmesine yol açtı. Psikolojik incelemenin bir yandan nesnel kalırken bir yandan da inceled iği
olguyu eğip bükmesini, değiştirmesini önleyecek bir yöntemin gerekliliği üzerinde durdu.
1916-1929 arasında Berlin’de Friedrich Wilhelm Üniversitesi’nde psikoloji doçenti olarak
çalıştı; 1922’de Koffka ve Köhler’le birlikte Gestaltçı psikoloji anlayışının yayın organı olarak
Psychologische Forschung dergisini yayımlamaya başladı. 1929’da Frankfurt Üniversitesi’ nd e
profesör oldu; toplumsal ve deneysel psikoloji dersleriyle olduğu kadar felsefe, mantık ve
matematiğin temel sorunları konusunda düzenlediği seminerlerle de büyük ilgi topladı. 1933
baharında Hitler’in yaptığı bir radyo konuşmasını dinledikten sonra artık Almanya ’da kalmanın
anlamsız olduğuna karar vererek Çekoslovakya’ya geçti,
Eylül 1933’te de New School For Social Research’ün çağrısına uyarak ABD’ye gitti;
ölümüne değin bu yükseköğrenim kurumunda dersler verdi. Wertheimer “Phi Fenomeni”
kavramını açıklayarak daha sonra Gestalt psikolojisinin kurulmasını sağlayan temelleri atmış
oldu.
Wertheimer, düşüncenin ve mantığın yasalarını; alışkanlığa bağlı davranışlarla, yaratıcı,

üretici edimlerin birbirinden ayırdedilmesinin zorunluluğunu Productive Thinking (Üretici
Düşünce) adlı kitabında ele almıştır. Kendi bilim alanındaki asıl önemi, psikolojide soru
sormayı ve bilimler arasında tartışmayı zorlamasında ve yaratıcı, kendi bilim dallarına önemli
katkılarda bulunmuş bir psikolog kuşağı yetiştirmesinde yatar.
Wertheimer’a göre iki tür problem çözmeden yöntemi vardır. Bunlardan A türü
çözümler, Gestalt ilkelerini esas alarak yapılan yaratıcı ve içgörüsel niteliktedir. B türü
çözümler ise anlamadan ezberlemeye dönüktür. A türü çözümler, bireyin kendisi tarafında n
bulunan problemin doğasını kavramayla üretilen çözümlerdir. Bireyin kendi deneyiminin
sonucu olduğu için uzun süre hatırlanabilir ve başka problemlerin çözümüne kolaylık la
genellenebilir. B türü öğrenmede ise bireyin anlamaksızın ezberlemesi söz konusudur. Böyle
bir öğrenme ise sınırlı durumlarda uygulanabilen ve kolayca unutulabilen nitelikte bir
öğrenmedir.
Wertheimer gerek tümdengelim - tümevarım gerekse çağrışımcıların yaklaşımı ile

problem çözmenin basit problemlerin çözümü için uygun olabileceğini fakat bireyin problem
çözme yeteneğini geliştirmediklerini belirtmiştir.
Wertheimer’a göre, bireyin problem çözmede içgörü kazanabilmesi için mantıksa l

olmaya ihtiyacı yoktur. Öğrenci, anlayarak problem çözümüne ulaşıncaya kadar, problemin
ögelerini bilişsel olarak tekrar tekrar yeniden düzenler ve bu düzenleme bir öğrenciden diğerine
çok farklı olabilir. Dolayısyla bireyin anlamasını sağlamak için onun bilişsel özellikleri kadar
ilgilerini, duygularını, tutumlarını ve algılarını da dikkate almak gerekmektedir (Senemoğlu,
2009, s.252).
Wertheimer’a göre davranışçıların ilkelerine dayalı olarak yapılan öğretimin problem

çözme yeteneğinin gelişimini engelleyen ikinci öğretme yaklaşımıdır. Bu tür öğretim
yaklaşımında, alıştırma, ezberleme ve dışsal pekiştirmeler önem taşımaktadır. Wertheimer, bu
140
koşullar altında da öğrenmenin meydana geldiğini kabul etmekle birlikte, içgörüsel öğrenmenin
üstünlüğünü savunmaktadır.
Sonuç olarak, Wertheimer’a göre gerek mantıksal gerekse çağrışımsal öğretme

yaklaşımları, anlamaya çok az katkıda bulunmakta, büyük ölçüde anlamayı ve düşünme yi
engellemektedir.
Anlayarak öğrenme ile ezbere öğrenme arasındaki farkı, Michael Wertheimer (1980),
Katona’nın (1940) yaptığı şu deneyle de açıklamaktadır. Deneklere 15 tane rakam
verilmiştir.
149162536496481
Bu rakam dizisine 15 saniye baktıktan sonra, rakamları sırasıyla hatırlama la r ı

istenmiştir. Deneklerden çoğunluğu ancak bir kaç tane rakamı arka arkaya hatırlamış tır,
birkaç hafta geçtikten sonra ise deneklerin çoğunluğu, hemen hemen hiçbir rakamı
hatırlamamışlardır. Diğer bir denek grubuna ise sayıların bir araya getiriliş ilkesini bulma lar ı
söylenmiştir. Sayıları inceleyen deneklerden bazıları, “sayı dizisinin birden dokuza kadar
olan sayıların karesi” olduğunu bulmuşlar ve artık bu gruptaki denekler haftalar, aylar sonra
bile bu ilkeyi hatırlamışlardır.
Wertheimer anlamaya dayalı öğrenmenin kazanımlarını tekrar tekrar vurgulamıştır.

Ayrıca, deneysel çalışmalarında öğrencilere dışsal pekiştireç yani ödül vermeksizin
öğrencilerin içsel etki ile problemleri çözmüş olmaları ve sadece içsel pekiştireçlere önem
vermeleri, Tolman, Bandura gibi birçok bilişsel psikoloğu da etkilemiştir.
7.4. Kurt Lewin’in Alan Teorisi
19. yüzyıl bilimsel çalışmaları genel olarak davranışçılığın atomistik yani davranışla r ı
elementlerine ayıran indirgemeci anlayışından uzaklaşıldığı bir dönemi simgelemekted ir.
Dolayısıyla Wertheimer’ın kurucusu olduğu Gestalt psikolojisi bu eğilimi yansıtmaktaydı.
Psikolojideki alan teorisinin temsilcisi Gestalt psikolojisinin aktif taraftarlarından birisi

olan Kurt Lewin’dir.
141
Lewin Almanya’nın Mogilno yöresinde doğdu. Ünivers ite
eğitimini Freiburg, Münih ve Berlin’de yaptı, psikoloji alanındak i
doktora derecesini Berlin’de 1914 yılında aldı. Ayrıca matematik
ve fizik eğitimi de aldı. Lewin Gestalt grubu ile Berlin
Üniversitesi’nde verimli çalışmalar yaptı. Motivasyon üzerine
önemli araştırmalar yaptı ve alan teorisini geliştirmeye başladı.
1932 yılında misafir profesör olarak Stanford Üniversitesi’ nde
gitti. Nazi tehditinden dolayı orada kaldı. Comell Üniversitesi’ nde
iki yıl kaldı ve 1935 yılında, deneysel çocuk sosyal psikolojis i
üzerine bir dizi araştırma yapacağı lowa Üniversitesi’ne geçti.
Sosyal psikoloji alanındaki araştırma çabalarının bir sonucu
olarak, 1944 yılında Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’ndeki (MİT) yeni Grup Dinamikler i
Araştırma Merkezi’ni geliştirmek ve başkanlığını yapmak üzere davet edildi. Bundan kısa bir
süre sonra ölmüş olmasına rağmen (1947), çalışmaları öylesine etkili olmuştu ki şimdi
Michigan Üniversitesi’nde bulunan araştırma merkezi faaliyette kalmaya devam etti. Lewin 30
yıllık profesyonel faaliyetleri boyunca kendini insan motivasyo nunun genel olarak tanımlanmış
alanına adadı. Araştırmaları insan davranışının toplam fiziksel ve sosyal bağlamı üzerind e
yoğunlaştı (Schultz&Schultz, 2007, s.557).
Lewin, ilişkileri alan ilişkileri doğrultusunda ele alarak fizikteki güç alanları kavramını,
insan davranışlarını etkileyen etmenleri açıklamak için kullanmıştır. Fiziksel alan kavramını
psikolojiye taşıyarak birbirleriyle karşılıklı bağımlı olan ve dinamik bir sistem oluşturan psişik
süreçler bütününü ifade eden psikolojik alan kavramını geliştirmiştir. Alan kavramı, Gestaltçı
anlayışla nedensel ilişkilerin analizine ve kuramsal kavramların ve hipotezlerin oluşturulmas ına
uygun bir yöntemdir.
Bununla birlikte Lewin’in çalışmaları Gestalt yönelimli olmasına rağmen Gestaltçı

kuram ile arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılıklar (Schultz&Schultz, 2007, s.559-
560)
1. Gestalt psikologları algı ve öğrenme konularına yönelik çalışırken Lewin ihtiyaçlar,

kişilik ve sosyal faktörlerle ilgili çalışmıştır.
2. Gestalt psikologları, davranışı açıklamak amacıyla fizyolojik yapılar üzerinde

dururken Lewin, psikolojiyi bir sosyal bilimden daha fazlası olarak algılamıştır.
Dolayısıyla Lewin’in bir süre Berlin’de Gestaltçılarla çalışmasının yanı sıra kuramını
ve düşüncelerini açıklayabilecek en uygun sistemin Gestalt olması, Gestalt çalışmalarına da
derinlik kazandırmıştır. Kurt Lewin’in kuramsal bakış açısı ile Gestalt Kuramı daha da
detaylandırılmış ve gelişmiştir.
Lewin, akademik çalışmalarının büyük bir çoğunluğunu motivayon konusuna

ayırmıştır. Bir başka ifade ile kendini insan motivasyonuna adamıştır. Araştırmaları insan
davranışının fiziksel ve sosyal bağlamı üzerinde yoğunlaşmış çalışmaları yalnızca psikloji
alanına değil sosyoloji, sosyal psikoloji, iş dünyası gibi birçok alanda uygulama bulmuştur.
142
Lewin, bir insanın psikolojik faaliyetlerinin bir tür psikolojik alanda ortaya çıktığı
görüşünün fizikteki alan teorisinden etkilenerek ortaya çıkarmıştır.
Psikolojik alan ya da yaşam alanı bir insanı etkileyebilme ihtimali olan geçmişe,
şimdiye ve geleceğe ait her tür olaydan oluşmaktadır. Psikolojik bir bakış açısıyla, davranışla r,
geçmiş, şu an ya da gelecekle ilgili dinamiklerden herhangi biri meydana gelebilecek bir
durumu belirleyebilir.
Yaşam alanı, bireyin kendi psikolojik çevresiyle etkileşimi sırasında ortaya çıkan
ihtiyaçlarından oluşmaktadır. Bireyin biriktirdiği deneyimin tür ve miktarının bir fonksiyo nu
olarak çeşitli farklılık dereceleri gösterebilir. Bir bebeğe ya da çocuğa göre eğitimli ve geliş miş
bir yetişkin, geçmiş deneyimlerinin bir fonksiyo nu olarak daha karmaşık ve iyi derecede
farklılaşmış bir yaşam alanı gösterir.
Lewin’e göre davranış, kişinin çevresi ile etkileşimi sonucu ortaya çıkar. Lewin’e
göre kişiyi anlamak için onun çevresiyle olan ilişkilerini anlamak gerekir. Bu kuram kişinin
bütünlüğü üzerine vurgu yapar ve kişinin sınırlarından bahseder. Bu sınırlar birbirine
geçirgen olan alanlardan oluşmuştur. Bu kuramın belli başlı özellikleri şunlardır:
1. Davranış meydana geldiği alanın bir fonksiyonudur.
2. Davranışı çözümleme, parçalardan farklı olan top yekûn durumla başlar.
3. Somut birey somut bir durumda matematiksel olarak ifade edilir.
Hayat alanı, bir yerdeki kişiyi ve onun çevresini kapsar. Bu kişinin hem özel iç
alanını hem yaşadığı nesnel dünyayı hem de ilişkilerini içerir. Hayat alanının merkezinde
benlik vardır.
Lewin fizyolojik süreçlere ait teorik düşüncelerini matematiksel bir model kullanarak
açıklamak istemişse de istatistik yöntemler amacına uygun olmadığı için vazgeçmiştir. Bunun
üzerine kuramsal düşüncelerini anlatabilmek için topolojiyi seçmiştir. Lewin yaşam alanını
haritalandırmak istemiştir. Lewin, bu harita ile belirli bir anda, bir insanın muhtemel tüm
amaçlarını ve bu amaçların tüm yollarını göstermeyi istemiştir.
Topoloji uzaydaki dönüşümleri nicel olmayan bir tarzda, bağlantıların düzeniyle

ilgilenen bir uzay anlayışıdır. Topolojide bağlantıların yönü ve niceliği önemli değildir. Lewin
için de davranışların yönü ve niceliği değil bağlantıların düzeni önemlidir.
143
Kişilik ile çevre sürekli bir iletişim içindedir. Karşılıklı alışveriş vardır. Kişi bu
alışverişler sonucu kişiliğini içindeki bölgelerde olan gerginliği giderir ve dengesini sağlar.
Böylece insan kişiliğini etkileyen yaşam alanının en önemli ögesi çevredir ve onunla olan
etkileşimlerdir.
Lewin, yaşam alanındaki bölgeler arası ilişkileri, bağlantıları ve bunların birbirle r ine
göre uzaysal ilişkilerini göstermek istemektedir. Dolayısıyla topoloji, onun görüşler ini
anlatabilmesi için en uygun geometrik şekildir. Lewin yönü göstermek amacıyla hodolojik
uzay adını verdiği nitel geometrinin yeni bir çeşidini geliştirmiştir. Ayrıca bu yeni nitel
geometride bir amaca yönelik hareketlerin yönünü göstermek amacıyla vektörleri kullanmıştır.
Lewin sisteminin şematik sunumunu tamamlamak amacıyla, yaşam alanındaki nesneler in
olumlu veya olumsuz değerleriyle ilgili olarak valans (valences) kavramını ortaya atmıştır.
Lewin’e göre bireye çekici gelen veya ihtiyaçları karşılayan nesneler olumlu bir valansa
sahipken tehdit edici nesneler olumsuz valansa sahiptir. Lewin’in “karatahta psikolojis i”
psikolojik fenomenlerin tüm şekillerini gösteren karmaşık diyagramlar içermektedir. Ayrıca
alan teorisinde davranışın tüm çeşitleri şematik olarak sunulabilimektedir (Schultz&Schultz,
2007, s.559-562).
Lewin motivasyona yani bireyi harekete geçirici güçlere ilişkin görüşlerini denge ve
gerilim ilişkisi yoluyla açıklamaktadır. Lewin, kişi ile çevresi arasında bir denge hâli olduğunu
ve bu durum zarar gördüğünde gerilim oluştuğunu ifade etmiştir. Gerilimden dengeye
geçebilmek içinse organizmanın harekete geçtiğini belirtmektedir. Yaş, zekâ, cinsiyet, özel
yetenek gibi bir dizi kişisel, aile, arkadaşlar, yaşanılan çevre gibi çevresel faktörler davranışa
etki eder. Bütün bu faktörler yaşam alanı denilen kavramı oluşturur. Bireyin yaşam alanındak i,
kişisel ve çevresel faktörler sürekli değişmektedir. Değişimlerin çok hızlı oluştuğu zamanlard a
birey yoğun stresli bir dönem geçirir ve Lewin’e göre ergenlik de böyle bir dönemdir.
Ergenlikte birey birden bire hem birtakım fiziksel değişimle başa çıkmak zorunda kalır hem de
yeni bazı beklenti ve isteklerle karşılaşır; en önemlisi de gelecekle ilgili bazı hedefler
belirlemesinin zamanı gelmiştir.
Lewin, ergenlik döneminde bu yaşam alanının bozulduğuna inanmaktadır. Ergenler,

çocukluk ile yetişkin dünyası arasında marjinal bir eleman gibi dururlar. Çocuklukta
öğrendikleri davranışlar ile yetişkin olarak yapmaları beklenen davranışlar arasında doğrudan
ve basit bir bağlantı bulunmamaktadır. Ergenler yetişkinliğe doğru geçerken çocukluklarındak i
amaç ve değerlerini bırakmaya zorlanırlar ve bundan dolayı doğacak olan konumsuzluk, yoğun
bir çelişki ve stres yaratır.
Dengenin
Denge Gerilim Hareket Denge Rahatlama
Bozulması
144
Lewin insan davranışının, gerilimlerin sürekli görünümünü, hareketi ve rahatlama yı
kapsadığını düşünmüştür. Gerilim - hareket - denge sıralaması ihtiyaç - faaliyet - rahatlama
sıralamasına benzemektedir. Birey ihtiyaç hissettiğinde gerilim yaşamakta, gerilime çözüm
bulmak ve dengeye ulaşabilmek için harekete geçmektedir. Lewin’in gerilim sistemi
görüşünde, gerilim motivasyon veya ihtiyaç anlamındadır; bir amaca ulaşıldığında gerilim
boşalmaktadır.
Gerilim sistemi önermesinin ilk deneysel çalışması Lewin’in nezareti altında, 1927
yılında Bluma Zeigamik tarafından gerçekleştirildi. Deneklere bir dizi görev verildi ve
bunların bir bölümünü tamamlayıp kalanları tamamlayamadan çalışmaları bölündü.
Durumla ilgili olarak Lewin’in sisteminden şunlar tahmin edilebilirdi: (!) Yerine getirmes i
için bir görev verildiğinde denekte bir gerilim sistemi oluşur, (2) görev tamamlandığında bu
gerilim darılır, (3) görev tamamlanmadığında gerilimin sürmesi çoğunlukla görevin
hatırlanması ile sonuçlanmaktadır.
Lewin 1930’lara kadar temel olarak teorik problem ve meselelerle ilgilenmiştir, daha
sonra sosyal psikolojiyle yönelmiş ve Amerika’da Lewinci bir gelişim söz konusu olmuştur.
Lewin’in sosyal psikolojisinin en önemli özelliği, grup dinamikleridir. Lewin’e göre birey ve
çevresinin psikolojik bir alan oluşturması gibi grup ve çevresi de sosyal bir alan
oluşturmaktadır. Bu sosyal alanı, sosyal davranışlar alt gruplar, üyeler, engeller ve iletiş im
kanalları gibi aynı anda var olan sosyal varlıklardan meydana gelmiş olarak açıklamıştır. Bu
nedenle davranış belirli bir zamandaki toplam alan durumunun bir işlevidir. (Schultz&Schultz,
2007, s. 559-562)
Günümüz önemli sosyal psikologlarından bazıları, MİT’teki Grup Dinamik le r i

Araştırma Merkezi’nde, ya öğrencisi ya da meslektaşı olarak Lewin’le birlikte çalışmışlard ır.
Dorvvin Cartwright, Leon Festinger, J. P. French, Harold H. Kelley, Rensis Liken, Stanley
Schacter ve Alvin Zander gibi.
145
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
146
Uygulama Soruları
1) Gestalt Kuramı’nın verilerinin gündelik hayattaki uygulamalarına örnekler veriniz
147
Gestalt psikolojinin gelişimi ile birlikte en önemli temsilcilerinin psikoloji bilimine

kazandırmış olduğu kuramsal görüşlerini öğrenmiş olduk.
148
Bölüm Soruları
1) “Bireylerin davranışlarını anlayabilmek için onların davranışsal çevresini
bilmenin” önemine dikkat çeken teorisyen kimdir?
a) Koffka
b) Köhler
c) Wertheimer
d) Kurt Lewin
e) Tolman
2) Aşağıdakilerden hangisi üretici düşünmenin özelliklerinden değildir?
a) Öğrenme başka problemlerin çözümlerinde kullanılabilir.
b) Öğrenilen bilgi kolayca transfer edilebilir.
c) Öğrenme kalıcı ve benzersizdir.
d) Öğrenme, bireye özgüdür ve birey tarafından bilgi oluşturulur.
e) Öğrenme, ezbere dayalı ve transfer edilebilirdir.
3) Aşağıdakilerden hangisi içgörüsel öğrenme örneğidir?
a) Bir tualda kullanılacak renklerin tesadüfen denemeler sonucu bulunması
b) Kitapta öğrenilecek konuların ilişkilerine göre gruplanması
c) Bir çocuğun puzzle kutusuna nesneleri gelişgüzel koymaya çalışırken sonuca

varması
d) Çocukların şiir ezberlemesi
e) Söylenen adresi unutmamak için sürekli tekrar etme
4) Aşağıdakilerden hangisi Kurt Lewin’in topoloji kavramını açıklayan bir örnek

değildir?
a) Ali’nin yaşamında yer alan her bireyle olan ilişkisini görebilmek gerekir.
b) Ayşe’nin okul başarısızlığını anlayabilmek için onun çevresini ve onunla ilişkis ini
anlamak gereklidir.
149
c) Mehmet’i içinde bulunduğu aileden ve arkadaşlarından bağıms ız
değerlendiremeyiz.
d) Ali’yi anlayabilmek için kimleri model aldığını ve gözlemlediğini bilmeliyiz.
e) Zeynep’i anlayabilmek için yalnızca bugün ne yaptığını dikkate alamayız; geçmiş i

ve geleceğe ilişkin beklentilerini de dikkate almalıyız.
5) Kurt Lewin’e göre bireyi davranışa yönelten faktör aşağıdakilerden hangisidir?
a) Uyaran
b) Gerilim
c) İhtiyaç
d) Ödül
e) Ceza
6) Köhler’in “içgörüsel öğrenme” kavramının özelliklerini bir örnek ile açıklayınız.
7) Wertheimer’in “üretici düşünme” kavramını açıkalayarak eğitim - öğretime

katkısını tartışınız.
8) Kurt Lewin’in alan teorisinin psikoloji bilimine getirmiş olduğu katkıları tartışınız.
9) Gestalt Kuramı’nı Davranışçı Kuram’dan ayıran temel özellikleri yazınız.
10) Gestalt Kuramı’nın gündelik hayattaki uygulamalarına dört örnek yazarak bu

örnekleri açıklayınız.
150
8. PSİKANALİTİK KURAM I
151
8.1. Psikanalitik Teoriye Genel Bakış
8.2. Sigmund Freud
8.2.1. Psikanalitik Görüşün Temel İlkeleri
8.2.1.1. Topoğrafik Kuram
8.2.1.2. Yapısal Kuram
8.2.1.3. Psikoseksüel Kuram
152
1) Psikanalitik teorinin insan davranışlarının kazanımına ilişkin temel görüşleri nasıl
açıklanabilir?
2) Sigmund Freud’un insan davranışlarını açıklamak için geliştirmiş olduğu kuramsal

çerçeveyi açıklayınız.
3) Psikanalitik kuramın temel kavramları ve insan davranışlarını açıklama biçimler ini

açıklayınız.
153

edileceği veya
geliştirileceği
Psikanalitik Teoriye Psikanalitik kuramın temel Literatür taraması

Genel Bakış varsayımlarını söyleyebilmek
Sigmund Freud ve Sigmund Freud’un insanın doğasına Literatür taraması

Psikanalitik Kuram ilişkin görüşlerini açıklayabilmek
Psikanalitik kuramın insan

davranışlarının kaynaklarına ilişkin
görüşlerini söyleyebilmek
Topoğrafik Kuram Topoğrafik kuramı açıklayabilmek Literatür taraması
Topoğrafik kuramın davranışların

kaynağına ilişkin görüşlerini
kavrayabilmek
Yapısal Yapısal kuramı açıklayabilmek Literatür taraması
Yapısal kuramın davranışların

kavrayabilmek
Psikoseksüel Kuram Psikoseksüel kuramı Literatür taraması

açıklayabilmek
Psikoseksüel kuramın davranışların

kavrayabilmek
154
Anahtar Kavramlar
 Psikanalitik Kuram
 Sigmund Freud
 Topoğrafik Kuram
 Yapısal Kuram
 Psikoseksüel Kuram
155
Giriş
Psikanalitik kuram, kendisinden sonraki birçok teorinin gelişmesine çok ciddi katkı
sağlamıştır. Kuram, insanın davranışlarının açıklanmasına yönelik kendi zamanı açısında n
devrim kabul edilebilecek kavramlar getirmiştir. İnsan davranışlarının psikolojik ya da
duygusal yönüne tekabül eden kişilik özelliklerini zihin ve görülebilir davranışlarla açıklamak
yerine tamamen bireyin farkında olmadığı bastırılmış dürtüler ve geçmiş yaşantılar la
açıklamıştır.
Kuramın kurucu olan Sigmund Freud’un düşünceleri yalnızca döneminde değil yılla r
boyunca psikoloji alanında çalışan uzmanları ve yanı sıra geniş halk kitlelerini etkilemiştir.
Günümüzde psikanalitik kuram, kuramdan yetişen ve kendi kuramsal görüşlerini geliştir e n
psikanalitikçilerin etkisi ile başladığı noktadan çok daha ileri gitmiştir. Bu bağlamda bizler bu
süreçe ilişkin genel bir bakış açısını kazanabilmek amacıyla psikanalitik kuramın kurucusu
Freud ve Freud ekolünden yetişerek psikanalitik kuramın günümüzde de popülerliğini devam
ettirmesini sağlayan psikanalitikçilerin bir kaçının görüşlerini ele alacağız.
156
8.1. Psikanalitik Teoriye Genel Bakış
Psikodinamik kuram, Sigmund Freud’un klinikte tedavi gören nevrotik hastalarla
yaptığı çalışmalar sonucunda oluşturulmuştur. Kuram, psikoloji literatüründe, Wundtçular ın
anladığı anlamda bilinçle değil; bilincin altında, derinliklerinde kalan kısımla, yani bilinça ltı
olaylarıyla ilgilenmesinden dolayı derinlikler psikolojisi olarak da adlandırılmaktadır (Jones,
2004, s.5). Psikanalistlere göre bilinç olaylarını incelemek, ruhsal olayları anlamak için yeterli
değildir. Çünkü bilinç olayları, esas ruhsal hayatımızı idare eden bilinçaltı olayların yüzeyind e
bulunur. İnsanın ruhsal faaliyetlerinin esasını da bilinçaltı olaylara dayandırmışlardır. Psikoloji
de kendisine konu olarak bilinçaltını almalı ve incelemelerine oradan başlamalıdır (Materson;
Tolphin; Sifneos, 2010, s,5).
Orta seviye bir Yahudi yün tüccarının kırk

yaşındayken, kendisinden yirmi yaş küçük bir kadınla
yaptığı ikinci evliliğinden dünyaya geldi. Ekonomik
bunalımdan dolayı ailesi Viyana’ya yerleşmek zorunda
kaldıklarında, Freud henüz 4 yaşındaydı. 1938 yılına kadar
burada yaşadı. Lisede Latince, Fransızca ve İngilizce
öğrenirken kendi çabalarıyla da İbranice, İspanyolca ve
İtalyanca öğrendi. Başarılı bir öğrenciydi. Başlangıçta
istemediği hâlde Goethe’nın yapıtlarından etkilenerek tıp
okumaya karar verdi. Üniversite yıllarında Yahudi
düşmanlığıyla karşılaştı, okuldaki arkadaş çevresinden dışlandı. 1876 yılında fizyolojis t
Brücke’nin laboratuvarına girdi, burada anatomopatoloji ve insan sinir sistemi üzerine
araştırmalar yaptı. 1881’de tıp öğrenimini bitirdi. 1883’te dönemin ünlü beyin anatomisi ve
nöropatoloji uzmanı Dr. Theodor Meynert’in yönetiminde psikaytri kliniğinde asistan olarak
çalışmaya başladı. 1884’te kokain üzerine bir inceleme yapmakla görevlendirildi. 1884’te
kokainin analjezik özelliklerini keşfetti, anestezik niteliklerini ise sezinledi. (Yaşamım ve
Psikanalız adlı yapıtında kokainin anestezik niteliklerini aslında bildiğini, yalnız tıp
çalışmalarını bıraktığından dolayı bunların başkaları tarafından ortaya çıkarıldığını ileri sürer.)
Aldığı bir bursla 1885’te Paris’e gitti, Salpêtriê Hastanesi’nde, Jean Martin Charcot’nun
yanında staja başladı. Burada histerinin belirtilerini, hipnotizma ve telkinin etkilerini
gözlemledi. Charcot’dan çok etkilendi. (Yaşamım ve Psikanaliz’de Charcot’ya ne kadar düşkün
olduğu görülür.) Charcot’nun konferanslarını Almancaya çevirdi ve 1886’da yayımladı. (Jones,
2004, s.1-30; Schultz&Schultz, 2007, s.580)
İnsan davranışlarını psikanalitik açıdan kavramayı Sigmund Freud Avrupa’da,

davranışçılığın ABD’de gelişmekte olduğu bir dönemde ortaya koymuştur. Psikanalitik kuram,
yukarıda da ifade edildiği gibi deneysel çalışmalardan çok tek tek vakaların kapsamlı olarak
incelenmesine bağlı olarak geliştirilmiş bir kuramdır.
157
Kuram, insanın kendi davranışlarının önemli bir bölümünün farkında olmadığını
savunmaktadır. Davranışların ise düşünce, korku ve arzulardan oluşan bilinçdışı süreçlerle ilgili
olduğu temel varsayımı ile davranışa yön veren dinamiklerin çocukluk yaşantıları ile ilgili
olduğunu ileri sürmüştür (Perron, 2003, s.14-35).
Kuram, dürtülerin, çatışmaların ve bastırılmış yaşantıların gündelik yaşamın

belirleyicisi olduğunu belirtmektedir.
Freud, insanın iki temel dürtüye sahip olduğunu belirtir: Cinsellik ve saldırganlık.
Her ikisi de insanın yaşamını devam

ettirmesine yöneliktir. Çevre tarafından engelle ne n
ve yasaklanan bu içgüdülerin bilinç düzeyinde n
bilinçdışına itildiğini ve davranışları etkileme yi
sürdüklerini belirtmektedir (Ersevim, 2005, s. 180).
Freud, çocukluk sırasında ana-baba ve toplum
tarafından yasaklanan ya da cezalandırılan dürtüler in,
isteklerin birçoğunun doğuştan gelen içgüdülerde n
kaynaklandığını savunmuştur (Zweig, Stefan 1991,
s.6-15)
158
 İnsan davranışlarının temel nedeni bilinçdışıdır.
 Önemli olan bilinçdışındaki unsurların açığa çıkarılmasıdır.
 İnsanı etkileyen en önemli dürtüler cinsellik ve saldırganlıktır.
 Çocukluk çağı yaşantıları ve bu dönemdeki ebeveyn tutumunun yaşamın geri

kalanındaki etkisine dikkat çekilir.
8.2. Sigmund Freud ve Psikanalitik Teori
“Hayatın görünür yüzü, zihin faaliyetlerinin yüzey toprağıdır.” diyen Sigmund Freud,
psikanaliz kuramını oluşturan ve geliştiren Avusturya doğumlu bir tıp doktorudur.
Freud, 20. yüzyılda düşünceleri en çok tartışılan kişilerden biridir. Freud, bir tedavi
olmanın yanı sıra insan davranışlarını anlamanın bir yolu da olan psikanaliz, psikiyatr i,
psikoterapi ve psikoloji alanlarında geliştirilmiş en kapsamlı kuramı geliştirmiştir.
Tüm çalışmalarını 24 ciltlik bir seride toplayan ve yaşamının son 20 yılınd a

yakalandığı çene kanseri nedeniyle büyük acılar çeken ve sayısız ameliyatlar geçiren
Freud, meslektaşlarına olan hoşgörüsüzlüğüyle tanınmaktadır.
Freud’un kuramı mekanistik ve deterministik bir yaklaşımdır. Yapısalcılar zihni,

davranışçılar ise davranışı, birimlerine, elementlerine ayırarak insanı bir makine anlayışı ile
incelemişlerdir (Hjelle; Ziegler, 1987,s.75). Freud da Almanya’daki eğitimi sırasında mekanik
görüşten etkilenerek ruhsal olayların, gündelik dilde yapılan hataların, hatta rüyaların bile
belirlendiğine inanmıştır. Dolayısıyla Freud deneysel anlayışta olduğu gibi insan
davranışlarının neden ve sonuçlarını inceleyerek kontrol edilebileceği düşüncesinden hareketle
nedensiz hiçbir şeyin olamayacağını öne sürmüştür. Yalnızca onun insan davranışlarını ele
alırken odaklandığı dinamikler yapısalcı ve davranışçı görüşlerden farklı olarak bilinçaltındak i
süreçler olmuştur (Pervin; John, 1996, s.68)
Freud, düşüncelerine fen bilimlerini metodolojisi üzerinden psikolojik açıklama la r

getirebilmek için uğraşmış ise de bunu başaramamıştır. Daha sonra kendi konusunun ve
kuramsal yapısının buna uygun olmadığını ileri sürerek deterministik anlayışla yani pozitivis t
felsefi düşüncelerle teorisini açıklamıştır. Hatta fen bilimlerinin metodolojisinin kendisini
zorladığı durumlarda, bu tür modellerin kısıtlayıcı olduğunu göstermeye çalışmış ve onları
eleştirmiştir.
Psikanalitik kuram, aslında akademisyenlere nazaran halk tarafından daha fazla kabul
görmüştür. Freud’un akademik ortamdan gelmeyişi, kişilik özellikleri, kuramın metotlar ı,
kullandığı terminoloji ve dayandığı temeller akademisyenler tarafından kabul görmesini
159
engelleyen en önemli faktörler olarak görülmüştür. Akademisyenlerin kurama yönelik
eleştirilerini dört başlıkta toplayabilmek mümkündür (Schultz&Schultz, 2007, s.597)
1) Diğer kuramlar ve kendi araştırmaları ile ilişkilendirememeleri,
2) Kuramcıların benzer mesleki formasyondan gelmemeleri; örneğin psikanalistler in

çoğunluğu tıp kökenlidir.
3) Bir grubun bilimsel olma yönünde yöntem - metot merkezli, diğerinin problem
merkezli oluşu
4) Somut, kesin, ölçülebilir kavramlarla ilgilenmemesidir.
8.2.1.Psikanalitik Görüşün Temel İlkeleri

Freud’a göre her bir davranış için mutlaka bir sebep, bilinçli veya bilinçaltı bir güdü söz
konusudur. Dolayısıyla hiçbir düşünce ya da davranış özgür iradenin, şansın sonucu oluşama z.
Bu anlayış çerçevesinde insan davranışlarının ortaya çıkışına ilişkin birbirleri ile ilişkili üç
teorik bakış açısı geliştirmiştir (Schultz; Schultz, 2009, s.56)
8.2.1.1. Topoğrafik Kuram
Freud’a göre insan davranışı nedensiz değildir. Her davranışın bir nedeni vardır. Buna
ruhsal gerekircilik demektedir. Psikanalizin öngördüğü ruhsallık modeline göre, insan zihni
bilinçli, yarı bilinçli ve bilinçdışı katmanlardan oluşur. Freud insan davranışlarının bu yönünü
açıklayabilmek amacıyla ilk olarak insanın bilinç yapısını üçe ayırmıştır: Bilinç,
bilinçaltı/bilinçöncesi ve bilinçdışı. Freud, bilinç yapısını açıklamaya yönelik çalışmalar ını
topoğrafik görüş başlığı altında toplamıştır (Burger, 2006, s..77-79).Freud’un bilinç li
davranışın kaynaklarını açıkladığı görüşe topoğrafik demesi de metaforik bir vurgulamad ır.
Çünkü kelime anlamı olarak topoğrafya bir kara parçasının doğal engebe ve özelliklerini kâğıt
üzerinde çizgilerle gösterme işidir. Freud’da bilinçli davranışın kaynaklarına ilişkin harita
oluşturmuştur. Bu haritayı “buzdağı” üzerinde oluşturması da dikkat çekicidir (Schultz;
Schultz, 2009, s.57)
160
Bu görüşe göre ruhsal sorunların önemli bir kısmı
bilinçdışında bulunan çatışmalardan kaynaklanır. Bu
çatışmaların bilinçdışında tutuluyor olması yani bastırılmış
olması onların savunmalarla bilinç düzeyinden dışarıya
atılmasıdır.
Freud’a göre bilinç buzdağının görünen yüzüdür,

bilinçdışı ise daha büyük bir alanı kaplayan görünme ye n
yüzü, yani suyun altındaki kısmıdır. Bilinç öncesi ya da
bilinçaltı ise bilinç ile bilinçdışı arasındaki ara geçiş
mekanizmasıdır (buzdağının batıp çıkan kısmı).
Bilinç o anda yaşananları kapsar. Bilincinde olduğumuz her şey bilinci oluşturur.
Bilinçaltı (bilinç öncesi) ise bir depo gibidir. Bu depodan yararlanmak da kişinin yetenekler ine
bağlıdır. İnsan dilediği düşünceyi, anıyı veya duyguyu bilinçlendirebilir veya tekrardan
bilinçaltına yerleştirebilir. Bilinçaltı bilinçlenme olanağı olan anıların deposu ise, bilinçdışı ise
bireyin kendi kendine kapısını açamayacağı ve içindekilerin etkisini tek başına
değiştiremeyeceği bir depodur. Bir anlamda bilinçlenmesi yasaklanmış cinsellik ve saldırganlık
ile ilgili her türlü kabul edilemeyen dürtüler ve bunlarla ilgili bastırılmış yaşantıların deposudur.
Freud’a göre bu alana psikanalitki uzman müdahale edebilir bireyin kendisi değil! Psikanalitik
kuramın “serbest çağırışım, hipnoz ve rüya analizi” teknikleri ile bu alandaki yaşantılar ın
boşaltımı yani katarsisi sağlanarak birey bu alanın bilinç düzeyinde yaratmış olduğu
baskılardan kurtulabilir (Schultz; Schultz, 2009, s.58).
“Belki beni tanıyorsun! Ama kim olduğum

hakkında en ufak bilgin yok!”
Bazı davranışların nedenleri istense de

bilinçlenemez. Bazen “evet” yerine “hayır” deriz, ama
bunu açıklayamayız. Nedenlerini bir tek yerde bulabilir iz:
Bilinçdışı!
Bilinçdışı kavramı ile insanın ruhsal dünyasının

zenginliğini vurgulayan Freud, bu görüşlerinden dolayı
eleştirilmiştir. Freud’un topoğrafik kişilik kuramı birçok
eleştiri almıştır.
161
8.2.1.2. Yapısal Kuram
Freud’a göre insan bir enerji yığınıdır. Bedensel hareketler gibi ruhsal süreçler de enerji
dağılımları ile oluşur. Ruhsal süreçlerin enerji kaynağı ise içgüdülerdir yani iddir. Doğuşta
ruhsal enerji tümüyle içgüdüseldir; ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik kontrolsüz durumdadır.
Gelişmeyle birlikte farklılaşmaya belirli ruhsal ve bedensel işlevlere bağlanma ya
başlamaktadır; kendi kendini kontrol edemeyerek yalnızca ihtiyaçlarının doyurulmasını talep
eden bebekten bir akademisyene, bir müzisyene, bir mimara dönüşür. Ruhsal enerjinin
dağılımını ve tüketimini ise Freud, ruhsal ekonomi görüşü ile inceler. Temel ruhsal enerjimiz
veya libido idin içerisinde yer alır ve gerilimin azaltılması yoluyla açığa vurulur. Libidina l
enerjideki artış gerilimin artmasıyla, bu da bireyin bu gerilimi daha dayanılabilir bir seviyeye
çekmeye çalışmasıyla sonuçlanır. Bir başka ifade ile birey ihtiyaçlarını karşılayabilmek için
gerçek dünya ile ilişki içinde bulunur. Bu ilişkiyi zihinsel yapıları aracılığyla yaparak ruhsal
enerjisini kullanır, boşaltır. Freud bu zihinsel yapıları “id, ego ve süper ego” olarak adlandır ır
(Ersevim, 2005, s.180; Perron, 2003, s.140 ).
Bu üç yapı arasındaki denge durumu egonun görevidir. İhtiyaçlarına odaklı olan idin
istekleri ile ihtiyaçların nasıl karşılanacağına dair toplumsal baskı ve ahlakı ifade eden süper
162
egonun arasında denge kurarak her ikisinin de ihtiyaçlarının belirli bir oranda karşılanar ak
yarattıkları gerilimi azaltır.
İd; insanın hayat kaynağı, insana canlılığı veren kısımdır. Tüm içgüdüler -cinsellik ve
saldırganlık- idden yani biyolojik yapıdan kaynaklanmaktadır. İçgüdüsel özelliği gelişme yle
veya eğitimle kaybolmaz. İd topluma karşı değil toplum dışıdır. Çünkü id, kendi dışındak i
hiçbir şeyi bilmeyen bir yapıdır.
Freud ego için İngilizcede “I” ben anlamına

gelen Almanca idi kelimesini kullanmıştır.
İdin dış dünya ile ilişkisinde arabuluculuk

yapan aynı zamanda onu denetleyen ve bilinçd ış ı
kılan yapıya Freud “ego” adını verir. Doğuşta var
olan ve ancak zamanla gelişen ego, insanın
biyolojik yapısının yaşamı aksatabileceğini
görerek gerçeklere uygun düşmeyen eylemler i
bilinçdışına bastırır. Dolayısıyla ego, idden
bağımsız değildir, gerçekte gücünü idden almaktadır. Bu doğrultuda idi engellemek için değil,
ide yardım etmek için çalışmaktadır.
Freud, ego ve idin ilişkilerini at ve atın üzerindeki binici ile karşılaştırmıştır. At,
binicinin gitmek istediği tarafa yönelik enerjiyi sağlar. Bununla birlikte atın gücü daima
kontrol edilmeli veya ona kılavuzluk edilmelidir yoksa at biniciyi yere atabilir. Benzer
şekilde id de sürekli kontrol edilmelidir yoksa gerçekçi egoyu devirip önüne geçer.
Freud’un gerçeklik ilkesi (reality principle) dediği ilkeye göre çalışan egonun görevi
kendi içinde ve dışında uyum sağlamaktır. Gerçeklik ilkesi idin ihtiyaçlarını, bu ihtiyac ı
karşılayacak uygun nesneyi bulana dek yürürlükten kaldırır yani bastırır.
Ego varlığını başka insanlara borçludur. Freud, toplumun yasalarını kapsayan yapıyı
“süper ego” olarak tanımlar. Doğuşta var olmayan ancak gelişmeyle beliren süper ego
içimizdeki yargıçtır. Bu yargıç yapılması ve yapılmaması gerekenleri bildirir. Ego, süper
egonun buyruklarını yerine getirmekle görevlendirilmiştir. Buyruklarına boyun eğmezse, ego
başarısızdır. Güvensizlik, utanç, şüphe, suçluluk kuşku gibi duygular süper egonun
kınamalarıyla oluşur (Burger, 2006, s.77).
Süper ego, çocukluk yıllarında davranış kurallarının içerisinde

ödüllerin ve cezaların yer aldığı bir sistem yoluyla ebeveyn tarafında n
öğretilmesiyle gelişir.
Ego üç yandan gelen ısrarlı ve birbirine zıt güçlerin baskıları

içerisinde oldukça güç bir durumdadır. Ego idin amansız isteklerini
ertelemeye çalışmak, id dürtülerin gerilimini boşaltmak için
gerçekliği algılamak ve ustalıkla yönetmek ve süper egonun
mükemmel olma çabalarıyla uğraşmak zorundadır. Ego çok şiddetli
163
baskıya maruz kaldığı durumda kaygı / anksiyete ortaya çıkacaktır (Pervin; John, 1996, s.76-
77).
8.2.1.3. Psikoseksüel Kuram
Freud, psikoseksüel kişilik kuramında ise kişilik gelişimini ve cinsel kimlik gelişimini
kişilik ile ilgili olmayan bölgeler ve bunlara ait düşünce, duygu, davranışlarla açıklamıştır.
Freud’un 1915 yılında Üç Tartışma başlığı altında yayınlanan yapıtında Freud, çocuk
cinselliğinin ilk belirtilerinin, beslenme ya da idrar kesesi ve barsak denetiminin kazanılmas ı
gibi, aslında cinsel nitelikli olmayan bedensel işlevlerden kaynaklandığı görüşünü ortaya
koymuştur. Bu görüşe göre, çocukta psikolojik ve cinsel gelişim, her biri bir önceki dönemin
üzerine kurulan ve önceki dönemlerde kazanılan davranışları içeren beş dönemde tamamlanır.
Freud, bu beş dönem içinde ilk 5-6 yılı

kapsayan “oral, anal ve fallik” dönemler in
kişilik gelişiminde belirleyici olduğunu
savunmuştur. Freud’a göre yetişkinlik dönemi
sorunlarının altında oral, anal ve fallik
dönemlerde yaşanan örselenmeler ve
engellenmeler yatmaktadır. Bu dönemlerdek i
engellenmelerden dolayı “ego” gelişimini
tamamlayamamıştır (Pervin; John, 1996, s.84).
Oral Dönem: Yaşamın ilk 1 ya da 1-1,5

yılı, bebeklik dönemi boyunca sürer. Freud, bu
dönemde bebeğin temel gereksinimlerinin
karşılanma şeklinin davranışlar üzerindek i
etkisine vurgu yapmaktadır.
Bebek ihtiyaçlarını ve dış dünya ile

ilişkisini ağız yani oral bölge ile
karşılamaktadır. Ağız bölgesinde algıla na n
duyuların başlıcaları; açlık, susuzluk, anne memesi ya da onun yerine geçen nesneler in
oluşturduğu ve hoşlanma duygusu yaratan dokunma uyarımları, yutma ve doymaya ilişk in
duyularıdır.
Oral dürtülerin iki ögesi bulunmaktadır. İlki libidoya yönelik öge (oral erotizm) diğeri
ise saldırgan öge (oral sadizm)dir. Libidoya yönelik öge (oral erotizm) ,oral gerginliğin yarattığı
duruma (örn; açlığa) son vermeyi amaçlar. Amaca ulaşılması (oral doyum), emzirme sonunda
gözlemlendiği gibi, bir gevşeme ve suskunluk yaratır. Oral erotizm bu dönemin başlarında daha
çok görülmektedir. Saldırgan öge (oral sadizm) ise oral dönemin son aylarında oral erotik
ögeleriyle birlikte varlığını sürdürür. Oral saldırganlık, ısırma, çiğneme, tükürme ve ağlama
tepkileriyle anlatım bulur. Freud, bu davranışları insandaki saldırganlık dürütüsünün ilk
belirtileri olarak açıklamaktadır (Ersevim, 2005, s.115; Burger, 2006, s.85).
164
Freud’a göre oral gereksinimlerin yeterince karşılanmaması ya da aşırı karşılanmas ı
egonun sağlıklı gelişimini engelediği için normal dışı kişilik özelliklerinin yerleşmesine neden
olabilir.
Bunlar arasında abartılmış iyimserlik, özseverlik, arada bir yaşanan yoğun karamsarlık
ve diğer insanlardan çok şey bekleme eğilimi sayılabilir. Oral karakterli bireyler aşırı bağımlıd ır
ve diğer insanların kendileriyle ilgilenmelerini ve bakımlarını üstlenmelerini isterler.
Karşılığını alabilmek amacıyla diğer insanlara bir şeyler verirler. Başarılı bir şekilde bu dönem
tamamlandığında aşırı bağımlılık ve kıskanma duyguları olmaksızın verebilme ve onlardan
alabilme nitelikleri gelişir; insanlara güvenir ve onlardan destek alırlar. Bu birey madde
bağımlılıkları, obezite gibi sağlığı tehdit edici davranışlar gösterebilirler.
Anal Dönem: Çocuğun büyümesi ve olgunlaşmasına bağlı olarak 1,5-3 yaşlarınd a

gelişen tuvalet kontrolü ile bu davranışa dair çevreyle kurulan ilişkinin davranışlar üzerindek i
etkisi “anal dönem”de açıklanmaktadır. Dönem, anüs kasları üzerinde denetim kazanma, oral
dönemin edilgin varoluş biçiminden etkinliğe doğru geçişini içermektedir (Zweig, Stefan,
1991, s.165-166)
Freud’a göre çocuk, tuvalet eğitimi sırasında, dışkıyı tutma ya da boşaltma konusunda
anne ile çatışmalar yaşar. Bu çatışmalar bir taraftan bağımlılık duygularını, diğer taraftan
ayrılma, bireyleşme ve bağımsızlaşma gibi karşıt duyguları içermektedir. Freud, değerli bir
nesne olarak algılanan dışkıyı tutmaktan ya da bir armağanmışçasına anneye sunmakta n
duyulan cinsel hoşlanıma anal erotizm, dışkıyı güçlü ve yıkıcı bir silahmışcasına saldırga n
duygularla püskürtme eğilimine anal sadizm demektedir. Çocuğun dışkıyı boşaltarak hazza
ulaşmasının engellenmesi öfke ve kızgınlık duygularını beraberinde getirecektir. Çocuk bir
yandan hazza ulaşmak isterken diğer yandan cezalandırılmaktan kaçınmak gibi iki uç seçenek
arasında kalmaktadır. Dışkıyı tutma ve boşlatmada olduğu gibi.
Bu durumda çocuk kendisine karşı gösterilen tutumlara bağlı olarak davranış la r

geliştirmektedir. Aşırı cezalandırılma durumunda aşırı düzenlik, katı görüşlülük, dikkafalılık,
para harcamaktan çekinme ve cimrilik gibi davranışlar gösterebiir. Kızgınlık duygularını tutma
çabaları, tüm duygusal tepkilerin ketlenmesine neden olur. Bu dönemde geliştirilebilec ek
davranışların en uç örneği takınçlı - kompulsif nevrozlarda görülmektedir (Ersevim, 2005,
s.115; Burger, 2006, s.85).
165
Fallik Dönem: Cinsel bölgelerin uyarılmasından heyecan duyma ve cinselliğe karşı ilgi
biçiminde davranışlarla beliren bu dönem 3. yaşın sonlarına doğru başlar ve yaklaşık olarak 5.
yaş sonunda biter. Bir başka ifade ile çocuğun oral ve anal karaktaristik taşıyan erotik doyumlar ı
genital bölgeye kaymaktadır. Freud’a göre bu dönemde cinsel organlara karşı ilgi,
masturbasyon eğilimi artmakta ve karşı cinsten ebeveyne dönük, çoğu bilinçdışı cinsel düşler
gelişmektedir. Ayrıca masturbasyona ilişkin suçluluk duyguları ve Oedupus-Electra karmaşası
da denilen cinsel nitelikli isteklerin hadımlaştırma ile cezalandırılacağına ilişkin kaygıla r
yaşanmaktadır (Zweig, Stefan, 1991, s.164)
Freud, Ödipal kompleksi, karşı cinsten olan ebeveyne cinsel olarak bağlanma ve
kendisine bir rakip olarak gördüğü, kendisiyle aynı cinsten olan ebeveynine karşı bir korku
geliştirme olarak açıklamaktadır.
Yunan efsanesine göre Oedipus bilmeyerek babasını öldürür ve gene bilmeyerek

annesiyle evlenir. Freud, bu kavramı kendi çocukluk yaşantılarından türetmiştir: “Kendimi
anneme âşık ve onu babamdan kıskanıyor buldum.” demiştir (Breger, 2002, s.166)
Ödipal kompleks, çocuğun kendisiyle aynı cinsten olan ebeveyni ile özdeşim kurması
ve karşı cinsten olan ebeveynine yönelik olan cinsel arzusunu şefkat ve sevgi duygularıyla yer
değiştirmesi ile sağlıklı bir şekilde atlatılabilir. Çocuk bu özdeşim sırasında süper egosunu yani
ahlaki değerlerini de oluşturmaya başlar.
Erkek çocuklarda, bu duygular ın

cezalandırılması ile cinsel organını
kaybetme korkusu kız çocuklarınd a
babanın sevgisini kaybetme korkusu
şeklinde görülür.
Sağlıklı koşullarda bu dönem

çocuğun kendi cinsiyetini benimsemesine, utanç duygusuna kapılmadan meraklarını
giderebilmesini öğrenmesine, kendi içsel dürtülerine egemen olabilme çabaları geliştirmesine,
gerek iç gerekse dış dünyasına bir düzen getirebilmesine yardımcı olur.
Gizil Dönem
Cinsel dürtülerin durgunluk dönemi olarak adlandırılan bu dönem 5-6 yaşlarından 11-
12 yaşları yani erinliğin ilk yıllarına kadar devam eder. Bu dönemde kız ve erkekler kendi
hemcinslerine yakınlaşırlar. Cinsel ve saldırgan enerjiler, öğrenme, oyun, çevreyi araştırma ve
diğer insanlarla etkin ilişkiler kurmada kullanılır. Bu dönemin amacı, fallik dönemin sonunda
çocuğun kendi cinsinden ebeveyni ile yaptığı özdeşimi ve kendi cinsiyetine ilişkin toplumsa l
rolünü güçlendirmektir. Ayrıca çocuklar ebeveyn dışındaki yetişkinlerle özdeşleşmeye
başlarlar.
Bu dönemde çocuk, içsel dürtülerinin denetimini sağlayamazsa enerjisini öğrenim ve

beceri geliştirmeye aktaramayabilir. Bunun tersi durumda aşırı bir denetim geliştirerek kişiliğin
gelişim yolunu kapatarak obsesif bir karakter geliştirebilir. Bu dönemin sağlıklı olarak
166
geçirilmesi ise çocuğun yenilgiye uğradığında aşağılık duygusuna kapılmadan korkmadan ve
özerk bir varlık olarak girişimlerde bulunmayı öğrenmesidir. Olgun bir yetişkin yaşamının
temeli olan sevgiden ve çalışmadan haz alabilmesidir.
Genital Dönem: Bu dönem, erinliğin başlangıcı olan 11-13 yaşlarından genç yetişkinlik
dönemine kadar sürer. Cinsel nitelikli olanlar başta olmak üzere çeşitli dürtülerin gücünün
arttığı bir dönemdir. Cinselliğe yoğunlaşma önceki dönemlerdeki çatışmaların yeniden
canlanmasına neden olur. Dolayısıyla bu dönemdeki çatışmalara farklı çözüm yolları aranması
gerekmektedir. Bu çözümler bulunduğunda yetişkin bir insan kimliği kazanılabilir. Dönemin
amacı, ergenin ebeveynine olan bağımlılığından koparak aile dışındaki karşı cinsten olan
kişilerle olgun ilişikliler kurabilmeyi öğrenmesine yöneliktir. Kendine yönelik sevgi ve
hayranlık duygusunun gerçek kişilere yönelmesi, karşı cinse ilginin artmasının yanı sıra
toplumsallaşma, grup etkinliklerine katılma, meslek seçimine ve evliliğe ilişkin tasarılar
görülebilir (Ersevim, 2005,s.115; Burger,2006,85).
En önemli sorunlardan biri, bilinçdışındaki ana-baba kavramlarında yapmak zorunda

olduğu değişikliklerdir. Ana - babanın güçlü imgelerini yıkma çabasında ilk adım onların yerine
geçecek başka kişiler aramaktır. Bu dönemde geçici süre ile ebeveyn, ergenin gözündek i
değerini yitirir. Yalancı önderlerin güç gösterisine kolayca kapılabilir. Davranışlarını diğer
kişilerin denetiminden çıkarabilmesi ve tekrarlı denemler yapması gerekir, bunların başarı ile
sonuçlanması yetişkin yaşamının temelini oluşturur. En önemli çabalarından biri de toplumun
onayladığı değer yargılarına uygun varsayımlar geliştirmektir. Bir yandan kendi cinsiyetinin
bedensel özelliklerini diğer yandan da bunlara ait rolleri benimsemekle yükümlüdür. Ayrıca
öğrenimine ve mesleğine ait kalıcı kararlar verebilme zorunlulukları da vardır.
Freud’a göre olgunluk iki ölçütle belirlenir: Sevebilmek ve çalışabilmek. Dolayısıyla

ergen, yerinde bir öğrenim ve meslek seçimi yapabildiğinde rolünün önemli bir koşulunu yerine
getirmiş olur. Ergenlik, geçici bir rol kararsızlığı dönemidir. Bu dönemdeki kimlik bunalımının
çözümlenememesi kişinin toplum içindeki yerine ilişkin bir bocalamaya, kendi kimliğini
oluşturamamanın umutsuzluğu ile bir grubun kimliğini özümseyerek kendi kimlik boşluğund a n
kurtulmaya çalışma biçiminde sapmalara neden olabilir. Başarı ile atlatabilmesi ise doyurucu
cinsel etkinlikler ve tutarlı bir kimlikle belirlenen olgun bir kişilik oluşumunu sağlar.
Topoğrafik Kişilik Kuramı Yapısal Kişilik Kuramı Psikoseksüel Gelişim Kuramı
- Bilinç - Süper Ego - Oral (0-1,5 yaş)
- Bilinçaltı/Bilinç öncesi - Ego - Anal (1,5-3 yaş)
- Bilinçdışı - İd - Fallik (3-6 yaş)
- Gizil/Örtülü/Latent (6-11 yaş)
- Genital (11-18 yaş)
167
8.2.2. Psikanalitik Davranış Değiştirme / Tedavi Yöntemi
Psikanaliz, içsel deneyimleri ve çatışmaları çözerek insan davranışlarını yorumlar ve
buna dayanarak psikolojik sorunları tedavi etmeye çalışır.
Psikanalitik yöntem, bir kişilik gelişimi modeli olup, davranışı motive eden
psikodinamik faktörlere dikkat çekerek, bilinçdışının önemine ağırlık vermiştir. Freud’a göre
kişilik gelişiminin en önemli dönemi yaşamın ilk 6 yıldır, burada da bilinçdışı motivasyonla r,
biyolojik ve içgüdüsel dürtüler temel belirleyicilerdir.
Freud tüm yaşam içgüdülerinin enerjisini libido olarak tanımlamıştır. Yaşam

içgüdülerinin de acıdan kaçmak ve zevk almaya yönelik olduğunu, ölüm içgüdülerinin de kişiyi
saldırganlığa yönelttiğini savunmuştur. Freud’a göre insanlar, yaşamları boyunca cinsel ve
saldırgan dürtüleriyle mücadele etmek zorunda kalmakta, bu dürtülerin ortaya konuş biçimine
göre de davranışları şekillenmektedir (Black, 2012, s.25)
Kuramın temel prensibi ruhsal dünyayı bilinçli ve bilinçsizlik olarak ikiye ayırmaktır.
Bastırılmış duygusal ve bilişsel süreçler bilinçdışını oluşturmaktadır. Buzdağının su altındak i
kısmı gibi gerçeklik yani zihnin de büyük kısmı bilinçdışındadır. Dolayısıyla rüyalar, dil
sürçmeleri, küçük unutkanlıklar, serbest çağrışım ile elde edilen malzeme, psikotik belirtiler in
sembolik içerikleri, hipnoz etkisinde açığa çıkan içerikler bilinçdışının varlığını
göstermektedir. Psikanalitik sağaltım, bilinçdışı istekleri bilinç alanına getirerek, bireyin
bunları daha sağlıklı ifade edebilmesini, doyurmasını sağlamaktadır (Breger, 2002, s.35-60;
Pervin; John, 1996, s.111-120).
Freud rüyalara büyük önem vermiş, “Rüyaların Yorumlanması” adlı eserinde rüyayı
“bilinçdışına doğru uzanan asi bir yol” olarak tanımlamıştır. Freud’a göre rüyayı gören kişi,
rüyadaki anlamların anahtarına da sahiptir. Yani rüyalar kişiseldir. Freud, rüya yorumlarınd a
rüyanın görünür içeriği ve çağrışımları arasında derin ve tematik bağları aramıştır. Rüyayı aynı
zamanda uykunun bekçisi olarak tarifleyen Freud’un bu tanımlaması günümüzde bilimse l
geçerliliği olan bir kavramdır.
Psikanalitik sağaltımda iki temel hedef bulunmaktadır: Bilinçaltını bilinç düzeyine

çıkarmak ve egoyu güçlendirmek. Ego güçlendiğinde kişi içgüdüsel tutkular, düşünce ve
davranışlarının getirdiği gereksiz suçluluk duygularından kurtulacak, gerçeklik temeline göre
hareket edecektir. Psikanalitik terapinin sonunda bireyin kişiliğinde ve karakter yapısınd a
belirgin değişiklikler olması beklenmektedir. Bu nedenle psikanalitik terapi, sadece iç görü
kazanma aynı zamanda kendini anlama ile ilgili tüm duygu ve anıların yeniden
formatlanmasıdır.
8.3. Psikanalitik Kuramın Değerlendirilmesi
Freud’un kuramına hem psikoloji alanından hem de alan dışından birçok eleştir i
yapılmıştır. Eleştiriler öncelikle bilimsel metotoları ile ilgilidir. Bilgi toplama da izlediği
yöntemler, vaka analizlerine dair bilgilerin sınanması öncelikle deneysel psikologlar tarafında n
168
eleştirilmesine neden olmuştur. Kurama yönelik eleştirileri birkaç madde ile özetlemek
gerekirse (Schultz; Schultz, 2007,624):
1) Teori oluşturmanın temel süreçlerine ilşikin yetersizlikler: (a)Veri toplama sürec i

yetersiz, kusurlu ve hatalı olarak nitelendirilebilmektedir. (b) Verilerden sonuç çıkarma ve
genellemeler yapma, Freud sonuç çıkarma ve genelleme sürecini açıklamadığı için bunu nasıl
yaptığı tam olarak bilinmemektedir. (c) Verileri ölçmeye uygun olmadığından, bulgularının
istatistiksel anlamını veya güvenilirliğini belirlemek mümkün olmamıştır
2) Verileri toplama koşulları sistematik ve kontrollü değildir. Örneğin, vakaları ile

ilgili bilgilerini görüşmeler sırasında düzenli olarak not etmemiştir. Veriler, Freud’un
görüşmelerden hatırladıkları sonucu oluşmuş notlardan oluşmaktadır. Kendisinin yorum
yapmış olabileceği, uzun analiz süreçlerine ilişkin bilgiler arasındaki tutarsızlıklar ve analizler i
ile ilgili bilgilerin çoğunu yok etmiş olması şüphe uyandırmıştır (Burger, 2006, s. 105).
3) Hipotezlerinin deneysel olarak test edilememesi (düşüncelerinden bazıları bilimse l

olarak test edilmeye sunulmuştur).
4) İnsan davranışına ilişkin teori ve varsayımları da eleştirmiştir. Hatta Freud’u

destekleyenler bile, Freud’un sık sık kendi kendisiyle çeliştiği ve bazı anahtar kavram ve
tanımlamalarının belirsiz olduğu konusunda fikir birliğine varmıştır. Freud daha sonraki
yazılarında bu ve diğer düşüncelerini tanımlamadaki güçlük ve belirsizliklere değinmiştir.
5) Freud’un kadınları küçük düşürücü nitelikteki görüşlerine karşı çıkmışlard ır.

Eleştirilerin hedefi, Freud’un kadınların hasta bir süper ego geliştirdikleri ve bedenleri penisten
yoksun olduğu için aşağılık duygusu hissettikleri yönündeki görüşleriydi. Örneğin, Karen
Horney, Freud’un görüşlerini kadın psikolojisiyle ilgili görüşleri sebebiyle reddetmiştir.
6) Freud’un, kişiliğin temel şekillendiricisi olarak, başta cinsellik olmak üzere,

biyolojik güçlere çok fazla vurgu yaptığını iddia etmişlerdi (Burger, 2006, s. 105).
7) Freud’un özgür iradeyi reddeden aşırı deterministik tavrına ve kişilik üzerinde

etkisi olan ümitlerin, amaçların ve rüyaların dışında, geçmiş davranışlar üzerinde özellik le
durmasına karşı çıktılar.
8) Sadece nörotiklerin gözlemlenmesine dayanıp duygusal olarak sağlıklı insanlar ın

özelliklerini önemsemeden bir insan kişiliği teorisi geliştirmesinden ötürü eleştirdiler.
Freud’un kuramı, uzmanlar tarafından kuram oluşturmanın genel ilkeleri ve bilimse l

araştırma yöntemleri bakımından zayıf bulunmuş olsa da psikoloji, psikiyatri, antropoloji ve
diğer bilim dallarından yaklaşık 2000 çalışmanın analizinde (1977) bazı çalışmalarının bilimse l
güvenilirliği değerlendirildi.
Analiz sonucunda, yayınlanmış kuramın aşağıdaki görüşlerini destekler bulgular elde

etmiştir: (Schultz; Schultz, 2007, s.626):
169
 Oral ve anal kişilik tiplerinin bazı özellikleri;
 Homoseksüelliğe sebep olan bazı faktörler;
 Erkek çocuklardaki Ödipal kompleksin bölümleri (babayla, anneye ilişkin cinsel

fanteziler hakkında rekabet etme ve iğdiş edilme anksiyetesi)
Ayrıca test edilmesine rağmen deneysel sonuçlarla desteklenmemiş düşünceleri ise:
 Rüyaların bastırılmış arzu ve isteklerin gizli bir doyumunu temsil etmesi;
 Erkek çocuklarda Ödipal kompleksin çözümlenmesi sürecinde çocuğun bahayla

özdeşleşmesi ve babanın süper ego standartlarını kabul etmesi.
 Kadınların kendi vücutlarıyla ilgili aşağılık kompleksi hissetmeleri, erkeklerden

daha ılımlı bir süper ego standardına sahip olmaları ve kimlik geliştirmede daha fazla
zorlanmalarıdır.
Yukarıdaki araştırma bulgularının yanı sıra daha sonraki çalışmalar da Freud’un

kuramının birtakım özelliklerini destekleyen veriler elde etmiştir. Bunlar;
1) Bireyin düşünce ve davranışları üzerinde bilinçdışının etkisi olduğu (Bornstein &

Pittman, 1992; Brody. 1987; Jacoby &Kelley. 1987; Silverman, 1976 Aktaran: Shultz&Schultz,
2007, s.627).
2) Freudcu dil sürçmeleri ile ilgili olarak bazı sözel yanlış ifadelendirmelerin Freud’un
dediği gibi bilinçdışı çatışmalardan ve anksiyete duygusundan kaynaklandığı (Motley, 1985’ten
aktaran Shultz&Schultz, 2007, s.627-628).
Freud’un kuramının en temel vurgularından biri olan “çocukluk döneminin kişilik

gelişimi için kritik dönem olduğu, bu dönemden sonra kişilik gelişiminde çok az değişik lik
olabileceği” iddiası doğrulanamamıştır.
Araştırmalar, kişiliğin zaman içerisinde sürekli geliştiğini ve ilk çocukluk döneminde n

sonra da gelişme ve değişim gösterebileceğini vurgularken motivasyon üzerine yapıla n
araştırmalar Freud’un düşüncelerinin insan yapısına uygun olmadığını göstermiştir (Burger,
2006, s. 104).
Sonuç olarak Freud ve kuramsal bakış açısı -kuramının kavramlarının bir kısmı
desteklenmiş olsa bile- psikiyatri ve klinik psikoloji alanlarına çok büyük katkı sağlamış,
Amerikan akademik psikolojisinde önemli bir konuma sahip olmuştur. Kuramının yetişkin
davranışının şekillenmesinde bilinçdışının rolü, çocukluk döneminin önemi ve savunma
mekanizmalarının işleyişi gibi konuları çağdaş psikolojinin konuları arasında yer alarak
akademik çalışmaların artmasını sağlamıştır. ( Burger, 2006, s. 104).
170
Uygulamalar
Araştırma ödevi
171
Uygulama Soruları
1) Psikanalitik kuramın temel varsayımlarını dikkate alarak obezite, bağımlılıklar ve

takıntılı davranışların dinamiğini açıklayınız. Psikanalitik kuramın geleneksel toplumlard a
karşılaşılabilecek gündelik yaşantı örnekleri ile “id, ego ve süper ego” kavramlarını açıklayınız.
172
Bölüm Soruları
1) Psikanalitik kurama göre “insan davranışlarının kaynağı” aşağıdakilerde n
hangisidir?
a) Bilinç
b) Bilinçdışı
c) Bilinçöncesi
d) Süper ego
e) Libido
2) Aşağıdakilerden hangisi topoğrafik kuramın insan davranışlarını açıklamada

kullandığı kavramlardandır?
a) Oral
b) Ego
c) İd
d) Bilinç
e) Süper ego
3) “Sehpaya az su dökersem az mı kızarsın anne?” diyen çocukta hangi yapı

gelişmektedir?
a) Bilinç
b) İd
c) Ego
d) Süper ego
e) Bilinçaltı
4) “Ya hep ya hiç” şeklinde iki uçlu cimrilik, inatçılık gibi davranışların gelişmesinde
etkili olan psikoseksüel gelişim dönemi aşağıdakilerden hangisidir?
a) Oral
b) Anal
c) Fallik
173
d) Gizil
e) Örtülü
5) Aşağıdakilerden hangisi psikanalitik kuramın davranış analiz tekniklerinden biri

değildir?
a) İç gözlem
b) Rüya analizi
c) Serbest çağrışım
d) Hipnoz
e) Psikanaliz
6) Psikanalitik kuramın insanın doğasına ilişkin görüşlerini dürtü kuramı açısında n

açıklayınız.
7) Psikanalitik kuramın insan davranışlarının yapısını açıklamaya yönelik kuramını

açıklayınız.
8) Psikanalitik kuramın kişilik gelişiminde belirleyici kabul ettiği psikoseksüel

gelişim dönemlerini açıklayınız.
9) Psikanalitik kurama yönelik eleştirileri tartışınız.
10) Psikanalitik kuramın psikoloji bilimine katkısını tartışınız.
Cevaplar
1) b, 2) d, 3) d, 4) b, 5) a
174
9. PSİKANALİTİK KURAM II
YENİ FREUDÇULAR: EGO KURAMCILARI
175
9.1. Yeni Freudcular
9.2. Anna Freud
9.3. Melaini Kleinve Nesne İlişkileri Kuramı
9.4. Heinz Kohut ve Kendilik Nesnesi Kuramı
176
1) Yeni Freudcular olarak kabul edilen kuramcıların psikanalitik görüşe getirdikler i

yenilikler nelerdir?
2) Yeni Freudcular olarak kabul edilen kuramcıların insan davranışlarının nedenler ine
ilişkin görüşlerini tartışınız.
177

Yeni Freudcular: Ego Ego kuramlarının özelliklerini Literatür taraması, tartışma

Kuramları kavrayabilmek yaparak
Ego kuramlarının Freud’un

kuramı ile ilişkisini
açıklayabilmek
Anna Freud Anna Freud’un psikanalitik Literatür taraması, tartışma

kurama katkılarını yaparak
söyleyebilmek
Anna Freud’un kuramsal

görüşlerini açıklayabilmek
Melani Klein Melani Klein’in psikanalitik Literatür taraması, tartışma

söyleyebilmek
Melanie Klein’in kuramsal

Heinz Kohut Heinz Kohut’un psikanalitik Literatür taraması, tartışma

söyleyebilmek
Heinz Kohut’un kuramsal

178
Anahtar Kavramlar
 Yeni Freudcular
 Ego kuramcıları
 Anna Freud
 Melanie Klein
 Heinz Kohut
179
Giriş
Psikanalitik ekolden yetişen uzmanların büyük bir çoğunluğu başlangıçta Freud’dan ve
onun görüşlerinden etkilenmişlerdir. Bu süreç kimi uzmanlarda Freud’un düşüncelerine ve
ilkelerine sıkı sıkıya bağlı bir grubun oluşmasını sağlarken kimi uzmanlarda ise uzaklaşma ve
Freud ile çatışma şeklinde kendini göstermiştir. Freud’a bağlı analitikçiler, kuramın temel
kavramlarının gelişimini sağlamış ve Yeni Freudcular olarak adlandırılmışlardır. Bununla
birlikte Yeni Freudcular kendilerini genel olarak Freudcular olarak tanımlamışlardır. Kuramdan
uzaklaşan uzmanlar için bu tanımlama yapılamamıştır. Psikanalizin türevi ya da muhalifler i
olan uzmanlar ise kuramın temel kavramlarını eleştirirken kendi kuramsal bakış açılarını
geliştirmişlerdir (Burger, 2006, s. 147).
180
9.1. Yeni Freudcular: Ego Kuramları
Freudcu düşünceye her zaman bağlı kalanların psikanalize getirdikleri büyük değişik lik
“ego”nun gelişimine yönelik çalışmalar yapmalarıdır. Bu kuramcılar egoyu, idin isteklerini
yerine getirmeye ve dengelemeye çalışan bir konumdan çıkartarak daha güçlü bağımsız bir
konuma taşımışlardır. Freud’un kuramının aksine egonun idden kaynaklanmayan kendi enerjis i
ve kendisine ait işlevleri, görevleri olduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca bu Yeni Freudcu analistle r
egonun iddeki güdüler baskı altına alındığı zaman ortaya çıkan çatışmada bağımsız olduğunu
öne sürmüşlerdi.
Freud’a göre ego daima ide karşılık veren konumda, yani idden gelen isteklerde n
bağımsız değildi. Oysa bu yeni görüşe göre ego idden bağımsız işlev görebilirdi. Bu düşünce
Yeni Freudcuları, ortadoks Freudcu düşünceden ayrılan en önemli özellikleridir.
Yeni Freudcular tarafından önerilen bir başka değişiklik ise kişilik üzerindeki etkiler i
açısından biyolojik güçler üzerinde daha az durmak, sosyal psikolojik güçlere daha fazla önem
vermekti.
Yeni Freudcular çocukluk cinselliğinin ve Ödipal kompleksin önemini en aza

indirmişlerdir. Kişilik gelişiminin aslında, psikoseksüel güçlerden ziyade psikososyal güçler
tarafından belirlendiğini iddia ederek, gerçek veya fantezi şeklinde olsun, çocukluktaki sosyal
etkileşimlerin cinsel etkileşimlerden daha önemli olduğunu savunmuşlardır
Yeni Freudcu ego psikolojisinin önde gelen şahsiyetlerinden birisi Freud’un kızı Anna
Freud’dur. Kendilerini Freud’un müridi olarak görseler de Freud ve kızı tarafından Freudien
kabul edilmeyen Melanie Klein ve Heinz Kohut da Yeni Freudcular arasında yer alırlar (Pervin;
John, 1996, s.140)
9.2. Anna Freud

Anna Freud, Freud’un kendi gibi psikanalist olan ve kendisine hayatı boyunca destek
olan çocuğudur.
Freud’un çocuklarından sadece Anna, babasının yolunu takip etmiş ve bir psikanalis t
olmuştur ki Anna Freud’un doğduğu yıl aynı zamanda psikanalizin doğduğu yıldır.
181
Anna Freud, psikanaliz eğitimini babasından almıştır; psikanalize yönelik ilk
çalışmalarının babası ve arkadaşlarının çarşamba toplantılarında raportörlük yapmak olduğu
söylenebilir.
Anna Freud ile babasının ilişkisi üzerine birçok fikir yürütülmüştür. Özellikle Freud’un
kızı Anna’yı babasına karşı duyduğu bağlılık duygusu ve gördüğü rüyalar sonrası analiz etme
girişimi ciddi eleştirler almıştır. Anna Freud’un analizi haftanın 6 günü ve 4 yıl sürmüştür.
Freud dostlarıyla mektuplaşmalarında, kızından Antigone olarak bahsetmekted ir.

Sofokles’in trajedisinde Antigone, doğrularından ödün vermeyen, cesur ve sevgi dolu bir
kızdır. Kral Oidipus’un kızı. Oidipus, Freud’un kuramında ebeveyn ile çocuğun bilinçd ış ı
yasak aşkını anlatır. Anna Freud’un taliplerine Freud’un soğuk baktığı ve Anna’nın
evlenmemesinde babasına bağlılığının önemli rol oynadığı ifade edilir. Baba ile kızının
hikâyesi bir yanıyla sıradan, bir yanıyla sıradışıdır. Antigone’un hikâyesi ise trajiktir. Eserin
sonunda şöyle seslenir: “Ben ne eş ne ana olabildim, ölüler çukuruna yalnızlık ve mutsuzluk
içinde gidiyorum.”
Anna Freud psikanaliz alanındaki ilk çalışmasını 1924’te Viyana Psikanaliz

Topluluğu’nda sunmuştur. “Fantezi ve Hayalleri Yenmek” adlı bilinmeyen bir hastanın vaka
öyküsü aslında Anna Freud’un fantezileridir (ensest baba - kız aşk ilişkisi hayallerini, bunlar ı
yenişini içermektedir). Freud ve meslektaşlarının bildiriye olumlu tepkiler vermesi ile Anna
Freud’a topluluğa girme izni verilmiştir.
Anna Freud, 1925-1928 yılları arasında Viyana Psikanaliz Derneği başkanlığını

yürütmüştür. 1936 yılında yayımladığı kült eseri Ego ve Savunma Mekanizmaları adlı eseri ile
psikanalitik litaratüre önemli katkılar sağlamıştır.
1938 yılında Nazi tehdidi nedeniyle babasıyla birlikte Londra’ya yerleşmiştir.

Londra’da hasta olan babasına bakarken savaştan etkilenen çocuklarla çalışmıştır. 1947
yılından ölümüne kadar Hampstead Çocuk Terapisi Kliniği’nde çalışmalarını devam ettirmiştir.
Anna Freud’un en önemli katkısı, egonun savunma mekanizmalarını açıkça

tanımlamasıdır (Breger, 2002, s.389).
Anna Freud’un çalışmaları çocukların analizine öncülük etmiştir. Pek çok kitap ve
makale yazarak babasının düşüncelerini geliştirip yaymış, alana önemli katkılarda
bulunmuştur.
182
Psikanalize Katkıları
Anna Freud ve diğerleri tarafından geliştirilen ego psikolojisi, 1940’lardan 1970’lerin

başına dek psikanalizin temel Amerikan şekli olmuştur. Bu Yeni Freudcular, psikanalizi
“bilimsel psikolojinin bir parçası” hâline getirmek için çaba sarf etmişlerdir. Bunu Freudcu
kavramları tercüme ederek, sadeleştirerek ve işlemsel olarak tanımlayarak, psikanalitik
hipotezin deneysel araştırmasının yapılmasını teşvik ederek ve psikanalitik psikoterapiyi
değiştirerek gerçekleştirmeye çalışmışlardır. Bu süreçte akademik deneysel psikoloji ile
psikanaliz arasında daha az eleştirel bir ilişkinin gelişmesine yardımcı olmuşlardır (Breger,
2002, s.389)
Anna Freud, Ortodoks psikanaliz teorisini geçirerek egonun rolünü genişletmiştir. Ego
ve Savunma Mekanizmaları’nda (1936) egoyu anksiyeteden koruyan savunma
mekanizmalarının kullanımını açıklayarak detaylandırmıştır. Dolayısıyla Freudcu savunma
mekanizmalarının standart listesi aslında Anna Freud’un çalışmalarının sonucunda
oluşturulmuştur. Anna, bunları çok daha net bir şekilde anlatmış ve çocukların analizind e n
örneklerle katkıda bulunmuştur (Geçtan, 2004, s.43).
183
Ego Savunma Mekanizmaları
1. Bastırma: Bireye rahatsızlık veren, istenmeyen duygu ve düşüncele r in

bilinçdışına atılarak unutulmasıdır. Bastırılan bu duygu ve düşünceler rüyalar, dil
sürçmeleri, fanteziler gibi yollarla bilinç düzeyine çıkmaya çalışır. Bastırma, en temel
savunma mekanizmasıdır.
2. Yadsıma (İnkar etme): Bireyin istemediği, rahatsızlık verici olay veya durumla r ı
yokmuş gibi davranması yani görmezden gelmesidir.
3. Mantığa büründürme (bahane bulma, rasyonalizasyon): Bireyin, çoğunluk la

kişisel yetersizliklerinden kaynaklanan bir durum nedeniyle, gerçekleşmediği istek ve
amaçlarını, doğru gibi görünen fakat doğru olmayan nedenler üreterek mazur göstermeye
çalışmasıdır. Birey bu sayede davranışlarını haklı gösterir ya da ulaşamadığı amaçlarına
ilişkin hayal kırıklıklarını kapatır.
4. Pollyannacılık: Bireyin yaşadığı olumsuz bir durumun, gerçekçi olumlu yönler ini
görebilmesidir. Pollyanna davranışı ile mantığa bürünme davranışını ya da düşüncesini haklı
çıkartmaya çalışmak için doğru gibi gözüken yalanlar söylerken Pollyanna davranışında
yalan söyleme yoktur; olumsuz durumun iyi yönleri görülmeye çalışılır.
5. Yansıtma: Psikolojide yansıtma bireyin kendinde bulunan eksiklikler ini,

kusurları, başkalarında görmesi, başkalarına atfetmesidir. Yansıtma yapan bir kişi bazen
kendi eksikliğinin gerekçesi olarak bir başkasını gösterir.
6. Ödünleme (Telafi Etme ): Bireyi eksik gördüğü bir alandaki durumu, aynı ya da
başka bir alanda üstün başarı göstererek örtmeye - gidermeye çalışmasıdır.
7. Karşıt Tepki Geliştirme (Tersi Davranış Yapma): Bireyin düşündüğünün tam

tersini söylemesi ya da yapmak istediğinin tam tersini yapmasıdır.
8. Yüceltme: Bireyin toplum tarafından kabul edilmeyen istek ve dürtülerini, kabul

edilebilir, beğenilen alanlara yönelterek yaşamaya çalışmasıdır.
184
İlk kitabı olan Çocuk Analizi Tekniğine Giriş’i 1927 yılında yayınlayan Anna Freud,
çocuk psikanalizine yönelik teknikler geliştirmiştir. Çocuklara yönelik olarak hazırladığı bu
tekniklerde, çocukların göreli olgunlaşmışlıklarını ve yeterince gelişmemiş sözel becerilerini
göz önünde tutmuştur. (Sigmund Freud çocukların tedavisiyle hiç ilgilenmemiştir.)
Ergenliğe ilişkin psikodinamik katkıları ile babasının kuramında merkezî konumda

olmayan ergenlik dönemine dikkat çektiği gibi babasının kuramının da gelişimini sağlamıştır.
Anna Freud, çocukluğun cinsel dürtüleri ile ergenliğin cinsel dürütüleri arasında var
olan farklılığa netlik kazandırmıştır. Çocukluk dönemi cinsel dürtülerini “otoerotik” doyuma
yöneliş ergenliktekileri ise kişiler arası ilişki yoluyla biyolojik yaşamı sürdürme anlamınd a
üreme işlevi olarak açıklamıştır. Ona göre erinliğin yaratmış olduğu cinsel enerji artışı kişisel
denetimi tehdit edici olabilir. Böylelikle idin dürtüleri çok güçlenebileceğinden ego uyum
sağlama işlevinde geri kalabilir. Bu durumda ergen, iki tür davranış eğilimi gösterebilir. Bu
davranışlardan biri aşırı tepkisellik ve engellenmeyi tolere edememe diğeri ise cinsel dürtüler in
aşırı biçimde denetlenmesidir. Anna Freud, aşırı denetleme ya da baskılamanın ergende
185
gerilimlerin patlayacak kadar aşırı birikmesine neden olabileceğini belirtmiştir. Ergenlikte
görülen bu iki karşıt eğilim, yani dürtülerin kontrolüne girme ve dürtülerin aşırı bastırılmas ı
eğilimleri ergen davranışının pek çok alanına yansımaktadır (aşk / nefret, yalnızlık / aşırı
toplumsallık, benmerkezlilik / aşırı cömertlik vb.). Anna Freud’a göre ergenlik, ergenin
denetim ile libidinal doyumlar arasında bir denge sağlamak için yürüttüğü içsel savaşımı ifade
etmektedir. (Cloutier, Onur, 1994, s.885)
Ayrıca bazı oyun malzemelerini kullanmak ve çocukları evlerinde gözlemlemek gibi

teknikleri de kazandırmıştır.
Freud, çalışmalarının büyük bölümünü ailesinin Nazilerden 1938 yılında kaçmalarının

ardından yerleştikleri Londra’da sürdürmüştür. Evine bitişik bir klinik açmış, hastalarıyla
burada ilgilenmiş ve tüm dünyadan klinik psikologların çalışmak amacıyla geldiği psikanaliz
eğitim merkezini burada kurmuştur. Çalışmaları 1945 yılından itibaren “Çocuğun Psikanalitik
Araştırması” dergisinde yayınlanmaya başlandı.
9.3. Melanie Klein ve Nesne İlişkileri Kuramı

Psikanalizin bir başka değişikliği, 1960’larda Melanie Klein tarafından İngiltere’d e n
ABD’ye getirilen Nesne İlişkileri Teorisi’dir. Klein, İngiliz nesne ilişkileri ekolünün kurucusu
ve en önemli temsilcilerinden biridir.
Viyana’da Yahudi bir ailenin çocuğu olan Klein, 21

yaşında evlenip çocuk sahibi olunca tıp fakültes ine
gidememiştir. 1909 yılında eşinin Budapeşte’ye tayini
sonrasında, Freud’un yakın çevresinden olan Sandor
Ferenczi etkisi ile psikanaliz ile tanışmıştır. 1914 yılında
annesinin vefatı sonrasında yaşadığı duygusal çöküntüyü
atlatabilmek için başladığı Ferenczi ile analizleri ise
hayatının dönüm noktası olmuştur. Yine aynı dönem içinde
Freud’un “Rüyaların Yorumu” adlı kitabını okumuş, kendi
ifadesi ile “kendisini entellektüel ve emosyonel anlamda
tatmin eden” bir uğraş bulmuştur.
Karl Abraham’ın isteği ile 1921’den itibaren beş yıl Berlin Psikanaliz Enstitüsü’ nd e
çalıştıktan sonra Ernest Jones’in ile çalışmak üzere Londra’ya yerleşmiştir. Ernest Jones
kendisini Londra’da çocuk analizi yapmak ve çocuk analizi üzerine bir dizi seminer vermek
üzere davet etmeden önce, Berlin’de Klasik Psikanalitik Teori’ye yaptığı eleştirilerden dolayı
meslektaşları tarafından eleştirilmiştir. Klein’in psikanaliz alanına kuramsal katkıları ise
1934’ten itibaren başlamıştır. Londra’daki çalışmaları ise Çocukların Psikanalizi isimli kitabını
yazmasını sağlamıştır. Londra, Klein’in 1960’tan vefatına kadar yaşadığı yer olsa da bu yılla r
anlaşmazlıklar içinde geçmiştir. (Schultz; 2007, s.638)
Özellikle Anna Freud ile çocuk psikolojisi üzerine yaptıkları tartışmalar, Anna Freud’un
Londra’ya yerleşmesi ile daha da artmış. Her iki psikanalist arasındaki tartışmalar, 1946’da
186
İngiliz Akademi Topluluğu’nun üç uygulama tekniğini kabul etmesine dek sürmüştür. (Melanie
Klein’in geleneksel tekniği, Anna Freud’un geliştirdiği teknik ve ikisinin arasında eklektik olan
orta grup)
Klein’in Anna Freud ile anlaşmazlıkları, erken çocukluk dönemi ile ilgili görüşlerind e n
kaynaklanmaktadır. Freud ailesi (Sigmund Freud ve Anna Freud), Klein’in erken çocukluk
yaşantıları vurgulamasını ve çocuklarla olan analitik tekniklerini kabul etmemiştir.
Nesne İlişkileri Kuramı
Klein, çalışmalarını çocuk psikanalizlerine ve bebek gelişiminin gözlenmes ine

dayandırmaktadır. Bebeklik dönemindeki çocukların klinik açıdan anlam ifade eden bazı
farklılıklarına değinmiş ve açıklama getirmiştir (Klein, 2011, s.5).
Nesne İlişkileri Teorisi, psikanaliz okullarından biridir. Melanie Klein tarafında n

ortaya atılan teori, W. Ronald, D. Fairbain, Harry Guntrip ve Donald W. Winnicott tarafından
revize edilmiş ve küçücük çocukların psikanalize tabi tutulmalarıyla sonuçlanmıştır.
Freudyen ekolden gelmekle birlikte Klein’in kuramı birtakım

farklılıklar içermektedir.
Klein’in en temel farkı “nesne ilişkilerini” Freud’dan daha farklı

ele almasıdır. Klein, davranışların dinamiğini bebek ile annesi arasında
şekillenen yoğun duygusal ilişki ile açıklamıştır.
Freud’un kuramında “haz ilkesine” bağlı dürtülerin boşalım

aramaları ve dış dünya tarafından engellenmeleri karşısında izledikler i
yollar önemlidir. Bu bağlamda nesne, dürtülerin yönelimleri doğrultusunda önemlidir. Klein
ise kimi içsel nesnelerin doğumdan itibaren getirildiğini belirtmektedir. Dolayısıyla dürtüler ,
bu nesnelere yönelmeye hazırdırlar (Burger, 2006, s.222)
Ayrıca Klein, terapötik çalışmalarda ölüm dürtüsüne saldırganlık bağlamında daha fazla
önem vermiştir. Kuramında, ölüm dürtüsünü “libido ve sevgi - şükran” ile “ölüm dürtüsü ve
haset” olmak üzere karşıt anlamda çatışma içinde iki yapı ile açıklamıştır.
Bilinçdışı, Freudyen anlamda statik değildir. Sadece duygu ve anı deposu olmayıp
burada yer alan içsel nesnelerin dinamik hareketleri ile sürekli fantezi üretimine neden olan bir
yerdir. Klein’da bilinçdışı fantezilerinin analizine terapisinde önem vermektedir. Bebeğin
gelişimi ile birlikte yeni nesneler iç dünyaya alınır (içe atılır). Bu davranış, doğuştan kendisini
ölüm dürtüsünün etkisi altında “saldırgan, kötü ve zulm edici nesneler” ile dolu hisseden
bebeğin dışındaki “iyi nesneleri” içe alarak bu kötülüğü yatıştırmak istemesind e n
kaynaklanmaktadır (Klein, 2011, s.25-46).
187
Freud içe atma mekanizmasını “yas ve melankoli” çalışmasında kaybedilen nesnenin
(ölüm - terk vb.) bir temsilini içeride oluşturarak yaşatabilme arzusuna bağlamıştır. Klein’in içe
atma mekanizması da Freud’un kastettiği anlamda bir savunma mekanizmasıdır. Ancak nesne
kaybına yönelik değil çocuğun içindeki saldırganlığı yatıştırmaya yöneliktir.
Bu bağlamda Klein nesne ilişkileri kuramını

yapılandırırken, nesneleri iyi ve kötü nesneler olarak ikiye ayırır.
Henüz “ben” denilemese de “erken ben” olarak
adlandırılabilecek zihinsel oluşum, iyi ve kötü nesneleri önce
birbirinden “ayırmakla / bölmekle” yükümlüdür.
Zira bu nesnelerin kötü olanlarına yüklenen saldırga n

enerji bir arada tutuldukları takdirde iyi olanlara zarar
verebilecektir. Bu nesnelerin karşılık geldiği model ya da ilk
örnek anne memesidir.
Klein, başlangıçta yalnızca bebek ile anne memesi arasındaki ilişkileri dikkate almıştır.
Bu düşünce, insan davranışlarını telafi edilemez bir anlayışla oral aşamada veya Klein’ in
ifadesiyle “paranoid - depresif” aşamada kurulduğu türünden deterministik bir yaklaşıma yol
açmıştır.
Çocuğu besleyen, doyuran her istediğinde bulabildiği meme “iyi meme” olarak
kaydedilir; fazlasıyla süt ile dolu iken onu kendisine saklayan - esirgeyen meme ise “kötü
meme” olarak kaydedilir. Nesne İlişkileri Kuramı’na göre sadece nesneler değil çocuğun
benliği de anneden aldığı olumlu ve olumsuz tepkilere göre “iyi ben” ve “kötü ben” diye ayrılır.
Bebeğin ilk üç ayı Klein’in deyişiyle “paranoid - şizoid” evredir. Bu evrede bebek
içindeki saldırgan dürtüleri (haseti) azaltabilmek için dışarıdaki nesnelere (anneye) yansıtır.
Dışarıdaki kötü nesnelerden kaçınabilmek için ise şizoid savunma mekanizmalarını kullanır.
Melanie Klein’in oral dönemi veya “paranoid pozisyonu” temel alan teorisi, psikozlar ın
ve buna ek olarak çağımızın psikopatolojileri olan kişilik bozukluklarının açıklanmas ını
kolaylaştırmıştır. Kuram, psikotiklerin tüm dünyayı karşılarına almalarını oral dönemdeki
“çocuksu bağımlılıklarla” açıklamaktadır. Bebek doğduktan sonra da annesine ihtiyacı devam
ettiği için anneye olan bağımlılığı sürmektedir. Annenin bebeğin bakımını yeterince
karşılamadığı durumlarda bu bağımlılık bebeğe zarar verici hâle dönüşür. Bir başka ifade ile
bebeğin anneye olan mutlak bağımlılığı, annenin en ufak ihmalinin bebeğe fiziksel ve ruhsal
188
olarak büyük zararlar vermesine yol açar. Bu mutlak bağımlılık sebebiyle bebeğin biricik
nesnesi olan anne onun için omnipotan yani her şeyi yapabilen, her şeye gücü yetebile n
figürdür. Eğer belirli sebeplerle bu nesneyle yani anne ile olan ilişki aksarsa bebek bu
aksaklıkları omnipotan nesnesi yani annesi tarafından zulmedilme olarak algılayacaktır (Klein,
2011, s.83-86)
Kurama göre sınır kişilikler de aynı şekilde ego savunmasına başvurmaktad ır.
İlişkilerindeki bağımlılığın sebebi kendi “kötü” yönlerini birlikte oldukları kişilere yansıtarak
“iyi” kalma çabasıdır. Bu sebeple sınır kişiliklerde kimlik dağınıklığı görülmektedir. Bu
bölünme nedeniyle gerekli biçimde dünyayı kavrayamamaktadırlar. Oral dönemde bebeğin
kendiliği ile nesnesi arasında da kesin bir ayrım söz konusu değildir. Bu sebeple nesnenin
bölünmesi, aynı zamanda kendiliğin de ikiye bölünmesi anlamına gelmektedir. Sınır
durumlarda bebek, “kötü” yönlerini nesneye terk ederek kendi egosunu nesnesinde n
ayırmaktadır. Ne var ki bu düşünce olarak gerçekleştiği ve “kötü” yönleri hâlen ona ait
olduğu için bu yönlerini sonraki ilişkilerine de yansıtmak zorunda kalmaktadır (Göka;
Yüksel; Göral, 2006, s.46-47)
Ayrıca Klein, bu dönemde bebeğin doğuştan getirdiği saldırganlığın kendisine ait

olduğuna katlanamadığı için projektif identifikasyon (yansıtmalı özdeşim - benimseme) denile n
bir savunma mekanizması ile “kötü” yönlerini nesnesine yansıttığını / yüklediğini söylemiştir.
Klein’a göre bebek bu yansıtma ile tamamıyla “iyi” kalabilecektir. Klein, bu mekanizmad a
bebeğin idealize ettiği, tamamıyla iyi olarak gördüğü kişi de olmaya çalışabileceğini
belirtmektedir. Klein’in kuramında bu aşamaya saplanıp kalma, “kötü” bir dünyada yaşamaya
ilişkin negatif paranoid hezeyanların gelişimine neden olmaktır (Göka; Yüksel; Göral, 2006,
s.46-47).
Klein, bu açıklamaları ile anne bakımının önemini teorik olarak da temellendirmiştir.
Kuram’a göre üç - altı ay arası ise geçilen dönem “depresif dönemdir”. Bu evrede
bebeğin içinde ayırdığı iyi ve kötü nesne (meme) birleşir. Bu birleşme erken benin isteği ile
olur. Çünkü artık “ben / ego”, iyi ve kötü nesnelerin birleşmesinden doğacak zararı
kaldırabilecek kapasiteye gelmiştir. Bebeğin içindeki kötü nesneye ait saldırgan dürtüler iyi
nesneye hücum eder ve bu durum bebekte suçluluk hisleri uyandırır. Bu duruma “ambivala ns ”
yani “çift değerlik” denir. Bebek, suçluluk hislerinin bir sonucu olarak “depresif” dönem içine
girer. İyi ve kötü nesneler arasındaki etkileşim sonucu saldırgan dürtüler nötralize olur ve sevgi
nesnesi bebeğin gelişiminde önemli bir dayanak olacak şekilde kuvvet kazanır. Nesne
bütünselliğe ve gerçekçi bir bakış açısına kavuşurken iyi ve kötü şeklinde yüklenmiş
aşırılıklardan kurtulur (Klein, 2011, s.83-84).
Klein, Freud’un Oidipus kompleksini de yaşamın ilk yılına taşır. Erkek bebek için
anneden ayrılma, babanın bir bütün olarak sevgi ve nefret nesnesi olarak kaybedilmek
istenmemesindendir. Freud’un belirttiği gibi sadece ensestiyöz arzulara ceza olarak
gelmesinden korkulan hadım edilme tehdidinden kaynaklanma maktadır. Üst ben oluşumu da
189
Oidipial dönemi takip ederek gerçekleşir. Klein’a göre üst ben, çocuğun saldırgan duygularının
kuvveti oranında güçlü ve hükmedicidir. Ayrıca Klein, kadınların penis hasedinin temelind e
anne memesine karşı duyulan haset ve kıskançlığın yattığını ifade etmiştir (Burger, 2006,
s.222).
Klein’a göre klasik kuramdaki “Doyum varsa, fantezi olmaz.” inancı yanlıştır. Yaşamın
en erken dönemlerinden başlayarak doyum ve fantezinin bir arada yer alabilecekler ini
söylemiştir.
Sonuç olarak Klein’in “Nesne İlişkileri Teorisi”, egonun nasıl biçimlendiğini açıklaya n
dinamik bir analize dayanmaktadır. Ayrıca oral dönem haricindeki aşamaları reddederek
deterministik bir anlayışa sahip, saldırganlığın doğuştan geldiğini ve bebeğin dünyaya
geldiğinde bilincinde her zaman bir “meme” idesi bulunduğunu savunan sosyolojik boyuttan
yoksun bir kuram olarak kabul edilmektedir.
Klein sonrası Nesne İlişkileri Teorisi, gerçekleştirdiği büyük değişime rağmen

“dürtüleri” ve onların merkezi olan “içgüdüleri” analizden çıkararak büyük bir boşluğa sebep
olmuştur. Daha sonra buna karşın çıkan Otto Kernberg, Kleiniyen ve Freudiyen yaklaşımlar ın
teorik sentezine gitmiştir. Böylece ne dürtüler ne de bireyin ruhsal aygıtlarını kuran nesne
ilişkileri analizin dışında bırakılır. Ayrıca Kernberg, Melanie Klein’in çok katı “kapıdan alıp
kapıda teslim” tarzındaki çocuk analizini yumuşatarak daha insani bir şekle dönüştürür
(Schultz; Schultz, 2007, s.638).
9.4. Heinz Kohut ve Kendilik Psikolojisi

Klasik Psiakanalitik Kuramı çok iyi özümsemesi ve
anlatması ile bilinen Heinz Kohut, 1971 yılında “The Analysis of
Self” (Kendiliğin Çözümlenmesi) ve 1977 yılında “Restoration of
Self” (Kendiliğin Yapılanması) isimli eserleri ile ortaya koyduğu
“kendilik psikolojisi” kuramı, psikanalizin tarihindeki en büyük
değişimlerden birinin mimarı olmuştur (Kohut, 1998, s.88).
Varlıklı bir ailenin tek çocuğu olarak Viyana’da doğdu.

Gençlik yıllarında felsefeye, sanata ve müziğe düşkündü. Felsefe
ve sanat tartışmalarının yapıldığı Viyana kafelerinin
müdavimlerinden biriydi. 1938’de Viyana Tıp Fakültesi’ni bitirdi.
Nazi işgali sonrası ABD’ye göç etti. Chicago Üniversitesi’ nde
nöropsikiyatri ihtisası yaptı. 1949’da psikanaliz eğitimini tamamlayarak Chicago Psikanaliz
Entitüsü’nde çalışmaya başladı.
Başlangıçta kuramını klasik kuramı geliştirmeye yönelik bir ek olarak önermiş ve klasik
kuramı bütünüyle reddetmemişse de zaman içinde epistemolojik ayrımlaşma ile klasik
psikanalitik kuramdan tamamen ayrılmıştır. “Epistemolojik kopuş” olarak adlandırıla n
farklılaşma ile psikanalitik kavramlar üzerinde köklü değişiklikler yapmıştır. Bu dönüşüm ile
190
kuram, gerek meslek içinde gerekse meslek dışında çağın gereksinimleri ile büyük ölçüde
uyuşarak çağın ruhunun (zeitgeist) psikanalizdeki yansıması olmuştur.
Zeitgeist, “Zamanın Ruhu” anlamına gelmektedir. Zeitgeist bir dönemin entelektüe l,

kültürel, etik, politik ve belki dinî atmosferini tarif etmede kullanılır. Bir anlamıyla da
zeitgeist geçmişe dönük yapılır. Yani o devrin dışına çıkmak gerekir.
Kohut’a kadar olan yenilikçiler bu derece büyük etkiler uyandıramamışlardır. Çünkü

kendinden önceki yenilikçilere göre Kohut’un kuramı daha kapsamlı ve daha sağlam
önermeler ile daha ‘doğru zamanda’ ortaya çıkmıştır. Kohut öncesi psikanalizdeki değişimle r,
klasik kurama teknik anlamda yenilikler getirirken Kohut ve kuramını destekleyenle r
kavramsal çatısına ve epistemelojisine yeni kavramlar eklemiştir (Kohut, 1998, s.109).
Freud hayattayken ve ölümünden sonraki uzun bir süre zarfında ‘aykırı’ kuram ve teknik
önerenler -Jung, Adler gibi- psikanalitiğin dışına itilmişlerdir. Kohut ve onu izleyenler ise tüm
görünürdeki baskı ve itirazlara rağmen analitik camianın içinde kalmayı başarabilmiş
‘farklılaşıp’ ayrılmak yerine farklılıkları ile psikanalitik kuram içinde kalarak onun değişimine
neden olmuşlardır. Bir başka ifade ile Kohut’un kuramı ve önerdiği teknikler, psikanaliz içinde
yer alırken kavramsal çatısına ve epistemolojisine alternatifler getirmiştir (Ardalı; Erten, 1999,
s.117-119).
Kohut da hiçbir zaman Freud’a bütünü ile karşı çıkma cesareti gösterememiştir. Kohut
bir ayağı klasik kuramda, bir ayağı dışarıda olan bir kuramcıdır. Bu özelliği ile dönüşümde
‘köprü’ görevini üstlenmiştir.
Kohut kuramını uzun bir evrimleşme sürecinde geliştirmiştir. Bu sürecin başlangıc ında
onun görüşleri klasik kuramdan farklı değildir. Fakat “Bay Psikanaliz” olarak tanımlanac ak
kadar psikanalizin kurumsal, kuramsal ve uygulama sırlarına tümüyle vakıf bir kişi, olaylar ı
farklı bir perspektiften değerlendirebilecektir. Buna rağmen Amerika Birleşik Devletleri ve
dünya çapında psikanaliz örgütlerinin içinde çeşitli görevler almış, Amerikan Psikanaliz
Birliği’nin başkanlığını ve Uluslararası Psikanaliz Birliği’nin ikinci başkanlığını yapmış biri
olarak camia içinde kendi kuramını açıklayabilmek hiç de kolay olmayacaktır. Dolayısıyla
Kohut’un kendi kuramını açıklayabilme cesaretini gösterebilmesinde bir önemli faktör daha
vardır; eşi ve çok yakın birkaç arkadaşı dışında kimse ile paylaşmadığı hastalığı. Kohut
kanserdir ve kuramının büyük bir bölümünü hastalığının ağırlaştığı dönemde ortaya koymuştur
(Erten, 2014, s.9-10).
Kendilik Psikolojisi Kuramı
“The Restorationof the Self” kitabında benliğe yeni işlevler yüklemek yerine self -
kendilik kavramını ortaya atmıştır. Kendilik psikolojisinde temel olan ruhsal yapı kendilik tir
ve kendiliği doğuştan beri var olan “id, ego ve süper egonun” toplamı olan bir yapı olarak
tanımlamaktadır.
191
Kohut’a göre bu yapı kendilik nesneleriyle (self objects) olan ilişkiler sayesinde
geliştirilir. Kendilik nesnesi çocuk tarafından kendiliğin parçası olarak algılanır, işlevler ini
yerine getirmeyene kadar farkına bile varılmazlar. Bir başka ifade ile kendilik nesneleri işlevini
normal olarak yerine getirdiklerinde tıpkı vücudun bir parçası gibi fark edilmezler ;
yokluklarında, işlevlerini yerine getiremediklerinde varlıkları fark edilir (Kohut, 1998, s.109).
Kohut, ruhsal yapıyı oluşturan Freud’un “id - ego - süper ego” kavramları yerine
“kendilik” kavramını kullanmaktadır. Kendilik kişinin zaman ve mekân içerisinde
bütünleşmiş, tek bir kendilik şeklinde duyumsanır. Çocukluktan itibaren uzun bir geliş im
süreci sonunda ortaya çıkar.
Kohut’a göre, ruhsal sağlığın tanımı, kendiliğin amacını anlamaktan geçer.

Kendiliğin amacı, yetenek ve becerilerini zarar görmemiş bir yapılanmaya ulaştırarak ifade
edebilmektir. Yetenek ve beceriler kendiliğin potansiyelidir.
Kohut’a göre, kendilik nesneleri psikolojik işlevler olarak var olurlar ve bu yüzden
gerçek nesneler gibi algılanmazlar.
Kendilik nesneleri çocuğa bakım veren ve hayatı için önemli olan kişilerdir.
Bu kişiler, çocuk tarafından “biraz ben / biraz öteki, hem ben / hem öteki” olan
nesnelerdir. Kendilik - kendilik nesnesi arasında olan bu ilişkinin kalitesi çocuğun
psikopatolojisini belirlemektedir Kendilik nesnesi çocuğun ihtiyaçlarını karşıladıkça çocuk
kendilik nesnesinden zamanla kopmaya, daha çok bağımsızlaşmaya ve kendilik nesnesinin
işlevlerini içselleştirmeye başlamaktadır (Taşkıntuna; Özçümez, 2011, s.103-107).
Kohut, “içinden geçme / geçirme” (passage through) kavramı ile anne ve babanın
gelişim süreci boyunca bebeğin duygu, düşünce, arzu, istek ve gereksinimlerinin yöneldiği
bünyeler olduğunu belirtmektedir. Anne ve babalar, bebeğin kendilerine yönelttiği bu
oluşumları kabul ederek tekrar bebeğe yönlendirirler. Anne ve babasını psişik süreçlerini
içlerinden geçirip, işleyecek araçlar olarak kullanan bebek, onların bu psişik oluşumlar a
(bebeğin duygu, düşünce, arzu, istek vs.) yaklaşımlarını içselleştirir. Anne babanın başa çıkma,
anlamlandırma, yeniden tanımlama ve diğer özelliklerini psişik bünyesine katar. Bir başka ifade
ile anneden (kendilik kuramına göre aynadan) beklenen ilk kendilik nesnesi işlevi, bebeğin
192
“varlığını” onaylayarak, hoşnutluk, mutluluk, neşe, coşku, beğeni, huzur ile tanımlad ığı
imgesini bebeğe geri yansıtmasıdır. Çocuğun kendiliğinden, varlığından ve işleyişinden aldığı
hazzın paylaşılarak geri yansıtılması, kaygının azaltılması - yatıştırılması kendiliğin sürekliliği
ve bütünlüğü açısından tutkal görevi yapan kendilik nesnesi işlevleridir (Ardalı, Erten, 1999,
s.120-130).
Bu içselleştirme sürecinde kendilik nesnesinin çocuğa yaşatacağı uygun hayal

kırıklıkları (optimal frustrations) önemlidir çünkü hiçbir kendilik nesnesi mükemmel olamaz
ve empati eksikliğinden dolayı çocuğa hayal kırıklığı yaşatır. Önemli olan bu seviyeyi optimal
düzeyde tutmaktır. Hayal kırıklıkları ezici bir karakterde ise veya hiç olmaması gibi bir gayret
gösteriliyorsa çocuk bu içselleştirmeyi başaramaz. İçselleştirmenin başarılması ile çocuk bir
zamanlar kendilik nesnelerinin kendisi için yaptıklarını kendi kendine yapmaya başlar. Daha
önce belirttiğimiz gibi kendilik nesnesi çocuğun ihtiyaçlarını karşıladığında çocuk daha çok
bağımsızlaşmaya ve kendilik nesnesinin işlevlerini içselleştirmeye başlamaktadır (Erten, 2004,
s.35-46).
Kohut bu içselleştirmenin dışsal olanın özelliklerinin yanı sıra çocuğun içsel yapısının
da süreci belirleyeceğini düşünmüştür. Bu yüzden bu olguya ‘dönüştürmeli içselleştirme’ adını
vermiştir. Bebek kendilik nesnesi işlevlerini, kendi bünyesinin özellikleri ile oluşan etkileşim
ile belirlenmiş şekilde içselleştiriyordur. Dolayısıyla bu içselleştirme sonucu ortaya çıkan yapı
ne bütünü ile dışsal ne de bütünü ile içseldir.
Kohut’un tanımına göre kendiliğin bir diğer özelliği de kendiliğin iki kutuplu olmasıd ır.
Birincisi üstün görmeci kendilik, diğeri ülküleştirilmiş anne-baba imgesidir. İlki çocuğun
kendiliğinin büyüklenmeci, teşhirci gereksinimlerini açıklamaktadır. İkincisi ise çocuğun tüm
güçlü olarak gördüğü kendilik nesnesini ülküleştirme, idealleştirme ve onunla özdeşleşme
eğilimini ortaya koymaktadır (Taşkıntuna; Özçümez, 2011, s.103-107).
İlkinde, “büyüklenmeli kendilik’ durumunda, kendilik nesnesi (Kohut’a göre daha çok
anne) bebeğin teşhirci narsisistik gereksinimlerininin yansıtılıp ‘içinden geçirilip, geri alındığı’
bir araçtır. Bebek anneye ‘ben mükemmelim, sen de bana hayransın’ diyerek bu yaşantısının
anne tutumları ile örneğin, gülümseme, dokunma gibi aynalanmasını (mirroring) istemekted ir.
Bebeğin bu büyüklenmesinin anne / bakıcılar tarafından eş duyumsal bir yaklaşım ve sempati
ile kabul edilmesi bu ilkel olgudaki dönüşüm ve değişim için ilk şarttır. Bu sürecin sonunda
çocuğun teşhirci özellikleri olgun bir düzeye gelir ve kişiliğe öz değer için yaşamsal önemi olan
hırslar, tutkular ve amaçlar olarak geçer. Bazı anneler / bakıcılar çocuğun bu gereksinimler ini
engellerler, kayıtsız kalırlar, yüzlerler ve hatta cezalandırırlar. Büyük olasılıkla bu anneler /
bakıcılar kendi büyüklenmeli kendilik yapılarını kişiliklerine bütünleştirmede başarısız
olmuşlardır. Kendi öz değer sorunları o kadar ön plandadır ki çocuğun benzer öz değer
gereksinimlerini göremezler (görseler bile karşılayamazlar). Bunun sonucunda, büyüklenme li
ve teşhirci narsizm, kendilik nesnesi deneyimleri ile olgunlaşmaz ve ilkel hâli ile kendiliğe geri
yatırılır. Kendilik içinde büyüklenmeli kendilik türevleri sorun yaratan bir yapı olarak var
olmaya devam eder. Büyüklenmeli kendiliğin en temel özellikleri her şeye gücü yeterlik,
büyüklenme ve teşhirciliktir. Böyle bir ruhsal yapılanma içindeki kişiliğin en temel sorunu
yoğun öz değer eksikliğidir (Kohut, 2000, s.88-1009.)
193
İkincisinde, kendilik nesnesini ülküleştirme, idealleştirme ve onunla özdeşleşme
eğiliminde ise bebek kaybettiği mükemmeliyeti yüceleştirdiği bir kendilik nesnesi (Kohut’a
göre baba) ile tekrar oluşturmaya çalışır. Bebek babaya “Sen mükemmelsin, ben de senin
parçanım.” mesajını vermektedir. Kendilik nesnesi çocuğun ondan mükemmeliye t
beklentilerini tatmin etse bile daha önce belirttiğimiz gibi hiçbir kendilik nesnesi mükemme l
olamayacağından çocuğa hayal kırıklığı yaşatır. Çocuk zamanla babanın hatalarını ve
eksikliklerini fark edecektir. Örneğin, çocuk bir gün yalan söylemeyi öğrenecektir. Bu keşif ile
keyiflenen ve sıkça yalan söylemeye başlayan çocuk, onlara yalan söylediğini fark etmeyen
ebeveynin gücünden şüphe etmeye başlayacaktır (Ardalı, Erten, 1999, s.120-151).
Kohut’a göre kendiliğin içinde ‘çekirdek tutkular’ ve ‘çekirdek ülküler ve değerler’

mevcuttur ve kendilik nesnesi ile olan olumlu ilişkiler sonucunda çekirdek tutkular ülküler i
doğurur. Böylelikle bütünlük taşıyan çekirdek kendilik ortaya çıkmış olur. Kişinin içinde uygun
kendilik - kendilik nesnesi ilişkisi sonucunda oluşan kendini ortaya koymaya dair tutkular (self
assertive ambitions) vardır. Bu tutkular, kişinin öz saygısını sürdürmesine yardımcı olur ve
eksikliğinde ilgili ruhsal bozukluklara yol açar. Aynı zamanda bu tutkular kendiliğin birinc i
kutbuyla yakından ilgilidir. Kendiliğin ikinci kutbunda ise kişi içselleştirdiği ve ülküleştird iği
anne - baba imgelerinin özelliklerine sahip olmak ister. Bu iki kutup birbirini tamamlar ve kişi
yeteneklerini kullanarak kendiliğin bu iki gereksinimine ulaşmak için çabalar.
Kohut’un bebeklik dönemine ilişkin görüşlerini özetlersek bebeklik dönemindek i

güdüleyici temel etkenin “çocuğun mükemmelliği” ve “gücü her şeye yeterliliği” olduğunu
şeklinde iki kutupta gerçekleştiğini belirtmektedir. İlkinde “büyüklenmeci veya
mükemmeliyetçi kendilik nesnesi” denilen ve çoğu kez annenin temsil ettiği nesnenin ayna
görevi ile kendini beğenme ihtiyacı karşılanmış olacaktır. Daha sonra çocuk bakıcının ima, söz
ve davranışları ile kendisindeki kimi eksiklikleri, yetersizlikleri görecektir. Zamanla kendisi
gibi idealize ettiği bakıcının da eksikleri olduğunu anlayarak “kendisini beğenme ile kimi
eksikleri olma” arasındaki dengeyi kuracak biçimde kendiliği gelişecektir.
Kohut’un bu iki kutuplu kendilik nesnesi gereksinimlerinin yanında “ikizlik” olarak

adlandırdığı üçüncü kendilik nesnesi gereksinimi kardeşleri, arkadaşları, akranları ile birlikte
mükemmel olmanın, birlikte başarmanın karşılığıdır.
Kohut’a göre narsisistik gelişimin bu üç yolu beraberce işlevseldir. Her bir kişinin
yapısal olarak doğuştan sahip olduğu bu kendilik nesnesi işlevi ve gereksinimlerinin yanı sıra
üçünücü bir boyut olarak yetenekler ve beceriler yer alır. Belirli bir kişinin bu üç boyutlu
kendilik dinamikleri hehangi bir başka kişiye göre çok daha olumsuz olsa bile yapısal olarak
sahip olduğu yetenek ve becerileri telafi edici rol oynayıp zararı önemli ölçüde hafifletebilir.
Eğer bu esnada kendiliği beklendiği gibi gelişemez, olgunlaşamazsa ve kendi mükemmelliğine
yönelik bir saplantı içinde kalırsa bu durumda narsisistik bir kişiliğe sahip olacaktır
(Taşkıntuna; Özçümez, 2011, s.105-107).
194
Yetişkinlikte duraklayan gelişimi sürdürebilmek
Kohut’a göre, kendilik ile kendilik nesnelerinin narsisistik karakterdeki etkileşim çocuk
ve ebeveyn arasındaki ilişkiden yaşamın tüm alanlarına yayılır. (Erten, 2004, s.16)
Kendilik kuramcıları kişinin hep ilerlemeye ve kendilik oluşturmaya yönelik bir eğilimi
olduğu görüşündedirler. Ebeveynin yetersizliği yüzünden duraksamış gelişim, yetişkinlikt e
uygun koşullar sağlandığında kaldığı yerden devam edecek ve çocuklukta tamamlanmamış olan
dönüştürülerek içselleştirme sonucunda, sağlıklı ve özerk kendilik oluşumu gerçekleşecektir
(Dolayısıyla birey gereksinimlerini doyurabilecek arkadaş ve eşlere yönelerek doğal geliş im
sürecini devam ettirecektir.)
Kohut ve Wolf’un 1978 yılında yayınladıkları makalelerinde narsisistik kendilik

gereksinimleri doğrultusunda narsisistik kişilikleri beş gruba ayrımıştır (Kohut, 1998, s. 101-
103):
1. Aynaya aç kişilik: Narsisistik gereksinimlerden ilkinin (aynalanma ya da teşhirci-

büyüklenmeci gereksinim) karşılanmaması durumunda ortaya çıkar. Bu kişiler, kendilik
çözülmesinden kaçınmak için etkileşimde olduğu kişinin aynalayıcı yanıtlarına ihtiya ç
duymaktadır. (Mitchell, 2009, s.192) Bu kişiler yetişkinlikteki ilişkilerde hayran olunma ve
onaylanma ihtiyaçlarını hep ötekiler aracılığıyla karşılamaya çalışacaktır. (Kohut, 2004, s.101)
2. İdeale / ülküleştirmeye aç kişilik: Ülküleştirilmiş ebeveyn kendilik gereksinimle r i

karşılanmamıştır. Bu kendilik çözülmesinden kaçınmak için kişinin yetişkinlikte de
idealizasyon yaşayabileceği bir nesne seçeceğini vurgular (Mitchell, 2009, s.192).
Çocukluğunda büyük ihtimalle yıkıcı düzeyde zayıflıklarına tanık olunan ebeveynler in
doyuramadığı bu gereksinimi, yetişkinlikte prestijlerine, güçlerine, güzelliklerine, zekâlarına
ve ahlaki duruşlarına hayran oldukları ötekiler ile doyurmaya çalışırlar. (Kohut, 2004, s.101)
3. Alteregoya / ikizlilik aç kişilikler: İkizlik gereksinimi doyurulmadan kalmıştır. Bu

kişiler kendi hislerine ve deneyimlerine tamamen uyum gösterecek arkadaşlar, akranlar ararlar
(Kohut, 2004, s.101-102).
4. Kaynaşmaya aç kişilikler: Ben ve öteki arasındaki sınırların olmadığı, iç içe geçmiş

ilişkiler yaşayacakları arkadaş veya eşler ararlar. Sürekli yanlarında olacak, bağımlı bir kendilik
nesnesi arayışındadırlar. (Kohut, 2004, s.102-103)
5. Temastan kaçınan kişilik: Ötekine çok yoğun gereksinimleri hissettiği hâlde

reddedilmeye karşı duyarlılıklarından herhangi bir ilişkiden kaçarlar. (Kohut, 2004, s.103)
Bunlardan ilk üçü için nesne seçimindeki temel isteklendirme, yukarıda da belirttiğimiz
gibi, duraksayan gelişimlerini kaldığı yerden devam ettirebilmek için, çocukluğund a
doyurulmamış narsisistik gereksinimlerini doyurabilecek ötekilere yönelmektir. Dolaysıyla
sağlıklıdır. Bununla birlikte Kohut ve Wolf, son ikisinin kendilik hasarı daha yoğun olduğu için
temel motivasyonlarının gelişimin devamı değil, kendilik nesnesinin dönüştürülmed e n
korunumu olduğunu belirtmiştir. (Kohut, 2004, s.103)
195
Kohut, kendilik nesnesi gereksinimlerinin yaşam boyu devam ettiğini ve ille de
patolojik olmadığını vurgular. Kendiliğin gelişimiyle bu gereksinimler olgunlaşır, ancak
yaşamın zor günlerinde daha şiddetli hâle gelebilirler. (akt. Erten, 2004, s.10-16) İnsanlar ın
mükemmel olamayacağı dolayısıyla mükemmel olmayan ebeveynler tarafından yetiştirild iği
gerçeğini dikkate alındığında bireyin sosyal ve duygusal (arkadaş, eş, sevgili...) seçimlerind e
yukarıdaki eğilimlerden birine veya birkaçına yaklaşması olasıdır (Mitchell, 2009, s.101). Bu
bağlamda Kohut ve Wolf, özellikle ilk üç kişilik tipine (ayna-aç, ideal-aç, alterego-aç) günlük
hayatta sıkça rastlanıldığını, bu bireylerin değerleri ve kusurlarıyla normal insan kişiliğinin
çeşitleri olarak görülmesi gerektiğini belirtmektedirler (Kohut, 2004, s.102)
Kohut narsisistik kişilik bozukluğunu ilk tanımlayan kişidir. Nesne ilişkilerinde n

bağımsız bir şekilde tanımlamıştır. Kohut, ilkel narsisizmin erdem, eşduyum, mizah,
yaratıcılık gibi ikincil işlevsel niteliklere dönüştüğünü varsaymaktadır.
Kohut narsisistik kişilik bozuklukları olan hastalarla çalışmıştır. Onları şöyle

tanımlar: Kolay incinir, öz saygıları değişken, başarısızlığa, düş kırıklığına ve eleştir iye
karşı çok duyarlı. Bu hastaların psikanalitik ortamda belli narsisistik ihtiyaçlarını yeniden
yaşatmalarının yani narsisistik aktarım geliştirmelerinin keşfiyle psikanalitik tedavi
mümkün olabilir.
Kendilik kuramına göre narsisistik kişilik tipleri:
1. Ayna açlığı çeken kişiler
2. Ülküleştirme açlığı çeken kişiler
3. Diğer-ben- kişilikler
4. Kaynaşma açlığı çeken kişiler
5. İlişkiden kaçınan kişiler
Son ikisini patolojik narsisizm olarak değerlendimiştir. Birden fazla kişilik tipine
ait özellikler aynı kişide bulunabilir.
196
Kohut’un kuramını özetlersek,
1. Kohut’un yaklaşımı, bilinçdışı, birincil süreç düşünce ve psişik determinizm gibi

psikanalizin temel kavramlarına sadık kalmakla birlikte, güdülenimin cinsel temelde değil
narsisistik temelde olduğu iddiası klasik psikanalizden ayrılır. İnsan yapısını iki kutuplu olarak
görür. Bu durumu “iki kutuplu benlik” olarak tanımlar. Bir kutupta hırslar ve tutkular, diğer
kutupta ise idealler ve değerler vardır. İnsanın psişik süreçleri bu iki kutup arasında gerilime
tabidirler. Kohut’a göre patalojik boyuttaki erotizasyon ve saldırganlık Freud’un iddia ettiği
gibi, birincil içgüdüler değil, hayal kırıklıkları sonucunda oluşan tepkilerdir
2. Kuramının temelinde bilgi toplama araçları olarak empati ve içe bakış yöntemleri ile
psikanalize kazandırmış olduğu kendilik ve kendilik nesnesi kavramları olmuştur. Psikanalizin
gözlem yöntemini yeniden tanımlamıştır
3. Kohut’un terapi anlayışı da klasik psikanalizden farklılık gösterir. Geçmişe

odaklanmak yerine şu anda elde bulunan kendilik üzerinde çalışılır. Geçmişten söz edilmes i
mümkündür. Ancak bu da kendiliğin üzerinde çalışılması için bir art plan görevi görür.
4. Kuramda çevrenin etkisi vurgulanmakta, kendiliğin gelişiminde anne - babaya çok

fazla sorumluluk yüklemektedir.
Sonuç olarak, Kohut’un kuramı en kuvvetli psikanalitik ekollerden biridir. Özellik le

ABD’de çok sayıdaki uzman tarafından takip edilmektedir. Kendilik psikolojisi enstitü ve
topluluklarının, Avrupa’da da Avusturya ve İtalya başta olmak üzere İspanya, Norveç, İsveç,
Danimarka, İngiltere, Hollanda gibi ülkelerde hızla arttığı görülmektedir.
197
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
198
Uygulama Soruları
1) Yeni Freudcu olarak kabul edilen kuramcıların psikanalitik kuram uygulamalar ına
getirdiği yenilikleri tartışınız.
199
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerrden hangisi Yeni Freudcu kuramcıların kuramlarında odak noktası
olan yapıdır?
a) Süper ego
b) Ego
c) İd
d) Bilinç
e) Bilinçaltı
2) Melanie Klein hangi dönemin deterministik etkisini dikkate almaktadır?
a) Oral
b) Anal
c) Fallik
d) Genital
e) Gizil
3) Aşağıdakilerden hangisi Anna Freud’un pskanalitik kurama katkılarından biridir?
a) Nesne ilişkileri kuramını geliştirmiş olması
b) Narsisistik kişiliği tanımlaması
c) Çocukluk döneminde büyüklenmeci ihtiyaçın karşılanmasının önemi
d) Ego savunma mekanizmalarının düzenlenmesi
e) Kendilik nesnesi kavramını geliştirmesi
200
4) İnsan kişilik gelişiminde iki kutuplu benlik kavramını geliştiren kuramcı
aşağıdakilerden hangisidir?
a) Anna Freud
b) Otta Rank
c) Melanie Klein
d) Heinz Kohut
e) Freud
5) Melanie Klein’in “yas ve şükran” kavramlarının Freud’un kuramındaki karşılığı

hangisidir?
a) Yaşam - Ölüm
b) Bilinç - Bilinçdışı
c) Ego - Süper ego
d) İd - Ego
e) Bilinçaltı - Süper ego
6) Anna Freud’un psikanalize katkılarını yazınız.
7) Melanie Klein’in kuramını klasik psikanalitik kuramdan ayıran özellikleri yazınız.
8) Heinz Kohut’un kuramını psikanalitik kuramdan ayıran temel özellikleri yazınız.
9) Heinz Kohut’un kuramının temel kavramlarını açıklayarak yazınız.
10) Yeni Freudcuların geliştirmiş oldukları görüşleri karşılaştırınız.
Cevaplar
1) b, 2) a, 3) d, 4) d, 5) a
201
10. PSİKANALİTİK KURAM III - PSİKANALİZDE SOSYAL
PSİKOLOJİ ETKİSİ
202
10.1. Carl G. Jung
10.2. Alfred Adler
10.3. Karen Horney
203
1) Bu kuramcıları klasik psikanalitik kuramdan ayıran temel özellikler nelerdir?
2) Bu kuramcıların insan davranışlarının nedenlerine ilişkin görüşlerini tartışınız
204

edileceği veya
geliştirileceği
Psikanalizde Sosyal Psikanalitik kurama yönelik Literatür taraması yaparak,

Psikoloji Etkisi eleştirilerini söyleyebilmek tartışarak
Bu kuramların Freud’un kuramı

ile ilişkisini açıklayabilmek
Sosyal ilşikilerin etkisini

savunan bu görüşlerrin insan
davranışının nedenlerine ilişkin
Carl G. Jung Carl G. Jung’un görüşlerini Literatür taraması yaparak,

açıklayabilmek tartışarak
Carl G. Jung’un kuramının temel

kavramlarını açıklayabilmek
Alfred Adler Alfred Adler’in görüşlerini Literatür taraması yaparak,

Alfred Adler’in kuramının temel

kavramlarını açıklayabilmek
Karen Horney Karen Horney’in görüşlerini Literatür taraması yaparak,

Karen Horney’in kuramının

temel kavramlarını
açıklayabilmek
205
Anahtar Kavramlar
 Carl G. Jung
 Alfred Adler
 Karen Horney
 Arketipler
 Aşağılık komleksi
 Temel anksiyete
206
Giriş
19. yüzyılın sonlarına doğru yeni bilgi dalları, biyolojik ve fiziksel gerçeklerin dışında
insan doğasını inceleme yolları sunuyorlardı. Antropoloji, sosyoloji ve sosyal psikoloji, sosyal
ilişkilerin, sosyal güçlerin ve kurumların insan davranışlarını etkilediğine ilişkin bulgular elde
etmekteydi. Bu durum, sosyal bir varlık olarak insanın ele alınması ve araştırmaların bu
doğrultuda geliştirilmesi gerektiğini göstermekteydi.
Bu doğrultuda Ortodoks Freud psikanalizinden uzaklaşmış olan genç kuramcıla r,

psikanalitik teoriyi sosyal bilimlerin yönlendirmesine uygun bir çizgide yeniden
şekillendirmeye başlamışlardır. Bu psikologların kişiliğin biyolojik güçlerden çok çevrenin bir
ürünü olduğunu belirten görüşleri Amerikan kültürüyle uyumlu olmanın yanı sıra Freud’un
karamsar düşüncelerinden daha iyimser bir bakışı açısı getiriyorlardı.
Sosyal psikolojik teorileri ortaya koyan bu genç kuramcılar, insan davranışının

biyolojik güçlerle değil, bireyin özellikle çocukluğunda maruz kaldığı ilişkiler başta olmak
üzere, kişiler arası ilişkiler tarafından belirlendiğini ileri sürdüler.
Böylelikle psikanalitik kuram, Freud’la bir veya daha fazla ana konu üzerind e
anlaşamayan analistler tarafından birbiriyle rekabet içinde olan parçalara ayrılmış oldu. Bu
analistler Freud henüz yaşarken, onun psikanalitik yönelimini bütünüyle reddetmeyerek kendi
yaklaşımlarını geliştirmenin yanı sıra Freud’un kuramında gördükleri önemli yetersizlikleri ve
eksiklikleri düzeltmeye çalıştılar.
Freud, farklı görüşler ile kendisini eleştiren ve yeni kuramlar ortaya koyan kendisinin
yetiştirdiği bu kuramcıları kabul etmedi, hatta onlarla iletişimi tamamen keserek psikanaliz
camiasından kovdu.
207
10.1. Carl Jung
Freud tarafından “benim halefim ve kurduğum kraliyetin
prensi” olarak tanımlanan Jung, kendi analitik psikolojisini kurana
dek psikanaliz hareketinin açık bir mirasçısı olarak görülmüştür.
İsviçreli Jung Freud’un öğrencisiydi ve 1912’de Freud’dan

ayrıldı. Jung, ruhsal dinamikleri anlamak için, hastanın kendisini
değerlendirmesini dinlemenin yeterli olmadığını, ortak
(toplumsal) bir bilinçaltının da olduğunu öne sürdü. Bu toplumsa l
bilinçaltının ögeleri, insanlık tarihinin başlangıcından bu yana tüm
insanların bilinçaltında tek tek taşıdıkları kültürel ilk örneklerdi.
Jung, ortak bilinçaltından yola çıkarak düşleri yorumladı.
Basel Üniversitesi’nde tıp profesörü olan büyükbabasının adını taşıyan Carl Gustav
Jung İsviçreli bir papazın oğludur. 1895 yılında Basel’de tıp eğitimi almaya başladı ve 1900
yılında Eugen Bleuler’in asistanı olarak Burghölzli’de psikiyatrist olarak hizmet verdi.
Doktorasını 1902 yılında tamamladı. Konu okült (gizli, görünmeyen) fenomenler (etkiler) ve
onların psikoloji ve patolojiyle bağlantıları idi. Paris’te 6 ay Pierre Janet ile bilgiler ini
derinleştirdi. 1903 yılında Emma Rauschenbach ile evlendi. 36 yaşında Uluslararası Psikanaliz
Birliği’nin ilk başkanı oldu. Psikolojik analizlerinde astrolojiden de yararlanan Carl Gustav
Jung, Sigmund Freud’la beraber üzerinde çalıştığı toplumsal bilinçaltı kavramı ile de tanınır.
Freud’un Rüyaların Yorumu isimli kitabını okuduktan sonra psikanalizle ilgilenme ye

başlamıştır. Freud ile mektuplaşmalarının ardından bir yıl sonra Freud’la tanışmak için
Viyana’ya gitmiş, 13 saatlik heyecanlı konuşmalarıın ardından kısa süren dostluklar ı
başlamıştır. Freud’un Clark Üniversitesi töreninde yapacağı konuşma için yaptığı ABD
yolculuğunda ona eşlik etmiş, her ikisi de törende konuşmuşlardır (Jones, 2004, s.44).
Jung, psikanalize ilk kabul edilenler içerisinde en iyi bilinenlerdendir. Freud’un

takipçisi olan gençlere göre sahip olduğu yeterliliklerin de etkisi ile Freud’un daha az etkisinde
kalmış, Freud’u eleştirisiz kabul eden biri olmamıştır (Bunun nedenlerinden biri olarak,
Freud’la iş birliği yapmaya başlamadan önce mesleki kariyerinde belli bir noktaya ulaşmış
olması gösterilmektedir (Pervin; John, 1996, s.143).
Bilinçdışı Psikolojisi (1912) isimli kitabında, Freud ile uyumlu olmayan ve kendi
teorisinin doğuşunun sinyallerini veren düşüncelerinin yayımlanmasının ardından Freud ile
ilişkisi farklılaşmış, dostlukları bozulmuştur.
208
Jung’un Sistemi: Analitik Psikoloji ve Freud’un Kuramından Farklılıkları
Jung’un 1907’de Freud ile başlayan çalışmaları psikanaliz

kuramına birçok katkı sağlamıştır.
1913-14 yıllarında psikanaliz kuramındaki bazı

konulardaki farklı görüşleri ile kendi kuramı analitik psikolojiyi
geliştirmiştir (Jones, 2004, s.44).
Jung analitik kuramı, psikanaliz kuramın temelleri üzerine

kurmuştur. Bununla birilkte Freud’un bazı görüşlerini kabul
etmemiştir. Bu görüş ayrılıklarını üç başlık altında toplayabilir iz
(Jung, 2001, s.19-21):
1- Libidonun niteliği: Freud, libidoyu cinsel ağırlıklı ele alırken, Jung ise
nesnelleştirilmiş bir hayat enerjisi olarak ele almıştır. Jung’a göre libidinal hayat enerjis i
gelişme ve üremede olduğu kadar, bireyin diğer faaliyetlerinde de bu faaliyetlerin önemine göre
kendini gösterebilir. Freud, hayatın ilk yıllarındaki, aktivitileri de cinsel nitelikli ele alırken,
Jungcu görüş libidinal enerjinin beslenme ve gelişme işlevlerine hizmet ettiğini ileri sürer
(Jung, 2001, s.63).
Jung, 3-5 yaşlar arası dönemi cinsellik öncesi -presexual- olarak adlandırır (Freud’un
Psikoseksüel teorisinde fallik dönem). Jung, Freud’un Ödipal kompleks sürecini reddetmiş ve
çocuğun bu dönemde annesine olan düşkünlüğünü bir ihtiyaç bağlılığı, annenin yiyecek
sağlayıcı işlevine bağlı bir doyum ve rekabet açısından açıklamıştır (Jones, 2004, s.44). Jung’a
göre libidinal enerji sadece ergenlikten sonra heteroseksüel (karşı cinse ilgi duyan) bir şekle
dönüşmektedir. Görüldüğü üzere Jung, cinselliğin rolünü, önemini azaltmış; cinsellikle ilgili
faktörleri bütünüyle reddetmemiştir (Schultz & Schultz; 2009; 99-101)
Jung’un bilinçaltı dünyasından, yaşam deneyimlerinden, mesleki ilgi alanlarınd a n

teorisi etkilenmiştir. Jung teorisinde Ödipal komplekse yer vermemesi kendi cinselliğe ilişk in
otobiyografisi ile tutarlılık göstermektedir. Ödiapal kompleks, Jung’un çocukluğuyla tamamen
ilgisizdir. Jung kendi annesini şişman ve çekici olmayan bir kadın olarak tarif etmiştir. Bu
düşüncesi, Freud’un her küçük erkek çocuğun annesine karşı cinsel arzu duyduğu düşüncesine
neden bu kadar önem verdiğini anlayamamasını açıklar niteliktedir.
2- Kişiliğin oluşum süreci: Freud deterministik anlayışla çocukluk yaşantılarının,

yetişkinlikteki davranışların belirleyecisi olduğunu, çocukluk döneminin telafi edileme z
sonuçlarına vurgu yapmaktadır. Jung ise geçmiş kadar, geleceğe yönelik hedeflerin, ümitler in,
tutkuların önemine dikkat çekmektedir. Dolayısıyla yalnızca çocukluk deneyimlerinin değil
sonraki yılların da önemli olduğunu vurgular.
3- Bilinçaltını ele alış: Jung, Freud’dan daha fazla bilinçaltına vurgu yapmaktadır. Jung
bilinçaltını çok daha yoğun bir şekilde araştırmaya çalışmış ve ona yeni bir boyut ekleyerek
kolektif bilinçdışı / bilinçaltı kavramını geliştirmiştir. (Kolektif bilinçdışı / bilinçaltı: Bir tür
209
olarak insanların ve onların hayvan atalarının kalıtsal deneyimleri) (Jung, 2006, s.199; Jung,
2007, s.18).
Yukarıdaki farklılıklara rağmen daha önce belirttiğimiz gibi Jung, kuramını psikanaliz
kuramın temelleri üzerine kurmuştur.
Bilinçdışının varlığını kabul etmiş fakat psikanalizin temel unsurlarından olan id, ego
ve süper ego mekanizmaları yerine bilinç, kişisel bilinçdışı / bilinçaltı ve kolektif bilinçdışı /
bilinçaltı olmak üzere üç boyutlu bir yapı geliştirmiştir.
Bilinç (consciousness), bireyin çevresine uyum sağlamasına yardım eden gerçeklik le

bağlantı kurmanın bir yoludur. Bilincin merkezinde, genellikle bireyin kendini tanımlayış ına
karşılık gelen ego bulumaktadır.
Jung bilinçdışının / bilinçaltını iki seviyeden oluştuğunu belitmektedir. Bunlardan ilki

bilincin hemen altında bulunan ve bireye ait olan kişisel bilinçaltıdır (personalunconscious ).
Kişisel bilinçaltı, bireyin kendine ait oluşturduğu bilinçdışıdır. Bu katman anılarda n,
dürtülerden, arzulardan, silik algılardan ve bireyin hayatındaki bastırılmış veya unutulmuş diğer
sayısız deneyimlerden oluşur. Kişisel bilinçaltındaki olaylar kolaylıkla bilince geri getirilebilir,
bu durum bu bilinçaltı seviyesinin çok derin olmadığını göstermektedir
Kişisel bilinçaltının altında psişenin üçüncü ve en derin seviyesi olan kolektif bilinça ltı
birey tarafından bilinmeyen, hayvan atalarımız da dâhil olmak üzere daha önceki tüm nesiller in
birikimli deneyimleridir. Kısaca söylemek gerekirse kolektif bilinçaltı, atalardan genler yoluyla
aktarılan ortak bilinçaltıdır. Kolektif bilinçaltı genel evrimsel deneyimlerden oluşur ve kişiliğin
temelini şekillendirir. Şimdiki davranışların hepsini yönlendirir ve bu nedenle kişilikteki en
etkili güçtür. Kolektif bilinçaltı, bu evrimsel deneyimlerin bilinçsiz olduğunu tekrarlamaya
uygundur. Onların hatırlanması değil hayal edilmesi söz konusudur. Jung, kolektif bilinçaltının
ortak oluşunun, tüm insan ırklarının beyin yapısında açık bir benzerliğin olması sayesinde,
evrim teorisi ile açıklanabileceğine inanmıştır (Jung, 2006, s.57-65).
Kolektif bilinçaltı, ilk insandan günümüze kadar gelen insan nesillerinde, hatta
hayvanlarda varlığını benzer biçimde ve içerikte korumuştur. Arketiplerin etkisi, insanlığın
ortak malı izlenimi vermekte ve insanın ürettiği herşeyde görülebilmektedir. Jung kolektif
bilinçteki kalıtsal eğilimleri arketipler (archetypes) olarak adlandırmıştır. Arketipler bir kişiyi,
benzer durumlarla karşılaşan ataları ile benzer şekilde davranmasına hazırlayan zihinse l
deneyimlerin daha önceden var olan belirleyicileridir. Arketipler duygular ve diğer zihinse l
olaylar gibi yaşanır ve tipik olarak doğum ve ölüm gibi önemli insan yaşantılarıyla, ergenlik
gibi hayatın belirli evreleriyle ve çok büyük tehlikelere verilen tepkiyle birleşir (Jung, 2006,
s.47).
210
Jung, farklı toplum ve zamanlarda ortaya çıkan ve kolektif bilinçaltını yansıtan masal,
mit, destan gibi sanat eserlerinde ve rüyalarda insanlığın ortak korkularını, isteklerini ve
özlemlerini görebileceğimizi belirtmektedir. Örnek vermek gerekirse masallarda, mitlerd e,
efsanelerde arkaik karakter taşıyan motiflere rastlanabilir. Kurtarıcı kahraman, ejderha ve
kahramanla ejderhanın mücadelesinde her zaman ejderha yenilgiye uğratılır. Kahramanla
canavarın diğer bir çeşitlemesi ise yerin altına inme olayıdır. Jung’a göre bununla anlatılmak
istenen, bilincin içe dönüşü ve bilinçsiz ruhun derin katmanlarına sızışıdır. Bu katmanlar
kolektif mitolojik karakterlerde içeriklerin kaynaklandığı yerdir. Dolayısıyla bunlar, kolektif
bilinçaltıdır. Jung’un çeşitli uygarlıkların sanatsal ve mistik ürünlerine yönelik yoğun
araştırmaları, bu uygarlıkların hepsi için, hatta doğrudan etkinin mümkün olmadığı zaman ve
mekân olarak geniş bir alana yayılmış kültürler de için dahi, ortak sembollerin keşfedilmesiyle
sonuçlanmıştır. Jung, hastalarının rüyalarında bu aynı sembollerin açık izleri olduğunu
düşündüğü noktalar bulmuştur (Jung, 2007, s.201).
Jung’un tanımladığı pek çok arketipten dördü diğerlerinden daha fazla ortaya çıkmıştır.
Jung’un ayrı bir kişilik sistemi olarak gördüğü bu temel arketipler persona, anima ve animus,
gölge ve ben’dir( Jung,2007,s.185-201)-.
Persona, (veya kişiliğin en dıştaki tarafı) gerçek kişiliği saklar. Persona başkalarıyla
ilişkiye geçtiğimizde giydiğimiz bir maskedir ve bizi topluma görünmek istediğimiz şekilde
sunar. Bu nedenle persona bizim gerçek kişiliğimize karşılık gelmeyebilir. Persona kavramı
sosyolojik bir kavram olan ve bir insanın başkalarının beklentilerine uygun davranması demek
olan ‘rol oynamaya’ benzer şekilde ortaya çıkar.
Anima ve animus arketipleri, her bir cinsin hem erkeksi hem de kadınsı eğilimler
gösterdiği görüşünü yansıtır. Anima erkeklerdeki dişilik özellikleriyle ilgilidir; animus
kadınlardaki erkeklik özelliklerini gösterir. Tıpkı ötekiler gibi bu arketipler de türlerin ilkel
geçmişlerinden (kadınların ve erkeklerin diğer cinsteki bazı duygusal ve davranışsal eğilimler i
taşımasından) kaynaklanırlar.
Gölge (shadow) arketipi (karanlık kişiliğimiz) kişiliğimizin hayvana benzeyen yanıdır,

hayatın daha alt şekillerinden bize kalan ırksal mirastır. Gölge tüm ahlaksızlıkları, ihtirasları ve
tüm nahoş arzu ve faaliyetleri içerir. Jung, gölgenin çoğunlukla yapmamıza izin
211
vermeyeceğimiz şeyleri yapmaya zorladığını ileri sürmüştür. Bu tür davranışlarda bulunurk e n
bir şeylerin üzerimize geldiği konusunda ısrar ederiz. Jung, bu “bir şeylerin” yaratılışımızın
ilkel tarafı olduğunu iddia etmiştir. Bununla birlikte gölgenin olumlu bir tarafı da vardır. Gölge
en yüksek düzeyde insani gelişim için gerekli olan spontanlığın, yaratıcılığın, içgörünün ve
yoğun coşkuların kaynağıdır.
Jung “ben”i (self) sistemindeki en önemli arketip olarak ele almıştır. Bilinçaltının tüm
yönlerini dengeleyen ben, kişiliğin tüm yapısına birlik ve istikrar kazandırır. Kişinin tümünü
temsil eden ben tam bir bütünleşmeye ulaşmaya çabalar. Jung “ben”i kendini gerçekleştirme ye
veya kendini kavramaya yönelik bir dürtüye veya ihtiyaca benzetmiştir. Jung kendini
gerçekleştirme (self-aclualization) ile kişiliğin tüm yönlerinin bir ahenk ve bütünlük veya
olgunluk içinde olmasını kastetmiştir. Jung hepimizin ulaşmaya çalıştığı tam bir birlik ve
bütünlüğün çeşitli kültürlerde defalarca rastlanılan bir sembol olan bütünleşme çemberi
(mandala) veya sihirli halka ile temsil edilebileceğini söylemişti.
Jung’un çalışmalarını psikoloji ve psikiyatriyi oldukça etkilemiştir ancak daha önemli

etkisi din, tarih, sanat ve edebiyat gibi alanlar üzerinde olmuştur. Pek çok tarihçi, ilahiyatçı ve
yazar Jung’u kendilerine bir ilham kaynağı olarak aldıklarını bildirmiştir. Bununla birlikte
önemli bir nokta bilimsel psikolojinin analitik psikolojiyi görmezden gelmesi olmuştur.
Jung’un kitaplarının çoğu 1960’lara dek İngilizceye tercüme edilmemiş ve zor anlaşılan yazış
şekli anlamayı zorlaştırmıştır. Jung’un geleneksel bilim metotlarını küçümsemesi deneysel
yönelimli psikologları uzaklaştırmış ve yazılarındaki tüm mistik ve dinî ögelere rağmen
Freud’un yazılarından bile daha az ilgi çekmiştir. Bu eleştirilerde, Freud’u destekleyen
kanıtların aynı zamanda Jung’un çalışmaları içinde geçerli olduğu şeklinde bahsedilmiştir.
Klinik gözlemlere ve yorumlamalarına kontrollü laboratuvar incelemelerinden daha çok
güvenmiştir. Analitik psikoloji, Freudcu psikanalizden daha az araştırma eleştirisi almıştır.
Bunun sebebi muhtemelen Freud’un alandaki öneminin mesleki dikkat açısından, Jung’u ve
diğerlerini ikinci dereceye indirmiş olmasıdır (Schultz & Schultz, 2007, s.640)
Bununla birlikte Jung’un psikolojik tipler hakkındaki görüşleri çok sayıda araştırma
yapılmasına sebep olmuştur. Bunlardan en önemlisi Myers - Briggs Göstergesi’ nin
geliştirilmesidir. Myers-Briggs Göstergesi, 1920’lerde Katharine Briggs ve Isabel Briggs
Myers tarafından yapılandırılan bir kişilik testidir. Bu test, Jung’un o zamandan beri psikoloji
tipleriyle ilgili yapılan araştırmalarda temel araç olmuş, hem araştırma hem de uygula ma
(özellikle çalışan seçimi ve danışmanlık alanlarında) amacıyla sıklıkla kullanılmıştır.
Psikolojik Tipler: Jung’a göre kişilik farklılıkları ayrıca işlevler yoluyla da ortaya
konulabilir. İnsanlar, işlevleri kendilerini hem nesnel dış dünyaya hem de öznel iç dünyaya
yöneltmek için kullanır. İşlevler arasında düşünme, hissetme, duyu ve sezgiler sayılabilir.
Düşünme, anlama ve kavramayı sağlayan kavramsal bir süreçtir; hissetme, öznel bir
değerlendirme sürecidir. Duyu, fiziksel nesnelerin bilinçli algısıdır; sezinleme, bilinçsiz bir
şekilde algılamadır (Schultz & Schultz, 2007, s.106)
212
Jung’un çalışması, içedönüklük ve dışadönüklük tutumlarını ölçen bir başka popüler
kişilik testine ilham vermiştir. Maudsley Kişilik Envanteri denilen bu yeni test, Londra’daki
Maudsley Hastanesi’ne üye olan İngiliz psikolog Hans Eysenck tarafından geliştirilmişti.
İçedönüklük ve Dışadönüklük: Jung içedönüklüğü ve dışadönüklüğü belirli

durumlara iki şekilde tepkide bulunma hâli veya tutumu (attitude) olarak ele almış ve bilinc in
bir parçası olarak görmüştür. Dışadönük kişi libidosunu kendisi dışındaki olaylara, insanlara
ve durumlara yöneltir. Bu tür bir insan çevresel faktörlerden şiddetle etkilenir, sokulgand ır
ve kendine güvenir, içedönük bir insanın libidosu kendi içine doğru yönelmiştir, içedönük
kişi daha dalgın, kendi duygu ve düşüncelerini gözden geçiren birisidir, dışsal etkilere karşı
dayanıklıdır, diğer insanlarla ve dış dünyayla olan ilişkilerinde kendine daha az güvenir,
oldukça çekingen ve utangaçtır. Jung, birbirine zıt olan içedönüklük ve dışadönüklük
tutumlarının her insanda belli bir dereceye kadar bulunduğuna ancak, birinin diğerinden daha
baskın olduğuna inanmıştır (Schultz & Schultz, 2007, s.106)
Bu testlerin kullanıldığı araştırmalar, Jung’un psikolojik tipler hakkındaki görüşlerine

bir dereceye kadar deneysel araştırma bulguları ile destek sağlamıştır. Araştırmaların tümü
destekleyici nitelikte olmasa da içedönüklük ve dışadönüklük tutumlarıyla ilgili araştırma la r
yapılmış olması, en azından Jung’un düşüncelerinin bir bölümünün deneysel testlere uygun
olduğu gerçeğini göstermiştir (Freud, kavramlarının deneysel olarak test edilememesi ile iligil
çok eleştiri almıştır). Bununla birlikle Freud’un çalışmaları gibi Jung’un teorisinin büyük
bölümü -kompleksler, kolektif bilinçdışı ve arketipler gibi- bilimsel geçerliliği sağlama
girişimlerine engel teşkil etmiştir.
Jung psikolojiye bir başka önemli katkısı da kelime çağrışım testidir. Kelime çağrışım
testi bir standart yansıtıcı teknik hâline gelmiş ve Rorshach Mürekkep Lekesi Testi’nin
gelişimini güdüleyen güç olmuştur. Jung’un orta yaşın kişilik değişimi için çok önemli olduğu
görüşü Maslow ve Erik Ericson tarafından benimsenmiş ve psikolojiye geniş ölçüde
uyarlanmıştır.
Tüm bu dikkate değer katkılarına rağmen Jung’un çalışmalarının asıl bölümü çağdaş
psikoloji tarafından kabul görmemiştir. Jung’un düşünceleri 1970’lerde ve 1980’lerde mistik
içeriğinden ötürü halkın büyük ilgisiyle karşılaşmıştı (Schultz & Schultz, 2007, s.649-651).
Jung kelime çağrışımı testini ayrıca bir yalan detektörü şeklinde de kullanmış ve iki
defa hırsızlık yapan kişiyi teşhis etmiştir. Uzun yıllar boyunca bu tekniği suçlular ın
belirlenmesinde kullanan ilk kişinin Jung olduğu düşünülmüştür. Oysa yeni tarih veriler i
Gestalt psikologlarından Max Wertheimer’in Jung’un bunu yapmasından birkaç hafta önce
benzer bulgular yayınladığı gerçeğini ortaya çıkarmıştır.
213
Kelime Çağrışım Testi
Jung hastalarının kişilik komplekslerini açığa çıkartmak amacıyla bir terapi ve teşhis
aracı olarak kelime çağrışım testi (word-association test) geliştirmiştir. Jung kelime çağrışımı
ile ilgili çalışmalarına, Almanya’da çalışan bir meslektaşının, Wundt’un çağrışım
deneyleriyle ilgili haberler getirmesinden sonra başladı (Von Franz, 1975). Jung’un kelime
çağrışımı işleminde hastaya bir kelime listesi okunur ve hasta her bir kelimeye, aklına gelen
ilk kelime ile karşılık verir. Jung her bir kelimeye karşılık verme zamanını olduğu kadar nefes
almadaki ve derinin elektrik iletkenliğindeki değişiklikleri ölçmüştü. İki fiziksel ölçüm belirli
kelimelere verilen duygusal tepkilere ilave kanıtlar sağlamıştır. Jung eğer belirli bir kelimeye
verilen tepki süresi uzunsa, nefes almada düzensizlik ve deri iletkenliğinde bir değişik lik
varsa, bilinçaltında bu uyarıcı kelimeyle veya karşılığıyla birleşen duygusal bir problem
olduğu sonucuna varmıştır.
10.2. Alfred Adler
Modern psikolojinin temelini, Freud’un psikanalizi ve C. G. Jung’un analitik

psikolojisinin yanı sıra Adler’in derinlik psikolojisi oluşturmaktadır. Adler, bireysel
psikolojinin bir dalı olan derinlik psikolojisini kurmuştur.
7 Şubat 1870’te viyana yakınlarında bir köy olan

Rudolshemim’da dünyaya gelmiştir. Dört erkek ve iki kız
kardeşe sahip olan Adler, ailenin ikinci çocuğu olarak
sürekli kendisini ile ağabeyi yarış içinde hissetmiştir. Bir
rakipti. Dört beş yaşlarında geçirdiği zatürre ve yanı
başında yatağında ölen küçük kardeşinin üzerinde bıraktığı
etki ile çocukluk yıllarında doktor olmaya karar vermiştir.
Adler’in çocukluğu hastalıklar, ağabeyine duyduğu
kıskançlık, önemsiz olma ve annesi tarafından reddedilme
duygularıyla geçmiş, okul yaşamında da kendini yetersiz ve
değersiz bir çocuk olarak algılamıştır. Öğretmeni “babasına
çocuğunu okuldan almasını ve bir ayakkabıcının yanına
çırak olarak vermesini” bile önermesine rağmen babasının
okuması yönündeki desteği ile öğrenim hayatına devam
etmiştir. Bu destek Adler’in sonraki yıllarındaki akademik başarılarının temel kaynağı, motive
edici gücü olmuştur. Lise yıllarında ekonomi, politika ve sosyoloji ile yakından ilgilenen Adler ,
mezun olduktan sonra çocukluğunda belirlemiş olduğu hedefini gerçekleştirmek üzere Viyana
Üniversitesi’ne girmiş ve 1895 yılında üniversiteden tıp diploması almıştır. (Burger, 2006,
s.150; Schultz & Schultz, 2007, 652).
Adler, psikanalizin sosyal psikoloji dalının çoğunlukla ilk temsilcisi olarak kabul
edilmektedir. Başlangıçta Adler’in düşünceleri bedensel ve zihinsel yetersizliklerin (aşırı)
telafisi üzerinde yoğunlaşmıştır. Adler, kendi bireysel psikoloji sistemini, sosyal bir çizgi
214
üzerinde geliştirmiştir; insan davranışının biyolojik güçler tarafından değil, sosyal güçler
tarafından belirlendiğine inanmıştır. Adler “sosyal ilginin temel bir rol oynadığı teorisind e
Freud’dan farklı olarak insanın ruhsal gelişiminin güdüsel hedefinin zevk” değil “onay, güç ve
güvenlik” arayışı olduğunu belirtir. Adler’e göre bireysel psikolojinin temel amacı bireyin
toplumsal uyumudur (Geçtan, 2004, s.83-84).
Adler’e göre –Freud’un aksine– ruhsal bozukluklar bilinç ile bilinçaltı arasındaki
çatışmalardan değil, insanın doğal onaylanma güdüsüyle gerçek toplumsal rolü arasındaki
çatışmalardan kaynaklanan kaygılardır. İnsanın özellikle de içsel-ruhsal çatışmalarını göz
önünde bulunduran psikanalizin aksine, Adler insandaki ruhsal süreçlerin yalnızca toplumsa l
ortamla bağlantılı olarak anlaşılabileceği görüşünü savunmaktadır.
Adler’in ve Freud’un teorik görüşleri birbirinden kesin çizgilerle ayrılmaktadır. Bu

farklılıklar: (Geçtan, 2004, s.111-112; Burger, 2006, s.150-152)
Freud, davranışı geçmiş yaşantıların etkilediğini vurgularken Adler’in yönelimi

geleceğe doğrudur. Kişiliğin ayrı parçalara bölünmesi Freud’un teorisinin temel bir özelliğid ir.
Adler’in yaklaşımı ise kişiliğin birliği üzerinde önemle durur.
Adler’in kendi bireysel psikoloji sistemini sosyal bir çizgi üzerinde geliştir miş
olmasıdır. Adler, insan davranışının biyolojik güçler tarafından değil, sosyal güçler tarafında n
belirlendiğine inanmıştır. Kişiliği sadece kişinin sosyal ilişkilerini ve başkalarına karşı
tutumlarını inceleyerek anlayabileceğimizi belirtmiştir. Adler kişisel ve sosyal amaçlar ı
gerçekleştirmek amacıyla başkalarıyla işbirliği yapmaya, bebeklikten itibaren öğrenme yoluyla
gelişmeye yönelik doğuştan gelen bir potansiyel olarak tanımlanabilecek sosyal ilginin (social
interest) çocuklukta geliştiğini iddia etmiştir.
Freud, davranışın bilinçdışı belirleyicileri üzerinde önemle durmuştur fakat Adler

bilince önem vermiştir. İnsanları kendi motivasyonlarının farkında olan bilinçli varlıklar olarak
ele almıştır. Freud’a göre insan davranışı, geçmiş yaşam deneyimleri tarafından belirlenmiştir.
Adler ise gelecek için neler istediğimizden ve hayallerimizden şiddetle etkilendiğimize
inanmıştır. Gelecek amaçlar veya beklentiler için çabalama şimdiki davranışları etkileyip
değiştirebilir.
Freud kişiliği birbirinden ayrı parçalara ayırırken (id, ego, süper ego) Adler, kişiliğin
birliği ve tutarlılığı üzerinde durmuştur. Adler, kişiliğin çeşitli kaynaklarını öncelikli bir amaca
doğru yönelten dinamik bir güdüleyici etkinin var olduğunu öne sürmüştür. İnsanın ulaşmak
için çabaladığı bu son, daha eksiksiz ve mükemmel bir gelişimi, başarıyı, yapıp etmeleri ve dinî
kavramayı kapsayan üstünlük (superiority) veya mükemmelliktir. Bu durumda cinsellik
egemen dürtü değildir, fakat üstünlüğe götüren dürtülerden biridir.
Bu çaba, fiziksel gelişime paralel gider. Hayatın kendisinin gerçek bir zorunluluğud ur.
Tüm işlevler onun yönünü izler; doğru veya yanlış şekilde, ele geçirme, güvence, artış için
çabalar. Eksiden artıya doğru güdülenme hiç bitmez. Aşağıdan yukarıya olan şiddetli istek asla
215
durmaz. Tüm psikologların ve filozofların her türlü dayanak noktası kendini koruma, haz ilkesi,
eşitlik hayalleridir fakat belirsiz simgeler, girişimler yükselen bir dürtüyü açığa vurmak içindir.
Adler’e göre üstünlük için çabalayış doğuştan gelen bir özelliktir ve sadece bireyin
ortaya koyduğu değil, uygarlığın ortaya koyduğu tüm ilerlemelerden sorumludur. Üstünlük
insanı ve toplumu bir başarı seviyesinden yukarıya doğru bir başka başarı düzeyine doğru taşır
(Geçtan, 2004, s.85).
Adler cinsellik yerine, genel bir aşağılık hissinin (tıpkı kendi hayatında olduğu gibi)
davranışın belirleyici gücü olduğuna inanmıştır. Adler ilk başlarda bu aşağılık hissiyle bedenin
kusurlu bölümlerini ilişkilendirmiştir. Kalıtsal bir organik zayıflığı olan çocuk, yetersiz işlevi
üzerinde gereğinden fazla durarak bu kusurunu ödünlemeye - telafi etmeye çalışacaktır.
Örneğin, Demosten kekeleme sorunun üstesinden gelmiş ve ünlü bir hatip olmuş; aynı şekilde,
zayıf bedenli bir çocuk yoğun egzersiz çalışmaları sayesinde çok iyi bir dansçı veya atlet olma
durumuna gelmiştir. Adler daha sonra bu düşüncesini herhangi bir fiziksel, zihinsel veya sosyal
engeli de içine alacak şekilde genişletmiştir.
Adler’e göre aşağılık duyguları bireyi gelişmeye sevk etmektedir. Dolayısıyla hem
bireyin hem de toplumun yararına çalışmaktadır. Adler, çocuklukta, ailenin aşırı şımartmas ı
veya reddetmesiyle karşılaşılan aşağılık duygularının anormal şekilde açığa vurulan telafi edici
davranışlara sebep olabileceğini belirtmektedir. Ayrıca, aşağılık duygularını telafi etmede
başarısızlığa düşme, kişinin hayatın problemleriyle mücadele etmede yeteneksiz hâle getiren
bir aşağılık kompleksinin geliştirmesine söz konusu olabilir (Adler, 1996, s.25-37).
Adler’e göre önde gelen amacımız olan üstünlük duygusu evrenseldir fakat insanlar ın
bu amaca ulaşma sırasında sergiledikleri davranışlar çok çeşitlidir. Üstünlüğe ulaşma çabaları
çeşitli yollarla sergilenir ve her insan, Adler’in yaşam stili dediği, tipik bir tepki verme şekli
geliştirir.
Dolayısıyla insan davranışları, hayatın ilk dört veya beş yılından sonra yaşam stili,
tutumlar, değerler, yaşamla başa çıkma stratejileri ve onunla iş birliği yapma derecesi ile oluşan
bir prototip olarak şekillenmektedir (Adler, 1996, s.78).
Kişiliğin oluşmasında ilk çocukluk yıllarına Adler’in de en az Freud kadar önem verdiği
görülmektedir. Ancak Adler’in Freud’tan ayrıldığı nokta bireyin kendisini ve kendi yaşamını
değiştirebileceğine ilişkin “ben/ego”nun gücüne ilişkin görüşüdür. Adler’e göre insanla r
kişiliklerini ve kendilerine özel yaşam stillerini uyumlu biçimde belirleme yeteneğine
sahiptirler. Belirli yetenek ve deneyimler, kalıtım ve çevre yoluyla oluşmuştur ama hayata karşı
tutumlarımızın temelini oluşturan bu deneyimleri kullanmak ve yorumlamak, bireyin kendisine
bağlıdır. Benin yaratıcı gücü görüşü, kendi kişiliğinin ve kaderinin şekillenmesinde bireyin
bilinçli olarak yer aldığıdır. İnsanların kaderlerinin belirlenmesine doğrudan katılmaya açık
olduklarını belirtmiştir (Adler, 2000, s.76-90).
Ayrıca Adler, ailede kaçıncı çocuk olunduğunun kişilik gelişiminde etkili olduğunu
belirtmiştir. Ona göre, ailede büyük, ortanca ve küçük çocuklar farklı sosyal deneyimle r
216
yaşarlar. Bunun sonucunda farklı kişilikler sergilerler. Örneğin en büyük çocuk, ikinci çocuğun
doğumuyla eski özenli büyütülme sürecini artık yaşayamaz. İlk doğan, düzen sürdürme
merakıyla, endişeli, meraklı, muhafazakâr ve otoriter olabilir. Adler, suçluların, nörotiklerin ve
sapıkların genellikle ilk doğan çocuk olduğunu söyler. İkinci çocuk, isyankâr, kıskanç, hırslı
olur ve ilk doğanı sürekli aşmaya çalışır. İkinci doğan çocuk daha uyumludur. En küçük çocuk
şımartılacağından, çocuklukta ve yetişkinlikte davranış problemleri gösterir (Burger, 2006,
s.153).
İnsanın bilinçli olarak kendi üzerindeki doğrudan etkisi, Freud’a muhalif olanların kısa
sürede benimsediği bir görüştür. Adler’in teorileri, Freud’un cinsel güçlerin ve çocukluk
deneyimlerinin belirleyici etkisi ve insan doğasına ilişkin kötümser görüşlerinden memnun
olmayan pek çok insan tarafından heyecanla karşılanmıştır. Adler’in olumlu katkısı; biyolojik
faktörlerden çok, sosyal faktörleri belirleyici olarak saptamasıdır (Adler, 1996, s. 45).
Adler’in sisteminin de eleştiri alan yanları vardı. Pek çok psikolog Adler’in teoriler ini
günlük yaşamın sağduyulu örneklerine dayanan yapay teoriler olarak nitelendirmiş olmasına
rağmen bir başka grup Adler’in gözlemlerinin kavrayışlı ve zekice bulmuştu. Freud Adler’in
sistemini çok basit bulmuştu.
Adler, sistematik ve sabit bir teorisyen değildir. Adler’in hasta gözlemler i

tekrarlanamaz bulunmuştur. Bu gözlemler, sistematik ve kontrollü bir şekilde yürütülmemiştir.
O, Freud ve Jung gibi hastalarının bildirdiklerinin doğruluğunu araştırmamış, verilerini analiz
etme ve bunlardan sonuç çıkarma yordamını açıklamamıştır. Adler’in doğum sırasına ilişk in
düşünceleri önemli ölçüde deneysel doğrulamaya uygun değildir. Adler’in çalışmaları, daha
çok ego psikologları üzerinde etkili olmuştur. Çünkü bilinçaltından ziyade, bilinç ve rasyonel
süreçler üzerinde durmuştur.
Adler’in hasta gözlemleri tekrarlanamadığı gibi, bu gözlemler sistematik ve kontrollü

bir şekilde de yürütülmemişti. Adler, tıpkı Freud ve Jung gibi, hastalarının bildirdiklerinin
doğruluğunu araştırmaya çalışmamış, verileri analiz etme ve bunlardan sonuç çıkarma
yordamını açıklamamıştır.
Adler’in doğum sırasına ilişkin düşünceleri önemli miktarda araştırmaya konu olmasına
rağmen, görüşlerinin çoğu deneysel doğrulamaya uygun değildir. Doğum sırasıyla ilgili yapıla n
araştırmalar ilk doğanların başarı ihtiyacının yüksek olduğunu ve başkalarına bağımlı olmaya
meyilli olduklarını ve gerilim durumlarında çok tedirgin olduklarını göstermiştir. Araştırma
bulguları, Adler’in ilk doğanların, ikinci çocuğun gelmesiyle tahttan indirildiğine ve bu
çocukların daha kaygılı ve endişeli olduklarına dair görüşlerini desteklemiştir. Adler son
doğanların aşırı şımartılması durumunda yetişkin yaşamda karşılaşacakları hayatın
problemleriyle baş edebilmede güçlük çekeceklerini tahmin etmiştir. İlk doğanların son
doğanlardan daha fazla alkolik olduğunu gösteren görüş, pek çok çalışma tarafında n
desteklenmiştir (Burgler, 2006, s.154; Schultz & Schultz, 2007, s.658)
Genel olarak Freud sonrası psikanaliz üzerinde Adler’in etkisi büyüktür. İnsanın bilinç li
bir biçimde davranan toplumsal bir birey olduğunu savunan iyimser öğretisi özellikle de
217
ABD’de çok popülerdi. Adler’in psikoloji (derinlik psikolojisi) ve pedagoji üzerindeki etkiler i
günümüzde de yoğun olarak görülmektedir. Ayrıca sosyal tıbba önemli katkılarda bulunmuştur.
Nevroz öğretisinin kurucusu Adler’in İnsan Tabiatını Tanıma adlı kitabı modern psikolojinin
temel eserleri arasında sayılmaktadır. Bilinçaltından ziyade bilinç ve rasyonel süreçler üzerind e
yoğunlaşan ego psikologlarının çalışmaları Adler’in öncülüğünde sürmüştür. Kişiliği etkileye n
sosyal güçler üzerinde yoğunlaşmak Karen Horney’in çalışmalarında da görülür. Kişiliğin
bütünlüğü üzerinde önemle durması Gordon Allport’un çalışmalarına yansımıştır. Bireyin
kendi hayatını şekillendirmede yaratıcı gücün üzerinde durması, Adler için “O yıldan yıla daha
haklı çıkıyor.” (Maslow, 1970, s. 13) diyen Maslow’un çalışmalarını etkilemiştir. Adler’in
etkisi teorisyen Julian Rotter’in sosyal öğrenme çalışmasıyla 1980’lere dek yayılmıştır (Schultz
& Schultz, 2007, s.658-659).
Bazı psikologlar, Adler’in bilişsel ve sosyal değişkenler üzerindeki vurgusuyla

zamanının çok ötesinde olduğunu iddia etmişlerdir.
10.3. Karen Horney

İnsanın kişiliğini, kaygıları yoluyla tanımaya yönelik kuramsal görüşlerini “Temel
Kaygı Kuramı” olarak adlandıran Horney, Alman asıllı, Amerikalı doktor ve
psikanalisttir. Psikanalitik ekolün içinde modern psikanalistler arasında yer alan Horney ilk
kadın kuramcı olarak aynı zamanda ilk feministlerdendir.
1885’te Hammbur’da doğdu. 1904’te anne ve babası

ayrıldı. Bu durum Karen’in stresli yaşamının başlangıcı oldu.
1906’da tıp fakültesine girdi. 1909’da hukuk öğrencisi Oscar
Horney ile evlendi. 1910’da annesi vefat etti. Ailesiyle yaşadığı
çatışmalar ve zor koşullar onu psikanalize yöneltti. Freud,
“Evlendiği adam babasından farklı biri değil.” demişti. Caren
Horney, tıp öğreniminden sonra Berlin Psikanaliz Enstitüs ü ’ ne
girdi. Birçok enstitüde görev alan Horney, New York Psikanaliz
Enstitüsü’ndeki görevine son verildikten sonra “Association for
the Advancement of Psychoanalysis”i kurdu. Psikanalizin ilerlemesine ve bireyler arası
ilişkilerin incelenmesine önemli katkıları olmuştur. Önemli yapıtları arasında Çağımızın
Nevrotik Kişiliği (The Neurotic Personality of Our Time -1936), Psikanalizde Yeni Yollar
(New Ways in Psychoanalysis -1939), Self Analiz (Self-Analysis 1942), İçsel Çatışmalarımız
(Our Inner Conflicts-1945), Nevroz ve İnsan Gelişimi (Neurosis and Human Growth -1950)
bulunur (Burgler, 2006, s.171).
Horney, Berlin’de Freudcu bir psikanalist olarak eğitim gördü. Ortodoks Freudcu
yaklaşıma bağlı olarak çalışmalarını, âdeta Freud’un bir müridi olarak sürdürdü. Bu 15 yıllık
süreç içerisinde fakülte üyesi oldu ve kadın dergilerine makaleler yazdı. Böylelikle Freudcu
düşüncelerle olan anlaşmazlığı ortaya çıkmış oldu. Horney’e göre kadın erkek arasındaki
farklılığın nedeni kültüreldir. Freud’a göre bu farklılığın nedeni ise anatomiktir. Kendi
çalışmasını Freud’a zıt olmaktan ziyade, Freud’un sistemini değiştiren ve yayan bir çalışma
olarak nitelendirdi (Geçtan, 2004, s.176).
218
Horney’in psikolojiye en büyük katkıları arasında “Kadın psikolojisi” üzerine
düşünceleri gelmektedir. Horney ilk ve en ateşli feministlerden birisiydi ve 60 yıl önce ifade
edilmiş olmasına rağmen, düşüncelerinin etkisi hâlen devam etmektedir. Kadın psikolojisiyle
ilgili çalışmalarına ilk olarak 1922’de başlamıştır. Uluslararası psikanaliz kongrelerinin birinde
bu konuda bir bildiri sunan ilk kadındır. Hatta Berlin’deki bu toplantı Sigmund Freud tarafında n
yönetilmiştir.
Horney 1930’larda kimliğini evlilik ve annelikle oluşturmaya çalışan geleneksel kadın

ile kimliğini kariyeri yoluyla oluşturmaya çalışan modern kadın arasında bir farklılık olduğunu
öne sürmüştür. Aşk ve iş arasındaki bu çatışma, aslında Horney’in kendi hayatını
nitelendirmektedir. Horney kendisine inanılmaz bir doyum sağlayan iş üzerinde yoğunlaşmış,
ancak aşkı aramaya da devam etmiştir.
1960’larda başlayan feminist harekette kitapları elden ele dolaşmıştır. Bu çelişki

Horney’in yaşadığı 1930’lar kadar 1990’larla da ilgilidir. Horney, erkek egemen bir toplumun
koyduğu sınırlamalara karşı, kadınların kendi seçimlerini yapabilme hakları için çok mücadele
etmiştir.
Horney, Freud’un içinde yaşamış olduğu tarihsel zamanın görüşlerini etkilediğini

düşünmüştür; 1930 ve 1940’lı yıllarda ise durum farklılaşmaktadır. Zihinsel ve kültüre l
törelere, cinsel davranışlara yönelik tutumlar değişmiş ve cinsiyet rolleri yeniden
düzenlenmiştir. Dolayısıyla Freud’un görüşleri bu dönemle uyumlu değildir (Schultz &
Schultz, 2007, s.660).
Horney’in Amerika’daki mesleki deneyimleri, Freud’un evrensel biyolojik temeller e

dayalı kişilik gelişimi teorisini sorgulamasına neden olmuştur. Çünkü Avrupa’daki hastaları ile
Amerika’daki hastaları farklı özelliklere sahiptir ve bu farklılık evrensel biyolojik faktörlerle
açıklanamamaktadır. Dolayısıyla farklı kültürlerdeki mesleki deneyimleri, Horney’i kişilik
gelişiminde sosyokültürel faktörlerin etkisini incelemeye yöneltmiştir. Bu yönelim, Freud’un
kuramsal bakış açısından uzaklaşmasına ve kendi kuramını oluşturmasına neden olmuştur
(Horney, 1999, s.66-85).
219
Horney’in Freud ile fikir ayrılığına düştüğü noktalar ise;
1. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Freud’un kişiliğin gelişiminin evrensel biyolojik

güçlere bağlı olduğu görüşüne katılmayarak sosyal etkilere önem vermiştir.
2. Horney cinsel faktörlerin üstünlüğünü kabul etmemiş, Ödipal teorinin doğruluğuna

karşı çıkmış ve libido görüşünü ve Freudcu kişilik yapısını kabul etmemiştir. Freud’un
kadınların erkek cinsel organına özenme ile motive oldukları düşüncesine şiddetle karşı çıkarak
tam tesini savunmuştur. Yani erkeklerin kadınların rahmine duydukları özenti ile motive
olduklarını buna bağlı olarak yaşadıkları kızgınlık duygularını bilinçsiz olarak, kadınları hor
görme veya küçümseme davranışlarıyla gösterdiklerini belirtmiştir. Horney’e göre erkeklerin
doğal olarak üstün oldukları düşüncesine bağlı olarak geliştirdikleri, kadınlar üzerind e
egemenlik kurmaya ve onları aşağılamaya yönelik davranışları da rahim özentisind e n
kaynaklanan aşağılık duygusunun sonucudur. Dolayısıyla Freud’un aksine Horney’e göre kadın
erkek arasındaki farklılığın nedeni kültüreldir.
3. Horney, insan doğası ile ilgili görüşleriyle de Freud’dan ayrılmaktadır. Horney,

insanın kendi potansiyellerini geliştirebilme ve saygın biri olma istek ve yeteneğine sahip
olduğuna inanırken Freud’un kötümser bakış açısını nörotikler ile çalışmasının sonucu
oluşmuş, insanın gelişimine dair yanlış inançlarına bağlar.
Horney, Freud’un sisteminin bilinçdışı motivasyon ve rasyonel olmayan duygusal güdü

kavramlarının da içinde olduğu bazı ilkeleri kabul etmişse de genel olarak Freud’un
görüşlerinin büyük bir bölümünü reddetmiştir.
Horney’in teorisinin hareket noktası “temel anksiyete” olarak tanımladığı, insanlar arası
ilişkilerdeki güvensizlik duygularından kaynaklanan “yalnızlık ve çaresizlik” duygularıdır. Bir
çocuğun düşmanca bir ortamda izole edilmiş ve yardımsız kalması duygusu olarak tanımlad ığı
“temel anksiyete” aslında Horney’in bir çocuk olarak kendi duygularına karşılık gelmektedir.
Üçü üvey, dört kardeşi bulunan Horney, kendini değerli görmemiş, “Güze l
olamıyorsam akıllı olabileceğime karar verdim!” sözü ile hayatının en önemli kararını
vermiştir.
Babasının itirazlarına rağmen, 1906’da Berlin Üniversitesi Tıp Fakültesine

girdi. Bu tarihlerde Almanya’da tıp eğitimi alan bir kaç kadından biriydi. 1913
senesinde yüksek lisans diplomasını aldı.
Babası Horney’i görünüşünden ve zekâsından dolayı küçümsüyordu bu da

Horney’de değersizlik, aşağılık ve düşmanlık duygularının var olmasını sağlıyord u.
Horney, yaşadıkları olaylardan dolayı abisine ve babasına karşı düşmanlık beslemişti.
Bu sevgisizlik Horney’in daha sonra temel anksiyete (kaygı) adını vereceği kavramı
beslemiş ve kişisel deneyimlerin teorisyenin kişilik görüşleri üzerindeki etkisine bir
başka örnek olmuştur.
220
Temel anksiyetenin ebeveynin üstünlük tavrı, koruma eksikliği, sevgi eksikliği ve
tutarsız davranışlar vb. tutumlarının sonucunda geliştiğini dolayısıyla çocuğun çevresindek i
kişiler arası güvenli ilişkiyi zedeleyen her şeyin anksiyeteye sebep olabileceğini belirtmekted ir.
Bu bağlamda sosyal sebepler ve çevresel faktörlere bağlı temel anksiyeteyi gidermeye yönelik
güvenlik arayışını temel güdeleyici faktör olarak kabul eder (Horney, 2013, s.176)
İlk çocukluk yıllarının kişiliğin gelişiminde etkisi olduğunda Freud’la aynı fikirde
olmakla beraber Freud’un deterministik, katı kişiliğin değişmediği görüşüne katılmaz. Horney
kişiliğin ömür boyunca değişebileceği görüşünü savunur. Freud’un gelişimin psikoseksüel
evrelerinde özellikle oral evre veya Ödipal kompleks gibi evrensel gelişimsel evrelerini de
kabul etmez. Çocuğun ailesi tarafından nasıl yetiştirildiği üzerinde durarak oral, anal veya fallik
eğilimlerin gelişmesinde ebeveynin davranışlarına vurgu yapar. Bu nedenle Horney’e göre
sosyokültürel dinamikler çerçevesinde, ilk çocukluk yaşantılarında, ebeveynin çocuğun
güvenlik ve emniyet ihtiyacını tatmin edip etmemesi çocuğun kişilik yapısını oluşturmaktad ır.
(Horney,2011,s.393)
Horney’e göre çocuk, temel anksiyete bağlı doyurulması beklenen nevrotik ihtiyaçlar ı
için de birtakım davranış stratejileri geliştirmektedir. Bu süreç ise çocuğun kişiliğinin nasıl
yapılanacağını belirlemektedir. Bir başka ifade ile çocuk çevrenin taleplerine (ebeveynin tutum
ve davranışlarına) cevap olarak kendi davranışlarını üretmektedir. Üretmiş olduğu bu
davranışlar süreklilik oluşturduğunda yani kişiliğin değişmez parçasına dönüştüğünde nörotik
ihtiyaçlar olarak karşımıza çıkmaktadır (Horney, 1999, s.173).
Temel anksiyeteye karşı bir savunma olarak gelişen on nörotik ihtiyaç sıralamıştır.
Bunlar (Horney, 1989, s.31-45):
1) Sevgi ve onay için abartılmış bir gereksinme ortaya koyma
2) Güçlü bir eş gereksinimi (Yaşamı yönetecek ortağa, eşe sahip olma gereksinimi )
3) Yaşamını dar bir sınır içinde tutmaya yönelik nevrotik ihtiyaç
4) Ne olursa olsun güçlü olma gereksinimi
5) Başkalarını sömürmeye yönelik nevrotik ihtiyaç
6) Başkalarının hayranlığını kazanmaya yönelik abartılı gereksinme
7) Başarı kazanmaya yönelik nevrotik ihtiyaç
8) Bağımsızlığa ve kendine yeterli olmaya yönelik nevrotik ihtiyaç
9) Saygınlık kazanmaya yönelik nevrotik ihtiyaç
10) Kusursuz olma ve eleştiriye karşı savunmaya yönelik nevrotik ihtiyaç
221
Bunlar en temel içsel çatışma kaynaklarıdır.
Sonraki çalışmalarında bu nörotik ihtiyaçları üç grupta toplamıştır:
1. Bağımlı / itaatkâr kişilik: Üstün bir ortağa / eşe / arkadaşa sevgi, şefkat ve
onaylanmaya ihtiyaç duyan ve bunu diğer insanlara yanaşarak karşılamaya çalışan birey.
2. Bağlantısız kişilik / yalnız: Kendisini hayattan çeken, bağımsızlık ve mükemme llik

ihtiyacı içinde olan ve bunu insanlardan uzak durarak karşılamaya çalışan birey.
3. Saldırgan kişilik: Başarı, prestij, takdir ve güç ihtiyacı içinde olan ve bunu insanlara
karşı düşmanca tavırlar takınarak karşılamaya çalışan birey.
Görüldüğü üzere, insanlara yönelik hareket çaresizliğin kabulünü, başkalarının

sevgisini kazanma çabalarını ve onlara bağımlı olmayı, insanlardan ayrı hareket herhangi bir
bağımlılık durumundan kaçınmak için başkalarından uzak kalmayı içerir. İnsanlara karşı
hareket başkalarına düşmanlık, isyan ve saldırganlığı içermektedir.
Horney bu ihtiyaçların hiçbirinin anksiyeteyle başa çıkmada gerçekçi yollar olmadığına

inanmıştır. Bu davranışlar, tüm kişiliğe nüfuz ettiklerinde bireyin yaşadığı zorluklar ı
yoğunlaştırdığını ve “kötü huylu bir tümör gibi tüm organ dokusunu kaplayarak sadece
başkalarıyla olan ilişiklerini değil, kendisiyle ve hayatın tüm alanlarıyla olan ilişkisini yayılar ak
sona erdirdiğini belirtmektedir.
Horney’in ayrıca yanlış bir kişilik görüntüsü veren, nörotik insanları kendi gerçek
benliklerini anlamaktan, içlerinde var olan çatışmaları kabul etmekten alıkoyan ve kendiler ini
olduklarından daha üstün zannetmelerine sebep olan yanıltıcı ve hatalı maskelerini
ülküleştirilmiş benlik (idealized self - image) kavramı ile açıklamıştır. (Horney, 1999, s. 194-
200).
Horney’in nörotik çatışmalardan kaçınılabileceğini vurguladığı için iyimserliği bir tablo

çizerek insan tarafından kabul görmüştür. Horney doğuştan gelen özelliklere daha az şey
atfederek sosyal faktörlere bağlı bir kişilik modeli ile psikolojiye önemli katkılarda
bulunmuştur.
Horney’in teorisi anlaşılırlık, iç tutarlılık açısından Freud’un teorisinden daha zayıf

bulunmuş, bulguları da tıpkı Freud, Jung ve Adler gibi, klinik gözlemlerden alındığı için
bilimsel güvenilirliği sorgulanmıştır.
Horney’in görüşlerini kendinden sonra geliştirip yayabileceği, kendisine bağlı bir

gurubu veya bir dergisi olmamasına rağmen çalışmaları iz bırakmıştır. Karen Horney Kliniği
ve Karen Horney Psikanaliz Enstitüsü (Analistler için bir eğitim merkezi) hâlen New York’ta
faaliyetlerini sürdürmektedir (Schultz & Schultz, 2007, s.662).
222
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
223
Uygulama Soruları
Psikanalitik kurama sosyal etkilerin kişilik gelişimindeki etkisini ekleyen kuramcılar ın
insan davranışlarının nedenleri ile ilgili görüşlerini örnekler vererek açıklayınız.
224
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi kişilik gelişiminde sosyal etkileri savunan kuramcılar ın
görüşlerinden biridir?
a) Ego kavramına önem vermeleri
b) Çocukluk döneminde saldırganlık ve cinsellik dürtüleri aile açıklamaları
c) Annenin kişilik gelişiminde önemini vurgulamaları
d) Freud’un çocukluk dönemine ilşikin deterministik görüşlerini redetmeleri
e) İd’in egonun gelişimini engellediğini savunmaları
2) Aşağıdakilerden hangisi Jung’n kuramı ile ilgilidir?
a) Freud’un kadınların oedipus dönemi ile ilgili görüşlerini redetmesi
b) Aşağılık kompleksinin sosyal ilişkilerdeki kıyas sonucu geliştiğini savunması
c) İnsanların birtakım nörotik ihtiyaçları olduğunu öne sürmesi
d) İnsanların davranışlarının geçmiş atalarından gelen kaynakları olduğunu savunmas ı
e) Kardeş sayısının kişilik gelişimini etkilediğini savunması
3) Kardeş sayısı ve kaçıncı çocuk olunduğunun kişilik gelişimindeki etkisine vurgu

yapan uzman kimdir?
a) Jung
b) Adler
c) Horney
d) Kohut
e) Klein
4) Jung’un “bir insanın başkalarının beklentilerine uygun davranması demek olan ‘rol
oynamaya’ benzer şekilde ortaya çıkar” diyerek açıkladığı yapı aşağıdakilerden hangisidir*
a) Arketip
b) Anima
c) Animus
225
d) Persona
e) Ego
5) “Temel kaygı kuramı” nı aşağıdaki uzmanlardan hangisi tarafından geliştirilmiştir?
a) Jung
b) Adler
c) Horney
d) Kohut
e) Anna Freud
6) Davranışların oluşumunda sosyal ilişkilerinde olduğunu belirten kuramcılar ın

Freud’un kuramını hangi noktalara eleştirmişlerdir?
7) Jung’un kuramının temel kavramlarını yazınız.
8) Adler’in kuramsal bakış açısını örnekler üzerinden anlatınız.
9) Horney’in Freud ‘a karşı eleştirilerini yazınız.
10) Adler’in kuramının aşağılık kompleksi kavramını ve gelişmini açıklayınız.
Cevaplar
1) d, 2) d, 3) b, 4) d, 5) c
226
11. HÜMANİSTİK KURAM I
227
11.1. Hümanistik Kuramın Doğuşu
11.2. Hümanistik Kuramın İlkeleri ve Temel Görüşleri
11.3. Fenomoloji
11.4. Hümanistik Görüş’ün Genel Değerlendirilmesi ve Eğitim Anlayışı
228
Hümanistik kuramın, kendini gerçekleştirme kavramının sağlıklı insanın yaşamındak i
önemini tartışınız. Hümanistik kuramın görüşlerinin, insanın doğasına ilişkin bakış açısının
insan ilişkilerinin gelişimine getireceği katkıyı tartışınız.
229

edileceği veya
geliştirileceği
Hümanistik Hümanistik kuramın doğmasına neden Literatür taraması,

Kuramın Doğuşu olan dinamikleri açıklayabilmek gözlem ve tartışma
Hümanistik Hümanistik kuramın insan doğasına Literatür taraması,

Kuramın İlkeleri ilişkin görüşlerini açıklayabilmek gözlem ve tartışma
ve Temel
Görüşleri Hümanistik kuramın temel
varsayımlarını sıralayabilmek
Fenomoloji Fenomoloji kavramını açıklayabilmek Literatür taraması,

gözlem ve tartışma
Hümanistik Hümanistik görüşe göre eğitim Literatür taraması,

Eğitim Anlayışı anlayışını söyleyebilmek gözlem ve tartışma
230
Anahtar Kavramlar
 Hümanistik yaklaşım
 Hümanizm
 Kendini gerçekleştirme
 Fenomoloji
231
Giriş
Latince “homo”(insan) veya “humanus”tan (insan) gelen “hümanizm” kelimesi, Batı
dillerinde XVIII. yüzyılın ortalarından itibaren görülmekle birlikte, 1850’lerde yaygın bir
biçimde ve bugünkü anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Hümanizmin genel anlamı;
“insanlık aşkı, insaniyete muhabbet, insancıllık / insancılık; insanı, renk, ırk, din ve mevkiini
dikkate almadan sevmek, onun hayrını düşünmek özel anlamı; “insana değer vermeyi, tanıtan,
araştıran öğreti”; felsefi anlamı ise; “insani değerlerin savunulmasını esas alan dünya
görüşü”dür.
Genel olarak, insan varlığını tek ve en yüksek değer kaynağı olarak gören, bireyin
yaratıcı ve ahlaki gelişiminin, rasyonel ve anlamlı bir biçimde, doğaüstü alana hiç
başvurmadan, doğal yoldan kendisinin gerçekleştirebileceğini belirten ve bu çerçeve içinde
insanın doğallığını, özgürlüğünü ve etkinliğini ön plana çıkartan felsefi akımdır. Bu akımın
psikoloji alanındaki etkisi ise 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hissedilmeye başlanır.
Hümanist psikoloji (fenomenolojik yaklaşım) de varoluşçu felsefi düşünceyi kendisine

rehber edinerek gelişen “üçüncü güç” olarak kabul edilen bir hareketi ifade etmektedir.
İnsan ile uğraşan ve insanı anlama çabası içindeki bir bilim dalı için hümanistik görüş,
insana bakış açısı ile çok çekicidir. Çünkü Hümanistlere göre insan, yalnız dünyada değil, belki
de evrende en değerli varlıktır. Bütün canlılar arasında ancak insan, bilinç denilen yetiye
sahiptir. İnsan kendine özgü duyuş ve düşünceleri, yetenek ve özellikleri, istek ve özlemleri ile
yeri bir başkası tarafından doldurulamayacak tek varlıktır. İnsan kendi gücünü kendinden alan
dinamik bir varlıktır.
Dolayısıyla psikoloji alanında büyük çapta kabul görmüştür. Varoluşcu felsefenin bu

ilkelerini benimseyen hümanist psikoloji, yaşamın belirleyicileri insanın geçmişi ve içsel
dürtüleriyle sınırlandırılamaz anlayışıyla, davranışçılık ve psikanalizin yanında kendini üçüncü
güç olarak tanımlamıştır.
232
11.1. Hümanistik Kuramın Doğuşu
Hümanist (insancıl) yaklaşım çağdaş bir psikoloji akımıdır. Bu ekol, psikolojinin insan
boyutu ve psikoloji teorisinin insan bağlamı ile ilgilidir.
Hümanist Psikoloji’nin kökleri, Avrupa ve Amerika kaynaklı çalışmalar a

dayanmaktadır. Carl Rogers Avrapa’daki çalışmaların yayılmasında, Abraham Maslow ise
Amerika’da yayılmasında öncülük yapmıştır. (Burger,2006,s.415).
Bir başka ifade ile Hümanistik Psikoloji akımını etkileyen ilk adımlar Avrupa’daki
varoluşçu analitik eğilimdir. Bu eğilim hem felsefenin insanın klinik incelenmes ine
uygulanması arzusu hem de psikanalitik ve davranışçı ekollerin insan anlayışlarına tepki olarak
doğmuştur.
Avrupalı uzmanlar, varoluşçuluğu Freud’un psikanalitik yaklaşımının temel ilkeleriyle

ele almıştır. Freud’un modeline karşı çıkmış ve böyle bir yaklaşımın insanoğlunun yetersiz bir
şekilde algılanmasıyla sonuçlanacağını ileri sürmüşlerdir. Eğer bir şema bütün bireyler i
açıklamak için kullanılırsa, belirli bir bireyin deneyimlerinin dikkate alınmayacağına dikkat
çekmişlerdir. Freud’un insan davranışlarını birkaç temel dürtüye bağlayan indirgemec i
görüşüne, davranışlara mevcut olan tanımlanabilir faktörlerin neden olduğu düşüncesi ile
açıklayan materyalist görüşlerine karşı çıkmaktadırlar. Ayrıca varoluşçu psikanalizciler, analiz
sürecinde uzmanların analist hasta ilişkisini fenomenolojik olarak düzenlenmesi gerektiğini
yani, analistin hastanın dünyasına girerek, önyargılarından arınmış olarak, bu dünyanın
olgularını dinlemesi gerektiğini belirtmişlerdir. Varoluşçu analizcilerden Ludwig Binswange r,
“Yalnızca tek bir uzay ve zaman yoktur, insan sayısı kadar çok zaman ve uzay vardır.” diyerek
bunun önemini ortaya koymuştur (Yalom,1999,s.35).
Birleşik Devletler’de 1950’lerin sonuna doğru benzeri bir hareket başlamıştır.

Akademik psikolojide 1950’lere kadar iki önemli ideoloji okulundan biri bilimsel pozitivis t
davranışçılık, diğeri ise Freudyen psikanalizdir.
Psikanalitikçilere göre insan, cinsel ve saldırgan içgüdülerin etkisinde bilinçdışınd a n

davranışları yönlendiren bir varlıktır. Diğer bir görüş olan davranışçılara göre ise, insan ileri
düzeyde gelişmiş büyük bir fareden veya kurgulanmış bir robottan pek farklı değild i.
Davranışçılar fare laboratuvar uyarıcısına tepki göstermeye koşullandırılabiliyorsa veya
robotun hazırlanmış formata göre davranması sağlanıyorsa insanların da üzerinde denetim
kurulabileceğini göstermişlerdir.
Dolayısıyla söz konusu kuramlar, davranışın, kişisel seçimlerden çok, alt benlik
dürtülerinin ya da öğrenme öykülerinin etkisi altında şekillendiğini savunmaktaydılar. Bazı
kişilik kuramcıları 1940’larda hem davranışçılığın hem de psikanalizin sınırlılıklarından ve
insana bakış açısından rahatsız olmaya başladılar (Örneğin, Allport, Maslow, Rogers). Bu
kuramcılar, iki yaklaşımın da insanı insan yapan en önemli bazı özellikleri dışladığını
düşünüyorlardı (örneğin, seçim, değerler sevgi, öz farkındalık, insanın potansiyeli gibi). Ayrıca
1960’lardaki bireysellik ve kişisel ifadeye yapılan vurgu hümanistik psikolojinin büyümesi için
233
uygun bir ortamda yaratmıştı. Çünkü hümanistik yaklaşımı bu iki kuramdan ayıran temel nokta,
“kişilerin kendi eylemlerinden büyük oranda sorumlu olduğunu varsayımı” dönemin ruhuna
uygundu (Burger, 2006, s.416-417).
1950’de bu uzmanlar resmi olarak “Hümanist Psikoloji” adını verdikleri yeni bir
ideolojik okul yani, Hümanist okulu kurdular. Böylelikle 1960’ların ilk yıllarından itibaren
Amerika’da Hümanistik Psikoloji gelişmeye başladı.
Hümanistik Psikoloji, yeni davranışçılar veya yeni Freudcular örneklerinde olduğu gibi
herhangi bir mevcut ekolün yeniden düzenlenmiş veya uyarlanmış bir şekli olmak niyetind e
değildi. Hümanistik psikolojinin istediği üçüncü güç teriminin de ima ettiği gibi, psikolojidek i
iki temel güç olan davranışçılık ve psikanalizin yerine geçmekti. Böylece psikolojide “üçünc ü
güç” doğdu. 1961 yılında Amerikan Hümanist Psikoloji Derneği Hümanist Psikoloji dergisini
kurdu. Derginin yazı kurulunda Carl Rogers, Rollo May, Lewis Mumford, Kurt Goldstein,
Charlotte Buhler, Abraham Maslow, Aldous Huxley ve James Bugental gibi ünlü isimler in
isimleri vardı (Yalom, 1999, s.34).
11.2. Hümanistik Kuramın ilkeleri ve Temel Görüşleri

Hümanist kuram, özellikle insana bakış açısı ile diğer ekollerden ayrılmaktad ır.
Öncelikle insana bakış açısı “olumlu”dur. Kurama göre her insanın benlik yapısının temelind e
doğuştan getirdiği olumlu, iyi, yaratıcı özellikler bulunmaktadır. Geçirilen yaşantılar uygun
olduğunda, bu özellikler açığa çıkarak bireyin kendini gerçekleştirmesi söz konusu olabilir. Bu
yaklaşıma göre insan kendine göre bir değerdir, belli bir toplum düzeninin ya da örgütün aracı
hâline getirilmemelidir. İnsan kendisinden, davranışlarından, oluşturacağı kimliğind e n
sorumludur. Hayatı kendisi için yaşamaya değer, anlamlı bir hâle getirmek kişinin kendisine
düşer (Woolfolk, 2007, s.374). Ölümlü olan insanın hiçbir yaşantısı tekrar etmeyecekse
geçmişin ve geleceğin önemi yoktur; yaşadığı “an” önemlidir; çünkü her ne yapabilecekse “o
anda” yapabilir. Hümanist psikologlar varoluşçuluk felsefe görüşü ve ilkelerini geniş ölçüde
benimsemişlerdir
Her insan, duyuş, algılayış ve davranış biçimleri ile kendine özgü bir varlıktır.
İnsanın canlı kalmaktan öteye giden amaçları vardır. İnsan, özgürlüğünü korumak,
potansiyellerini gerçekleştirme sorumluluğunu duyup kendi öz doğasına göre davranmak ve
gelişmek isteyen bir varlıktır.
İnsan kendinden, edimlerinden kendisi sorumludur. Hayatını kendisi için anlamlı hâle
getirmek üzere seçim ve tercihlerde bulunma yetisine sahiptir.
İnsan ölümsüz değildir, dünyadaki varlığı sürelidir ve hiçbir yaşantısı tekrar

etmeyecektir.
Geçmiş ya da gelecek değil, yaşanılan an önemlidir. İçinde yaşanılan zaman geçmiş i

kapsa dığı gibi, geleceği de bir ihtimal olarak içerir.
234
Bu bağlamda hümanist anlayış dört temel ilke ile insanı incelemektedir.
 Kendi yaşamındaki sorumluluğu,
 Yaşadığı zaman dilimi “şimdi ve burada”,
 Fenomenolojisi,
 Gelişimi (Burger,2006,s.417)
Hümanist yaklaşımı diğer kuramsal görüşlerden ayıran bu dört temel bakış açısında en
önemlisi, metodolojisine vurgu yapan “fenomoloji” kavramıdır.
Hümanist psikolojinin bu denli hızla kabul görmesinin bir nedeni de, davranış ı
anlamaya dönük araştırma yaklaşımlarının üniversiteler üzerindeki egemenliğiyd i.
Hümanistler, insanların sadece sayılara indirgenemeyeceğini, testlerden alınan puanlar ın,
kişinin iç dünyasındaki güçleri, duyguları ve özellikleri tam olarak yansıtamayacağını
savunmuşlardır. Daha da önemlisi, kişiyi bir özellikler cetveli çerçevesinde sınıflandırmak, o
kişinin biricikliğini ve bireyselliğini yok ediyordu. İşte fenomenolojik yaklaşım ya da bireyin
fenomenolojisine yapılan vurgu böyle bir yönteme karşı sunulmuş bir alternatif olarak
gösterilebilir.
11.3. Fenomoloji
En genel anlamıyla fenomenoloji kişinin kendisini ve çevresini kendine özgü bir şekilde
algılama ve anlama biçimidir. Fenomenolojik bakış açısında önemli olan, bir olayın, durumun,
nesnenin ya da herhangi bir şeyin genel olarak taşıdığı anlam değil, o kişinin o an ve mekanda
taşıdığı spesifik ve öznel anlamdır (Daş’dan aktarılmıştır). Fenomenoloji, deneyimlerin dikkatli
betimlemeleri ve nitelendirilmeleri yoluyla kendi benliğimize ilişkin anlayışımızı geliştir mek
ve değerini arttırmak yolundaki bir çabadır. Yüzeysel olarak bakıldığında fenomeno loji doğal
gözlem ya da içebakıştan daha farklı gözükmemektedir. Biraz daha yakından incelendiğind e
ise, temel varsayımlarının deneysel yönelimli insan bilimlerinin ana görüşlerinden oldukça
farklı olduğu ortaya çıkar: Fenomenolojide, ele alınan fenomen, o fenomeni açıklayacağı
varsayılan nesnel olguya indirgenmeyerek tanımlanmaya çalışılır.
Bu yaklaşıma göre uzmanlar, kuram geliştirmek ya da davranışı kestirmekten çok,

bireyin içsel yaşamlarıyla deneyimlerini anlamaya çalışmalıdır. Böylelikle olayları, nesneler i,
durumları bütünlük içinde ve çok yönlü betimleyerek anlamlarını ortaya koyabilir ve bireyin
davranışlarını anlayabilirler.
Fenomonolojik yaklaşım, deneysel yöntemi bireyin tüm yönlerini görebilme

yeteneğinden uzak, son derece sınırlı bir yöntem olarak kabul etmektedir. Bu yaklaşıma göre,
insan davranışını etkileyen, ona yön veren en önemli etkenlerin deneysel yöntemle incelenmes i
söz konusu olamaz. Deneysel yöntemle elde edilen bilgiler, bütünden kopuk parça parça bilgile r
olup bireyin tümünü anlamayı sağlamamaktadır. İnsanı anlayabilmek için, onun yaşamınd a
neyin anlamlı olduğu, neyi gerçekleştirmeye çalıştığı dikkate alınmalıdır.
235
Fenomolojik yaklaşım eğitim, öğrenme gibi birçok alanda kullanılmaktadır. Bireyin
kişilk özelliklerini ve ruh sağlığı açısından fenomolojik yaklaşımı temel alan uzmanlar bireyin
benlik kavramıyla, benlik değerine ilişkin duygularıyla ve benlik bilinciyle ilgilenmektedirler.
Fenomenolojik yöntem; “açık olması”yla, “doğru soruları sorabilmek”le ve

“deneyimlerin oldukları gibi nitelendirilmesi”yle tanımlanabilir. Fenomonolojik yaklaşımın
odak noktası ‘öznel deneyim’dir. Bu yaklaşım, bireyin kişisel dünya görüşüyle ve olaylar ı
yorumlamasıyla; yani, ‘bireyin fenomonolojisi’yle ilgilenir. Olayları ya da fenomenleri, hiçbir
ön kavram ya da kuramsal düşünceyi empoze etmeksizin, birey tarafından yaşandığı gibi ele
almaya çalışmaktadır. Fenomonolojik yaklaşımı benimseyen psikologlar, bireyler in
eylemlerini gözlemlemek yerine onların kendilerini ve dünyalarını nasıl gördükler ini
inceleyerek birey hakkında daha çok şey öğrenilebileceğine inanmaktadırlar.
Bu bağlamda, fenomenoloji, kendini ve dış dünyayı kendine özgü bir biçimde algıla ya n
bir kişinin öznel yaşantısıdır. Bu görüşe göre bireyin davranışını ne çevre koşulları ne de
organizmadaki biyolojik dürtüler, istekler, gereksinimler belirlemektedir. Bireyin davranış ını
biçimlendiren en önemli etken onun kendini ve çevreyi o andaki anlamlandırış biçimi, yani
bireyin o andaki fenomenidir (Schultz&Schultz, 2009, s.206). Fenomenolojiye göre, birey
fenomene tüm duyularını kullanarak bütün perspektiflerden bakar, hatta bireyin düşünceleri ve
duyguları da bu sürece eşlik etmektedir.
Fenomenolojik yönteme göre, fenomenler ‘kendi kendilerine konuşmaktadırlar; yani,

kanıt gerektirmeyecek kadar açıktırlar. Dolayısıyla Hümanistik görüşe göre, psikoloji bilimi
insan davranışlarını birimler, elementler hâlinde laboratuvar ortamlarında, deneysel
yöntemlerle incelemek yerine, insanlığın temel sorunları ile ilgilenmelidir.
Modern psikolojiye farklı bir bakış açısı getirmesine rağmen, psikoloji biliminin,
bilimsel anlayıştan uzaklaştırdığı noktasında hümanistik kuramın fenomolojik anlayış ı
eleştirilmektedir. Uzmanların bir kısmı fenomonolojik yaklaşımdan uzaklaşmadan da deneysel
verilerin toplanabileceğini savunmaktadır.
11.4. Hümanistik Görüşün Genel Değerlendirilmesi ve Eğitim Anlayışı

Hümanist psikoloji felsefeden tamamen kopma eğilimini gösteren psikolojinin yeniden
felsefeye yaklaşması olarak kabul edilmektedir. İnsanlığın yapısı herkes tarafından farklı
algılansa da insanlar yaşamda önemli rol oynamaktadırlar ve insanın değerinin, öneminin
yadsındığı bir anlayışla insanın incelenemeyeceğini vurgulanmaktadırlar.
Hümanistik psikolojinin ana temaları şunlardır:
1) Bilinç deneyimleri üzerinde durmak
2) İnsan doğasının bütünlüğüne inanmak
3) Özgür irade, spontanlık ve bireyin yaratıcı gücü üzerinde odaklanmak
236
4) İnsan koşullarına ilişkin tüm faktörlerin araştırılması
Kaynağını varoluşçu görüşten alan hümanistik görüşe göre, sağlıklı birey, başkalarının
kendisine yüklediği ve çevresi tarafından sunulan, “olması gereken” olarak algılanan “ben”
imgesini reddetmektedir.
İnsanlar kendini gerçekleştirebilme potansiyeline sahip, yaşamlarından sorumlu ve

özgürdürler. Ancak bu süreç ile sağlıklı ve mutlu olabilirler. Bu süreç destekleyen eğitim
anlayışı ise değişimi ve gelişimi beraberinde getirmelidir.
Dolayısıyla hümanistik eğitim anlayışı;
 Bilgi kazanmaktan çok, düşünce ve duygular önemlidir.
 Benlik duygusunun ve bireysel kimliğin gelişmesine önem verir.
 Bireyin gelişimi için etkili insan ilişkilerinin üzerinde durur, dürüst kişiler arası
iletişim, yapıcı çatışma çözümlemesi gibi konulara ağırlık verir.
 Bireysel değerlerin tanınmasına ve geliştirilmesine önem verir.
Bu bağlamda hümanistik anlayış, bireyi nasıl öğrenileceğini, nasıl uyum sağlayıp nasıl
değişebileceğini bir başka ifade ile kendi kendinden sorumlu ve yeterli bir varlık olarak ele
almaktadır. Bu niteliklere sahip bir bireyin eğitimi ise değişim ve gelişimi destekleyen, statik
bilgiyi değil süreci temel alan nitelikte olmalıdır. Bu amaç doğrultusunda bireyin yalnızc a
zihinsel gelişimi değil kişisel gelişimi de önemsenir. Bireyin süreci yöneterek kendi bireysel
sorumluluğu ile yaratıcılığını ortaya koyabileceğini savunur.
Bireyin kendi yaşam amacı nasıl “kendini gerçekleştirme” ise bu doğrultuda aldığı
eğitim de bu amaca hizmet edecek şeklide düzenlenmiş olmalıdır. Bireyin yaşamında eğitimin
anlamı farklılaşan yaşam şartlarında krizlerle başedebilecek yeterlilikleri kazanmaya yönelik
sürekli iyi yönde değişim ve gelişimdir.
Sonuç olarak, eğitimin temel amacı kendini gerçekleştiren bireyler yetiştir me k

olmalıdır. Bunun için eğitim, insanın bütün özelliklerinin gelişimini desteklemeye yönelik
olmalıdır. Bireyin duygusal ve kişisel gelişimine de önem vererek kişiler arası iletişimin
kalitesini yükseltmeye çalışması gerekmektedir.
237
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
238
Uygulama Soruları
Bireyin kendini gerçekleştirebildiğinin göstergesi olan davranışlarına örnekler veriniz.
239
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi hümanistik kuramın temel kavramlarındandır?
a) Ödül
b) Dönüt
c) Algı
d) Fenomoloji
e) Bilinçaltı
2) Aşağıdakilerden hangisi hümanistik görüş ile ilgili bir açıklamadır?
a) İnsan, kendi davranışlarında herhangi bir kontrol gücüne sahip değildir.
b) İnsan, doğuştan kötü bir canlıdır.
c) İnsanın davranışlarını kontrol edebilmenin tek yolu ödül ve ceza ikilis ini
kullanmaktır.
d) İnsan davranışlarını belirleyen şey onun algı süreçleridir.
e) İnsan davranışları kendi öznel yorumundan bağımsız değerlendirilemez.
3) Aşağıdakilerden hangisi hümanistik görüşün insana ilişkin görüşlerinden değildir?
a) İnsanın değerli bir varlıktır.
b) İnsan doğuştan iyidir.
c) İnsan kendini ve ilişkilerini geliştirebilir.
d) İnsan yaratıcı ve kendi problemlerini çözebilecek yeterliliğe sahiptir.
e) İnsanı kendisinin ve başkalarının istek ve arzuları yönetir.
4) Aşağıdakilerden hangisi Hümanistik görüşün insan davranışların değişimi ile ilgili

ilkelerinden değildir?
a) Bireylerin düşünce ve duyguları önemlidir.
b) Bireyin bastırılmış yaşantılarının çözümlenmesi önemlidir.
c) Benlik duygusunun ve bireysel kimliğin gelişmesine önem verilmelidir.
d) Bireyin gelişimi için etkili insan ilişkilerine odaklanılmalıdır.
240
e) -Bireysel değerlerin geliştirilmesine önem verilmelidir.
5) Hümanistik kuramcıların temel kavramı aşağıdakilerden hangisidir?
a) Fenomoloji
b) Kendini gerçekleştirme
c) İhtiyaç
d) Değer
e) Dürtü
6) Hümanistik görüşün psikoloji biliminin gelişimine katkısını tartışınız.
7) Hümanistik görüşün insan doğasını ele alış şeklini açıklayınız.
8) Hümanistik kuramın temel kavramlarını açıklayınız.
9) Hümanistik kuramın görüşlerini davranışçı ve psikanalitik görüşler le

karşılaştırınız.
10) Hümanistik kuramın ortaya çıkışını ve nedenlerini açıklayınız.
Cevaplar
1) d, 2) e, 3) e, 4) b, 5) b
241
12. HÜMANİSTİK KURAM II
HÜMANİSTİK KURAMCILAR VE GÖRÜŞLERİ-
242
12.1. Abraham Maslow
12.1.1. İhtiyaçlar Hiyerarşlsi
12.1.2. Maslow’a göre Kendini Gerçekleştirme
12.2. Carl Rogers
12.2.1. Benlik Kuramı
12.2.2. Rogers’a göre Kendini Gerçekleştirme
243
Hümanistik kuramın, kendini gerçekleştirme kavramının sağlıklı insanın yaşamındak i

önemini tartışınız. İhtiyaçlar hiyerarşinin gündelik insan davranışlarını nasıl etkilediğini
tartışınız.
244

Abraham Maslow ve Abraham Maslow’un Literatür taraması, gözlem ve

İhtiyaçlar Hiyerarşisi davranışların nedenlerine ilişkin tartışma
görüşlerini kavrayabilmek
İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı’nı

açıklayabilmek
Maslow’un kendini
gerçekleştirme kavramını
açıklayabilmek
Carl Rogers ve Benlik Carl Rogers’ın görüşlerini Literatür taraması, gözlem ve

Kuramı söyleyebilmek tartışma
Carl Rogers’ın kendini

gerçekleştirme kavramını
açıklayabilmek
C. Rogers’ın benlik kuramını

açıklayabilmek
245
Anahtar Kavramlar
 Abraham Maslow
 Carl Rogers
 Kendini gerçekleştirme
 İhtiyaçlar Hiyerarşisi
 Benlik kuramı
246
Giriş
Bu bölümde hümanistik yaklaşımın en önemli temsilcileri olan Maslow ve Rogers’ın
insan doğasına ilişkin görüşleri ve geliştirmiş oldukları kuramları ele alacağız. Ayrıca
hümanistik görüşün temel kavramlarından biri olan “kendini gerçekleştirme” kavramını,
kuramcıların bakış açıları ve sağlıklı bir birey açısından anlamına değinerek hümanistik
anlayışın insan doğasına ilişkin görüşlerini özetlemiş olacağız.
247
12.1. Abraham Maslow
Abraham H. Maslow Davranışçı yaklaşım ile hümanistik
psikoloji arasında köprü kuran bir kuramcıdır. Maslow
başlangıçta davranışçı bir uzmandır ve mekanik doğa bilimi
yaklaşımlı bir psikolojinin dünyanın tüm problemler ine
çözebileceğini düşünmüştür.
01 Nisan 1908 yılında New York’da dünyaya geldi.

Maslow Rusya’dan göçmüs Yahudi bir ailenin 7 çocuğunun en
büyüğüdür. Ailesinde özellikle annesinden ciddi kötü muamele
görmüş ve “Tüm hayat felsefem ve tüm araştırmalarım ve
teorilerim köklerini annemin bana yaptıklarına karşı duyduğum
tiksinti ve nefretten almıştır” diyerek çocukluk yıllaırnın üzerindeki etkisini ifade etmiştir. Bu
baskı Maslow’un çocukluk ver ergenlik yıllarının yalnızlık, mahcubiyet ve depresyonla
geçmesine sebep olmustur. Hatta kendisi için Adler’in “aşağılık kompleksi ve yetersizlik
duygusu” görüşlerini örneği olarak kabul edilebilir. Maslow kendisini “Yahudi olmaya n
mahallenin Yahudi çocuğu” olarak tanımlıyordu. Ayrıca Beyazların okuluna giren ilk zenci
çocuk gibi dışlanmış ve mutsuzdu. Önce aile isteği ile hukuka, sonra kendi tercihi ile psikoloji
ve felsefeye yönelmiştir. İkinci Dünya Savaşı’nda Yahudi olması ve ekonomik buhran
sebebiyle uzun bir süre akademik çalışmalardan uzak kaldı. Bu süre zarfında kendi alanının
dışında olan tıp gibi alanlarda çalışmalar yapsa da hukuk gibi tıbbın da kendisine uygun
olmadığını fark etmesiyle psikolojiye tekrar ağırlık vermiştir (Schultz & Schultz, 2007 s.670;
Burger, 2006, s.430).
Daha sonra özel yaşantısındaki sorunlar, İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması, insan
doğasına ilişkin değişen felsefi düşünceler, Gestalt ve Psikanalitik psikoloji ile tanışmas ı
Maslow’un davranışçılığa ilişkin fikirlerini değiştirmiştir. Ayrıca İkinci Dünya Savaşı’nda
ABD’ye gelen Adler, Horney, Koffka, Wertheimer gibi Avrupalı psikologlarla olan
temaslarından da etkilenmiştir. Max Wertheimer’a ve Amerikalı antropolog Ruth Benedict’e
karşı hissettiği büyük saygı, Maslow’u psikolojik olarak sağlıklı, kendini gerçekleştir miş
insanlarla ilgili ilk araştırmasını yapmaya yöneltmiştir. Maslow’a göre Wertheimer ve Benedict
insan doğasının en mükemmel örnekleridir. Antropolog Ruth Benedict’den de etkilener ek
Kanada’da yaşayan yerliler ile ilgili antropolojik çalışmalar yaptı. Bu çalışmaları “İhtiyaç la r
Hiyerarşisi Kuramı”nın temellerini oluşturmuştur. Bu deneyimleri sonrasında saldırganlığın
doğuştan gelen bir özellik değil, kültürün ürünü olduğuna inanmıştır. Maslow 1951’den 1969’a
dek olan dönemde Waltham’da Brandeis Üniversitesi’nde teorisini geliştirdi, yeniden düzenled i
ve bir dizi kitapla sundu. Duyarlılık grupları hareketini destekledi ve 1960’larda çok ünlü bir
kişi hâline geldi. 1967’de APA’nın başkanı seçildi (Schultz&Schultz, 2007, s.670-672)
Abraham Maslow meslek yaşamının büyük bölümünü insan kişiliğini anlamaya çalışan
diğer yaklaşımların eksiklerini tamamlamaya çalışmakla geçirmiştir. Genellikle insanın zayıf
ve eksik yönleri üzerinde durulduğunu, insanın güçlü yönlerinin yeterince kavranılmadığını
ifade etmiştir. Maslow, psikolojinin kişiliğin mutlu ve sağlıklı boyutuna nasıl katkıda
bulunabileceğini düşünmüştür. Bilinçdışı dürtülerin varlığını kabul etmiştir, ancak dikkatini
248
kişiliğin bilinçli boyutlarına yoğunlaştırmıştır (Burger, 2006, s.431). İnsan doğasının asla
düşünüldüğü kadar kötü olmadığını, insanın doğal eğilimleri hakkında bilgi edindikçe, nasıl
daha iyi, mutlu, üretken olacağını, yeteneklerini nasıl en iyi şekilde kullanabileceğini
söyleyebileceğimizi ifade eder. (Maslow, 2000, s.9,10). ‘Birey sağlığını geliştirmek daha iyi
bir dünya yaratmanın yollarından biridir. Freud bize psikolojinin hastalıklı yönünü gösterdi,
artık sağlıklı yanının da açığa çıkarmamız gerekiyor.” (Maslow, 2000, s.11). Maslow, kişilik
sorunlarını çoğu zaman insanın aldığı psikolojik yaralara, gerçek içsel doğasının uğradığı
saldırılara bir başkaldırı olarak tanımlar ve hastalıklı olanın böylesi saldırılara başkaldırma mak
olduğunu, dolayısıyla gelişim ve kendini gerçekleştirmenin acı, üzüntü, kargaşa ve keder
olmadan olamayacağını, ancak acı ve çatışma ile sağlanabileceğini anlatır (Maslow, 2000, s.12-
14).
Nevrozun özünde ve başlangıcında bir eksiklik rahatsızlığı olarak ortaya çıktığı

görüşünü benimseyen Maslow, birçok nevrozda diğer karmaşık belirleyicilerin yanı
sıra güvenliğe, ait olmaya, özdeşleşmeye, yoğun sevgi ilişkilerine, saygınlık ve itibara
duyulan doyurulmamış bir özlem yatmakta olduğunu belirler. Verileri, psikoterapi
üzerine yürüttüğü oniki yıllık çalışma ve araştırmalardan ve yirmi yıl boyunca
yürüttüğü klinik çalışmalardan elde eder (Maslow, 2001, s.26). Temel ya da içgüdüse l
bir ihtiyacın uzun vadeli eksiklik özelliklerini şöyle sıralar (Maslow, 2001, s.26):
1. Yokluğu hastalığa neden olur.
2. Varlığı hastalığı engeller.
3. Yerine konması hastalığı iyileştirir.
4. Belirli özgür seçim durumlarında yoksun kalan kişi tarafından diğer doyumlar a
tercih edilir.
5. Sağlıklı kişide edilgen, geri çekilmiş ya da işlevsel olarak etkisizdir.
İnsanın özünde olan ve yokluğunda, insan olarak tanımlanamayacağı özellikler i

araştırır.
Maslow’a göre davranışlara yön veren dinamikler içten gelen dürtü ya da güdülerd ir.
Maslow’un kuramı sağlıklı bir kişiliğin zamanla nasıl geliştiği, büyüdüğü ve motive edilmiş
davranışlarında kendini ne şekilde açığa vurduğunu göstermeye çalışır. Maslow
gereksinimlerin insan davranışlarına yön verdiğini belirtmektedir.
Maslow, güdülenmenin davranışçılar dışında tüm insanlar tarafından kullanılan gerçek

ölçütünün öznel olduğunu, arzu, istek ya da özlem duyduğumuz ya da eksiklik hissettiğimiz
zaman güdülendiğimizi söyler. Bu öznel söyleme uygun bir karşılık olabilecek nesnel
gözlemlenebilir bir koşulun henüz bulunamadığını, doğal olarak öznel durumların nesnel
karşılıklarını ve belirtilerini aramayı sürdürmemiz gerektiğini ama elimizdeki öznel verileri de
249
yok sayamayacağımızı ifade eder (Pervin; John, 2006, s.210-211). Gerçek bir pozitivist her tür
“içsel” deneyimi bilimsel olmayan olarak niteler ve reddeder. Bu bir tür somuta, görülebile ne,
duyulabilene elle tutulur olana ve davranışa indirgemektir (Maslow, 1996, s.28). Ortodoks
Freudcu psikanaliz psikopatolojinin bir sistemi olarak karşımıza çıkmakta, insanın kendisine
doğru gelişebileceği, oluşabileceği bir psikoloji sunmamaktadır (Maslow, 2000, s.29).
Maslow, insan türünün sağlıklı örneklerinin nesnel bir şekilde betimlenebilir ve

ölçülebilir karakteristiklerini aşağıdaki şekilde sıralar: (Maslow, 2000, s.167)
1) Gerçekliğin daha açık ve etkili algılanması
2) Deneyime daha açık olma
3) Kişinin daha yüksek bir bütünsellik, tamlık ve birlik içinde olması
4) Kendiliğindenlik, kendini ortaya koyabilme, işlevlerini tam anlamıyla

kullanabilme, yaşam dolu olmada artış
5) Gerçek bir benlik, sağlam bir kimlik, özerklik, özgünlük
6) Nesnellik, bağımsızlık, benliğin aşkınlığında artış
7) Yaratıcığın yenilenmesi
8) Soyut ve somutu bir potada eritebilme
9) Demokratik karakter yapısı
10) Sevme yeteneği
Kim olduğunuzu ihtiyaçlarınız belirler. Neye ihtiyaç duyuyorsanız hayatınızda

onların sizde yarattığı etki yaşamınızı belirler. Kitapa okumak sizin için ne kadar önemli bir
ihtiyaçtır? Ya da tiyatroya, konsere gitmek!
12.1.1. İhtiyaçlar Hiyerarşisi
Maslow’a göre insanın kişiliği bir olgunlaşma süreci geçirmektedir. Bu süreçte

hiyerarşik biçimde sıralı, birbiri ile ilişkili ihtiyaçların rol oynadığını ileri sürmüştür. Bir başka
ifade ile bireyin kişilik gelişiminin o an için baskın olan ihtiyaç kategorisinin niteliği tarafında n
yapılandırılmaktadır (Pervin; John,2006, s.210-).
İhtiyaçlar hiyerarşisi kuramı, belki de motivasyon ve gereksinimlerle ilişkili olarak

dünyada en yaygın şekilde tanınan motivasyon kuramıdır. Kuram, 1943’te Maslow’un yazdığı
bir yazı ile psikoloji litereatürüne girmiştir (Woolfolk, 2007, s.374).
250
Maslow’un çalışmasına göre, insanların doğuştan gelen bazı ihtiyaçları vardır. İnsanlar
gereksinimlerini gidermek amacıyla davranışlarına yön vermektedir. Bu ihtiyaçlar zamanla
davranışlarına yansır. Maslow, insanların gereksinimlerini önem sırasına koyarak
gereksinimleri hiyerarşik bir düzen içinde ele almıştır.
Maslow, iki tür güdü belirlemiştir. Biri, gerek duyulan bir nesnenin yetersizliğind e n
duyulan eksiklik güdüsüdür. Açlık ve susuzluk gibi temel ihtiyaçlar bu sınıfa girer. Gerek
duyulan nesne elde edildiğinde eksiklik güdüleri doyuma ulaşır. Diğeri ise, karşılık beklemeden
sevmek ve kişinin kendini gerçekleştirmesi gibi ihtiyaçlardır. Bunları da gelişim ihtiyaçlar ı
olarak tanımlamıştır. Bunlar gerek duyulan nesne bulunduğunda tatmin olmaz. Doyum duygus u
güdüyü dışa vurmakla yaşanır (Burger, 2006, s.429-431).
Maslow kuramında insanın ihtiyaçları, en temelden en ileri kademeye kadar hiyerarş ik

bir düzendedir. Bu hiyerarşiye sıralamaya göre, alt kademede bulunan gereksinimle r
karşılanmadan, üst kademedeki gereksinimlerin bireyin davranışını yönlendirmesi söz konusu
olamaz. Doyurulmuş gereksinimlerin ise bireyin davranışı üzerinde etkisi kalmaz.
Maslow’un temel insan gereksinimleri üç temel varsayıma dayanmaktadır:
İnsanlar isteyen varlıklardır ve gereksinimler onların davranışlarını etkiler. Ancak

davranışları etkileyenler doyurulmamış olan gereksinimlerdir. Doyurulmamış olan
gereksinimler motive edici (güdüleyici), harekete geçirici nitelik taşırken doyurulmuş olanlar
güdüleyici olamaz.
251
Gereksinimler önem derecelerine göre sıra oluşturur. Basit olanlardan karmaşık olanlara
göre sınırlanır.
İnsanın bir gereksinim seviyesinden diğerine yükselmesi için en alttaki ihtiyacın en

azından asgari derecede doyurulmuş olması gerekir.
Maslow bu teoriyi olustururken aslında insan doğasına ile ilgili önemli saptamalar
yapmıstır. Maslow’a göre bir insan eğer susamış ise o insan için öncelikli ihtiyaç susuzluğunu
gidermek olacaktır. Maslow bunu “en güçlü gereksinim” olarak adlandırmıştır. Eğer bu insan
insan aynı zamanda nefessiz kalırsa, bu durumda öncelikler değişecek daha temel bir fizyolojik
ihtiyaç olan nefes alma gereksinimi “en güçlü gereksinim” olarak düzende yerini alacaktır
(Maslow, 2000, s.167-170).
Dolayısıyla ihtiyaçlar hiyerarşisi bir bireyin yaşam önceliklerini göstermektedir.

Görüldüğü üzere Maslow’un piramidinin mantığı oldukça basittir. Buna göre birey
gereksinimlerini en alttan başlayarak yukarı doğru takip eden bir sırayla karşılamaktadır. Bu
aynı zamanda sıra düzeninin bozulmamasının teminatı olarak kabul edilmektedir. Birey bir alt
kademede bulunan ihtiyaçlarını belirli bir düzeyde tatmin edemediği takdirde bir üst kademeye
geçememektedir. Birey, alt kademe gereksinimini karşılamandığı durumlarda üst kademe
gereksinimleri algılamamaktadır.
1. Fizyolojik Gereksinimler: Bunlar, insanın yaşabilmesi için mutlaka karşılanmas ı

gereken gereksinimlerdir. Örneğin: Açlık endişesi içinde olan bir insan için yemek
gereksinimini gidermeden diğer gereksinimlerin önemi ikinci planda kalır.
2. Güvenlik Gereksinimleri: Birey fizyolojik ve biyolojik gereksinimlerini yeterli

oranda giderdikten sonra güvenlik gereksinimlerini gidermeye yönelir. Örneğin, sağlık
güvencesi, geleceğe yönelik sosyal güvence vb.
3. Sosyal Gereksinimler: Her insan normal şartlar altında eşi ve çocukları ile beraber
bir ailesinin olmasını, kendisiyle dertleşeceği ve gereğinde yardımlaşabileceği, sevinçle r ini
ya da sıkıntılarını paylaşabileceği yakınlarının olmasını ister. Sevme ve sevilme insanın
doğasından kaynaklanan evrensel bir gereksinimdir. İnsanlar sosyal bir varlık olmalar ı
nedeni ile diğer insanlarla gruplar hâlinde yaşarlar. Sevilirken birilerini de sevmek ister.
4. Takdir Edilme Gereksinimi: İnsanlar çevrelerinin dikkat ve ilgisini çekerek, onların

takdirini kazanmayı isterler. Statü gereksinimi, farkına varılma gereksinimi, takdir edilme ve
iş arkadaşlarından daha üstün bir başarı sağlama gereksinimi örnek olarak verilebilir.
5. Entelektüel Gereksinimler: Kendini gerçekleştirme gereksinimi, insanların kendi

kişilik yapılarında varolan yeteneklerini analiz ederek, pratik olarak uygulamaya yönelmes i
şeklinde kendini gösterir. Örneğin, birey bir sanat dalında kendini yetenekli buluyorsa bunu
sergilemeye yönelebilir. Gereksinimleri tam ya da tama yakın giderilen birey kendine özgü
kişiliği olan, güveni tam, yere sağlam basan insan davranışları sergiler (Burger, 2006, s.428)
252
Maslow, ortalama bir bireyin fizyolojik gereksinimlerinin %85’ini, güvenlik
gereksinimlerinin %70’ini, ait olma gereksinimlerinin %50’sini, özsaygı gereksinimlerinin
%40’ını ve kendini gerçekleştirme gereksinimlerinin %10’unu tatmin etmiş olabileceğini ileri
sürmüştür. Genel olarak bir ihtiyacın ortaya çıkması bunun altındaki ihtiyacın tatmin
edilmesine bağlıdır. Bir alt sıradaki ihtiyaç belirli bir oranda tatmin edilmedikçe bunun
üstündeki ihtiyaçlar kendilerini hissettirmez, insan organizmasını güdülendirmezler (Burger,
2006, s.432). Ancak bu sıralamanın değişmez bir sıra takip ettiği sanılmamalıdır. Bu durumun
bazı istisnaları olabilmektedir. Özsaygı ihtiyacı sevgi ihtiyacından önemli olanlar, yaratma
dürtüsü bütün dürtüsel belirleyicilerden daha üstün olanlar, başarma güdüleri sürekli olarak
düşük olanlarda sıralamanın değişebileceği gibi, bir ihtiyacın uzun zaman tatmin edilmiş olması
da ihtiyacın değerini dolayısıyla sıralamasını değiştirebilir. İçinde büyüdüğü aile ortamı ve
kültürün değerleri, hangi düzeydeki güdülerin baskın bir rol oynayacağını belirleyebilir
(Cüceloğlu, 2000, s.237). Maslow, ihtiyaç hiyerarşisinin evrensel olduğunu söylemiş olsa da
belirli bir ihtiyacı karşılama aracının kültüre göre değişiklik göstereceğini de kabul etmiştir
(Burger, 2006, s.436).
253
12.1.2. Maslow’a Göre Kendini Gerçekleştirme
Maslow’a göre kişinin gelebileceği en son basamak kendini gerçekleştir me
basamağıdır. Kişilerin %10’u bunu gerçekleştirebilir. Başkasına onun zor bir durumunda hiçbir
karşılık beklemeden yardım ettiğimiz, hiç karşılık beklemeden ve kıskanmadan birini
sevebildiğimiz, bir sanat eseri karşısında hayranlık duyduğumuz zaman ya da anne-baba
olunduğunda hissedilen koşulsuz mutluluk birer doruk yaşantı örneğidir.
Yaşamını son derece anlamlı gören ve her dakikasını doyasıya yaşayan herkes kendini
gerçekleştirmiş sayılabilir.
Kendini Gerçekleştirmiş Bireyin Özellikleri:
 Gerçekçidirler.
 Kendilerini, diğer insanları, çevreyi ve doğayı olduğu gibi kabul ederler.
 Problem merkezlidirler. Yani ben merkezli olmayıp soruna yöneliktirler.
 İnsanlardan ve nesnelerden zevk alırlar.
 Pek çoğu doğaüstü veya mistik deneyimler geçirmiştir.
 İnsanoğlu ile kendilerini özdeşleştirmişlerdir.
 Az sayıda insanla çok derin ve anlamlı ilişkileri bulunur.
 Değerleri ve tutumları demokratiktir.
 Sonuçla sonuca götüren araç ilişkisini ayırmışlardır.
 Espri anlayışları vardır.
 Büyük ölçüde yaratıcıdırlar.
 Kültüre veya topluma uymak için çaba göstermezler.
Kısaca Maslow insanı bütüncül - holistik bir yaklaşımla ele almış, davranışlarda temel
gereksinimlerin hiyerarşik etkileşimine inanmış, çevre ilişkilerinin kendini gerçekleştir me
güdüsündeki rolünü kabul etmiştir. İnsanın sağlığına yönelik temel doğasına inanmıştır.
Normalliği ideal insan durumu olarak değerlendirmiştir. Doruk yaşantıların insan yaşamındak i
zenginleştirici yönünü incelemiştir (Burger, 2006, s.434).
Maslow “Temel İnsan Gereksinimleri Hiyerarşisi” kuramıyla ün yapmıştır. Ona göre

gereksinimlerini hiyerarşik sıra içinde son basamağa kadar gerçekleştirebilmiş insanla r
kendilerini gerçek anlamda gerçekleştirmiş az sayıda mutlu kimselerdir.
254
Maslow’un kuramı hiyerarşik yapısı yani altgereksinim doyurulmadan bir üsttekine
geçiilemeyeceği varsayımı ciddi sekilde elestirilmistir. Bazı kuramcılar bireylerin tüm
gereksinimlere aynı anda sahip olabileceğine dikkat çekmişlerdir. Bireyin gereksinimler in i
yaşam standarları tarafından belirlendiğini savunmuşlardır.
12.2. Carl Rogers
Rogers, 1940 yılında, bir çağrı üzerine Ohio State, Chicago

ve Wisconsin Üniversiteleri’nde psikoloji profesörü olarak
çalışmaya başlamıştır. Bu zaman zarfında teorisini ve kendine özgü
psikoterapi yaklaşımını geliştirmiştir. Rogers’ın kuramsal
yaklaşımında insanı inceleme olgusuna yaklaşımı
Phenomenological (olay bilim) ve idiographic (gözlemle ne n
ölçüm), insan davranışları konusundaki görüşü ise “exquisite ly
rational” (ince-mantık) olarak kabul edilmekted ir
Carl Rogers, Chicago’nun bir banliyösü Oark Park’ta 1902

yılında doğmuştur. Çocukluğunda, aileisinin katı dinî görüşleri ve
tutumu ile kişiler arası duygusal gösteriminin yasaklandığı bir ortamda büyümüşütür. Bu
çağların etkisini ise çocukluk ve ergenlik dönemleri boyunca hissetmiştir. Sürekli kitap okuyan
yalnız ve yalıtılmış bir çocuk olarak entellektüel bilgi birikine sahip olmuş olsa da duygusa l
olarak sıkıntılıydı, karmaşa içindeydi Yaşadığı o dönemin kendinde bıraktığı izleri “Bu
dönemdeki hayallerim kesinlikle çok tuhaftı. Belki de bir doktor tarafından şizoid olarak
sınıflandırılabilirdim ancak hiçbir zaman bir psikologla bağlantım olmadı.” şeklinde
açıklamıştır. 22 yaşında Çin’de bir Hristiyan öğrenci konferansına katıldığında kendisini
ebeveyninin köktenci inançlarından kurtararak daha liberal bir hayat felsefesi oluşturmuştur.
Rogers, 1931 yılında, Columbia Üniversitesi’nin Öğretmenler Fakültesi’nden klinik ve eğitim
psikolojisi alanlarında doktora derecesi almıştır.
Rogers’a göre “insan doğasından ötürü doğal olarak iyi, pozitiftir” ve “güven duyulan”
bir organizmadır. Rogers’ın tanımlaması ile insan olmak: “İçsel ve dışsal durumlarda gelişme
için yeterli olmak, kendi oluşturduğu dünyasında kendini algılayabilmek, gelecek yaşamda
adım atabilmek için kalıcı seçimler yapabilmek ve bu seçimlerde uygun hareket etmek”tir.
Ayrıca insanın rasyonel mantıklı davranışları ile kendilerini geliştirmek için bilinçli ve aktif bir
şekilde çalışarak yaşamını sürdüren bir varlık olduğunu savunmuştur. Dolayısıyla Rogers
insanların kendi hayatlarını başkalarına ve başkalarının etkileri ile yaşamamaları gerektiğine
inanmaktadır. Ona göre insan, hayatını, kendi yorumlayış ve değerlendirme şekline göre
biçimlendirmelidir (Pervin; John, 2006, s.208-210).
Rogers’ın bu görüşlerinin kendi kişisel deneyimlerini, özellikle çocukluk yıllar ı

boyunca ailesinden görmüş olduğu baskıyı, bu baskının kendisi üzerindeki etkisini ve birey
olabilme mücadelesini yansıttığı söylenebilir.
255
İnsanlık koşullarında en çok görünen kişinin kendisi ile deneyimleri arasındaki
uyumsuzluğu Rogers görmüş olmasına rağmen, insan olmanın özerkliğinde, insana olan temel
inançları azalmamıştır.
Çoğumuz için trajedi kendi korunma sistemimizi çalıştırır ve mantıklı olmamızın

farkındalığını bize gösterir. Böylece, organik olarak farklı bir yöne gidebiliyor olsak da bilinç li
olarak bir yöne doğru hareket etmemizi sağlar. Rogers, insanlık adına mücadeleci ruhu
keşfettiği en önemli doktrini, kişiyi, insanlık adına ve etik olarak inceleyen, bilimi doğal olarak
değerlendirmeyip insanlık bilimi şeklinde tanımlayıp ona değer vermesidir.
Rogers’ın bu görüşleri doğrultusunda geliştirmiş olduğu kavramlar ise (Kramer, 1995,s.

31-39):
1- Var olma ya da Kendini Gerçekleştirme Eğilimi: Rogers, 1959’da insan varlığını

sürdürebilme nedeninin kendi gelişimi ve özerkliğinin devam ettirebilme çabasında yattığını
belirtmiştir. Bu amaçla insanın tüm yeterliliklerini geliştirmeyi sürdürmesinin önemine vurgu
yapmıştır.
2-Kendisi Olmak: İnsanın yaşadığı “an”, zaman dilimindeki deneyimlerini bilinç li

veya bilinçdışı taşıdığı yeri fenomolojik alan yani olağan üstü alan olarak adlandırmıştır. Bu
alanda gelişmeler olabilir, bu alanın bazı bölümlerinde değişiklikler olur ve o zaman bu kişinin
“kendisi”dir. “Kendisi olmak” Rogers’ın görüşlerinin ana merkezî yapısıdır.
3- Kendi İçinde Var olmanın Eğilimi: Var olmanın eğilimi, bilinen psikolojik formda
“self” (kendisi) ile bağlantılıdır. Böylece “self-actualizing tendency” (kendisi içinde
varolmanın eğilimi) şeklinde de değerlendirilir. Kişinin kendi hakkında bilinçli gözlemleri ile
ne olduğunun farkında olması ve tetikleyici güç sayesinde kazandığı deneyimler de kendisi ile
oluşturduğu tutarlılıktır.
4-Organizmanın Değer ve Değerlilik Koşulu: Kişinin dünyasında belirleyici olan

kişiler -ki; genelde bunlar ebeveynlerdir ve genelde, koşulsuz değer verme yerine, koşullu
olarak pozitif değer verme eğilimi gösterirler. Kişi, arzu ettiği değerleri seçer, onları kendine
mal eder ve “conditions of worth- değerlilik koşulunu” oluşturur.
Bu kavramlar Rogers’ın Fenomolojik yaklaşımın genel çerçevesini çizmektedir.
Daha önce hümanistik kuramın temel ilkelerinde ele alındaği gibi fenomen, kendini ve
dış dünyayı kendine özgü bir biçimde algılayan bir kişinin öznel yaşantısıdır(Yalom,1995,
s.113)). Bireyin davranışını biçimlendiren en önemli etken onun kendini ve çevreyi o andaki
anlamlandırış biçimi, başka bir deyişle bireyin o andaki fenomenidir.
12.2.1. Benlik Kuramı

Rogers duygu heyecan bozukluğu olan kişilerle çalışarak kuramını geliştirmiştir.
Rogers’ın yaklaşımının en temel kavramı “benlik” kavramıdır.
256
Rogers’a göre benlik “organize olmuş, tutarlı, karakteristik kimlik algılamalarınd a n
oluşmuş bütünsel bir yapı içinde olan ve bu sayede bireyi diğerlerinden ayıran, hayatın farklı
yönlerini görerek diğerleri ile ilişki içinde yaşayabilen algılamalar ”dır (Yalom, 1995, s.107-
108). Başka bir deyişle benlik, bireyin kendisini karakterize eden düşüncelerin, algıların ve
değerlerin tümüdür. Dolayısıyla bireyin kendisi ile ilgili “neyim” ve “ne yapabilir im”
farkındalığını içermektedir.
Rogers’a göre bireyin yaşantıları içindeki duygu ve düşünceleri ile kendine özgü bir
dünyası vardır. Bu dünyanın merkezi “ben” ile anlatım bulan kendisidir. Yaşamı boyunca birey,
benliğini sürdürebilme, ona yeni yönler katarak geliştirme ve kendini gerçekleştirme çabası
içindedir. Bireyin içinde bulunduğu durumlara kendini ve dünyasını nasıl algılıyorsa o şekilde
tepki gösterir. Gerçek, bireyin algıladığı biçimde yorumlanır ve bu yorum kendi ben kavramına
uygun olarak yapılır. Rogers’a göre, birey her yaşantıyı benlik kavramıyla ilişki içinde
değerlendirir. Ben bir tehlike yaklaşımı sezerse savunmaya geçer, algılama daralır ve katılaşır,
çabaya yönelik davranışlar ve savunucu mekanizmalar ortaya çıkar (Gençtan, 2004, s.92).
Ayrıca güçlü ve olumlu bir benlik kavramı olan kişi, dünyayı zayıf bir benlik kavramı
olan kişiden oldukça farklı görür. Benlik kavramının gerçeği yansıtması gerekmez; toplum
tarafından çok saygın biri olarak algılanan bir kişi kendini başarısız bulabilir. Rogers, kişinin
kendini algılama şeklinin onun diğer insanlarla olan ilişkisini ve tüm yaşantısını etkileyeceğini
belirtmiştir (Burger, 2006, s.424).
Rogers’ın üstünde durduğu diğer önemli kavramlardan bir diğeri “ideal benlik”tir.
İdeal benlik, bireyin nasıl bir insan olmak istediği yolundaki düşüncelerini ifade etmektedir.
Bireyin ulaşmak istediği ve sahip olduğu takdirde kendisini daha değerli bulacağına ilişk in
benlik yapısıdır.
İnsanlar benlik imgeleriyle tutarlı şekilde davranmak isterler; tutarlı olmayan yaşantı ve
hisler tehdit edicidir ve bilince kabul edilmeyebilir (Atkinson ve diğerleri, 2010, s.544). Bu tür
bir uyumsuzluk olduğunda kişi kendini gergin, karışıklık ve anksiyete içinde hissedecektir.
Bir kişinin benlik imgesiyle davranışları arasındaki uyumsuzluk ne kadar çok olursa
kişinin o kadar çok yaşantı alanının inkâr etmesi söz konusudur. Bu durumda da benlik ve
gerçeklik arasındaki farklılık artarken kendine ilişkin geliştirdiği olumlu duygulard a
zedelenmeye başlamaktadır.
257
“Olumlu İlgiye Olan İhtiyaç: Her kişinin diğerleri tarafından saygı görmeye
ve değerli bulunmaya ihtiyacı vardır.
*Kendilik Değeri İhtiyacı: Her bireyin kendini değerli hissetmeye ihtiyac ı

vardır.
“Değerin Şartları: Kişinin yaptığı davranışların bazıları olumlu sonuçlar

vererek onda memnuniyet yaratırken bazıdavranışları da olumsuz sonuçlar verir ve
memnuniyetsizlik yaratır.
Dolayısıyla bireyin benlik algılamasıyla yaşantı arasında ne kadar uyum olursa, düşünce
ve davranışları da o kadar tutarlı olmakta, kendine ilişkin benlik algısı zarar görmemekted ir.
(Atkinson ve diğerleri, 2010, s.544).
12.2.1. Kendini Gerçekleştirme

Rogers kişiliği en önemli motive edici gücün doğuştan gelen kendini gerçekleştir me
dürtüsü olduğunu belirtmiştir (Rogers, 1995, s.199). Bu dürtü çocukluk yaşantıları ve öğrenme
yoluyla desteklenebilir veya engellenebilir.
Çocuğun benlik duygusunun gelişiminde anne-çocuk ilişkisinin önemi üzerine

durmuştur. Eğer anne çocuğun sevgi ihtiyacını karşılamışsa ki, Rogers buna koşulsuz sevgi
(positive regard) adını vermiş ve sağlıklı bir birey olmanın temel koşulu olarak görmüştür. Eğer
anne çocuğuna sevgisini ancak yapacağı uygun davranışlar karşılığı verirse (Buna da koşullu
sevgi denmiştir), çocuk annesinin bu tutumunu içselleştirir ve buna uygun değer koşulla r ı
geliştirir. Bu durumda çocuk sadece belirli koşullar altında kendisini değerli hisseder ve
annesinin hoşnutsuzluğuna sebep olacak davranışlardan kaçınır. Sonuç olarak çocuğun benliği
bir bütün olarak gelişemez, çocuk bir kısmının reddedileceği korkusuyla benliğinin tüm
yönlerini açığa vuramaz (Burger, 2006, s.424).
Anne bu dönemde çocuğun davranışını önemsemeksizin, sevgisini ve kabulünü

çocuğuna göstermelidir. Bu şekilde koşulsuz sevgi alan çocuk değer koşulları geliştirmeyec ek
ve ortaya çıkan benliğinin herhangi bir parçasını baskı altına almayacaktır. Birey ancak bu yolla
kendini gerçekleştirmeyi başarabilir.
Kendini gerçekleştirme psikolojik sağlık hâlinin en üst seviyesidir. Rogers’ın kavramı

Maslow’un kendini gerçekleştirme hâline ilke olarak çok benzemektir. Bu iki teori psikolojik
olarak sağlıklı insanın özellikleri açısından bir parça farklılık gösterir. Rogers’a göre psikolojik
olarak sağlıklı veya kendini tam olarak onaya koyan insanın özellikleri şöyledir ( Yalom, 1995,
s.23-45):
 Tüm yaşantılara açıklık
 Her anı dolu dolu yaşama eğilimi
258
 Kişinin başkalarının düşünceleri veya mantığı yerine kendi içgüdüleriyle
davranabilmesi yeteneği
 Düşünce ve davranışta özgürlük duygusu
 Yüksek düzeyde yaratıcılık
Rogers kendisini tam olarak kabul eden bireyi, kendini gerçekleştirmiş olarak değil,
kendini gerçekleştirmekte olan birey olarak tanımlamıştır. Yani benliğin gelişimi ileriye doğru
devam etmektedir.
Rogers insan potansiyeli hareketinde oldukça etkili olmuş, çalışmaları psikolojinin

insanileştirilmesine yönelik eğilimin önemli bir parçası olmuştur Rogers’ın kişilik teorisi,
özellikle benliğin önemi üzerinde durması oldukça olumlu karşılanmıştır. Rogers’ın kendini
gerçekleştirmeye yönelik doğuştan gelen potansiyel ve bilinçaltı güçlerin dışta tutularak öznel
bilinç yaşantıları üzerinde yaptığı vurgu açık olmayışları nedeniyle eleştirilmiştir (Kramer,
1995, s.31).
Hem teoriyi hem de terapiyi destekleyen çok sayıda araştırma yapılmıştır. Bugün teori
ve terapinin klinik ortamlarda yaygın bir kullanımı vardır.
Rogers 1946 yılında APA’ya başkan seçilmiş ve Seçkin Bilimsel Katkı Ödülü ile Seçkin
Mesleki Katkı Ödülü almıştır.
259
Uygulamalar
Araştırma Ödevi
260
Uygulama Soruları
1) Bir bireyin kendini gerçekleştirebildiğinin göstergesi olan davranışlarına örnekler

veriniz.
2) İhtiyaçlar hiyerarşisinin insan yaşamındaki önemini tartışınız.
261
Bölüm Soruları
1) Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde beslenme, açlık, susuzluk gibi ihtiyaçlar ın ı
karşılamış bir kişinin hangi ihtiyacının karşılanmasını bekler?
a) Sevgi ihtiyacı
b) Güvenlik ihtiyaçları
c) Kendini gerçekleştirme
d) Aitlik ihtiyacı
e) Başarı ihtiyacı
2) Maslow’un ihtiyaçlar hiyarşisinde başarılı olmak isteyen insan hangi ihtiyac ını
karşılamıştır?
a) Sevgi ve aitlik ihtiyacı
b) Güvenlik ihtiyaçları
c) Kendini gerçekleştirme
d) Potansiyelini ortaya çıkarma
e) Fizyolojik ihtiyaçlar
3) Kendini değerli bulan kişinin temel özelliği aşağıdakilerden hangisidir?
a) Aşırı kendine güvenen
b) İçine kapanık olan
c) Kendini anlayabilen
d) Her şeye ilgi duyan
e) Başkalarına göre kendini tanımlayan
4) Aşağıdakilerden hangisi kendine değer veren insanın özelliklerinden biri değildir?
a) İnsanın değerli bir birey olduğunu düşünmesi
b) İnsanın iyi özellikleri olduğunu düşünmesi
c) Başkaları ile ilişkilerini geliştirmeye çalışması
d) Kendine diğerlerinden daha fazla önemsememesi
262
e) Çevresinin fikirlerini dikkate almaması
5) Carl Rogers kuramının temel kavramı aşağıdakilerden hangisidir?
a) Kendini gerçekleştirme
b) İhtiyaç
c) Güven
d) Benlik
6) Hümanistik kuramcıların temel kavramı aşağıdakilerden hangisidir?
a) Fenomoloji
b) Kendini gerçekleştirme
c) İhtiyaç
d) Değer
7) İhtiyaçlar hiyerarşisine göre insan davranışlarının nedenlerini açıklayınız.
8) Carl Rogers’ın kuramına göre sağlıklı insan davranışlarının oluşumunu açıklayınız.
9) Maslow ve Rogers’ın “kendini gerçekleştirme” kavramını açıklayınız.
10) Abraham Maslow ve Carl Rogers’ın görüşlerinin temel özelliklerini yazınız.
Cevaplar
1) b, 2) a, 3) c, 4) e, 5) d
263
13. BİLİŞSEL KURAM I
264
13.1. Bilişsel Psikoloji
13.2. Bilişsel Kuramın Doğuşu ve Gelişimi
13.3. Bilişsel Kuramın Temel Varsayımları
13.4. Bilişsel Kuramın Temel Kavramları
13.5. Bilişsel Psikolojide Yönelimler
13.6. Bilişsel Psikolojinin Kurucuları: George Miller ve Ulric Neisser
13.6.1. George Miller
13.6.2. Ulric Neisser
265
1) Bilginin insan yaşamındaki önemini tartışınız. Düşünmek modern insana ait bir
yeterlilik midir?
2) İnsan üretimi olan bilgisayarlar, insanın kendini modelleştirdiği araçlar mıdır?
3) Davranışlarımız zihnimizin ürünü müdür?
266

edileceği veya
geliştirileceği
Bilişsel Psikoloji Bilişsel psikoloji davranışların Literatür taraması, tartışma

kaynaklarına ilişkin görüşlerini
söyleyebilmek
Bilişsel Kuramın Bilişsel psikolojinin tarihsel gelişim Literatür taraması, tartışma

Doğuşu ve Gelişimi sürecini anlatabilmek
Bilişsel psikolojinin gelişimini

sağlayan olayları sıralayabilmek
Bilişsel Kuramın Bilişsel kuramın temel Literatür taraması, tartışma

temel Varsayımları varsayımlarını söyleyebilmek
Bilişsel Psikolojide Bilişsel psikolojinin gelişimine Literatür taraması, tartışma

Yönelimler bağlı olarak yöneldiği alanları
söylyebilmek
Bilişsel Psikolojinin Bilişsel psikolojinin kurucularının Literatür taraması, tartışma

Kurucuları: George görüşlerini anlatabilmek
Miller
George Miller’in bilişsel
psikolojiye katkılarını
söyleyebilmek
Bilişsel Psikolojinin Ulric Neisser bilişsel psikolojiye Literatür taraması, tartışma

Kurucuları: Ulric katkılarını söyleyebilmek
Neisser
267
Anahtar Kavramlar
 Düşünme
 Bilgi
 Bilişsel Psikoloji
 Bilgiyi İşleme Modeli
 George Miller
 Ulric Neisser
268
Giriş
Bilişsel psikoloji, bilinç konusunu işlemesi sebebiyle psikolojinin hem en eski hem de
en yeni ekolü unvanını kazanmıştır. Çünkü bilinç, bilimsel bir bilim olmayan psikolojinin ve
modern bir bilim hâline gelen psikolojinin ortak konusu olmuştur.
İnsanın bilgiyi işleme süreçleriyle ilgilenmişlerdir.
Zihinsel süreçler incelenebilir. Doğrudan gözlenmese de davranışlar yoluyla dolaylı

olarak tahlil edilebilir.
İnsan edilgen değildir, anlamlandıran ve şekillendiren aktif bir sistemdir.
Bilişsel psikoloji 1950’lerden itibaren gündeme gelmiştir. Bilişsel (Kognitif)

psikologlar, insanı pasif bir yaratık olarak değil; algılayan, uyarıcıları işleyen, anlamlandır a n
aktif bir sistem olarak görmüşlerdir. Çünkü onlara göre insanı diğer canlılardan ayıran en
belirgin özellik, insanın gelen uyarıcıları işleyebilme, anlamlandırabilme yeteneği olmuştur.
G. Miller (1920-2006 ) ve U. Neisser (1928- ) bilişsel psikolojinin resmî kurucular ı

sayılmasalar da bugün bilişsel psikolojinin dönüm noktası sayılan bir araştırma merkezi ve bir
kitapla alanın oluşacağı zeminin hazırlayıcıları olmuşlardır.
Noam Chomsky, Jerome Bruner, Ailen Newell, Herbert Simon ve George Miller gibi
bilişsel uzmanlar, 1956 Massachusett Institute of Technology’de düzenlenen “Bilgi Teoriler i
Sempozyumu” nda psikoloji’de devram sayılan anlayışı başlatan konuşmalar yaptılar.
Toplantıya katılanlar, psikolojik süreçlerin kavramsallaştırılmasını anlamlı bir şekilde
değiştiren yeni bir oluşumun başladığı izlenimini edindiler. George Miller (1979) toplantının
etkisini yıllar sonra “Sempozyumdan, insan deneysel psikolojisinin, teorik dil biliminin ve
bilişsel süreçlerin daha geniş bir bütünün parçaları olduklarına ve gelecekte bu alanlar ın
ilerleyerek genişleyeceklerine ve birlikte çalışmaya başlayacaklarına dair, rasyonel olmaktan
ziyade sezgisel bir inançla ayrıldım... Adını ne koyacağımı bile bilmeden önce bilişsel bilim
için 20 yıldan beri çalışıyorum.” cümleleri ile ifade eder.
269
13.1. Bilişsel Psikoloji
Biliş, insan zihninin dünyayı ve çevresindeki olaylar ı
anlamaya yönelik yaptığı duyum, algı, imgeleme, hafıza, problem
çözme, düşünme vb. işlemlerin tümüdür.
Başka bir ifade ile dıştan alınan uyarımların algılanmas ı,

önceki bilgilerle karşılaştırılması, yeni bilgilerin oluşturulmas ı,
elde edilen bilgilerin belleğe depolanması, hatırlanması ile zihinse l
ürünlerin nitelik ve mantık yönünden değerlendirilmes inin
toplamından oluşan zihinsel süreçlerdir (Eysenck; Keane, 1996, s
16).
Biliş kelimesi yaklaşık olarak düşünme ile eş anlamlıdır. Dolayısıyla duyusal veriler in
dönüştürüldüğü, indirgendiği, detaylandırıldığı, saklandığı, hatırlandığı ve kullanıld ığı
süreçlerdir.
Bilişsel psikoloji ise bireyin tüm bu süreçleri ile ilgilenerek davranışlarını açıklama ya
çalışmaktadır. Neisser’ın ifadesi ile bilişsel psikoloji; “Biliş terimi, duyusal girdiler in
dönüştürüldüğü, azaltıldığı, yeniden gözden geçirildiği, depolandığı ve kullanıldığı bütün
süreçlere işaret eder. Açıkçası, biliş insanoğlunun yapabildiği her şeyi içermektedir ve her
psikolojik fenomen bir bilişsel fenomendir.”
Bilişsel psikoloji bilginin algılanmasıyla anlamayla, düşünmeyle ve cevabın üretimi ve

formüle edilmesiyle ilgilenmektedir. Biliş; düşünme ile eş anlamlı değerlendirildiğinde ise
düşünen zihnin bilimsel yöntemlerle incelenmesidir.
Bu bağlamda bilişsel psikoloji (Schultz&Schultz, 2009, s 365):
 İnsanın çevreye ilişkin bilgiye nasıl dikkat ettiğ, algıladığı ve onu nasıl edindiği,
 Bu bilginin insan beyin tarafından nasıl işlendiği ve depolandığı,
270
 İnsanların problemleri nasıl çözdüğü, nasıl düşündüğü ve dilsel olarak nasıl formüle
ettiği ile ilgilenmektedir.
Bilişsel psikoloji, duyumdan algıya, ilişkileri tanımaya, dikkate, bilince öğrenmeye,

belleğe, kavram oluşturmaya, düşünmeye, zihinde canlandırma ya, hatırlamaya, dile, zekâya,
duygulara ve gelişime kadar tüm psikolojik süreçleri kapsamaktadır. Dolayısıyla bilişse l
anlayışa sahip uzmanlar, insanoğlunun tüm karmaşık davranışlarını zihinsel dinamik le r
çerçevesinde incelemektedir (Eysenck; Keane, 1996, s.466).
Bilişsel psikoloji, “Bilgi nasıl alınır, depolanır, dönüştürülür ve kullanılır?, Bilinç

nedir?, Bilinçli fikirler kaynakları nelerdir?, Bellek ve algının işleyiş prensipleri nedir?,
Düşünme nedir?, Bu yeterlilikler nasıl gelişir?” gibi sorular sorarak insan davranışlar ını
tanımlamaya ve bu doğrultuda psikolojinin tahmin - kontrol süreçlerine ilişkin görüşler
sunmaktadır.
13.2. Bilişsel Kuramın Doğuşu ve Gelişimi

İnsanın yaşamını sürdürülmesi yaşamla ve çevreyle alakalı bilgiler edinmesine bağlıd ır.
Bu bilgilerin kazanılması ile başlayarak bilgiyi saklamayı ve ihtiyaç duyulduğu zaman ortaya
çıkırılarak uygun şekilde kullanımını insanlar nasıl yapabilmektedir? Aslında bu cümlele r
psikolojinin kendi tarihsel sürecinde çeşitli teorilerle cevap bulmaya çalıştığı en temel sorudur
yani “İnsan davranışları nasıl kazanılmaktadır?”. Bilişselci bakış açısı ile bu soruyu “Bilgi
nereden geldi?”, “Zihinde temsili nasıl?”, “Bu bilgi nasıl saklanıyor ve kullanılıyor?”, “Bu
dinamiklerin zihinsel prensipleri nelerdir?” şeklinde sorulara dönüştürerek detaylandırabiliriz.
Bu sorunun cevapları 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren psikoloji biliminin ulaşmış
olduğu bilimsel anlayışta, davranışların ve zihnin incelenmesi ile davranışlara yön veren
“bilginin kazanılması” süreçlerinin açıklanmasını içermektedir.
İnsanlık tarihinin “bilginin kazanımına” ilişkin görüşleri de kendi gelişimine paralel

olmuştur. Bu bağlamda iki temel anlayış doğrultusunda araştırmaların yürütüld üğü
görülmektedir. Birinci anlayış kalıtımsal dinamikler açısından “beynin doğuştan gelen
özellikleri” ile bilginin kazanımını açıklarken diğeri bilginin kazanımını yaşantılar ın,
deneyimlerin sonucu kazanılan bir yeterlilik olarak açıklamaktadır.
Bilgilerin kazanılmasını doğuştan süreçlerle

açıklayan uzmanlar yaşantılarımızı, deneyimlerimizi
düzenleyen birtakım kategoriler bulunduğunu
savunmaktadır.
Deneyimlerinizin bu “bilgiyi” size getirdiğine

şüphe yoktur. Fakat bu teoremi öğrenmeden önce
üçgenler bilgisi sizin sinir sisteminiz içinde yer almakta
mıydı? Doğuştançılar duyusal deneyimimizi düzenle ye n
önceden mevcut kategoriler bulunduğunu ileri
271
sürmektedir: Hafıza süreçleri gibi. Çünkü bir yaşantıyı deneyimlemiş olmanız, o yaşantı ile
ilgili bilgiyi öğrendiğiniz anlamına gelmemektedir.
Bilginin kalıcılığından ve ihtiyaç duyulan zamanlarda kullanımından, yani önceki

davranışların deneyimlerle sürekli gelişebilmesinden bahsediliyorsa bilgilerin bir şekilde
düzenlenerek, organize edilerek saklanması gerekmektedir. Dolayısıyla insanın doğuştan
birtakım yeterlilikleri olması gerekmektedir. Bununla birlikte deneyimlemediğiniz sürece
depolanacak bilgi de olmayacaksa her iki anlayışında bir bakıma doğru ve iç içe süreçleri ifade
ettiğini söylemek mümkündür. Bir başka ifade ile deneyimler, bilgiye yol açmaktadır ve
deneyimler kendilerinden kavramlar üreten ve değerlendirme yapabilen bir beyne ihtiya ç
duymaktadır. Bu beynin o bilgiyi organize etme süreci davranışlar olarak karşımıza
çıkmaktadır. Bu durum insanın yaşamı boyunca dinamik bir şekilde olarak devam etmektedir.
Dolayısıyla doğuştancıların ve deneyimcilerin (emprikçiler) görüşleri birinin diğerine
üstünlüğü olmaksızın bilginin edinilmesinde aynı derecede önemlidir.
Bilgi çağı olarak kabul edilen bir dönemde bu döngüsel ilişki açıklamala r ına
ulaşabilmek yalnızca psikoloji değil tüm bilim dallarının gelmiş oldukları düzey dikkate
alındığında kolay olabilmektedir. Bir başka ifade ile elde edilen bilgilerin gelişmişliği
doğrultusunda “bilgi edinimine” ilişkin böylesine açıklamalar yapabilmek insanlığın tarihse l
süreçleri düşünüldüğünde çok kolay gözükmektedir (Solo, 2007, s.14).
İnsanın bilgi edinmeye / davranışlarına ilişkin tanımlama ve açıklama çabalarının

psikolojinin bir bilim dalı olarak kabul edilmesinden çok daha önceki dönemlere gittiğini
belirtmiştik (Bkz. 1. Bölüm). Bu bağlamda filozof ve düşünürlerin tartışma konularının bilgi,
bilginin edinilmesi ve düşünme ile ilgili olduğu görülmektedir.
Aristoteles, kalbi zekânın merkezi olarak değerlendirmiş ve beynin kan ve kalbi

soğutmak görevini üstlendiğini; Alcmaeon ve Herophilus, beynin zekânın kaynağı olduğunu
ifade etmiştir. Hipokrat, beyni duyguların merkezi olarak tanımlamış; Galenos beynin ve sinir
sisteminin davranışları kontrol ettiğini, Descartes ise, beynin ruhun fonksiyonlar ını
gerçekleştiren bölge olduğunu ileri sürmüştür. Rönesans döneminde ise bilginin beyinde
yerleşmiş olduğu düşünülmüştür.
272
Bilginin yapısını ve yerini grafiklerle gösterme yoluna
gitmiştir (Robert Fludd). Yukarıdaki şekilde, bilginin fiziks e l
duyuların (mundus sensibilis-dokunma, tatma, koklama, görme ve
işitme) yanı sıra ilahî kaynaklar (muri’ dus intellectualis- Deus)
yoluyla kazanılmış olduğu gösterilmektedir.
Beynin çalışmasına ilişkin bilimsel nitelikte çalışmalar ise

ancak 16. ve 17. yüzyıllarda başlanmıştır. Bu yüzyıllarda yaşayan
anatomistler beynin farklı işlevleri yerine getiren bölümleri olduğunu bulgulamışlar ve
literatüre cerebrum -serebrum-, diğer bir ifadeyle beyin; cerebellum -serebellum- diğer bir
ifadeyle beyincik ve medulla oblongata -medulla-, diğer bir ifadeyle beyaz madde kavramlar ını
kazandırmışlardır. 17. yüzyılda Thomas Willis, beyindeki sinir ağları ve kan damarlarının
yapısını ortaya koymuştur. (www.stanford.edu/class/history/3/earlyscience/ab/ body, 10 Kasım
273
2008). 18. yüzyılda Avusturyalı fizikçi Franz Joseph Gall, ortaya koyduğu frenoloji -
phrenology- adlı teoriyle; kişilik, algı ve zekânın tamamen beyinde konumlandığını
savunmuştur (http://www.phrenology.org/intro.html, 07 Ekim 2008).
18. yüzyıl ise daha çok felsefi düşünceler özellikle empiristlerin -deneycilerin- yoluyla
bilginin kazanımının açıkalandığı bir dönemdir.
Örneğin, John Locke “An Essay Concerning Human

Understanding” (“İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme”) adlı
kitabında bilgi kuramını, bilginin olanaklarını, kaynaklarını ve
sınırlarını sorgulamakta; insan bilgisinin kesinliği ve genişliğini
araştırmaktadır. “Doğuştan bilgi yoktur” düşüncesi, sloganı
hâline gelmiş, hatta 1920’li yıllardan itibaren etkisini uzun yıllar
devam ettiren davranışçı ekolün felsefi temellerini hazırlamıştır.
Locke “Ne zaman düşünmeye başlarız?” sorusuna, “Duyum
bize bunun için gereken malzemeyi verdiği zaman.” cevabını
vermektedir. John Locke’un görüşleri ise Berkeley, Hume ve
Kant’ı derinden etkilemiştir.
274
Bilginin biricik kaynağı olarak gördüğü deneyi ise Locke, dış deney (duyum) ve iç
deney (düşünce) olmak üzere ikiye ayırır. Dış deneyin konusu, dışımızdaki algılanab ile n
nesnelerdir. İç deneyin konusu ise, ruhun içinde olup bitenlerdir. Locke’a göre, kendi öz
varlığımıza ait, sezgiye dayanan dolaysız bir bilgimiz vardır.
Ona göre, duyumsamadan önce düşünemeyiz; yani, daha önce duyumda bulunma ya n
hiçbir şey anlıkta bulunamaz. Kısacası, düşünce tamamen duyuma bağlıdır ve zihin tamamen
pasiftir. Locke, duyumları, nesnelerin kendisini yansıtmak bakımından birincil ve ikincil
nitelikler olmak üzere ikiye ayırır. Büyüklük, şekil, sayı, durum, hareket, nüfuz edileme zlik
gibi matematiksel ve zaman-mekânla ilgili olduğu için fiziksel addedilen birincil nitelik ler
dediği duyumlar nesneye aitolup gerçeğin yansılarıdır. Zira bunları ortadan kaldırdığımızda
nesnenin kendisi de ortadan kalkar. Renk, ses, koku, tat, sıcaklık-soğukluk, sertlik-
yumuşaklık gibi nesneye değil, özneye ait olan (duyu organlarımızın yapısıyla ilgili olan)
ikincil nitelikler dediği duyumlar ise, gerçeğin yansıları değildir; rastlantısaldır. Bunlar,
algılayandadırlar. Yani, bunların nesnelerin niteliği olarak algılanmaları, algılaya nın
anlığının etkileniş biçiminden başka bir şey değildir.
Locke’un bu görüşleri her ne kadar felsefi olup bilimsel metodoloji ile üretilme miş
olsalar da günümüzdeki modern psikolojinin birçok varsayımlarına yakındır.
19. yüzyıl ise deneysel sonuçlara dayanan bir disiplin oluşturma yolunda başlangıç
sayılmaktadır. Bu dönemde birçok uzmanın deneysel çalışmalar yolu ile bilginin kazanılmas ını
araştırdığını görmekteyiz: Gustav Fechner, Franz Brentano, Hermann Helmholtz, Wilhelm
Wundt, G. E. Müller, Oswald Külpe, Hermann Ebbinghaus, Sir Francis Galton, Edward
Titchener ve William James.
Bu dönemde çalışmalar zihnin yapısı ve zihnin süreçleri ile davranışlar olmak üzere iki
farklı yoldan ilerlemiştir. Zihnin yapısı ile ilgili çalışmalar Almanya’da Wundt ve Amerika’da
Titchener’in liderliğinde, süreçler ve davranışlar ilgili çalışmalar ise Avusturya’da ise
Brentano’nun önderliğinde devam etmiştir (Solo, 2007, s.16-18)
Aynı dönemlerde Wundt’un teorisini eleştiren, Amerika’da ilk psikoloji laboratuvar ını
kurucusu William James, bir zihin modeli geliştirmiş 1890 yılında psikolojiye yön veren
Prindples of Psychology adlı kitabını yayınlamıştır. James psikolojinin ana konusunun, dış
dünyadaki nesnelere ilişkin deneyimlerimiz olduğunu düşünmüştür.
James’in çağdaşları, F. C. Donders ve James Cattell zihinsel işlemler için gerekli olan
süreyi tespit etmenin bir yolu olarak kısa görsel sunumların algılanmasına dayanan deneyler
düzenlemişlerdir. Donders ve James Cat-tell’in yazılarında genellikle anlattıkları deneyler,
bugün bilişsel psikoloji olarak nitelendirdiğimiz konular yer almaktadır.
Bununla birlikte 20. yüzyıl davranışçı ekoldeki değişimler ile Gestalt ekolü bilginin
kazanılmasına ilişkin büyük bir dönüşümü başlattı.
275
19. yüzyıl sonunda dikkat, bilinç, bellek ve düşünme gibi içsel zihinsel yapılar ın
araştırılması ile ilgili kuramsal yaklaşımlar önemini yitirirken davranışçıların daha çok
hayvanların gözlenebilir davranışlarını araştırması tercih edildi. Böylelikle uzun bir süre -
yaklaşık 50 yıl- davranışın temelleri olan zihinsel süreçler üzerinde çalışılmamış oldu.
1932’de, bilişsel devrimden birkaç yıl önce Berkeley’deki California Üniversitesi’ nde
öğrenme psikologu olan Edward Tolman bilişsel harita kavramını geliştirdi. Tolman’ın “İşaret-
Gestalt Kuramı”nda (farelerle ilgili deneyleri) hayvanlar (farelerin), bir sürü farklı başlangıç
noktasından hedefe (yiyecek) ulaşmak üzere çevrenin bir resmini oluşturmaktadırlar yani
zihinsel haritalarını kullanarak hedeflerine ulaşmaktadırlar göstermiştir. Deney hayvanlarının
içsel haritaları gerçekte, kendi çevresiyle ilgili bilginin temsilidir (Schultz& Schultz, 2007,
s.691-694).
1932 yılında Cambridge Üniversitesi’nden Sir Frederick

Bartlett, “Remembering” adlı kitabını yazdı. Bartlett 19.
yüzyıldan 20. yüzyılın ortalarına kadar Almanya’da popüler olan
Ebbinghaus’un öncülüğünde yapılan ve deneysel psikolojide
gündemde olan unutma ve bellek konularında anlamsız hecelerin
kullanılmasına karşı çıkmıştır. Bartlett, insan belleğini doğal
şartlarda, anlamlı ve zengin bir materyal kullanarak araştırma nın
daha anlamlı bir sonuç vereceğini öne sürmüştür. Bartlett, bir
deneyimin özünü belirleyen tema olarak şema kavramını ortaya
atmıştır.
Amerika’da Tolman’ın ve İngiltere’de Bartlett’in çalışmaları, davranışçılığın egemen

olduğu yıllarda eleştirilmiş olsa da bilşsel psikoloji alanında takdir edilen çalışmalar olarak
görülmüştür.
Bilişsel psikoloji daha net bir şekilde kurulduğu için, 1930 ve 1940’larda gündemde
olan psikolojinin alt alanlarından farklıydı. 1956’da George Miller, bilişin deneysel olarak
değerlendirilmesini ön plana çıkaran, “The Magical Numbers: Seven, Plus or Minus Two: Some
Limits on Our Capacity for Processing Information” adlı bir dönüm noktası niteliğinde olan
makalesini yayımladı. Bu nörobilişsel devrimin nedenini açıklayan en önemli etkenler olarak
(Solo, 2007, s.23-24);
• Davranışçılığın başarısızlığı,
• İletişim teorisinin ortaya çıkması,
• Modern linguistik (dil bilim),
• Bellek çalışmaları,
• Bilgisayar bilimi ve diğer teknolojik gelişmeler,
• Bilişsel gelişim alanındaki çalışmalar sayılabilir.
276
13.3. Bilişsel Kuramın Temel Varsayımları
Bilişsel psikoloji (Miller, 2007, s.302; Senemoğlu, 2009, s.265-267)
1. İnsan beyninin temel işlevi bilgi işlemdir;
2. İnsan beyni hem yapı hem de kaynak kullanımı açısından sınırlı kapasiteye sahiptir;
3. Bilgi işleme süreci aktiftir; görüşleri ile insanın bilgi edinme sürecini incelemekted ir.
Dolayısıyla kuramın ana fikri, psikolojinin konusunun “içsel süreçler” olduğudur. Bu

doğrultuda temel varsayımı, insanda soyut bir nitelik olan zihnin varlığıdır ve zihnin sembolik
düşünebilme yeteneğidir.
Bilişsel psikoloji, dış dünyadan gelen uyaranlara yapılan tepkileri oluşturan zihinse l
süreçler olduğunu ve bunların bilimsel yöntemlerle araştırılabileceğini kabul etmektedir.
Kısaca bilişsel kuram, insanın bir yandan dış dünyayı algılama ve zihninde tasarımla ma
süreçlerini, bir yandan da o tasarımlara göre eylemlerini oluşturma süreçlerini araştırmaktad ır
(Schultz&Schultz, 2007, s.708-709).
Bilişsel uzmanlar, dikkat, algı, bilginin sembolleştirilmesi (dil), bellek, düşünme, ,

hatırlama, dil gibi psikolojinin temel alanlarına ilişkin kavramları, araştırma ve teorik
yaklaşımları kullanmaktadır (Schunk, 2011, s,516).
13.4. Bililişsel Kuramın Temel Kavramları

1- Dikkat: Organizmanın duyum eşikleri içerisinde giren birçok uyarıcı olmasına
rağmen yine de organizma her uyarıcıyı diğerleri içinde seçemeyebilir. Dikkat, duyum eşiğine
giren birçok uyarıcıdan birisine veya birilerini diğerlerinden ayırma, ona yoğunlaş ma
kapasitesidir. Bir başka ifade ile psiko-fizik enerjinin bir nokta üzerinde toplanmasıdır. Bir
durumu, bir nesneyi ya da bir problemi çözmeye yönelik organizmanın hazır bulunuşluk hâlidir.
2- Algılama: Dikkat edilen uyarıcının ne olduğunun anlaşılması ve uyarıc ının

yorumlanıp anlamlandırılması sürecidir. İnsanın dış dünyadaki soyut / somut nesnelerle ilişk i
kurması, bunlar hakkında birtakım yargılarda bulunması, bu nesnelere ilişkin belli bir davranış
ortaya koyması, bu nesneleri algılaması ile başlar. Dış dünyamızdaki soyut / somut nesnelere
ilişkin olarak aldığımız duyumsal (sensible) bilgi (information) algılamadır. (İnceoğlu, 2010, s.
68) Algılamanın gerçekleşmesinde duyu organlarının önemli bir yeri ve işlevi bulunmaktad ır.
Algılama sürecinde, Gestalt ekolünün algı ilkeleri doğrultusunda uyaranlar fark edilmekted ir
(şekil-zemin, benzerlik vb.) Ayrıca bireyin gereksinimleri ve onlardan kaynaklanan güdüler i,
bireyin bilgi birikimi ve deneyimlerinin de algılama sürecinin işlemesinde önemli rol oynadığı
bilinmektedir.
3- Öğrenme: Bilişsel kuramlara göre öğrenme, doğrudan gözlemlenemeyen zihinsel bir

süreçtir. Bu bilişsel kuramcılar daha çok anlama, algılama, düşünme, duyuş ve yaratma gibi
277
kavramlar üzerinde dururlar. Bilişsel kuramlara göre, öğrenme bireyin çevresinde olup
bitenlere bir anlam yüklemesidir.
4- Unutma: Bilişsel uzmanlara göre bilginin zihinde yanlış şekilde ya da yanlış yerlere
kodlanmasıdır. Bilginin organize edilmesi yani örgütlenmesi sürecinde hata yapılması sonucu,
bilginin tekrar zihne çağrılamaması ya da bozulmuş olarak çağrılabilmesidir.
5- Dil: İnsanın bilgiyi sembolleştirme kapasitesinin sonucu, bilgiyi semboler, simge ler
aracılığı ile ifade etmesi ve kullanmasıdır.
6- Düşünme ve Problem Çözme: Düşünme, zihnin bir işlevi veya bilginin işlenmes i
sürecidir. Bilginin işlendiği yönlendirilebildiği, problem çözmeyi sağlayan ve yapısal düzeyde
yeni bir zihinsel temsilin oluşmasına neden olan içsel bir süreçtir.
Genel olarak düşünme, insanın sembol, imge ve kavramları kullanarak bazı olaylar ı
zihninden geçirmesi, akıl yürütmesi ve problem çözmesidir. Problem, birey için öğrenilmes i,
düşünülüp çözümlenmesi ve bir sonuca bağlanması gereken durumdur. Problem çözme ise bir
engelle karşılaşan bireyin problemin unsurları arasındaki bağlantıları görerek çözüm yolunu
bulmasıdır (Schunk, 2011, s.196).
7- Bellek: Organizmaya gelen bilginin bazılarının dikkat edilip algılandıktan sonra

ihtiyaç duyulduğu anda tekrar hatırlanabilmesi için depolanması gerekmektedir; bilginin
depolama süreci ve zihinde depolandığı bölümler bellek olarak adlandırılmaktadır. Bellek,
uyaranların algılanması, düzenlenmesi, saklanması ve gerektiğinde hatırlanması, kullanılmas ı
sürecidir ve bireyin kendi yetenekleri, güdüleri, inançları, tutumu ve tecrübelerind e n
edindikleriyle etkilenen bir karar verme sürecidir.
Bu ilkeler doğrultusunda insan algısının doğasını, düşünmeyi ve dünyayı anlamayı

yansıtan bir sistem geliştirmek amacıyla, bilişsel uzmanlar kavramsal modeller tasarlamışlard ır.
Bu modeller, bilişin işleyişini ve yapısını betimleyen gözlemlere dayanmaktadır. Bilişse l
psikolojiye bilgi- işleme modeli hâkim olmasına rağmen, bilişsel bilimi oluşturmak için,
nörobilim ve bilgisayar bilimini içeren diğer modeller de bilişsel psikolojiye dâhil edilmiştir.
13.5. Bilişsel Psikolojide Yönelimler

Bilişsel psikoloji, zihin süreçlerine vurgu yapan klasik deneysel psikoloji
araştırmalarının devamıdır. Fakat yeni gözlem teknikleriyle nörolojide ve bilgi işlem
tekniklerindeki gelişmeler, davranışın bilişsel süreçlerinin anlaşılması için yeni alanları ortaya
çıkarmıştır. Bu alanlar:
Bilişsel bilim: Merkezinde, hipotez gibi bir açıklama girişimi olan modelle me
bulunmakatadır. Modeller, varsayım gibi sınanmak üzere ortaya konmazlar. Model, zaten
bilinen ve işleyen bir sistem olarak vardır. Dolayısıyla bilinen modelin kullanılarak bilinme ye n
zihin sisteminin anlaşılmaya çalışılmasıdır. Model kullanmanın mantığı şudur: “Zihnin,
modeller gibi işlediği düşünülürse davranış olguları ne dereceye kadar anlaşılabilir?” Bu
nedenle, model, bilim adamının bağlandığı bir açıklayıcı önermeler topluluğu olan teoriden
278
farklı bir şeydir. Model, tatmin edici bir teoriye ulaşma yolunda kullanılan bir anlama aletidir.
Araştırıcı, bir teori kurunca onu başkalarının sınama işlemlerine sunar. Oysa modeli, anlamak
istediği esas sistemi analoji yoluyla anlamak için kullanır (Eysenck, Michael; Keane, 1996,
s.466). Dolayısıyla modeller bu amacı yerine getirebildiği ölçüde kullanılır; açıklanacak
olayların karmaşıklığının modelin yeterliliklerini aştığı noktada bırakılır. Matematikse l
modeller, kompüter modeli, hatta davranışları doğuran sistemi daha iyi bilinen bir hayvanın
davranış sistemi, bilmediğimiz insanın davranış sistemini anlamak için anlamaya aracılık eden
bir model gibi kullanılabilir (Özakpınar, 2014, s.157-163).
Bilişsel nöropsikoloji: Nöropsikoloji nörologların, psikiyatırların, psikologların ve

nörofizyologların ortak ilgi alanıdır. Beynin belirli yapıları ile zihinsel süreçlerle ilişk is i
üzerinde durulmaktadır. Normal zihinsel işlevlere ilişkin bilgilerin yanı sıra beyin hasarları ve
beynin patolojik değişmeleri sonucunda meydana gelen davranış bozukluklarına ilişkin bilgiler i
de değerlendirmektedir (Eysenck, Keane, 1996, s.12)
Bilişsel sinirbilim: Nörofizyologlar, beynin yapısına ve beyin yapılarının işlevle r ine

ilişkin önemli bilgiler ortaya koymuştur. Bu yapı ve işlevler içerisinden psikolojik davranışlar ı n
nedenlerini ortaya koyan sistemi inceleme işidir. Başlıca teknikler şunlardır: Uyaranın beyin
etkinliği düzeyini değiştirici etkisini göstermeye yarayan elektriksel etkinliklerin EEG ile kafa
derisinden kaydedilmesi (ERP: event-related potentials); çeşitli zihinsel etkinlikler yaparken
beynin hangi yapılarının harekete geçtiğini görüntüleme (PET: positron emission tomography) ;
beyindeki yapısal değişmeleri ve zihinsel etkinliklere bağlı işlevsel görüntüleme ( fMRI:
functional magnetic resonance imaging). Bu verilerin beyin-zihinsel işlev ilişkisini anlamak ve
psikolojik teoriyi biyolojik zemine oturtmak için teorik düşünce ile yorumlanmasıdır.
13.6. Bilişsel Psikolojinin Kurucuları: George Miller ve Ulric Neisser
13.6.1. George Miller

George Miller’da bilişsel psikolojisinin kurucusu sayılana Neisser gibi başlangıçta
psikoloji eğitimi almamıştır; kariyerine Alabama Üniversitesi’nde İngilizce ve konuşma
alanlarında başlamış ve konuşma alanında yüksek lisans yapmıştır. Alabama’da öğrenciyk e n
psikolojiyle ilgilenmeye başlamasının ardından “Psikolojiye Giriş” dersini 16 sınıfa birden
vermeye başlamıştır ki daha önce hiç psikoloji dersi almamıştır. Miller daha sonra Harvard
Üniversitesi psikoakustik laboratuvarında sözel iletişimdeki problemler üzerinde çalışmaya
devam etmiş, 1946 yılında doktora derecesini alarak psikolinguistik üzerine çalışmalar ını
sürdürmüştür. Bu çalışmaların sonrasında da Dil ve İletişim isimli kitabını yayımlamış tır
Miller davranışçılığı psikolojideki temel düşünce ekolü olarak kabul etmiştir.

Davranışçıların hâkim olduğu akademik çevrede yer edinebilmek için Neisser gibi Miller’in de
başka bir seçeneği yoktur. Davranışçılar büyük üniversite ve mesleki organizasyonlardak i
bütün mevkilere yayılmışlardır.
279
Miller’ın davranışçı ekole ilişkin görüşlerinin değişimi ise 1950’lerin ortalarınd a
istatistiksel öğrenme teorisini, bilgi teorisini ve zihnin bilgisayar temelli modeller ini
derinlemesine araştırmasından sonra başlamıştır. İnsan zihninin işleyişi ile bilgisayarlar ın
çalışma tarzı arasındaki benzerliklerden de oldukça etkilenen Miller’in bilişsel psikoloji alanına
yaklaşmıştır. Ayrıca ilgilerinin değişmeye başladığı bu dönemde laboratuarlarda hayvanlar la
deney yapmasına engel olan hayvan tüyüne karşı geliştirmiş olduğu alerji reaksiyonu,
davranışçılığın egemen olduğu bu dünyada, akademik çalışmaları için dezavantaj teşkil
etmiştir. Miller bu durumun kendisi üzerinde yaratmış olduğu baskıyı ( Schultz&Schultz, 2007,
s.698) “Güç, saygınlık, otorite, ders kitapları, para… Psikolojideki her şey davranışçı ekol
tarafından sahiplenilmiş. Bizlerden bilimsel psikolog olmak isteyenler gerçekte
davranışçılığa karşı gelemez. Yoksa iş bulamazsınız” sözleri ile ifade etmiştir (Miller,
Baars’dan alıntı, 1986. s.203Aktaran Schultz&Schultz,2007, s.699))
Bununla birlikte aslında Miller’de kendi neslinden olan psikologlar gibi yenilikçi ve asi
bir ruhla kendisine öğretilen ve uygulamada olan psikoloji türüne karşı çıkmaya ve yeni bir
yaklaşım sunmaya hazırdır.
Bilişsel Araştırmalar Merkezi: Miller meslektaşı Jerome Bruner ile birlikte, insan
zihnini araştırmak amacıyla Harvard’da bir araştırma merkezi kurdu. (1960 yılınd a
üniversiteden bu amaçla kendilerine verilen ev, William James’indir). Miller ve Bruner, “biliş ”
kelimesini çalışma konularını belirtmek amacıyla seçti, bu çalışmaları yaptıkları yere de
“Bilişsel Çalışmalar Merkezi” adını verdiler (Schultz&Schultz, 2007, s.700).
“Biliş” kelimesini kullanarak kendimizi davranışçılıktan uzaklaştırmış oluyorduk.

Zihinsele benzer bir şey istiyorduk fakat “zihinsel psikoloji” son derece aşırı görünüyord u.
“Sağduyu psikolojisi” bazı antropolojik araştırmaları ve “halk psikolojisi” ise Wundt’un
sosyal psikolojisini işaret ederdi. Bu durumda kendi düşüncenizi etiketlemek için hangi
kelimeyi kullanırdınız? Biz “biliş” kelimesini seçtik (Miller, Baars’dan alıntı, 1986, s.210).
Merkezdeki iki öğrenci hiç kimsenin onlara bilişsel kelimesinin manasını tam olarak
anlatmadığını ve neyin taraftarı olup neye karşı çıktıklarından bahsetmediğini
hatırlamaktadır. Merkez “herhangi özel bir şey için değil, bir şeylere karşı çıkmak için
kurulmuştu. Asıl önemli olan, önemli olmayandı” (Norman & Levelt, 1988, s. 101’den
aktaran Schultz&Schultz, s.699).
Bilişsel psikolojinin devrimsel niteliklerine rağmen Miller bu hareketin gerçek bir

devrim olduğuna inanmamıştır. Miller’e göre bu hareket, yavaş bir ilerleme ve birikimle ortaya
çıkan bir gelişimdir. Miller, bilişsel psikoloji devrimsel olmaktan çok evrimseldi. Miller’e göre
psikolojinin davranışla olduğu kadar zihinsel yaşantıyla da ilgilendiğini kabul eden ve
doğrulayan sağduyu psikolojisine bir tür geri dönüştür (Schultz&Schultz, 2007, s.701).
Bilişsel Çalışmalar Merkezi’nde çok sayıda konu üzerinde araştırma yapılmıştır. Bu

konuların çoğu davranışçıların terminolojisinde olmayan dil, hafıza, kavram oluşturma,
280
düşünme ve gelişimsel psikoloji konulardır. Miller daha sonra Princeton Üniversitesi’nde bir
bilişsel bilimler programı oluşturmuştur. Bu alanda gösterdiği çabaların kabullenilmesiyle 1969
yılında APA’nın başkanı seçilmiş ve Seçkin Bilimsel Katkı Ödülü ile Yaşam Başarısı İçin
Psikoloji Uygulamaları Altın Madalyası’nı almıştır.
13.6.2.Ulric Neisser
Neisser 1967 yılında, “alanı kuran ve adını veren” Bilişsel Psikoloji isimli kitabını
yayımlamıştır. (Goleman, 1983, s.54). Kitap, psikolojiyi davranışçılıktan uzaklaştırmaya ve
bilişsel anlayışa yakınlaştırmakla kalmamış Neisser’ın de bilişsel psikolojinin “babası” olarak
tanımlanmasını sağlamıştır. Neisser’ın nasıl bir psikolog olduğunu ve nasıl bir psikolog olmak
istediğini anlattığı kitabı, aslında yeni psikolojiyi ve insana yaklaşımını tanımlamaktaydı.
Neisser, bilişsel terimini “duyusal verilerin dönüştürüldüğü, indirgendiği,

detaylandırıldığı, saklandığı, hatırlandığı ve kullanıldığı” süreçler açısından tanımlamıştı. Ona
göre “Biliş, insanoğlunun yapabilmesi mümkün olan her şeyi kapsıyordu” (Solso, 2007, s.7).
Bu nedenle bilişsel psikolojinin ilgi alanı duyum, algı, hayal kurma, hafıza, problem çözme,
düşünme ve diğer tüm zihinsel faaliyetlerdi.
İlk kitabından dokuz yıl sonra Biliş ve Gerçeklik isimli kitabında, bilişsel düşüncenin
daralmasından ve yapay laboratuvar ortamlarından veri elde etmesinden duyduğu
memnuniyetsizliği “artık yanlış bulduğu bir düşünceden uyanmış olduğunu” belirterek ifade
etmiştir. Neisser’a göre bilişsel psikoloji hareketi, insanların gerçek dünya problemleriyle nasıl
uğraştıklarına ilişkin bir anlayışa çok az katkıda bulunabilmiştir.
Aslında Nesisser’ın Harvard’da fizik üzerine aldığı eğitimle başlayan akademik hayatı,
George Miller’den etkilenmesi ile psikoloji alanında sürmüştür. Bilgi teorisi ile tanışmasını ilk
olarak aldığı “iletişim psikolojisi” dersi sağlamıştır.
Nesisser’ın çalışmalarına yön veren diğer bir kaynak da Koffka’nın Gestalt

Psikolojisinin İlkeleri adlı kitabıdır. Neisser 1950 yılında Harvard’dan mezun olduktan sonra
yüksek lisans için gittiği Swartmore’da Gestalt psikologlarından Wolfrang Köhler’in
gözetmenliğinde çalışmıştır.
Yüksek lisansın ardından doktora için tekrar Harvard’a dönmüş ve 1956’da doktora
eğitimini tamamladı (Schultz&Schulzt, 2007, s.701-702).
Bilişsel yaklaşıma doğru giderek artan bir ilgiye rağmen davranışçılığın hâkim olduğu
akademik çevrede, akademik kariyer için Neisser da davranışçılık alanında çalışmış olmasına
rağmen davranışçılığı ciddi şekilde eleştirmiştir. Aynı zamanda “Ne öğrenmek zorunda
olduğun önemliydi. Öyle bir dönemdi ki bir farenin üzerinde gösteremedikçe hiçbir psikolojik
fenomen gerçek sayılmazdı.” ifadesi ile davranışçılığın egemen olduğu psikoloji camiasınd a
farklı bir görüş üzerinde çalışabilmenin ne kadar güç olduğunu vurgulamıştır (Baars’dan alıntı,
1986, s.275). Neisser davranışçılığı sadece tuhaf değil, aynı zamanda biraz da “saçma”
bulmuştur.
281
Brandeis Üniversitesi’nde akademisyen olarak çalışmaya başladığında ise psikoloji
departmanının başkanı Abraham Maslow’dur. Abraham Maslow da o dönemde, davranışç ı
eğilimden kopmuştur. Bununla birlikte Maslow, psikoloji alanında üçüncü güç olarak
tanımladığı kendi hümanistik yaklaşımını geliştirmektedir. Maslow, Neisser’ı hümanistik
psikolojiye yönlendirmeye çalışmışsa da baskı yapmamış hatta Neisser’a bilişsel konulardak i
ilgilerini devam ettirebilmesi için bir kolaylık sağlamıştır. Neisser, daha sonra hümanistik
psikolojinin değil, ama bilişsel psikolojinin üçüncü güç olduğunu iddia etmiş olmasına rağmen
bilişsel psikolojiye yönelik de ciddi eleştirilerde bulunmuştur. Neisser, davranışçılık gibi
bilişsel psikolojinin çalışmalarını da insanın sorunlarının çözümüne ilişkin yetersiz bulduğunu
ifade etmiştir. 17 yıl Cornell Üniversitesi’nde kalan Neisser, Atlanta’da Emory
Üniversitesi’ndeki görevine devam ederken 2012 yılında vefat etmiştir (Schultz&Schulzt,
2007, s.701-702).
282
Uygulamalar
Araştırma ödevi
283
Uygulama Soruları
1) Zihinsel süreçlerinizle davranışlarınızı kontrol edebilir misiniz?
2) Bilgisayarlar, insanın küçük bir prototipi olabilir mi?
284
Bölüm Soruları
1) Bilişsel psikolojiye göre davranışı belirleyen etmen aşağıdakilerden hangisidir?
a) Bilinçdışı süreçler
b) Koşullanmalar
c) Zihin
d) Diğer insanlar
e) Çevre
2) Aşağıdakilerden hangisi bilişsel psikoloji ile ilgili değildir?
a) İçsel ödüller değil dışsal ödüller davranışın belirleycisidir.
b) Zihinsel süreçler incelenebilir.
c) İnsan pasif değildir.
d) Davranışın kazanılması bilginin edinilmiş olmasıdır.
e) Önemli olan cezanın değil dönütün yani bilginin verilmesidir.
3) Aşağıdakilerden hangisi bilişsel kuramın kavramlarından değildir?
a) Düşünme
b) Problem çözme
c) Algı
d) Biliş
e) Edim
4) Aşağıdakilerden hangisi “bilişsel piskoloji” ile ilgili yanlış bir açıklamadır?
a) İnsanın çevreye ilişkin bilgiyi nasıl algıladığı önemlidir.
b) İnsanın bilgiyi nasıl edindiği önemlidir.
c) İnsan davranışlarının değişiminin temelinde bilgi yer almaktadır.
d) Bir bilginin insanın bilinçdışı süreçlerindeki anlamı önemlidir.
e) İnsanın nasıl düşündüğü ve dilsel olarak nasıl formüle ettiği önemlidir.
285
5) Aşağıdakilerden hangisi bilişsel psikolojinin kurucusu sayılmaktadır?
a) Neilssen
b) Miller
c) Tolman
d) Wertheimer
e) Bandura
6) Bilişsel psikolojinin tarihsel gelişimindeki önemli beş olayı yazınız.
7) Bilişsel psikolojinin doğmasını sağlayan etmenleri açıklayınız.
8) Bilişsel görüş ile davranışçı görüş arasındaki farklılıkları yazınız.
9) George Miller’in bilişsel psikolojiye katkılarını anlatınız
10) Ulricc Neisser bilişsel psikolojiye katkılarını anlatınız.
Cevaplar
1) c, 2) a, 3) e, 4) d, 5) b
286
14. BİLİŞSEL KURAM II
BİLGİ İŞLEME MODELİ
287
14.1. Bilgisayar Metaforu
14.2. Bilgiyi işleme ve Bilgisayarlar
14.3. Billgiyi İşleme Modeli
288
1) İnsan üretimi olan bilgisayarlar insanın kendini modelleştirdiği araçlar mıdır?
2) Bilgiyi işleme modelinin insan davranışlarına ilişkin görüşleri davranışlarımızı

açıklamada yeterli midir?
3) Hafıza süreçlerinin (kısa süreli ve uzun süreli bellek) davranışların üretimindek i

etkisi nasıl açıklanabilir?
289

edileceği veya
geliştirileceği
Bilgiyi İşleme Kuramı Bilgi İşleme Kuramının Literatür taraması,

temel ilkelerini tartışma
söyleyebilmek
Bilgiyi İşleme ve Bilgisayarlar İnsan beyni ve Literatür taraması,

bilgisayarların işleyişi tartışma
arasındaki benzerlikleri
açıklayabilmek
Bilgisayarların işleyişi ile

insan davranışlarının
üretimi arasındaki ilişkiyi
açıklayabilmek
Bilgi İşlem Modeli Bilgiyi işleme modelini Literatür taraması,

açıklayabilmek tartışma
290
Anahtar Kavramlar
 Bilgiyi İşleme Modeli
 Bilgisayarların işleyişi ve beynimizin işleyişi
 Bilgiyi depolama süreçleri
 Zihnin davranışları üretme süreci
291
Giriş
Bilginin insan beyninde nasıl edinildiğini, işlendiğini, kaydedildiğini ve hatırlandığını
açıklayan teori “Bilgiyi İşleme Kuramı” olarak adlandırılmaktadır. Bilgiyi işleme teorisi, yeni
bir bilgi edinirken, insan zihninde oluşan olaylar zinciri üzerinde çalışma ve analiz yapan
bilişsel bir yaklaşımdır. Kurama göre, öğrenme birtakım zihinsel işlemlerle gerçekleşen
karmaşık içsel süreçtir (Senemoğlu, 2009, s.263).
Bu teori insanın bilgiyi işleme şeklinin bilgisayarlara benzediği görüşünden hareket

etmektedir. Bilgiyi işleme teorisini geliştiren George A. Miller (1956), zihnin dış uyaranlar ı
algılayıp sırasıyla işlediğini, kaydettiğini, birikimlediğini ve sonrasında bunlara yanıt verdiğini
düşünmüştür. Miller’e göre öğrenme, hafızada kayıtlı bir bilginin değişime uğraması sürecidir
(Solso, 2007, s.27).
292
14.1. Bilgisayar Metaforu
Saatler ve otomatlar, 17. yüzyıl mekanik dünya görüşünün metaforlarıdır. Bu
mekanikler kolayca elde edilebilir ve kolayca anlaşılabilir modellerdi.
Günümüzde mekanik evren görüşü ve ondan türeyen davranışçı psikolojinin yerine,

fizikteki yeni bakış açısı ve psikolojideki bilişsel hareket geçmiştir.
Bilgisayarların geliştirildiği 20. yüzyılda, saat ve

otomatlar insan zihinin işleyişine ilişkin metafor özellikler ini
kaybetmişlerdir. İnsan zihni kendisinin geliştirdiği üst bir
modelle açıklanabilir. Dolaysıyla bilgisayar, insan zihnini
anlamada bir model olarak kullanılmaya başlanmıştır
(Shchultz&Schultz, 2007, s.703-704).
Psikologlar bilgisayarların yapay bir zekâ sergiled iği

varsayımından hareketle, işleyiş şekillerini giderek artan bir şekilde zihinsel süreçler i
açıklamak için kullanamaya başladılar.
Sembollerle uğraşan bir dizi komuttan başka bir şey olmayan bilgisayar programlarının
insan zihnine benzer şekilde işlem yaptığı, Zihnin ve bilgisayarın çok miktarda bilgiyi (uyancı
veya veriyi) alıp kavradığı görülmektedir. Bu bilgiyi işlemden geçirirler, yönetirler, depolayıp
gerektiğinde geri çağırırlar ve çeşitli şekillerde üzerinde faaliyette bulunurlar. Bu nedenle
programlama bilişsel insan bilgisi süreci görüşü için bir örnek oluşturur. Zihinsel işlemler in
açıklanmasına hizmet eden bilgisayarların kendisi değil bu programdır (yani donanım değil,
yazılımdır) (Solso, 2007, s.27; Pervin; John, 1996, s.490).
Bilişsel psikologlar bilişsel süreçlerle ilişkili herhangi bir fizyolojik süreçle değil, fakat
nasıl düşündüğümüzün temelini oluşturan sembol kullanım düzeni ile ilgilenmişlerdir.
İnsan zihnine ilişkin bu bilgi işleme görüşü bilişsel psikolojinin temelini

oluşturmaktadır. Psikoloji tarihi 100 yıldan fazla bir süreç içerisinde çalışma konusuna model
olmak üzere saatlerden metaforlara ilerlemiştir. Fakat her ikisinin de makine olması önemli bir
konudur. Bu durum psikolojinin evrim süreci içerisinde eski ve yeni psikoloji ekolleri
arasındaki tarihsel sürekliliği gösterir.
293
14.2. Bilgiyi İşleme ve Bilgisayarlar
Teori, bilgiyi işleme ve analiz açısından insanın zihin yapısının, bilgisayara çok
benzediğini iddia eder. Ayrıca beyine giren yeni bir bilginin hafıza/bellek odalarında
depolanmadan önce, ilk olarak analiz edildiğini, sonrasında çeşitli kriterler üzerinden test
edilmektedir. Bu işlemler çok yüksek bir hızda gerçekleştiği için insanın bunu fark etmesi söz
konusu değildir. İnsanın duyusal algıları, bir bilgisayar donanımının çalışması gibi işlem
yapmaktadır. Dolayısıyla insanın öğrenme esnasında kullandığı kurallar ve stratejiler de
bilgisayarın kullandığı yazılımlara benzemektedir. Bu bağlamda insanın bilgiyi işleme sistemi,
algılar ve kurallar düzenlenerek geliştirilebilir. (Pervin; John, 1996, s.490; (Schunk, 2011,
s.200)
• Duyusal Bellek (DB): Klavye veya ses ayırt eden sistemler gibi “girdi” (input)
araçlarına benzetildi.
• Kısa Süreli Bellek (KSB) ya da Çalışan Bellek: Bilgisayarlardaki CPU veya

RAM ögelerine benzetildi (Random-Access Memory).
• Uzun Süreli Bellek (USB): Bilgisayarlardaki “hard disk”e benzer bulundu.
14.3. Bilgiyi İşleme Modeli

Bilgi işleme modellinde birey, öğrenme sürecinde aktiftir. Birey çevresel uyarıcıla r ın
hepsini değil bunların bir kısmını seçerek almakta ve etkileşimde olduğu uyarıcılara anlam
verip yorumlamaktadır. Davranışların kazanımı eski bilgilerle yeni bilgilerin etkileşimi söz
konusudur. Eski bilgiler sayesinde yeni uyarıcılara anlam verilebilir ve eski bilgiler le
ilişkilendirilerek yeni bilgiler depolanır.
Bilgi İşleme Modeli, insan davranışlarının üretilmesini birbiri ile etkileşim içindeki üç
temel yapı ile açıklamaktadır: Bilgi depoları, bilişsel süreçler ve biliş bilgisi olmak üzere üç
ana bileşenden oluşmaktadır.
294
Bilgi İşleme Kuramı; bilişsel bir kuram olup bilginin dışarıdan nasıl alındığını, ne
gibi zihinsel işlemlerden geçirildiğini, nasıl depolandığını ve depolanan bilginin nasıl
hatırlandığını kapsamlı bir şekilde açıklamaya çalışmaktadır.
Bilgi depoları, duyusal bellek, işleyen bellek ve uzun süreli bellek olmak üzere bilgile r in
saklandığı belleklerdir. Bunlar aynı zamanda bilgi işleme sürecinin de aşamalarıdır.
Duyusal kayıt / işlem / bellek: Tüm bilgileri alıp geçici veya kalıcı olarak depolayan
zihinsel işlem birimlerinin bir parçasıdır. Çevreden alınan uyarıcılar duyu organları aracılığıyla
öncelikle duyusal belleğe girmekte ve kaydolmaktadırlar. İnsan duyu organlarındaki birtakım
alıcı hücreler, dış enerjiyi alıp, beyin için belli mesajlara dönüştürür. Bu aşamada bilginin doğru
algılanması, diğer aşamalar için çok önemlidir. Eğer dış uyaran, ilginç özelliklere sahipse veya
mevcut bir prototipi aktive etmişse geçerli bir yanıt oluşturulur. Bilgi ne kadar önemli,
hissedilebilir ya da uyarıcı nitelikte ise duyularla o kadar kolay ve mükemmel algılanır.
Algılanan ham uyarıcılar duyusal kayıtta, ham bilgi olarak çok kısa süreliğine tutulurla r.
Duyusal belleğe gelen ham bilgi dikkat, algı ve tanıma yolu ile kısa süreli belleğe gönderilir
(Woolfolk, 2007, s.250).
Kısa süreli işleyen kayıt / bellek: İşleyen bellekte ham bilgiler, üzerinde düşünülerek
ve uzun süreli bellekteki bilgilerle birleştirilerek anlamlı duruma getirilirler. Bu aşamada
duyusal kayıttan gelen ham bilginin işlenmesi söz konusudur. Bu nedenele kısa süreli belleğe,
işleyen bellek de denilmektedir. İşleyen bellekte çok az bilgi (7+/-2 birim yani en az 5 en çok
9 birimlik bilgi saklı tutulabilmektedir) yaklaşık 20 saniyelik bir zaman dilimi süresince yani
çok kısa süreliğine tutulabilmektedir. Bilginin işleyen bellekte kalış süresini uzatmak için
“tekrarlama” süreçlerinden yararlanılır. (Arkonanç, 2005, s.182; Woolfolk, 2007, s.253)
Kısa süreli bellekte iki tür işlem yapılmaktadır. Bunlardan biri ham bilginin hemen
ardından bilginin davranışa dönüştürülmesi (uyarana tepki verme) diğeri ise anlamlı kodlama
yapılarak saklanmak amacıyla uzun süreli belleğe aktarılmasıdır.
295
Bilgiyi İşleme Süreçleri
1. Çevredeki uyarıcıların alıcılar yoluyla algılanması
2. Duyusal kayıt yoluyla bilginin kaydedilmesi
3. Bilginin seçilerek kısa süreli belleğe geçirilmesi
4. Kısa süreli bellekte zihinsel tekrar.
5. Anlamlı kodlama
6. Kodlanan bilginin uzun süreli bellekte kodlanması
7. İşleyen belleğe geri getirme
8. Bilginin gönderilmesi (tepki üretici)
9. Tepki üreticinin bilgiyi kaslara göndermesi
10. Bireyin çevresinde performansını göstermesi
11. Yürütücü kontrol tarafından tüm bu süreçlerin kontrol edilmesi
Uzun süreli bellek: Bilgilerin sürekli olarak saklandığı deposudur. Uzun süreli belleğin
kapasitesinin kapasitesi bilinmemektedir. Bilgiler uzun süre ihtiyaç duyulana kadar burada
tutulabilir, ihtiyaç duyulduğunda buradan çağrılı ve sonra tekrar yeni türevleri ile buraya
gönderilir. Uzun süreli bellekte bilgiler özelliklerine göre farklı bölümlerde depolanmaktad ır :
anlamsal bellek (hatıralar), anısalbellek (kuramsal- teorik bilgi) ve işlemsel bellek (bir işi
yapma yöntemleri) (Arkonanç, 2005, s.183-184; Woolfolk, 2007, s.257)
Bilişsel süreçler, bilgilerin bir bellekten ötekisine aktarılmasını sağlayan zihinse l

faaliyetlerdir. Bunlar, dikkat, algı, tekrar, kodlama ve geri getirmedir. Bilgi işleme süreciyle
öğrenmede, öğrenilmek istenen bilgi uyarıcı ya da ham bilgi olarak dikkat aracılığıyla diğer
296
ham bilgeler arasından fark edilir ve seçilir. Daha sonrau uyarıcı ya da ham bilgi, algıyla anlamlı
bilgiye dönüştürülür. Sürekli olarak saklanmak istenen bilgiler işleyen bellekten uzun süreli
belleğe aktarılırken işe koşulan tekrar süreci, bilginin zihinsel simgelerinin oluşturuld uğu
kodlama süreci ile bilgiler uzun süreli bellekte depolanır. Bilişsel süreçlerin sonuncusu olan
geri getirme, uzun süreli bellekte depolanmış olan bir bilginin aranıp bulunması ve kullanılmak
için tekrar işleyen / kısa belleğe aktarılmasıdır. Bilgi işleyen bellekten uzun süreli belleğe
aktarılırken yapılan kodlama biçimi, geri getirme sürecini etkilemektedir. Anlamlı kodlanan
bilgiler daha kolay geri getirilebilir (Woolfolk, 2007, s.255-257)
Biliş bilgisi, bilgi işleme sürecinde, bilgi depolarıyla bilişsel süreçlerin, bir bütünlük
içinde işlemesini sağlama görevini yerine getirir. Biliş bilgisi öznel nitelik taşımaktadır yani
bireyin kendisi ile ilgildir. Birey sahip olduğu biliş bilgisiyle dikkat, algı, tekrar, kodlama ve
geri getirme olarak adlandırılan bilişsel süreçleri denetler ve yönlendirir.
297
Uygulamalar
Araştırma ödevi
298
Uygulama Soruları
1) Zihinsel süreçlerinizle davranışlarınızı kontrol edebilir misiniz?
2) Bilgisayarlar insanların küçük bir prototipi olabilir mi?
3) Her şeyi hatırlar mısınız?
4) Bilgiyi işleme modelinin kavramları ile ilgili gündelik yaşamdan örnekler veriniz.
299
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi bilgi işleme modelinin kavramlarından değildir?
a) Duyusal kayıt
b) İşlemsel hafıza
c) Algı
d) Bilişsel harita
e) Dikkat
2) Aşağıdakilerden hangisi kısa süreli bellek ile ilgilidir?
a) Bilgiler 4-5 saniye kalır.
b) Anıların deposudur.
c) Bilgi davranışa dönüştürülür.
d) Kapasitesi bilinmemektedir.
e) Algılama ve tanıma işlevlerini görür.
3) “Bilgilerin bir bellekten ötekisine aktarılmasını sağlayan zihinsel faaliyetlerdir.”
Yukarıda sözü edilen süreç aşağıdakilerden hangisidir?
a) Duyusal kayıt
b) Bilgiyi depolama
c) Bilişsel süreç
d) Bilgiyi işleme
e) Bilgiyi bozma
4) Aşağıdakilerden hangisi bilişsel süreçlerden değildir?
a) Dikkat
b) Algı
c) Tekrar
d) Kodlama
300
e) Alışma
5) Bilgiyi işleme teorisini ilk geliştiren uzman kimdir?
a) Neilsen
b) Miller
c) Tolman
d) Werthimer
e) Koffka
6) Bilgi işleme modelinin özelliklerini şekil vasıtasıyla açıklayınız.
7) Bilgi işleme modelinin insan davranışlarını açıklama anlayışını davranışç ı

kuramcılardan bandura’nın görüşü ile karşılaştırarak açıklayınız. (Benzerlik ve Farklılıkları)
8) Bilgisayarların işleyişi ile insan beyninin işleyişi arasındaki benzerliklerin insan

davranışlarını açıklamada yeterli olacağına inanıyor musunuz? Tartışınız.
9) İnsan davranışlarını açaıklamaya yönelik bilgi işleme modelini duygusal süreçlerini

davranışları nasıl açıklamaktadır. Tartışınız.
10) Gestaltçı kuramın ilkelerinin bilgiyi işleme modelinin gelişimindeki katkısını

tartışınız.
Cevaplar
1) d, 2) c, 3) c, 4) e, 5) b
301
KAYNAKÇA
Adler, Afred(2000) .Sosyal Duygunun Gelişiminde Bireysel Psikoloji. İstanbul:
Hayat Yayınları.
Adler,Alfred (1996).İnsanı Tanıma Sanatı. İstanbul: Say Yayınları
Ağır (Sert), M. (2005). “Sosyal Öğrenme”. Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi. Nobel:

Ankara
Ağır (Sert), Meral(1997) “İmam Hatip Lisesi ve Normal Lise Öğrencilerinin

Denetim Odakları Üzerine Bir İnceleme.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
Ardalı C; Erten, Y(1999). Psikanalizden Dinamik Psikoterapilere. İstanbul: Alfa

Yayınları.
Arkonaç, Sibel Ayşen (2005). Psikoloji: Zihin Süreçleri Bilimi, 4. Baskı, Alfa Basım
Yayım Dağıtım, İstanbul.
Atkinson, Rita L.; Atkinson, Richard C.; Smith, Edward E.; Bem, Dary J.; Hoeksema,
Susan Nolen (2010). Psikolojiye Giriş, Çev: Yavuz Alogan, 6.baskı, Arkadaş Yayınevi,
Ankara.
Bandura, A. (1969). Social-learning theory of identificatory processes. In D. A. Goslin

(Ed.), Handbook of socialization theory and research (pp. 213-262). Chicago: Rand McNally
Bender, M.T.(2005).”John Dewey’in Eğitime Bakışı Üzerine Bir Yorum”. Gazi

Ünivesitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi. Cilt 6. Sayı 1.s.13-19.
Bernstein, Douglas A.; Roy, Edward J.; Srull, Thomas K. (1991). Psychology, Second
Edition, USA: Houghton Mifflin Company.
Black, S. A. (2012). Freud ve Sonrası - Modern Psikanalitik Düşüncenin Tarihi.

İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları
Breger, Louis (2002). Freud Görüntünün Ortasındaki Karanlık. Çev: Aslı Biçen,
YKY Yayınları, İstanbul.
Burger, Jerry M. ( 2006). Kişilik. (Çev: İnan Deniz Erguvan Sarıoğlu) İstanbul : Kaknüs
Yayınları
Cloutier,Richard; Onur, Bekir (1994). Ergenlk Psikolojisinde Kuramlar. Ankara

Üniversitesi Eğitim bilimleri Fakültesi Dergisi. Cilt 27.sayı:2. s.885
Cüceloğlu,Doğan(2000) .İnsan ve Davranış. İstanbul: Remzi Kitabevi.
302
Davidoff, Linda L. (1981). Introduction to Psychology, London:McGraw-Hill
Education
Dworetzky, John P. (1996). Introduction to Child Development, Sixth Edition, West

Publishing Company, USA.
Ersevim, İsmail (2005). Freud ve Psikanalizin Temel İlkeleri, 3. Basım, Assos

Yayınları, İstanbul.
Erten,Y(2004) Heinz Kohut’un İzini Sürmek.Psikanalizin Öteki Yüzü: Heinz

Kohut, M. Tanık,N.Mitrani, Y. Erten(Ed). İstanbul :Metis Yayınları.
Evra, Judith Van (1998). Television and Child Development, Second Editio n,
Lawrence Erlbaum Associates, Publishers. London.
Eysenck, Michael W. ; Keane, Mark T. (1996). Cognitive Psychology A student’s

Handbook. Psychology Press. An imprint of Erbaum (UK) Taylor&Francis.
Geçtan, Engin (2004). Psikanaliz ve Sonrası. İstanbul: Metis Yayınları
Gerrig, Richard J.; Zimbardo, Philip G. (2012). Psikolojiye Giriş: Psikoloji ve Yaşam,
Çev: Gamze Sart, Nobel Yayınevi, Ankara.
Goodman, Paul; Perls, Frederick S.; Hefferline, Ralph F. (1996). Gestalt Terapisi
İçimizdeki Çocuk, Çev: Nevzat Aşman, 3. Baskı, Söz Yayınları, İstanbul.
Göka, Erdal;Yüksel,F.Volkan;Göral,Sevinç (2006).”İnsan İlişkilerinde Yansıtmalı

Özdeşim” Türk Psikiyatri Dergisi,17(1):46-54.
Hjelle, Larry A.; Ziegler, Daniel J. (1987). Personality Theories. Basic Assumptions
Research and Applications. Second Editiom. McGraw- Hill Psycholgy Series Newyork.
Horney, Karen (2013). Çağımızın Nevrotik İnsanı. İstanbul: Sel Yayıncılık
Horney, Karen (2011). Nevrozlar ve İnsan Gelişimi. İstanbul: Sel Yayıncılık.
Horney, Karen (1989). Kendi Kendine Psikanaliz, (Çev: Selçuk Budak,) Ankara :
Öteki Psikoloji,
Horney, Karen (1999). Psikanalizde Yollar, Çev: Selçuk Budak .Ankara.:Ötek i

Psikoloji,
Jones, Ernest (2004). Freud Hayatı ve Eserleri, Çev: Emre Kapkın, Kabalcı, İstanbul.
Jung, Carl Gustav (2001). İnsan Ruhuna Yöneliş, Çev. Engin Büyükinal. Say
303
Jung, Carl Gustav (2007). Jung İnsan ve Sembolleri, Çev: Ali Nahit Babaoğlu. 3.
Baskı, Okyan Us, İstanbul.
Jung,Carl Gustav(2006). Jung’dan Seçme Yazılar. İstanbul :Dost Kitabevi.
Klein, M. (2011). Haset ve Şükran. İstanbul: Metis Yayınları.
Kohut, Heinz(1998) Kendiliğin Yeniden Yapılanması( Çev: O. Cebeci).İstanbul:

Metis Yayınları.
Kohut, Heinz(2000) Kendiliğin Çözümlenmesi.(Çev: C. Atbaşıoğlu, B. Büyükal,C.

İşcan) İstanbul: Metis Yayınları
Kramer, Peter D (1995). “On Becoming A Person Therapist’s View of

Psychotherapy, “Carl R. Rogers. New York.
Maslow,Abraham(2000). İnsan Olmanın Psikolojisi. İstanbul: Kuraldışı Yayınları.
Masterson, James F.; Tolpin, Marian; Sifneos, Peter E. (2010). Psikanalitik

Psikoterapilerin Karşılaştırılmas ı, Çev: Pınar Üzeltüzenci, Litera Yayıncılık, İstanbul.
Miller, Patricia, H.(2007). Gelişim Psikolojisi Kuramları (Edit: Bekir Onur; Çev:
Zeynep Gültekin) . Ankara: İmge Yayınları.
Mitchell A.S. ( 2009) Psikanalizde ilişkisel Kavramlar. Çev:G. Algaç, İ. Anlı.

İstanbul: Bilgi üniversitesi yayınları.
Myers, David G. (2013). Psychology, Seven Edition. Worth Publishers, New York.
Özakpınar,Yılmaz(2014) Psikolojinin Kavramsal Yapısı,İstanbul:Ötüken Yayınları.
Papalia, Dianne E.; Olds, Sally Wendkos (1998). Psychology. Mc Graw-Hill Book
Company, USA.
Perron, Roger (2003). Neden Psikanaliz, Çev: Alp Tümertekin, İthaki Yayınlar ı,
İstanbul.
Pervin, Lawrence; John, Oliver P. (1996). Personality: Theory and Research, Seventh
Edition, John Wiley Sons Inc. USA.
Plotnik, Rod (2009). Psikoloji’ye Giriş, Çev: Tamer Geniş, Kaknüs Yayınları, İstanbul.
Samuel, William (1981). Personality Searching for the Sourches of Human

Behavior. Mc Graw Hill Intrenatioal Book Company.
Schultz, Duane P. ; Schultz, Sydney Ellen, (2007). Modern Psikoloji Tarihi.İstanb ul

:Kaknüs Yayınları.
304
Schultz, Duane P. ; Schultz, Sydney Ellen, (2009). Theories of Personality, Ninth
Edition, Wadsworth, Cengage Learning, USA.
Schunk, Dale H. (2011). Öğrenme Teorileri, Eğitimsel Bir Bakış, Çev Ed: Muzaffe r
Şahin, İkinci Baskı, Nobel Yayınevi, Ankara.
Senemoğlu, Nuray(2009). Gelişim Öğrenme ve Öğretme Kuramdan Uygulamaya .

Geliştirilmiş 14. Baskı: Ankara: PEgem Akademi
Slavin, Robert E. (1997). Education Psychology Theory and Practice, Fifth Editio n,
ViaCom Company, USA.
Solso, Robert L.; Maclin, Kimberly M.; Maclin, Otto H. (2007). Bilişsel Psikoloji,
Çev:Ayşe Ayçiçeği Dinn, Kitapevi, İstanbul.
Storr, Anthony (2006). Jung’dan Seçme Yazılar, Çev:Levent Özşar, Dost Kitabevi,
Ankara.
Taşıntuna, Nilgün; Özçümez,Gamze(2011) “Mükemmeli Ararken: Bir İç dünya

Çözümlemesi” Klinik Psikiyatri Dergisi.14. s.103-114.
Woolfolk, Anita (2007). Educational Psychology. Tenth Edition, Allyn & Bacon,
USA.
Yalom, Irvin. (1995). “A Way of Being The Founder of the Human Potential
Movement Looks Back on a Distinguished Career” Carl Rogers, New York.
Zweig, Stefan (1991), Sigmund Freud Cinselliğin Yeryüzü. Çev: Ali Avni Öneş, Broy
www.stanford.edu/class/history/3/earlyscience/ab/ body, 9.8.2014
www.phrenology.org/intro.html.9.8.2014
305

Cagdaspsikolojiakimlari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cagdaspsikolojiakimlari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÇAĞDAŞ PSİKOLOJİ AKIMLARI

SOSYOLOJİ – FELSEFE LİSANS PROGRAMI

DR. MERAL SERT AĞIR

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

SOSYOLOJİ LİSANS PROGRAMI

ÇAĞDAŞ PSİKOLOJİ AKIMLARI

Dr. Meral Sert Ağır

İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Sosyoloji ve Felsefe bölümü

Kitabımızda psikolojinin tarihsel sürecinde temel kabul edilen kuramlar ve bu

Psikoloji ile ilgili okumaların gerek akademik hayatınızda gerekse gündelik

Dr. Meral Sert Ağır

1.1. Bir Bilim Dalı Olarak Psikoloji

1.2. Psikolojinin Amaçları ve İşlevi

1.3. İnsan Davranışlarının Farklı Bakış Açıları ile Açıklanması

3) Psikoloji bir bilim dalı olarak insan davranışlarını nasıl açıklamaktadır?

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

Psikolojinin Amaçları ve İşlevi Psikoloji biliminin Literatür taraması, gözlem,

Psikolojinin İnsan Davranışlarını İnsan davranışlarına Literatür taraması, gözlem ve

 Psikolojinin amaçları - işlevleri

 Davranışsal bakış açısı

 Psikanalitik bakış açısı

 Bilişsel bakış açısı

Psikoloji, davranışların bilimsel incelemesidir. Bu tanım, psikolojinin bilimsel yönüne

Psikolojinin verilerinin kabul edilebilmesi için “bilimsel temellere dayanması”

Bu yöntem, objektif olarak toplanmış veriler ışığında, problemlerin analizi ve

Davranış basit anlamda çevreye uyum sağlama yollarını içeren hareketlerdir.

Davranış, bir kişinin dışarıdaki diğer insanlarca da doğrudan doğruya

Davranışlarımızın psikomotor boyutu, davranışın bilişsel ve duyuşsal yönüyle tutarlı

Günümüzde davranışın zihinsel yönlerine dikkat çekebilmek için psikolojinin “zihinse l

Psikoloji tanımında üç anahtarımız var:

1.2. Psikolojinin Amaçları ve İşlevi

Dolayısıyla her türlü insan davranışının nasıl gerçekleştiğini anlama çabalarının

Sonuç olarak psikoloji bilimi, farklı davranışlara net açıklamalar geliştirme yi

Tahmin: Ne olacağını yordama

Araştırma ve incelemeler sonucunda elde edilmiş bilgiye dayanılarak yapılan çıkarımla r

Kontrol: Ne olduğunu kontrol etmek

İnsan davranışlarını kontrol edebilmek psikoloji alanının en önemli hedeflerindend ir.

Davranışı kontrol edebilmek psikolojinin en önemli amaçlarından biridir. Çünkü bu

1.3. İnsan Davranışlarının Farklı Bakış Açıları ile Açıklanması

Bu bağlamda “Psikoloji, olay ve olguları farklı bakış açılarından ele alabilmektedir. ”

1. Biyolojik yaklaşım: Bu yaklaşım genlerin, hormonların özellikle beynin ve sinir

2. Davranışçı yaklaşım: Bu yaklaşım, gözlenebilir davranışların ortaya çıkış

3. Psikanalitik yaklaşım: İnsan davranışlarının çocukluk dönemindek i

4. Bilişsel yaklaşım: İnsan davranışlarının zihinsel süreçlerle açıklanabileceğini

5. Hümanistik yaklaşım: İnsan özünde iyi, kendini gerçekleştirme potansiyeli olan

6. Evrimsel yaklaşım: Yaklaşım modern psikoloji ile Darwin’in evrim teorisindek i

Farklı Yaklaşımların Bakış Açılarının Karşılaştırılması (Gerring; Zimbardo, 2012, s.8-10.)

Bakış Açısı Araştırma Odağı (Problem) Araştırma Konuları

Biyolojik Beyin ve sinir sistemi Davranışların biyokimyası ve

Davranışsal Belirli, gözlenebilir açık Davranışlar, davranışın

Psikodinamik Bilinçdışı etkenler, engelleme Davranışın bilinçdışı istekleri

Bilişsel Zihin süreçleri, dil Davranışsal belirleyicilerle

Hümanistik İnsan deneyimi ve potansiyeli Yaşamsal ihtiyaçlar, değerler,

Evrimsel Gelişmiş psikolojik uyum Evrimleşmiş uyum süreçleri

Sosyokültürel Kültürlerarası tavır ve İnsan deneyiminin evrensel ve

5 yılda 802 kadın aile içi şiddet sonucu öldü

Kadına şiddet, Türkiye’nin önemli sorunlarından biri olmayı

Yapılan uluslararası araştırmalar, dünyada kadınların yaklaşık yüzde 20’sinin ve

Davranışsal yaklaşıma göre: Saldırganlık ve şiddet davranışları çevresel faktörlere

Hümanistik yaklaşıma göre: Bireylerin değerleri, deneyimleri, sosyal şartları ve

Evrimsel yaklaşıma göre: İnsanların tarih boyunca hangi durumlarda saldırganlık ve

Sosyokültürel yaklaşıma göre: Farklı kültürlerdeki saldırganlık ve şiddet eğilimler ini

a) İnsanların birbirini tanıması için