Malzeme Bilgisi

Difüzyon
SUBÜ-TF-ELM102
Doç.Dr. Azim GÖKÇE

ELM102-Gökçe&Ergin 1/38
Difüzyon nedir?

Kaç çeşit difüzyon vardır?

Difüzyon hızını etkileyen faktörler nelerdir?

Difüzyon endüstriyel uygulamalar açısından neden önemlidir?

Bazı basit uygulamalarda difüzyon hızı nasıl tespit edilir?

ELM102-Gökçe&Ergin 2/38
Difüzyon, en basit tanımla bir malzeme içindeki atomların bir noktadan başka
noktaya hareket etmesidir.

ELM102-Gökçe&Ergin
Ref:Patrick Schamberger, Introduction to Materials Science and Engineering, Texas A&M University Sıvı ve gazlar için Brownian Motion
3/38
ELM102-Gökçe&Ergin 4/38
Kristal yapıdaki katılarda difüzyon nasıl gerçekleşir?

FCC-Cell

ELM102-Gökçe&Ergin 5/38
Birbirinde yayınma veya impürite yayınması

Kendinde yayınma

ELM102-Gökçe&Ergin 6/38
Difüzyon mekanizmaları

1- Boşluk difüzyonu

ELM102-Gökçe&Ergin
Ref:Patrick Schamberger, Introduction to Materials Science and Engineering, Texas A&M University 7/38
2- Arayer difüzyonu

ELM102-Gökçe&Ergin
Ref:Patrick Schamberger, Introduction to Materials Science and Engineering, Texas A&M University 8/38
Amorf katılar?

ELM102-Gökçe&Ergin 9/38
 Kararlı Difüzyon

Difüzyon zamana bağlı bir olaydır ve taşınan element miktarı zamanla değişir.

Difüzyon akısı (J) olarak ifade edilen hız, katı içerisinde birim kesit alanına dik olarak, birim zamanda yayınan
kütle, M olarak (veya eşdeğer atom sayısı) tanımlanır.
.
1 𝑑𝑀
𝐽=
𝐴 𝑑𝑇
M: Birim zamanda yayınan kütle
veya atom sayısı
A: Yayınmanın gerçekleştiği kesit
alanı
t: Zaman

ELM102-Gökçe&Ergin 10/38
 Konsantrasyon
profili

α-konsantrasyon
gradyanı

dC
konsantrasyon
𝑑𝑐
gradyanı=𝑑𝑥 konsantrasyon
𝑑𝑐
gradyanı=𝑑𝑥 =
∆𝐶 𝐶𝐴 −𝐶𝐵
=
∆𝑋 𝑋𝐴 −𝑋𝐵 J  D
Doğrusal olduğu Tek doğrultudaki dx
kabul edilirse difüzyon

ELM102-Gökçe&Ergin 11/38
Adolf Fick (1829-1901)-----1855

C1 C1

C2 C2

x1 x2
x

dC
J  D
dx
eksi işareti, yayınma yönündeki konsantrasyonun azaldığını
işaret eder.

ELM102-Gökçe&Ergin 12/38
Yayınma akısı hesaplama örneği:

700 °C’de demir plakanın bir yüzeyi karbonca zengin karbürleme atmosferine, diğer yüzeyi karbonca fakir
dekarbürleme atmosferine maruz bırakılmıştır. Kararlı yayınma durumunda, karbürleme yüzeyinin 5 ve 10 mm
derinlikteki karbon konsantrasyonları sırasıyla 1,2 ve 0,8 kg/m3 olduğuna göre, plaka boyunca karbonun yayınma
akısını hesaplayınız.

(700 °C’de yayınma katsayısı, D=3x10-11 m2/s)

dC
J  D
dx

ELM102-Gökçe&Ergin 13/38
ELM102-Gökçe&Ergin 14/38
ELM102-Gökçe&Ergin 15/38
 (Boltzmann sabiti = 8,62*10-5 eV/atom.K)

ELM102-Gökçe&Ergin 16/38
Bakır içindeki çinkonun 600 °C’deki difüzyon katsayısını hesaplayınız.
Difüzyon sabiti: 3.4*10-5 Aktivasyon enerjisi: 191 kJ/mol Gaz sabiti: 8.31 J/molK

ELM102-Gökçe&Ergin 17/38
Karbonun α-Demir içinde 900 °C’deki difüzyon katsayısını hesaplayınız.
Difüzyon sabiti: 6.2*10-7 m2/s Aktivasyon enerjisi: 80 kJ/mol Gaz sabiti: 8.31 J/molK

ELM102-Gökçe&Ergin 18/38
Difüzyon ve Sıcaklık
D ile T arasında üstel ilişki vardır.

1500

1000

600

300
T(C)
10-8

D (m2/s) Darayer >> Dyeralan

C in a-Fe Al in Al
10-14 C in g-Fe Fe in a-Fe
Fe in g-Fe

10-20
0.5 1.0 1.5 1000 K/T

Adapted from Fig. 5.7, Callister & Rethwisch 8e. (Date for Fig. 5.7
taken from E.A. Brandes and G.B. Brook (Ed.) Smithells Metals
Reference Book, 7th ed., Butterworth-Heinemann, Oxford, 1992.)

19
Difüzyon katsayısı, D, artan sıcaklıkla artar.

Artan difüzyon katsayısı atomların daha hızlı hareket etmesi ve dolayısıyla daha çabuk
yayınması anlamına gelir.

Bakırın alüminyum içindeki difüzyon katsayısı 500 °C’de 4.15*10-14 m2/sn, 600 °C’de
4.69*10-13 m2/sn’dir. 500 °C sıcaklıktaki ile aynı miktarda atomun difüzyonu için 600 °C’de
kaç saat beklemek gereklidir?

ELM102-Gökçe&Ergin 20/38
Çinko atomları bakır içinde yayınıyor. Yüzeyden XB derinliğinde 1 m3’te 1025 tane Zn atomu, XA derinliğinde 1
m3’te 1023 tane Zn atomu vardır. XA ve XB arası uzaklık 0.02 milimetredir. 500 °C’de XB’den XA’ya doğru oluşan
yayınım akısını bulunuz.
500 °C’de çinkonun bakır içinde yayınma katsayısını 4*10-18 m2/sn alınız.

ELM102-Gökçe&Ergin 21/38
ELM102-Gökçe&Ergin 22/38
• Kararsız yayınma şartlarında, birinci Fick kanununun kullanılması uygun değildir, bu
nedenle Fick’in ikinci kanunu olarak bilinen aşağıdaki kısmi diferansiyel denklem
kullanılır.

• Yayınma katsayısı bileşime bağımlı değilse aşağıdaki şekilde sadeleşir.

ELM102-Gökçe&Ergin 23/38
ELM102-Gökçe&Ergin 24/38
ELM102-Gökçe&Ergin 25/38
Ağırlıkça % 0,25 C içeren bir çelik alaşımı 950 °C’de metan gazı atmosferinde karbürleniyor. Karbürleme işlemi
başlar başlamaz alaşımın yüzeyi %1,2 C içeren bir atmosfere maruz bırakılıyor (yüzey konsantrasyonu bu
değerde sabit kalıyor) yüzeyden 0,50 mm derinlikteki karbon konsantrasyonunun %0,80 olması için gereken
süreyi hesaplayınız. (D: 1,6x10-11 m2/s)

ELM102-Gökçe&Ergin 26/38
ELM102-Gökçe&Ergin 27/38
Ağırlıkça % 0.20 C içeren bir çeliğin yüzeyine karbon emdirerek karbürizasyon işlemi yapılması ve daha sert ve
aşınmalara dayanıklı bir yüzey elde edilmesi amaçlanmaktadır. Karbürizasyon işlemi 1000 °C’de CH4 (Metan)
atmosferinde yapılacaktır. Fırın içindeki atmosferdeki C oranı % 1.3 olduğuna göre, çeliğin yüzeyinden 0.6 mm
uzaklıktaki C miktarını % 0.90’a çıkarmak için gerekli difüzyon zamanını bulunuz. (1000 C’deki difüzyon
katsayısı: 3*10-11 m2/sn)

ELM102-Gökçe&Ergin 28/38
ELM102-Gökçe&Ergin 29/38
Gaz halindeki azot 675 °C’de saf demir plakaya yayınacaktır. Yüzeyde azot
konsantrasyonu ağırlıkça % 0.2’de tutulduğuna göre 25 saat sonra 2 mm derinlikte
azot konsantrasyonu kaçtır?
(675 °C’de demir içinde azotun difüzyon katsayısı: 1.9*10-11 m2/sn)

ELM102-Gökçe&Ergin 30/38
ELM102-Gökçe&Ergin 31/38
ELM102-Gökçe&Ergin 32/38
Aşağıda verilen yayınma sistemleri için yayınma katsayısı değerlerini büyükten küçüğe
doğru sıralayınız. ( Fe –Cr-HMK, ra-0.124, 0.125, 0.065)

a-700 °C’de, Fe içinde N

b-700 °C’de, Fe içinde Cr
c- 900 °C’de, Fe içinde N
d- 900 °C’de, Fe içinde Cr

dC
J  D Yeralan?
dx Arayer?

c>a>d>b

ELM102-Gökçe&Ergin
Ref: Callister & Rethwisch, Materials Science and Engineering, Wiley 33/38
YARI İLETKEN MALZEMELERDE YAYINMA

Birçok entegre devre Si esaslıdır.

Ön-biriktirme (900-1000 °C)

İçerde yayındırma (~1200 °C)

6x6x0.4 mm

ELM102-Gökçe&Ergin 34/38
Bor atomları silisyum yonga içine ön-biriktirme ve içeride yayındırma ısıl işlemleri uygulanarak yayındırılacaktır.
Silisyum içindeki bor konsantrasyonunun 1*1020 atom/m3 olduğu bilinmektedir. Yüzeydeki bor konsantrasyonunun
sabit 3*1026 atom/m3 mertebelerinde korunacağı ön yayındırma işleminin, 900 °C’de 30 dakika süreyle
gerçekleştirilmesi planlanmıştırç İçeride yayındırma işlemi ise 1100 °C’de 2 saat süreyle yapılacaktır.

Si içinde B yayınma katsayısının hesaplanması için gerekli olan Qy ve D0 büyüklükleri sırasıyla 3,87 eV/atom ve
2,4*10-3 m2/sn dir. Boltzmann sabiti = 8,62*10-5 eV/atom.K

a) Q0’ın değerini hesaplayınız.

b) İçeride yayındırma işlemi ile silisyum yonga plakası yüzeyinden 1 µm içeride oluşacak B atom
konsantrasyonunu hesaplayınız.

ELM102-Gökçe&Ergin 35/38
ELM102-Gökçe&Ergin 36/38
 Özetle
Difüzyon aşağıdaki Difüzyon aşağıdaki
durumlarda daha hızlıdır. durumlarda daha yavaştır.

• sıkı paket olmayan yapılarda • sıkı paket yapılarda

• ikincil bağlara sahip • kovalent bağlı malzemelerde

malzemelerde
• yayınan atom büyük yarıçapta
• yayınan atom küçük atomik olduğunda
yarıçapta olduğunda
• yüksek yoğunluklu
• düşük yoğunluklu malzemelerde
malzemelerde
ELM102-Gökçe&Ergin 37/38
Anlatılan konu ile ilgili sorularınız için azimg@subu.edu.tr veya
nergin@subu.edu.tr adresine e-posta ile ulaşabilirsiniz.

ELM102-Gökçe&Ergin 38/38