1 OANNA KUURADDE NSAN HAKLARI KAVRAMI Ar. Gr. Grkem Birinci Hacettepe niversitesi, ..B.F.

Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm gbirinci@hacettepe.edu.tr ZET nsan haklar, yirminci yzylda zellikle Evrensel Bildirgenin kabulnden sonra sadece dnrler arasnda ilgi gren, tartlan bir fikir olarak kalmam, toplumun her kesimi tarafndan eitli vesilelerle ve ska dile getirilen bir kavram haline gelmitir. Ancak, insan haklarnn bu yaygn ve ou zaman ezbere kullanm baz sorunlar da beraberinde getirmitir. yle ki, eitli kii ya da gruplar insan haklarn toplumsal dzeni bozan, gvenlii tehdit eden bir fikir olarak dahi grmektedirler. Bu durumun balca nedeni sadece eitimsiz kiiler arasnda deil, meslekten kiiler arasnda da insan haklar kavramnn ak bilgisine sahip olunmamas gelir. Dier taraftan, son yllarda insan haklarnn mahiyetine ilikin kavramsal tartmalarda bir art da gzlenmektedir. nsan haklar alannda krk yla yakn bir sredir hem teorik hem de pratik dzeyde alma yrten oanna Kuuradi, insan haklarna felsefi bilgiyle bakan sayl dnrlerden biridir. Kuuradi, ayn zamanda insan haklarna kendi zgn yaklamyla mevcut kavramsal ve pratik sorunlarn almasna nemli katklar salayabilecek bir dnrdr de. Bu bildiriyle, Kuuradinin insan haklarna yaklamnn bir zetinin sunulmas amalanmaktadr. Anahtar Kelimeler: nsan haklar, oanna Kuuradi ABSTRACT THE IDEA OF HUMAN RIGHTS IN THE WORKS OF OANNA KUURAD The concept of human rights, especially after the acceptance of the Universal Declaration of Human Rights, remained not only a discussion among intellectuals, but it also became a household concept used by many segments of society for several different reasons. However this widespread use of concept brought some problems along with itself. Such that various individuals and groups perceive this concept as an idea that destabilizes public order. A primary reason for this negative attitude about human rights is the lack of explicit knowledge about the topic, not only among the uneducated, but among the professionals as well. In the clarification of the conceptual problems, the works of Ioanna Kuuradi, who has been actively working on human rights issues both in theory and practice for the last forty years can be helpful. This paper aims to present Kuuradis works and contributions on human rights from a philosophical point of view in a way to clarify definitional problems. Keywords: Human Rights, oanna Kuuradi

2 OANNA KUURADDE NSAN HAKLARI KAVRAMI Giri Heidegger, bir eyin ne olduu sorusunun uzun zamandan beri, ze dair bir soru olarak tanmlandn belirtmektedir. Ona gre, ze ilikin soru her seferinde, z sorulan eyin kendisi karardnda ve karmaklatnda, ayn zamanda insann sorulan eyle olan ilikisi yalpalamaya baladnda ya da tamamen sarsldnda sorulur der. (Heidegger 2003: 14) Gnmzde insan haklar kavramna ilikin yaplan tartmalar, insan haklar taleplerinin toplumun her kesimi tarafndan srekli talep edilmesine ramen, mahiyetinin ya da znn pek de doru anlald izlenimini uyandrmamaktadr. TESEV tarafndan 2007 ylnda hazrlanan Yargda Alg ve Zihniyet Kalplar Raporunda hakim ve savclarn insan haklar devletin gvenlii asndan tehdit oluturabilir mi? sorusuna yzde 51 orannda evet, yzde 28 orannda hayr yantn vermesi bunun bir gstergesidir. nsan haklar alannda yaygn yanl anlamalar, atan ve birbirleriyle uzlamalar da mmkn grnmeyen dnceler ve normlar bir arada bulunmaktadr. Bunun neticesinde insan haklarna ilikin pheler artm ve insan haklarnn zne ya da mahiyetine ilikin sorular daha sk sorulmaya balanmtr. nsan haklar alannda yaklak krk yldr sadece teorik deil, pratik dzeyde de almalar yrten dnrlerden biri oanna Kuuradidir. Felsefeyi salt kuramsal bir etkinlik olarak grmeyen Kuuradi, Dnya problemlerinin zmnde felsefi dnceye nemli grevler ykler. Ona gre, ada dncenin temel gereksinimlerinden biri, olan bitene felsefeyle bakmak ya da olan bitenin felsefece tanlanmasdr. (Kuuradi, 2009: 173) Felsefe ve nsan Haklar adl makalesinin giriinde bir kavram ne zaman tehlikeli olur? diye soran Kuuradinin bu soruya yant ise, ierii bulank olduu halde herkes bu kavram bildiini sanncadr. Ona gre, Bugn insan haklar tehlikeli bir kavram olmutur bile. Felsefe onlar yeniden ele almal ve ieriklerini didiklemelidir (Kuuradi, 2007: 1) nsan haklarnn zellikle yirminci yzylda ideolojik ekimelere konu olmas, insan haklar olarak adlandrlan eitli haklar arasnda atmann da tesinde bir husumetin ortaya kmasnda nemli rol oynamtr. nsan haklarn burjuvazinin bir rn olarak gren Marksist gr, liberalizmin (soyut) bireyi ve bireysel zgrlkleri (negatif haklar) n plana karmasn eletirir. 19. yzylda balayp 20. yzylda devam eden bireysel zgrlkler ve sosyal haklar (pozitif haklar) atmas, Evrensel nsan Haklar Beyannamesinin taslak metninin yazm srasnda ve sonrasnda da devam eder. Salk hakknn bir emplikasyonu ve olmazsa olmaz olan temel ilalara eriim hakk ile fikri mlkiyet hakknn bir emplikasyonu olan patent hakk arasndaki teorik ve pratik dzeydeki atmalar buna bir rnektir. Negatif hak taraftarlar salk ya da tbbi bakm hakknn insan haklar niteliini tbbi bakmn ticaretin konusu olduu ve salk hakknn hak temelli bir erevede oluturulmasnn salk sektrnde devlet kontroln ve mdahalesini arttraca, bunun sonucunda da bireylerin servetlerinin zora dayal yeniden dalm sz konusu olaca (Goodman, 2005: 656) gerekesiyle redderken, pozitif hak savunucular da fikri mlkiyetin sanat ve bilim camiasnn sekinci ayrcaln yanstt (Loff & Heywood, 2002: 628) ve sosyal adaletsizlikleri krkledii iin kar kmaktadr. Gnmzde, insan haklar fikrinin zellikle Dou Blounun yklmasndan sonra ideolojik ekimelerden belli oranda arnm olduu sylenebilir. Ama insan haklarnn z ve ilkeleri zerindeki kavramsal tartmalar son bulmamtr. Bugn insan haklar ve zellikle insan haklarnn evrensellii ilkesi, ounlukla ideolojik olmayan eitli dnce akmlarnn zellikle postmodernist ve relativist yazar ve dnrlerin eletirilerine hedef olmakta, en azndan bu tr eletiriler gemie oranla daha fazla n plana kmaktadr. nsan haklarna

3 yneltilen bu trden eletiriler insan haklar kavramna (felsefi) bilgisel yaklamlarn daha fazla nem kazanmasna yol amaktadr. Kuuradinin insan haklarna yaklam, insan haklar idesinin mahiyetinin ortaya konmasnda ve tek tek insan haklarnn temellendirilmesinde yeni olanaklar sunmaktadr. Kuuradi, bir problemi aratrmaya balamadan nce Sokratik dnrlerce de ska kullanlanproblemin ilgili olduu temel kavramn neliini ortaya koymaya alr. Sokrates yirmibe yzyl nce bir eyin ne olduunu bilmeden, onunla ilgili baka herhangi bir soruya, bilgiyle temellendirilebilir bir yantn verilemeyeceini gstermeye almt. (Kuuradi, 2007: 88) Kuuradiye gre de, bir eyin ne olduunu bilmeden (ve bu arada bir idenin, bir fikrin pozitif ieriini belirlemeden), o eyle ilgili sorulacak baka herhangi bir sorunun bilgisel olarak yantlanamayacan, sylenecek her eyin tersinin de ileri srlebileceini unutmamak gerekir. (Kuuradi, 2007: 35) Dolaysyla, bir hakkn bir insan hakk olup olmadnn tespitinde ya da insan haklar olduu sylenen haklar arasnda atmalar sz konusu olduunda yaanan teorik sorunlarn almasnda ncelikle bilinmesi gereken insan haklarnn ne olduudur. nsan haklar nedir? sorusu Kuuradiye gre, insan haklarna ilikin teorik almalar iin olduu kadar, insan haklarnn yaamda korunmas iin de sorulmas gereken en temel sorudur; nk bunun cevab, insan haklarn dier haklardan ayrtedebilme ltn oluturur. (Kuuradi, 2007: 56) Bugn sk sk kar karya geldiimiz, ayn fikirlere ilikin farkl anlaylar olgusu karsnda, bu fikirleri felsefeyle kavramsallatrmamz gerektiini (Kuuradi, 2007: 75) syleyen Kuuradi, insan haklar fikrini (felsefi) bilgiyle temellendirmeye alan sayl filozoflardan biridir. Kuuradinin insan haklar yaklamn doru anlayabilmek iin insan haklar kavramna giden yolda att admlar grmek, izledii yolu dikkatli bir ekilde izlemek gerekmektedir. Kuuradinin Ontolojik/Antropolojik Yaklam ve nsan Haklar rn doru bilgiler olan, yani gnoseolojik, ontolojik ve antropolojik ana yaklam olduunu syleyen Kuuradi, bu ana yaklam arasnda, insan fenomenlerinin aratrlmasnda ontolojik-antropolojik yolun elverili bir yol olduunu belirtir. Dier taraftan, gnoseolojik yaklam, varolan sadece obje, insan (kiiyi) da sadece sje olarak gren, yani her ikisini de iinde bulunduklar varlk balantlarndan veya real ilikilerden kopararak bakan bir yaklam olmas (Kuuradi, 1998: 21) nedeniyle eletirir. Ona gre, yzylmza kadar felsefede insana ve insan problemlerine ou zaman gnoseolojik bir adan bakldndan, dnrler ou zaman realiteye kendileri de onun iinde bulunan varlklar olarak deil, seyirciler olarak bakmtr. Bunun sonucu ise, insan realitesinin kendinde tad deeri ve anlam gstermeye almakla deil onu baz ilkelere, kurallara, normlara gre deerlendirmek ve ona bunlarn asndan deer bimek olmutur. (Kuuradi 1998: 75). rn doru bilgiler olan ana yaklam arasnda ontolojik ve antropolojik yaklam Kuuradinin insan haklar kavramsallatrmasnda nemli rol oynar. O, kendi yaklamn ontolojik temellere dayanan felsefi antropolojik (insan felsefesi) yaklam olarak adlandrr. Ontolojik temellere dayanan felsefi antropoloji (insan felsefesi) ne demektir? Bu sorunun yantn verebilmek iin ncelikle Kuuradinin ontolojik ve antropolojik yaklamlarna bakmak gerekmektedir. Kuuradinin ontolojik bakla kastettii:
Olana ynelen ve olan ilikileri-balantlar iinde grmee alan bir baktr. Ya da: nesne edinilenin varlka yapsna veya neliine ynelen ve balantlarn olduu kadar dier eylerle ilgisini ve onlardan farkn gren bir baktr. Nesne edinilenin ne

4
olduunu grmeye alan bu balantsal baka ontolojik bak denir (Kuuradi 2009: 167).

Kuuradinin ontolojik baknn zellikle pozitivist evrelerde metafizik olarak adlandrlan eyle, ontolojiyi metafizikle edeer gren anlayla ya da bilimle kartrlmamas gerekir. Kuuradinin kaynan zellikle Klasik a dncesinde (rnekleri Sokrates, Platon ve zellikle Aristoteleste) ve baz yirminci yzyl filozoflarnda (Nicolai Hartmann ve ksmen de Husserlde ya da fenomenolojide) bulduu bu bak esasen, Onun gerek etie yaklamnda gerekse insan haklar anlaynda ok temel bir konumda bulunur. Ontolojik yaklamn ne olduunu ve dnme etkinliindeki roln Kuuradi yle dile getirir:
Bir filozofu bir problemi yakalamaa, sonra da yapt aratrmayla bir fenomeni veya olguyu aklamaya gtren gr, ya da tek tek olgular, olaylar, eylemleri aklamak iin uygulanan gr, nesne edinilenin ait olduu ya da ilgili olduu alann varlka yapsna ilikin bir grse; yani hareket noktas olarak i grdnde, bu gr ya da bilgi, ontolojik yaklam diye adlandrlabilir. (Kuuradi, 2009: 167)

Bu ontolojik bak Kuuradiyi, bir problemi yakalamaya insan haklar problemini ya da nesnesini yakalamaya-, sonra da insan kendi varlk balantlar iinde nesne edinerek, yani insann varlka yapsn ortaya koyarak insan haklar fikrini bilgisel olarak temellendirmeye olanak salar. Kuuradinin insan haklar kavramnda temel olan bir dier nemli bilgi alan antropolojidir. Antropolojik yaklam ona gre, bir insan ve kii fenomenini, bir insan etkinlii veya rnn obje (nesne) edinmek, onu yaayan insanla eitli balantlar iinde de ele almaktr. (Kuuradi, 1998: 20) 20. yzylda Ontolojiyi yeniden nemli bir felsefe dal haline getiren Nicolai Hartmanna gre antropolojinin grevi, dier eylerin yannda insan soyunun biyolojik artlarn, dnce hayatnn otonom kuvvetleriyle birlikte grmek ve bylece insann yapsnn btn hakknda bir gr kazanmaktr. (Hartmann 1968: 6) Hartmanna gre, bununla birlikte son sz antropolojinin olamaz. O, byle bir antropolojinin insan iinde yaad, uyduu, kuvvetleriyle boutuu dnyadan ayrrsa, nasl olup da onu btnlyle kavrayabileceini (Hartmann 1968: 6) sorar: nsan dnyada yalnz bana deildir; varlk ilgilerinin kurduu geni bir sistem iindedir ve bu sistem sadece onun sistemi deildir; onun bulunmad yerde, onsuz da vardr. Varlk ilgileri, insann bir paras olduu dnyadr. Bu yzden antropolojiden genel varlk bilgisine, ontolojiye dnmek gerekir. (Hartmann 1968: 7) Felsefi antropolojinin Trkiyede tannmasnda nemli katklar olan dnrlerden biri de Takiyettin Mengoludur. Mengoluna gre, felsefi antropolojinin hareket noktas, sade ve naivdir; nk o, herhangi bir teoriye dayanmadan da tespit edilebilecek olan, basit insan fenomenlerinden ve insan baarlarndan hareket eder. Bu insan fenomenleri ve baarlar, temellerini, ne sadece psiik, ne de biyolojik olan, insann somut varlnda, somut btnlnde, yani insann bio-psiik varlnda bulurlar. (Mengolu, 1997: 5) Kuuradiye gre, Mengolunun analizlerinde, tr olarak insann zellikleri olduu kadar, tr olarak insann olanaklarnn da sergilendiini gryoruz. Bylece bu antropoloji, felsefenin insanla ilgili dier alanlarndaki problemlere bakmada hareket noktas oluturabiliyor. (Kuuradi 1997: 84) Ancak Kuuradi, insan haklarna ilikin yapt almalarda Mengolunun fenomen analizlerinde ve antropolojisinde yapmad bir ayrmn insann zellikleri ile insann olanaklar ayrmnn kendisi iin hareket noktas oluturduuna deinir:
[Mengolunun yapmad] Bu ayrm daha sonra, (tr olarak) insann eitli olanaklarnn farkllk gsteren deerinin bilgisine gtrd; bu bilgi de, insan haklar

5
fikrinin tretildii ncllerden birinin, insann baz olanaklarnn deerinin bilgisi olduunu grebilmemi salad. (Kuuradi 1997: 84)

Kuuradinin gerek ontolojik gerekse antopolojik yaklam ona etik ve deer felsefesinde yeni bilme olanaklar salamakla kalmaz, insan haklarnn bilgisel bir temellendirmesine giden yolda yeni imkanlar da sunar. Ontolojik temellere dayanan bir felsefi antropolojiyle insana bakmak Kuuradinin insan haklar anlaynda ok temel olan insann varlksal (yapsal) zelliklerini ve dier varolanlar arasndaki (zel) yerini grmemizi olanakl klar. Deer Kavram ve nsan Haklaryla lgisi Deer ve deerler, Kuuradinin insan haklar fikrini felsefeyle kavramsallatrrken kulland balca kavramlardr. Kuuradi, gnmzde genellikle gzden karlan etik ve deer sorunlaryla insan haklar arasnda ilgi kurar. O, insan haklarnn gerekleebilmesinin ve geliebilmesinin sadece siyasetin konusu olamayacana, bunun ayn zamanda etik bir sorun olduuna da dikkatimizi eker. Kuuradinin deer anlay ayn zamanda, insan haklar literatrnde ska dile getirilen ama bununla neyin kastetildii ok da belli olmayan insann onuru (deeri) kavramna da aklk kazandrr. Kuuradi, 20. yzylda, fenomenolojinin at yoldan yryerek deerleri felsefenin belli bal aratrma alanlarndan biri haline getiren Max Scheler ile deerleri ontolojik olarak temellendirmek abasnda olan Nicolai Hartmann, deer problemini antropolojik bakn salad imkanlara dayanmadan ele almalar nedeniyle eletirir. (Kuuradi 1998: 13) Dier taraftan, sadece rneklerini Scheler ve Hartmannda grdmz mutlak deer anlaylar deil, relativist deer anlaylar da eletirilerinin hedefinde yer alr; nsan ve Deerleri adl kitabnn yazl amacn, deer probleminin ve deerlerin mutlaklk-relativizm ikilemi dnda ele alnmas gerekliliine iaret etmek, bylece de antropolojik bir deerler felsefesi iin hazrlayc bir deneme (Kuuradi 1998: 16) olarak belirtir. Kuuradide deer ile deerler farkl kavramlardr: Deerler var olan eylerdir, var olan imknlardr; Deerse bir eyin deeridir; bir eyin bir eit zelliidir. Baka bir ifadeyle deer, yani bir eyin deeri, kendisiyle ayn trden olan eyler arasndaki zel yeridir. (Kuuradi, 1998: 40) Genel olarak deerler ise, insan olmann deerini -:dier varolanlar arasnda zel yerini- oluturan insansal olanaklar koruyabilecek ekilde gerekletirilen etkinliklerdir. (Kuuradi, 1999: 179) Deer ve deerler gibi, insann deeri ve insann deerleri de farkl eylerdir. Kuuradiye gre nsann deeri, nsann, tr olarak insann, dier varlklarla (ya da dier canllarla) ilgisi bakmndan zel durumu ve bu zel durumundan dolay kiilerin insanlararas ilikilerde sahip olduu baz haklar; insann varlktaki zel yeridir. nsann deerleri ise, tr olarak insann btn baarlardr: bilgi, bilimler, sanatlar, felsefe, teknik, moraller, kltrlerdir. Bunlar insann varlk imknlarnn gereklemesidir; varlk artlarnn rn olan fenomenlerdir. Ayrca deer, srf insanla, dolaysyla insan baarlaryla ilgilidir (Kuuradi 1998: 40-41) Kuuradinin (tr olarak) insan, kii ve birey ayrmlar insan haklar yaklamnda da nemlidir. Gnmzde insan haklarna farkl teorik yaklamlardaki sorunlarn balca nedenlerinden biri bu temel ayrmn grlememesidir. nk insan haklar teorileri olarak adlandrlan teoriler farkl anlamlar olan bu kavramlar zaman zaman birbirinin yerine kullanmakta, bu ise bu teorilerin birbirine tamamen kart ya da badamaz sonulara ulamasna yol amaktadr. nsanlarn srf insan olduklar iin sahip olduklar haklar olan insan haklarnn nesnesi deerli olduu varsaylan tr olarak insandr. Dolaysyla, insann neden deerli olduunu bilmeden, bu deerin bilgisine sahip olmadan insan haklarnn

6 ak bilgisine sahip olmak olanakl grnmemektedir. Kuuradiye gre insann deerinin bilgisi:
nsann dier varlklarla ilgisi bakmndan zel durumunun ve bu durumundan dolay kiilerin insanlararas ilikilerde sahip olduklar baz haklarn bilgisi ile etik ilikilerde baz kii olanaklarnn bilgisidir. nsann zel durumunun bilgisi, insana zg fenomenlerin bilgisidir. Bu zel yeri korumann koullarnn bilgisi insan haklarnn bilgisidir; kii ilikilerinde bu zel olanaklarn bilgisiyse, etik deerlerin bir grubu olan kii deerlerinin bilgisidir. (Kuuradi 1999: 53)

nsann deerinin nkabul insan haklar ve insan haklarnn evrensellii iin olmazsa olmazdr. nk, Jacques Maritainin kimi pozitivist ve relativist eletirilere kar karken hakl olarak vurgulad gibi insan onurunun (ya da deerinin) kabul sama ise, insann doal haklarnn kabl de sama (Maritain, 2001: 62) olacaktr. Dolaysyla, insan haklarna ilikin asl mesele, insann neden deerli olduunun bilgisel bir aklamasdr. nsan haklarnn kiilerce inenmesinin nne geilebilmesi ise, bu bilgiye sahip kiilerin fazlalyla doru orantldr. Olanaklar Varl Olarak nsan ve nsan Haklar nsan nedir? sorusuna verilecek bilgisel yantlar insan haklar nedir? sorusuna verilebilecek bilgisel yantlarla dorudan ilgilidir. nk Kuuradinin de belirttii gibi bu temel soru insan haklarn dier haklardan ayrtedebilme ltn oluturur. Ayrca insana ilikin olarak bilgiyle ieriklendirilen kavram ile bilgisel olarak hesab verilmi olmayan tasarmlarn farknn (Kayg, 1999: 73) gsterilebilmesi asndan da nem tar. Kuuradiye gre felsefede insan zerine -: tr olarak insan zerine- ortaya konan bilgi, en genel dile getiriliiyle insan nedir? sorusunu yantlamay, ok defa da insann dier varolanlar arasndaki yerini belirlemeyi amalar. nsann yapp-ettiklerine ve ortaya koyduklarna baklarak ortaya konan bu bilgi, insann (doal) yapsnn -: tr olarak tekliini oluturan zelliklerin- bilgisidir. Bu zelliklerin bilgisi, insan kavrammz oluturur. (Kuuradi, 1999: 170) nsann neliine ilikin olarak dnce tarihi boyunca eitli saptamalar yaplmtr. Bunlarn kimi bilgisel insann dnen, sosyal/siyasal, sembolletiren bir varlk olmas gibi; kimi de baz kiisel yaam deneyimlerinin insan trne genelletirilmesi eklinde tr olarak insann iyi, kt ya da bencil olarak nitelendirilmesi gibi; ya da ait olunan kollektivitenin ahlaki, dinsel deerlendirmelerinin ezbere kabulnde olduu gibi deer yargsal niteliktedir. Kuuradinin tr olarak insann mahiyetine ilikin ortaya koyduu ve onun insan haklar kavram iin de temel olan bilgisel bir saptamas, insann bir olanaklar varl olmasdr. Kuuradiye gre bu olanaklar, insana zg etkinlikler ve bu etkinliklerin rnleri olarak grnr. Bu zellikler ise, insann dier canllarla ortaklaa tad zelliklere ek zelliklerdir. (Kuuradi, 2007: 2) Ona gre, insann yapsnn zelliini meydana getiren eler arasnda belli bal bir kategori, insann etkinlikleridir: bilme, deerlendirme, eylemde bulunma, alma, yaratma ve dier etkinlikleri. Kiilerce eitli tarzlarda gerekletirilen bu etkinlikler, bize insann baz olanaklarn tantrlar. Bu olanaklardan bazlar ise, tr olarak insana dier varlklar arasnda zel yerini -: deerini- salarlar. (Kuuradi: 1999: 170) Kuuradi bir etkinlii, etkinlik olmayan baka olumalardan ayrmak iin onun amallna vurgu yapar. Ona gre, insann zelliini meydana getiren etkinlikler belirli bir ekilde, o etkinlikler olarak amalarnn bilincinde ve ilevleri yerine gelecek ekilde kiilerce gerekletirildiinde, insann deerlerini oluturur. Bu nedenle, insann deerleri amalarna uygun ekilde gerekletirilen insan etkinlikleridir. Kiilerce bu ekilde gerekletirilen insann etkinlikleri, bize insann baz olanaklarnn bilgisini salar. (Kuuradi, 1999: 170) Buna gre, rnein siyaset, insan haklarn korumaya ynelik ilkeleri

7 etkili klmaya altnda insann deerlerinden birini oluturur. Yoksa, bir kar grubunun lke kaynaklarn kendi menfaatleri dorultusunda kullanlmasna olanak salayacak bir ara klnmas siyaseti deerli yapmaz. Kuuradiye gre, nsann bu olanaklarn kimin gerekletirecei nceden bilinemezse de, bu olanaklarn ne gibi koullarda gerekleebilecei bilinebilir. (Kuuradi, 1999: 171) Kuuradinin iinde bulunduklar toplumsal ilikilerde insanlar olarak adlandrd birey olarak kiilerin insann olanaklarnn gerekleebilmelerinin koullarnn bu bilgisi, bireyin deerlerini ya da toplumsal deerleri meydana getirir. (Kuuradi, 1999: 171) Kuuradiye gre, insan deerli klan da, deerleri yani byle etkinlikleridir. Bylece insann deerinin bilgisi, byle etkinlikleri ve rnleri araclyla edindiimiz, insann bu olanaklarnn bilgisinden baka bir ey deildir. (Kuuradi, 1999: 171) Byle koullarn bilgisi, gerekletirilme istemiyle ortaya konduunda, bugn insan haklar denen temel kii haklarn oluturur. Bu adan insan haklar, eitli tarihsel toplumsal dzenlerde, insann olanaklarnn gerekleebilirliinin koullardr; ya da: tarihsel gereklik iinde insann deerini birey olarak kiilerde koruma istemleridir. (Kuuradi, 1999: 171) Bu noktada, Kuuradinin insan haklar kavramyla ya da insan haklarnn korunup, yaama geirilmesinde vazgeilmez olan ve onu olanakl klan etik (deerler) ile olan ilgisi karmza kar. nk Kuuradiye gre, nsan olmann zelliini oluturan olanaklarn gerekleebilirliinin koullarnn srekli yaratlmas ve insana zg etkinliklerin amalar ve ilevleri yerine gelecek ekilde gerekletirilmesi, etik kiilere bal grnr. (Kuuradi, 1999: 172) Gnmzde gzard edilen bu etik ilgi insan haklarnn korunup gelitirilmesi bir yana, insan haklarn savunmak adna eitli suistimallere kap aralamaktadr. Oysa, Kuuradiye gre, ancak byle kiilerin yani insann deerinin bilgisine sahip ve bu deeri koruyacak ekilde davranan kiilerin- varl ve okluu orannda insan haklar yaamda etkili klnabilir. Etik kii deerlerine sahip kiiler yaamlarnda insann deerini kiilerde koruyacak ekilde davranr. Byle kiiler deer harcayan kiilerin de insan haklarn korur. (Kuuradi, 1999: 175) Dolaysyla Kuuradiye gre, etik deerleri oluturan yaant ve eylem olanaklar, yalnz insann olanaklar arasnda yer alan olanaklar olarak grnmekle kalmyor; insann dier btn olanaklarnn insann varlktaki yerini koruyabilecek ekilde gerekletirilebilmesinin koullar olarak da grnyor. (Kuuradi, 1999: 180) Dolaysyla, bu olanaklarn her kiide korunmasn istemek, insann deerini : varlktaki zel yerini, kendi deerimizi korumay istemek demek oluyor. (Kuuradi, 2007:2) Amalar, Anlamlar ve nsan Haklar Anlamlar ve amalar Kuuradinin insan haklaryla ilgi kurduu dier iki kavramdr. nk ona gre, ana amalar ya da anlamlar dnyas ou zaman kiilerin istemelerinin dolaysyla da eylemlerinin belirleyicisi olmaktadr. Kuuradi, belirli durumda istemeyi belirleyen iki tr ana belirleyiciden sz eder. Bu belirleyiciler, kiinin tatmin bekleyen bir ihtiyac psiik olabilecei gibi, kiinin ana amalar da olabilir. (Kuuradi, 1999: 57) Kiinin ana amalar her kiinin her eylemiyle esas var klmak istedikleri, srekli gereklemeleri iin aba gsterdii, yaam boyunca kendisi iin ya da kendi katksyla dnyada srekli olarak gereklemesini istedikleridir. (Kuuradi, 1999: 57) Kuuradi, bu iki ana ama trnn felsefi bir deerlendirmesini yaptnda yani insan iin ifade ettiklerine anlamna baktnda, birbirinden yapca farkl iki tr belirleyiciyle karlatn syler. Bunlarn bir tr, insann deerinin bilgisinde temelini bulan anlamlarn belirlemesi, dieri de kiice ya da kiinin iinde yetitii grupa deerlendirilerek anlaml klnm eylerin bu arada ideallerin belirlemesidir. (Kuuradi, 1999: 57) Bu ikinci tr iin Kuuradi, vatan, aile, soy, dev sevgisi, Kuds kurtarma, memlekete hizmet, Turan, dnya iilerinin

8 birlemesi gibi rnekler verir. stemeyi belirleyen birinci tr yani anlamlar ise, Kuuradiye gre:
nsana deerini salayan baz olanaklarnn gerekleebilirliinin koullardr. Bunlar insan haklar denen haklar ve bunlarn korunmasn veya dile getirdikleri istemlerin belirleyici olmasn salayan etik deerlerdir. nsan haklarnn korunmas insan iin anlamldr. Bunlar koruyan ise, yaptklaryla etik kiilerdir. Bu ise, insan haklarnn korunmasn, insan olan herkes iin bu arada bunlar zedeleyenler iin de anlaml klar. Bylece, insan haklarnn anlamnn bilgisi isteneni belirleyince, yani bir kiinin ama edindii, insan olmay korumak olunca, bir ilikide istenen, temelini byle bir bilgide felsefi bilgide- bulur. (Kuuradi, 1999: 57-58)

nsan Haklarnda Kriter Sorunu, Norm Kavram ve reductio ad absurdum Yukarda, genel hatlar ortaya konan dnceler erevesinde bir baka temel probleme de aklk getirmek gerekmektedir; insan haklarnda kriter problemi. Bir hakk insan hakk yapann ne ya da neler olduuna gnderme yapan insan haklarnda kriter sorunu, gnmzde insan haklarna ilikin kavramsal tartmalarda en temel sorunlardan biridir. Baka bir deyile baz haklarn temellii ya da tersi konusunda ekimelere fazla yer brakmayacak lt ne olabilir? (Kuuradi, 2007: 3) Kuuradi, kriteri baka ilgili eylerden ayrabilmek ve o ey hakknda yargda bulunabilmek iin, onun kendisiyle karlatrld -:ikinci- bir ey; yani her defasnda baka bir ey (Kuuradi, 1999: 140) olarak nitelendirir. Bir kriterin kriter olarak bilgisel olan deerini, istenen konuda doru bir yargya gtrbilirlii belirler. (Kuuradi, 1999: 140) Ancak, kriterin nesnel olmasndan yalnzca znel olmayan :zneden kaynaklanmayan, dolaysyla yalnzca onun iin geerli olmayan kriterlerin anlaldn, nesnel iin pozitif bir anlam ierii arandnda ise, nesnel kriterden kabul edilen veya kendini kabul ettiren bir otoriteden kaynaklanan -: onun tarafndan konan- ve herkes iin geerli olmas talep edilen normlarn llerin- anlaldn (Kuuradi, 1999: 141) syler; baka bir deyile kriter ile l arasnda bir fark yaplmadn vurgular. Kuuradi, nesnelin byle ieriklendirilmesini ise, -birer norm olmalar bakmndan insan haklarna ilikin baka bir temel soruna- norm sorununa ya da normlarn yaygn ama yanl anlalmalarna balar. Bu yaygn ama yanl anlalmalarn nedeni, normlara zellikle pozitivizmin ve mantksal pozitivizmin bilimsellik lt ile yaklalmasdr. Normlara ilikin bu yanl anlalmalar insan haklar kavram etrafnda yaplan tartmalarla, insan haklarnn evrensellii ya da grelilii tartmalaryla da yakndan ilgilidir. Kuuradiye gre normlar, deerlendirmeye yarayan bir eylemi, bir sanat yaptn, bir dnceyi, bir kavram vb. deerlendirmeye yarayan- ve genel ya da genel geer olma iddiasnda olan nermelerdir. Bu nermeler, deerlendirmede bulunmak iin, deer ltleri salarlar. Bizden de, bu ltleri kullanmamz beklenir. (Kuuradi 2009: 182) Peki, Kuuradiye gre nermeler olarak normlar hangi ayrc zelliklere sahiptir? Ona gre ilkin, norm nermeleri, bilgiler deildir ve hepsi ayn trden de deildir. Bilgi olmamalarnn nedeni, nesnelerinin olmamasdr. Belli bal iki biimde, deer yarglar ve eylem ilkeleri olarak, ou zamanda gereklilik nermeleri olarak ortaya karlar. (Kuuradi, 2009: 184) Kuuradiye gre eylem ilkeleri, bir tr inanlardr: yaplmas ya da yaplmamas gereken konusunda dnceler. Dnceler olarak eylem ilkeleri, karmlardr. Eylem ya da davran ilkeleri farkl karmlarn rnleri olabilirler ve olmaktadrlar da. (Kuuradi, 2009: 184). Norm denen eylerin nemli bir ksmn oluturan btn bu ilkeler genel (olma iddiasnda olan) deer yarglarnn aksine temellendirilebilir ilkelerdir. (Kuuradi, 2009: 185)

9 Normlarn bilgiler olmad ama gene de genel (olma iddiasnda olan) deer yarglar gibi temellendirilemeyecek normlar olsa da temellendirilebilecei fikri Kuuradinin insan haklar yaklamnn doru anlalabilmesi asndan nem tar. Kuuradiye gre bir eyin deerini dile getiren, temellendirilebilir nermeler genel geer olmayan nermeler de vardr. (Kuuradi, 2009: 185) Ona gre deer yarglar dndaki norm nermelerinin temellendirilebilir olmas, onun temelinin -: devirildii, karld yerin- gsterilmesi demektir; yoksa ona herhangi bir temelin gsterilmesi deil. Bu temeller eit eittir ve temellendirilmesi sz konusu olan eyin trnn zelliine gre farkl etkinlikler olarak karmza karlar. (Kuuradi, 2009: 186) Kuuradiye gre doru bir temellendirme iin temellendirilmesi sz konusu olan eyin nesnesinin dikkatle saptanmas gerekmektedir. nsan haklar normlar ya da ilkeleri de Kuuradiye gre temellendirilebilir. Ona gre, ilkeler sz konusu olduunda inanlan, bir gerekliliktir. Temellendirilebilir ya da temellendirilemez olan, ite bu gerekliliktir; bir genellik ya da genel geerlilik deildir. Neden gerekir? sorusu bir bilgi ya da bilgiler zinciriyle yantlanabildii zaman, temellendirilmesi szkonusu olan norm, temellendirilebilir bir normdur demektir. (Kuuradi, 2009: 186) Kuuradi insan haklar ilkelerini insann deerinin bilgisine dayanarak karlan ilkeleri temellendirirken izledii yol reductio ad absurdum (samaya indirgeme) dur. Ona gre byle bir ilkenin bize bildirdii yle bir eydir:
Bir insan yle yle davranrsa (ya da davranmazsa), insann yapsal olanaklarnn gereklemesini engellememesi olasl artar. Tersini yapmak, gerekten bu olanaklarn gereklemesini engelliyorsa bu gsterilebiliyorsa-, ilkenin gereklilii temellendirilmi olur. Baka bir deyile belirli bir durumda bir insan, doru bir deerlendirme yapamyorsa ve elinden geldii kadar insann deerine zarar vermemek istiyorsa; yle yle davranrsa, bu deere zarar vermemesi daha olasdr der bize bu ilkeler. Bu ilkeler de genel geer ilkeler deildir. Tarihsel olu iinde bu tr bir ilke ortaya konduunda, her zaman iin geerli bir ilkedir, ama her tek durum iin deil. (Kuuradi, 2009: 180)

nsan haklar ilkelerinin bu nitelii, bir hakk insan hakk yapan kriteri de salar. Dolaysyla, kiilerin insan olarak olanaklarn gerekletirip gelitirebilmelerini engelleyen her koulun tersinin istemi birer insan hakkdr. (Kuuradi 1999:105) Kuuradiye gre, hangi istemlerin birer insan hakk talebi olarak getirilebilecei de, bir insann ya da bir grubun durumunun saptanp aklanmasndan sonra bu durumun onlarda o anda nelerin harcanmasna yol atn, ya da nelerin korunmasn saladn aa karmakla, yani tarihselliinde bir durumun insann deerine ilikin bilgimizle ilgisinde zelliini belirlemekle olanakldr. Bu noktada gene Kuuradinin etik kiiler ile insan haklar arasnda kurduu ilgiye dikkat ekmek gerekmektedir. Yukarda da deindiimiz gibi insan haklarn belli durumlarda taknacaklar tavrlarla koruyacak olanlar doru deerlendirme yapabilen insann deerinin bilgisine sahip olan kiilerdir. nk Kuuradiye gre, karsnda bulunduu insan ya da grubun durumunun doru bir deerlendirmesini yapan kiinin tutumunu, bu durumu oluturan koullar btnnn, insann olanaklarnn kiilerce gerekletirilebilmesine elverililiielverisizlii; baka bir deyile insan haklar bakmndan durumun zellii de belirleyebilmektedir. Belirleyici bu olunca, deerlendirenin gznde istenmeyecek durum, insann olanaklarnn kiilerce gerekletirilebilmesini engelleyen koullar ya da kiilerin insan olarak olanaklarn gelitirebilmelerini engelleyen koullardr. (Kuuradi, 1999: 105) Ayrca, Kuuradiye gre,
Bir durumun olgusallnda insann deeriyle ilgisinin ve tarihselliinde ilgisinin zelliini belirlemek, iki ayr belirlemedir: ayr bir muhasebe sz konusudur her biri

10
iin. lk muhasebe, yani bir insan durumu olarak olgusallnda bir durumun insann deeriyle ilgisini kurmak: byle bir koullar btnnn, insann hangi olanaklarnn gerekletirilmesine elverili-elverisiz-engelleyici olduunu belirlemek eklinde olur. kincisi, yani tarihselliinde bir durumun insann deeriyle ilgisini kurmak: o belirli bir defalk durumda korunan-korunmayan-inenen insan haklar ile o durumun bir oluturucu olan bir insan ya da grubun o andaki kendi zel koullarnda korunabileceiinenebilecei kadar arasnda ilgi kurmak; baka bir deyile, ortaya km dmden dolay o insan ya da grubun hangi temel haklarnn inendiini, hangilerini ne kadar korunamadn ya da tersini- belirlemek eklinde olur. (Kuuradi, 1999: 91)

lk muhasebe, deerlendiren kiinin genellikle o insansal duruma kar tutumunun olumasnda rol oynar; ikincisiyse dorudan doruya yapmay belirler : o belirli koullarda neyin isteneceini ve o durumda yaplmas gerekenin ve yaplabilecek olann bulunmasn salar. Bu ikinci muhasabenin doruluu-yanll, bu ilikide eylemin doru veya yanl olmasn salyan ana noktalardan biridir. (Kuuradi, 1999: 91) Bu muhasebe, sadece etik kiilerin insan haklarnn yaama geirilmesi bakmndan nemliyle ilgili deildir. Ayn zamanda bu muhasebenin doru yaplmas insan haklar normlar arasnda gnmzde ska karlalan atmalarn zmne ve yeni insan haklar normlarnn saptanmasna da olanak salar. nk Kuuradiye gre, bir insann ya da bir grubun durumunu doru deerlendirmedeki bu adm, ayn zamanda, tarih iinde deer korumaya ynelik yeni ilkelerin tretildii ve bu arada yeni insan haklarnn bilincine varld yerdir. Bu bilince dolayl bir yoldan varlr: baka gerek koullar btnnde gereklemi baz insan olanaklarnn o koullar btnnde gereklememesi, gerekleebilmesini salayan, ama daha farkna varlmam etkenin gerekleebilmesinin bir koulunun- bilgisini salar. Bu koul bir istem ya da pratik bir ilke olarak dile getirildiinde, bir insan hakkyla kar karya geliriz (Kuuradi, 1999: 91-92) Yani burada sz konusu olan deerlendirme, kar karya kalnan durum ile insann deeri arasnda bir ilgi kurma abasdr. Dolaysyla, yaznn banda da verilen iki rnee temel ilalara eriim ve fikri mlkiyet hakk arasndaki gerilime dnlrse ve bu bilgiler nda meseleye yaklalrsa Kuuradinin yaklam daha net bir ekilde anlalabilir: Bir insan hakk olarak temel ilalara eriimin farkna varlmas ve eitli uluslararas insan haklar belgelerinde yer almas, ilalarn yaygn bir ekilde tbbi bakmda kullanlmas ve insan sal iin tad deerin anlalmasna ya da yukarda vurguland gibi bu ilginin kurulmasna paraleldir. Bunun iin ise 20. yzyln son eyreine Alma-Ata Deklarasyonuna kadar beklemek gerekmitir. Dier taraftan temel ilalara eriim hakknn bir insan hakk olarak kabulnde bu ilalara kresel dzeyde eriimi byk oranda sekteye uratan ve byk sosyal adaletsizliklere yol aan uluslararas ticaret szlemeleri, zellikle TRIPs Szlemesi nemli rol oynamtr. nk bu Szlemeyle ilalar da tpk dier ticari mallar gibi (fikri mlkiyet hakk kapsamnda) patent korumasna alnm, bu koruma da bir insan hakk olarak salk hakknn (bu hak bir insan hakkdr nk insann olanaklarnn kiilerce gerekletirilebilmesiyle dorudan ilgilidir) korunmasnda zellikle dnyann pek ok lkesinin bu ilalarn retiminde ve satn alnmasnda mali ve teknolojik yetersizlikleri nedeniyle ciddi sorunlar dourmutur. Kuuradinin ifadesiyle dile getirmek gerekirse, mevcut belirli bir durumda, o koullar btnnn, etrafnda dmlendikleri insanlarn baz olanaklarn gerekletirebilmelerini engellemi olduunu grmek, [ila rneinde patent korumasnn] bunun olgusal nedeninin tersinin istemi olan ve olgusallklarnda ayn durumlar iin geerli olabilecek pratik bir ilkenin -: bir temel hakkn ya da onun gerei olan bir ilkenin- [yani temel ilalara eriim hakknn] tretilmesine yol aar. (Kuuradi, 1999: 92) Bu durumda patent hakknn insan haklar nitelii insanlarn olanaklarnn gerekleebilmelerini engelledii iin tartmal hale gelmektedir. En azndan fikri mlkiyete konu olabilecek rnlerin niteliinin tekrardan gzden geirilmesi gerekecektir. Kuuradiye gre, mevcut belirli bir durumu

11 deerlendirmenin bu adm, [bu rnekte temel ilalara eriimin ticari szlemelerle (zellikle TRIPs Szlemesiyle) engellenmesi ile salkl yaam ve lm oranlar arasndaki ilgi] bu tr pratik ilkelerin bilgisel temellendirmesini olanakl klyor: bu tr ilkelerin gereklie dayanarak absurde, indirgenebilmesini, bylece de dile getirdikleri gerein gerek tarihsel durumlara dayandrlabilmesini salyor. (Kuuradi, 1999: 92) Bylelikle, hem bir insan hakk olarak temel ilalara eriim hakknn devirildii, karld yer gsterilebilmekte hem de insan haklarna kar ileri srlebilecek baka trden hak talepleri snanabilmektedir. Baka bir ifadeyle bir insan hakk olarak temel ilalara eriimin gereklilii temellendirilmi olur. zetlemek gerekirse, Kuuradiye gre, bir hakk insan hakk yapan, yani onun hibir insanda inenmemesi ya da herkes iin salanmas gereklilii, insann olanaklarnn bilgisinde temelini bulur. (Kuuradi, 2007: 2) Dolaysyla bavurulacak lt, insanlk olarak baardklarmza bakarak edindiimiz, insann olanaklarna ilikin sistematik bilgi ve bu olanaklarn gerekleebilmesini salayan koullarn bilgisidir. (Kuuradi, 2007: 3) nsan Haklar Normlarnn Farkl Bir Tasnifi Kuuradinin eitli felsefe disiplinlerinden ve bilgisel alanlardan hareketle gelitirdii zgn, sui generis insan haklar kavram, insan haklar normlarnn snflandrlmasnda da ve ncllerindeki (hareket noktasndaki) bu zgnlk nedeniyle literatrdeki insan haklar tasniflerinden yani insan haklarn negatif/pozitif tasnifinden ya da kuaklara ayrarak tasniflerden farkllk gsterir. O, eitli uluslararas belgelerde ve eitli anayasalarda insan haklar ya da temel haklar ad altnda yer alan haklar arasndaki karmaaya dikkat eker. Bu belgeleri okurken, baz haklarn temellii konusunda sorular uyanmaktadr. Bir temel hak saylmas gereken baz istemler ise bu belgelerde yer almamaktadr. (Kuuradi, 2007: 3) Kuuradiye gre insan haklar, her insanla ilgili baz gerekleri dile getirirler. Bu gerekler, insann deerini tanma ve koruma istemleri olarak, yani insanlar yalnzca insan olduklar iin koruma istemleri olarak ortaya karlar. nsan haklar talepleri olarak dile getirilen bu gerekler, yukarda deinilen insann yapsal zelliklerini, yani kiilerde insann olanaklarn gelitirmeye (Kuuradi, 2007: 2) ilikin taleplerdir. Kii asndan bakldnda etkin ve edilgin anlamda etik muamele ilkeleri ya da normlar olan insan haklarna devlet asndan bakldnda ise, insan haklarnn, bu muameleyi mmkn klan koullar dile getiren normlar olduu grlyor. (Kuuradi, 2000: 3) nsann bu yapsal zelliklerinin ya da olanaklarnn gelitirilebilmesini salayabilecek olan koullarn talebi olan ve insan haklar olarak adlandrlan bu haklar Kuuradiye gre nelerdir? Ona gre, insan haklar kii haklardr, ama btn kii haklar insan haklar deildir. stemler olarak kii haklarna bakldnda Kuuradi, bunlarn her kiiyle ilgilerinde birbirine bal olmakla bir btn oluturmakla birlikte baz nemli farkllklar gsterdiini (Kuuradi, 2007: 4) ifade eder. Yukarda, Kuuradinin insan bir olanaklar varl olarak nitelendirdiini ve insan haklar normlarnn da insann sahip olduu bu olanaklarn yaama geirilebilmesinin koullaryla ilgili istemler olduu belirtmiti. Kuuradiye gre, bu istemleri balca gruba ayrmak olanakldr. Bu istemlerden bir ksm a) insann olanaklaryla dorudan doruya ilgilidir; baka bir ksm b) bu olanaklarn gelitirilmesi iin genel olarak gerekli nkoullarla ilgilidir. Baka bir ksm ise c) baz (deiken) koullarla ilgilidir. Kuuradi, insan haklar terimini, bu grup kii haklarndan ilk iki tr iin kullanr. Bu haklar btn insanlarn eit olduu haklardr. Birinci grup insan haklar, yani insann olanaklaryla dorudan doruya ilgili istemler arasnda kiinin gvenliine ilikin istemler (hikimsenin tutsak ya da kle durumunda tutulmamas; hikimseye ikence ya da acmasz, insanlk d aalayc

12 muamele edilmemesi, bu tr ceza verilememesi; hi kimsenin keyfi olarak tutuklanmamas) ve/veya temel zgrlkler (dnce, kanaat zgrlkleri ve bar bir biimde toplanma zgrlkleri gibi zgrlkler) yer alr. kinci grup yani, insann olanaklarn korumann genel nkoullarna ilikin istemler ise, salk iin gerekli yaama dzeyi, eitim, alma gibi haklardr. Birinci trden insan haklar Kuuradiye gre, insana zg etkinlikleri gerekletirirken kiilere dokunulmamas istemini dile getirirler. Bir devlet tarafndan verilemeyecek, ancak kiilerde kiilerce sayg grebilecek (veya inenebilecek) haklar koruma talebinde bulunurlar. Bylece bu haklara sayg, etik bir sorun olarak karmza kmaktadr. (Kuuradi, 2007: 4-5) kinci trden insan haklaryla ilgili karlalan glk Kuuradiye gre udur: Bu haklarn salanmas, baka bir tr haklara baldr; ancak dolayl olarak devletin kiilere tand haklar sosyal, ekonomik, (ve baz) siyasal haklar ve her zaman deilse de, ou zaman siyasal kararlarla kurulan kamu kurulular araclyla korunabilirler. (Kuuradi, 2007: 6) Birinci grup insan haklarnn korunmas kiilere dorudan doruya bal iken, ikinci grup insan haklar Kuuradiye gre, bir lkede yaplan dzenlemelere ve alnan siyasal kararlara baldr. Ancak Kuuradi, u ya da bu karar almann kiilere bal olduunun da unutulmamas gerektiini ifade eder. Bir lkede ancak, o lkenin koullarna gre snrlar farkl geniliklerde izilebilecek olan bu tannan haklar, bir lkedeki btn yurttalarn eitlii hesaba katlarak izilmelidir. nk bunlar, btn insanlarn eit haklarn korunmasnn arac olsa bile, btn yurttalarn eit olduu haklardr. (Kuuradi, 2007: 6)

Kaynaka Goodman, Timothy (2005) Is There A Right to Health, Journal of Medicine and Philosophy, Vol. 30, pp. 643-662. Hartmann, Nicolai (1968) Almanyada Yeni Ontologi, Felsefe Arkivi, (ev. T. Mengolu), Say. 16, stanbul Matbaas, stanbul. Heidegger, Martin (2003) Nedir Bu Felsefe?, (ev. Ali Irgat), Sosyal Yaynlar, stanbul. Kayg, Abdullah (1999) Gemile Gelecek Arasnda Kimlik, (Haz. Kuuradi, B. Peker), 50 Yllk Deneyimlerin Inda Trkiyede ve Dnyada nsan Haklar, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, s.71-84. Kuuradi, oanna (1997) Yirminci Yzyl Felsefi Antropolojisinde Takiyettin Mengolunun Yeri, (Haz. . Kuuradi) Yzylmzda nsan Felsefesi, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, s. 75-85. Kuuradi, oanna (1998) nsan ve Deerleri, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara. Kuuradi, oanna (1999) Etik, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara. Kuuradi, oanna (2000) Etik lkeler ve Hukukun Temel lkeleri Olarak nsan Haklar, Ankara Barosunun 2000 yl kurultaynda yaplan konuma. Kuuradi, oanna (2007) nsan Haklar: Kavramlar ve Sorunlar, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara. Kuuradi, oanna (2009) an Olaylar Arasnda, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara.

13 Loff B., Heywood M. (2002) Patents on Drugs: Manufacturing Scarcity or Advancing Health, Journal of Law, Medicine & Ethics, Vol. 30, pp. 621-631. Maritain, Jacques (2001) Natural Law: Reflections on Theory and Practice, (Ed. W. Sweet) St. Augustine Press, Indiana. Mengolu, Takiyettin (1997) Ontolojik Esaslara Dayanan Felsefi Antropoloji Hakknda Dnceler, (Haz. . Kuuradi) Yzylmzda nsan Felsefesi, Trkiye Felsefe Kurumu, Ankara, s.1-11.