+

12. SINIF
− .
4) x ∈ – { 0 } ve m , n ∈ için = olarak + = ?
alınır.
−
5) a , b ∈ ( b ≠ 0 ) ve m ∈ için, / = /
olarak alınır.

MATEMATİK
6) x , y ∈ ve m ∈ için . = ( . ) olarak
alınır.

7) x , y ∈ ( y ≠ 0 ) ve m ∈ için =
olarak alınır.

DERS NOTLARI
.
8) x ∈ ve m , n ∈ için ( ) = olarak alınır.
9) x – { – 1 , 0 , 1 } ve m , n – { 0 } olsun.
= ise m = n olarak alınır.
~ 04A – 1 ~ ~ 04A – 4 ~ ~ 04A – 7 ~

( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat +

10 ) ( − ) = 1 ve ( − ) = – 1 olarak alınır.
= ?
programındaki yeri altta gösterilmiştir. ) ,
11 ) x ≥ 0 , m > 0 ve n > 0 olmak üzere
12. 1. ÜSTEL ve LOGARİTMİK FONKSİYONLAR /
( ) = = olarak alınır.
12. 1. 1. Üstel Fonksiyon
Terimler ve Kavramlar : Üstel fonksiyon a ℝ + – { 1 } ve x olmak üzere f : ℝ+ ,
Sembol ve Gösterimler : f ( x ) = f ( x ) = şeklinde tanımlanan fonksiyona “ üstel fonksiyon ”
12. 1. 1. 1. Üstel fonksiyonu açıklar.
adı verilir. a > 0 olduğundan > 0 olur. Üstel fonksiyon c
a ) Üstel fonksiyonlara neden ihtiyaç duyulduğu vurgulanmalıdır.
b ) Üslü ifadeler ve bunlarla yapılan işlemlerin özellikleri için f ( x ) = + c şeklinde de verilebilir.
hatırlatılır. + −
= ?
c ) Üstel fonksiyonların bire bir ve örten olduğu grafik yardımıyla
gösterilir.
ç ) Üstel fonksiyonların hangi durumlarda artan veya azalan oldu-
ğu bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılarak gösterilir.
~ 04A – 2 ~ ~ 04A – 5 ~ ~ 04A – 8 ~

1. ÜNİTE : ÜSTEL ve LOGARİTMİK FONKSİYONLAR − +

= ? , . , −
= ?

ÜSTEL FONKSİYON
Üstel fonksiyonlar başta matematik, kimya, fizik, biyoloji, astro-
nomi vb. birçok bilim dalında kullanılmaktadır. Günlük yaşamda da
mühendislik bölümlerinde, finans sektörlerinde, bilim uygulamala-
rında vb. üstel fonksiyonlardan yararlanılmaktadır.
HATIRLATMA : ( Üslü İfadeler )
x ∈ ve n ∈ ℤ + için ifadesine “ üslü ifade ” adı verilir.
1) = x . x . x . . . x olarak açılır.
n adet
2 ) x ≠ 0 olmak üzere = 1 olarak alınır.
3) x ∈ ve m , n ∈ için . = +
olarak alınır.
www.egitimhane.com
~ 04A – 3 ~ ~ 04A – 6 ~ ~ 04A – 9 ~
 + + = m , = n ise ’in m ve n türünden sonu- f : ℝ+ , h : ℝ− , f ( x ) = −
+ 2 ve
+ + = ? +
+ cunu bulunuz. h( x ) = – üstel fonksiyonları için;
A) f ( 2 ) + h ( 3 ) = ?

~ 04A – 10 ~ ~ 04A – 13 ~ ~ 04A – 16 ~

+ − − − +
+ + = m ise ifadesinin sonucunu m türünden f( x ) = + 2 ve h ( x ) = –
+ − = ?
− bulunuz. B) f o h ( –1 ) = ?

~ 04A – 11 ~ ~ 04A – 14 ~ ~ 04A – 17 ~

− +
= +
ise = ? = m ise ifadesinin sonucunu m tü- a ℝ + – { 1 } ve x olmak üzere f : ℝ+ ,
ründen bulunuz. f( x ) = üstel fonksiyon idi. Taban a sayısı için; a > 0
ve a ≠ 1 şartları mutlaka sağlanmalıdır.
− +
, / , ( − ) , , ( − ) , –
fonksiyonlarından hangileri üstel fonksiyonun tanım şartını sağlar ?

~ 04A – 12 ~ ~ 04A – 15 ~ ~ 04A – 18 ~

 f : ℝ+ , f ( x ) = − fonksiyonu, üstel
f : ℝ+ , y = f ( x ) = fonksiyonunun;
bir fonksiyon olduğuna göre k ’nın çözüm aralığı ne olmalıdır ?
A ) Grafiğini çiziniz.

~ 04A – 19 ~ ~ 04A – 22 ~ ~ 04A – 25 ~

f : ℝ+ , y = f ( x ) = +
fonksiyonunun grafi-
ğini çiziniz.
Üstel fonksiyonunun grafiğini çizmek için;

x ’e rastgele 3 tane değer ( sonucu en kolay bulunan )

verilerek y değerleri bulunur ve fonksiyonun geçtiği

noktalar işaretlenir.

Üstel fonksiyonun alamayacağı değer için grafiğin sınırı

belirlenir. Bulunan noktalardan geçen eğri grafiği çizilir.

~ 04A – 20 ~ ~ 04A – 23 ~ ~ 04A – 26 ~

f : ℝ+, y = f ( x ) = fonksiyonunun grafiğini

çiziniz.

Hatırlatma : 1 ) Soldan sağa doğru grafik; yükseliş duru-

munda ise fonksiyon artan, iniş halinde ise fonksiyon
azalan idi.
2 ) Grafik üzerinde yatay bir çizgi çizildiğinde çizgi grafiği
tek noktada kesiyorsa fonksiyon bire – bir idi.
3) f : A B fonksiyonun grafiği B kümesini
kapsıyorsa fonksiyon örten idi.

~ 04A – 21 ~ ~ 04A – 24 ~ ~ 04A – 27 ~

 B ) Fonksiyonun artan – azalan durumunu, bire – bir ve örten olup B ) Fonksiyonun artan – azalan durumunu, bire – bir ve örten olup
B) y = f ( x ) = fonksiyonunun; artan – azalan durumu- olmadığını inceleyiniz. olmadığını inceleyiniz.
nu, bire – bir ve örten olup olmadığını inceleyiniz.

~ 04A – 28 ~ ~ 04A – 31 ~ ~ 04A – 34 ~

f : ( –1 , +∞ ) , y = f( x ) = – 1 fonksiyo- f : ℝ+ , f ( x ) = fonksiyonunda; A ) a > 1 f : ( 1 , +∞ ) , y = f( x ) = −

+ 1 fonksiyo-
nunun; A ) Grafiğini çiziniz. ise fonksiyon artandır. B ) 0 < a < 1 ise fonksiyon azalandır. nunun grafiğini çizip fonksiyonun artan – azalan durumunu, bire –
Grafik çiziminden de istenen görülebilir. bir ve örten olup olmadığını inceleyiniz.

f : ℝ+ , y = f ( x ) = fonksiyonunun;
A ) Grafiğini çiziniz.

~ 04A – 29 ~ ~ 04A – 32 ~ ~ 04A – 35 ~

~ 04A – 30 ~ ~ 04A – 33 ~ ~ 04A – 36 ~

 −
C) y = + 7 D) y = y = f ( x ) = 2x – 6 ise f fonksiyonunun tersini

12. 1. 2. Logaritma Fonksiyonu bulalım.

−
±
1. yol : f ( x ) = ax b ise ( x ) = idi.
Terimler ve Kavramlar: logaritma fonksiyonu, doğal logaritma
+
Sembol ve Gösterimler: x , ln x , log x f ( x ) = 2x – 6 ise −
( x ) = bulunur.
12. 1. 2. 2. 10 ve e tabanında logaritma fonksiyonunu tanım-
2. yol : y = 2x – 6 ( x yalnız bırakılır. )
layarak problemler çözer. +
y + 6 = 2x ise = olur.
e sayısının irrasyonel olduğu vurgulanarak matematikte ve
+
diğer bilim dallarında kullanımından bahsedilir. = x bulunur. ( x yerine y , y yerine x yazılarak
12. 1. 2. 3. Logaritma fonksiyonunun özelliklerini kullanarak
x y ters fonksiyon bulunmuş olur. )
işlemler yapar.
−
+
y = ( x ) = olarak elde edilir.
~ 04A – 37 ~ ~ 04A – 40 ~ ~ 04A – 43 ~

LOGARİTMİK FONKSİYON E ) y = ( x – 6 ) F) y= x + 4 A) y = f ( x ) = fonksiyonunun tersi;

f : ℝ+ , y = f ( x ) = ( a > 0 ve a ≠ 1 olmalı ) y = ( a tabanı işlemin karşısına logaritmanın alt

üstel fonksiyonun tersi olan fonksiyona “ a tabanına göre tabanı olarak geçirilir. )
logaritma fonksiyonu ” adı verilir. y = x ( x yerine y , y yerine x yazılarak ters fonksiyo-
− : ℝ+ −
, ( x ) = x şeklinde gösterilir. nu elde edilir. )
−
y = f( x ) = fonksiyonunda; x y y = ( x ) = x bulunur.

y = ( a tabanı işlemin karşısına logaritmanın alt B) y = f ( x ) = x fonksiyonunun tersinde de aynı sıra

tabanı olarak geçirilir. ) y = x takip edilir.
y = x ( x yalnız kalmış olur. )
= x
*** İşlemlerde mutlaka üstel kısım yalnız kalmalıdır. Sonra-
−
sında kuralı kullanabiliriz. x y y = ( x ) = olarak bulunur.
~ 04A – 38 ~ ~ 04A – 41 ~ ~ 04A – 44 ~

y = −
( x ) = x fonksiyonunda; G) y = 2. x – 1 H) y= ( 5 + 4x ) Altta verilen fonksiyonların tersini bulunuz.
−
A) y = f ( x ) =
y = x ( a tabanı işlemin karşısına üstelin alt
tabanı olarak geçirilir. )
= x ( x yalnız kalmış olur. )
*** İşlemlerde mutlaka logaritma fonksiyonu yalnız kalmalı-
dır. Sonrasında kuralı kullanabiliriz.
Altta verilen üstel ve logaritmik fonksiyonları birbirine
dönüştürerek x ’i yalnız bırakınız.
+ −
A) y = B) y =

~ 04A – 39 ~ ~ 04A – 42 ~ ~ 04A – 45 ~

 + E) y = f ( x ) = ( x + 2 ) – 6
B) y = f ( x ) = + 2
f : ℝ+ , y = f( x ) = x logaritmik
fonksiyonunda;
a > 0 , a ≠ 1 ve x > 0 olmalıdır.

f( x ) = k ( x ) logaritmik fonksiyonunun en
geniş tanım kümesi istenirse a > 0 , a ≠ 1 ve k ( x ) > 0
şartları sağlanmalıdır. Bu şartları sağlayan ortak çözüm
kümesi isteneni verir.
*** Birden fazla eşitsizlik varsa veya ikinci , üçüncü , . . .
dereceden eşitsizlikler varsa tablo sistemini kullanmak
gereklidir. ( 11.sınıf konusu idi. )
~ 04A – 46 ~ ~ 04A – 49 ~ ~ 04A – 52 ~

C) y = f ( x ) = 2. – 4 y = f( x ) = ( 3x – 23 ) ise − ( 0 ) = ? f( x ) = ( + ) 10 fonksiyonunun en geniş tanım

kümesini bulunuz.

~ 04A – 47 ~ ~ 04A – 50 ~ ~ 04A – 53 ~

D) y = f ( x ) = ( 3x – 4 ) y = f( x ) = –3 + ( 4 – x ) ise −
( 3 ) = ? f( x ) = ( 16 – 2x ) fonksiyonunun en geniş tanım
kümesini bulunuz.

~ 04A – 48 ~ ~ 04A – 51 ~ ~ 04A – 54 ~

 f( x ) = ( − ) ( 2x + 10 ) fonksiyonunun en geniş f( x ) = ( – + 4 – 4x ) fonksiyonunun en
tanım kümesini bulunuz. geniş tanım kümesini bulunuz.

~ 04A – 55 ~ ~ 04A – 58 ~ ~ 04A – 61 ~

f( x ) = ( – 5x – 24 ) fonksiyonunun en geniş f( x ) = ( − ) ( 100 – ) fonksiyonunun en geniş

tanım kümesini bulunuz. tanım kümesinde kaç tam sayı vardır ?

~ 04A – 56 ~ ~ 04A – 59 ~ ~ 04A – 62 ~

f( x ) = ( − ) ( + x – 20 ) fonksiyonunun en − +
f( x ) = fonksiyonunun en geniş
geniş tanım kümesini bulunuz. −
kapsamlı tanım kümesini bulunuz.

~ 04A – 57 ~ ~ 04A – 60 ~ ~ 04A – 63 ~

 13 + ln 1 + 3 log 10 = ?

−
= ?
+

~ 04A – 64 ~ ~ 04A – 67 ~ ~ 04A – 70 ~

f( x ) = ( + 6x + m – 2 ) fonksiyonu her x Tabanı 10 olan logaritma fonksiyonuna “ onluk logarit- = m. b olarak alınır. Taban kısmın dı-
reel sayısı için tanımlı ise m ’nin çözüm aralığı ne olmalıdır ? ma fonksiyonu ” veya “ bayağı logaritma fonksiyonu ” adı verilir. şındaki terimin kuvveti logaritmanın başına çarpan olarak alınır.
( Hatırlatma : Her x için a + bx + c > 0 ise a > 0 ve
h ( x ) veya log h ( x ) olarak gösterilir. İkinci göste-
∆ < 0 olmalıdır. ∆ = – 4ac idi. ) ( ) ≠ m. b olduğuna dikkat edilmelidir. Yani pa-
rimde 10 gizli tabandır. Depremlerin şiddetini ( Richter ölçeği ) rantezin kuvveti işlemin başına çarpım olarak alınmaz.
ölçmekte onluk logaritma fonksiyonundan yararlanılır.
27 + log 100 = ?
y = log x ise y = x = x olur.

Tabanı e Euler sabiti ( e = 2,71 . . . ) irrasyonel sayısı

olan logaritma fonksiyonuna “ doğal logaritma fonksiyonu ” adı
verilir.
h ( x ) veya ln h ( x ) olarak gösterilir. İkinci gösterimde
e gizli tabandır.
~ 04A – 65 ~ ~ 04A – 68 ~ ~ 04A – 71 ~

f( x ) = [ + ( 2m + 2 ) x + 4 ] fonksiyonu her e sayısı matematik, kimya ve fizik hesaplamalarında kullanıl- 32 + = ?

x reel sayısı için tanımlı ise m ’nin çözüm aralığı ne olmalıdır ? maktadır.
y = ln x ise y = x = x olur.

1 = 0 , a = 1 olarak alınır.

1 = a =
1 = 1 a = a sağlanmış olur.

log 1 = 0 , 1 = 0 , 1 = 0 , 1 = 0 , ln 1 = 0 v. b.

log 10 = 1 , 5 = 1 , = 1 , = 1 ,

ln e = 1 v. b.
~ 04A – 66 ~ ~ 04A – 69 ~ ~ 04A – 72 ~
 , 625 + , 0,0001 = ?
25 + + log = ? = . b olarak alınır. Tabanın kuvveti-

nin çarpmaya göre tersi logaritmanın başına çarpan olarak alınır.

= m. . b olarak alınır.

27 – 2 = ?

~ 04A – 73 ~ ~ 04A – 76 ~ ~ 04A – 79 ~

( 4 ) – ln + 1 = ? – = ? 5 = x ise 25 ifadesinin sonucunu x türünden

bulunuz.

~ 04A – 74 ~ ~ 04A – 77 ~ ~ 04A – 80 ~

( 3 ) + log 0,001 + ( ) = ? ( 2 ) + = ? 16 = x ise 8 ifadesinin sonucunu x türünden

bulunuz.

~ 04A – 75 ~ ~ 04A – 78 ~ ~ 04A – 81 ~

 81 = x ise 27 ifadesinin sonucunu x türün- 4 x + y işlemini tek logaritma ifadesine çeviri- log 2 = k , log 3 = m ise log 432 ifadesinin sonucunu k
den bulunuz. niz. ve m türünden bulunuz.

~ 04A – 82 ~ ~ 04A – 85 ~ ~ 04A – 88 ~

log 2 0,301 değeri için log 40 ifadesinin sonucunu 3 = m ve 5 = n ise 1125 ifadesinin sonu-
( x.y ) = x + y olarak alınır.
bulunuz. cunu m ve n türünden bulunuz.

8 + log 125 = ?

~ 04A – 83 ~ ~ 04A – 86 ~ ~ 04A – 89 ~

−
3 + 20 + = ? log 3 0,303 değeri için log 8100 ifadesinin sonucunu log a + log b = log ( a + b ) ise a ’nın sonucunu b tü-
bulunuz. ründen bulunuz.

~ 04A – 84 ~ ~ 04A – 87 ~ ~ 04A – 90 ~

 log 2 0,301 değeri için log 0,08 ifadesinin sonucunu
ln x + 2 ln y – 3 ln z işlemini tek logaritma ifadesine
log a x – y olarak alınır. bulunuz.
çeviriniz.

log 600 – log 6 = ?

~ 04A – 91 ~ ~ 04A – 94 ~ ~ 04A – 97 ~

8 – 14 + 56 = ? log 3 – log 2 + 1 işlemini tek logaritma ifadesine çeviri- log 2 = k , log 3 = m ve log 7 = n ise ifade-
niz. ( Böyle durumlarda, işlemdeki sayıyı verilen logaritma ifade- sinin sonucunu k , m ve n türünden bulunuz.
sine uygun olacak şekilde dönüşüm yapılır. )

~ 04A – 92 ~ ~ 04A – 95 ~ ~ 04A – 98 ~

27 – 12 + 36 – 9 = ? 5 + 2 – 2 işlemini tek logaritma ifadesine çevi- log 2 = a ve log 7 = b ise log 0,028 ifadesinin sonucunu
riniz. a ve b türünden bulunuz.

~ 04A – 93 ~ ~ 04A – 96 ~ ~ 04A – 99 ~

 . 1
log 2 = k ve log 5 = m ise ifadesinin = olarak taban değiştirmesi yapılabilir. = ?
.
1 –
sonucunu k ve m türünden bulunuz. +
+ + = ?

~ 04A – 100 ~ ~ 04A – 103 ~ ~ 04A – 106 ~

log 5 = a ise log 20 ifadesinin sonucunu a türünden bu- 3 = m ise 2 ifadesinin sonucunu m türünden
– – = ?
lunuz. ( 20 ’nin çarpanlarından sonuca ulaşılamaz. 20 ’yi veren ve bulunuz.
verilen sayıyı kullanabileceğimiz bir bölme işlemini bulmalıyız. )

~ 04A – 101 ~ ~ 04A – 104 ~ ~ 04A – 107 ~

log 2 = a , log 3 = b ise log 75 ifadesinin sonucunu a ve 2 = m ise 9 ifadesinin sonucunu m türünden
= ?
b türünden bulunuz. + bulunuz.

~ 04A – 102 ~ ~ 04A – 105 ~ ~ 04A – 108 ~

 21 = k ise 7 ifadesinin sonucunu k türünden 5 = a ise 75 ifadesinin sonucunu a türünden
+ = ?
bulunuz. bulunuz.

~ 04A – 109 ~ ~ 04A – 112 ~ ~ 04A – 115 ~

2 = a , 3 = b ise 3 ifadesinin sonucunu

+ – = ? = a ise 21 ifadesinin sonucunu a türünden
a ve b türünden bulunuz.
bulunuz.

~ 04A – 110 ~ ~ 04A – 113 ~ ~ 04A – 116 ~

log 3 = k , log 2 = m ise 2 ifadesinin sonucunu k y = t ise ( . ) ( . ) ifadesinin sonucunu t

= olarak taban değiştirmesi yapılabilir.
ve m türünden bulunuz. türünden bulunuz.

+ = ?

~ 04A – 111 ~ ~ 04A – 114 ~ ~ 04A – 117 ~

 7 = x ve 3 = y ise 63 ifadesinin sonucu- . = . . = ?
nu x ve y türünden bulunuz.
. . =
. . . olarak alınır.
. . = ?

~ 04A – 118 ~ ~ 04A – 121 ~ ~ 04A – 124 ~

log 50 = k ise 5 = t ise t ’nin sonucunu k türünden . . = ? . = ?

bulunuz.

~ 04A – 119 ~ ~ 04A – 122 ~ ~ 04A – 125 ~

log 2 . . ln 100 = ? = k ve = m ise ifadesinin sonu-

cunu k ve m türünden bulunuz.

~ 04A – 120 ~ ~ 04A – 123 ~ ~ 04A – 126 ~

 = x , = y ise log 12 ifadesinin sonucunu x = b olarak alınır. Kuralın sağlanması için = ?
ve y türünden bulunuz.
üstel fonksiyon ile logaritmanın tabanı aynı olmalıdır.

+ – = ?

~ 04A – 127 ~ ~ 04A – 130 ~ ~ 04A – 133 ~

= k , = m ve = n ise ifa- / = ?
= ?
desinin sonucunu k , m ve n türünden bulunuz.

~ 04A – 128 ~ ~ 04A – 131 ~ ~ 04A – 134 ~

.
= ? = ?

~ 04A – 129 ~ ~ 04A – 132 ~ ~ 04A – 135 ~

 +
= ? + x = 9 , y = 11 ve z = 4 sayılarının çözüm
= ?
aralığını bulup sayıları karşılaştırınız.

~ 04A – 136 ~ ~ 04A – 139 ~ ~ 04A – 142 ~

+
= ? x = b olsun. x ’in çözüm aralığı- x = ln 5 ve y = 18 sayılarının çözüm aralığını bulup
nı bulmak için verilen logaritmanın sol ve sağından en yakın sonucu sayıları karşılaştırınız. ( e = 2,71 . . . idi. )
bilinen iki komşu logaritması alınır.
x = 3 ve y = 10 sayılarının çözüm aralığını
bulup sayıları karşılaştırınız.

~ 04A – 137 ~ ~ 04A – 140 ~ ~ 04A – 143 ~

= olarak alınır. Üstelin tabanı ile x = 52 ve y = 33 sayılarının çözüm aralığını log 650 = a , . . . ve 23 = b , . . . ise a . b = ?
bulup sayıları karşılaştırınız.
logaritmadaki sayı yer değiştirebilir.

– = ?

~ 04A – 138 ~ ~ 04A – 141 ~ ~ 04A – 144 ~

 x = 80 ve y = 9 sayılarının çözüm aralığını x = 5 , y = 18 ve z = 12 sayılarının
( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat
bulup sayıları karşılaştırınız. ( Çözüm aralığı aynı çıkan sayıları çözüm aralığını bulup sayıları karşılaştırınız. programındaki yeri altta gösterilmiştir. )
karşılaştırmak için sınırlara olan yakınlığa dikkat etmek gerekir. )
12.1.2.1. Logaritma fonksiyonu ile üstel fonksiyonu ilişkilendire-
rek problemler çözer.
a ) a ℝ +– { 1 } olmak üzere logaritma fonksiyonunun
grafiği üstel fonksiyonun grafiğinden yararlanarak çizilir. y =
ve y = x fonksiyonlarının grafiklerinin y = x doğrusuna
göre simetrik olduğu belirtilir.
b ) a ℝ +– { 1 } olmak üzere f : ℝ + f(x) = x
logaritma fonksiyonunun a > 1 için artan fonksiyon, 0 < a < 1
için azalan fonksiyon olduğu verilir. a nın aldığı değerlere göre
logaritma fonksiyonunun grafiğinin değişimini incelemek için
bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılır.
~ 04A – 145 ~ ~ 04A – 148 ~ ~ 04A – 151 ~

x = 22 sayısının çözüm aralığını bulunuz. ( Tabanda x = 0,02 sayısının çözüm aralığını bulunuz.
düzenleme yapmak gerekir. ) ( Ondalıklı sayıyı düzenlemek gerekir. )

f : ℝ+ , y = f( x ) = x logaritma fonksiyonu-
nun grafiğini çizmek için;
x ’e a tabanına uygun değerler verilerek fonksiyonun
geçtiği noktalar işaretlenir.
Logaritma fonksiyonun tanım kümesi için grafiğin sınırı
belirlenir. Bulunan noktalardan geçen eğri grafiği çizilir.

~ 04A – 146 ~ ~ 04A – 149 ~ ~ 04A – 152 ~

x = 10 ve y = 4 sayılarının çözüm aralığını x = 0,125 sayısının çözüm aralığını bulunuz. y = f( x ) = ( x – 1 ) fonksiyonunun grafiğini

bulup sayıları karşılaştırınız. çiziniz.

~ 04A – 147 ~ ~ 04A – 150 ~ ~ 04A – 153 ~

 B ) Fonksiyonun artan – azalan ve bire – bir olma durumunu ince- B ) Fonksiyonun artan – azalan ve bire – bir olma durumunu ince-
leyiniz. leyiniz.

~ 04A – 154 ~ ~ 04A – 157 ~ ~ 04A – 160 ~

y = f( x ) = ( x + 1 ) fonksiyonunun; y = f( x ) = x – 3 fonksiyonunun; y = f( x ) = ( x + 2 ) fonksiyonunun;

A ) Grafiğini çiziniz. A ) Grafiğini çiziniz. A ) Grafiğini çiziniz.

~ 04A – 155 ~ ~ 04A – 158 ~ ~ 04A – 161 ~

~ 04A – 156 ~ ~ 04A – 159 ~ ~ 04A – 162 ~

B ) Fonksiyonun artan – azalan ve bire – bir olma durumunu ince- y Grafiği verilen logaritma fonksiyonu için y y = ( x – m ) + n Grafiği verilen loga-
leyiniz. k + m = ? ma fonksiyonu için
y = ( x – m ) k.m.n = ?
1

1
–1 1 3 x
0 2 3 4 x

~ 04A – 163 ~ ~ 04A – 166 ~ ~ 04A – 169 ~

Çizdiğimiz grafikler incelenirse f : ℝ + , y Grafiği verilen logaritma fonksiyonu için f fonk-

f( x ) = x fonksiyonunda; A ) a > 1 ise fonksiyon artan- siyonu için f o f ( 3 ) = ?
dır. B ) 0 < a < 1 ise fonksiyon azalandır. y = f( x ) = ( x + b )
Grafiği verilen logaritma fonksiyonları için a , b ve c sayı- 3
y ları arasındaki sıralamayı bulunuz.
x 0 27 x

0 x

~ 04A – 164 ~ ~ 04A – 167 ~ ~ 04A – 170 ~

Grafiği verilen logaritma sorularında, logaritmanın tanım y = f( x ) = ile bu fonksiyonun tersi olan
kümesi ve grafiğin geçtiği noktalardan yararlanılır. y = −
( x ) = x fonksiyonlarının grafikleri y = x doğru-
y Grafiği verilen logaritma fonksiyonu için suna göre birbirlerine simetriktirler.
k ve m değerlerini bulunuz. y = ile y = x fonksiyonlarının grafiklerini aynı
koordinat sisteminde çizip inceleyiniz.

–1 0 1 x

–1
y = ( x + m )

~ 04A – 165 ~ ~ 04A – 168 ~ ~ 04A – 171 ~

 +
12. 1. 3. Üstel, Logaritmik Denklemler ve Eşitsizlikler − = ise x = ?

Terimler ve Kavramlar: Üstel denklem, logaritmik denklem

12. 1. 3. 1. Üstel, logaritmik denklemlerin ve eşitsizliklerin çözüm
kümelerini bulur.
12. 1. 3. 2. Üstel ve logaritmik fonksiyonları gerçek hayat durumla-
rını modellemede kullanır.
A ) Gerçek hayat durumlarından nüfus artışı, bakteri popülas-
yonu, radyoaktif maddelerin bozunumu ( yarıömür ), fosil yaşları-
nın tayini, deprem şiddeti ( Richter ölçeği ), pH değeri, ses şiddeti
( desibel ) gibi örneklere yer verilir.
B ) İsraf ve tasarruf kavramları hakkında farkındalık oluştura-
cak örneklere yer verilir.
C ) Bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılır.
~ 04A – 172 ~ ~ 04A – 175 ~ ~ 04A – 178 ~

− + +
y = f( x ) = fonksiyonunun y = x doğrusuna + = 810 ise x = ?
göre simetriği olan fonksiyonun denklemini bulunuz. Bilinmeyenlerin üs olarak kullanıldığı denkleme “ üstel denk-
lem ” adı verilir. Denklemlerin çözümünde üslü ifadelerin ve
logaritmanın özelliklerinden yararlanılır.

= ise x = y ( Tabanlar eşitse kuvvetler

de eşittir. )
– +
= ise x = ?

~ 04A – 173 ~ ~ 04A – 176 ~ ~ 04A – 179 ~

y = f( x ) = +
– 3 fonksiyonunun y = x doğrusuna +
= +
ise x = ? = b ise x = b olarak alınır. ( Bir taraf
göre simetriği olan fonksiyon h ( x ) ise h ( 22 ) = ?
üstel fonksiyon ise üstelin tabanı eşitliğin karşısına logaritmanın

tabanı olarak geçirilir. )

İki tarafında tabanını eşitlemek mümkün değildir.
−
= 7

~ 04A – 174 ~ ~ 04A – 177 ~ ~ 04A – 180 ~

 − −
= 3 ise x = ? = 5 ise x ’in cevabını tek logaritmalı olarak bulu- – 5. – 24 = 0 ise x = ?

nuz.

~ 04A – 181 ~ ~ 04A – 184 ~ ~ 04A – 187 ~

− − + +
2. + 1 = 11 ise x = ? = ise x = ? + 3. – 16 = 0 ise x = ?

~ 04A – 182 ~ ~ 04A – 185 ~ ~ 04A – 188 ~

+ + + +
= 8 ise x ’in cevabını düzenleyip sonucu tek loga- = ise x = ? – + 14 = 0 ise x = ?
ritmalı olarak bulunuz.

~ 04A – 183 ~ ~ 04A – 186 ~ ~ 04A – 189 ~

– 9. + 20 = 0 ise x = ? – 3. + 2. = 0 ise x = ? 25 = 2

( x + 1) = 4

~ 04A – 190 ~ ~ 04A – 193 ~ ~ 04A – 196 ~

– 5. + 4. = 0 ise x = ? ( 3x – 5 ) = 2 ise x = ?
– = – 12 ise x = ?

~ 04A – 191 ~ ~ 04A – 194 ~ ~ 04A – 197 ~

– = 2 ise x = ? ( – 1 ) = 5 ise x = ?

Bilinmeyen içeren logaritmalı denkleme “ logaritmik denk-

lem ” adı verilir. Denklemlerin çözümünde üslü ifadelerin ve
logaritmanın özelliklerinden yararlanılır.

f ( x ) = b ise f ( x ) = olarak alınır.

( a > 0 , a ≠ 1 ve f ( x ) > 0 olmalıdır. )

*** Tek logaritmalı denklemlerde taban sayı ise

logaritmanın şartını kontrol etmeye gerek yoktur.

~ 04A – 192 ~ ~ 04A – 195 ~ ~ 04A – 198 ~

 + [ 20 + ( 3 + x ) ] = 2 ise x = ? ln [ { ( 6x + 1 ) } ] = 0 ise x = ?
= – 1 ise x = ?

~ 04A – 199 ~ ~ 04A – 202 ~ ~ 04A – 205 ~

( 5x – 3 ) = 3 ise x = ? [ ( 3 – 2x ) + 12 ] = 4 ise x = ? ( – 4x ) = 5 ise x = ?

~ 04A – 200 ~ ~ 04A – 203 ~ ~ 04A – 206 ~

[ ( x – 4 ) ] = 1 ise x = ? log [ ( – 5x + 2 ) + 97 ] = 2 ise x = ? 0,125 sayısının hangi tabandaki logaritmasının sonucu

– 3 ’tür ?

~ 04A – 201 ~ ~ 04A – 204 ~ ~ 04A – 207 ~

 x ve y pozitif tamsayılardır. log ( x . y ) = 8 ve ( ) – – 5 = 0 ise x = ? + – 2 = 0 ise x = ?
log ( x / y ) = 6 ise x ile y sayılarını bulunuz.

~ 04A – 208 ~ ~ 04A – 211 ~ ~ 04A – 214 ~

( ) – 2 x – 24 = 0 ise x = ? + – 2 = 0 ise x = ?

~ 04A – 209 ~ ~ 04A – 212 ~ ~ 04A – 215 ~

( ) – 13 log x + 40 = 0 ise denklemi sağlayan x = ise x = ?

+ = ise x = ?
değerlerinin çarpım sonucu kaç basamaklıdır ?

~ 04A – 210 ~ ~ 04A – 213 ~ ~ 04A – 216 ~

 9x = ise x = ?

~ 04A – 217 ~ ~ 04A – 220 ~ ~ 04A – 223 ~

= x. ise x = ? ( Eşitliğin iki tarafında da uygun ( x – 6 ) + ( x + 8 ) = 5 ise x = ?

tabanlı logaritma alınır. )

~ 04A – 218 ~ ~ 04A – 221 ~ ~ 04A – 224 ~

+ ( x + 6 ) = 3 ise x = ? ( Ayrı logaritma-

larda bulunan çözüm logaritmanın şartını sağlamalıdır. )

~ 04A – 219 ~ ~ 04A – 222 ~ ~ 04A – 225 ~

( x + 2 ) + ( x – 6 ) = 2 ise x = ?
– = 2 ise x = ?

~ 04A – 226 ~ ~ 04A – 229 ~ ~ 04A – 232 ~

log ( x – 2 ) – log ( 8x + 30 ) = – 1 ise x = ? + = 50 ise x = ? ( = idi. )

~ 04A – 227 ~ ~ 04A – 230 ~ ~ 04A – 233 ~

( 2x – 1 ) – ( x + 1 ) = 1 ise x = ? f ( x )= h( x ) f( x ) = h( x )

olarak alınır. Yani logaritmada fonksiyon kısımları aynı ise logarit-

maların tabanları da birbirine eşittir. Veya logaritmaların tabanları
eşit ise fonksiyon kısımları da birbirine eşit olmalıdır.
( a > 0 , a ≠ 1 , f ( x ) > 0 ve h ( x ) > 0 olmalıdır. )

( − ) ( 3x – 7 ) = log ( 3x – 7 ) ise k = ?

~ 04A – 228 ~ ~ 04A – 231 ~ ~ 04A – 234 ~

 / − > / −
( 2x – 6 ) = ( 12 – x ) ise x = ? eşitsizliğini sağlayan x
( ) ( )
değerlerinin çözüm kümesini bulunuz.
Üstel eşitsizliklerde < olsun.
a > 1 ise h ( x ) < k ( x ) olarak alınır. 1 ’den büyük
sayıların kuvveti büyüdükçe kesrin değeri de büyür.
* * * Taban 1 ’den büyükse işlemdeki eşitsizlik kuvvetlerde
de geçerlidir.
0 < a < 1 ise h ( x ) > k ( x ) olarak alınır. 0 ile 1
arasındaki sayıların kuvveti büyüdükçe kesrin değeri de
küçülür.
* * * Taban 0 ile 1 arasında ise işlemdeki eşitsizliğin tersi
kuvvetlerde geçerlidir.
~ 04A – 235 ~ ~ 04A – 238 ~ ~ 04A – 241 ~

/ − − < / −
( 5x ) = ( + 4 ) ise x = ? < ise 4 < 8 olur. Kuvvetlere bakarsak 2 < 3 ’tür. eşitsizliğini sağlayan

/ < / ise 1 / 4 > 1 / 8 olur. Yani x değerlerinden en büyük negatif tam sayıyı bulunuz.

0,25 > 0,125 olur. Kuvvetlere bakarsak 2 < 3 ’tür.

/ + < / − + eşitsizliğini sağlayan

x değerlerinin çözüm kümesini bulunuz.

~ 04A – 236 ~ ~ 04A – 239 ~ ~ 04A – 242 ~

+ + − + −
= 6 ise x = ? / < / eşitsizliğini sağlayan / ≤ / eşitsizliğini sağlayan x
x değerlerinin; A ) Çözüm kümesini bulunuz. değerlerinin çözüm kümesini bulunuz.

B ) Çözüm kümesindeki doğal sayıların toplamı kaç olur ?

~ 04A – 237 ~ ~ 04A – 240 ~ ~ 04A – 243 ~

 3. ( 2x – 4 ) – 5 ≥ 1 eşitsizliğini sağlayan x sayı- x + 3 ≤ 2 eşitsizliğini sağlayan x sayılarının
Logaritmalı eşitsizlik h( x ) < k( x ) larının çözüm aralığı ne olur ? çözüm aralığı ne olur ?
olarak verilsin.
a > 1 ise h ( x ) < k ( x ) olarak alınır. Logaritma
fonksiyonu artandır ve eşitsizlik yön değiştirmez.
4 < 8 olsun. < <
2. < 3. 2 < 3 olur. Yani işlem doğrudur.

Ayrıca h ( x ) > 0 ve k ( x ) > 0 olmalıdır.

*** Bulunan çözüm aralıklarının ortak olduğu kısım bize
logaritmalı eşitsizliğin çözüm kümesini verir.
Not : *** Tabanı eşitsizliğin karşısına atıp, eşitsizliği aynı almak
çözümü kolaylaştırır.
~ 04A – 244 ~ ~ 04A – 247 ~ ~ 04A – 250 ~

Birden fazla eşitsizlik olacağından tablo sisteminden yararlanıla- ( + ) 1 < ( 2x – 1 ) < 2 eşitsizliğini sağlayan x sayıla-
+ 8 < 9 eşitsizliğini sağlayan x sayı-
bilinir. rının çözüm aralığı ne olur ?
larının çözüm aralığı ne olur ?
( x + 5 ) < 2 eşitsizliğini sağlayan x değerlerinin
çözüm kümesini bulunuz.

~ 04A – 245 ~ ~ 04A – 248 ~ ~ 04A – 251 ~

log ( 2x – 12 ) ≤ 1 eşitsizliğini sağlayan x tam sayıları- f( x ) = − − fonksiyonunu sağlayan x 1 ≤ ( 6 – x ) < 3 eşitsizliğini sağlayan x tam sa-
nın toplam kaç olur ? sayılarının çözüm aralığı ne olur ? yılarının toplamı ne olur ?

~ 04A – 246 ~ ~ 04A – 249 ~ ~ 04A – 252 ~

 [ ( x + 2 ) ] ≤ 1 eşitsizliğini sağlayan x sayı-
larının çözüm aralığı ne olur ?

~ 04A – 253 ~ ~ 04A – 256 ~ ~ 04A – 259 ~

Bir ABC üçgeninde; = log 3 , = log 6 ve ( + 2x + 1 ) ≥ 2 eşitsizliğini sağlayan x sayıla-

= log ( 2x ) ise x ’in alabileceği kaç tamsayı değeri vardır ? rının çözüm aralığı ne olur ?
( Hatırlatma : ( Üçgen Eşitsizliği ) Kenar uzunluğu a , b ve c br
olan bir üçgende − < c < a + b olarak alınırdı. )

~ 04A – 254 ~ ~ 04A – 257 ~ ~ 04A – 260 ~

[ ( x – 1 ) ] > 1 eşitsizliğini sağlayan x sayı- ( – 4x ) < 1 eşitsizliğini sağlayan x sayılarının

larının çözüm aralığı ne olur ? çözüm aralığı ne olur ? ( Çözümde tablo sisteminden faydalanılır. )

~ 04A – 255 ~ ~ 04A – 258 ~ ~ 04A – 261 ~

 ( x – 3 ) + ( x + 1 ) > 5 eşitsizliğinin çözüm Logaritmalı eşitsizlik h( x ) < k( x )
aralığını bulunuz. olarak verilsin.
0 < a < 1 ise h ( x ) > k ( x ) olarak alınır. Logaritma
fonksiyonu azalandır ve eşitsizlik yön değiştirir.
4 < 8 olsun. / < /

− < − –1.2. < –1.3.

–2 < –3 olur. Yani işlem yanlış oluyor. Bu yüzden işlemde
eşitsizlik yön değiştirmelidir.
4 < 8 olsun. / > / olarak alınır.

Ayrıca h ( x ) > 0 ve k ( x ) > 0 olmalıdır.

*** Bulunan çözüm aralıklarının ortak olduğu kısım bize
logaritmalı eşitsizliğin çözüm kümesini verir.
~ 04A – 262 ~ ~ 04A – 265 ~ ~ 04A – 268 ~

( x – 3 ) – ( x + 2 ) < 1 eşitsizliğinin çözüm Not : *** Tabanı eşitsizliğin karşısına atıp, eşitsizliği yön değiş-
kümesini bulunuz. tirmek çözümü kolaylaştırır.
( x + 1 ) > 3 eşitsizliğini sağlayan x sayılarının

çözüm aralığı ne olur ?

~ 04A – 263 ~ ~ 04A – 266 ~ ~ 04A – 269 ~

+ ( x – 5 ) ≤ – 2 eşitsizliğini sağlayan x sayılarının

> 2 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulu-
−
nuz. çözüm aralığı ne olur ?

~ 04A – 264 ~ ~ 04A – 267 ~ ~ 04A – 270 ~

 + Radyoaktif bir maddenin yarılanma süresi, başlangıçta
( + 4 ) < 1 eşitsizliğini sağlayan x sayılarının > 0 eşitsizliğinin çözüm kümesini bulu-
− mevcut olan çekirdeklerin yarısının bozunması için geçen süredir.
çözüm aralığı ne olur ? nuz.
Bir radyoaktif çekirdeğin birim zamandaki bozunma olasılığına
“ radyoaktif bozunma sabiti ” adı verilir ve “ λ ” ( Lambda ) ile gös-
terilir. Bu durumda radyoaktif bir maddenin yarılanma süresi

t = formülüyle hesaplanır. ( ln 2 0,693 )

Buna göre bozunma sabiti 0,077 olan bir radyoaktif maddenin

yarılanma süresini ( yıl ) bulunuz.

~ 04A – 271 ~ ~ 04A – 274 ~ ~ 04A – 277 ~

[ ( 4 – x ) ] < 1 eşitsizliğini sağlayan x sayı- Radyoaktif bir maddeni başlangıçtaki miktarı gr, bo-
larının çözüm aralığı ne olur ? zunması sonucu kalan madde miktarı N gr ve geçen süre t saat ol-
mak üzere N = . − / denklemi ile modellenmektedir. Buna
göre başlangıçta 3200 gr olan bir radyoaktif maddeden 7200 dk
sonra kaç gr kalacağını bulunuz. ( Cevabı e türünden bulunuz. )

~ 04A – 272 ~ ~ 04A – 275 ~ ~ 04A – 278 ~

Bileşik faiz, bir birim dönemde elde edilen anapara ve faiz

toplamının sonraki birim dönemlerde hesaba anapara olarak katı-
larak bu yeni tutar üzerinden faiz hesaplanmasıdır. A anapara, n
faiz oranı ve t faizin uygulandığı zamanı göstermek üzere;
S = A.( + / ) eşitliği, süre sonunda ele geçen parayı
göstermektedir. Buna göre 100000 ’si olan bir kişi bankaya
Gerçek hayat durumlarından; nüfus artışı, bakteri popülas-
% 20 bileşik faiz üzerinden 5 yıl boyunca parayı yatırırsa süre
yonu, radyoaktif maddelerin bozunumu ( yarı ömür ), fosil sonunda eline kaç para geçer ?
yaşlarının tayini, deprem şiddeti ( Richter ölçeği ), pH değeri,
ses şiddeti ( desibel ) gibi örneklerle karşılaşılmaktadır.

~ 04A – 273 ~ ~ 04A – 276 ~ ~ 04A – 279 ~

 B ) Bölgedeki 4096 kişiye virüsün bulaşması kaç ayı bulur ? ( x Katına Çıkma Süresi ) Popülasyonun başlangıç hacmi
ve popülasyonun x katına çıkma süresi a olsun. Bu durumda t
/
zamanında popülasyonun hacmi n ( t ) = . şeklindedir.
Burada a ve t aynı zaman birimlerinde ölçümlenir.
İdeal koşullar altında belirli bakteri popülasyonu her bir
dört saatte üç katına çıksın. Başlangıçta bir koloni de 5000 bakteri
olsun. Kaç saat sonra kolonideki bakteri miktarı 135000 olur ?

~ 04A – 280 ~ ~ 04A – 283 ~ ~ 04A – 286 ~

Bir bölgede ortaya çıkan bir virüsün o bölgedeki insanlara
bulaşmaya başladığı görülmüştür. Virüs bulaşan bir kişinin virüsü
her ayın sonunda 3 kişiye daha bulaştırdığı tespit edilmiştir.
A ) Süreç 1 kişi ile başlasaydı her ayın sonundaki toplam virüslü
sayısı tablodaki kısma sıra ile yazılacaktır. Buna göre t ay sonunda
virüsün toplamda kaç kişiye bulaşacağını hesaplayınız.
Bir bakteri türünün sayısı her saatte 2 katına çıkmaktadır.
Başlangıçtaki bakteri sayısı 10 olduğuna göre;
A ) t saat sonraki toplam bakteri sayısını veren ifadeyi bulunuz.
Hidrojen iyonu derişimi ( bir çözeltide çözünmüş olarak
+
bulunan madde miktarına ) matematiksel olarak pH = – log [ ]
eşitliğinden elde edilmektedir. pH < 7 ise çözelti asidik, pH = 7
ise çözelti nötr, pH > 7 ise çözelti baziktir.

~ 04A – 281 ~ ~ 04A – 284 ~ ~ 04A – 287 ~

B ) Bu bakteri türü yaklaşık kaç saat sonra başlangıçtaki sayısı- Buna göre;
+
Artış Ay Sonu Toplam nın 1000000 katı olur ? ( log 2 0,3 alınız. ) A ) pH değeri 5 olan bir çözeltideki [ ] derişimini bulunuz.

Başlangıç
1. Ay
2. Ay
3. Ay
4. Ay
.
.
.
t. Ay

~ 04A – 282 ~ ~ 04A – 285 ~ ~ 04A – 288 ~

B ) [ + ] değeri 3 . −
olan çözeltinin pH değerini bularak, B ) 70 dB ses düzeyine sahip olan ses şiddeti, fısıltı ile konuşma- B ) Richter ölçeğine göre; 1992 yılındaki Erzincan’da yaşanan 6,8
asit – bazik durumunu inceleyiniz. ( log 3 0,4 alınız. ) dan çıkan ses düzeyinin kaç katı ses şiddetine sahiptir ? büyüklüğündeki deprem, 2019 yılında İstanbul’da yaşanan 5,8
büyüklüğündeki depremin şiddetinin kaç katıdır ?

~ 04A – 289 ~ ~ 04A – 292 ~ ~ 04A – 295 ~

Bir ses kaynağının ses düzeyi olan desibel ( dB ) ; oluştur- Genlik, bir dalganın normal konumundan yükselme ve al- ( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat
duğu ses şiddetinin, uluslar arası ses şiddeti = −
watt/m 2 çalma mesafesidir. Genlik, dalgayı ortaya çıkaran enerjinin mikta- programındaki yeri altta gösterilmiştir. )
( bir insanın duyabileceği en düşük ses şiddeti ) değerine oranlama- rına bağlıdır. Mikron ( 1 mm = mikron ) cinsinden ölçülen 12. 2. DİZİLER
sı ile bulunur. I : Kaynağın ses şiddeti , L = Ses düzeyi olmak üze- maksimum genliğe ( şiddetine ) d ve depremin Richter ölçeğine 12. 2. 1. Gerçek Sayı Dizileri
göre büyüklüğüne R denilir. R = log d ile hesaplanır. Buna göre; Terimler ve Kavramlar: Dizi, sonlu dizi, sabit dizi, aritmetik
re ( dB ) L = 10 . log ifadesi ile bulunur. Ses seviyesi ve
A ) Maksimum genliği 80 mm olarak ölçülen bir depremin Richter dizi, geometrik dizi, Fibonacci dizisi
açıklaması alttaki tabloda örnek olarak verilmiştir. ölçeğine göre büyüklüğünü bulunuz. ( log 2 0,301 alınız. )
Sembol ve Gösterimler: ( ) , ∑ ,
Ses Seviyesi : 0 dB İnsan kulağının duyabileceği en düşük ses şiddeti
30 dB Fısıltı, sessiz konuşma 12. 2. 1. 1. Dizi kavramını fonksiyon kavramıyla ilişkilendire-
50 dB Buzdolabı, havalandırma sesi rek açıklar.
70 dB Tv, bilgisayar sesi
A ) Diziler konusunun tarihsel gelişim süreci hakkında bilgi
80 dB Alarm sesi, fabrika gürültüsü
100 dB Çöp kamyonu sesi
verilir.
120 dB Gök gürültüsü, uçağın havalanışı B ) Sonlu dizi, sabit dizi ve dizilerin eşitliği verilir.
~ 04A – 290 ~ ~ 04A – 293 ~ ~ 04A – 296 ~

Delici çekiç ( İnsan kulağının zarar görmeden

130 dB
duyabileceği en büyük ses şiddeti )
150 dB Jet uçağının kalkışı 12. 2. 1. 2. Genel terimi veya indirgeme bağıntısı verilen bir
Buna göre; sayı dizisinin terimlerini bulur.
−
A ) Bir ses kaynağının şiddeti watt/m 2 ise ses düzeyi kaç dB
12. 2. 1. 3. Aritmetik ve geometrik dizilerin özelliklerini
olur ? Ayrıca ses düzeyi tablodaki hangi gruba dahildir ?
kullanarak işlemler yapar.
A ) İlk n terim toplamı bulunur.
B ) Toplam sembolü tanıtılır ancak özellikleri verilmez.
12. 2. 1. 4. Diziler yardımıyla gerçek hayat durumları ile ilgili
problemler çözer.
Aritmetik, geometrik ve Fibonacci dizilerine doğadan, çeşitli
sanat dallarından örnekler verilir.

~ 04A – 291 ~ ~ 04A – 294 ~ ~ 04A – 297 ~

 2. ÜNİTE : DİZİLER Altta verilen ifadelerin bir dizinin genel terimi olup olama- ( ) = ( 1 , 4 , 7 , 10 , . . . ) dizisinin genel terimi aşa-
yacağını belirtiniz. ğıdakilerden hangisi olabilir ?
+
Pozitif tam sayılar kümesinden gerçek ( reel ) sayılar kümesine A) = B) = A) = 3n – 1 B) = 3n + 1
− −
tanımlanan her fonksiyona “ dizi ( gerçek sayı dizisi ) ” adı verilir.
f : ℤ+ olsun. n ℤ + olmak üzere f fonksiyonunun
( dizisinin ) elemanları; f ( 1 ) = , f(2) = , f(3) = ,
. . . , f(n) = biçiminde yazılabilir.
C) = D) = 3n – 2
( ) = ( , , , . . . , , . . . ) dizi olarak gösterilir.
C) = + D) = −
ifadesine dizinin n. terimi veya genel terimi adı verilir.

( ) bir dizi belirtiyorsa,

+
1) n ℤ olmalıdır. ( n 1 , 2 , 3 , 4 , . . . )
E) = 3n + 2
2 ) Diziyi tanımsız yapan değer olmamalıdır.
~ 04A – 298 ~ ~ 04A – 301 ~ ~ 04A – 304 ~

Altta verilen fonksiyonların dizi olup olmadığını belirtiniz. E) = 11 F) = + 8n – 4 +

( ) = dizisinin ilk dört terimini bulunuz.
+
A) f : ℤ , f ( n ) = 3n + 1
( n ’e sırasıyla değerler verilir ve sonuçlar bulunur. )

+
B ) f : ℤ+ – { 2 } , f( n ) =
−

G) = tan n ̊ H) = ( n – 2 )

−
C ) f : ℤ+ , f( n ) =
+

~ 04A – 299 ~ ~ 04A – 302 ~ ~ 04A – 305 ~

D ) f : ℤ+ , f( n ) = − ( ) = ( 3 , 5 , 7 , 9 , . . . ) dizisinin genel terimi aşağı- ( ) = + dizisinin ilk dört teriminin çarpımını

dakilerden hangisi olabilir ? ( Sırasıyla , , , değerle- bulunuz.
ri incelenirse bulunan sonuçlar n sayılarının; katı, katı ve fazlası –
eksiği, kuvveti , kuvveti ve fazlası – eksiği v.b. ilişki içinde olabi-
lir. )
A) = 2n – 1 B) = + 1

E ) f : ℤ+ , f ( n ) = (− )
C) = 2n + 1 D) = – 1

E) = n + 2

~ 04A – 300 ~ ~ 04A – 303 ~ ~ 04A – 306 ~

 ( ) = ( 2 , 5 , 10 , 17 , . . . , + 1 , . . . ) dizisinin Genel terimi = 2 + + + . . . + olan dizisi- +
( ) = dizisi veriliyor. ( − ) dizisi-
ilk altı teriminin toplamını bulunuz. nin ilk beş teriminin toplamını bulunuz. +
nin 5. terimi ne olur ? ( 1. Yol : n yerine 2n – 1 yazılır ve yeni
dizi bulunur ve sonrasında 5. terimi elde edilir. 2. yol : İstenen di-
zinin bir terimini bulmak için ilk dizide uygun sayı kullanılır. )

~ 04A – 307 ~ ~ 04A – 310 ~ ~ 04A – 313 ~

− . + − ( ) = + dizisi veriliyor. ( + ) dizisinin

Genel terimi = dizisinin ilk üç Genel terimi , n tek ise
+ 2. terimi ile ( ) dizisinin 3. teriminin toplamı ne olur ?
−
teriminin toplamını bulunuz. =
+ 4 , n çift ise
veriliyor. Buna göre . + = ? ( n yerine verilen sayı şartı
sağladığı yerde kullanılır. )

~ 04A – 308 ~ ~ 04A – 311 ~ ~ 04A – 314 ~

+
Genel terimi = 3 + 6 + 9 + . . . + 3n olan dizisinin Genel terimi 5 – , n + 1 = 3k ise ( − ) = dizisi veriliyor. ( + ) dizisinin
ilk dört teriminin toplamını bulunuz. ( n ’e sayı verildiğinde, o kıs- 8. terimi ne olur ?
= 12 / n , n + 1 = 4k ise
ma kadar olan grup işleme dahil olarak alınır. )
3n + 5 , n + 1 = 5k ise
veriliyor. Buna göre + + = ?

~ 04A – 309 ~ ~ 04A – 312 ~ ~ 04A – 315 ~

 − −
( ) = dizisinin kaçıncı terimi – 1 olur ? ( ) = dizisinin kaç terimi pozitif olur ?
+ +
( Dizinin genel terimi verilen sayıya eşitlenir ve denklem çözümün- ( > 0 olması isteniyor. Eşitsizlik çözümlerinde tablo sistemin-
den istenen bulunur. ) den faydalanılır. Çözüm kümesi bulunurken dizi şartı yani n ℤ+
olduğu dikkate alınmalıdır. )

~ 04A – 316 ~ ~ 04A – 319 ~ ~ 04A – 322 ~

( ) = ( ( + ) ) dizisinin kaçıncı terimi 5 ( ) = ( – – 5n + 4 ) dizisinin kaç terimi – 10 sayı-

olur ? sından büyüktür ?

~ 04A – 317 ~ ~ 04A – 320 ~ ~ 04A – 323 ~

( ) = ( – 5n – 22 ) dizisinin kaçıncı terimi – 8 − −

( ) = dizisinin kaç terimi pozitif
olur ? −
değildir ?

~ 04A – 318 ~ ~ 04A – 321 ~ ~ 04A – 324 ~

Hatırlatma : f ( x ) = a + bx + c fonksiyonunda; ( ) = ( – 5n + 24 ) dizisinin en küçük terimi kaç
olur ?
A ) a < 0 ise k değeri fonksiyonun en büyük değeridir.
Payı ayrılamayan kesirli bir dizinin tam sayı olmasını
B ) a > 0 ise k değeri fonksiyonun en küçük değeri idi.
sağlayan n değerlerini bulmak için kesirde pay paydaya bölünür.
r = – olup k = f ( r ) idi. k = isteneni verir. Polinomların bölünmesindeki yöntem kullanılır. Verilen kesir

. . − A + şeklinde yazılır. Böylece paydaya B ’yi

Veya k = olarak ta bulunabilir.

r tam sayı ise mavi kısımdaki k formülü uygulanabilir. Pay Payda tam bölebilecek n tam sayıları
– A bulunur. n ℤ + ( dizi şartı )
*** Ama r tam sayı olmazsa dizide n pozitif tam sayı olması
B olduğu unutulmaz.
şartı olduğu için bulunan r ’nin en yakın tam sayı komşusu için k
değeri bulunur. k ’nın mavi kısımdaki formülü uygulanmaz.
~ 04A – 325 ~ ~ 04A – 328 ~ ~ 04A – 331 ~

( ) = ( – 8n + 12 ) dizisinin en küçük terimi kaç Payı ayrılabilir kesirli bir dizinin tam sayı olmasını sağ- −
( ) = dizisinin kaç terimi tam sayıdır ?
olur ? +
layan n değerlerini bulmak için kesirde ortak payda ayrılır. Sade-
leşenlerden sonra kalan kesirli kısmı tam sayı yapan n değerlerini
bulmak işimizi kolaylaştırır. n ℤ + olduğu unutulmaz.
−
( ) = dizisinin kaç terimi tam sayıdır ?

~ 04A – 326 ~ ~ 04A – 329 ~ ~ 04A – 332 ~

( ) = ( – + 6n + 5 ) dizisinin en büyük terimi kaç + −

( ) = dizisinin kaç terimi tam
olur ?
sayıdır ?

~ 04A – 327 ~ ~ 04A – 330 ~ ~ 04A – 333 ~

 +
( ) = dizisinin kaç terimi tam sayıdır ?
+
Bir terimi kendinden önceki bir veya birkaç terim cin-

sinden tanımlanabilen dizilere “ indirgemeli dizi ” adı verilir.

Az sayıda verilen terimleri n ’e sırası ile uygun değerler vere-

rek bulmak mümkündür. Çok sayıda hesaplama gerektiren

durumlarda sonuçları tek tek bulmak yerine gidişata göre

taraf tarafa toplama veya çarpma yaparak birbirini götüren

elemanlar bulunur.

~ 04A – 334 ~ ~ 04A – 337 ~ ~ 04A – 340 ~

− − + = + n + 5 indirgemeli bir dizi veriliyor.

( ) = dizisinin kaç terimi tam
+ = 11 ise = ?
sayıdır ?

~ 04A – 335 ~ ~ 04A – 338 ~ ~ 04A – 341 ~

+ + = 6n – 2 + − indirgemeli bir dizi veriliyor.

( ) = dizisinin kaç terimi tam sa-
+ = 5 ise = ?
yıdır ?

~ 04A – 336 ~ ~ 04A – 339 ~ ~ 04A – 342 ~

 + + + = indirgemeli bir dizi veriliyor. + – = n indirgemeli bir dizi veriliyor. = 4 ise = ?
= 30 ise = ?

~ 04A – 343 ~ ~ 04A – 346 ~ ~ 04A – 349 ~

+ = – − indirgemeli bir dizi veriliyor. + = + n indirgemeli bir dizi veriliyor. = 3 ise bu

= 6 ve = 10 ise = ? dizinin; B ) Genel terimini ( yani ifadesini ) bulunuz.

~ 04A – 344 ~ ~ 04A – 347 ~ ~ 04A – 350 ~

+ – = n indirgemeli bir dizi veriliyor. = 4 ise + = + n indirgemeli bir dizi veriliyor. = 3 ise + – = n + 1 indirgemeli bir dizi veriliyor.
= ? bu dizinin; A ) = ? = 9 ise = ?
( Not : Aradaki fark 1 ise n yerine gelen sayılar 1 arttırılarak
alınır. Aradaki farkın sonucuna göre n sayıları uygun seçilir.
Çok sayıda hesaplama gerektiren durumlarda sonuçları tek tek
bulmak çok uzun sürer. n yerine sırası ile önce 3 değer alınır.
Ara boşluk bırakıldıktan sonra istenilen son terim için n değeri
alınır. Gidişata göre birbirini sadeleştiren ( taraf tarafa toplama
veya çarpma ) ifadeler bulunur ve istenen sonuç elde edilir.
. +
Çözümde 1 + 2 + 3 + . . . + n = eşitliğinden

yararlanılır. )
~ 04A – 345 ~ ~ 04A – 348 ~ ~ 04A – 351 ~
 C) ( ) = ( sin ( nπ ) ) D) ( ) = ( )

~ 04A – 352 ~ ~ 04A – 355 ~ ~ 04A – 358 ~

+ = n. indirgemeli bir dizi veriliyor. = 7 ise Sınırlı sayıda elemana sahip olan dizilere “ sonlu dizi ” adı E) ( ) = ( cos ( ) )
= ? ( 1 . 2 . 3 . . . n = n ! eşitliğinden yararlanılır. ) verilir. kümesi n elemandan oluşur.
= { 1 , 2 , 3 , 4 , . . . n } olur. Sınırlı kümenin elemanları
dizinin genel teriminde kullanılarak sonlu dizinin elemanları bu-
lunmuş olur.
= { 1 , 2 , 3 , 4 } veriliyor. : ise
( ) = ( + n ) sonlu dizisinin elemanlarının toplamını bulu-
nuz.

~ 04A – 353 ~ ~ 04A – 356 ~ ~ 04A – 359 ~

= n. + indirgemeli bir dizi veriliyor. = 30 ! Bütün terimleri birbirine eşit olan dizilere “ sabit dizi ” k ℤ + olsun. ( ) = ( − .
) dizisi sabit bir
ise = ? adı verilir. dizi ise aşağıdaki maddelerden hangisi – hangileri kesin doğrudur ?
( ) sabit dizi ise = = = . . . = = . . . olur.
Alttaki dizilerin sabit dizi olup olmadığını kontrol ediniz.
+
A) ( ) = ( ) B) ( ) = ( –6 )
I. k bir tek tam sayıdır.

II. k bir çift tam sayıdır.

~ 04A – 354 ~ ~ 04A – 357 ~ ~ 04A – 360 ~

 III. n + k toplamı bir tek tam sayıdır. + + +
( ) = dizisi sabit bir dizi ise k sayısını ve ( ) = dizisi sabit bir dizi ise k
− + +
( ) dizisini bulunuz. ( Not : Dizinin herhangi iki elemanı birbi- ve m sayısını, ( ) dizisini bulunuz.
rine eşitlenir ve istenen bulunur. )

IV. bir çift tam sayıdır.

~ 04A – 361 ~ ~ 04A – 364 ~ ~ 04A – 367 ~

( ) = ( 8n – 2k + 5 + kn ) dizisi sabit bir dizi ise k + Her n ℤ + için ( ) ve ( ) dizileri için

( ) = dizisi sabit bir dizi ise k sayısını ve ( )
sayısını ve dizinin sonucunu bulunuz. ( Hatırlatma : f ( x ) = a −
( ) = ( ) ise bu iki diziye “ eşit diziler ” adı verilir.
+
sabit fonksiyonunda x ’li terim bulunmazdı. Yani x ’li grupların kat- dizisini bulunuz. ( Hatırlatma : f ( x ) = sabit fonksiyon
+ Genel terimleri; = cos ( nπ ) , = (− ) ve
sayıları sıfırlanırdı. )
ise = olarak alınırdı. Yani pay ile paydadaki benzer terimle- = ( + ) ( n + 1 ) olan ( ) , ( ) ve ( ) dizile-
( ) = ( 8n – 2k + 5 + kn ) rinden eşit olan dizileri bulunuz.
rin oranı birbirine eşittir. )

~ 04A – 362 ~ ~ 04A – 365 ~ ~ 04A – 368 ~

( ) = ( ( k – 4 ) + 6n – 2tn + k + t + 1 ) dizisi + − Genel terimleri = 3n – 9 + k ve = 8n + m – kn

sabit bir dizi ise = ?
( ) = ( ( k – 4 )
( ) = dizisi sabit bir dizi ise k
+ olan ( ) ve ( ) dizileri birbirine eşit ise k . m = ?
sayısını ve ( ) dizisini bulunuz. ( Polinomların eşitliğindeki yöntem kullanılır. Benzer terimli ifa-
+ 6n – 2tn + k + t + 1 )
delerin katsayıları birbirine eşitlenir. )

= 3n – 9 + k = 8n + m – kn

~ 04A – 363 ~ ~ 04A – 366 ~ ~ 04A – 369 ~

 19
Genel terimleri = 2 + kn – 9 + 5n ve
B) ∑ (− ) .( k + 2 ) =
= 8n + t – m + 4 olan ( ) ve ( ) dizileri birbirine k = 15 Ardışık terimleri arasındaki farkın sabit olduğu dizilere “ arit-
eşit ise k + m + t = ? metik dizi ” adı verilir.

– = – = – = . . . = + – = r
ise ( ) bir aritmetik dizidir.
r sabit sayısına aritmetik dizinin “ ortak farkı ” adı verilir.

Örneğin ; ( ) = ( 5 , 9 , 13 , 17 , . . . , 4n + 1 , . . . )

dizisini inceleyelim.
– = – = – = . . . = + – = 4 olduğun-

dan ( ) dizisi aritmetik bir dizidir.

~ 04A – 370 ~ ~ 04A – 373 ~ ~ 04A – 376 ~

Altta açık halde verilen toplam işlemlerini toplam sembolü Genel terimi = 3n + 5 olan dizi bir aritmetik dizi
Sonlu sayıda bir dizinin sıralı elemanlarının toplamını tek kullanarak yazınız. midir ? ( Dizinin elemanları sıra ile bulunur ve artışın sabit olup
seferde toplam sembolü ile gösterebiliriz. Toplam sembolü ∑ ile A ) 4 + 6 + 8 + 10 + . . . + 32 = olmadığına bakılır. )
gösterilir.
n

∑ = + + + + + . . . +
k = r

olarak gösterilir. k değişken ( indis ), r alt sınır, n ’de üst sınır

olarak adlandırılır. B ) 13 + 16 + 19 + 22 + . . . + 61 =
Örneğin,
3

∑ ( 2k + 1 ) = ( 2 . 1 + 1 ) + ( 2.2 + 1 ) + ( 2.3 + 1 )
k = 1
= 3 + 5 + 7 olarak açılır.
~ 04A – 371 ~ ~ 04A – 374 ~ ~ 04A – 377 ~

Altta toplam sembolü ile verilen dizilerin açık halini bulu- C ) 0 + 3 + 8 + 15 + . . . + 99 = Genel terimi = – n olan dizi bir aritmetik dizi
nuz. midir ?
8

A) ∑( – 3) =
k = 5

D ) – 1 + 2 – 3 + 4 – 5 + – . . . – 149 + 150 =

~ 04A – 372 ~ ~ 04A – 375 ~ ~ 04A – 378 ~

 ( ) aritmetik bir dizi olsun. Dizinin ilk terimi ve İlk terimi 11 ve ortak farkı 4 olan aritmetik dizinin kaçın-
ortak farkı r olsun. cı terimi 75 olur ?
( ) = ( , , , , . . . )

+r +r +r . . .

= + r
= + r = + r + r = + 2r
= + r = + 2r + r = + 3r
.
.
.
= + ( n – 1 ) . r olarak alınır.
~ 04A – 379 ~ ~ 04A – 382 ~ ~ 04A – 385 ~

İlk terimi – 15 ve ortak farkı 5 olan aritmetik dizinin ( ) aritmetik dizisinde + = + 5 olup ( ) aritmetik bir dizidir. Buna göre
yirminci terimi kaç olur ? = 60 ise = ? + +
= ?

~ 04A – 380 ~ ~ 04A – 383 ~ ~ 04A – 386 ~

İlk terimi 7 ve ortak farkı – 2 olan aritmetik dizinin genel Bir aritmetik dizinin ilk terimi dizinin ortak farkının kare- ( ) aritmetik bir dizidir. Buna göre
terimini bulunuz. sine eşittir. = – 9 ise = ? +
= ?
+ +

~ 04A – 381 ~ ~ 04A – 384 ~ ~ 04A – 387 ~

 – 3 ile 21 sayıları arasına bir aritmetik dizi oluşturacak Bir ( ) aritmetik dizisinde ve terimleri verilirse Bir aritmetik dizide her terim, kendisinden eşit uzak-
şekilde beş sayı yerleştiriliyor. Bu sayılar ne olmalıdır ? −
r = işleminin sonucu dizinin ortak farkını verir. lıktaki iki terimin aritmetik ( toplamlarının yarısı ) ortalaması-
−
dır.
( ) aritmetik dizisinde = 16 ve = 60 ise dizi-
nin ortak farkını ve ilk terimini bulunuz. Örnek 1: , , aritmetik bir dizinin ilk üç terimi olsun.
+
= olarak alınır.

Örnek 2: , , , , aritmetik bir dizinin ilk beş

terimi olsun.
+ +
= veya = olarak alınır.

~ 04A – 388 ~ ~ 04A – 391 ~ ~ 04A – 394 ~

5 , a , c , d , e , f , g , h ve 53 sayıları bir aritmetik di- 2. Yol : Verilenler açılır ve taraf tarafa çözümden istenen buluna- 2 , a , b , c , d , e , 32 bir aritmetik dizi oluşturuyorsa;
zi oluşturuyor. Buna göre bu sayıların toplamını bulunuz. bilir.
( İstenirse elemanlar tek tekte bulunabilir. )
= 16 ve = 60
A) c = ? B) b + d = ?

~ 04A – 389 ~ ~ 04A – 392 ~ ~ 04A – 395 ~

Bir dörtgenin ardışık iç açıları bir aritmetik dizi oluşturu- İkinci terimi 9 ve on birinci terimi 81 olan aritmetik dizi- İlk üç terimi n + 4 , 3n – 1 ve 4n – 1 olan aritmetik
yor. Dörtgende en küçük iç açı 63 ̊ ise diğer iç açılar kaç derece ol- de otuzuncu terim kaç olmalıdır ? dizinin 4.terimi ne olur ?
malıdır ?

~ 04A – 390 ~ ~ 04A – 393 ~ ~ 04A – 396 ~

 ( ) aritmetik dizi olsun. + = 228 ise = ? ( ) aritmetik dizi olsun. – = 96 ve = 4
( 2. yol : Terimler açılır ve isteneni bulmak için uygun çözüm yapı- ise = ?
lır. )

~ 04A – 397 ~ ~ 04A – 400 ~ ~ 04A – 403 ~

( ) aritmetik dizi olsun. + = 54 ve

+ = 72 ise + = ?
( ) aritmetik dizisinin ilk n terim toplamı ile

gösterilir.

= . ( + ) olarak bulunur.

= . ( + + ( n – 1).r )

= . ( 2 + ( n – 1).r ) eşitliğinden de
yararlanılabilinir.

~ 04A – 398 ~ ~ 04A – 401 ~ ~ 04A – 404 ~

( ) aritmetik dizi olsun. = 97 ve = 71 ise Pozitif terimli ( ) aritmetik dizisinde ardışık üç terimin Birinci terimi 5 ve yirmi birinci terimi 19 olan bir arit-
= ? toplamı 30 , çarpımları ise 910 olarak veriliyor. Bu terimlerin ka- metik dizide ilk yirmi bir terimin toplamı kaç olur ?
releri toplamını bulunuz.

~ 04A – 399 ~ ~ 04A – 402 ~ ~ 04A – 405 ~

 İlk terimi 2 ve ortak farkı 9 olan aritmetik bir dizinin ilk İkinci terimi 6 , on ikinci terimi 56 olan bir aritmetik dizi- 5 ile 121 sayıları arasında 6 ile tam bölünebilen sayıların
on terimin toplamı kaç olur ? nin ilk yirmi beş teriminin toplamı kaç olur ? toplamı kaç olur ?

~ 04A – 406 ~ ~ 04A – 409 ~ ~ 04A – 412 ~

( ) = ( 2n + 5 ) aritmetik dizisinin ilk otuz teriminin

toplamını bulunuz.

~ 04A – 407 ~ ~ 04A – 410 ~ ~ 04A – 413 ~

( ) aritmetik dizisinde + – = 3 olup dizinin ilk İlk terimi 1 olan bir aritmetik dizinin; ilk on teriminin top- 50 ile 286 sayıları arasında 7 ile tam bölünebilen sayıla-
on iki terim toplamı 72 ise dizinin ilk terimini bulunuz. lamı, ilk dört teriminin toplamından 123 fazladır. Buna göre bu di- rın toplamı kaç olur ?
zinin ortak farkı kaçtır ?

~ 04A – 408 ~ ~ 04A – 411 ~ ~ 04A – 414 ~

 Bir gösteri salonunda 18 sıranın oturma kapasitesi genel A ) Şekilde üst üste kaç sıra vardır ?
terimi 45 – 2n olan bir aritmetik dizi ile modellenmiştir. Salonda
yapılacak olan bir gösteri için tüm biletler satılmış ve 11700 ge-
lir elde edilmiştir. Buna göre kişi başı biletin fiyatı kaç olmalı-
dır ?

~ 04A – 415 ~ ~ 04A – 418 ~ ~ 04A – 421 ~

Bir kişinin bir ay içinde okuduğu kitabın sayfa sayısı gün- B ) Şekli tamamlamak için kaç taş gereklidir ?
lük olarak tabloda verilmiştir. Sayfa sayıları ardışık olarak bir arit-
metik dizi oluşturuyorsa kişi ay sonunda toplam kaç sayfa kitap
okumuş olur ?
Ayın n. Günü 1 2 3 . . . 30
Okuduğu Sayfa Sayısı 5 8 11 . . .

~ 04A – 416 ~ ~ 04A – 419 ~ ~ 04A – 422 ~

. . terimi ( ) aritmetik dizisinde ilk n terim toplamını

. . veriyordu.
. . = ve
= + olup – = + – = elemanını
. . .
verir.
. . . = + + olup
. . . – = + + – – =
– = + + – = + şeklinde bulunur.
100 adet
Özdeş taşların yan yana ve üst üste konulmasıyla oluşturulacak – − =
şeklin tabanında 100 taş kullanılacaktır. Bir üste çıkıldığında yan-
– − = + −
lardan birer boşluk kalacak şekilde taş döşemeye devam edileme-
yecek duruma gelene kadar döşemeye devam edilirse; – − = + − + − şeklinde alınır.
. . .
~ 04A – 417 ~ ~ 04A – 420 ~ ~ 04A – 423 ~
 İlk n terim toplamı = – n olan ( ) aritmetik
( ) geometrik bir dizi olsun. Dizinin ilk terimi ve
dizisinde onuncu terim kaç olur ? Ardışık terimleri arasındaki oranın sabit olduğu dizilere “ geo-
ortak çarpan r olsun.
metrik dizi ” adı verilir.
( ) = ( , , , , . . . )
+
= = = . . . = = . . . = r ise ( ) .r .r .r . . .

dizisi bir geometrik dizidir. ( r ≠ 0 olmalıdır. )

= . r
r sabit sayısına geometrik dizinin “ ortak çarpanı ” adı verilir.
= . r = . r . r = .
Örneğin ; ( ) = ( 2 , 4 , 8 , 16 , . . . , , . . . )
= . r = . . r = .
dizisini inceleyelim.
.
+
= = = . . . = = . . . = 2 olduğundan
.
−
( ) dizisi geometrik bir dizidir. = . olarak alınır.
~ 04A – 424 ~ ~ 04A – 427 ~ ~ 04A – 430 ~

. − Genel terimi = 4n + 1 olan dizi bir geometrik dizi İlk terimi 27 ve ortak çarpanı 3 olan geometrik dizinin
İlk n terim toplamı = olan ( )
midir ? ( Dizinin elemanları sıra ile bulunur ve sayılar arasındaki kırkıncı terimi kaç olur ?
aritmetik dizisinde = ? +
oranın sabit olup olmadığına bakılır. Ya da = r sabitini

verir ise dizi geometrik dizidir. )

~ 04A – 425 ~ ~ 04A – 428 ~ ~ 04A – 431 ~

İlk n terim toplamı = 2 + n olan ( ) aritmetik Genel terimi = 5. olan dizi bir geometrik dizi mi- İlk terimi ve ortak çarpanı 4 olan geometrik dizinin;
dizisinde + = ? dir ? A ) On beşinci terimi kaç olur ?

B ) On beşinci terim kaç basamaklıdır ?

~ 04A – 426 ~ ~ 04A – 429 ~ ~ 04A – 432 ~

 ( ) geometrik dizisinde r = 2 olup = 8 ise = ? ( ) geometrik dizisinde . = 64 . . ise
İlk terimi 9 ve ortak çarpanı olan geometrik dizinin ge-
dizinin ortak çarpanı kaçtır ?
nel terimini bulunuz.

~ 04A – 433 ~ ~ 04A – 436 ~ ~ 04A – 439 ~

Bir bakteri kültüründe, uygun şartlarda bakterilerin sayısı 18 ile 1458 arasına pozitif üç terim yerleştirilerek geo- . .
( ) geometrik dizisinde = 625 ise
her 30 saniyede bir ikiye katlanmaktadır. İlk durumda bakteri kül- metrik bir dizi elde ediliyor. Buna göre dizinin ikinci terimi kaçtır ? . .
dizinin pozitif ortak çarpanı kaçtır ?
türünde 8 tane bakteri olduğuna göre 1 saat sonra bu kültürde
kaç tane bakteri olacağını bulunuz.

~ 04A – 434 ~ ~ 04A – 437 ~ ~ 04A – 440 ~

İlk terimi 2 ve ortak çarpanı olan geometrik dizinin 5 , a , b , 320 , c , d sıralı sayıları bir geometrik dizi
( ) pozitif terimli geometrik dizisinde = olup
kaçıncı terimi 128 olur ? oluşturuyor. Buna göre bu elemanların toplamını bulunuz.
+ + = 1 ise dizinin ortak çarpanını bulunuz.

~ 04A – 435 ~ ~ 04A – 438 ~ ~ 04A – 441 ~

 ( ) geometrik dizisinde + = 10 ve 2. Yol : Verilenler açılır ve taraf tarafa tarafa çözümden istenen Bir geometrik dizide bir terimin karesi, kendisinden
+ = 80 ise dizinin ortak çarpanını bulunuz. bulunabilir. eşit uzaklıktaki iki terimin çarpımına eşittir.

= ve = 16 Örnek 1: , , geometrik bir dizinin ilk üç terimi olsun.

= . olarak alınır.

Örnek 2: , , , , geometrik bir dizinin ilk beş

terimi olsun.
= . = . olarak alınır.

Örneğin; 2 , 4 , 8 , 16 , 32 , 64 , 128 geometrik dizisini

alalım.
= 2 . 128 = 4 . 64 = 8 . 32 eşitliği sağlanır.
~ 04A – 442 ~ ~ 04A – 445 ~ ~ 04A – 448 ~

Bir ( ) geometrik dizisinde ve terimleri veri- ( ) geometrik dizisinde = 81 ve = 3 ise dizi- ( ) geometrik dizisinde . . = 125 ise = ?
nin ortak çarpanını ve ilk terimini bulunuz.
−
lirse = işleminin sonucu dizinin ortak çarpanını

verir.

( ) geometrik dizisinde = ve = 16 ise dizi-

nin ortak çarpanını ve ilk terimini bulunuz.

~ 04A – 443 ~ ~ 04A – 446 ~ ~ 04A – 449 ~

( ) geometrik dizisinde ilk n terim çarpımı ile x , y , 4 , z , t sıralı sayıları bir geometrik dizi oluşturu-
yorsa x . y . z . t = ?
gösteriliyor. = 96 ve = 3 ise dizinin ortak çarpanını

bulunuz.

~ 04A – 444 ~ ~ 04A – 447 ~ ~ 04A – 450 ~

 x , 4 ve y bir geometrik dizinin ilk üç terimidir. x , 3 ve a , b ve c sayıları hem geometrik hem de aritmetik bir di-
y – 4 ise bir aritmetik dizinin ilk üç terimidir. Buna göre zinin ilk üç terimi ise a , b ve c sayıları arasındaki ilişkiyi bulunuz.
+ = ? ( ( + ) = + + özdeşliğinden ya-
26 adet top üç gruba ayrılarak top sayılarının soldan sağa doğru rarlanılır. )
geometrik bir dizinin ardışık üç terimi olması sağlanıyor. Buna göre
bu üç grubun top sayıları sırasıyla ne olur ?

~ 04A – 451 ~ ~ 04A – 454 ~ ~ 04A – 457 ~

Bir geometrik dizinin ilk üç terimi x – 1 , x + 1 ve x + 4 a , ve c bir geometrik dizinin ilk üç terimidir. a . c ,
ise bu sayıları bulunuz. – 6 ve 4 . a . c ise bir aritmetik dizinin ilk üç terimidir. Buna
b sayısı ne olmalıdır ?

~ 04A – 452 ~ ~ 04A – 455 ~ ~ 04A – 458 ~

x ≠ – 2 olmak üzere; 2x + 4 , x + 2 ve x – 2 üç terim a , b ve c sayıları hem geometrik hem de aritmetik bir

bir geometrik dizinin ilk üç terimi ise bu sayıları ve dizinin ortak dizinin ilk üç terimi ise a = b = c olmalıdır.
çarpanını bulunuz.
2x – 7 , 11 ve 5 – y sayıları hem geometrik hem de arit-
metik bir dizinin ilk üç terimi ise x . y = ?

~ 04A – 453 ~ ~ 04A – 456 ~ ~ 04A – 459 ~

 x – 2y , 4 ve 2x + y sayıları hem geometrik hem de arit-
( ) = , , , . . .
metik bir dizinin ilk üç terimi ise x + y = ?
ilk yirmi beş terimin toplamı kaç olur ?
( ) geometrik dizisinde ilk dört terimin toplamının, ilk
geometrik dizisinde
iki terimin toplamına oranı 82 ise dizinin pozitif ortak çarpanını
bulunuz.

~ 04A – 460 ~ ~ 04A – 463 ~ ~ 04A – 466 ~

Pozitif terimli ( ) geometrik dizisinde = 1 ve Ali birinci ay kumbaraya 1 atarak para biriktirmeye baş-
( ) bir geometrik dizi olsun. Dizinin ilk n terim top- = 32 ise dizinin ilk on teriminin toplamı kaç olur ? lıyor. Her ay sonunda önceki ay kumbaraya attığı paranın iki katı
lamı ile gösterilir. kadar daha para atmaktadır. Buna göre yıl sonunda kumbarasında
kaç para bulunacaktır ?
= + + + . . . +

−
= + . r + . + . . . + .

−
= . ( 1 + r + + . . . + )

−
= . olarak bulunur.
−
−
Veya = . formülü de kullanılabilir.
−
~ 04A – 461 ~ ~ 04A – 464 ~ ~ 04A – 467 ~

İlk terimi 7 ve ortak çarpanı 2 olan geometrik bir dizinin

ilk altı teriminin toplamı kaç olur ? İtalyan matematikçi Leonardo Fibonacci, yazdığı matematik kitaplarından birisinde
tavşan çiftliği olan bir arkadaşıyla ilgili olduğu iddia edilen bir problem sunar. Bu proble-
me göre arkadaşının çiftliğinde tavşanlar doğduklarından itibaren ilk iki ay yavru yapmaz-
lar. Üçüncü aydan itibaren her çift her ay bir çift yavru yapar. Buna göre Fibonacci’nin
arkadaşı üretime bir çift tavşanla başlarsa kaç ay sonra kaç çift tavşanı olur?
Birinci ve ikinci aylarda birer çift tav-şanı vardı. Demek ki üçüncü ay iki çift tav-şanı
olacaktır. İkinci aydaki bir çift ile üçüncü aydaki iki çift toplanırsa dördüncü aydaki üç çift
bulunur.Böylece her ay daha önceki iki aydaki tavşan çiftlerinin sayısı toplanırsa o ay kaç
çift tavşan olacağı bulunur.

~ 04A – 462 ~ ~ 04A – 465 ~ ~ 04A – 468 ~

 ( ) Fibonacci dizisinde = a , a + = b ise ( ) Fibonacci dizisinde = x ve = y ise ’ün
b – 2a + 1 işleminin sonucu dizinin kaçıncı terimini verir ? sonucunu x ve y türünden bulunuz.

~ 04A – 469 ~ ~ 04A – 472 ~ ~ 04A – 475 ~

İlk terimi 1 ve bundan sonraki her terimi kendisinden Küçükten büyüğe ardışık üç terimi sırasıyla 5x , x + 78
önceki iki terimin toplamı olarak yazılan diziye “ Fibonacci ve 11x + 23 olan Fibonacci dizisinde x + 2 dizinin kaçıncı terimi-
dir ? ( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat
dizisi ” adı verilir. ( ) ile gösterilir. programındaki yeri altta gösterilmiştir. )

( ) = ( 1 , 1 , 2 , 3 , 5 , 8 , 13 , 21 , . . . ) şeklinde 12. 3. TRİGONOMETRİ

olur.
12. 3. 1. Toplam – Fark ve İki kat Açı Formülleri
= 1 , = 1 , = + = 1 + 1 = 2
12. 3. 1. 1. İki açının ölçüleri toplamının ve farkının trigono-
= + = 2 + 1 = 3
metrik değerlerine ait formülleri oluşturarak işlemler yapar.
= + = 3 + 2 = 5
Dönüşüm ve ters dönüşüm formülleri verilmez.
= + = 5 + 3 = 8
12. 3. 1. 2. İki kat açı formüllerini oluşturarak işlemler yapar.
. . .
= − + − olarak bulunur. ( n > 2 olmalıdır. )
~ 04A – 470 ~ ~ 04A – 473 ~ ~ 04A – 476 ~

Fibonacci dizisinin; en büyük iki basamaklı sayısı A , en ( ) Fibonacci dizisinde = 987 ve = 2584 ise 3. ÜNİTE : TRİGONOMETRİ
küçük üç basamaklı sayısı B , iki basamaklı ve 11 ’in katı olan sayısı = ?
Toplam – Fark Formülleri
da C ise A + B + C = ?
Sinüs ve kosinüs trigonometrik fonksiyonlarının
toplam ve fark formül açılımları aşağıdaki gibidir.
sin ( a + b ) = sin a . cos b + sin b . cos a
sin ( a – b ) = sin a . cos b – sin b . cos a
cos ( a + b ) = cos a . cos b – sin a . sin b
cos ( a – b ) = cos a . cos b + sin a . sin b olarak alınır.
Trigonometrik değeri bilinmeyen bir açının sinüs veya
kosinüsünü bulmak için, trigonometrik değerleri bilinen iki
açı ölçüsünden faydalanırız.
~ 04A – 471 ~ ~ 04A – 474 ~ ~ 04A – 477 ~
 Bilinen açı değerlerinin trigonometrik sonuçları sin 105 ̊ ifadesinin sonucunu bulunuz. cos 108 ̊ . cos 18 ̊ + sin 108 ̊ . sin 18 ̊ = ?
soru çözümlerinde kullanılır.

x 0 ̊ 30 ̊ 45 ̊ 60 ̊ 90 ̊

sin x 0 1

cos x 1 0

tan x 0 1 Tanımsız

cot x Tanımsız 1 0

~ 04A – 478 ~ ~ 04A – 481 ~ ~ 04A – 484 ~

Bazı büyük açıların dar açı türünden yazılması gerekmektedir. sin 255 ̊ ifadesinin sonucunu bulunuz. sin 17 ̊ . cos 13 ̊ + sin 13 ̊ . cos 17 ̊ = ?
180 ̊ ve 360 ̊ ’ye göre düzenlemelerde trigonometrik fonksi-
yonlar isim değiştirmezdi. Açının bulunduğu bölgeye göre işaret
kontrolü yapılır ve sonuca eklenirdi.
Örneğin; tan 212 ̊ = tan ( 180 ̊ + 22 ̊ ) = + tan 22 ̊ bulunur.
3.Bölge
90 ̊ ve 270 ̊ ’ye göre düzenlemelerde ise trigonometrik fonk-
siyonlar isim değiştirirdi. Açının bulunduğu bölgeye göre işaret
kontrolü yapılır ve sonuca eklenirdi.
Örneğin; cos 140 ̊ = cos ( 90 ̊ + 50 ̊ ) = – sin 50 ̊ bulunur.

2.Bölge

Çok büyük açılarda ise esas ölçü bulunarak işleme devam edilir.
~ 04A – 479 ~ ~ 04A – 482 ~ ~ 04A – 485 ~

cos 75 ̊ ifadesinin sonucunu bulunuz. cos 7575 ̊ ifadesinin sonucunu bulunuz. cos 15 ̊ . sin 105 ̊ + cos 105 ̊ . sin 15 ̊ = ?

~ 04A – 480 ~ ~ 04A – 483 ~ ~ 04A – 486 ~

 ̊. ̊ − ̊. ̊ ̊. ̊ − ̊
= ? x = ise = ? ( Bilinen açıların tri-
̊. ̊ + ̊. ̊ ̊
sin ( 13x ) . cos ( 5x ) – sin ( 5x ) . cos ( 13x ) = ? gonometrik değerlerini yerine yazsak bir sonuç elde edemeyiz. Bu
tarz sorularda toplam ya da farkın olduğu yerdeki tanjant yerine
sin / cos alınır ve düzenleme yapılır. )

~ 04A – 487 ~ ~ 04A – 490 ~ ~ 04A – 493 ~

̊. ̊ + ̊. ̊ x – y = 60 ̊ ise
= ?
̊. ̊ − ̊. ̊ ( + ) + ( + ) = ?
( Parantezleri açmak yerine x ve y yerine hem denklemi sağlaya-
cak hem de trigonometrik değeri bilinen açılar alabiliriz. )

~ 04A – 488 ~ ~ 04A – 491 ~ ~ 04A – 494 ~

x ( 0 ̊ , 45 ̊ ) olsun.
a , b ( 0 ̊ , 90 ̊ ) olmak üzere sin a = ve
cos ( + x ) . cos ( x – ) – sin ( + x ) . sin ( x – )
sin b = ise sin ( a + b ) = ? ( Verilen trigonometrik değerle-
= ?
ri ayrı dik üçgenlerde uygulamak işimizi kolaylaştırır. )

~ 04A – 489 ~ ~ 04A – 492 ~ ~ 04A – 495 ~

 G F ABCD ve CEFG birer
a , b ( 0 , / 2 ) olmak üzere sin a = ve
karedir. Buna göre
cos b = ise; A ) cos ( a – b ) = ? sin ( ) = ?

A B

D 2 C 5 E

~ 04A – 496 ~ ~ 04A – 499 ~ ~ 04A – 502 ~

sin ( arctan 0,75 + 30 ̊ ) = ? A B

a , b ( 0 , / 2 ) olmak üzere sin a = ve cos b = ise;
ABCD bir kare ise sin x = ?
B ) a , b ve c bir üçgenin iç açıları ise cos c = ?

x F

D 6 E 2 C

( İki iç açının toplamı komşu dış

açıyı verir özelliğinden yararlanmak
çözümü kolaylaştırır. )
~ 04A – 497 ~ ~ 04A – 500 ~ ~ 04A – 503 ~

A 12 B cos ( ) = ? A B
cos ( arccos + arctan 0,6 ) = ?
ABCD bir dikdörtgen x
( Hatırlatma : arcsin x = a ise sin a = x idi. ) ise cos x = ?
8 4
9

D D 3 E C
C

( İstenen açıyı iki açının toplamı türünden yazarız. )

~ 04A – 498 ~ ~ 04A – 501 ~ ~ 04A – 504 ~
 A A noktasında dik duvara dayanan tan 15 ̊ = ? ( ) −
x = ise = ?
merdiven şekildeki gibi verilmiş- + ( ) .
tir. Buna göre sin ( ) = ?
5m 4m

K L

8m

B C

~ 04A – 505 ~ ~ 04A – 508 ~ ~ 04A – 511 ~

tan 105 ̊ = ?
tan x = ve tan y = ise tan ( x – y ) = ?

~ 04A – 506 ~ ~ 04A – 509 ~ ~ 04A – 512 ~

Tanjant ve kotanjant trigonometrik fonksiyonlarının cot 195 ̊ = ?

tan ( x + 45 ̊ ) = ise tan x = ?
toplam ve fark formül açılımları aşağıdaki gibidir.
+
tan ( a + b ) =
− .
−
tan ( a – b ) =
+ .
. −
cot ( a + b ) =
+
. +
cot ( a – b ) = olarak alınır.
−

Not : tan α = ise cot α = idi. Kotanjant yerine tanjantın

formülü uygulanabilir ve ezber olayını azaltabiliriz.

~ 04A – 507 ~ ~ 04A – 510 ~ ~ 04A – 513 ~
tan ( x – y ) = ve tan y = ise tan x = ? Bir ABC üçgeninde sin = 0,8 ve cos = ise
tan = ?

~ 04A – 514 ~ ~ 04A – 517 ~ ~ 04A – 520 ~

x , y ( 0 , / 2 ) olmak üzere cos x = ve

sin y = ise tan ( x – y ) = ?

~ 04A – 515 ~ ~ 04A – 518 ~ ~ 04A – 521 ~

cot ( x + y ) = – ve cot x = ise cot y = ? cot ( arcsin + arctan ) = ?

~ 04A – 516 ~ ~ 04A – 519 ~ ~ 04A – 522 ~

 ~ 04A – 523 ~ ~ 04A – 526 ~ ~ 04A – 529 ~

A A tan x = ?
Birim karelerden oluşan A ABC eşkenar üçgen ve = 2.
x
şekilde tan ( ) = ? ise cot x = ?

E
B C C 3 D 2 B x

B H C

~ 04A – 524 ~ ~ 04A – 527 ~ ~ 04A – 530 ~

A B ABCD bir kare ise cot x = ?

ABCD dikdörtgen A B
ise tan x = ? 9 x
5 F
x
4

D 3 E F 1 C
D 3 E 1 C 2 F

~ 04A – 525 ~ ~ 04A – 528 ~ ~ 04A – 531 ~

 Kenar uzunlukları = 13 , = 13 ve = 10 İki Kat Formülleri
br olan ABC üçgeninde A noktasından [ BC ] tabanına H nokta-
sin ( 2x ) = sin ( x + x )
sında bir dik indiriliyor. [ HC ] tabanında bir D noktası seçiliyor.
= 2 br ise tan ( ) = ? = sin x . cos x + sin x . cos x

sin ( 2x ) = 2 . sin x . cos x olarak bulunur.

( )
sin x . cos x = olarak yazılabilir.

sin ( 4x ) = 2 . sin ( 2x ) . cos ( 2x )

sin ( 6x ) = 2 . sin ( 3x ) . cos ( 3x )
.
.
. olarak açılır.
~ 04A – 532 ~ ~ 04A – 535 ~ ~ 04A – 538 ~

A 1 F B ̊
= ?
ABCD bir kare ise cot x = ? ̊
1
E

5
x

D C

~ 04A – 533 ~ ~ 04A – 536 ~ ~ 04A – 539 ~

A B sin ( 2x ) . cot x . sec x = ?

ABCD bir kare ise tan x = ?

D 3 E 2 C
( Açının iki yan komşusu
düşünülerek işleme başlanır. )

~ 04A – 534 ~ ~ 04A – 537 ~ ~ 04A – 540 ~

 ( ) 4 . sin 22,5 ̊ . cos 22,5 ̊ = ? sin 80 ̊ = k ise sin 20 ̊ . sin 70 ̊ . cos 40 ̊ işleminin sonu-
= ?
. ( ) cunu k türünden bulunuz.

~ 04A – 541 ~ ~ 04A – 544 ~ ~ 04A – 547 ~

̊ ̊
= ? 24 . sin . cos . cos = ? – = ?
( ) . ( + ) ̊ ̊

~ 04A – 542 ~ ~ 04A – 545 ~ ~ 04A – 548 ~

cos 70 ̊ = k ise 12 . sin 10 ̊ . sin 80 ̊ işleminin sonucunu ̊ ̊

sin . cos = ? – = ?
k türünden bulunuz. ̊ ̊

~ 04A – 543 ~ ~ 04A – 546 ~ ~ 04A – 549 ~

 ( ̊ + ̊ ) = ? ( Önce grubun karesini alı- cos ( 2x ) = cos ( x + x ) ( )
= ?
narak işleme başlanır. ) − ( )
= cos x . cos x – sin x . sin x

cos ( 2x ) = –

= 1 – –
cos ( 2x ) = 1 – 2
veya cos ( 2x ) = –

= – ( 1 – x )
= – 1 + x
cos ( 2x ) = 2 – 1 olarak alınır. Soru
çözümlerinde uygun olan açılım seçilir.
~ 04A – 550 ~ ~ 04A – 553 ~ ~ 04A – 556 ~

22,5 ̊ – 22,5 ̊ = ? ( ) − ( )
sin x – cos x = ise sin ( 2x ) = ? + = ?
( )

~ 04A – 551 ~ ~ 04A – 554 ~ ~ 04A – 557 ~

A A , B ve C noktalarından aynı anda hareket 2 – 1 = ? −

. ( )− = ?
eden ve eşit mesafe giden üç araç D nokta- ( )
da buluşuyor. B , D , C doğrusaldır.
4. = 3.
ise sin ( 2 ) = ?

B D C

~ 04A – 552 ~ ~ 04A – 555 ~ ~ 04A – 558 ~

x ( 180 ̊ , 270 ̊ ) olsun. − ( ) = ? sin 50 ̊ = k ise sin 10 ̊ = ? ( k türünden bulunuz. )
sin 50 ̊ = ise cos 20 ̊ = ? ( k türünden bulunuz. )

~ 04A – 559 ~ ~ 04A – 562 ~ ~ 04A – 565 ~

x ( 3 /2 , 2 ) olsun. ( ) + = ?
cos 80 ̊ = ise sin 70 ̊ = ? ( k türünden bulunuz. ) sin 40 ̊ = ise sin 155 ̊ = ? ( k türünden bulunuz. )

~ 04A – 560 ~ ~ 04A – 563 ~ ~ 04A – 566 ~

− ̊ + sin 164 ̊ = ise sin 418 ̊ = ? ( k türünden bulunuz. ) x ( 0 ̊ , 90 ̊ ) ve cos x = ise cos ( 2x ) = ?
= ?

~ 04A – 561 ~ ~ 04A – 564 ~ ~ 04A – 567 ~

 x ( 0 ̊ , 90 ̊ ) ve tan x = ise cos ( 2x ) = ? sin x = ise tan ( 2x ) = ?

~ 04A – 568 ~ ~ 04A – 571 ~ ~ 04A – 574 ~

A O merkezli daire şeklindeki O merkezli çemberde cot ( 2x ) = ?

B bir pistin alanı 6400π br 2 ise C
2x cos ( 2x ) = ? ( A ve C çem-
+
bere teğet noktalardır. ) tan ( 2x ) = tan ( x + x ) =
O − .
150 br
tan ( 2x ) = olarak bulunur. x
−
C A O 4,5 H 3 B
. −
cot ( 2x ) = cot ( x + x ) =
+
−
cot ( 2x ) = olarak bulunur.

~ 04A – 569 ~ ~ 04A – 572 ~ ~ 04A – 575 ~

sin 22,5 ̊ = ? Taban alanı 32 br 2 olan küpte

tan x = ise cot ( 2x ) = ?
tan ( 2x ) = ?

~ 04A – 570 ~ ~ 04A – 573 ~ ~ 04A – 576 ~

 −
= 2 ise cot ( 2x ) = ?
−

~ 04A – 577 ~ ~ 04A – 580 ~ ~ 04A – 583 ~

3 sin x – 4 cos x = 0 ise tan ( 2x ) = ?

x ( 0 , / 2 ) olsun. tan ( 2x ) = ise tan x = ?

~ 04A – 578 ~ ~ 04A – 581 ~ ~ 04A – 584 ~

( )
= ise tan x = ?
− + ( )

~ 04A – 579 ~ ~ 04A – 582 ~ ~ 04A – 585 ~

 tan = ? Trigonometrik Denklemler cos x = 0 veriliyor. x [ – 360 ̊ , 540 ̊ ] ise bu aralıkta-

1 ) cos x = a Denkleminin Çözüm Kümesi ki x değerlerini bulunuz.

y y
1 a
P ( cos x , sin x ) 1
P

x x
–1 0 –x a 1 x –1 0 1 x

P ̍ ( cos x , – sin x ) –1
–1 cos x = a denkleminin çözüm kümesi
x + k.2 veya – x + k . 2 ( k ) olur.
~ 04A – 586 ~ ~ 04A – 589 ~ ~ 04A – 592 ~

Not : Kosinüslü denklemin iki ayrı çözüm kümesi vardır. k

cos x = – veriliyor. x [ –2 , 2 ] ise bu aralık-
yerine istenirse tam sayılar verilir ve sağlayan açı değerleri
bulunur. taki x değerlerini bulunuz.

cos x = denkleminin çözüm kümesini ( yani x ’i )

bulunuz.

~ 04A – 587 ~ ~ 04A – 590 ~ ~ 04A – 593 ~

( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat cos x = veriliyor. x [ –2 , 2 ] ise bu aralıktaki x cos ( 2x ) = denkleminin çözüm kümesini bulunuz.
programındaki yeri altta gösterilmiştir. )
değerlerini bulunuz.
12. 3. 2. Trigonometrik Denklemler
Terimler ve Kavramlar: Trigonometrik denklem
12. 3. 2. 1. Trigonometrik denklemlerin çözüm kümelerini
bulur.
a ) a , b ve c olmak üzere
a . sin f ( x ) + b . cos g ( x ) = c biçimindeki trigonometrik
denklemlerin kökleri buldurulur ; a , b ve c katsayıları ile çözüm
ilişkilendirilir.
b ) Gerçek hayat problemlerine yer verilir.
~ 04A – 588 ~ ~ 04A – 591 ~ ~ 04A – 594 ~
 cos ( 3x ) = 1 ise ; A ) Denklemin çözüm kümesini bulu- x – 3 cos x + 2 = 0 denkleminin çözüm kümesini
nuz. bulunuz.

B) x [ – , ] ise bu aralıktaki x değerlerini bulunuz.

~ 04A – 595 ~ ~ 04A – 598 ~ ~ 04A – 601 ~

cos ( 2x ) + cos x + 1 = 0 denkleminin çözüm kümesini cos f ( x ) = cos h ( x ) ise k olmak üzere,
cos ( 2x – 60 ̊ ) = denkleminin çözüm kümesini bulu-
bulunuz. f ( x ) = h ( x ) + k.2 veya f ( x ) = – h ( x ) + k . 2
nuz.

cos ( 3x – 10 ̊ ) = cos ( x + 10 ̊ ) denkleminin çözüm

kümesini bulunuz.

~ 04A – 596 ~ ~ 04A – 599 ~ ~ 04A – 602 ~

cos ( x + ) = – 1 denkleminin çözüm kümesini bulu- 2 x – 5 cos x – 5 = 0 denkleminin çözüm kümesini

nuz. bulunuz.

~ 04A – 597 ~ ~ 04A – 600 ~ ~ 04A – 603 ~

 cos ( 2x + 40 ̊ ) = cos ( x + 5 ̊ ) veriliyor.
sin x = – denkleminde x [ –2 , 2 ] ise bu ara-
x [ –2 , 2 ] ise bu aralıktaki x değerlerini bulunuz.
lıktaki x değerlerini bulunuz.

~ 04A – 604 ~ ~ 04A – 607 ~ ~ 04A – 610 ~

2 ) sin x = a Denkleminin Çözüm Kümesi sin x = 1 denkleminde x [ – 370 ̊ , 720 ̊ ] ise bu ara-
y lıktaki x değerlerini bulunuz.
a
( – cos x , sin x ) 1 a
P ̍ a P ( cos x , sin x )

– x sin x = a
denklemini sağlayan
x x x değeri bulunur.
–1 0 1 x Denklemin kökü;
x + k.2 veya
– x + k.2
–1 olarak bulunur. ( k )

~ 04A – 605 ~ ~ 04A – 608 ~ ~ 04A – 611 ~

cos ( 3x + 20 ̊ ) = sin x denkleminin çözüm kümesini sin ( 6x – 30 ̊ ) = – 1 denkleminin çözüm kümesini bu-
sin x = denkleminin; A ) Çözüm kümesini ( yani x ’i )
bulunuz. ( sin a = cos b ise a + b = 90 ̊ idi. ) lunuz.
bulunuz.

B) x [ –2 , 2 ] ise bu aralıktaki x değerlerini bulunuz.

~ 04A – 606 ~ ~ 04A – 609 ~ ~ 04A – 612 ~

 cos ( 2x ) + 3 sin x + 1 = 0 denkleminin çözüm kümesi-
sin ( 3x + 15 ̊ ) = denkleminde x [ – , ] ise
ni bulunuz.
bu aralıktaki x değerlerini bulunuz.

~ 04A – 613 ~ ~ 04A – 616 ~ ~ 04A – 619 ~

sin ( 180 ̊ – 2x ) = – sin ( x + 270 ̊ ) denkleminin çö-

züm kümesini bulunuz. ( Dar açıya göre yazma yani indirgeme
kurallarından yararlanılır. )

~ 04A – 614 ~ ~ 04A – 617 ~ ~ 04A – 620 ~

2 x + 3 sin x – 2 = 0 denkleminin çözüm kümesini

− . + = denkleminin çözüm kü-
bulunuz.
mesini bulunuz.

~ 04A – 615 ~ ~ 04A – 618 ~ ~ 04A – 621 ~

 tan x – 2 sin ( 2x ) = 0 denkleminin çözüm kümesini bu-
lunuz.

~ 04A – 622 ~ ~ 04A – 625 ~ ~ 04A – 628 ~

sin ( 4x – 28 ̊ ) = sin ( 2x + 4 ̊ ) denkleminin çözüm 3 ) tan x = a Denkleminin Çözüm Kümesi

kümesini bulunuz. y y = tan x
a
1

tan x = a
denklemini sağlayan
x x değeri bulunur.
–1 0 1 x Denklemin kökü;
x + k. olarak
bulunur. ( k ℤ )

–1
~ 04A – 623 ~ ~ 04A – 626 ~ ~ 04A – 629 ~

sin ( 2x + 40 ̊ ) = cos ( x + 5 ̊ ) denkleminin çözüm tan x = denkleminde x [ –2 , 2 ] ise bu ara-

sin f ( x ) = sin h ( x ) ise k olmak üzere, kümesini bulunuz. lıktaki x değerlerini bulunuz.

f ( x ) = h ( x ) + k.2 veya f ( x ) = – h ( x ) + k.2

olarak alınır.
sin ( x – 20 ̊ ) = sin ( – 2x + 10 ̊ ) denkleminin çözüm
kümesini bulunuz.

~ 04A – 624 ~ ~ 04A – 627 ~ ~ 04A – 630 ~

 tan x = – 1 denkleminde x [ –2 , 2 ] ise bu aralık- tan f ( x ) = tan h ( x ) ise k olmak üzere,
taki x değerlerini bulunuz. f ( x ) = h ( x ) + k.

tan ( 2x ) = tan ( 4x – ) denkleminin çözüm kümesi-

ni bulunuz.

~ 04A – 631 ~ ~ 04A – 634 ~ ~ 04A – 637 ~

tan ( 3x – 10 ̊ ) = cot ( x + 20 ̊ ) denkleminin çözüm 4 ) cot x = a Denkleminin Çözüm Kümesi

tan ( 3x ) = denkleminde x [ – 180 ̊ , 180 ̊ ] ise
kümesini bulunuz. y
bu aralıktaki x değerlerini bulunuz. 1 y = cot x

cot x = a
denklemini sağlayan
x x değeri bulunur.
–1 0 a 1 x Denklemin kökü;
x + k. olarak
bulunur. ( k )

–1
~ 04A – 632 ~ ~ 04A – 635 ~ ~ 04A – 638 ~

tan ( 25 ̊ – 4x ) = 1 denkleminde x [ – 90 ̊ , 180 ̊ ] tan ( 2x ) . cot ( 3x ) = cot ( 2x ) . tan ( 3x ) denklemi- cot ( 5x ) = 1 denkleminde x [ – /2 , / 2 ] ise bu
ise bu aralıktaki x değerlerini bulunuz. aralıktaki x değerlerini bulunuz.
nin çözüm kümesini bulunuz. ( tan a = idi. )

~ 04A – 633 ~ ~ 04A – 636 ~ ~ 04A – 639 ~

 cot ( 3x – 24 ̊ ) = – denkleminde x [ – , ] cot ( x – 60 ̊ ) . tan ( 12 ̊ – 4x ) = 1 denkleminin çö- cos ( 5x ) = – sin ( 5x ) denkleminde x [ – , /2 ]
ise bu aralıktaki x değerlerini bulunuz. ise bu aralıktaki x değerlerini bulunuz.
züm kümesini bulunuz. ( tan a = idi. )

~ 04A – 640 ~ ~ 04A – 643 ~ ~ 04A – 646 ~

a ve b sıfırdan farklı reel sayılar olmak üzere 4 sin ( 2x ) – 4 cos ( 2x ) = 0 denkleminin çözüm küme-
cot ( – 5x + ) = 0 denkleminde x [ – 90 ̊ , 90 ̊ ]
a . sin x + b . cos x = 0 biçimindeki denklemlere “ birinci derece- sini bulunuz.
ise bu aralıktaki x değerlerini bulunuz.
den homojen trigonometrik denklem ” adı verilir.
Eşitlik sinüse bölünürse kotanjant, kosinüse bölünür ise
tanjantlı denklemin çözümü bulunur.
sin x – cos x = 0 denkleminin çözüm kümesini bulu-
nuz.

~ 04A – 641 ~ ~ 04A – 644 ~ ~ 04A – 647 ~

cot f ( x ) = cot h ( x ) ise k olmak üzere, cos x + sin x = 0 denkleminde x [ – , 2 ] a , b ve c sıfırdan farklı reel sayılar olmak üzere
f ( x ) = h ( x ) + k. ise bu aralıktaki x değerlerini bulunuz. a sin x + b cos x = c biçimindeki denklemlere “ sin x ve cos x ’e
göre lineer ( doğrusal ) denklem ” adı verilir.
cot ( 6x ) = cot ( 4x – 52 ̊ ) denkleminin çözüm kümesi-
ni bulunuz. A) ≤ + ise denklemin çözüm kümesi bulunabilir.

3 sin x + k cos x = – 5 denkleminin çözüm kümesi

bulunabiliyorsa k yerine hangi tam sayılar kullanılmaz ?

~ 04A – 642 ~ ~ 04A – 645 ~ ~ 04A – 648 ~

 4 sin x – 6 cos x = 2t denkleminin çözüm kümesi yoksa t cos x + 2 sin x + 2 = 0 denkleminin çözüm küme-
yerine gelebilecek en küçük pozitif tam sayı kaç olur ? sini bulunuz.

~ 04A – 649 ~ ~ 04A – 652 ~ ~ 04A – 655 ~

sin x + 3 cos x = 3 denkleminin çözüm kümesini

a , b ve c sıfırdan farklı reel sayılar olmak üzere bulunuz.
a . sin x + b . cos x = c lineer denkleminin çözümünde:
1 ) Denklemde ister sinüsün ister kosinüsün katsayısı 1 ya-
pılır.
2 ) Diğer terimin katsayısı tanjanta çevrilir.
3 ) Tanjant yerine sin / cos değeri yazılarak işlemde payda
eşitlemesi yapılır.
4 ) Pay, toplam – fark formülleri kullanılarak bulunur.
5 ) İşlemde içler – dışlar çarpımı yapılarak elde edilen
denklemden çözüm bulunur.

~ 04A – 650 ~ ~ 04A – 653 ~ ~ 04A – 656 ~

4 sin x – 4 cos x = 4 denkleminin çözüm kümesini bu- ( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat
lunuz. programındaki yeri altta gösterilmiştir. )
12. 4. DÖNÜŞÜMLER
12. 3. 1. Analitik Düzlemde Temel Dönüşümler
Terimler ve Kavramlar: Dönüşüm, öteleme, dönme, dönme mer-
kezi, dönme açısı, simetri, simetri merkezi, simetri ekseni
12. 4. 1. 1. Analitik düzlemde koordinatları verilen bir noktanın
öteleme, dönme ve simetri dönüşümleri altındaki görüntüsünün
koordinatlarını bulur.
A ) Öteleme, simetri ve dönme kavramları hatırlatılır.
B ) Noktanın; noktaya, eksenlere, y = x doğrusuna, bir doğ-
ruya göre simetrileri ve doğrunun noktaya göre simetrileri
vurgulanır.
~ 04A – 651 ~ ~ 04A – 654 ~ ~ 04A – 657 ~
 Analitik düzlemde A ( – 1 , – 9 ) noktası önce x ekseni y
Doğrunun doğruya göre simetrilerine yer verilmez.
boyunca negatif yönde 5 br, sonra da y ekseni boyunca pozitif yön-
C ) Bilgi ve iletişim teknolojileri yardımıyla öteleme, simetri A B
de 12 br ötelenmesi ile oluşan nokta B ise = ?
ve dönme ele alınır.
12. 4. 1. 2. Temel dönüşümler ve bileşkeleriyle ilgili problem x
çözer. 0

A ) Modelleme çalışmalarına yer verilir. D C

B ) Doğadan ve mimari eserlerden örneklendirme yapılır.

4. ÜNİTE : DÖNÜŞÜMLER
Analitik Düzlemde Temel Dönüşümler

Birim karelere bölünmüş analitik düzlemde ABCD paralelkenarı; x

Analitik düzlemde verilen bir noktanın belli bir doğrultuda ekseni boyunca pozitif yönde 8 br, y ekseni boyunca negatif yönde
ve belli bir yönde yer değiştirmesine “ öteleme ” adı verilir. 4 br ötelendiğinde oluşan A ̍B ̍C ̍D ̍ paralelkenarını çiziniz.
~ 04A – 658 ~ ~ 04A – 661 ~ ~ 04A – 664 ~

A ) A ( a , b ) noktasının y Analitik düzlemde A ( 8 , 2 ) noktası önce x ekseni bo- y A

yunca pozitif yönde 12 br, sonra da y ekseni boyunca negatif yönde
x ekseni boyunca pozitif yönde b A B
6 br ötelenmesi ile oluşan nokta T ( m + 14 , 2n + m ) ise
k br ötelenmiş hali B ( a + k , b ) +k B
m.n = ?
olarak bulunur. Noktanın ordinatı x
0
değişmez. 0 a a + k x C
B ) A ( a , b ) noktasının x ekseni boyunca negatif yönde k br
ötelenmiş hali C ( a – k , b ) noktası olur.

C ) A ( a , b ) noktasının y ekseni boyunca pozitif yönde k br

Birim karelere bölünmüş analitik düzlemde ABC
ötelenmiş hali D ( a , b + k ) noktası olur. üçgeni; x ekseni boyunca negatif yönde 10 br,
y ekseni boyunca negatif yönde 3 br
D ) A ( a , b ) noktasının y ekseni boyunca negatif yönde k br
ötelendiğinde oluşan;
ötelenmiş hali E ( a , b – k ) noktası olur. A ) A ̍B ̍C ̍ üçgenini çiziniz.
~ 04A – 659 ~ ~ 04A – 662 ~ ~ 04A – 665 ~

Analitik düzlemde A ( – 2 , 4 ) noktası önce y ekseni bo- Analitik düzlemde A ( 3p – 5 , q + 4 ) noktası önce hem B ) A ̍B ̍C ̍ üçgenin ağırlık merkezini bulunuz.
yunca negatif yönde 3 br, sonra da x ekseni boyunca pozitif yönde x hem de y ekseni boyunca negatif yönde 10 br ötelenmesi ile olu-
5 br ötelenmesi ile oluşan noktanın koordinatlarını bulunuz. şan nokta B ( p + 2 , 3 ) ise p + q = ?

~ 04A – 660 ~ ~ 04A – 663 ~ ~ 04A – 666 ~

 B ( 8 , 16 ) B ̍ [ AB ] doğru parçası x ekseni Fonksiyonun grafiği çizilir. Öteleme yapılır ve yeni bulu- y = f( x ) = – 6x + 5 parabolünün önce; x ekseni
boyunca pozitif yönde k br ötelen- nan noktalardan geçen fonksiyonun denklemi bulunur. boyunca negatif yönde 2 br, ardından da y ekseni boyunca negatif
mesi sonucunda elde edilen doğru y = f ( x ) = 2x + 6 doğrunun x ekseni boyunca pozitif yönde yönde 4 br ötelenmesiyle oluşan yeni parabolün denklemi ne olur ?
parçasının uzantısı C noktasından 2 br ötelenmesini yapalım.
A( 5 , 7 ) A ̍ da geçtiğine göre k = ? ( Eğim
değişmez. = ̍ = ̍
eşitliğinden çözüm bulunur. )

C ( – 1 , – 14 )

~ 04A – 667 ~ ~ 04A – 670 ~ ~ 04A – 673 ~

y = f ( x ) = 8 – 2x doğrunun x ekseni boyunca negatif

A ) y = f ( x ) olup y = f ( x + a ) ise fonksi-
yönde 3 br, ardından da y ekseni boyunca pozitif yönde 5 br öte- Hatırlatma : y
yonun grafiği a br sola ( x ekseni boyunca negatif yönde a br
lenmesiyle elde edilen doğrunun denklemini bulunuz. 1 Birim çember üzerinde alınan
öteleme olur ) kaydırılırdı. bir nokta P ( x , y ) olsun.
B ) y = f ( x ) olup y = f ( x – a ) ise fonksiyonun grafiği y P( x , y )
a br sağa ( x ekseni boyunca pozitif yönde a br öteleme olur ) sin θ = y / 1 ve
1 cos θ = x / 1 olur.
kaydırılırdı.
θ
C ) y = f ( x ) olup y = f ( x ) + a ise fonksiyonun grafiği –1 0 x 1 x x = cos θ , y = sin θ idi.
a br yukarı ( y ekseni boyunca pozitif yönde a br öteleme
olur ) kaydırılırdı. Not : Analitik düzlemde r
br yarıçaplı bir çember üzerinde
D ) y = f ( x ) olup y = f ( x ) – a ise fonksiyonun grafiği alınan bir P ( x , y ) noktasının x
a br aşağı ( y ekseni boyunca negatif yönde a br öteleme olur ) –1 ekseni ile pozitif yönde yaptığı açı θ olsun.
kaydırılırdı. Buna göre x = r . cos θ , y = r . sin θ olarak bulunur.
~ 04A – 668 ~ ~ 04A – 671 ~ ~ 04A – 674 ~

y = f ( x ) = 2x + 6 doğrunun x ekseni boyunca pozitif y = f( x ) = + 2x – 3 parabolünün x ekseni boyun- Analitik düzlemde r br yarıçaplı bir çember üzerinde
yönde 2 br ötelenmesiyle elde edilen doğrunun denklemini bulunuz. ca pozitif yönde 1 br ötelenmesiyle oluşan yeni parabolün denkle- alınan bir P ( x , y ) y
mi ne olur ? noktasının x ekseni 1
ile pozitif yönde yaptığı P ̍
açı θ olsun. P noktasının
orijin etrafında pozitif P
yönde α açısı kadar α
döndürülmesiyle elde θ
edilen nokta P ̍ ( x ̍ , y ̍ ) – 1 0 1 x
olsun.
P ̍( x ̍ , y ̍ ) = ( P )

P noktasının orijin etrafında pozitif

yönde α kadar döndürülmesini –1
simgeler. ( Pozitif Yön : Saat yönünün tersi idi. )
~ 04A – 669 ~ ~ 04A – 672 ~ ~ 04A – 675 ~
 x = r . cos θ , y = r . sin θ idi. Analitik düzlemde P ( 2 , 2 ) noktasının orijin etra- Analitik düzlemde P ( – 4 , – 1 ) noktasının orijin etra-
fında pozitif yönde 30 ̊ döndürülmesi ile oluşan noktanın koordi- fında saat yönünün tersi yönünde 225 ̊ döndürülmesi ile oluşan
x ̍ = r . cos ( θ + α ) = r . [ cos θ . cos α – sin θ . sin α ]
natlarını bulunuz. noktanın koordinatlarını bulunuz.
= r . cos θ . cos α – r . sin θ . sin α = x . cos α – y . sin α
x y
x ̍ = x . cos α – y . sin α bulunur.
y ̍ = r . sin ( θ + α ) = r . [ sin θ . cos α + cos θ . sin α ]
= r . sin θ . cos α + r . cos θ . sin α = y . cos α + x . sin α
y x
y ̍ = y . cos α + x . sin α bulunur.

( P ) = P ̍ ( x ̍ , y ̍ ) = ( x . cos α – y . sin α ,
y . cos α + x . sin α ) olur.
~ 04A – 676 ~ ~ 04A – 679 ~ ~ 04A – 682 ~

Analitik düzlemde P ( – 1 , ) noktasının orijin etra- Analitik düzlemde P ( 6 , – 6 ) noktasının orijin etrafında Analitik düzlemde dördüncü bölgede bulunan P ( 6 , k )
fında pozitif yönde 60 ̊ döndürülmesi ile oluşan noktanın koordi- saat yönünde 315 ̊ döndürülmesi ile oluşan noktanın koordinatla- noktasının orijin noktasına olan uzaklığı 2 br’dir. Noktanın
natlarını bulunuz. rını bulunuz. ( Negatif yönde α açısı kadar döndürmek, noktayı orijin etrafında pozitif yönde 1575 ̊ döndürülmesi ile oluşan nok-
pozitif yönde 360 ̊ – α açısı kadar döndürmektir. ) tanın koordinatlarını bulunuz.

~ 04A – 677 ~ ~ 04A – 680 ~ ~ 04A – 683 ~

2. Yol : Noktayı analitik düzlemde işaretlediğimizde özel dik üçgen Analitik düzlemde P ( 1 , 3 ) noktasının orijin etrafında
elde edebiliyorsak, nokta α açısı kadar döndürülür ve yeni nokta pozitif yönde 120 ̊ döndürülmesi ile oluşan noktanın koordinatla-
elde edilir. P ( – 1 , ) noktasının orijin etrafında pozitif rını bulunuz. ( Büyük açılarda açıyı dar açı türünden yazmak gere-
yönde 60 ̊ döndürülmesini ele alalım. kir. )

~ 04A – 678 ~ ~ 04A – 681 ~ ~ 04A – 684 ~

 Analitik düzlemde P ( x , y ) noktasının orijin etrafında
pozitif yönde 330 ̊ döndürülmesi ile oluşan nokta P (̍ 2 , 2 ) da pozitif yönde 30 ̊ döndürülmüş, ardından da x ekseni boyunca
ise P noktasının koordinatlarını bulunuz. ( Denklemlerin taraf ta-
rafa çözümü yapılır. )
~ 04A – 685 ~
~ 04A – 686 ~
Analitik düzlemde P ( x , y ) noktasının orijin etrafında pozitif
yönde 330 ̊ döndürülmesi ile oluşan nokta P (̍ 2 , 2 ) ise P
noktasının koordinatlarını bulunuz. ( Çizimden sonucu bulmak
daha kolay olur. )
~ 04A – 687 ~
Analitik düzlemde P ( 0 , 4 ) noktası; önce orijin etrafın- Analitik düzlemde P ( – 4 , – 1 ) noktasının orijin etra-
fında pozitif yönde 270 ̊ döndürülmesiyle oluşan noktanın koordi-
negatif yönde 3 br ötelendiğinde oluşan noktanın koordinatları ne natlarını bulunuz.
olur ? ( Öteleme ve dönme dönüşümünün birlikte uygulandığı dö-
nüşümlere “ ötelemeli dönme dönüşümü ” adı verilir. )
~ 04A – 688 ~ ~ 04A – 691 ~
Analitik düzlemde P ( 10 , – 2 ) noktası; önce orijin etra- Analitik düzlemde P ( – 2 , 5 ) noktasının orijin etrafında
fında pozitif yönde 45 ̊ döndürülmüş, ardından y ekseni boyunca pozitif yönde; önce 180 ̊ , ardından da 270 ̊ döndürülmesiyle olu-
negatif yönde 2 br, ardından da x ekseni boyunca pozitif yönde 5 şan noktanın koordinatlarını bulunuz.
br ötelendiğinde oluşan noktanın koordinatları ne olur ?
~ 04A – 689 ~ ~ 04A – 692 ~
Analitik düzlemde P ( 8 , 1 ) noktasının orijin etrafında
Bir P ( x , y ) noktasının orijin etrafında pozitif
pozitif yönde 90 ̊ döndürülmesiyle Q ( k – 1 , m + 4 ) noktası
yönde 90 ̊ döndürülmesiyle oluşan noktayı bulalım.
elde ediliyorsa k . m = ?
̊ ( P ) = P ̍ ( x ̍ , y ̍ ) = ( x . cos 90 ̊ – y . sin 90 ̊ ,
y . cos 90 ̊ + x . sin 90 ̊ )
= ( x.0 – y.1 , y.0 + x.1 ) = ( – y , x )
̊ ( P ) = P ̍ ( x ̍ , y ̍ ) = ( – y , x ) bulunur.
Benzer şekilde alttaki sonuçlar bulunur.
̊ ( P ) = P ̍ ( x ̍ , y ̍ ) = ( – x , – y ) bulunur.
̊ ( P ) = P ̍ ( x ̍ , y ̍ ) = ( y , – x ) bulunur.
̊ ( P ) = P ̍ ( x ̍ , y ̍ ) = ( x , y ) bulunur.
~ 04A – 690 ~ ~ 04A – 693 ~
 Analitik düzlemde P ( 2t – 5 , 6 + z ) noktasının orijin
etrafında pozitif yönde 180 ̊ döndürülmesiyle Q ( 9 , – 2 + z )
noktası elde ediliyorsa t + z = ?
A( x , y ) P( a , b ) A ̍( x ̍, y ̍ )

Bir A noktasının bir P noktasına göre simetriği A ̍ olsun. A

ile A ̍ noktalarının P noktasına olan uzaklığı aynı

olacağından P noktası orta nokta olur.

+ ̍ + ̍
a = ve b = olarak alınır.

Artma – azalmadan da istenen değerler bulunabilir.

~ 04A – 694 ~ ~ 04A – 697 ~ ~ 04A – 700 ~

y B y A ( 3 , – 12 ) noktasının bir P noktasına göre simetriği

A ̍ ( – 9 , 20 ) ise P noktasını bulunuz.
A

C x
0
A x
0
B
C
Birim karelere bölünmüş analitik düzlemde Birim karelere bölünmüş analitik düzlemde ABC üçgeni önce; orijin
ABC üçgeni orijin etrafında pozitif yönde 180 ̊ etrafında pozitif yönde 90 ̊ döndürülmüş, ardından da x ekseni bo-
döndürüldüğünde oluşan A ̍B ̍C ̍ üçgenini çiziniz. yunca negatif yönde 4 br ötelendiğinde oluşan yeni üçgeni çiziniz.
~ 04A – 695 ~ ~ 04A – 698 ~ ~ 04A – 701 ~

y A ( 21 , 8 ) noktasının bir P ( 5 , 10 ) noktasına göre

simetriği olan noktayı bulunuz.

A B

D
E
E C

0 x

Birim karelere bölünmüş analitik düzlemde ABCDE beşgeni orijin

etrafında pozitif yönde 270 ̊ döndürüldüğünde oluşan A ̍B ̍C ̍D ̍E ̍
dörtgenini çiziniz.
~ 04A – 696 ~ ~ 04A – 699 ~ ~ 04A – 702 ~
 A ( – 6 , 2 ) noktasının bir P ( 3 , – 5 ) noktasına göre y A ( 8 , 7 ) noktasının orijine göre simetriği B , B noktası-
A ̍ , P ’nin de A ̍ noktasına göre simetriği P ̍ ise A ̍ ile P ̍ noktaları- A B nın da y eksenine göre simetriği C noktası ise C noktasının koor-
nı bulunuz. dinatlarını bulunuz.

D C
x
0

Birim karelere bölünmüş analitik düzlemde ABCD yamuğunun

P noktasına göre simetriği olan A ̍B ̍C ̍D ̍ yamuğunu çiziniz.

~ 04A – 703 ~ ~ 04A – 706 ~ ~ 04A – 709 ~

A ( k – 3 , 1 ) noktasının bir P ( 1 + k , 7 ) noktasına A ( – 10 , 1 ) noktasının y eksenine göre simetriği B , B

göre simetriği A ̍ ( 2 , 3m + 10 ) ise ̍ = ? noktasının x eksenine göre simetriği C , C noktasının ise x ekseni-
ne göre pozitif yönde 3 br ötelenmesiyle oluşan nokta da D ise D
noktasının koordinatlarını bulunuz.

~ 04A – 704 ~ ~ 04A – 707 ~ ~ 04A – 710 ~

A ( 3k + 7 , 4 – t ) noktasının x eksenine göre simetri-

ği B , B noktasının da orijine göre simetriği C ( 13 , 9 ) ise k . t = ?
y Bir A ( a , b ) noktasının
A ̍̍ b A x eksenine göre simetriği
A ̍ ( a , – b ) olur.

–a 0 a x Bir A ( a , b ) noktasının
y eksenine göre simetriği
A ̍ ̍ ( – a , b ) olur.
A ̍̍̍ –b A ̍
Bir A ( a , b ) noktasının orijine
göre simetriği A ̍ ̍ ̍ ( – a , – b ) olur.
~ 04A – 705 ~ ~ 04A – 708 ~ ~ 04A – 711 ~
 y A ( 3p – 5 + q , q + 15 ) noktasının 1.açıortay doğrusu-
y na göre simetriği B ( 9 – q , 1 + p ) ise B noktasının y eksenine
a A̍ y = x ( 1. Açıortay Doğrusu göre simetriği olan noktanın koordinatlarını bulunuz.
idi )

x
E 0
A B b A

0 b a x
C
Birim karelere bölünmüş analitik düzlemde ABC üçgeninin önce x
eksenine göre simetriği alınıp; ardından x ekseni boyunca negatif Bir A ( a , b ) noktasının y = x doğrusuna göre simetriği
yönde 10 br, y ekseni boyunca ise pozitif yönde 1 br ötelenmesiyle
oluşan yeni üçgeni çiziniz. A ̍ ( b , a ) olur.
~ 04A – 712 ~ ~ 04A – 715 ~ ~ 04A – 718 ~

A ( 2m – 7 , n + 8 ) noktasının y = x doğrusuna göre

simetriği A ̍ ( 2 , – 13 ) ise m + n = ?

~ 04A – 713 ~ ~ 04A – 716 ~ ~ 04A – 719 ~

y A̍ B̍ A( 8 , 5 – ) noktasının y = x doğrusuna göre simet-

riği B ( 32 , t + k – 2 ) ise t . k = ? A( x , y ) A noktasının bir d doğrusuna
göre simetriğini bulmak için;
EE ̍ C̍
D̍ i . d doğrusunun eğimi bulunur.
B A
0 x B d ii . . = – 1 idi.
E E bulunur.
iii . A ile B noktalarından geçen
C D
Birim karelere bölünmüş analitik düzlemde ABCDE beşgenine bir ta- A̍( x ̍, y ̍) doğrunun denklemi bulunur.
kım öteleme ve simetri aşamaları uygulanarak şekildeki gibi A ̍B ̍C ̍D ̍E ̍
iv . İki doğru denkleminin ortak çözümünden B noktası elde
dörtgeni elde edilmiştir. Bu aşamaların ne olduğunu bulunuz.
edilir.
v . Orta nokta kuralından A ̍ noktası bulunur.
~ 04A – 714 ~ ~ 04A – 717 ~ ~ 04A – 720 ~
 Bir A ( – 6 , 8 ) noktasının y = 2x + 10 doğrusuna göre
simetriği olan noktanın koordinatlarını bulunuz. B : ax + by + = 0

A( , ) : ax + by + t = 0

C : ax + by + = 0
Bir doğrusunun bir A noktasına göre simetriği
olsun. // olur. A noktasından geçen ve bu doğrulara
paralel olan bir k doğrusu alınır. A noktası k doğru denkle-
mine uygulanır ve t sayısı bulunur. t sayısı ve sayıla-
rının ortasıdır.
~ 04A – 721 ~ ~ 04A – 724 ~ ~ 04A – 727 ~

Bir A ( – 1 , 3 ) noktasının bir d doğrusuna göre simet- Bir 2y – x + 6 = 0 doğrusunun A ( – 2 , 5 ) noktasına

riği olan nokta A ̍ ( 3 , 7 ) ise bu doğrunun denklemini bulunuz. göre simetriği olan doğrunun denklemini bulunuz.

~ 04A – 722 ~ ~ 04A – 725 ~ ~ 04A – 728 ~

Bir A ( 7 , 6 ) noktasının y + x = – 4 doğrusuna göre si- Bir A ( 2 , – 4 ) noktasının x – y + 6 = 0 doğrusuna gö- Bir 3x + 2y – 12 = 0 doğrusunun A ( 1 , – 3 ) noktası-
metriği olan noktanın koordinatlarını bulunuz. re simetriği olan nokta A ̍ ise ̍ = ? na göre simetriği olan doğrunun denklemini bulunuz.
( Kısayol : Bir P ( , ) noktasının bir ax + by + c = 0
+ +
doğrusuna olan uzaklığı h = idi. )
+

~ 04A – 723 ~ ~ 04A – 726 ~ ~ 04A – 729 ~

 Bir 3x – 4y + 1 = 0 doğrusunun A ( 2 , 1 / 2 ) noktası- C) D)
na göre simetriği olan doğrunun denklemini ve iki doğru arası me-
safeyi bulunuz.

E)

Birim karelere bölünmüş şekilde mavi boyalı şeklin önce d doğ-

rusuna göre simetriği alınıyor. Elde edilen tüm şeklin kopyası arada
bir sütun boşluk kalacak şekilde bir birim sağa öteleniyor. Aynı öte-
leme yeni şekle de uygulanırsa tüm şeklin son durumunu bulunuz.
~ 04A – 730 ~ ~ 04A – 733 ~ ~ 04A – 736 ~

1.Motif 2.Motif Yanda verilen eş büyüklükte kare

biçimindeki motifler verilmiştir. Bunları kullanılarak çeşitli desen-
d ler oluşturuluyor. Bu desenlerdeki kullanılan motif sayısını bulu-
nuz.

Birim karelere bölünmüş şekilde aşağıdaki adımlar sırası ile uygulanır-

sa oluşacak motifi bulunuz. 1 ) Mavi ve kırmızı çizgilerin k doğrusuna
göre simetriği alınıyor. 2 ) Tüm çizgilerin d doğrusuna göre simetriği
alınıyor. 3 ) Elde edilen motif, iki şekil arasında bir sütun boşluk kala-
cak şekilde sağ ve sol tarafa öteleniyor.
~ 04A – 731 ~ ~ 04A – 734 ~ ~ 04A – 737 ~

Öteleme, dönme ve simetri kavramlarını; mimari eserlerde, do-
ğada, süsleme el işlerinde v.b. alanlarda görebiliriz.
A)
Yandaki şekle öteleme, simetri, döndürme
aşamalarından hangileri uygulanırsa alttaki
desenlerden hangisi elde edilemez ?
B)
Altta verilen harflere alttaki aşamalar uygulandıktan son-
ra oluşan harf sırasını d doğrusunun altına yazınız.
1. Son harf en başa, diğerleri de sağa ötelenir.
2. İkinci harfin d doğrusuna göre simetrisi alınır.
3. Son harf saat yönünün tersi yönünde 90 ̊ döndürülür.

~ 04A – 732 ~ ~ 04A – 735 ~ ~ 738 ~

 Altta verilen sayı grubu merkez nokta etrafında saat yönün- 5. ÜNİTE : TÜREV Özel durumlar hariç ( sağdan – soldan limit, belirsiz-
de 4590 ̊ döndürülürse sayı grubunun yeni durumunu bulunuz.
Limit Ve Süreklilik likler ) l i m f ( x ) = f ( a ) olarak alınır.
x a

0 1 y = f ( x ) = 5 – x fonksiyonunun x ve y değerlerinin alttaki

tablosunu inceleyelim.
Yani f fonksiyonunda x yerine a sayısını kullanır ve sonu-
cu buluruz.

2 3 x

y
...

...
1,97

3,03
1,98

3,02
1,99

3,01
2

3
2,01

2,99
2,02

2,98
2,03

2,97
...

...
lim ( 3
x 5
– 4x + 7 ) = ?

Tablodan da görüldüğü gibi x sayısı 2 ’ye yaklaştıkça, x sayısına

karşılık gelen y sayısı da 3 sayısına yaklaşıyor.
Tablo değerlerini fonksiyonun grafiği üzerinde de görebiliriz.
Bunun için doğrusal fonksiyonun grafiğini çizelim.
~ 739 ~ ~ 742 ~ ~ 745 ~

( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat x = 0 için y = 5 – 0 = 5 lim ( + 3x – 1 ) – l i m ( 9 – ) = ?

programındaki yeri altta gösterilmiştir. ) y = 0 için 0 = 5 – x ise x = 5 bulunur. x 3 x –2
12. 5. TÜREV y
12. 3. 1. Limit ve Süreklilik 5
Terimler ve Kavramlar: Bir noktada limit, sağdan limit, soldan
limit, süreklilik
12. 5. 1. 1. Bir fonksiyonun bir noktadaki limiti, soldan limit ve 3
sağdan limit kavramlarını açıklar.
A ) Limit kavramı bir bağımsız değişkenin verilen bir sayıya
yaklaşmasından hareketle, tablo ve grafikler yardımıyla
açıklanır.
B ) Bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılır. 0 2 5 x
C ) Cauchy’nin çalışmalarına yer verilir. y = 5 – x
~ 740 ~ ~ 743 ~ ~ 746 ~

12. 5. 1. 2. Limit ile ilgili özellikleri belirterek uygulamalar yapar. f : bir fonksiyon olsun. a ve l için; x −
lim = ?
+
A ) Polinom, köklü, üstel, logaritmik ve trigonometrik fonksi-
değeri a sayısını alırken f ( x ) fonksiyonunun sonucu l değe- x – 13
yonlar içeren limit uygulamaları yapılır ancak sonsuz için
limit, sonucu ∞ olan durumlara girilmez. rini alıyorsa, “ f ( x ) ’in limiti l ’dir ” denir.
B ) Sadece pay ve paydası çarpanlarına ayrılarak belirsizliğin l i m f ( x ) = l … olarak gösterilir.
kaldırılabileceği limit örneklerine yer verilir. x a
12. 5. 1. 3. Bir fonksiyonun bir noktadaki sürekliliğini açıklar. Günlük dilde “ limit ” kelimesi bir miktar, bir fikir ya da
A ) Fonksiyonun grafiği üzerinde sürekli ve süreksiz olduğu herhangi bir şeyin ötesine geçemeyeceği sınırları tanımlamak
noktalar buldurulur.
için kullanılır.
B ) Limitin tarihsel gelişiminden ve Salih Zeki’nin bu alana
Bizim işleyeceğimiz konuda ise limitin tanımı “ x değerine
katkılarından bahsedilir.
yaklaşılırken grafik üzerinde fonksiyonun yaklaştığı değer ”
C ) Bilgi ve iletişim teknolojileri yardımıyla süreklilik
uygulamaları yaptırılır. olarak adlandırılır.
~ 741 ~ ~ 744 ~ ~ 747 ~
 a ve c ∈ ℝ için; f ( x ) = 5x – 7 , h ( x ) = 4 – 14x + 1 fonksiyonla- f ( x ) = + 3x – 10 + k fonksiyonu veriliyor.
1) lim [ f ( x ) g ( x) ] = lim f ( x ) lim g ( x ) rı veriliyor. Buna göre ; lim ( x ) = l i m [ f ( x ) – k + 23 ] ise k = ?
x a x a x a A) lim [ ] ( )
= ? x 2 x –1
x 2
2) lim [ f ( x ) g ( x) ] = lim f ( x ) lim g ( x )
x a x a x a

( )
3) lim =

x a

4 ) l i m [ c . f ( x ) ] = c . l i m f ( x ) olarak alınır.
x a x a

V.b. kurallar çoğaltılabilir.

~ 748 ~ ~ 751 ~ ~ 754 ~

f ( x ) = 4 + 6x , h ( x ) = – 3x + 2 fonksiyonları f ( x ) = 5x – 7 , h ( x ) = 4 – 14x + 1 l i m [ sin x + cos ( 6x ) ] = ?

veriliyor. Buna göre ; x /6
B) lim − = ?
A) lim [ f ( x ) + h ( x ) ] = ? x –1
x –2

~ 749 ~ ~ 752 ~ ~ 755 ~

f ( x ) = 4 + 6x , h ( x ) = – 3x + 2 f ( x ) = 3m + 6x – – 1 fonksiyonu veriliyor. .
lim = ?
B) lim [ f ( x ).h ( x ) ] = ? l i m f ( x ) = 31 – m ise m = ?
x 60 ̊
x 3 x 4

~ 750 ~ ~ 753 ~ ~ 756 ~

lim [ – + tan ( x – 15 ̊ ) ] = ? lim( ) = ? f ( x ) = 5 fonksiyonunda
x / 12 x 125 lim f ( x ) + lim ( x ) = 2m – 14 ise m = ?
x 4 x –7

~ 757 ~ ~ 760 ~ ~ 763 ~

l i m arccos ( tan x ) = ? lim [ ( x + 126 ) – ( 9 – x ) ] = ? f ( x ) = kx – 4x + 3k – m + 6 fonksiyonunda her

x /4 x –6 a için l i m f ( x ) = 10 ise k . m = ?
x a

( Hatırlatma : Sabit fonksiyonda x ’li terim bulunmazdı. Sabit

dizi konusunda da işlemiştik. )
~ 758 ~ ~ 761 ~ ~ 764 ~

l i m [ arcsin x + arctan ( 1 – x ) ] = ? f ( x ) = c ( c sabit , c ) sabit fonksiyonunun −

f ( x ) = fonksiyonunda her a için
x 1 +
sonucu, x bir a ( a ) sayısına gitse de değişmez.
l i m f ( x ) = k ise k + m = ?
l i m f ( x ) = c olarak alınır. x a
x a
y

c y = f( x ) = c

0 a x
( Hatırlatma : Sabit fonksiyon kesirli verilirse benzer terimlerin
oranları birbirine eşitti. )
~ 759 ~ ~ 762 ~ ~ 765 ~
 1 ) f ( x ) fonksiyonunun x = a sayısına soldan y y f g y
yaklaşırken aldığı değere f fonksiyonunun “ soldan limiti ” adı f 3
4 2
verilir ve l i m f ( x ) ile gösterilir.
– 2 3
x
1 –2 0 x
lim f ( x ) = değerine de fonksiyonun “ soldan limit
– –1
x değeri ” adı verilir.
–4 –2 0 2 4 x
f ( x ) ve g ( x ) fonksiyonlarının
2 ) f ( x ) fonksiyonunun x = a sayısına sağdan yaklaşırken –1 0 2 x grafikleri verilmiştir. Buna göre;
aldığı değere f fonksiyonunun “ sağdan limiti ” adı verilir ve C) f ( – 2 ) = ?
D) lim f ( x ) + lim f ( x ) = ? lim [ f ( x ) + g ( – x ) ] = ?
+
l i m f ( x ) ile gösterilir. x +
x − − x
+
x
lim f ( x ) = değerine de fonksiyonun “ sağdan limit ( x sayısı için limit değeri bilinmeyen fonksiyonda x ’in yerine, yak-
+
x değeri ” adı verilir. laşılan tarafa göre yaklaşık bir değer için limit sonucu kullanılır. )
~ 766 ~ ~ 769 ~ ~ 772 ~

Örneğin alttaki grafiği verilen fonksiyonu inceleyelim. y f : [ –3 , ∞ ) – { 0 , 2 } 2. yol: g ( – x ) fonksiyonunun grafiği çizilip istenenler bulunabi-
y f : – { 4 } olsun. lir. Grafiğin y eksenine göre simetriği çizilirdi. ( 11. Sınıf )
2 Tanımlı aralıkta verilen f ( x )
5
fonksiyonu için aşağıdaki y f
f
1 istenenleri bulunuz.
4
3
3
–3 –2 –1 0 1 2 4 x
1
–1 f
–1 0 4 x
–2
l i m f ( x ) = 5 , l i m f ( x ) = 3 , l i m f ( x ) = 1 ve 0 2 x
A) lim f ( x ).lim f ( x )= ? B) lim f ( x ) – lim f ( x ) = ?
x − − x − + x −
x − + x −
x − − x − + lim [ f ( x ) + g ( – x ) ] = ?
l i m f ( x ) = 1 olarak bulunur. +
+ x
x
~ 767 ~ ~ 770 ~ ~ 773 ~

y Tanımlı olduğu aralıkta grafiği y y y

f 3 verilen f ( x ) fonksiyonu için Tanımlı olduğu aralıkta 4
4 2
istenenleri bulunuz. y = f ( x – 3 ) fonksiyonunun
f 3 1 g grafiği yanda verilmiştir.
2 f : – { –4 }
buna göre; 2
1 0 1 2 x
lim f ( x ) = ?
x − −
–4 –2 0 2 4 x –2 f ( x ) ve g ( x ) fonk-
0 3 6 x
–1 0 2 x siyonlarının grafikleri
A) lim f ( x ) = ? verilmiştir. Buna göre;
f ( x – 3 )
x − + B) lim f ( x ) – lim f ( x ) = ?
x − − x + A) lim [ f ( x ) + g ( x ) ] = ? B) lim [ 5g ( x ) – f ( x ) ] = ?
x −
x + ( İstenilen x değerinin limitini bulmak için x ’e yaklaşılan tarafa
uygun yaklaşık bir değer alınır. Bu sayıyı verecek grafik üzerinden
bir sayı seçilir ve bu sayı için limit bulunur. )
~ 768 ~ ~ 771 ~ ~ 774 ~
2.yol: f ( x ) fonksiyonunun grafiği çizilir ve istenen limit değerle- y y
ri bulunur. f ( x – 3 ) verildiği için grafik ilk haline yani 3 br sola f
f 2
kaydırılır. 1

1
–2 0 3 5 x
–1 –2 0 2 4 5 x
f : ℝ ℝ
–2 fonksiyonunun grafiği
yanda verilmiştir.
–4
Buna göre; –3
C) lim f ( x ) = ? D) lim f ( x ) = ?
x 5 x 3 A ) Verilen noktalardan, limiti
var olan noktalardaki limit
değerlerinin toplamını bulunuz.

~ 775 ~ ~ 778 ~ ~ 781 ~

Aşağıda tanımlı olduğu aralıkta grafiği verilen f ( x ) fonk- y

f ( x ) fonksiyonunun x = a sayısına soldan ve sağ- siyonunun grafik üzerinde; A ) Verilen hangi x değerleri için limit f 2

dan yaklaşırken aldığı değer ( l ) aynı oluyorsa, fonksiyonun vardır ? f : ℝ – { 3 } ℝ y

1
x = a noktasında limiti vardır. 4

–2 0 2 4 5 x
lim f ( x ) = ve l i m f ( x ) = olup = ise
– +
x x
2
fonksiyonun x = a noktasında limiti vardır.
1
= = l olarak alınıp l i m f ( x ) = l sonucu bulunur. –3
x a B ) ( – 3 , 6 ) aralığında
0 3 5 x
hangi x tam sayı değerleri için
Bir fonksiyonun grafiği üzerindeki kopukluk
fonksiyonun limiti vardır ?
( grafikte; kesiklik, atlama gibi ) olan noktalara “ kritik nokta ” ( Verilen noktalar denmiyor. Aralıktaki
f
adı verilir. gizli x değerleri kontrol edilir. )
~ 776 ~ ~ 779 ~ ~ 782 ~

Aşağıda tanımlı olduğu aralıkta grafiği verilen f ( x ) fonk- B ) Verilen noktalar y y

siyonu için istenenleri bulunuz. f : ℝ – { –2 } ℝ düşünülerek limiti var 4 4
olan noktalardaki limit
y
f değerlerinin toplamı
1 kaç olur ? 2
2
–2 0 3 5 x 1
–1 A ) Kritik noktaların ap- 0 3 6 x
sis değerlerini söyleyiniz. 0 3 5 x
–2 f ( x – 3 )

–4 f Tanımlı olduğu aralıkta y = f ( x – 3 ) fonksiyonunun grafiği

C ) Kritik noktaların apsisleri toplamı kaç olur ? yanda verilmiştir. f ( x ) fonksiyonunun grafiğinde verilen nokta-
B) lim f ( x ) = ?
x 0 lar düşünülerek fonksiyonun limitinin var olduğu noktalardaki x
değerlerini bulunuz.
~ 777 ~ ~ 780 ~ ~ 783 ~
 ( Parçalı Fonksiyonun Limiti ) – – 4x + 1 , x < –2 ise − +
, x ≤ 4 ise
K( x ) , x < a ise f( x ) = 4 – x + 2 , –2 ≤ x < 3 ise −
f( x ) =
f ( x ) = M( x ) , x = a ise parçalı fonksiyonu + 2x + 2 , 3 ≤ x ise
parçalı fonksiyonu veriliyor. Buna göre fonksiyonun; A ) x = – 2 x + 5 , x > 4 ise
N( x ) , x > a ise verilsin. parçalı fonksiyonu veriliyor. Fonksiyonun x = 4 noktasında limiti
noktasındaki limit değeri varsa bulunuz.
lim f ( x ) = lim K ( x ) = ve varsa m değerini bulunuz.
− −
x x

lim f ( x ) = lim N ( x ) = değerleri bulunur.

+ +
x x
= ise fonksiyonun x = a noktasında limiti
vardır. x = a parçalı fonksiyonun sınır noktasıdır.
x = b değeri sınır noktası değilse fonksiyonun limit
değeri b ’nin bulunduğu yere göre f ( b ) olarak alınır.
~ 784 ~ ~ 787 ~ ~ 790 ~

24 – 3x , x < 2 ise – – 4x + 1 , x < –2 ise – m , x < 2 ise

f( x ) = 12 , x = 2 ise parçalı fonksiyonu f( x ) = 4 – x + 2 , –2 ≤ x < 3 ise f( x ) = – , x = 2 ise
+ 4x + 6 , x > 2 ise veriliyor. Buna göre + 2x + 2 , 3 ≤ x ise + 2m , x > 2 ise
fonksiyonun x = 2 ve x = 5 noktalarındaki limit değerleri varsa parçalı fonksiyonu veriliyor. Buna göre l i m f ( x ) = f ( 2 ) ise
B ) x = 0 ve x = 3 noktalarındaki limit değeri varsa bulunuz.
bulunuz. m + n = ? x 2

~ 785 ~ ~ 788 ~ ~ 791 ~

−
+ , x < a ise ax + 2b – 1 , x ≤ 2 ise
, x ≤ 1 ise
− f( x ) = f( x ) = + + , 2 < x ≤ 3 ise
f( x ) = +
, x ≥ a ise
− a + bx , x > 3 ise
– , x > 1 ise parçalı fonksiyonu veriliyor. Fonksiyonun x = a noktasında limiti
parçalı fonksiyonunun her x reel sayısı için limiti var olduğuna
varsa a değerini bulunuz.
göre a . b = ?
parçalı fonksiyonu veriliyor. Buna göre fonksiyonun x = 1 ve
x = – 3 noktalarındaki limit değerleri varsa bulunuz.

~ 786 ~ ~ 789 ~ ~ 792 ~

 − −
lim = ? lim = ?
+ −
x –8 x y

~ 793 ~ ~ 796 ~ ~ 799 ~

( Limitte Belirsizlik Durumu ) − − + − −

lim = ? lim = ?
+ − −
lim = belirsizliği ortaya çıkarsa, pay ve payda- x 1
( ) x 4
x a da çarpanlara ayırma yapılır ve ortak
çarpanlar sadeleştirilerek belirsizlik ortadan kaldırılır.
İşlem yapmadan önce belirsizliğin olup olmadığı kontrol
edilmelidir.
−
lim = ?
+
x –8

~ 794 ~ ~ 797 ~ ~ 800 ~

0 / 0 belirsizliğinin çözümü için çarpanlara ayırmak − + −

lim = ? lim = k olup k ≠ 0 ise m ve k sayıları-
kimi durumlarda zor olabilir. Bu durumlarda L’Hospital kura- + − −
x 2 x 1 nı bulunuz. ( Payda 0 olurken
lını kullanmak işimizi kolaylaştırır. Pay ve paydanın ayrı ayrı sonuç tanımsız olmuyorsa demek ki işlemde 0 / 0 belirsizliği var-
türevleri alınır. Türevi alacağımız değişken x olmalıdır. Yani dır. Payın 0 olması için m değeri bulunur ve ardından kural kulla-
x ’e bağlı olarak türev alıyoruz. L’Hospital kuralı müfredatta nılır. )
yok ama türev konusunu daha sonra işleyeceğiz.
a sayısının türevi 0 olarak alınır. Yani herhangi bir
sayının türevi sıfır olarak alınır.
x fonksiyonunun türevi 1 olarak alınır.
a . x fonksiyonunun türevi a olarak alınır.
−
fonksiyonunun türevi n . olarak alınır.
−
a. fonksiyonunun türevi a . n . olarak alınır.
~ 795 ~ ~ 798 ~ ~ 801 ~
 −
lim = k olup k ≠ 0 ise m ve k
− + −
x 3 sayılarını bulunuz.

~ 802 ~ ~ 805 ~ ~ 808 ~

− − 2. yol : L’Hospital kuralı da uygulanabilinir.

lim = k olup k ≠ 0 ise m ve k sayıları-
+
x –1 nı bulunuz. +
lim = ?
+
x –8

~ 803 ~ ~ 806 ~ ~ 809 ~

+ −
lim = ? ( x ’in kuvvetlerinin ortak katına lim = ?
+ −
x –8 değişken değiştirmesi yapılır. x ’in kuv- x 1
vetleri bu değişken türünden yazılır. x ’in aldığı değer de değiştirilir
ve kural kullanılır. )

~ 804 ~ ~ 807 ~ ~ 810 ~

 − +
lim = ? lim = ?
− +
x 0 x − +

( Özel fonksiyonların türevine girmeyeceğimiz için L’hospital kuralı

yerine çarpanlara ayırma kuralından faydalanılır. )
~ 811 ~ ~ 814 ~ ~ 817 ~

− ( ) − + −
lim = ? lim = ? lim = ?
− − −
−
x 16 x
x

~ 812 ~ ~ 815 ~ ~ 818 ~

Mutlak değerli fonksiyonların limitinde x = a sayısına − +

lim = ?
nerden yaklaşıldığına dikkat edilerek mutlak değerin işaret − −
+
kontrolü yapılır ve mutlak değer ortadan kaldırılır. Belirsizlik x
varsa ortadan kaldırılır ve x = a sayısı fonksiyonda kullanılır.
−
lim = ?
−
−
x

~ 813 ~ ~ 816 ~ ~ 819 ~

lim = ? −
lim = ?
+
−
x x 0

3) y l i m f ( x ) var ve limit değerinin sonucu ile

f x a fonksiyonun aldığı değer
birbirine eşittir.
t
l i m f ( x ) = f ( a ) olur.
x a
0 a x
~ 820 ~ ~ 823 ~ ~ 826 ~

( )
lim = ? x = a için fonksiyonun limiti var ve limit değeri
+
x fonksiyonun bu noktada aldığı değere eşit ise bu fonksiyona
“ x = a noktasında süreklidir ” denir.

lim f ( x ) = f ( a ) ise fonksiyon x = a noktasında

x a süreklidir.
x = a için f fonksiyonunun alttaki üç durumunu inceleyelim.
1) y f l i m f ( x ) = l i m f ( a ) = f ( a ) sağlanmalıdır.
c l i m f ( x ) yoktur. Çünkü
− +
x x
x a sağdan ve soldan
b limit değerleri birbirine eşit *** Grafik sorularında bir noktada süreklilik olması için

0 a x değildir. grafikte kesinti olmamalıdır.

~ 821 ~ ~ 824 ~ ~ 827 ~

− y
lim = ? ( Sayı mutlak değerin kökü ise verilen
− 5 f A ) Yanda f
x 0 sayıya sağdan ve soldan yaklaşırken limit fonksiyonunun
kontrolü yapılmalıdır. ) grafiği verilmiştir.
3 Verilen noktalardan
hangi x değerlerinde
2) y f fonksiyonu
1 süreklidir ?
k l i m f ( x ) vardır ama
f x a limit değeri –3 –1 0 3 5 x
m ile fonksiyonun aldığı
değer birbirine eşit değildir.
0 a x l i m f ( x ) ≠ f ( a ) ’dır. ( *** Not : Bir tarafı olmayan noktalar için nokta sisteme dahil
x a ise bu noktada fonksiyon sürekli olarak alınır. )
~ 822 ~ ~ 825 ~ ~ 828 ~
 y y – 2x , x < –1 ise
5 f f( x + 2 ) f( x ) = 2 + x , x = –1 ise
1 2 – 3x – 4 , x > –1 ise
parçalı fonksiyonu veriliyor. Buna göre fonksiyon x = – 1 nokta-
3 –2 0 3 5 x
sında sürekli midir ?
–1

1
–2

–3 –1 0 3 5 x
–4
Üstte f ( x + 2 ) fonksiyonunun grafiği verilmiştir. Buna göre;
B ) Fonksiyonun sürekli olduğu en geniş tanım kümesini bulunuz. A ) f fonksiyonunun sürekli olduğu en geniş aralığı bulunuz.
( Tanım kümesi : Grafiğin sol ve sağ sınırları arasındaki küme idi. B ) f fonksiyonunun grafiğinde kullanılan hangi x değerleri için
Bu kümeden fonksiyonun sürekli olmadığı x değerleri çıkartılır. ) fonksiyon süreklidir ?
~ 829 ~ ~ 832 ~ ~ 835 ~

y Yanda grafiği verilen f fonksi- f ( x ) ’in grafiği çizilir ve istenilenler bulunur. − + , x < 5 ise
f 3 yonu için; A ) Fonksiyonun
f( x ) = ( x + 620 ) , x = 5 ise
sürekli olduğu en geniş
2 aralığı bulunuz. ( 4x – 8 ) : ( 2 – x ) , x > 5 ise
parçalı fonksiyonu veriliyor. Buna göre fonksiyon x = 5 nokta-
1
sında sürekli midir ?

–4 –2 0 2 4 x
–1

B ) Verilen noktalardan kaç x değerinde f fonksiyonu süreklidir ?

~ 830 ~ ~ 833 ~ ~ 836 ~

y f( x ) = − + 5 fonksiyonu x = 2 noktasında – 2x , x < 2 ise

f 3 sürekli midir ? f( x ) = + 2 – x , x = 2 ise
– + 8x , x > 2 ise
2
parçalı fonksiyonu veriliyor. Buna göre fonksiyon x = 2 noktasında
1 sürekli ise a . b = ? ( a , b ℤ+ )

–4 –2 0 2 4 x
–1

C ) Verilen noktaların hangi x değerlerinde limit var olmasına

rağmen süreklilik sağlanmaz ?

~ 831 ~ ~ 834 ~ ~ 837 ~

 a – sin ( 2x ) , x < /4 ise
f( x ) = a.b + 1 , x = /4 ise
Bir fonksiyonun sürekli olması için f fonksiyonunu
x + 5 , x > /4 ise
parçalı fonksiyonu veriliyor. Buna göre fonksiyon x = /4 nok- tanımsız yapan x değeri olmamalıdır. Yani fonksiyonlar tanım-
tasında sürekli ise a ve b sayılarını bulunuz.
lı oldukları en geniş kümede süreklidirler.

Sürekliliği sağlayan = – { ? }
En Geniş Küme

Tüm sayıların kümesi Fonksiyonu tanımsız

( Reel sayılar kümesi ) sayıları çıkartırız.

~ 838 ~ ~ 841 ~ ~ 844 ~

2kx + t , x < 1 ise −

f( x ) = fonksiyonunun sürekli olduğu
f( x ) = 4 + x , x = 1 ise − −
en geniş kümeyi bulunuz.
k – 2tx , x > 1 ise
parçalı fonksiyonu veriliyor. Buna göre fonksiyon x = 1 noktasında
sürekli ise k + t = ?

~ 839 ~ ~ 842 ~ ~ 845 ~

2x – 1 , x ≤ 1 ise −
f( x ) = fonksiyonunun sürekli oldu-
f( x ) = n + mx , 1 < x < 2 ise − + +
– x + 4 , x ≥ 2 ise ğu en geniş kümeyi bulunuz.
parçalı fonksiyonu veriliyor. Fonksiyon her x sayısı için sürekli ise
m.n = ?

~ 840 ~ ~ 843 ~ ~ 846 ~

 f ( x ) = tan x + cot x fonksiyonunun sürekli olduğu en − +
f( x ) = fonksiyonunu süreksiz ya- f( x ) = fonksiyonunu süreksiz yapan
− – + geniş kümeyi bulunuz. −
pan x değerlerinin çarpımını bulunuz. x tam sayı değerlerinin adedini bulunuz.

~ 847 ~ ~ 850 ~ ~ 853 ~

f( x ) = − − fonksiyonunun sürekli
f( x ) = fonksiyonunun sürekli olduğu en geniş
− olduğu aralığı bulunuz. ( köklü ifadesinde n çift sayı ise a ≥ 0
kümeyi bulunuz.
olmalıydı. Eşitsizlik tablo sisteminden istenilen bulunur. )

~ 848 ~ ~ 851 ~ ~ 854 ~

+
f( x ) = fonksiyonunun sürekli olduğu f( x ) = fonksiyonunun süreksiz yapan x
( ) − + +
en geniş kümeyi bulunuz. değeri yoksa ( yani fonksiyon tüm reel sayılar için tanımlı ) t ’nin
çözüm aralığını bulunuz. ( Paydanın sıfır olmaması demek denkle-
min kökleri yok demektir. O halde < 0 olmalıdır. )

~ 849 ~ ~ 852 ~ ~ 855 ~

 − −
f( x ) = fonksiyonu tüm reel sayı- f( x ) = fonksiyonunun süreksiz yapan , x ≤ –2 ise
− + + − + −
lar için tanımlı ise p ’nin çözüm aralığında kaç tam sayı vardır ? tek x değeri varsa bu x değerini bulunuz. ( Paydanın tek kökü var −
f( x ) = , –2 < x ≤ 3 ise
ise = 0 olmalıdır. ) +

, x > 3 ise
−
parçalı fonksiyonu kaç noktada süreksizdir ?

~ 856 ~ ~ 859 ~ ~ 862 ~

, x ≤ 1 ise
+
f( x ) = 4x – 2 , 1 < x < 4 ise

, x ≥ 4 ise
−
parçalı fonksiyonu kaç x değeri için süreksizdir ? ( 1 ) Fonksiyo-
nun sınır değerleri için limit kontrolü yapılır. 2 ) Fonksiyonu
tanımsız yapan x değerlerine bakılır. Yalnız bulunan değer x ’in
şartını sağlamalıdır. )

~ 857 ~ ~ 860 ~ ~ 863 ~

f( x ) = fonksiyonunun süreksiz + , x ≤ 2 ise

− + + − + +
yapan farklı iki x değeri varsa k ’nın çözüm aralığını bulunuz. f( x ) =
+ +
( Paydanın farklı iki kökü var ise > 0 olmalıdır. ) + , x > 2 ise
+ − +
parçalı fonksiyonu kaç noktada süreksizdir ?

~ 858 ~ ~ 861 ~ ~ 864 ~

 TÜREV x ( konum ) Belli bir yükseklikten itibaren
x( t ) = + 4t + 6 hareket eden bir
hareketliye ait konum - zaman grafiği
Bir nesnede birim zamanda meydana gelen değişimler ( artma ,
yanda verilmiştir. Buna göre;
azalma vb. ) “ ortalama değişim hızı ” olarak adlandırılır.
A ) Hareketlinin ilk 4 saniyedeki
y
ortalama değişim hızının kaç m / sn
f( b ) B f fonksiyonunun [ a , b ]
olduğunu bulunuz.
f( x ) aralığındaki ortalama
∆
∆y değişim hızı sembolü
∆
f( a ) A ∆x ile gösterilirdi.
∆ − ( ) 0 t ( zaman )
=
∆ −
0 a b x olarak alınırdı.
~ 865 ~ ~ 868 ~ ~ 871 ~

( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat B ) Hareketlinin 2. ve 7. saniyeler arasındaki ortalama değişim
programındaki yeri altta gösterilmiştir. ) ∆x : A ’dan B ’ye x değerindeki değişim ve ∆y : A ’dan hızını bulunuz.
12. 5. 2. Anlık Değişim Oranı ve Türev B ’ye y değerindeki değişimi gösterir.
Terimler ve Kavramlar: Anlık değişim oranı, teğetin eğimi, türev, Ortalama değişim hızına “ değişim oranı ” da denilir. ile
sağdan türev, soldan türev de gösterilir.
∆
Sembol ve Gösterimler: f ̍( x ) , f ̍̍̍ ̍( x ) , , , f ̍( +
) , = olarak ta alınır.
∆
−
f ̍( )
Şimdiki sorularda ise;
12. 5. 2. 1. Türev kavramını açıklayarak işlemler yapar.
A ) Anlık değişim oranı fizik ve geometri modellerinden yararlanı- ∆x : Konumdaki değişimi ( Veya ∆S olarak ta veriliyor. )
larak açıklanır. ∆t : Zamandaki değişimi gösterir.
B ) Verilen bir fonksiyonun bir noktadaki türev değeri ile o nokta-
( başlangıç ) ile zamanları arasındaki değişim hızı
daki teğetinin eğimi arasındaki ilişki üzerinde durulur.
C) f ( x ) = c , f ( x ) = ( a , c , n = 1 , 2 , 3 , 4 ) ∆ − ( )
= = olarak alınır.
fonksiyonlarının türevleri, türev tanımı kullanılarak hesaplatılır. ∆ −
~ 866 ~ ~ 869 ~ ~ 872 ~

Ç ) Yalnızca f ( x ) = ( a , n ) şeklindeki fonksiyonlar Bir hareketlinin zamana ( sn ) bağlı konumu ( m ) x ( konum )

için türev kuralları verilir. Bunun dışındaki fonksiyonların ( kapalı ve x( t ) = + 4t + 6
x( t ) = 3 – 4t + 1 fonksiyonu ile verildiğine göre, hareketlinin
parametrik fonksiyonlar dâhil ) türev kurallarına yer verilmez.
ilk 5 saniyedeki değişim hızını ( m / sn ) bulunuz. C ) Hareketlinin başlangıçta yerden
D ) Rolle’nin çalışmalarına yer verilir. yüksekliği kaç m ’dir ?
12. 5. 2. 2. Bir fonksiyonun bir noktada ve bir aralıkta türevlenebi-
lirliğini değerlendirir.
A ) Bir fonksiyonun tanım kümesinin açıkça belirtilmediği durum-
larda tanım kümesi olarak, fonksiyonun kuralının geçerli olduğu en
geniş küme alınır.
B ) Fonksiyonun türevli olmadığı noktalarla grafiği arasında ilişki
kurulur.
0 t ( zaman )
12. 5. 2. 3. Türevlenebilen iki fonksiyonun toplamı, farkı, çarpımı ve
bölümünün türevine ait kurallar yardımıyla işlemler yapar.
12. 5. 2. 4. İki fonksiyonun bileşkesinin türevine ait kuralı ( zincir
kuralı ) oluşturularak türev hesabı yapar.
~ 867 ~ ~ 870 ~ ~ 873 ~
 Bir hareketlinin zamana ( sn ) bağlı konumu ( m ) L’Hospital kuralında x ’e bağlı türev alımını göster-
x( t ) = – + t ve S ( t ) = – 4t + 5
x( t ) = 2 + 8t fonksiyonu ile verildiğine göre, hareketlinin ilk miştik. Anlık değişim hızında da türev alacağımız değişkenin t
kaçıncı saniyeye kadar ki değişim hızı 20 m / sn olur ? B ) Anlık hızları kaçıncı saniyelerde birbirine eşit olur ?
olduğuna dikkat etmeliyiz.
x( t ) = – 9 hareketlinin 5. saniyedeki anlık değişim hızı ?

~ 874 ~ ~ 877 ~ ~ 880 ~

Bir hareketlinin ile saniyeleri arasındaki orta- Bir hareketlinin zamana ( sn ) bağlı konumu ( m ) x (m) d Bir hareketlinin zamana bağlı
∆ − ( ) x( t ) = + 2t + 5 fonksiyonu ile verildiğine göre, hareketlinin x( t ) konumu x ( t ) = + 1 fonk-
lama hızı = = olarak bulunur- siyonu ile veriliyor. A noktası
∆ − 3. saniyedeki anlık değişim hızı kaç m / sn olur ?
du. fonksiyon ile d doğrusunun kesim
noktasıdır. Buna göre;
− ( )
lim limit değerine hareketlinin A ) Hareketlinin 2. saniyedeki
−
t anındaki “ anlık değişim oranı ” A anlık değişim hızını bulunuz.

adı verilir. Bir fonksiyonun anlık değişim oranına fonksiyonun

noktasındaki “ türevi ” adı verilir. Türev değeri x ( ) ile
gösterilir. 1

− ( )
x ( ) = lim olarak alınır. 0 3/4 2 t
−
( sn )
t
~ 875 ~ ~ 878 ~ ~ 881 ~

Bir hareketlinin zamana ( sn ) bağlı konumu ( m ) İki hareketlinin konum – zaman fonksiyonları x (m) d B ) d doğrusunun eğimini
x( t ) = – 9 fonksiyonu ile verildiğine göre, hareketlinin 5. sa- x( t ) bulunuz.
x( t ) = – + t ve S ( t ) = – 4t + 5 olarak veriliyor.
niyedeki anlık değişim hızı kaç m / sn olur ?
Bunu göre hareketlilerin; A ) 3. saniyedeki anlık hızlarını bulunuz.

0 3/4 2 t ( sn )

~ 876 ~ ~ 879 ~ ~ 882 ~

 Zamana bağlı konun fonksiyonu x ( t ) için; fonksiyona − + −
f ( x ) = – 5x + 20 için lim = ? f ( x ) = 5x – 8 için l i m = ?
A( , x( ) ) noktasında teğet olan bir d doğrusu için, fonk- −
x 6 h 0
siyonun bu noktadaki türevi d doğrusunun eğimine eşittir.
− ( )
= x ( ) = lim olarak alınır.
−
t
Bu işleme uygun olarak, f ( x ) fonksiyonunun x = a nok-
− ( )
tasındaki türevi f ( a ) = l i m olarak
−
alınır. x a
y = f ( x ) fonksiyonunun türev fonksiyonu f ( x ) , y ,
( )
veya olarak gösterilebilir.

~ 883 ~ ~ 886 ~ ~ 889 ~

− − − + − −
ifadesine “ türev operatörü ” adı verilir. x ’e göre türev f ( x ) = – 3x + k için lim = 9 f( x ) = 4 için l i m = ?
+
alınacağını belirtir. ise k = ? x –2 h 0

−
f( x ) = fonksiyonu için l i m = ?
−
x 5

~ 884 ~ ~ 887 ~ ~ 890 ~

f( x ) = 2 + 5x – 1 fonksiyonu için + −
f( x ) = + mx – 5 için l i m =1
− − − ( )
lim = ? f ( a ) = lim işleminde x – a = h ise m = ? h 0
+ −
x –7 x a dönüşümü yapılırsa;

x a olurken h 0 olur.
x – a = h ise x = a + h olur.

− ( ) + − ( )
f ( a ) = lim = lim
−
x a h 0
olarak bulunur.
Soru çözümlerinde iki limit kuralından da çözüm yapılabi-
lir.

~ 885 ~ ~ 888 ~ ~ 891 ~

 −
f( x ) = 7 ve h ( x ) = – 12 ise
Türev Alma Kuralları f( x ) = – ve h ( x ) = ise
f (́ 1 ) + h (́ 9 ) = ?
Fonksiyonların türevini limit kuralından faydalanarak f (́ 1 ) + h (́ 8 ) = ?

çözmek yerine çözüm için türev alma kurallarını kullanmak

işimizi çok kolaylaştırır.

( Sabit Fonksiyonun Türevi )

c ( c sabit ) için f ( x ) = c ise f ( x ) = 0

olarak alınır. Yani sabit fonksiyonun türevi sıfırdır.

( Üslü Fonksiyonun Türevi )

a ve n için f ( x ) = a . ise
−
f ( x ) = a.n. olarak alınır.
~ 892 ~ ~ 895 ~ ~ 898 ~

Üslü fonksiyonun türevinde kuvvet üslü ifadenin başına f( x ) = 6 ve h ( x ) = ise

çarpım olarak indirilir ve kuvvet bir azaltılır. f (́ 3 ) + h (́ – 1 ) = ?
Örneğin;
1 ) f ( x ) = 5 ise f ( x ) = 5 . 1 = 5 . olup
−
f (́ x ) = 5 . 0 . = 0 bulunur. Sabit sayıların türevi
her zaman 0 ’dır.

2 ) f ( x ) = 8x ise f ( x ) = 8 olup
−
f (́ x ) = 8 . 1 . = 8. = 8 . 1 = 8 bulunur.

3) f ( x ) = 3 ise f (́ x ) = 3 . 5 . = 15 . olarak
bulunur.
~ 893 ~ ~ 896 ~ ~ 899 ~

f( x ) = 4 ise f (́ – 2 ) + f ( – 2 ) = ? f( x ) = ise f (́ 16 ) = ? f( x ) = . x ise f (́ x ) = ?

~ 894 ~ ~ 897 ~ ~ 900 ~

 . f( x ) = + 5 – mx + 1 ve f ( – 2 ) = 6 ise m = ?
f( x ) = ise f (́ x ) = ? f( x ) = – . + + – 6 ise f ( 2 ) = ?

~ 901 ~ ~ 904 ~ ~ 907 ~

− f( x ) = 2 + k – 4x + 6 ve f ( 2 ) = f ( – 1 ) ise
f( x ) = 8 + 2 – ise l i m = ?
− k = ?
x 4

~ 902 ~ ~ 905 ~ ~ 908 ~

( Toplamın Türevi ) f( x ) = – 4x + 1 ve h ( x ) = – + x + 3 fonksi-

f ( x ) = a. + b. + . . . şeklindeki fonksiyonun yonları veriliyor. Bunu göre; A ) ( f + h ) ( 5 ) = ?

türevinde her bir terimin türevi alınır.

( f + h ) ( x ) = f ( x ) + h ( x )
( f – h ) ( x ) = f ( x ) – h ( x ) olarak alınır.

f( x ) = 2 – 3 + 4x + 1 ise f ( – 1 ) = ?

~ 903 ~ ~ 906 ~ ~ 909 ~

f( x ) = – 4x + 1 ve h ( x ) = – + x + 3 P ( x ) polinom fonksiyon olmak üzere
f( x ) = ise f ( x ) = ?
B) ( f – h ) ( – 1 ) + ( f.h )( 1 ) = ? P( x ) + P ( x ) = + 5x – 6 ise P ( 3 ) = ?

~ 910 ~ ~ 913 ~ ~ 916 ~

P ( x ) polinom fonksiyon olmak üzere f( x ) = 5 – x + + 6 ise f ( – 1 ) = ?

P ( x ) + 5 . P ( x ) = 3x – 5 ise P ( x ) polinomunun denklemini
bulunuz. ( Hem polinom hem de türevinin bir arada olduğu denk-
lemlerde; polinom fonksiyonunun derecesi, verilen denklemdeki
fonksiyonun derecesi ile aynı alınır. Bu soru için P ( x ) = ax + b
olarak alınır. )

~ 911 ~ ~ 914 ~ ~ 917 ~

P ( x ) polinom fonksiyon olmak üzere

( İkinci Mertebeden Türev ) f( x ) = – + 4 + 6 ise f ( 2 ) = ?
P ( x ) – 4 . P ( x ) = 17 – 12x ise P ( x ) polinomunun denkle-
mini bulunuz. f ( x ) fonksiyonun türevi f ( x ) , veya
olarak gösterilirdi.
Türev fonksiyonunun bir daha türevi alınırsa bu fonksiyona

“ ikinci mertebeden türev ” adı verilir. f ( x ) , veya

ile gösterilir.

f ( x ) = [ f ( x ) ] olur.

= olarak alınır.
~ 912 ~ ~ 915 ~ ~ 918 ~
 f( x ) = – + k + 2x ve f ( – 2 ) = 46 ise 2.yol : Ya da çarpım fonksiyonunun sonucu bulunur ve
f( x ) = + ise f ( 1 ) = ?
f ( 1 ) = ? ardından bulunan terimlerin türevi alınır.
f( x ) = + 1 ve h ( x ) = 5x – 2 ise ( f . h ) ( x ) = ?

~ 919 ~ ~ 922 ~ ~ 925 ~

. f( x ) = 2 – 6x ve h ( x ) = + x ise
y = f( x ) = ise = ? ( f.h ) ( 2 ) = ?
( Çarpımın Türevi )

( f.h ) ( x ) = f ( x ).h( x ) + f( x ).h ( x )

olarak alınır.
( f.g.h ) ( x ) = f ( x ).g( x ).h( x ) +
f( x ).g ( x ) h( x ) + f( x ).g( x ).h ( x )
olarak alınır.
Daha fazla çarpım verilirse yine aynı türev alma yöntemi
kullanılır.

~ 920 ~ ~ 923 ~ ~ 926 ~

f( x ) = + 1 ve h ( x ) = 5x – 2 ise ( f . h ) ( x ) = ?
f( x ) = + 2x ve h ( x ) = + 3 ise
( f.h ) ( – 1 ) = ?

~ 921 ~ ~ 924 ~ ~ 927 ~

 f( x ) = ( – 6x ) . ( – 7 ) ise f ( 4 ) = ? P( x ) = ( 4 – ) . ( 3x + 1 ) . ( x – 1 ) . ( 5x + 3 ) ise
P ( 2 ) = ? ( Bir çarpanı 0 yapan gruba f ( x ) diğer çarpanlara
h ( x ) denirse kolay yoldan türev alınır. )

~ 928 ~ ~ 931 ~ ~ 934 ~

f ( x ) = ( 2x – 4 ) . ( + 1 ) . ( 8x – ) ise P ( x ) = ( x + 1 ) . ( 3 – x ) . ( x + 2 ) . ( x – 1 ) . 2x ise
f ( 1 ) = ? P ( –2 ) = ?

~ 929 ~ ~ 932 ~ ~ 935 ~

f( x ) = 5 – + 3kx ve h ( x ) = + 2x ve P ( x ) = ( x + 20 ) . ( x + 19 ) . ( x + 18 ) . . . ( x + 1 ) . x
( f . h ) ( 1 ) = 10 ise k = ? ise P ( 0 ) = ?

~ 930 ~ ~ 933 ~ ~ 936 ~

 ( Bölümün Türevi ) f( x ) = 2 + 3x ve h ( x ) = 4x – ise

. − . ( –1 ) = ?
( x ) = olarak
( )
alınır.
+
f( x ) = ise f ( 3 ) = ?
+

~ 937 ~ ~ 940 ~ ~ 943 ~

f( x ) = – x ve h ( x ) = ise ( 2 ) = ?

~ 938 ~ ~ 941 ~ ~ 944 ~

− + .( − )
f( x ) = ise f ( 1 ) = ? f( x ) = ise f ( 0 ) = ?
+ +

~ 939 ~ ~ 942 ~ ~ 945 ~

 − − B) f ( x ) = ?
f( x ) = ve f ( 1 ) = 0 ise a = ?
−

~ 946 ~ ~ 949 ~ ~ 952 ~

f ( x ) = 4 – 3x ve h ( x ) = x – 2 fonksiyonları −
y = f ( x ) ve x = ise f ( – 5 ) = ?
. ( ) +
veriliyor. k ( x ) = ise k ( 0 ) = ?
+

~ 947 ~ ~ 950 ~ ~ 953 ~

y = f ( x ) ve + = 1 ise; A ) f ( x ) = ?

~ 948 ~ ~ 951 ~ ~ 954 ~

 f tek fonksiyondur. 2 + f ( – x ) = 3x – x . f ( x ) ise 3x – 5 , x < 1 ise f( x ) = + 2x ve h ( x ) = 6x – 10 ise
f ( x ) = ? ( Hatırlatma : f çift fonksiyon ise f ( – x ) = f ( x ) , f( x ) = ( f o h ) ( x ) = ?
– 4x , x ≥ 1 ise
f tek fonksiyon ise f ( – x ) = – f ( x ) olarak alınırdı. )
−
+ x , x < 3 ise
h( x ) =
x – 1 , x ≥ 3 ise

B) ( f . h ) ( – 1 ) = ?

~ 955 ~ ~ 958 ~ ~ 961 ~

3x – 5 , x < 1 ise 2. yol : Önce bileşke fonksiyon yani ( f o h ) ( x ) bulunur

f( x ) =
ve elde edilen fonksiyonun türevi alınır.
– 4x , x ≥ 1 ise
−
f( x ) = + 2x ve h ( x ) = 6x – 10 ise ( f o h ) ( x ) = ?
+ x , x < 3 ise
h( x ) =
x – 1 , x ≥ 3 ise

C) ( 4 ) = ?

~ 956 ~ ~ 959 ~ ~ 962 ~

3x – 5 , x < 1 ise f( x ) = – 5x + 1 ve h ( x ) = + 3x ise

f( x ) = ve ( Bileşke Fonksiyonun Türevi ) ( f o h ) ( 3 ) = ?
– 4x , x ≥ 1 ise
−
f ve h iki türevlenebilen fonksiyon olsun.
+ x , x < 3 ise fonksiyonları veriliyor.
h( x ) = ( f o h ) ( x ) = f ( h ( x ) ) olarak bulunurdu.
x – 1 , x ≥ 3 ise Buna göre;
( f o h ) ( x ) bileşke fonksiyonun türevi için;
A ) ( f + h ) ( 9 ) = ? ( Sayının bulunduğu şarta göre fonksiyon
1.y ol : ( f o h ) ( x ) = h ( x ) . f ( h ( x ) ) olarak
seçilir ve türev alınır. )
alınır.
( f o h ) ( x ) = [ f( h( x ) ) ] = h ( x ) . f ( h( x ) )

Önce iç kısmın Sonra fonksiyonun

türevi alınır. türevi alınır.
~ 957 ~ ~ 960 ~ ~ 963 ~
 f ( 4 + 5x ) = 3x – + ise f ( – 6 ) = ?
f( x ) = + 4 ve h ( x ) = + 1 ise x f( x ) h( x ) f ( x ) h ( x )
( f o h ) ( –1 ) = ? 1 –5 2 1 5
2 1 2 3 4

B) ( h o f ) ( 2 ) + ( f o f o h )( 2 ) = ?

~ 964 ~ ~ 967 ~ ~ 970 ~

+ f ( x ) = 3x – 4 , h ( x ) = + x + 1 ve k ( x ) = 2x f( – 5 ) = 8 – 2x ise x ℤ + için f ( 11 ) = ?
f ( x ) = 27 – 8x ve h ( x ) = ise
−
( h o f ) ( 3 ) = ? ise ( f o h o k ) ( 3 / 8 ) = ? ( Üçlü bileşke fonksiyonda bileşke
fonksiyon bulunur ve ardından türev alınır. )

~ 965 ~ ~ 968 ~ ~ 971 ~

f ( 2x – 4 ) = 4 – 6x + 1 ise f ( 2 ) = ? ( Verilen, f( 2 – 3x ) = 12 – 5x ise x için f ( – 1 ) = ?

x f( x ) h( x ) f ( x ) h ( x ) f ( h ( x ) ) bileşke fonksiyon gibi görülür ve eşitliğin türevi alınır.
1 –5 2 1 5
İç kısmı sağlayan x değeri için sonuç bulunur. )
2 1 2 3 4
Tabloda verilen değerlere göre;
A) ( f o h ) ( 1 ) = ?

~ 966 ~ ~ 969 ~ ~ 972 ~

 f ( 3x + 7 ) = h ( – 4x ) , h ( 12 ) = 21 ise f( x ) = ( − + ) ise f ( 0 ) = ? +
f( x ) = ise f ( 2 ) = ?
f ( 25 ) = ? −

~ 973 ~ ~ 976 ~ ~ 979 ~

f ( 8 – 2x ) = k ( 4x ) . h ( 3x – 1 ) eşitliği veriliyor. f( x ) = [ + ( − ) ] ise f ( 1 ) = ?

f( x ) = ( − ) + ise f ( 1 ) = ?
k ( 0 ) = 6 , h ( – 1 ) = 4 , k ( 0 ) = 5 ve h ( – 1 ) = – 1 ise
f ( 8 ) = ?

~ 974 ~ ~ 977 ~ ~ 980 ~

( Parantez Kuvveti Olan Fonksiyonun Türevi ) f( x ) = [ + ( − ) ] ise f ( 0 ) = ?

f( x ) = ise f ( 0 ) = ?
f türevlenebilen bir fonksiyon olsun. a ve n −

olmak üzere y = a . [ ] ise ( veya y = a . ( x ) )

−
y = a . n . [ ] . f ( x ) olarak alınır.
f ( x ) = 5.( + ) ise f ( – 1 ) = ?

~ 975 ~ ~ 978 ~ ~ 981 ~

f( x ) = + ise f ( 2 ) = ? ( x ) = 2x + + 15 ise f ( 2 ) = ?
( Zincir Kuralı )

y = h ( t ) ve t = k ( x ) olsun. Yani fonksiyonlar x yeri-

ne başka bir değişkene bağlılar. O halde,

= . olarak alınır. Bu yönteme “ zincir kuralı ”

adı verilir. Yani her fonksiyonun kendi değişkenine bağlı ola-

rak türevi alınır. Bu değişkenler x gibi düşünülür.

y = h ( t ) , t = k ( z ) ve z = g ( x ) olsun. O halde,

= . . olarak alınır.

~ 982 ~ ~ 985 ~ ~ 988 ~

f( x ) = ( + ) ise f ( 0 ) = ? ( x ) = + 4x – 1 ise f ( 1 ) ifadesinin pozitif

y = 5t – 11 ve t = + 1 ise ifadesinin x = 2
değeri kaçtır ?
için sonucunu bulunuz.

~ 983 ~ ~ 986 ~ ~ 989 ~

f ( x ) = 3x . + ise f ( ) = ? ( x + 5 ) = 3 + ise f ( 4 ) ifadesinin negatif

y = – 11m ve m = 4x + 5 ise ifadesinin
değeri kaçtır ?
x = – 1 için sonucunu bulunuz.

~ 984 ~ ~ 987 ~ ~ 990 ~


y = + 2 , t = 2u + 1 ve u =
sinin u = 0 için sonucunu bulunuz.
( Türev – Eğim İlişkisi ) y = f ( x ) = ( 3x – 2 ) . ( 5 – x ) eğrisine x = 2 apsisli
+ x ise ifade-
Zamana bağlı konun fonksiyonu x ( t ) için; fonksiyona noktasında teğet olan doğrunun denklemini bulunuz.
A( , x( ) ) noktasında teğet olan bir d doğrusu için, fonksi-
yonun bu noktadaki türevi d doğrusunun eğimine eşit olduğunu
türevin başında işlemiştik.
y y = f( x ) d : y = mx + n

f fonksiyonuna A noktasında
teğet olan bir d doğrusu verilsin.
A( , ) Fonksiyonun A nokta-
sındaki türevinin değeri
α doğrunun eğimini verir.
0 x f ( ) = olarak alınır.
= tan α idi.
~ 991 ~ ~ 994 ~ ~ 997 ~

Doğru denklemi y – = m.( x – ) olarak bulunurdu. +

t = – 2x , y = 2 + 3u ve u = – 1 ise ifade- y = f( x ) = fonksiyonunun A ( x , – 2 ) nok-
−
sinin u = 0 için x ’in tam sayı değeri için sonucunu bulunuz. y = f ( x ) = 2x – + 3 eğrisine x = 3 apsisli nokta-
tasındaki teğetinin eğimini bulunuz.
sında teğet olan doğrunun denklemini bulunuz.

~ 992 ~ ~ 995 ~ ~ 998 ~

y = f( x ) = – 3 + 4x – 1 eğrisine x = – 1 apsisli
p = 2 – 1 , k = + 3 ve v = + k ise y = f( x ) = − fonksiyonunun x = apsis-
noktasında teğet olan doğrunun denklemini bulunuz.
ifadesinin q = 4 için sonucunu bulunuz. li noktasındaki teğetinin x ekseniyle yaptığı pozitif yönlü açının öl-
çüsü kaç derecedir ?

~ 993 ~ ~ 996 ~ ~ 999 ~

 y = f( x ) = + k + x eğrisine x = 2 apsisli nokta- B ) Bu doğruya olan uzaklığını bulunuz. y f fonksiyonu A noktasında d
sında teğet olan doğrunun denklemi 2y – 2x + 1 = 0 ise k = ? f doğrusuna teğettir.
A 5 k ( x ) = x . f ( x ) ise
k ( –6 ) = ?

–6 –1 0 x

~ 1000 ~ ~ 1003 ~ ~ 1006 ~

y = f( x ) = – 4x + k eğrisine teğet olan doğrunun y = f ( x ) = ( 4x – 2 ) . ( 3 – x ) fonksiyonun grafiği y f f fonksiyonu A noktasında d

denklemi 2x – y + 5 = 0 ise teğet noktasını ve k değerini bulu- üzerinde olan ve denklemi 2x + y – 9 = 0 olan doğruya en yakın d doğrusuna teğettir.
nuz. noktayı bulunuz. k( x ) = .f( x ) + 1
3 A k ( 4 ) = ?

–2 0 4 x

~ 1001 ~ ~ 1004 ~ ~ 1007 ~

y = f( x ) = x + fonksiyonun grafiği üzerinde olan ve y = f( x ) = + kx + m ve y = h ( x ) = – + nx y f ve h fonksiyonu A noktasında d

denklemi y – 5x + 8 = 0 olan doğruya en yakın noktasının; fonksiyonları ( 1 , 0 ) noktalarında birbirine teğettir. Buna göre f doğrusuna ve birbirlerine teğettir.
A ) Koordinatlarını bulunuz. k , m ve n sayılarını bulunuz. ( Nokta denklemleri sağlar. Teğet ( )
–2 0 1 x k(x) = + f ( x ).
f Verilen doğruya paralel olan ve f ’e doğrularının eğimleri de birbirine eşitlenir. )
teğet olan doğru çizilir ve ise k ( 1 ) = ?
y – 5x + k = 0 eğim – türev ilişkisinden –2
nokta bulunur.
h –3
A A
y – 5x + 8 = 0

~ 1002 ~ ~ 1005 ~ ~ 1008 ~

 – 4x , x < – 1 ise parçalı fonksiyonunun
( Türev – Süreklilik İlişkisi )
f( x ) = x = – 1 değeri için türe-
Bir f fonksiyonu her a için sürekli olmak üzere,
+ 4 , x ≥ – 1 ise vi varsa bulunuz.
fonksiyonun x = a noktasındaki sağdan ve soldan türevleri
birbirine eşit ise bu fonksiyon x = a için türevlenebilirdir.

f fonksiyonu x = a için sürekli ve

+ −
f ( ) = f ( ) = k ise f ( a ) = k olarak alınır.
*** Bir fonksiyonun x = a noktası için sürekliliği belirtil-
memişse işleme öncelikle süreklilik kontrolü ile başlanır.
Süreklilik sağlanırsa ardından sağdan ve soldan türev kontrolü
yapılır. Süreklilik sağlanmazsa türev kontrolüne gerek yoktur.
~ 1009 ~ ~ 1012 ~ ~ 1015 ~

y f( x ) = + tx + 18 parabolü
f ile d doğrusu A noktasında
birbirlerine teğettir. tan α = 4
olup k ( x ) = ( 2x – 4 ) 1 ) f fonksiyonu bir noktada türevli ise bu noktada
ise; A ) k ( 5 ) = ?
A aynı zamanda da süreklidir.

2 ) f fonksiyonu bir noktada sürekli ise bu noktada türevi

vardır diyemeyiz.

3 ) f fonksiyonu bir noktada sürekli değil ise bu noktada

0 α 6 x türevi de yoktur.
d

~ 1010 ~ ~ 1013 ~ ~ 1016 ~

B ) d doğrusunun eksenleri kestiği noktaları bulunuz. 1 + x , x < 1 ise parçalı fonksiyonunun , x < 8 ise parçalı fonksiyonunun
f( x ) = 2 , x = 1 ise x = 1 değeri için türe-
+ 1 , x > 1 ise vi varsa bulunuz. f( x ) = x – 4 , x = 8 ise x = 8 değeri için türe-
+
, x > 8 ise vi varsa bulunuz.
−

~ 1011 ~ ~ 1014 ~ ~ 1017 ~

 a + b , x < – 2 ise parçalı fonksiyonunun + ax + 6 , x ≤ 0 ise parçalı fonksiyo- + 3 , x ≤ 1 ise
Örneğin f ( x ) = fonksiyonunun alalım.
f( x ) = x = – 2 değeri için türevi f( x ) = 3bx + 5 + b , 0 < x < 3 ise nunun x = 0
– 2x + 6 , x > 1 ise
12x + 2b , x ≥ – 2 ise varsa k . m = ? – + cx – 9 , x ≥ 3 ise değeri için türevi
y Grafiğe baktığımızda f fonksiyonu x = 1
var ama x = 3 için sürekli değil ise c sayısı kaç olamaz ?
noktasında süreklidir. Ama bu noktada
4 türevi inceleyelim.
−
f ( ) = 2x + 0 = 2.1 = 2
+
f ( ) = –2 + 0 = –2
+ −
0 1 x f ( ) ≠ f ( ) olduğundan
fonksiyon x = 1 noktasında türevli değildir.

3 ) Fonksiyonun x = a noktasının sağında ve

ve solunda aynı grafik devam ediyorsa fonk-
siyon bu noktada hem sürekli hem de türevlidir. a
~ 1018 ~ ~ 1021 ~ ~ 1024 ~

k + 4 , x ≤ 1 ise parçalı fonksiyonunun Tanımlı olduğu aralıkta grafiği verilen f fonksiyonunun;

f( x ) = x = 1 değeri için türevi A ) Türevli olmadığı y
2 + mx , x > 1 ise varsa k . m = ? noktaların apsislerini 4
bulunuz.

2
1
B ) Sürekli
olduğu halde –1 0 3 5 x
türevinin olmadığı
noktaların apsislerini f
bulunuz.

~ 1019 ~ ~ 1022 ~ ~ 1025 ~

1 ) Kritik noktalar yani grafikte kesintinin olduğu nok- y

talarda fonksiyon sürekli değildir. Dolayısıyla bu kritik nokta- 3
larda fonksiyon türevsizdir.
f 2

a a –2 0 2 4 5 x
Fonksiyon x = a noktasında sürekli olmadığı için bu nokta-
da türevli de değildir.
Tanımlı olduğu
2 ) Fonksiyon kırılma ( grafiğin sol aralıkta grafiği verilen
ve sağ kısımları farklı ) noktalarında f fonksiyonunun; –3
sürekli olmasına rağmen bu A ) Türevli olmadığı noktaların
noktalarda türevli değildirler. a Çünkü türev apsisleri toplamı kaçtır ?
sonuçları ( fonksiyona teğet olan doğruların eğimi ) farklıdır.
~ 1020 ~ ~ 1023 ~ ~ 1026 ~
 y y
3 ( 11. Sınıf Konusuydu ) f

f 2 f f
f( )

–2
B ) Türevli olduğu
noktaların apsislerinin
adedini bulunuz.
–3
1
a b a b f( )
0 2 4 5 x f fonksiyonu [ a , b ] f fonksiyonu ( a , b )
aralığında artandır. aralığında artandır.
0 a b x
C ) Fonksiyonun türevli
olduğu en geniş tanım f f Her , [ a , b ] ( diğer aralıklar içinde geçerli )
kümesini yazınız.
için f azalan fonksiyon ise, < olduğunda
a b a b
f( ) > f( ) olmalıdır.
f fonksiyonu [ a , b ) f fonksiyonu ( a , b ]
aralığında artandır. aralığında artandır. *** Yani x değerleri artarken fonksiyon değerleri azalır.
~ 1027 ~ ~ 1030 ~ ~ 1033 ~

y Tanımlı olduğu aralıkta y f artan bir fonksiyon ise aşağıdaki ifadelerden hangisi
f 3 yandaki f fonksiyonunun f kesinlikle doğrudur ?
grafiği verilmiştir. A) f ( 5 ) < f ( 1 ) B) f ( – 4 ) > f ( – 2 )
2 Buna göre; f( )

1 f( )

–4 –2 0 3 4 x
C) f ( – 1 ) < f ( 8 ) D) f ( 2 ) – f ( 0 ) < 0
–1 0 a b x
A ) Fonksiyonun türevli olduğu noktaların apsislerini bulunuz.
Her , [ a , b ] ( diğer aralıklar içinde geçerli )
için f artan fonksiyon ise, < olduğunda
B ) Fonksiyonun türevli olduğu en geniş tanım kümesini yazınız.
f( ) < f( ) olmalıdır. E ) f ( 10 ) . f ( – 5 ) > 0

*** Yani x değerleri artarken fonksiyon değerleri de artar.

~ 1028 ~ ~ 1031 ~ ~ 1034 ~

12. 5. 3. Türevin Uygulamaları y Tanımlı olduğu aralıkta grafiği verilen

Terimler ve Kavramlar: Kritik nokta, ekstremum nokta, mutlak 3 f fonksiyonu için aşağıdaki ifade-
f f
maksimum, mutlak minimum, yerel maksimum, yerel minimum f lerden kaç tanesi doğrudur ?
2
12. 5. 3. 1. Bir fonksiyonun artan veya azalan olduğu aralıkları
a b a b I . f fonksiyonu
türev yardımıyla belirler.
f fonksiyonu [ a , b ] f fonksiyonu ( a , b ) [ –4 , 5 )
12. 5. 3. 2. Bir fonksiyonun mutlak maksimum ve mutlak minimum, aralığında azalandır. aralığında azalandır. aralığında
yerel maksimum, yerel minimum noktalarını belirler.
–4 0 3 5 x azalandır.
Bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılarak grafik çizimine
yer verilir ve yorumlanır. –1
12. 5. 3. 3. Türevi yardımıyla bir fonksiyonun grafiğini çizer. f f II . f ( 4 ) > f ( 0 ) III . f ( 1 ) < f ( – 2 )
A ) Grafik çizimleri polinom fonksiyonlarla sınırlandırılır.
B ) Bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılır. a b a b IV . f ( – 3 ) . f ( 1 ) < 0 V . f fonksiyonunun azalan
12. 5. 3. 4. Maksimum ve minimum problemlerini türev yardımıyla f fonksiyonu [ a , b ) f fonksiyonu ( a , b ] olduğu aralıklardan birisi
çözer. Gerçek hayat problemlerine yer verilir. aralığında azalandır. aralığında azalandır. [ 0 , 3 ] aralığıdır.
~ 1029 ~ ~ 1032 ~ ~ 1035 ~
 f : [ a , b ] fonksiyonu ( a , b ) aralığında tü- y = f ( x ) = 3x – 6 fonksiyonunun varsa artan ve azalan f( x ) = – 3 – 24x + 5 fonksiyonunun varsa artan
revli olsun. ( Sınırların dışı yani, sol sınırın solu ve sağ sınırın sağı olduğu aralıkları bulunuz. ( Doğru grafiğinin çiziminden de istenen ve azalan olduğu aralıkları bulunuz.
belli olmadığından bunlar türev fonksiyonunda dahil edilmez. ) bulunabilir. ) y f

Her x ( a , b ) için f ( x ) > 0 f artan fonksi-

yondur. 0 3 x
Her x ( a , b ) için f ( x ) < 0 f azalan
fonksiyondur.
Her x ( a , b ) için f ( x ) = 0 f sabit fonksi- –6
yondur.
*** Çözüm için türev fonksiyonu sıfıra eşitlenir ve kökler
tabloya yerleştirilerek işaret kontrolü yapılır. Ardından
fonksiyonun artan – azalan olduğu aralıklar bulunur.
~ 1036 ~ ~ 1039 ~ ~ 1042 ~

Örnek bir tablo verelim. y = f( x ) = – 4x + 3 fonksiyonunun varsa artan ve

x –∞ +∞ f fonksiyonu; azalan olduğu aralıkları bulunuz. ( Parabol grafiğinin çiziminden
de istenen bulunabilir. ) y
( –∞ , ]
f ( x ) aralığında 3 f
azalan,
[ , ∞ )
f( x ) aralığında 2
0 1 3 x
Azalan Artan ise artandır.
–1
*** Tabloda işareti; sayının, türev fonksiyonunun kökü T ( Tepe Noktası )

olduğunu gösterir. İçi dolu – boş kavramları kullanılmaz. Sayı

çözüm kümelerine dahil olarak alınır.
~ 1037 ~ ~ 1040 ~ ~ 1043 ~

y = f ( x ) = 2 fonksiyonunun varsa artan ve azalan oldu- f( x ) = –3 + 24x fonksiyonunun varsa artan ve aza-
f( x ) = – – 11 fonksiyonunun varsa artan ve
ğu aralıkları bulunuz. ( Doğru grafiğinin çiziminden de istenen bu- lan olduğu aralıkları bulunuz.
lunabilir. ) y azalan olduğu aralıkları bulunuz.

2 f

0 x

~ 1038 ~ ~ 1041 ~ ~ 1044 ~

 f( x ) = – + 2 – 1 fonksiyonunun artan olmadığı
aralığı bulunuz.

~ 1045 ~ ~ 1048 ~ ~ 1051 ~

−
f( x ) = – 6 + 36x + 2 fonksiyonunun varsa artan f( x ) = fonksiyonunun daima artan olması için
−
ve azalan olduğu aralıkları bulunuz. k ’nın çözüm aralığını bulunuz.

~ 1046 ~ ~ 1049 ~ ~ 1052 ~

−
f( x ) = fonksiyonunun varsa artan ve azalan
−
olduğu aralıkları bulunuz.

~ 1047 ~ ~ 1050 ~ ~ 1053 ~

 − + f ( x ) = ( 2m – 1 ) + 3m + 3x – 1 fonksiyonu
f( x ) = fonksiyonunun daima azalan ol-
+ daima artan ise m ’nin çözüm aralığını bulunuz.
ması için k ’nın çözüm aralığındaki en büyük tam sayıyı bulunuz.

~ 1054 ~ ~ 1057 ~ ~ 1060 ~

+
f( x ) = + – x + 4 fonksiyonu

( 11.Sınıf ) daima azalan ise k ’nın çözüm aralığını bulunuz.

Her x için;
1) a + bx + c > 0 ise a > 0 ve ∆ < 0
2) a + bx + c < 0 ise a < 0 ve ∆ < 0
şartlarının ortak çözüm kümesi bulunur. Çözümlerde tablo
sisteminden yararlanılır.
a sayısından çözüm gelmiyorsa sadece ∆ şartı kontrol
edilir. ∆ = – 4ac idi.

~ 1055 ~ ~ 1058 ~ ~ 1061 ~

x ( – ∞ , 0 ) olsun. f ( x ) bu aralıkta artan ve negatif

f( x ) = + m + ( m + 6 ) x + 1 fonksiyonu dai-
değerli bir fonksiyon olmak üzere altta verilen fonksiyonların artan
ma artan ise m ’nin çözüm aralığını bulunuz. ve azalan durumunu inceleyiniz. ( Verilen fonksiyonların türevi alı-
nır. Sonucun pozitif veya negatif olma durumuna göre fonksiyonun
artan – azalanlık durumuna karar verilir. )
A ) h ( x ) = f ( x ) + 10x – 1

B) k ( x ) = x . f ( x )

~ 1056 ~ ~ 1059 ~ ~ 1062 ~

x ( – ∞ , 0 ) , f ( x ) artan ve negatif değerli y C) g ( x ) = f o f ( x ) y f ( x ) fonksiyonu-
C) g ( x ) = ( x ) 3 nun grafiği yanda
f ( x ) verilmiştir. Buna
göre f ( x )
f( x ) fonksiyonunun
–4 0 4 7 x artan – azalan
olduğu aralıkları bulunuz.
0 a b x ( f ( x ) ’in işaret tablosu yapılır ve f ( x ) ’in artan – azalan aralık-
ları bulunur. )
D) t ( x ) =
D) t ( x ) = ( x ) + f( x ) x

f ( x )

f( x )

~ 1063 ~ ~ 1066 ~ ~ 1069 ~

x ( – ∞ , 0 ) , f ( x ) artan ve negatif değerli y

y E) q ( x ) =
E) p ( x ) = – ( ) f ( x )

f( x ) –1 0 4 8 x

0 a b x f ( x ) fonksiyonunun grafiği üstte verilmiştir. Buna göre;

F ) q ( x ) = f [ f ( x ) ] – 5x A ) f ( x ) fonksiyonunun artan – azalan olduğu aralıkları bulunuz.
x

f ( x )

f( x )
~ 1064 ~ ~ 1067 ~ ~ 1070 ~

y [ a , b ) aralığında tanımlı olan f ( x ) F) p ( x ) = . f ( x ) – f ( x ) – 4x + 2 x

fonksiyonunun grafiği yanda verilmiştir. y
f ( x )
Buna göre altta verilen fonksiyonların
artan – azalan durumunu inceleyiniz. f( x )
f( x )
A) h ( x ) = – f( x ) f( x )
B ) Alttaki ifadelerden hangileri doğrudur ?
I. f ( 1 ) < f ( 3 )
0 a b x
0 a b x

B ) k ( x ) = 5 f ( x ) – 4x + 6
II. f ( 5 ) < f ( 7 ) III. f ( 9 ) – f ( 12 ) > 0

~ 1065 ~ ~ 1068 ~ ~ 1071 ~

 y y
f ( x ) 5

1 ) Bir f fonksiyonun belirli bir aralıktaki değeri için; f ( )

3 f
sonucu en büyük oluyorsa ( , f( ) ) noktası “ yerel maksi-
mum noktası ” , f ( ) sonucu en küçük oluyorsa ( , f( ) )
–1 0 4 8 x noktası “ yerel minimum noktası ” olarak adlandırılır.
y
5 Grafikte [ 0 , 9 )
IV. f ( – 1 ) + f ( – 5 ) > 0 –5 –2 0 2 4 x
aralığını inceleyelim.
–1 Üstte f ( x ) fonksiyonunun grafiği 3 f Bu aralıkta ( 4 , 3 )
verilmiştir. Buna göre; noktası yerel maksimum,
A ) f ( x ) fonksiyonunun artan – azalan – sabit olduğu aralıkları 1 ( 6 , 1 ) ise yerel mini-
V. f ( 1 ) . f ( 6 ) < 0
bulunuz. mum noktasıdır.
0 4 6 9 x ( 9 , 5 ) noktası
sisteme dahil olmadığı için yerel maksimum nokta değildir.
~ 1072 ~ ~ 1075 ~ ~ 1078 ~

y Yanda f ( x ) fonksiyonunun grafiği B ) f ( x ) fonksiyonunun pozitif – negatif – sıfır olduğu aralıkları 2 ) Bir fonksiyonun bir aralıkta değil de tanımlı olduğu aralıktaki
5 veriliyor. Buna göre; A ) f ( x ) ’in bulunuz. en büyük değerini aldığı noktaya “ mutlak maksimum noktası ”, en
artan – azalan olduğu aralıkları x büyük değerine ise “ mutlak maksimum değer ” adı verilir.
3 bulunuz. Bir fonksiyonun bir aralıkta değil de tanımlı olduğu aralıktaki en
f ( x )
küçük değerini aldığı noktaya “ mutlak minimum noktası ”, en
küçük değerine ise “ mutlak minimum değer ” adı verilir.
f( x )
y
–2 0 2 6 x 4 Grafikte; ( – 6 , 4 ) mutlak
B ) f ( x ) fonksiyonunun pozitif – negatif olduğu f 3 maksimum, ( 0 , 3 ) yerel
f aralıkları bulunuz. ( Tablodan da görülebilir. ) C ) Alttaki işlemlerin sonucunun pozitif – negatif – sıfır olma duru- maksimum, ( 5 , – 2 )
x munu inceleyiniz. 1 mutlak minimum ve
I. f ( – 1 ) . f ( 3 ) II. f ( 1 ) + f ( 10 ) ( – 3 , 1 ) ise yerel
f ( x ) –6 –3 0 3 5 x minimum noktasıdır.

f( x ) –2
~ 1073 ~ ~ 1076 ~ ~ 1079 ~

x x
3 ) f ( x ) fonksiyonunun türev fonksiyonunun kökü
f ( x ) f ( x ) olsun. Örnek tablo gösterimi aşağıdaki gibi olsun.
x x
f( x ) f( x )

C ) f ( 5 ) . f ( 1 ) işleminin sonucunun pozitif – negatif olma −

f ( x ) f ( x )
durumunu inceleyiniz. III. IV. f ( 6 ) – f ( – 3 )
( )
f( x ) f( x )
Yerel Yerel
/ minimum vardır. maksimum vardır.
D ) f ( – 2 ) – f ( 4 ) işleminin sonucunun pozitif - negatif olma
V. VI. f ( 8 ) + f ( 2 ) + f ( – 4 )
durumunu inceleyiniz. ( − ) ( , f( ) ) yerel ( , f( ) ) yerel
minimum noktadır. maksimum noktadır.
Bir fonksiyonun yerel maksimum ve yerel minimum nokta-
larına genellikle “ ekstremum noktalar ” adı verilir.
~ 1074 ~ ~ 1077 ~ ~ 1080 ~
 Grafik sorularında, bir y y y = f( x ) = – 16x fonksiyonunun varsa yerel mini-
noktada yerel maksimum 6 mum ve maksimum noktalarını ( ekstremum noktaları ) bulunuz.
veya yerel minimum olup 5 f ( f ( x ) fonksiyonunun kökleri bulunur ve işaret tablosu yapılır.
bu noktada türevi olan Yerel minimum ve maksimum noktaların apsisleri bulunur ve fonk-
fonksiyonlar için bu nokta f 3 siyonda bu apsis değerleri kullanılarak yerel minimum ve maksi-
çizgi olarak gösterilir. mum değerler bulunur. )
y 0 x
–5 6
–4 –2 0 3 5 7 11 x
( , f( ) ) noktası da yerel
–3/2
f maksimum noktasıdır. Ama fonk-
siyonunun noktasında türevi –2
0 x yoktur. Çünkü burası kırılma
B ) Yerel minimum, mutlak
( , f( ) ) yerel noktasıdır. minimum, yerel maksimum ve
maksimum noktadır. türev fonksiyonun köküdür. mutlak minimum noktaları yazınız.
~ 1081 ~ ~ 1084 ~ ~ 1087 ~

y y y = f( x ) = – 6 + 5 fonksiyonunun varsa ekstre-

6 mum noktalarını bulunuz.
4 Grafiği verilen f fonksiyonu için;
A ) Fonksiyonun yerel 5 f
2 minimum ve maksimum
noktalarını yazınız. 3

–3 –1 0 1 3 5 7 x
–5 6
–4 –2 0 3 5 7 11 x
–2 f
–3/2
–3
–2
B ) Fonksiyonun mutlak maksimum ve minimum noktalarını yazı-
C ) Verilen noktalardaki hangi
nız.
x değerleri için türev yoktur ?

~ 1082 ~ ~ 1085 ~ ~ 1088 ~

y y Türev fonksiyonunun grafiği yanda

6 4 verilmiştir. f fonksiyonunun varsa
5 f yerel maksimum ve minimum
3 noktalarının apsislerini
3 bulunuz. ( f fonksiyo-
2 nunun işaret tablosu
yapıldığında istenen
–5 6
bulunur. )
–4 –2 0 3 5 7 11 x
–3 0 2 4 7 x
–3/2
f
–2
Tanımlı olduğu aralıkta grafiği
verilen f fonksiyonu için; A ) Mutlak
maksimum ve mutlak minimum değerlerin çarpımı kaç olur ?

~ 1083 ~ ~ 1086 ~ ~ 1089 ~

 y = f( x ) = + – 2x fonksiyonunun varsa ekst-
remum noktalarını bulunuz.

~ 1090 ~ ~ 1093 ~ ~ 1096 ~

y = f( x ) = – 3 + 2x – 1 fonksiyonu veriliyor. f y = f( x ) = – 6 + 20x – 4 fonksiyonunun varsa

fonksiyonunun varsa ekstremum noktalarını bulunuz. ( f fonksi- ekstremum noktalarını bulunuz.
yonunun kökleri bulunur ve tablosu kontrol edilir. )

~ 1091 ~ ~ 1094 ~ ~ 1097 ~

y = f( x ) = – + 4 + 6x + 8 fonksiyonunun ekstre- f ( x ) = 0 denkleminin kökü yoksa ya da sadece çift katlı Bire bir ( bir yatay doğruyu bir noktada kesme ) ve örten
mum noktalarınının apsisleri toplamını bulunuz. kökü varsa f ( x ) fonksiyonu daima artan ya da daima azalandır. ( grafiğin alt ve üst sınırlar boyunca çizimi ) fonksiyonlarda yerel
y = f( x ) = 8 – 2 – 1 fonksiyonunun varsa ekstre- maksimum veya yerel minimum nokta yoktur. f ( x ) = 0 denk-
mum noktalarını bulunuz. leminde ∆ ≤ 0 şartına bakılır.
f : olan alttaki fonksiyonları inceleyelim.
y y
f f

0 x 0 x

f fonksiyonu bire bir ve örtendir. f fonksiyonu bire bir değil ama

örtendir. Grafik incelendiğinde örtendir. Grafik incelendiğinde
fonksiyonun yerel minimun ve fonksiyonun yerel minimum ve
maksimum noktası yoktur. maksimum noktası vardır.
~ 1092 ~ ~ 1095 ~ ~ 1098 ~
 y = f( x ) = + 6 – 6kx fonksiyonu bire bir ve örten y = f( x ) = a + bx + 8 fonksiyonunun bir ekstremum
ise k ’nın çözüm aralığını bulunuz. noktası A ( – 1 , 2 ) ise a + b = ? ( f fonksiyonu değeri için
ekstremum noktaya sahip ise f ( ) = 0 alınır. Ayrıca nokta da
denkleme uygulanarak istenen bulunur. )

~ 1099 ~ ~ 1102 ~ ~ 1105 ~

y = f( x ) = + k + mx + 6 fonksiyonu x = – 3 ve
y = f( x ) = – + 5 – 4x + 2 fonksiyonu bire bir
x = 1 noktalarında ekstremum noktalarına sahip ise k . m = ?
ve örten ise k ’nın en küçük tam sayı değeri ne olur ?

~ 1100 ~ ~ 1103 ~ ~ 1106 ~

y = f( x ) = + a – bx + 11 fonksiyonu x = – 1 ve y = f( x ) = a + b + 6x – 1 fonksiyonunun ekstre-

x = 1 noktalarında ekstremum noktalarına sahip ise a + b = ? mum noktalarından biri A ( 1 , 4 ) ise; A ) a . b = ?
( f fonksiyonu değeri için ekstremum noktaya sahip ise,
türev fonksiyonunun köküdür. Yani f ( ) = 0 olur. )

~ 1101 ~ ~ 1104 ~ ~ 1107 ~

 y= f ( x ) = – 4 + 4x fonksiyonunun grafiğini çizi-
y = f ( x ) polinom fonksiyonun ( x ’in kuvvetlerinin doğal niz.

sayı olduğu fonksiyon ) grafiğinin çizimi için;

A ) Fonksiyonun eksenleri kestiği noktalar bulunur.
x = 0 için y değeri bulunur.
y = 0 için x değeri – değerleri bulunur. Tek katlı köklerde
grafik x eksenini keserken, çift katlı kökte ise grafik x ekseni-
ne teğet olur.
B ) Fonksiyonun ekstremum noktaları bulunur.
Fonksiyonun artan – azalan olduğu aralıklar dikkate alına-
rak grafik çizilir.
~ 1108 ~ ~ 1111 ~ ~ 1114 ~

y = f( x ) = a + b + 6x – 1 y= f ( x ) = – 6 fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

B ) Diğer ekstremum noktayı bulunuz.

~ 1109 ~ ~ 1112 ~ ~ 1115 ~

y= f ( x ) = – 3 + 3x – 1 fonksiyonunun grafiğini
çiziniz.

~ 1110 ~ ~ 1113 ~ ~ 1116 ~

 y= f ( x ) = + .( − ) fonksiyonunun grafi-
ğini çiziniz.

~ 1117 ~ ~ 1120 ~ ~ 1123 ~

y= f ( x ) = ( 2 – x ).( + 2x + 1 ) fonksiyonunun y y = f( x ) = + k + mx
grafiğini çiziniz. B ) Fonksiyonun ekstremum
noktalarını bulunuz.

–2 0 2 x

~ 1118 ~ ~ 1121 ~ ~ 1124 ~

y y = f( x ) = + k + mx fonksi- y y = f( x ) = + k + mx
nunun grafiği yanda verilmiştir. C ) Fonksiyonun x ekseninin
Buna göre; A ) k ve m sayıla- kestiği noktaların apsislerini
rını bulunuz. bulunuz.
f f

–2 0 2 x –2 0 2 x

~ 1119 ~ ~ 1122 ~ ~ 1125 ~

 Bir tarafı dağlık bölge olan dikdörtgen şeklindeki gül tarla-
f fonksiyonun maksimum ya da minimum değerini bulmak için sının diğer kenarlarına tel örgü çekilecektir. Bu amaçla 900 m tel
kullanıldığına göre bu tarlanın alanı en fazla kaç m 2 olur ?
fonksiyonun ekstremum noktalarından faydalanılır. Problemler-
de elde edilecek denklem tek değişkene bağlı olarak yazılır ve
kural uygulanır.

Farkları 8 olan iki sayının çarpımı en az kaç olur ?

~ 1126 ~ ~ 1129 ~ ~ 1132 ~

2 + ( t + 1 )x + 2 – 12t + 8 = 0 denkleminin
kökler çarpımının en küçük değeri kaç olur ?

~ 1127 ~ ~ 1130 ~ ~ 1133 ~

Dik kenar uzunlukları 2x ve 6 – 3x br olan üçgenin alanı x > 0 olmak üzere bir ürünün alış fiyatı 5x + 36 , satış 3 m y m Yanda planı verilen
en fazla kaç br 2 olur ? fiyatı ise – + 21x + 6 ’dir. Bu ürünün satışından en fazla kaç dikdörtgen şeklindeki bir
kâr elde edilebilir ? evin çevresi 42 m ’dir.
Mutfak Oda 4 m Evin bölümleri de dik-
dörtgen şeklinde ise
salonun alanı en fazla
Antre 2 m kaç m 2 olur ?

3 m
2 m

Salon
x m

~ 1128 ~ ~ 1131 ~ ~ 1134 ~

 y = – 11x + 10 fonksiyonunun grafiği üzerinde olan
bir noktanın elemanları toplamı en az kaç olur ?

~ 1135 ~ ~ 1138 ~ ~ 1141 ~

y y = f( x ) = – 12 İki köşesi x ekseni, y Bir köşesi 3 br yarıçaplı yarım çember

iki köşesi de parabol üzerinde 3 üzerinde bulunan AOB üçgeninin çevresi
olan dikdörtgenin alanı en fazla A en fazla kaç br olur ?
0 x kaç br 2 olur ?

–3 0 B 3 x

~ 1136 ~ ~ 1139 ~ ~ 1142 ~

y = x – 3 doğrusu üzerinde olup A ( 2 , 3 ) noktasına

uzaklığı en yakın olan noktanın koordinatlarını bulunuz.

~ 1137 ~ ~ 1140 ~ ~ 1143 ~

 12 br çaplı kürenin içine yerleş-
tirilebilecek en büyük hacimli
koninin hacmini bulunuz.
( V = . . h / 3 idi.
= 3 alınız. )
M

~ 1144 ~ ~ 1147 ~ ~ 1150 ~

Altta grafiği verilen doğru A noktasından geçmektedir. Yan yüzeylerden birinin çevre uzunluğunun 12 br oldu-
y Doğru ile eksenler arasında kalan üçgensel bölgenin ğu dik kare prizmanın hacmi en fazla kaç br 3 olur ?
dik kenarlarının toplamının en az olması için k sayısı
k ne olmalıdır ?

3 A

0 1 n x

~ 1145 ~ ~ 1148 ~ ~ 1151 ~

( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat

programındaki yeri altta gösterilmiştir. )
12. 6. İNTEGRAL
12. 6. 1. Belirsiz İntegral
Terimler ve Kavramlar : Ters türev, belirsiz integral, integral sabiti
Sembol ve Gösterimler : ∫ f ( x ) . dx , c
12. 6. 1. 1. Bir fonksiyonun belirsiz integralini açıklayarak
integral alma kurallarını oluşturur.
A ) Belirsiz integral alma kuralları n ≠ – 1 olmak üzere
f( x ) = a. , ( a ) , ( n ) şeklindeki fonksiyonlarla
sınırlandırılır.
B ) Bir fonksiyonun bir sabitle çarpımının, iki fonksiyonun top-
lamının ve farkının integral alma kuralları verilerek uygulama-
lar yaptırılır.
~ 1146 ~ ~ 1149 ~ ~ 1152 ~
12. 6. 1. 2. Değişken değiştirme yoluyla integral alma işlemleri
yapar.
∫ f ( x ) . dx = – 6x + 4 ise f ( – 8 ) = ? ∫ . f ( x ) . dx = + – a + 2 ve f ( 1 ) = 6

6. ÜNİTE : İNTEGRAL ise a = ?

Belirsiz İntegral
Türevi belli olan bir fonksiyonu bulmak için yaptığımız işleme
“ integral alma ” adı verilir. ∫ integral sembolüdür.
F ( x ) fonksiyonun türevi f ( x ) olsun. F ( x ) fonksiyonuna
f ( x ) fonksiyonunun “ ters türevi ” adı verilir.

Türevi F ( x ) = 3 olan fonksiyon; F ( x ) = ,

F( x ) = + 1 , F( x ) = – 5 , F( x ) = – 3/4 ,
F( x ) = + , . . . olabilir. Bu yüzden bu fonksiyon
F( x ) = + c ( c sabit ) olarak alınır.
~ 1153 ~ ~ 1156 ~ ~ 1159 ~

∫ f ( x ) . dx = ( x ) + 12 ise f ( x ) = ?
Türevi ∫ f ( x ) . dx = – + x – 9 ise f ( x ) fonksiyonu-
Not 1: F ( x ) + c f( x ) ( F ( x ) = f( x ) )
nun x = – 1 noktasındaki teğetinin eğimi kaçtır ?
İntegrali

∫ f ( x ) . dx = F ( x ) + c ( c sabit ) belirsiz integral

alma işlemini gösterir. İntegral alma işleminde türevi alınmış
,

fonksiyonu bulurken c sabitini bilme imkanımız yoktur. Bu

yüzden işlemin cevabına c sabitini ekleriz.

∫ f ( x ) . dx = F ( x ) + c
İntegral alma işleminin x değişkenine göre
yapıldığını belirtir.
~ 1154 ~ ~ 1157 ~ ~ 1160 ~

∫ f ( x ) . dx = 6x – + 7 ise f ( x ) = ? ∫ x . f ( x ) . dx = + 4 – ise f ( – 1 ) = ? Altta birim karelerde grafiği verilen k fonksiyonu d doğru-

suna A noktasında teğettir. ∫f( x ) . dx = ( x ) + 5 ise
f( 3 ) = ?
y
d

k
x

~ 1155 ~ ~ 1158 ~ ~ 1161 ~

 ∫ f ( x ) . dx = 2 – 24
noktası varsa bulunuz.
+ 7 ise f ( x ) ’in ekstremum u = ( − ) eşitliğinin diferansiyelini alınız.
Not 2: türev operatörü olup ( f( x ) ) = f ( x )
idi.
d ( f ( x ) ) = f ( x ) . dx ifadesine ise f fonksiyonunun

“ diferansiyeli ” adı verilir.

Yani bir fonksiyonun diferansiyeli ( d ( . . . ) ) , fonksiyo-
nun türevi ile dx ifadesinin çarpımına eşittir.

d ( f ( t ) ) = f ( t ) . dt olur. *** Fonksiyon hangi değiş-

kene bağlıysa diferansiyel de ona göre uygulanır.

~ 1162 ~ ~ 1165 ~ ~ 1168 ~

f( x ) = 3 – 4x + 1 fonksiyonunun diferansiyelini bu-

y = 5t – ise dy ifadesinin eşitini bulunuz.
lunuz.

f( x ) = – 8x + fonksiyonunun diferansiyelini
bulunuz.

~ 1163 ~ ~ 1166 ~ ~ 1169 ~

F( x ) = ∫( – 6x – 40 ) . dx ise F ( x ) ’in ekstremum f( t ) = – + 4t + + 5 fonksiyonunun diferansiyeli- ∫ f ( x ) . dx = F ( x ) + c ( c sabit ) olsun.

noktası varsa bu noktaların apsislerinin çarpımını bulunuz. ni bulunuz. F ( x ) = f ( x ) idi.

A) ∫ f ( x ) . dx = [ F( x ) + c ] = F ( x )

= f ( x ) olur.
Türev ve türev fonksiyonunun tersi ( integral ) alma işlem-
leri aynı anda birbirlerini etkisizleştirir.
( f o − = − o f = I yani etkisiz fonksiyonu verirdi. )

B) ∫[ f ( x ) ] . dx = ∫ f ( x ) . dx = f ( x ) olur.

C) ∫ d [ f ( x ) ] = ∫ f ( x ) . dx = f ( x ) olur.
~ 1164 ~ ~ 1167 ~ ~ 1170 ~
 ∫ d( – 7x + 1 ) = ? ∫ dx = ? ∫ k . dx = ?
∫ . dx = ?

h( x ) = ∫( – + 9x + ) . dx ise h ( 2 ) = ?

~ 1171 ~ ~ 1174 ~ ~ 1177 ~

( İntegral Alma Kuralları )

∫ 3t . dt = ? ∫ . dx = ? ∫ ( + 4x ) . dx = ?
A ) Her a için ∫ a . f ( x ) . dx = a . ∫ f ( x ) . dx olarak
alınır. a sabit sayısı integralin başına alınır.
+
B ) n ≠ – 1 ve n olmak üzere ∫ . dx = + c
+
olarak alınır.
*** x ’in rasyonel kuvvetinin integralinin sonucunda kuvvet
1 arttırılır ve yeni kuvvet sonucun paydasına yazılır.
C) ∫[ f ( x ) g ( x ) ] . dx = ∫ f ( x ) . dx ∫ g ( x ) . dx
∫[ f ( x ) g ( x ) ] . dx = ∫ f ( x ) . dx ∫ g ( x ) . dx
olarak alınır.
*** dx terimi integralde x değişkenine göre işlem yapılacağını
gösterir.
~ 1172 ~ ~ 1175 ~ ~ 1178 ~

∫ . dx = ? ∫ . dx = ? ∫ x. . dx = ?
∫ ( 5 – + 1 ) . dx = ?

∫ 4 . dx = ?

~ 1173 ~ ~ 1176 ~ ~ 1179 ~

 ∫ ∫ 12x . ( − ) . dx = ? −
( – 4x + 1 ) . dx = ? ∫ . dx = ? ( Önce kesir ayrılır ve ardından kural
uygulanır. )

~ 1180 ~ ~ 1183 ~ ~ 1186 ~

∫ ∫ ( x – 3 ).( x + 3 ).( + 9 ) . dx = ? − +
( + x ) . dx = ? ∫ . dm = ?

~ 1181 ~ ~ 1184 ~ ~ 1187 ~

∫ ( 3 – x ) . ( – 1 + x ) . dx = ? ( Önce çarpım yapılır ve ∫( x + 16 ) . ( + 4 ).( – 2 ).( + 2 ) . dx = ? + −

∫ . dx = ? ( Önce sadeleştirme yapılır ve
ardından kural uygulanır. ) −
ardından kural uygulanır. )

~ 1182 ~ ~ 1185 ~ ~ 1188 ~

 − + + f ( x ) = 4 – 6 + 2x ve f ( 1 ) = 10 ise
∫ . dx = ?
+ f( 2 ) = ?

~ 1189 ~ ~ 1192 ~ ~ 1195 ~

− +
∫ . dx = ? ∫ . dx = ?
+ − +

~ 1190 ~ ~ 1193 ~ ~ 1196 ~

− f ( x ) = 2x – 1 ve f ( – 2 ) = 8 ise f ( x ) = ? ( Önce f ( x ) = 20 + x – 4 + 1 ve f ( – 1 ) = 0 ise

∫ . dx = ?
+ türev fonksiyonunun integrali alınır ve f fonksiyonu bulunur. Ar- f( 1 ) = ?
dından verilenler yerleştirilerek c sabiti elde edilir. )

~ 1191 ~ ~ 1194 ~ ~ 1197 ~

 f ( x ) = 6x – 4 , f ( 1 ) = – 2 ve f ( 0 ) = 5 ise
f( x ) = ?

~ 1198 ~ ~ 1201 ~ ~ 1204 ~

f ( x ) = 2 , f ( 2 ) = 10 ve f ( 1 ) = – 3 ise K( x ) = ∫ 2.f ( x ) . f ( x ) . dx + ∫g ( x ) . dx veriliyor.

f( x ) = ? f ( – 1 ) = – 6 , g ( – 1 ) = 3 ve K ( – 1 ) = 41 ise K ( x ) = ?

~ 1199 ~ ~ 1202 ~ ~ 1205 ~

K( x ) = ∫ f ( x ) . dx + ∫ f ( x ) . x . dx veriliyor.
f ( 4 ) = 6 , K ( 4 ) = 20 ve f ( – 2 ) = – 5 ise K ( – 2 ) = ?
( İntegraller birleştirilir ve toplamın kimin türevi olduğu bulunur.
Verilenler kullanılarak istenen elde edilir. )

~ 1200 ~ ~ 1203 ~ ~ 1206 ~

 . . + [ ] +
K( x ) = ∫ . dx – ∫ . dx veri- = ∫ . dt = + c = + c olarak ∫ . dx = ?
( − )
+ +
liyor. f ( 3 ) = 81 , K ( 3 ) = – 2 ve f ( 2 ) = 32 ise K ( 2 ) = ? bulunur.
∫( − ) . dx = ?

~ 1207 ~ ~ 1210 ~ ~ 1213 ~

∫( + ) . x . dx = ?
∫ . dx = ?
( + )

~ 1208 ~ ~ 1211 ~ ~ 1214 ~

( Değişken Değiştirme Yöntemi ) ∫8. ( + 2 + 1 ) . x . dx = ? ∫ − .3 . dx = ?

Türevi, yanında çarpım olarak verilen fonksiyonların integral soru-
larında çözümü kolaylaştırmak için fonksiyona değişken değiştirme
yöntemi uygulanır ve ardından integral alma kuralları kullanılır.
n ≠ 0 , n ≠ – 1 ve n olmak üzere,
∫[ ] . f ( x ) . dx integral alma işleminde;
1 ) f ( x ) = t değişken değiştirmesi yapılır.
2 ) d [ f ( x ) ] = dt eşitliğin diferansiyeli alınır.

f ( x ) . dx = dt dx = olur. dx yalnız
bırakılır.
∫[ ] . f ( x ) . dx = ∫ .f ( x ).
~ 1209 ~ ~ 1212 ~ ~ 1215 ~
∫ − . x . dx = ?

~ 1216 ~ ~ 1219 ~ ~ 1222 ~

∫f . . dx = ?
( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat
programındaki yeri altta gösterilmiştir. )
12. 6. 2. Belirli İntegral ve Uygulamaları
Terimler ve Kavramlar : Riemann toplamı, belirli integral
Sembol ve Gösterimler: .
12. 6. 2. 1. Bir fonksiyonun grafiği ile x ekseni arasında kalan
sınırlı bölgenin alanını Riemann toplamı yardımıyla yaklaşık
olarak hesaplar.
A ) Günlük hayatta karşılaşılan ve değeri alan formülleriyle
hesaplanamayan alanların, uygun toplamların limiti olarak
ifade edilebileceği açıklanır.
~ 1217 ~ ~ 1220 ~ ~ 1223 ~

+ F( x ) = ∫f ( 3 + 2x ) . ( 6x + 2 ) . dx veriliyor.
F( x )= ∫ . dx ise F ( 1 ) = ?
B ) Polinom fonksiyonlarla sınırlandırılır.
+ − F ( 1 ) = – 5 , f ( 5 ) = 2 ve f ( 16 ) = 1 ise F ( 2 ) = ?
C ) Bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılır.
12. 6. 2. 2. Bir fonksiyonun belirli ve belirsiz integralleri
arasındaki ilişkiyi açıklayarak işlemler yapar.
12. 6. 2. 3. Belirli integralin özelliklerini kullanarak işlemler
yapar.
Parçalı fonksiyonların belirli integraline yer verilir.
12. 6. 2. 4. Belirli integral ile alan hesabı yapar.
A ) İki fonksiyonun grafikleri arasında kalan sınırlı
bölgenin alanı hesaplanır.
B ) Gerçek hayat problemlerine yer verilir.
C ) Bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılır.
~ 1218 ~ ~ 1221 ~ ~ 1224 ~
 Belirli İntegral ve Uygulamaları A) y y = f( x ) = x + 1
Riemann Toplamı ( Riemann Üst Toplamı )
y f y f [ a , b ] aralığı n adet eşit aralığa ayrılsın. Aralıkların
−
ortak genişliği ∆x ile gösterilir. ∆x = olarak bulu-
nur.
*** Her aralığın ikinci noktasının görüntüsünden
0 a b x 0 a b x itibaren sol tarafa doğru eğrinin üzerinde dikdörtgenler
Bir f doğrusunun alt tarafı Bir f eğrisinin alt tarafı ile x ekseni oluşturulur ve bu dikdörtgenlerin alanları toplanır. Bu
ile x ekseni arasında kalan arasında kalan [ a , b ] aralığın- toplama “ Riemann Üst Toplamı ” adı verilir. 1
[ a , b ] aralığındaki bölge daki bölgenin alanı bilinen geo- Örneğin alttaki grafikteki aralık üç parçaya bölünmüş ve
bir yamuk olduğundan alanı- metrik şekillere uymadığından –1 0 1 2 3 4 5 x
Riemann üst toplamı bulunmuştur.
nı hesaplamak mümkündür. alanı hesaplanamaz.
~ 1225 ~ ~ 1228 ~ ~ 1231 ~

Alan hesaplaması yapılamayan durumlarda bölgenin alanını y f B) y y = f( x ) = x + 1

bulmak için Alman matematikçi Bernhard Riemann’ın bulduğu f( b )
yöntemden yararlanılır.
f( )
( Riemann Alt Toplamı )
[ a , b ] aralığı n adet eşit aralığa ayrılsın. Aralıkların or- f( )
−
tak genişliği ∆x ile gösterilir. ∆x = olarak bulunur.

*** Her aralığın ilk noktasının görüntüsünden itibaren sağ

tarafa doğru eğrinin altında dikdörtgenler oluşturulur ve bu
0 a b x
dikdörtgenlerin alanları toplanır. Bu toplama “ Riemann Alt ∆x ∆x ∆x 1
Toplamı ” adı verilir. Eğrinin üzerinde olan dikdörtgenlerin alanları toplamı
Örneğin alttaki grafikteki aralık üç parçaya bölünmüş ve ü = = ∆x . f ( b ) + ∆x . f ( ) + ∆x . f ( ) olarak –1 0 1 2 3 4 5 x
Riemann alt toplamı bulunmuştur. bulunur.
~ 1226 ~ ~ 1229 ~ ~ 1232 ~

y f Bir eğrinin altında ve x ekseni arasında kalan bölgenin < S < ü şartını kontrol edelim.
alanı S olsun. S değeri, Riemann alt toplamı ile üst toplamı ara- y y = f( x ) = x + 1
lığında olmalıdır. 6
f( )
< S < ü olmalıdır. Doğrunun altında kalan
y y = f( x ) = x + 1 alan bir yamuktur.
f( ) Alan = S
= ( 2 + 6 ).4/2
f( a ) Yanda f fonksiyonunun = 16 br 2 bulunur.
grafiği verilmiştir. Grafik 2
üzerinde [ 1 , 5 ] aralığı = 14 br 2
0 a b x 4 eşit parçaya ayrılıyor. 1
∆x ∆x ∆x Buna göre; A ) Riemann ü = 18 br 2
Eğrinin altında kalan dikdörtgenlerin alanları toplamı 1 alt toplamını bulunuz.
–1 0 1 5 x olduğundan
= ∆x . f ( a ) + ∆x . f ( ) + ∆x . f ( ) olarak B ) Riemann üst topla-
bulunur. –1 0 x mını bulunuz. 14 < 16 < 18 istenen şartı sağlar.
~ 1227 ~ ~ 1230 ~ ~ 1233 ~
 y y = f( x ) = – 4x + 5 y y = f ( x ) = 2x – 1
Grafiğinin bir kısmı verilen f
fonksiyonunun [ 2 , 5 ]
aralığı 3 eşit parçaya
ayrılıyor. Buna göre
Riemann alt ve üst
toplamını bulunuz.
0 2 5 x 0 3
~ 1234 ~
y y = f( x ) = – 4x + 5
0 2 5 x 0 1
~ 1235 ~
y y = f ( x ) = 2x – 1 y
Grafiğinin bir kısmı ve-
rilen f fonksiyonunun
[ 1 / 2 , 3 ] aralığı 5
eşit parçaya ayrılıyor.
Buna göre Riemann
üst ve alt toplamın
farkını bulunuz.
0 3 x 0
~ 1236 ~
x
~ 1237 ~
y y = f ( x ) = 16 – fonksiyonunun grafiği
f [ 1 , 4 ] aralığında verilmiştir. Bu
aralık 3 eşit parçaya ayrılıyor.
Buna göre Riemann alt ve
üst toplamını bulunuz.
( Azalan grafiklerde alt toplam
grafiğin üzerinde, üst toplam
ise grafiğin altında kalır. )
4 x
~ 1238 ~
f
1 4 x
~ 1239 ~
y y = f ( x ) = 2x
Grafiği verilen f fonksiyonunun
[ – 10 , 0 ] aralığı 5 eşit ayrı-
– 10 0 x lıyor. Bu aralık için Riemann
alt toplamını bulunuz.
( Grafik azalan değil ama istenilen
kısım negatif bölgede olduğundan
Riemann alt toplamı yine grafiğin
üzerinde olur. )
~ 1240 ~
y = f( x ) = + 1 fonksiyonu veriliyor. [ – 3 , 5 ] ara-
lığını 4 eşit parçaya bölen kısmın Riemann alt ve üst toplamını bu-
lunuz. ( Önce fonksiyonun grafiği çizilmelidir. )
~ 1241 ~
~ 1242 ~
 y y = f( x ) = + 2
( Riemann Toplamı )
Yanda f fonksi-
[ a , b ] aralığı n adet eşit aralığa ayrılsın. Aralıkların yonunun grafiği
5 5 − verilmiştir. Grafik
ortak genişliği ∆x ile gösterilir. ∆x = olarak bulu-
üzerinde [ – 4 , 8 ]
nur. aralığı 3 eşit
*** Her aralığın içinde bir nokta seçilir ve bu noktanın parçaya ayrılıyor.
Buna göre her alt
görüntüsünden geçen dikdörtgen oluşturulur. Bu dikdört-
aralığın orta nokta-
10 m dikey aralıklarla bölünmüş koşu pistinin iç kısmındaki genlerin alanları toplanır. Bu toplama “ Riemann Toplamı ” sına göre Riemann
parçaların uzunlukları soldan sağa sırasıyla; 5 , 15 , 20 , 22 , adı verilir. toplamını bulunuz.
20 , 15 ve 5 m’dir. Bu iç kısmın alanı aşağıdakilerden hangisi Örneğin alttaki grafikteki aralık üç parçaya bölünmüş ve –4 0 8 x
olabilir ? Riemann üst toplamı bulunmuştur.
A ) 700 B ) 1000 C ) 1300 D ) 1600 E ) 1900
~ 1243 ~ ~ 1246 ~ ~ 1249 ~

Koordinat sisteminde verilmediği için şekli alt ve üst dikdörtgen y f y y = f( x ) = + 1

bölgelere ayırarak Riemann alt ve üst toplamları bulunur.
f( ) Yanda grafiği verilen f fonksi-
yonunun [ 0 , 8 ] aralığı 4
f( ) eşit parçaya ayrılıyor. Buna
göre her alt aralığın orta
noktasına göre Riemann
5 5 f( ) toplamını bulunuz.

0 a x
∆x ∆x ∆x
Eğrinin üzerinde olan dikdörtgenlerin alanları toplamı
S = ∆x . f ( ) + ∆x . f ( ) + ∆x . f ( ) olarak bulunur. 0 8 x
~ 1244 ~ ~ 1247 ~ ~ 1250 ~

y f Alttaki aralıkta grafiği verilen f fonksiyonu 3 eşit parçaya

y ayrılmıştır. Buna göre belirtilen Riemann toplamını bulunuz.
Fonksiyonun ve 0 1 3 4 11 / 2 7 8 10 x
x ekseninin
5 5 arasında kalan
bölge ne kadar
çok alt bölgelere
ayrılırsa ara bölge-
nin alanını bulmaya
o kadar yaklaşılır.
Aralığı sonsuz
parçaya ayırmak
bize istenilen
alanı verir.
0 a b x y = f( x ) = 1 – x
~ 1245 ~ ~ 1248 ~ ~ 1251 ~
 6 8
∫( 3 – 2 ) . dx = ? ∫( − ) . dx = ?
[ a , b ] aralığında bir f fonksiyonu ile x ekseni arasında 1 0
b
kalan bölgenin alanı ∫f( x ) . dx integrali ile bulunur.
a

a ’ya “ alt sınır ”, b ’ye de “ üst sınır ” adı verilir.

∫f( x ) . dx = F ( x ) + c idi.

b b
∫f( x ) . dx = [ F ( x ) + c ]
a a

= [ F( b ) + c ] – [ F( a ) + c ]

= F ( b ) – F ( a ) olarak bulunur.
~ 1252 ~ ~ 1255 ~ ~ 1258 ~

b 4 4

∫f( x ) . dx = F ( b ) – F ( a ) işleminin sonucunda c ∫( 8 – 2x + 1 ) . dx = ? ∫( 2x + ) . dx = ?

a –1 1

sabiti kalmadığından bu integrale “ belirli integral ” adı verilir.

3
y = f ( x ) = 2x + 4 ise ∫f( x ) . dx = ?
–2

~ 1253 ~ ~ 1256 ~ ~ 1259 ~

Grafik çizilip istenilen aralıktaki bölgenin alanı bulunur. 6

3
∫( + x – 1 ) . dx = ?
y = f ( x ) = 2x + 4 ise ∫f( x ) . dx = ?
3
–2

~ 1254 ~ ~ 1257 ~ ~ 1260 ~

 4 2x – 5 , x < 0 ise
∫( – 32x ) . dx = – 1 + 3k ise k = ? f( x ) = parçalı fonksiyonu veriliyor.
1/2 x + 1 , x ≥ 0 ise
8

Buna göre ∫f( x – 4 ) . dx = ? ( Önce f ( x – 4 ) fonksiyonu bu-

6 lunur. İntegralin sınırlarına uygun
olan fonksiyon seçilir ve çözüm bulunur. )

~ 1261 ~ ~ 1264 ~ ~ 1267 ~

– x , x ≤ – 5 ise
f( x ) = 2 + 3x , – 5 < x < 1 ise parçalı fonksiyonu
+ 4x , 1 ≤ x ise veriliyor. Buna göre
1

∫f ( x + 2 ) . dx = ?
–1

~ 1262 ~ ~ 1265 ~ ~ 1268 ~

15 8 – 6 – 2x , x ≤ 1 ise
A = ∫( 6 + – 11x + 4 ) . dx ve B = ∫ x . dt ise f( x ) = parçalı fonksiyonu veriliyor.
–6 3
8x + 5 , x > 1 ise
A + B = ? ( A : A ’nın x ’e göre türevi ) 5

Buna göre ∫f( 3 – x ) . dx = ?

2

~ 1263 ~ ~ 1266 ~ ~ 1269 ~

 y Altta f fonksiyonunun grafiği verilmiştir. 3 0
∫ +
4 2 [ f ( x ) + x . f ( x ) ] . dx = – 6 ve ∫ . dx = ?
Buna göre ∫f ( x ) . dx + ∫f ( x ) . dx = ? –2 ( + + )
f ( 3 ) + 2 . f ( – 2 ) = 22 ise f ( – 2 ) = ? –1
–3 0
2

1 f

–3 0 1 2 4 x

–3

( İntegralin içindeki fonksiyonun kimin

türevi olduğu bulunur ve kural uygulanır. )
~ 1270 ~ ~ 1273 ~ ~ 1276 ~

10 2
∫ f ( x ) . dx = f ( 10 ) + f ( 1 ) – 24 ise f ( 1 ) = ? ∫( − ) . dx = ? ( Değişken değiştirme yöntemi
1 0 uygulanır. Değişken değiştiği için
integralin sınırları da değiştirilmelidir. )

~ 1271 ~ ~ 1274 ~ ~ 1277 ~

8 3
∫ 2 . f ( x ) . f ( x ) . dx = 32 ve f ( 8 ) = 3 . f ( 0 ) ise ∫( − ) . 14x . dx = ? ∫ + .3 . dx = ?
0 –1
f ( 0 ) değerinin pozitif değeri kaç olur ?

~ 1272 ~ ~ 1275 ~ ~ 1278 ~

 x + 4 , x ≤ 0 ise b b
f( x – 2 ) = parçalı fonksiyonu veriliyor. ∫ k. f ( x ) . dx = k . ∫ f ( x ) . dx ( k sabit )
x – 1 , x > 0 ise a a
3
k sabit sayısı integralin başına alınabilir.
Buna göre ∫f ( 3x + 1 ) . dx = ?
0 5
0
∫f( x ) . dx = 3k – 11 ve ∫f( x ) . dx = 17 – k ise
5 0
k = ?

~ 1279 ~ ~ 1282 ~ ~ 1285 ~

4 Alttaki verilen ifadelerden hangisi – hangileri doğrudur ?

∫f ( x ) . f ( x ) . 2 . dx = 3 olup f fonksiyonunun x = 1 2
1 I. ∫( 5x + 4 ) . dx = 0
apsisli noktasındaki teğetinin x ekseni ile yaptığı pozitif yönlü açı 2

45 ̊ ise f ( 4 ) = ? 7 –7
II. ∫f( x ) . dx = ∫f( x ) . dx
–7 7

10 1
III. ∫( 2x – 9 ) . dx = ∫( – 2x + 9 ) . dx
1 10

IV. ∫( 6 + 5 ) . dx = 0
–3

~ 1280 ~ ~ 1283 ~ ~ 1286 ~

a < c < b olmak üzere,

a
b c b
∫f( x ) . dx = 0 olarak alınır. Belirli integralde alt ve
a üst sınır aynı ise integralin sonucu sıfırdır. ∫f( x ) . dx = ∫f( x ) . dx + ∫f( x ) . dx olarak
a a a c ayırabiliriz.
∫f( x ) . dx = F ( a ) – F ( a ) = 0 olarak bulunur.
a < c < d < b olmak üzere,
a
b a b c d b
∫f( x ) . dx = – ∫f( x ) . dx olarak alınır. ∫f( x ) . dx = ∫f( x ) . dx + ∫f( x ) . dx + ∫f( x ) . dx
a b Belirli integralde alt ve a a c d
üst sınırlar yer değiştirirse belirli integralin değeri işaret değiştirir.
b
olarak integrallerin alt ve üst sınırlarını parçalayabiliriz.
.
∫f ( x ) . dx = F ( b ) – F ( a ) = – [ – F ( b ) + F ( a ) ]
.
a a
.
= – ∫ f ( x ) . dx olarak bulunur. 7 3 7
b
~ 1281 ~ ~ 1284 ~ ~ 1287 ~
 ∫( 2x + 5 ) . dx = ∫( 2x + 5 ) . dx + ∫( 2x + 5 ) . dx
0 0 3 5 5 5
eşitliğinin sağladığını integrallerin sonuçlarını bularak karşılaştırı- ∫( 8 + 4x ) . dx + ∫( – 2x + 1 ) . dx – ∫ 6 . dx = ? ( Parçalı Fonksiyonun Türevi )
nız. 1 1 1
h ( x ) , x < c ise
f( x ) = parçalı fonksiyonu verilsin.
k ( x ) , x ≥ c ise

a ≤ c ≤ b olmak üzere, ( c parçalı fonksiyonda sınırdır. )

b c b

∫f( x ) . dx = ∫h( x ) . dx + ∫k( x ) . dx olarak alınır.

a a c

Belirli integral parçalara ayrılır. Her bir aralığa uygun olan

fonksiyon kullanılarak integral alma işlemi uygulanır.

~ 1288 ~ ~ 1291 ~ ~ 1294 ~

2x + 1 , x < 3 ise
–2 0 4 4 –1 4
f( x ) = parçalı fonksiyonu veriliyor.
∫( – 4 ) . dx + ∫( – 4 ) . dx + ∫( – 4 ) . dx = ? ∫( 3 + kx – 1 ) . dx + ∫( kx + 4 ) . dx + ∫( 1 – x ) . dx = ? – 5 , x ≥ 3 ise
–3 –2 0 –1 4 –1
6
Buna göre ∫f( x ) . dx = ?
–2

~ 1289 ~ ~ 1292 ~ ~ 1295 ~

b b b

∫[ f ( x ) + h ( x ) ] . dx = ∫f( x ) . dx + ∫h( x ) . dx
a a a

b b b

∫[ f ( x ) – h ( x ) ] . dx = ∫f( x ) . dx – ∫h( x ) . dx
a a a

Sınırlar aynı olmak üzere; toplam ve fark durumundaki

integralleri ayırabildiğimiz gibi, ayrı olarak verilmiş integral-
leri de bir araya getirebiliriz.
~ 1290 ~ ~ 1293 ~ ~ 1296 ~
 – 7 – 4x , x < 1 ise
f( x ) = parçalı fonksiyonu veriliyor.
3 + 2 , x ≥ 1 ise
4
Buna göre ∫f( x ) . dx = ?
–1

~ 1297 ~ ~ 1300 ~ ~ 1303 ~

7
Mutlak değerli fonksiyonların integrali varsa önce mutlak
değer fonksiyonu parçalı fonksiyona çevrilir. Bunun için öncelikle
∫ − + . dx = ?
–1
mutlak değerin içini sıfır yapan kök bulunur ve işaret tablosu yapı-
lır. İntegral sınırlarına göre gerekirse sınırlar parçalara ayrılır.
Örneğin f ( x ) = − fonksiyonunu parçalı fonksiyon
olarak yazalım.
2x – 4 = 0 x –∞ 2 +∞
2x = 4
x = 2 f( x )

– 2x + 4 , x < 2 ise
f( x ) = olarak yazılır.
2x – 4 , x ≥ 2 ise
Eşitliği ilk aralığa da koyabilirdik. Eşitliği çoğunlukla pozitif
olduğu kısma koyarız.
~ 1298 ~ ~ 1301 ~ ~ 1304 ~

6x , x < – 2 ise 6

f( x ) = x + 2 , – 2 ≤ x < 0 ise parçalı fonksiyonu

∫ + . dx = ?
1
1 – 4 , x ≥ 0 ise veriliyor.
3
Buna göre ∫f( x ) . dx = ?
–4

~ 1299 ~ ~ 1302 ~ ~ 1305 ~

 4
∫ − + . dx = ?
–4

~ 1306 ~ ~ 1309 ~ ~ 1312 ~

2 3
∫ − . dx = ? ∫ + + . dx = ?
0 –1

~ 1307 ~ ~ 1310 ~ ~ 1313 ~

5 2
∫ [ − + x + 3 ] . dx = ? ∫ − + . dx = ?
–2 –2

~ 1308 ~ ~ 1311 ~ ~ 1314 ~

 y y = f ( x ) = 12 – 2x fonksiyonunun grafiği y f y = f( x ) = – 1 fonksiyonu-
veriliyor. Buna göre boyalı bölgenin alanını nun grafiği veriliyor. Buna göre
[ a , b ] aralığında bir f fonksiyonu ile x ekseni arasında
12 bulunuz. boyalı bölgenin alanını bulunuz.
b
kalan bölgenin alanı ∫ ( ) . dx integrali ile bulunur.
a

1 ) f pozitif değerli ise alan y

b f
A = ∫f( x ) . dx integrali ile
a

hesaplanır. A 0 1 2 x
–1 0 4 6 x
*** Alan sonucu negatif olmaz. f –1
0 a b x
~ 1315 ~ ~ 1318 ~ ~ 1321 ~

2 ) f negatif değerli ise alan y y f y = f( x ) = + 6x

b 0 a b x fonksiyonunun grafiği
K = – ∫f( x ) . dx integrali veriliyor. Buna göre
a –2 boyalı bölgenin alanını
ile hesaplanır. K f –6 0 x bulunuz.

3 ) f hem negatif hem de

pozitif değerler alıyorsa alan y f
b
A + K = ∫ f ( x ) . dx – A
c a
c 0 c b x
∫f ( x ) . dx K
a
integrali ile hesaplanır.
~ 1316 ~ ~ 1319 ~ ~ 1322 ~

y y = f( x ) = 4 – fonksiyonunun grafiği y f y = f( x ) = – 9 fonksi-

4 veriliyor. Buna göre boyalı bölgenin alanını yonunun grafiği veriliyor. Buna
bulunuz. 3
∫ . dx = ?
–4
( Eksik noktalar bulunur ve
0 x istenen bölge taranır. )

–2 0 2 x
f

~ 1317 ~ ~ 1320 ~ ~ 1323 ~

 y = f( x ) = + 4x fonksiyonunun grafiği ile x ekseni
arasında kalan bölgenin alanını bulunuz. ( Sınırlar verilmediyse,
fonksiyonun x ekseninin kestiği noktaların apsisi integralin sınır-
larıdır. )

~ 1324 ~ ~ 1327 ~ ~ 1330 ~

y = f ( x ) = x + 2 fonksiyonunun grafiği, x = – 3 ve y = f( x ) = – 2x – 3 fonksiyonunun grafiği, x = – 1

x = 5 doğruları ile x ekseni arasında kalan bölgenin alanını bulu- ve x = 4 doğruları ile x ekseni arasında kalan bölgenin alanını
nuz. ( 1. Yol : Çizim yapılır ve istenen bölge belirlenir. Kural uygu- bulunuz.
lanır. 2. Yol : Sınırlar arasında fonksiyonun mutlak değeri alınır ve
mutlak değerli integral çözümünden faydalanılır. )

~ 1325 ~ ~ 1328 ~ ~ 1331 ~

y = f( x ) = – 6 + 8x fonksiyonunun grafiği ile x

ekseni arasında kalan bölgenin alanını bulunuz.

~ 1326 ~ ~ 1329 ~ ~ 1332 ~

 y y = f( x ) = − fonksiyonunun y
grafiği verilmiştir. f fonksiyonunun
grafiği ile x ekseni ve x = 0 ,
x = 5 doğruları arasında
kalan bölgenin alanını 25 br 2 13 br 2 f
f bulunuz.
–8 –2 0 2 7 12 x
8 br 2 11 br 2
0 x

Grafikte boyalı bölgelerin alanları verilmiştir. Buna göre alttaki

integrallerin sonucunu bulunuz.
12
A ) ∫ f ( x ) . dx = ?
( İstenilen bölge iki kısma ayrılır. Birinin alanı daire parçası alanın- –8
dan, diğerinin alanı ise üçgenin alanından elde edilir. )
~ 1333 ~ ~ 1336 ~ ~ 1339 ~

12
y y = f( x ) = − fonksiyonunun f hem negatif hem de pozitif değerler alıyorsa B) ∫ . dx = ?
2 grafiği verilmiştir. Boyalı bölgenin –8
boyalı bölgenin alanı y f
( daire parçası ) alanını bulunuz. b
A + K = ∫ ( ) . dx A 2 12
a a C) ∫ . dx + ∫ f ( x ) . dx = ?
f integrali ile hesaplanır. 0 c b x –8 –2

K
–2 0 2 x

b
2 7 12
Not : İstenilen bölgenin alanı ∫ − . dx integrali ile bulmak *** Alan istenmezse integralin değeri ∫f( x ) . dx = A – K D ) ∫ f ( x ) . dx – ∫ f ( x ) . dx = ?
–2 –8 2
olarak alınır. a
bulmak gerekir. Ama bu integralin çözümü için bilinen kurallar ye-
terli değildir. Bunun yerine istenilen bölgenin alanı için daire parça- x ekseninin üstündeki bölgelerin alanı toplanır. x ekseni-
sının alanı formülünden yararlanılır. Alan = . . α / 360 ̊ idi. nin altında kalan kısmın alanı ise çıkartılır.
~ 1334 ~ ~ 1337 ~ ~ 1340 ~

y y = f( x ) = − fonksiyonunun ve bulundukları bölgelerin alanlarını göstermektedir. y f fonksiyonunun grafiği yanda veriliyor.

2 2 5
grafiğinin bir parçası verilmiştir. Bu
daire parçasının alanını bulunuz.
∫f( x ) . dx = – 7 ve ∫ . dx = 15 ise = ? 6 Buna göre ∫f ( x ) . dx = ?
–4 –4 –4
y

–4 0 2 x
–4 0 3 5 x
0 x
f
–2
F

~ 1335 ~ ~ 1338 ~ ~ 1341 ~

 y f( x ) = 9 – ve h ( x ) = 4 – y f ( x ) = 6x – ve h ( x ) = – 2x + 12
9 fonksiyonların grafikleri yanda veril- fonksiyonlarının grafikleri yanda ve-
miştir. Buna göre boyalı bölgenin rilmiştir. Buna göre boyalı bölgenin
A) y y
alanını bulunuz. alanını bulunuz. ( Önce ortak çö-
f
zümden noktalar bulunur. )

4
A h
K 0 x
f
0 a b x 0 a b x h
–3 –2 –1 0 2 3 x
f ve h fonksiyonunun grafikleri verilsin. x ekseni ve x = a , x = b
f h
doğruları arasındaki kalan bölgelerin alanları A ve K br 2 olsun.
~ 1342 ~ ~ 1345 ~ ~ 1348 ~

y y f( x ) = – 1 ve h ( x ) = 1 – x
f f ile h fonksiyonlarının f fonksiyonlarının grafikleri yanda
grafikleri ile x = a ile x = b veriliyor. Buna göre boyalı bölgenin
alanını bulunuz.
S doğruları arasında kalan
bölgenin alanı S br 2 olsun.
h
1
S = A – K olarak bulunur.
b
0 a b x A = ∫ f ( x ) . dx ve –2 –1 0 1 x
a
b b h
K = ∫ h ( x ) . dx olduğundan S = ∫ [ f ( x ) – h ( x ) ] . dx –1
a a
olur. Ara bölgenin alanını bulmak için, üstteki fonksiyonun denkle-
minden alttaki fonksiyonun denklemi çıkartılırak integrali alınır.
~ 1343 ~ ~ 1346 ~ ~ 1349 ~

B) y f y f h f( x ) = – 4x + 5 ve
h ( x ) = x + 1 fonksiyonu-
nun grafikleri yanda veriliyor.
5 Buna göre boyalı bölgelerin
A br 2 K br 2 alanları toplamını bulunuz.

0 a c b x 1

[ a , b ] aralığında boyalı bölgenin alanı,

Alan = A + K –1 0 1 4 x
c b
= ∫ [ f ( x ) – h ( x ) ] . dx + ∫ [ h ( x ) – f ( x ) ] . dx
a c
olarak bulunur.
~ 1344 ~ ~ 1347 ~ ~ 1350 ~
 y f( x ) = − ve h ( x ) = – x 2. yol :
8 fonksiyonlarının grafikleri yanda ve-
rilmiştir. Buna göre boyalı bölgenin
alanını bulunuz.

–8 0 8 x

h ( y = –x )

( Alanı fonksiyonların farkının integralinden bulmak bilinen kural-

larla mümkün değildir. Bu yüzden daire parçasının alanı kullanılır. )
~ 1351 ~ ~ 1354 ~ ~ 1357 ~

y f( x ) = – – 2x + 3 ve y = ile y = 2 – x fonksiyonlarının grafikleri arasın-

h ( x ) = 3 fonksiyonunun da kalan bölgenin alanını bulunuz. ( 1. yol : Grafikler çizilir ve or-
grafikleri yanda tak kesim noktalarının apsisleri bulunur. Sınırlı bölgenin alanı için
h ( y = 3 ) verilmiştir. kural uygulanır. 2. yol : Fonksiyonların ortak kesim noktalarının
Buna göre apsisleri bulunur. Kimin üstte kimin altta kaldığı bilinmediği için
Boyalı bölgelerin alanları b

toplamını bulunuz. farkın mutlak değeri alınır. Yani alan ∫ − . dx

a
integrali ile bulunur. )

0 x
f

~ 1352 ~ ~ 1355 ~ ~ 1358 ~

y = 3x ile y = – + 4x fonksiyonlarının grafikleri ara-

sında kalan bölgenin alanını bulunuz.

~ 1353 ~ ~ 1356 ~ ~ 1359 ~

 Analitik düzlemde M ( a , b ) merkezli bir çember O ( 4 , – 9 ) noktasına 11 br mesafede bulunan noktala-
alalım. Çember üzerindeki herhangi bir nokta P ( x , y ) ol- rın oluşturduğu çemberin standart denklemini bulunuz.
sun. M ile P noktaları arası uzaklık yarıçapı verir.
= r
( − ) + ( − ) = r

M ( − ) + ( − ) =

r ( − ) + ( − ) =
P( x , y ) olarak bulunur.

( − ) + ( − ) =
denklemine çemberin
“ standart denklemi ”
M ( a , b ) merkez nokta , r ise yarıçapı verir. adı verilir.
~ 1360 ~ ~ 1363 ~ ~ 1366 ~

( Bu bölümde işlenecek olan konuların, matematik müfredat Altta standart denklemi verilen çemberlerin merkez nokta- Merkezi M ( – 5 , 2 ) noktası olan ve K ( 0 , 14 ) nokta-
programındaki yeri altta gösterilmiştir. )
larını ve yarıçaplarını bulunuz. sından geçen çemberin standart denklemini bulunuz.
12. 7. ANALİTİK GEOMETRİ A) ( − ) + ( + ) = 16
12. 7. 1. Çemberin Analitik İncelenmesi
Terimler ve Kavramlar : Çemberin genel denklemi, çemberin
standart denklemi
Sembol ve Gösterimler : ( − ) + ( − ) = ,
+ + Dx + Ey + F = 0
12. 7. 1. 1. Merkezi ve yarıçapı verilen çemberin denklemini B) ( − ) + ( − ) = 72
oluşturur.
A ) M ( a , b ) merkezli ve r yarıçaplı çemberin standart denk-
lemi ( − ) + ( − ) = yardımıyla çemberin genel
denklemi + + Dx + Ey + F = 0 şeklinde elde edilir.
B) A + B + Dx + Ey + F = 0 denkleminin hangi
~ 1361 ~ ~ 1364 ~ ~ 1367 ~

durumlarda çember oluşturduğu gösterilir. C) + ( + ) = 81 Merkezi M ( 4 , 1 ) noktası olan ve T ( 1 , – 5 ) nokta-

C ) Bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılır. sından geçen çemberin standart denklemini bulunuz.
12. 7. 1. 2. Denklemleri verilen doğru ile çemberin birbirine göre
durumlarını belirleyerek işlemler yapar.
A ) Doğru ile çemberin varsa kesişim noktaları bulunur.
B ) Bilgi ve iletişim teknolojilerinden yararlanılır.

7. ÜNİTE : ANALİTİK GEOMETRİ

Çemberin Analitik İncelenmesi D) + = 450
Hatırlatma : Düzlemde sabit bir noktadan
eşit uzaklıkta bulunan noktaların kümesine r
“ çember ”, sabit noktaya “ çemberin merkezi ”
( M ) ve çember üzerindeki bir noktanın r M r
çemberin merkezine olan uzaklığa da
“ çemberin yarıçapı ” ( r ) adı verilirdi.
~ 1362 ~ ~ 1365 ~ ~ 1368 ~
 A ( – 4 , 18 ) ve B ( 2 , 10 ) noktalarından geçen ve çapı y Verilen noktalardan geçen çemberin
[ AB ] doğru parçası olan çemberin standart denklemini bulunuz. 6 standart denklemini bulunuz. ( Çapı
gören çevre açı 90 ̊ idi. )

–4 0 x

~ 1369 ~ ~ 1372 ~ ~ 1375 ~

4x + 3y – 24 = 0 doğrusunun eksenleri kesen noktaları

A ve B ’dir. [ AB ] doğru parçasını çap kabul eden çemberin stan-
dart denklemini bulunuz.

~ 1370 ~ ~ 1373 ~ ~ 1376 ~

A ( 5 , 2 ) ve B ( – 3 , 10 ) noktalarından geçen ve çapı Standart denklemi ( + ) + ( − ) = 4 olan

[ AB ] doğru parçası olan çemberin standart denklemini bulunuz. çemberi analitik düzlemde çiziniz.

~ 1371 ~ ~ 1374 ~ ~ 1377 ~

 Standart denklemi ( − ) + ( − ) = 9 olan ( − ) + ( + ) = 4
çember veriliyor. A ) Bu çemberi analitik düzlemde çiziniz. B ) Çemberin y eksenini kestiği noktalar A ve B ise = ?

~ 1378 ~ ~ 1381 ~ ~ 1384 ~

( − ) + ( − ) = 9 ( − ) + ( + ) = 4 A ( 1 , – 3 ) ve B ( 3 , 1 ) noktalarından geçen çemberin

B ) Çemberin x eksenini kestiği noktaları bulunuz. C ) Çember üzerindeki bir nokta T ( 2 , k ) ise k = ? merkezi 2y – 3x – 16 = 0 doğrusu üzerinde ise çemberin stan-
( Nokta denklemi sağlardı. ) dart denklemini bulunuz.

~ 1379 ~ ~ 1382 ~ ~ 1385 ~

Standart denklemi ( − ) + ( + ) = 4 olan A ( 2 , 4 ) ve B ( – 4 , 2 ) noktalarından geçen çemberin

çember veriliyor. A ) Bu çemberi analitik düzlemde çiziniz.
merkezi y = x + 8 doğrusu üzerinde ise çemberin standart denk-
lemini bulunuz. ( Merkez M ( a , b ) olsun . r = =
olur. Eşitlikten a ile b arasındaki ilişki bulunur ve bu ilişki mer-
kezden geçen doğrunun denkleminde kullanılır. a ile b bulunur.
Ardından yarıçap bulunur ve verilenler denklemde kullanılır. )

~ 1380 ~ ~ 1383 ~ ~ 1386 ~

 A ( 2 , 6 ) , B ( 0 , 0 ) ve C ( 4 , 2 ) noktalarından ge- Standart denklemi ( + ) + ( − ) = 5 olan
çen çemberin standart denklemini bulunuz. ( Merkez M ( a , b ) çember veriliyor. Bu çembere T ( 0 , 5 ) noktasında teğet olan
olsun . r = = = olur. İki eşitlik seçilir ve a ile b doğrunun denklemini bulunuz.
arasındaki ilişki bulunur. Elde edilen denklemlerin taraf tarafa çö-
zümü ile a ile b sayıları bulunur. Yarıçap bulunur ve elde edilen-
ler denklemde kullanılır. )

~ 1387 ~ ~ 1390 ~ ~ 1393 ~

Hatırlatma : 1 ) Bir çembere T noktasında teğet olan bir d Merkezi M ( 1 , 3 ) olan çemberin yarıçapı 3 br ’dir.
doğrusu verilsin. Çemberin merkezinden Bu çemberin, x eksenini eksenin negatif kısmında kestiği T nok-
tasından geçen teğet doğrusunun denklemini bulunuz.
ve teğet noktasından geçen doğru
parçası teğet doğruna dik idi.
M( a , b )
d [ MT ]
2 ) Birbirine dik olan doğruların
d eğimleri çarpımı – 1 idi.
T( , )
. [ ] = – 1 olur.
3 ) Teğet doğrusunun denklemi istenirse
y – = . ( x – ) eşitliğinden istenen bulunur.
~ 1388 ~ ~ 1391 ~ ~ 1394 ~

A ( 1 , 3 ) , B ( 3 , – 1 ) ve C ( – 1 , – 3 ) noktalarından Standart denklemi ( − ) + ( − ) = 13 olan

geçen çemberin standart denklemini bulunuz. çembere T ( 3 , 1 ) noktasında teğet olan doğrunun denklemini
bulunuz.

~ 1389 ~ ~ 1392 ~ ~ 1395 ~

Hatırlatma : A ( , ) noktasının bir d : ax + by + c = 0 Merkezi M ( a , 3 ) olan ve bir noktada x – 2y = 1 doğru-
+ + suna teğet olan çemberin yarıçapı br olan çemberlerin stan-
doğrusuna olan uzaklığı h = ile
+ dart denklemini bulunuz.
bulunurdu.
Merkezi M ( 1 , – 1 ) olan ve bir noktada 3x – 4y + 8 = 0
doğrusuna teğet olan çemberin standart denklemini bulunuz

~ 1396 ~ ~ 1399 ~ ~ 1402 ~

Merkezi M ( – 4 , 2 ) olan ve bir noktada 12x + 5y = – 64 x = – 2 ve x = 6 doğrularına teğet olan çemberin mer-
doğrusuna teğet olan çemberin standart denklemini bulunuz kez noktası x – y – 2 = 0 doğrusu üzerinde ise çemberin stan-
dart denklemini bulunuz. ( Verilen doğrular düşünülerek merkez
nok-tası bulunur. Eksik kısım merkezden geçen doğru
denkleminden elde edilir. )

~ 1397 ~ ~ 1400 ~ ~ 1403 ~

Merkezi M ( 1 , 5 ) olan ve bir noktada y – x + 4 = 0 Merkezi M ( – 2 , 3 ) olan ve 3x – 4y – 2 = 0 doğru-

doğrusuna teğet olan çemberin standart denklemini bulunuz sundan 6 br’lik bir kiriş ayıran çemberin denklemini bulunuz.
( Merkezden kirişe indirilen dikme kirişi iki eşit parçaya ayırırdı. )

~ 1398 ~ ~ 1401 ~ ~ 1404 ~

 y = 3 ve y = 13 doğrularına teğet olan çemberin mer-
kez noktası y – 2x + 1 = 0 doğrusu üzerinde ise çemberin stan-
dart denklemini bulunuz.

~ 1405 ~ ~ 1408 ~ ~ 1411 ~

~ 1406 ~ ~ 1409 ~ ~ 1412 ~

y = – 2 – 2x ve y = 18 – 2x doğrularına teğet olan çem- y = 3x – 1 ve y = 3x + 9 doğrularına teğet olan çembe-

berin bir teğet noktası K ( 9 , 0 ) ise çemberin standart denklemi- rin bir teğet noktası K ( 1 , 2 ) ise çemberin standart denklemini
( Merkezcil Çember )
ni bulunuz. ( 1 ) K noktasının yeri bulunur. K noktasının diğer bulunuz.
doğruya uzaklığı çapı verir. 2 ) Teğet noktalardan diğeri T ( x , y ) y Merkezi orijin noktası yani O ( 0 , 0 )
olup y yerine x ’li cevabı yazılır. İki nokta arası uzaklıktan isteni-
r olan çembere “ merkezcil çember ”
len bulunur. 3 ) Orta nokta yani merkez nokta bulunur ve denklem
oluşturulur. ) adı verilir. Merkezcil çemberin
standart denklemi,
( − ) + ( − ) =
–r 0 r x ise + =
olarak bulunur.

–r
~ 1407 ~ ~ 1410 ~ ~ 1413 ~
 A ( 5 , – 12 ) noktası merkezcil çember üzerinde ise bu Merkezcil çember üzerindeki bir T noktasında çembere Merkezi x ekseni üzerinde olan ve A ( 1 , 4 ) noktasın-
çemberin standart denklemini bulunuz. teğet olan doğrunun denklemi y – 2x + 10 = 0 doğrusu ise; dan geçen çemberin yarıçapı 5 br ise çemberin merkez noktasını
A ) Çemberin yarıçapını bulunuz. bulunuz.

~ 1414 ~ ~ 1417 ~ ~ 1420 ~

A( k , + ) noktası yarıçapı 2 br olan merkezcil B ) T noktasının koordinatlarını bulunuz. Merkezi x ekseni üzerinde olan ve x eksenini A ( – 1 , 0 )
çember üzerinde ise k = ? ile B ( 5 , 0 ) noktalarında kesen çemberin çizip ardından çembe-
rin standart denklemini bulunuz.

~ 1415 ~ ~ 1418 ~ ~ 1421 ~

A ( k + 1 , – k – 1 ) noktası yarıçapı 3 br olan mer- ( Merkezi y Ekseni Üzerinde Olan Çember )

kezcil çember üzerinde ise A noktası ne olmalıdır ? ( Merkezi x Ekseni Üzerinde Olan Çember )
y Merkezi y ekseni üzerinde
y Merkezi x ekseni üzerinde
olan çemberin merkez
olan çemberin merkez
noktası M ( 0 , b )
noktası M ( a , 0 )
olacağından çemberin
olacağından çemberin
M b standart denklemi,
M( a , 0 ) standart denklemi,
( − ) + ( − ) =
0 a x
ise + ( − ) =
( − ) + ( − ) =
olarak bulunur.
ise ( − ) + =
olarak bulunur. 0 x
~ 1416 ~ ~ 1419 ~ ~ 1422 ~
 Merkezi y ekseni üzerinde olan ve A ( 4 , 2 ) noktasından Merkezi M ( 4 , – 2 ) olan ve x eksenine teğet olan çembe- ( y Eksenine Teğet Olan Çember )
geçen çemberin yarıçapı br ise çemberin merkez noktasını ri analitik düzlemde çizip, çemberin standart denklemini bulunuz. y Merkezi M ( a , b ) olan ve
bulunuz. y eksenine teğet olan
çemberin standart denklemi
b T r M ( − ) + ( − ) =
ise
( − ) + ( − ) =
olarak bulunur.

0 a x T teğet noktasıdır.
*** Merkez noktanın bölge şartı dikkate
alındığında r = olarak alınır.
~ 1423 ~ ~ 1426 ~ ~ 1429 ~

Merkezi y ekseni üzerinde olan ve y = 2 ile y = 10 doğ- Merkezi M ( 1 , 3 ) olan ve x eksenine teğet olan çembe- Merkezi M ( 5 , 3 ) olan ve y eksenine teğet olan çembe-
rularına teğet olan çemberi çizip ardından çemberin standart denk- ri; A ) Analitik düzlemde çizip çemberin standart denklemini bulu- ri analitik düzlemde çizip, çemberin standart denklemini bulunuz.
lemini bulunuz. nuz.

~ 1424 ~ ~ 1427 ~ ~ 1430 ~

( x Eksenine Teğet Olan Çember ) B ) Çemberin y eksenini kestiği noktaları bulunuz. Merkezi M ( – 2 , 4 ) olan ve y eksenine teğet olan çem-
y Merkezi M ( a , b ) olan ve beri; A ) Analitik düzlemde çizip çemberin standart denklemini
x eksenine teğet olan bulunuz.

çemberin standart denklemi

( − ) + ( − ) =
b M ise
r ( − ) + ( − ) =
olarak bulunur.
T
0 a x T teğet noktasıdır.
*** Merkez noktanın bölge şartı dikkate alındığında
r = olarak alınır.
~ 1425 ~ ~ 1428 ~ ~ 1431 ~
B ) Çember üzerindeki bir noktanın apsisi – 1 ise bu noktadaki A ) Merkezi II. bölgede olup her iki eksene de teğet olan Merkezi y = 6 – 3x doğrusu üzerinde olan ve her iki ek-
ordinat değeri yerine gelebilecek sayıların toplamı kaç olur ? çemberin yarıçapı 3 br ise çemberin standart denklemini bulunuz. sene de teğet olan çemberin standart denklemini bulunuz.

B ) Merkezi M ( 5 , – 5 ) olup her iki eksene de teğet olan çem-

berin standart denklemini bulunuz.

~ 1432 ~ ~ 1435 ~ ~ 1438 ~

( Her İki Eksene de Teğet Olan Çember ) Merkezi y – x = 4 doğrusu üzerinde olan ve her iki ekse- AOB üçgenine içten teğet olan çemberin standart denkle-
y ne de teğet olan çemberin standart denklemini bulunuz. ( Doğru mini bulunuz. ( İç teğet çemberi çizilir. Teğet parçalarının eşitliği
grafiği çizildiğinde çemberin merkezinin hangi bölgede olduğu orta- ve özel üçgenden yarıçap bulunur. )
1 ) Merkezi I. bölgede olan ve her
ya çıkar. Sonra da merkez nokta doğru denklemine uygulanır. ) y
iki eksene de teğet olan çemberde,
b r M çemberde r = a = b olduğundan 8 A

r çemberin standart denklemi

( − ) + ( − ) =
0 a x ise
( − ) + ( − ) = olarak bulunur.

2 ) Merkezi II. bölgede olan ve her iki eksene de teğet olan

O B
çemberin merkez noktası M ( – r , r ) olup, çemberin stan- 0 6 x
~ 1433 ~ ~ 1436 ~ ~ 1439 ~

dart denklemi ( + ) + ( − ) = olarak bulu- K ( 8 , – 1 ) noktasından geçen ve her iki eksene de teğet
olan çemberin standart denklemini bulunuz. ( Noktanın bulunduğu
nur.
bölgeye bakılarak merkez noktaya karar verilir. Nokta çember
3 ) Merkezi III. bölgede olan ve her iki eksene de teğet olan denklemine uygulanarak istenen bulunur. )

çemberin merkez noktası M ( – r , – r ) olup, çemberin stan-

dart denklemi ( + ) + ( + ) = olarak bulu-
nur.

4 ) Merkezi IV. bölgede olan ve her iki eksene de teğet olan

çemberin merkez noktası M ( r , – r ) olup, çemberin stan-
dart denklemi ( − ) + ( + ) = olarak bulu-
nur.
~ 1434 ~ ~ 1437 ~ ~ 1440 ~
 Aşağıda genel denklemi verilen çemberlerin merkez nokta- D) + – 20y + 88 = 0
sını ve yarıçapını bulunuz.
A) + + 6x – 8y – 11 = 0

~ 1441 ~ ~ 1444 ~ ~ 1447 ~

B) + – 10x + 16y + 40 = 0
E) + – x + – = 0
Merkezi M ( a , b ) ve yarıçapı r br olan çemberin stan-
dart denklemi ( − ) + ( − ) = idi.
Parantezleri açalım.
– 2ax + + – 2by + = olur. Düzenleme
yaparsak,
+ – 2ax – 2by + + – = 0 olur.
D E F
D = – 2a , E = – 2b ve F = + – olarak alınırsa
+ + Dx + Ey + F = 0 olur. Bu denkleme “ çembe-
rin genel denklemi ” adı verilir.
~ 1442 ~ ~ 1445 ~ ~ 1448 ~

C) + + 2x + 8y – 33 = 0 F) 3 + 3 + 36x – 6y + 84 = 0 ( Çember denklemine

1 ) D = – 2a ise a = – ve E = – 2b ise b = – benzer hale getirilir. )

olur. M ( a , b ) = M ( – D / 2 , – E / 2 ) olarak bulunur.

2) F = + – ise
F = − / + − / –
F = /4 + /4 – eşitlik 4 ile çarpılır.
4F = + – 4 olur. 4 yalnız bırakılır.
4 = + – 4F olur. Eşitliğin karekökü alınır.
2r = + − olur. r yalnız bırakılırsa,

r = . + − olarak bulunur.
~ 1443 ~ ~ 1446 ~ ~ 1449 ~
 + + 10x – 4y + 4 = 0 genel denklemi verilen Genel denklemi + + Dx + Ey + F = 0 olan
C) + + – = 0
çemberin çapı [ AB ] ’dir. A ( – 1 , – 1 ) ise B noktasını bulunuz.
çemberde yarıçap r = . + − idi.
+ + Dx + Ey + F = 0 denkleminin bir çember belir-
tip belirtmediği için aşağıdaki işlemlere dikkat edilir.
1) + − > 0 ise verilen denklem bir çember
belirtir.
2) + − = 0 ise verilen denklem bir noktayı belir-
tir. Noktayı bulmak istiyorsak verilen denklemi tam karelere
dönüştürmeliyiz. Elde edilen denklemden çözüm bulunur.

3) + − < 0 ise verilen denklem bir çember

belirtmez.
~ 1450 ~ ~ 1453 ~ ~ 1456 ~

+ – 4x + 2y + k = 0 genel denklemi verilen çem- 1 ) Çember denklemi x ve y ’ye göre ikinci derece- D) 2 + 2 + 8x + 24y + 80 = 0
berin yarıçapı 5 br ise k = ? den bir denklemdir.
2 ) Çember denklemi içinde x ve y ’nin çarpımı şeklinde bir
terim bulunmaz.
3 ) Çember denklemi içinde ve ’nin katsayıları birbiri-
ne eşit olmalıdır.
Alttaki denklemi verilen ifadelerin çember belirtip belirt-
mediğini kontrol ediniz.
A) + + 3x + 4y + 7 = 0

~ 1451 ~ ~ 1454 ~ ~ 1457 ~

+ + ( k – 1 ) x + 2y + 1 = 0 genel denklemi B) + + 4x – 10y + 29 = 0 E) 5 – 5 + 10x – 25y + 35 = 0

verilen çemberin yarıçapı 8 br ise k = ?

F) + – 6x + 2y – 4xy + 1 = 0

~ 1452 ~ ~ 1455 ~ ~ 1458 ~

 Altta verilen denklemler bir nokta belirtiyor. Buna göre bu + + 2x – 4y – 11 = 0 çemberi ile y – x + 5 = 0
noktaları bulunuz. ( ( ± ) = ± 2mn + tam kare öz- doğrusunun birbirine göre durumunu inceleyiniz.
deşliği idi. Verilenler tam kare özdeşliğine çevrilir ve alttaki hatır-
latma kullanılır. + = 0 ise a = 0 ve b = 0 idi.)
A) + – 6x + 2y + 10 = 0

~ 1459 ~ ~ 1462 ~ ~ 1465 ~

B) + + 10x – 16y + 89 = 0 + + ( 2m + 4 ) x y + 6x + 8y + n – m = 0 denk-

lemi bir çember belirtiyorsa n yerine gelebilecek en büyük tam
sayı kaç olur ?

~ 1460 ~ ~ 1463 ~ ~ 1466 ~

( – 1 + 2k ) + 3 + 6x – 18y + 10k – 2 = 0 denk- + – 10x – 6y + 25 = 0 çemberi ile 3x – 4y = 18

lemi bir çember belirtiyorsa çemberin merkez noktasını ve yarıça- Bir çember ile bir doğrunun üç farklı durumu vardır. doğrusunun birbirine göre durumunu inceleyiniz.
pını bulunuz. 1) 2) 3)

M M M
r r
H d
H d

H d r = ise r > ise

r < ise doğru çembere doğru çemberi
doğru çemberi teğettir. ( Yani iki farklı
kesmez. bir noktada keser. ) noktada keser.
~ 1461 ~ ~ 1464 ~ ~ 1467 ~
 ( + ) + = çemberi ile 6x + 8y – 5 = 0 doğ- + + 8x – 20 = 0 çemberi ile y + x – 2 = 0 doğ-
rusu birbirini kesmiyorsa r ’nin alabileceği en büyük tam sayı değe- rusunun varsa ortak kesim noktalarını bulunuz.
ri kaç olur ?

~ 1468 ~ ~ 1471 ~ ~ 1474 ~

+ + 8y + 12 = 0 çemberi ile – 5x + 12y + m = 0 + – 2x – 4y + 3 = 0 çemberi ile y = x – 1 doğ-

doğrusu birbirini iki noktada kesiyorsa m ’nin çözüm aralığı ne rusu birbirine göre durumunu inceleyip varsa ortak kesim noktala-
olur ? rını bulunuz. ( Ortak kesim noktası varsa çözüm için iki denklemin
ortak çözümü yapılır. )

~ 1469 ~ ~ 1472 ~ ~ 1475 ~

+ + 4x – 12y + 24 = 0 çemberinde; A ) Merkez

noktanın 3y + 4x + 25 = 0 doğrusuna olan uzaklığını bulunuz.

~ 1470 ~ ~ 1473 ~ ~ 1476 ~

B ) Çemberin doğruya en yakın noktasının doğruya olan uzaklığını
bulunuz.

~ 1477 ~

( − ) + ( + ) = 4 çemberinde; A ) Merkez
noktanın – 8x + 15y + 168 = 0 doğrusuna olan uzaklığını bulu-
nuz.

~ 1478 ~

B ) Çemberin doğruya en yakın noktasının doğruya olan uzak-lığını

bulunuz. C ) Çemberin doğruya en uzak noktasının doğruya olan
uzaklığını bulunuz.

~ 1479 ~