Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

Temat wykładu

Regulacja napięcia i mocy biernej

w systemie elektroenergetycznym

Opracował: Janusz Brożek

Zakład Elektroenergetyki AGH
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

LITERATURA

[1] KremensZ., Sobierajski Z.: Analiza Systemów elektroenergetycznych, WNT, Warszawa,

1996.
[2] Bogucki A., Lawera E, Przygrodzki A, Szewc B.: Podatność częstotliwościowa i napięciowa
SEE i jego elementów, Politechnika Śląska, Skrypt Nr116, Gliwice, 1983.
[3] Hellman W., Szczerba Z.: Regulacja częstotliwości i napięcia w SEE, WNT, Warszawa,
1978.
[4] Jasicki Z., Bogucki A, Szymik F, Saferna J.:„Praca układów elektroenergetycznych”, WNT,
Warszawa, 1965.
[5] Bernas S. Systemy elektroenergetyczne, WNT, Warszawa, 1986.
[6] Praca zbiorowa: Poradnik Inżyniera Elektryka, WNT, Warszawa, 1997.
[7] Bułat T., Zieliński Z. :Wyniki prób wydzielonej pracy CENTREL i VEAG w zakresie polskiego
systemu elektroenergetycznego, Seminarium ‘Wyniki prób pracy systemów
elektroenergetycznych CENTRL i VEAG z uwzględnieniem w nich udziału polskiego
systemu elektroenergetycznego”. Bielsko –Biała, 16-17 czerwiec, 1994.
[8] ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI z dnia 25 września 2000 r. w sprawie
szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu
energią elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci
oraz standardów jakościowych obsługi odbiorców
[9] Internrt
[10] Gosztowt W.: Gospodarka elektroenergetyczna w przemyśle, WNT, Warszwa,1971.
[11] „Praca zbiorowa: PROJEKT BADAWCZY ZAMAWIANY PBZ-09-03:Struktura organizacyjna
i funkcjonalna oraz wyposażenie i algorytmy hierarchicznego układu sterowania,
niezbędnego dla współpracy polskiego systemu elektroenergetycznego z systemami krajów
Europy Zachodniej(UCTPE) i dla prowadzenia ruchu w warunkach gospodarki rynkowej,
Kraków, 1996, materiały niepublikowane.
[12] Machowski J., Bernas S.: Stany nieustalone i stabilność sytemu elektroenergetycznego,
WNT, Warszawa 1989 r.

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 2
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

Spis Treści

1. WSTĘP.......................................................................................................................... 4
2. Elementy systemu elektroenergetycznego....................................................................6
3. Wpływ przesyłu mocy biernej na pracę systemu elektroenergetycznego......................9
4. Charakterystyki napięciowe odbiorów.........................................................................11
5. Elementy regulacji napięcia i mocy biernej..................................................................16
6. Metody regulacji napięcia i rozpływów mocy biernej...................................................17
7. Stabilność napięciowa.................................................................................................26

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 3
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

1. WSTĘP

P f

Q U
Podstawowe wielkości elektryczne systemu (P - moc czynna, Q - moc bierna,
f - częstotliwość, U - napięcie.)

NAPIĘCIE U
 jest wielkością systemową lokalną
 napięcie w węzłach systemowych powinny być zawarte w określonych granicach (odbiory
projektowane są na napięcie znamionowe)
 wymagania dla napięcia nie są tak precyzyjne jak dla częstotliwości.
 zdolności przesyłowe linii systemowych zależą silnie od napić w węzłach systemu, co jest
powodem sterowania napięciami w systemie, poprzez dostarczanie mocy biernej do węzłów
systemu, w których następuje tendencja do obniżania się napięcia
 straty mocy czynnej zależą pośrednio od napięcia.

Moc bierna i energia bierna są charakterystyczne wyłącznie dla zjawisk

elektromagnetycznych w obwodach prądu zmiennego i nie mogą być zamienione na pracę.
Schemat przepływu mocy od składu węgla jako źródła energii do odbiornika
mechanicznego (np. pompy) za pośrednictwem układu energetycznego można przedstawić tak
jak na rys. xxx

P — moc czynna, Q — moc bierna, G — generator, M — silnik

Rys. 1. Schemat przepływu mocy od źródła do odbiornika (zaczerpnięto z[10])

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 4
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

W schemacie tym pominięto, straty w poszczególnych elementach układu

energetycznego.
Moc czynna i bierna mają istotną wspólną cechę energetyczną:
wywołują analogiczne skutki w elementach układu elektroenergetycznego,
Skutki koncentracji wytwarzania mocy biernej:
 wzrost odległości przesyłu mocy biernej
 negatywne skutki przesyłu mocy biernej na duże odległości,
 wzrost cos generatorów.
Statystyczny bilans mocy biernej:
 Wytwarzanie
 generatory 65%
 generacja w liniach 25%
 urządzenia do kompensacji 10%
 zapotrzebowanie
 potrzeby własne elektrowni 10%
 straty mocy w transformatorach elektrowni 15%
 straty mocy w sieci 25%
 odbiorcy 50%

Wzrastająca w miarę systemu elektroenergetycznego koncentracja wytwarzania mocy

czynnej, w wielkich elektrowniach z turbozespołami dużej mocy wymaga dekoncentracji źródeł
mocy biernej, gdyż zarówno ze względów technicznych (np. regulacja napięcia) jak i

gospodarczych (straty), nie opłaca się przesyłać mocy biernej z elektrowni do odległych
odbiorców.
Nowoczesne generatory buduje się na wartości współczynnika mocy (0,85—0,9), dawniej
najwyżej 0,8) i dlatego żąda się od odbiorców przemysłowych aby pobierali energię elektryczną z
sieci o odpowiednio wysokich współczynnikach mocy. Przykładowy schemat rozpływu w systemie
mocy czynnej i biernej wyprowadzonej z elektrowni przedstawiono na rys. 2.

Rys. 2 Schemat rozpływu w systemie mocy czynnej i biernej wyprowadzonej z

elektrowni (zaczerpnięto z [10])
Dla ilościowego zobrazowania schematu rozpływu mocy czynnej i biernej w systemie (dla
roku 1965 r.) oraz wynikające z tego wymagania co do wartości współczynnika mocy, podaje rys.
Moc czynna i bierna mają istotną wspólną cechę energetyczną:
Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 5
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
wywołują analogiczne skutki w elementach układu elektroenergetycznego

2. Elementy systemu elektroenergetycznego

Generatory synchroniczne są zainstalowane w 23 elektrowniach zawodowych
przyłączonych do sieci 220 i 400 kV o łącznej mocy 22225 MW (pozostałą moc systemu
wyprowadza się z sieci 110 kV).
Moce generatorów – 500-360-200 MW.
cos - 0.85 (w kilku przypadkach 0.8)
Możliwość zakresu pracy określa dla każdego generatora wykres dopuszczalnych stanów
pracy (rys 3).

Rys. 3. Schemat zastępczy, podstawowe zależności i wykres dopuszczalnych stanów pracy

generatora przy U = cosnt. Indeksy górne i m, M oznaczają minimum i maksimum; PM – moc
dopuszczalna zespołu wynikająca z warunków pracy kotła; Pm – moc monimalna uwarunkowana
stabilną pracą palników kotła pyłowego(odpowiednie granice DE, AG); AB – ograniczenie ze
wzglądu na stabilność lokalną generatora w SEE; BC – ograniczenie ze względu na grzanie się
skrajnych części blach stojana przy obciążeniu pojemnościowym (dotyczy dużych
turbogeneratorów); CD, EF – ograniczenie ze względu na prąd I; EG - ograniczenie ze względu
na prąd wzbudzenia if , którego miarą jest napięcie Eq; - maksymalny kąt mocy; - kąt
mocy przyjmowany zwykle za dopuszczalny; Qm(P’), QM(P’) – najmniejsza i największa
dopuszczalna moc bierna generatora przy mocy czynnej P'’ (przykładowo) (zaczerpnięto z [5])

Rys. 4. Wykres dopuszczalnych stanów pracy dla generatora TWW-200-2 200 MW

cos 0.85 U=15750 3 atn

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 6
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

Linie elektroenergetyczne

.
Rys. 5. Schemat zastępczy linii wysokiego napięcia

Linie elektroenergetyczne są zarówno odbiornikiem mocy biernej indukcyjnej - straty mocy

biernej na reaktancji indukcyjnej (podłużnej) linii, jak i źródłem mocy biernej indukcyjnej -
generacja mocy biernej indukcyjnej na reaktancji pojemnościowej (poprzecznej) linii
W liniach wysokich i najwyższych napięć moc bierna generowana na pojemności linii
jest bardzo duża.
 To czy linia jest odbiornikiem czy źródłem mocy biernej indukcyjnej zależy od obciążenia
linii:
 Jeśli linia jest obciążona mocą większą od mocy naturalnej to jest odbiornikiem mocy
biernej indukcyjnej
 Jeśli linia jest obciążona mocą mniejszą od mocy naturalnej to jest źródłem mocy biernej
indukcyjnej
Moc naturalna linii NN jest to moc jaka popłynie linią, która na końcu jest obciążona
impedancją równą impedancji falowej linii (zakładamy Rl = 0, P =0, Qxind = Qxpoj.
w efekcie moduły:U1=U2 ).
Impedancja falowa linii jest równa:

(1)

Moc naturalna linii jest równa:

(2)
Parametry (w tym moc naturalną) typowych linii WN i NN podano w tabeli 1.

Tabela 1. Parametry (w tym moc naturalną) typowych linii WN i NN

Parametr, Rodzaj linii
jednostka
LII-110 LI-220 LII-220 LI-400 LII-400 LI-750
Typ przewodów 23AFL-6 2AFL-8 23AFL-8 32AFL-8 233AFL-8 34AFL-8
Typ słupa O24 H52 M52 Y52 Z52 nietypowy
Liczba torów, [szt] 2 1 2 1 2 1
lpw, [szt] 1 1 1 2 2 4
s, [mm2] 240 525 525 525 525 525
Un, [kV] 110 220 220 400 400 750
R [/km] 0.124 0.0564 0.0564 0.0282 0.0282 0.0147
x1 [/km] 0.405 0.410 0.392 0.333 0.330 0.273
x0 [/km] 1.100 0.820 1.107 0.976 0.799 0.851
Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 7
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

x0w [/km] 0.760 0 0.775 0 0.639 0

b1 [S/km] 2.82 2.76 2.86 3.34 3.34 4.30
I, [A] 735 1220 1220 2440 2440 9000
IC, [A/km] 0.179 0.350 0.363 0.771 0.771 1.862
QC, [Mvar/km] 0.034 0.134 0.138 0.534 0.534 2.419
Pnat, [MW] 32 125 130 507 510 2230
Zf] 380 385 370 315 314 252
Pnat, [MW] 32 125 130 507 510 2230
lpw – liczba przewodów w wiązce; s – przekrój pojedynczego przewodu; Un – napięcie
znamionowe; r1 – rezystancja jednostkowa dla składowej zgodnej; x1 – reaktancja jednostkowa
dla składowej zgodnej; x0 – reaktancja jednostkowa dla składowej zerowejj x0w – reaktancja
wzajemna dla składowej zerowej, b1 – susceptancja pojemnościowa dla składowej zgodnej; I –
prąd dopuszczalny długotrwale (uwaga! mogą być odstępstwa w dół); IC – prąd ładowania linii
(wartość dla jednego toru w przypadku linii dwutorowych); QC - moc ładowania linii; Zf –
impedancja falowa linii; Pnat – moc naturalna linii. Uwaga! W przypadku linii dwutorowych w tabeli
podano wartości dla jednego toru.

Moce bierne generowane w liniach poszczególnych napięć zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Moce bierne generowane w liniach NN.
Linie KSE 750 kV, 400 kV, 220 kV, 110kV (1993)
Moc bierna
Nacięcie [kV] Długość [km]
Mvar/km Mvar
750 114 2.5 285
400 4264 0.7 2985
220 8192 0,22 1802
110 31301 0.04 1252

Rozkład napięcia wzdłuż linii 110 kV przy różnych wartościach stosunku obciążenia linii do
mocy naturalnej linii podano na rysunku 6.

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 8
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
1.05

1.04 P=0.75Pnat
P=Pnat
1.03
P=1.25Pnat

Względna wartość napięcia

1.02

1.01

0.99

0.98

0.97

0.96

0.95
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Odległość od początku linii w km

Rys. 6. Rozkład napięcia wzdłuż linii 110 kV przy różnych wartościach stosunku
obciążenia linii do mocy naturalnej linii

Linia niskiego napięcia ma bardzo małą pojemność w związku z czym generowana przez
nią moc bierna jest bardzo mała w porównaniu z mocą traconą na indukcyjności podłużnej linii.
Moc bierną traconą

(3)

w odcinku linii niskiego napięcia można w przybliżeniu obliczyć z zależności:

S - moc przesyłana przez odcinek linii
U - napięcie linii (w praktyce przyjmuje się napięcie znamionowe linii)
X0 - reaktancja jednostkowa indukcyjna linii,
l - długość odcinka linii
W liniach średniego napięcia (a zwłaszcza kablowych) należy uwzględnić moc bierną
generowaną na pojemności linii
Moc bierna pobierana przez linię jest równa różnicy mocy traconej na indukcyjności i
generowanej przez pojemność linii.
Moc bierną indukcyjną pobieraną przez linię można obliczyć ze wzoru:

(4)

gdzie:
BC - jednostkowa susceptancja pojemnościowa linii, pozostałe oznaczenia jak we wzorze

Transformatory

Rys.7. Schemat zastępczy transformatora

Moc bierna pobierana przez transformatory:

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 9
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

(5)

gdzie:
moc bierna biegu jodłowego

moc bierna wynikająca z obciążenia S

io – prąd biegu jałowego w %

Uz - napięcie zwarcia w %

3. Wpływ przesyłu mocy biernej na pracę systemu elektroenergetycznego

 Przepustowość wszystkich urządzeń w układzie elektroenergetycznym tj. generatorów, linii
przesyłowych, transformatorów określa się prądem znamionowym warunkującym
nagrzewanie.

(6)
Z tego wynika, że przy danej wartości prądu, dopuszczalnego dla urządzeń elektrycznych,
stosunek przesyłanej mocy czynnej do współczynnika mocy musi być wielkością stałą (przy
stałym napięciu). Jeżeli więc maleje wartość współczynnika mocy, to w tym samym stosunku
zostaje ograniczona przepustowość linii i transformatorów, generatorów.

 Poziom napięcia na zaciskach odbiorników zależy od spadku napięcia na drodze przesyłu

energii. W sieci prądu przemiennego o rezystancji R i reaktancji X, spadek napięcia (równy
podłużnej stracie napięcia) wynosi:
(7)

W sieciach wysokiego napięcia stosunek X/R jest z reguły znacznie większy od jedności
(rzędu kilku a nawet kilkunastu). Dla malejących wartości współczynnika mocy, rośnie spadek
napięcia. (rysunek 7)
Rys. 8. Zależność spadku napięcia od współczynnika mocy dla stosunku X/R = 5 i P =
const, Uo — spadek napięcia przy cos  = l (zaczerpnięto z [10])

 Straty mocy czynnej w systemie w przewodach są odwrotnie proporcjonalne do kwadratu

wartości współczynnika mocy, przy żądanej wartości przesyłanej mocy czynnej . Zależność
strat od współczynnika mocy w generatorach i transformatorach ma inny charakter,
(występuje w nich składnik stały - straty jałowe), Ogólnie można stwierdzić, że sprawność
maleje wraz z malejącym cos . W konsekwencji maleje sprawność całego systemu
elektroenergetycznego, jak to pokazano na rys. 8.

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 10
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

Rys. 9. Zależność sprawności od współczynnika mocy: l — transformatora, 2 —

generatora, 3 — linii przesyłowej, 4 — całkowita systemu elektroenergetycznego
(zaczerpnięto z [10].)

Straty mocy wywołane przepływem prądu I przez elementy sieci o rezystancji R obliczamy
wg wzoru ( ). Rezystancja R odnosi się do wszystkich elementów na drodze przepływu prądu
obciążenia, a więc: przewodów linii, uzwojenia generatora i uzwojenia transformatora.

(8)

w której:
P — moc czynna obciążenia,
R — rezystancja jednej fazy.
Q —moc bierna obciążenia,

4. Charakterystyki napięciowe odbiorów

Wpływ napięcia na moc pobieraną z sieci określają napięciowe charakterystyki statyczne
pobieranej mocy czynnej i biernej
Moc czynna
Zakładając, że moc znamionowa zasilanych odbiorów oraz częstotliwość nie ulegają
zmianie można przyjąć, że przy zmianach napięcia w granicach 10 % Un, odbierana moc czynna
zmienia się w sposób liniowy:
(9)
W praktyce częściej używa się współczynnika względnego nachylenia napięciowej
charakterystyki pobieranej mocy czynnej, wyrażonego zależnością:

(10)
W równaniu (9) współczynnik  = bu.
Wartości współczynników  dla typowych grup odbiorów w Polsce, podano w tabeli 3.
Nowsze wartości współczynników  dla wybranych grup odbiorców, można znaleźć w oraz w
ograniczonym zakresie w [6]. Równania napięciowych naturalnych charakterystyk statycznych
pobieranej mocy czynnej dla typowych grup odbiorów - dla odchyleń napięcia w zakresie
0.05Un.
Tabela 3. Wartości współczynników typowych odbiorów (zaczerpnięto z [2])
Nazwa odbioru Wartość  w okresie
przedpołudniowym wieczornym nocnym
Duże miasta łącznie z drobnym 0.90  1.20 1.50  1.70 1.50  1.60
przemysłem
Małe miasta łącznie z drobnym 0.60  0.70 1.40  1.60 1.40  1.60
Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 11
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
przemysłem
Zakłady przemysłu 0.50  0.55 0.60  0.65 0.60  0.66
maszynowego
Kopalnie 0.62  0.78 0.75  0.89 0.62 0.75
Huty 0.60  0.70 0.60  0.75 0.60 0.70
Zakłady włókiennicze 0.50  0.60 0.60  0.70 0.60 0.65
Zakłady chemiczne 0.60  0.70 0.60  0.75 0.60 0.70
Inne zakłady przemysłowe 0.40  0.60 0.45  0.64 0.51  0.65
Osiedla wiejskie 0.50  0.68 1.50 1.60 1.50 1.60
Węzły sieciowe 0.60  0.70 0.80 1.00 0.80 1.00
Węzły sieciowe w okresie 0.60  0.70 0.80 1.20 0.80 1.10
jesienno-zimowym

Tabela 4. Równania napięciowych naturalnych charakterystyk statycznych pobieranej mocy

czynnej dla typowych grup odbiorów (zaczerpnięto z [2]).
Nazwa odbioru Równania naturalnych charakterystyk Qo,r = F(U)
Okres
przedpołudniowy wieczorny nocny
Zakłady
przemysłowe
Kopalnie
Małe miasta
i osiedla wiejskie
Duże miasta
Uwaga: Indeks r oznacza wartości względne: napięcia - w stosunku do napięcia znamion-
owego, i mocy czynnej - w stosunku do mocy czynnej pobieranej przy napięciu
znamionowym

Zależność charakterystyk mechanicznych silnika indukcyjnego od poziomu napięcia

przedstawiono na rysunku 9.

Rys. 10. Charakterystyki mechaniczne silnika indukcyjnego przy stałym momencie

obciążenia Mobc i różnych napięciach zasilania U. M moment n prędkość obrotowa

Moc bierna
W odniesieniu do mocy biernej, zakłada się, że dla zmian napięcia w zakresie
0.7 Un,  U  1.1Un, moc bierna pobierana z sieci jest kwadratową funkcją napięcia:

(11)
Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 12
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
W przypadku, gdy zakres zmian napięcia mieści się w granicach  5% Un, do praktycznych
obliczeń przyjmuje się liniową zależność pobieranej przez odbiory mocy biernej od napięcia:

(12)
Również w odniesieniu do mocy biernej, częściej operuje się współczynnikiem względnego
nachylenia napięciowej charakterystyki mocy biernej:

(13)

Równania napięciowych naturalnych charakterystyk statycznych pobieranej mocy biernej

dla typowych grup odbiorów przedstawiono w tabeli 5 i 6.

Tabela 5. Równania napięciowych naturalnych charakterystyk statycznych pobieranej mocy

biernej dla typowych grup odbiorów - dla zmian napięcia w zakresie (0.7 1.1)Un (zaczerpnięto z
[2]).
Nazwa odbioru Równania naturalnych charakterystyk Qo,r = F(U)
Okres
przedpołudniowy wieczorny nocny
Zakłady dla cos  n  0.85 2
Qo ,r  5.9  U r  9.5  U r  4.6
przemysłowe
dla 0.80  cos  n  0.85 .  U r2  9.8  U r  4.65
Qo ,r  615
dla 0.70  cos  n  0.80 Qo ,r  6.61  U r2  10.38  U r  4.77
dla cos  n  0.70 Qo ,r  6.9  U r2  10.7  U r  4.8
Osiedla wiejskie Jak dla zakładów
przemysłowych
Małe miasta łącznie Qo ,r  6.8  U r2  10.6  UQro .86.3  U r2  10  U r Q
,r 4  o4,r.7 6.9  U r2  10.7  U r  4.8
z drobnym
przemysłem
Duże miasta łącznie
z drobnym
przemysłem
Uwaga: Indeks r oznacza wartości względne: napięcia - w stosunku do napięcia znamion-
owego, i mocy biernej - w stosunku do mocy biernej pobieranej przy napięciu
znamionowym.

Tabela 4. Równania napięciowych naturalnych charakterystyk statycznych pobieranej mocy

biernej dla typowych grup odbiorów - dla odchyleń napięcia w zakresie 0.05Un,(zaczerpnięto z
[2]).
Nazwa odbioru Równania naturalnych charakterystyk Qo,r = F(U)
Okres
przedpołudniowy wieczorny nocny
Zakłady dla cos  n  0.85 Qo ,r  2.3  U r  1.3
przemysłowe dla 0.80  cos  n  0.85 Qo ,r  2.5  U r  15
.
dla 0.70  cos  n  0.80 Qo ,r  2.8  U r  18
.
dla cos  n  0.70 Qo ,r  31.  U r  2.1
Osiedla wiejskie Jak dla zakładów
przemysłowych
Małe miasta łącznie
Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 13
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
z drobnym Qo ,r  3.0  U r  2.0 Qo ,r  2.6  U r  1.6 Qo ,r  31
.  U  2.1
przemysłem
Duże miasta łącznie
z drobnym
przemysłem

Zależności poboru mocy biernej od napięcia dla typowych odbiorów (silniki asynchroniczne,
silniki synchroniczne) dla różnych stanów obciążenia przedstawiono na rysunkach 10 - 14

Rys.12. Statyczna charakterystyka (odbioru

Rys. 11 .Napięciowa charakterystyka
uogólnionego) np. w węźle 110 kV,
statyczna pobieranej mocy biernej (1) i
(zaczerpnięto z [12]
czynnej (2) silnika indukcyjnego
(zaczerpnięto z [2]).

Rys. 13. Zależność poboru mocy biernej

od napięcia silnika indukcyjnego dla
różnych Mobc/Mn w przypadku obciążenia

a) momentem stałym,
b) momentem wentylatorowym, Mobc –
moment obciążenia Mn moment
znamionowy. (zaczerpnięto [6]).

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 14
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

Rys. 14 Zależność prądu stojana I sinika indukcyjnego od napięcia U przy znamionowym

obciążeniu i i przy b = Mmax / Mn = 2 i przy częstotliwości znamionowej (f=const), (zaczerpnięto z
[6]).

Rys.15. Charakterystyki Q/Q n =f(U/Un) silników synchronicznych cylindrycznych przy

prądzie wzbudzenia If 0.75 Ifn a) stopień obciążenia P/P n =1, reaktancja synchroniczna
względna Xd =var b) Xd=1.0, P/Pn =var, (zaczerpnięto z [6]).

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 15
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
5. Elementy regulacji napięcia i mocy biernej.
Podstawowym zadaniem systemu elektroenergetycznego jest niezawodna dostawa energii
elektrycznej o właściwej jakości:
Cele regulacji napięcia i mocy biernej :
A. nadrzędny:
 utrzymanie prawidłowych wartości napięcia u odbiorców.
poziomy napięć dla węzłów granicznych międzysystemowych
dla sieci 400 kV - 400 - 420 kV,
dla sieci 220 kV - 225 - 240 kV;
przepływy mocy biernej w liniach międzysystemowych
 100 Mvar dla linii 400 kV,
 50 Mvar dla linii 220 kV;

Wg ROZPORZĄDZENIA MINISTRA GOSPODARKI z dnia 25 września 2000 r... § 32. 1........

..... dopuszczalne odchylenie napięcia od znamionowego w czasie 15 minut w przedziale

od -10% do +5% w sieciach o napięciu znamionowym niższym niż 110 kV i w sieci o napięciu 400
kV oraz 10% w sieciach o napięciu znamionowym 110 i 220 kV, znamionowym nie wyższym niż
30 kV i wyższym niż 1 kV, d) 8,0% i 5,0% - dla miejsc przyłączenia leżących w sieci o napięciu
znamionowym nie wyższym niż 1 kV................

B. dodoatkowe:
 minimalizacja strat mocy przesyłu (ERO-P, ERO-Q)
 osiągnięcie maksymalnej niezawodności pracy systemu (dQ/dU)

Współczesny system elektroenergetyczny ma wielopoziomową strukturę w zakresie napięć

znamionowych linii oraz wielopoziomową strukturę systemu dyspozytorskiego. Przykład struktury
systemu pokazano na rysunku 15.

Elementy regulacji napięcia w systemie elektroenergetycznym:

 regulatory napięcia generatorów (utrzymują zadaną wartość napięcia generatora
oddziałując na poziom wzbudzenia.
 regulatory grupowe typu ARNE (utrzymują zadane wartości napięcia w rozdzielniach
elektrowniach NN oddziałując na regulatory napięcia poszczególnych generatorów.
 statyczne źródła mocy biernej tj. dławiki oraz baterie kondensatorów

 linie przesyłowe NN jako szczególne źródło mocy bie5rnej (regulacja skokowa - wyłączanie
linii
 przekładnie transformatorów 750/400, 400/220, 400/110, 220/110.

Rys. 16. Elementy systemu elektroenergetycznego służące do regulacji napięcia

i mocy biernej (zaczerpnięto z [3]

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 16
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

Na rys.17 przedstawiono schematy funkcjonalne potencjalnych źródeł mocy biernej w

systemie elektroenergetycznym.

Rys.17. Źródła mocy biernej: a) generator synchroniczny, b) kompensator,

c) bateria kondensatorów, d) bateria kondensatorów z dławikiem nieliniowym,
c) bateria kondensatorów z przetwornikiem tyrystorowym, O bateria kondensatorów
szeregowych. (zaczerpnięto z [3]).
G, K — generator, kompensator synchroniczny; T, AT — transformator,
autotransformator; C — bateria kondensatorów; RN — regulator napięcia;
Dff — dławik nieliniowy podmagnesowywany; PT — przetwornik tyrystorowy, LH —
linia napowietrzna; CS — bateria kondensatorów szeregowych;
W — wzbudnica

6. Metody regulacji napięcia i rozpływów mocy biernej

Wszystkie zagadnienia regulacji napięcia są związane z mocą bierną i mają charakter

lokalny. Czasem jednak zaburzenia bilansu mocy biernej w węzłach systemu
elektroenergetycznego prowadzą do lawiny napięciowej, a w następstwie do awarii systemowych.
Z tego powodu są ustalane zasady sterowania i wymagania w zakresie regulacji U i Q w systemie
krajowym i połączonych systemach.
 Regulacja pierwotna (obowiązująca)
Regulacja pierwotna reguluje napięcie wyjściowe generatora.
Celem regulacji pierwotnej jest:
utrzymanie na stałym poziomie napięcia wyjściowego stojana generatora przy biegu jałowym i
przy pracy na wydzielony obszar sieci,
utrzymanie zadanego napięcia wyjściowego przy pracy równoległej z siecią (w systemie
elektroenergetycznym).
Regulator pierwotny uwzględnia przypadkowe wahania obciążenia, zmiany topologii
systemu oraz przypadkowe zdarzenia pojawiające się w określonych warunkach. Automatyczny
regulator pierwotny ma mieć nastawę napięcia odniesienia i może mieć nastawę ograniczenia
mocy biernej. Czas odpowiedzi regulatora wynosi kilka sekund.
Główne cechy regulacji pierwotnej:
 wszystkie generatory wyposażone są w regulatory pierwotne,
 regulatory pierwotne wykorzystują pomiary lokalne,
 struktury regulacji są różne w zależności od typu generatora.
CZŁON u

POMIAROWY i

u

+Uzad CZŁON U
REGULATOR WZBUDNICA GENERATOR
PORÓWNAWCZY

 
CZŁON uf
KOREKCYJNY
DESTABILIZATOR  lub P
MAŁYCH KOŁYSAŃ

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 17
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
Rys. 18. Schemat układu wzbudzenia i regulacji napięcia generatora (zaczerpnięto z
[12]).

Poszczególne człony układu funkcjonalnego realizują:

 człon pomiarowy to układy pomiarowo-porównawcze zbudowane na przetwornikach
sygnałów. Zwłoka czasowa członu pomiarowego T r jest zwykle pomijana.
 regulator to układ wzmacniaczy magnetycznych lub elektronicznych z ogranicznikami
chroniącymi wzbudnicę i generator przed przekroczeniem dopuszczalnych technicznie
warunków pracy.
 człon korekcyjny jest to układ pracujący w pętli sprzężenia zwrotnego względem napięcia
wzbudnicy. Jego zadaniem jest stabilizacja regulacji napięcia.
 stabilizator systemowy, oznaczany skrótem PSS, dostarcza sygnał uzależniający uchyb
regulacyjny od zmian mocy lub prędkości wirowania po to, aby poprawić tłumienie kołysań
wirnika. Regulatory napięcia mogą bowiem powodować powstanie słabo tłumionych
oscylacji kąta wirnika.

 wzbudnice które można podzielić na wirujące i statyczne. Wzbudnice wirujące to
wzbudnice prądu stałego lub wzbudnice prądu zmiennego z prostownikami.

Rys. 18 a. Schemat funkcjonalny regulatora napięcia generatora (zaczerpnięto z[5])

 Regulacja wtórna (opcjonalnie) (grupowa) [3], [11].

Regulacja wtórna reguluje przepływ mocy biernej w określonym obszarze systemu
elektroenergetycznego. Celem regulacji wtórnej jest koordynowanie działań regulacyjnych w
określonym obszarze, aby w ciągu jednej do kilku minut wyrównać bilans mocy biernej, lub
zapobiec jej wytwarzaniu w niewłaściwym czasie.

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 18
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

Przykład schematu funkcjonalnego regulatora grupowego generatorów przedstawiono na

rysunku 19 a na rys 20 schemat regulatora grupowego transformatorów.

Rys. 19. Grupowa regulacja napięcia . W – układy wzbudzenia , RJ –regulatory

indywidualne, RG- regulator grupowy. (zaczerpnięto z [3]).

W warunkach KSE (Krajowego Systemu Elektroenergetycznego) w ramach regulacji wtórnej

działają regulatory grupowe ARNE-2 zainstalowane w kilku elektrowniach.
Wektor sterowania dla potrzeb regulacji wtórnej wyznacza KDM.
Główne zadania i cechy układów ARNE-2:
 regulacja obejmuje w zasadzie jedną elektrownię;
 możliwa jest też wspólna regulacja wtórna dla grupy bliskich sobie elektrycznie
elektrowni.
 optymalizacja rozdziału mocy biernej między generatory elektrowni;
 utrzymywanie bezpiecznego - pod względem napięciowym - stanu pracy na obszarze
sieci kontrolowanym przez dany układ ARNE.
 czas odpowiedzi kilka minut.

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 19
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
Rys. 20. Układ regulacji grupowej i indywidualnej transformatora systemowego w
stacji dwutransformatorowej [12]. RIT - układ regulacji indywidualnej, RGT - układ
regulacji grupowej, SST1, SST2 - sygnały sterujące pracą równoległą TR1 i TR2, U G -
pomiar napięcia górnego transformatora, UD - pomiar napięcia górnego
transformatora, ID, QD - pomiar odpowiednio prądu i mocy biernej po stronie dolnego
napięcia transformatora, T - przekładnia transformatora, I S - pomiar prądu w sprzęgle,
Utzo - wartość zadana napięcia dolnego przy biegu jałowym, T - informacja o topologii
stacji ( zaczerpnięto z [11] ).

W systemie prowadzi się również badania w zakresie regulacji grupowej napięcia

transformatorów (rys. 20). Na węźle transformatorowym Grudziądz Węgrowo badano regulator
grypowy dla transformatorów typu ARST [11].

 Regulacja trójna (docelowa w systemach).

 Regulacja trójna służy do optymalnego rozdziału mocy biernej i regulacji poziomów
napięć.
 Celem regulacji trójnej jest korygowanie odchyleń od ekonomicznego (optymalnego)
rozdziału obciążeń w systemie elektroenergetycznym, które występują pod wpływem
regulacji wtórnej. Regulacja trójna wykorzystuje programy ekonomicznego rozdziału
obciążeń (ERO - Q).
 Regulacja może być automatyczna albo stosowane jest sterowanie dyspozytorskie.
 Czas odpowiedzi przy sterowaniu dyspozytorskim (polecenie i powtórzenie
działania manualnego) wynosi 10 do 30 minut.

Na rys. 21 przedstawiono model regulacji trójnej możliwy do zastosowania w KSE.

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 20
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
 Informacje o stanie SEE

Poziom
KDM 
(optymalizacja)
Optymalizator
 Z
do innych Ud (zakłócenia)
elektrown
i 
ARNE
Poziom
Elektrowni SYSTEM ELEKTRO-
(optymalizacja) ENERGETYCZNY
(SEE)

Poziom transformator
Regulator generator
urządzeń blokowy
Ud* pierwotny
(stabilizacja) napięcia

do innych sieć
generatorów i V
transformatorów V0
sieciowych (wartość napięcia
zadawana ręcznie)

Rys. 21. Hierarchiczna, trójpoziomowa struktura regulacji poziomów napięć

i mocy biernej w KSE ( zaczerpnięto z [11])
DIRE

ELEKTR.
(DIRE)

400 kV KDM

UCPTE
PSE S.A.
(KDM, ODM)
CENTREL
220 kV

110 kV ZE
ZE
(ZDR, RDR)

110 kV

SN

ży odbiór
Du
(nast. centralna) ży odbiór
Du

organ steruj
ący

łaściciel
w
ł stref własności
podzia

Rys. 21. Możliwy podziału własności i kompetencji sterowania elementów systemu w

zakresie regulacji U/Q ( zaczerpnięto z [11]).

W wyniku rozwoju „energetyki rozproszonej” w sieciach ZE (rys. 21) pojawią się źródła
i odbiorniki energii elektrycznej, które ze względu na swoje charakterystyki będą oddziaływać na
regulację U/Q w sieciach zakładów energetycznych.

7. Stabilność napięciowa

W zjawiskach związanych ze stabilnością napięciową główną rolę odgrywają charakterystyki

napięciowe odbiorów sieci wysokiego napięcia. Odbiory sieci wysokiego napięcia nazywać
będziemy odbiorami kompleksowymi lub w skrócie odbiorami. Przykład charakterystyki
statycznej odbioru pokazano na rysunku 22. Taka charakterystyka jest typowa dla odbiorów
zawierających silniki asynchroniczne, które przy obniżeniu napięcia, zwiększają poślizg, a
wskutek tego pobierają większą moc bierną [12].
Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 21
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
Właściwości systemu jako źródła zasilającego wybrany węzeł odbiorczy opisuje się za
pomocą charakterystyki wytwarzania mocy biernej zwanej charakterystyką wytwarzania i
P
1,2 Q
Q
P
1,0

0,8

U
0,8 1,0 1,2

Rys. 22. Przykład charakterystyk napięciowych odbioru kompleksowego (wykres w

jednostkach względnych) (zaczerpnięto z[12]).

Rys. 13. System elektroenergetyczny jako źródło mocy biernej w danym węźle odbiorczym:
a) fragment sieci z trzema generatorami zasilającymi jeden wspólny odbiór; b) zastąpienie
systemu jednym źródłem napięciowym; c) schemat zastępczy źródła oraz wykres prądów i
napięć węzłowych, G - węzły wytwórcze, l - wybrany węzeł odbiorczy; E, X - fikcyjna siła
elektromotoryczna oraz reaktancja zastępcza systemu, - kąt między wektorami E oraz U,
-kąt między wektorami U oraz I.(zaczerpnięto z[12])

oznaczonej Qs(U). Charakterystyka ta określa w funkcji napięcia moc bierną oddawaną przez
źródło przy obciążeniu go mocą czynną odbioru Pl(U). Na rysunku 23 przedstawiony jest
schemat systemu elektroenergetycznego w którym zastąpiono system elektroenergetyczny
źródłem napięciowym Thevenina o sile elektromotorycznej |E| oraz reaktancji X zastępującej całą
sieć przesyłową i odpowiadającej reaktancji widzianej z wybranego węzła w kierunku węzłów
generatorowych [12].
Charakterystyka wytwarzania mocy biernej przez źródło przy obciążeniu go mocą czynną Pl
wynosi:

(14)

Charakterystyka napięciowa poboru mocy biernej odbioru ma postać:

(15)

Kryterium dQ/ dU jako kryterium stabilności:

W zależności od wartości parametrów układu charakterystyka wytwarzania i charakterystyka
odbioru mogą przyjmować względem siebie trzy charakterystyczne położenia przedstawione na
rysunku 24:

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 22
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
a) Q b) Q c) Q

Ql Ql Ql
N N

S
QS QS
QS U Ukr U U
0 Q US Q 0 0
Rys. 24 Wzajemne położenie charakterystyki wytwarzania Q s i odbioru Ql : a) dwa punkty
równowagi; b) jeden punkt równowagi; c) brak punktu równowagi (zaczerpnięto z[12]).

Punktem trwałej równowagi może być tylko punkt równowagi stabilny lokalnie, dla
którego warunek stabilności jest następujący:

(16)

przy czym:
Q- nadwyżka mocy biernej źródła nad potrzebami odbioru:
Analiza rysunku 24 prowadzi do uwag:
 Punktem trwałej równowagi węzła odbiorczego jest punkt S.
 Praca układu jest stabilna w węźle odbiorczym tak długo, póki pochodna dQ/dU jest
mniejsza od zera.
 Jeden punkt wspólny obu charakterystyk (rysunek 14b) odpowiada napięciu krytycznemu
węzła Ukr
 Nadmierny pobór mocy biernej przez obiór może prowadzić do deficytu mocy biernej w
węźle (rysunek 24 b, c) i doprowadzić do utraty stabilności systemu przez LAWNNĘ
NAPIĘCIOWĄ

Rys.25 Przybliżony przebieg lawiny napięcia wraz z odbudową napięcia (zaczerpnięto z[1]).
U
1,0

0-t1ływania
dynamiczne oddzia
odbiorów
t1-t2ływania
oddzia regulacji
0,8 ładni
przek
t2-t3ęcia
lawina
w węzłach
napi
odbiorczych
t3-t4ęcia
odbudowa
poprzeznapi
łączenie odbiorów
wy
0,6

t1 t2 t3 t4 t

Na rysunku 25 przedstawiony jest przybliżony przebieg lawiny napięciowej a na rysunku 26

skutki lawiny napięciowej na pracę generatora.

a) b) U
wyłączenie linii L2
L1 m ały wzrost obciążenia

SYSTEM lawina

L2
U t
P +jQ
l l
0 10 20 30 40 [s]

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 23
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11
Rys. 26 Utrata synchronizmu generatora zainicjowana lawiną napięcia: a) fragment
systemu, b) przebieg zmian napięcia (zaczerpnięto z [12]).

Kryterium dE/dU równowagi stabilności lokalnej odbiorów w węzłach

Zależność napięcia w węźle odbiorczym od siły elektromotorycznej źródła zastępującego
system elektroenergetyczny na podstawie rysunku 27 można przedstawić następująco:

(17)

a) b)
P +jQ s X Im
s s l
P +jQ
l l

E U E

I* X
 U Re

I

Rys. 27. a)schemat zastępczy układu elektroenergetycznego, b) wykres wskazowy [12].

gdzie: Ps, Qs - moc czynna i bierna generowana; P l , Ql - moc czynna i bierna odbioru.
Przebieg zależności E= f(U) przedstawiono na rysunku 28.
E

S
E

E

U U
U
0

Rys. 28. Ilustracja do warunku stabilności (dE /dU)>0(zaczerpnięto z [9])

Kryterium stabilności lokalnej dE/dU ma następującą postać
(18)
Napięcie krytyczne węzła odbiorczego Ukr poniżej wartości którego następuje groźba utraty
stabilności napięciowej węzła odbiorczego wyznacza się z charakterystyki E = f(U) wyliczonej dla
danego węzła.
Przykładowe przebiegi zależności napięcia i mocy biernej w węźle odbiorczym od siły
elektromotorycznej E=f(U) i Q= f(E) przedstawiono na rysunku 29.

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 24
 Systemy elektroenergetyczne W_9-10-11

E
Q
3 2,3
Q=f(E) 2,25 E=f(U)
2,8
2,2
2,6 2,15
2,1
2,4
2,05
2,2 2

2 1,95
1,9
1,8
1,85
1,6 E 1,8 U
1,7 1,8 1,9 2 2,1 2,2 2,3 2,4 0,6 0,7 0,8 0,9 1 1,1 1,2

Rys. 29. Wykresy zależności E= f(U) oraz Q= f(E).

Przy danych warunkach pracy odbioru kompleksowego (P0, Q0, U0) zapas stabilności
danego węzła może być zdefiniowany za pomocą jednego ze współczynników:

, , (19)

gdzie:
E0- sem generatora zastępczego w przypadku napięcia znamionowego w węźle (U0=1),
Ekr- sem generatora zastępczego dla przypadku napięcia krytycznego w badanym węźle,
Q(Ukr)- to moc bierna dopływająca do węzła przy napięciu Ukr,
Q0- to moc bierna dopływająca do węzła w przypadku napięcia znamionowego (U0=1).

Przygotował: J. Brożek, Zakład Elektroenergetyki AGH, tel.: (012) 617 37 72, e-mail: jbroz@uci.agh.edu.pl 25