Sinop Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)

ISSN: 2536-4383

Araştırma Makalesi

Kimyasal Kontaminantların Çevre Sağlığı ve Gıda Güvenliği Üzerine Etkileri

Ülker Aslı GÜLER1, Özlem Pelin CAN2
1
Cumhuriyet Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü
2
Cumhuriyet Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Gıda Mühendisliği Bölümü

Öz
Gıda güvenliğini etkileyen risk faktörleri fiziksel, mikrobiyolojik ve kimyasal olmak üzere üç ana başlık
altında incelenmektedir. Fiziksel risk faktörleri, ambalajlama hataları ve hijyen tekniklerine uyumun
sağlanmadığı durumlarda gerçekleşmektedir. Mikrobiyolojik risk faktörleri olarak mikroorganizma ve
bunların toksinlerini saymak mümkündür. Kimyasal risk faktörleri ise endüstriyel üretimde önemli bir yer
tutmaktadır. Gıdaların doğal yapısında bulunan kimyasal maddeler, gıda üretim proseslerinde yapılan
hatalar, ağır metaller ve atıklar ciddi risk faktörü grubunu oluşturmaktadır. Polisiklik aromatik
hidrokarbonlar (PAH) önemli kanserojen madde grubunda yer almaktadır. Bilinen en kanserojen polisiklik
aromatik hidrokarbon benzo(a)piren’dir. Bu madde toprakta, suda, egzoz ve sigara dumanında, PVC üreten
fabrika atıklarında bulunmaktadır. Klorlu kimyasal maddelerden kaynaklanan tehlikeler arasında ise dioksin
ve dioksin benzeri maddeler, poliklorlu difeniller ve naftalenler yer almaktadır. Dioksin; klor veya brom
içeren endüstriyel üretimlerde ara kimyasal olarak ve klorlu bir ortamda, organik bir maddenin yanması
sonucu meydana gelmektedir. Kimyasal tehlikeler değerlendirildiğinde egzoz dumanı, fabrika dumanları
dioksin açısından önemli bir kaynaktır. Bu bileşikler için bağışıklık sistemini baskılayıcı, hormonal sistemi
bozucu etkileri nedeniyle gıdalarda bulunması gereken miktarlarına sınırlama getirilmiştir. Yine pestisitler ve
ağır metaller kimyasal kontaminant açısından endişe oluşturmaktadır. Bu nedenle kimyasal kontaminantların
çevre sağlığı ve gıdalar üzerine etkileri kapsamlı olarak değerlendirilmelidir.

Anahtar kelimeler: Kimyasal maddeler; Kontaminantlar; Çevre Sağlığı; Gıda Güvenliği

Effects of Chemical Contaminants on Environment Health and Food Safety

Abstract
Risk factors for food safety are examined under three main topics; physical, microbiological and
chemical. Physical risks factors occur hygiene techniques and packaging errors. Microorganisms and
their toxins can be seen as microbiological risk factors. Chemical risk factors also play an important role
in industrial production. Chemical risk group substantially includes wastes, heavy metals, chemicals
found in the food and the errors during the process and production of food. Polycyclic aromatic
hydrocarbons (PAHs) are involved in major carcinogenic substance groups and Benzo (a) pyrene is
known to be the most carcinogenic polycyclic aromatic hydrocarbon. This substance is found in soil,
water, exhaust fumes, cigarette smoke and the waste of factories producing. Dioxin and dioxin-like
substances, polychlorinated biphenyls and naphthalenes are one of the hazards arising from chlorinated
chemicals. Dioxin is formed as the result of combustion of the organic matter in a chlorinated
environment as being chemical intermediates in industrial-sized productions containing chlorine or
bromine. Cigarette smoke, exhaust fumes and factory fumes are major sources of dioxin. Their amount in

1
Corresponding author:
e-mail: ulkerasli@gmail.com
170
Sinop Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

food has been limited because of their deteriorating effects on the hormonal system and their suppressive
effects on immune system. Pesticides and heavy metals constitute concern in terms of chemical
contaminants as well. Therefore, the effect of chemical contaminants on environmental health and foods
should be extensively evaluated.

Keywords: Chemical agents; Contaminants; Environment Health; Food Safety

Giriş teknolojik gelişmeler gıdalar üzerinde olumlu

Gelişen teknoloji, hızla artan dünya nüfusu, ve olumsuz etkilerde bulunmaktadırlar.
daha rahat yaşam sürme ve daha güvenilir Olumlu etkilerin başında gıdaların fiziksel,
gıdaya erişme çabaları günümüzde çevre biyolojik ve kimyasal açıdan daha güvenilir
sağlığını ve gıda kalitesini olumsuz yönde olması gelmektedir. Olumsuz etkiler arasında
etkilemektedir. Sağlıklı yaşam üzerine etkili ise fabrika atıklarının, ağır metal
olan en önemli parametreler çevre, su, toprak kalıntılarının, ambalaj materyallerinin gıdalar
ve gıdalardır. Çevre sağlığı açısından üzerinde kalıntı bırakması sayılabilir [3].
özellikle ağır metaller, ilaç kalıntıları, Bu derleme makalesinde; gıda güvenirliğini
pesitisitler ve son yıllarda kirletici türü olarak olumsuz yönde etkileyen fiziksel, biyolojik ve
önem kazanan dioksin ve dioksin benzeri kimyasal tehlikelere, bu tehlikeleri bertaraf
maddeler (poliklorlu-ρ-dioksinler (PCDD), etmek için alınması gereken önlemlere ve
poliklorlu dibenzofuran (PCDF) ve çevre sağlığı üzerinde önemli derecede etkisi
poliklorlubifeniller (PCB)) ve polisiklik olan ağır metaller, farmösetik ilaç kalıntıları,
aromatik hidrokarbonlar (PAH) gibi klorlu klorlu kimyasal maddeler, PAH’lar ve
kimyasallar dikkati çekmektedir [1]. pestisitler gibi kimyasal kontaminantlara
Sağlıklı bir yaşamın parçası olan güvenli gıda değinilmiştir.
ise gıdanın üretim anında veya tüketici
tarafından kullanıldığı durumda gıda kaynaklı Gıda Güvenliğini Etkileyen Tehlikeler
tehlikelerin bulunması ile ilgilidir [2]. Gıda Fiziksel tehlikeler
güvenliği, gıdalarda olabilecek fiziksel, Gıdalarda bulunması istenmeyen toz, toprak,
kimyasal ve biyolojik olumsuzlukların taş, cam, kağıt, kıl, tüy, sigara külü, sinek,
bertaraf edilmesi için alınan tedbirler böcek ve plastik gibi maddelerden yani
bütününü ifade eder. Toplumların öncelikli ortamda serbest halde bulunan kirleticilerden
amaçlarından biri; güvenli gıdalara ömür kaynaklanmaktadır. Bu durum yeteri kadar
boyu gerektiği bollukta ve her zaman sahip yapılmayan hijyenik uygulamalar ve iyi
olabilmede sıkıntı yaşanmamasıdır [3]. Ancak üretim tekniklerinin yerinde
171
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

kullanılmamasından kaynaklanmaktadır [1]. familyasına ait Salmonella serotipleri,

Hammaddenin elde edilmesinden tüketiciye enteropatojenik E.coli ve Shigella spp.,
ulaşıncaya kadar geçen tüm aşamalarda Campylobacteraceae üyelerinden
bulaşabildikleri gibi bazıları ise hile amaçlı Campylobacter jejuni ve C. Coli bakteriyel
gıdalara katılabilmektedir. Bu tehlike grubu gıda zehirlenmelerinde en önemli yeri
arasında Sezyum (Cs) 137, iyodin (I) 131, tutmaktadır.
potasyum (K) 40 ve stronsiyum (Sr) 90 gibi Tablo 1. Gıdalarda bulunan
radyoaktif bileşikleri saymak da mümkündür mikroorganizmalar
[4]. Et Süt Su
A. hinshawii M. tuberculosis S. dysanteria
B.anthracis M. bovis C. jejuni
Biyolojik tehlikeler
C. jejuni M. avinum A. hydrophila
Biyolojik tehlike unsurları gıda üretim ve
C. coli M. fortuitum Salmonella
dolaşım zincirinin her aşamasında etkili Salmonella spp. B .abortus E. coli
olabilmektedir. Gıdalarda gelişebilecek E.coli L. monocytogenes Parazitler

biyolojik tehlikeler bakteriler, küfler, viral F. tularensis Salmonella spp. V. cholera

Y. enterocolitica Shigella Y. enterocolytica
ajanlar, parazitler ve hayvanları
B. cereus E. coli Virüsler
kapsamaktadır (Tablo 1). Bu tehlikelere C. botulinum B.melitensis
maruz kalınması halk sağlığı açısından ciddi C. perfringens
problemler oluşturabildiği gibi ürün kalitesi Shigella spp.

ve ekonomisi üzerinde de etkili S.aureus

S. pyogenes
olabilmektedir [5]. E. coli, S. aureus, Cl.
Daha sonra Clostridium perfiringens ve
botulinum, Cl. perfiringens, L.
Bacillus cereus kaynaklı toksiko
monocytogenes bakteriyel tehlikelere yol açan
enfeksiyonlar, stafilokoksal enterotoksin,
önemli bakteriler arasında yer almaktadır. Bu
emetik B. cereus toksini ve C. botulinum’a ait
mikroorganizmalar gıdalara toz, toprak, hava,
botulinum nörotoksini, Vibrio spp., ve
haşereler, kemirgenler ve diğer hayvanlar, çiğ
Listeria monocytogenes kaynaklı
gıdalar, çöpler, gıda üretiminde kullanılan
enfeksiyonlar gelmektedir [6].
araçlar, gereçler ve insanlar aracılığıyla
Salmonella türleri, kuşlar da dahil olmak
bulaşabilmektedirler [4].
üzere pek çok çiftlik ve kümes hayvanlarının
Bakterilerin kendileri tehlike
bağırsaklarında bulunmaktadır. Bu sebeple,
oluşturabildikleri (enfeksiyon tipi gıda
iyi pişirilmemiş ya da çiğ et, tavuk, balık,
zehirlenmesi) gibi toksinleri (intoksikasyon
yumurta ve sütler Salmonella türleri için iyi
tipi gıda zehirlenmeleri) de büyük risk
birer üreme ortamı olabilmektedir.
oluşturabilmektedir. Enterobacteriaceae
Clostridium perfringens ise insan ve hayvan
172
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

sindirim sisteminde, dışkı ile kontamine Tüketime hazır gıdalar da biyolojik tehlikeler
olmuş sularda ve toprakta bulunur [6]. E. coli açısından önemli bir yere sahiptir. Bu gıdalar
insan ve hayvanların bağırsaklarında hazırlandıktan sonra tüketilinceye kadar
bulunmakta ve hayvansal yiyeceklerle uygun sıcaklık aralığında (5-60°C dışında)
insanlara bulaşabilmektedir. Bu bekletilmeli, başta işletme ve personel hijyeni
mikroorganizmaların rahatlıkla üreyebileceği olmak üzere hijyenik kurallara uyulmalıdır
riskli gıdalar arasında çiğ ve iyi pişmemiş [8].
kıyma, pastörize edilmemiş süt, dışkı ile Kimyasal tehlikeler
kirletilmiş sular, iyi yıkanmamış sebze ve Gıda güvenliğinde, insan ve çevre sağlığını
meyveler yer almaktadır. Listeria tehdit eden birçok kimyasal bileşik üretim
monocytogenes, ubikuter bir mikroorganizma zincirinin birçok noktasından ürünlere
olup, bu bakteri grubu için çiğ et, tavuk, geçebilir. Kimyasal maddelerin hepsi aynı
dondurulmuş besinler, peynir ve krema gibi kategoride yer almazlar. Çünkü bazıları
besinler uygun üreme ortamı olabilmektedir. çevrede doğal olarak bulunurken, bazıları da
İnsan ve hayvan dışkısında bulunan insanların değişik amaçlarla oluşturdukları ve
Shigella spp., kontamine olmuş sularda ve doğal ortama bırakmaları ile karşımıza
bunlarla temas etmiş tavuk, balık, çiğ sebze çıkmaktadırlar. Bu durum, insanların sağlığını
ve meyvelerde önemli riskler oluşturmaktadır. ve çevrenin doğal varlığını tehlikeye
Bacillus cereus genellikle toprakta ve birçok düşürebilecek boyutlara ulaşabilmektedir [9].
bitkide bulunmaktadır. Özellikle pirinç, Gelişen teknoloji ile doğru orantılı olarak
makarna, krema ve sütlü ürünlerde hızla üretimde kullanılan kimyasal oranı
çoğalan bir bakteri olup, zehirlenmelerin artmaktadır. Sanayi artık ve atıkları çevre
temel kaynağı genellikle pirinç içeren kirlenmesinde önemli rol oynarken aynı
yiyeceklerin uygun olmayan şekilde zamanda da gıda ham maddelerinin de çevre
soğutulup tekrar ısıtılmasıdır. kirliliğine bağlı olarak direk ya da dolaylı
Besin maddeleri, el hijyenine dikkat olarak kontaminasyonu gerçekleşmektedir
edilmemesi, gıda zincirinde bulunan [2]. Kimyasal maddeler herhangi bir ortamda
personelin hasta ya da yaralı olması, yumurta, stabil olarak kalamazlar. Hava, su ve toprağa
et ve süt gibi besinlerin elde edildiği karışırlar. Bu kimyasal maddeler farklı
hayvanların hasta olması, açıkta saklanan kimyasal reaksiyonlar (oksidasyon, seyrelme,
besinlerin sinek, kemirici gibi hayvanlar ile difüzyon vb.) ile azalırlar ya da farklı kirletici
temas etmesi gibi faktörler ile kirlenir. Bu formlarına dönüşürler [10].
kirlenme sırasında da biyolojik riskler gıdalar Gıdalarda bulunabilecek kimyasal tehlikeleri;
aracılığı ile insanlara taşınır [7]. gıdaların doğal yapısında bulunan, katkı

173
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

maddelerinden kaynaklanan, gıdaların içeren bal kaynatıldıktan ve bir süre

üretiminden kaynaklanan ve gıdaların bekletildikten sonra tüketilebilmektedir [10].
pişirilmesi sırasında oluşan kimyasal Avidin: Çiğ yumurta akında bulunan bu
tehlikeler olmak üzere dört ana başlık altında madde protein tabiatındadır. Avidin, biotin ile
toplayabiliriz. bağlanarak B grubu vitaminin
Gıdaların doğal yapısında bulunan kimyasal metabolizmadaki aktivitesini inhibe eder.
kontaminantlar Eğer yumurtaya yeterli ısı işlemi
Bazı gıdalar kendi bünyelerinde insan sağlığı uygulanmadan tüketilirse, yumurtada bulunan
üzerinde zehirlenme veya toksik etki biotin, avidin ile birleşir ve organizma
gösterme gibi olumsuz etkiler yaratabilecek biotin’den faydalanamaz. Yumurtanın
kimyasal maddeleri içerebilmektedirler. Bu pişirilmesi ile biotin serbest ve fonksiyonel
kimyasal maddeler işleme ve depolama hale geçerek avidi’nin antivitamin etkisini
sırasında hammadde ile zincirin diğer yok etmektedir [11].
halkalarına geçebilir ve kimyasal tehdit Biyojen aminler: Gıdalarda bulunan bazı
unsuru olarak karşımıza çıkabilir. Bunlar mikroorganizmalar, dekarboksilasyon
hayvansal ve bitkisel kaynaklı toksinler olmak oluşturabilecek enzim aktivitesine sahiptir. Bu
üzere iki grupta toplanmaktadır [10]. enzimler ile gıdalarda bulunan bazı
aminoasitler dekarboksile olur ve açığa çıkan
Hayvansal kaynaklı kontaminantlar yeni kimyasallar insan sağlığını olumsuz
Zehirli bal: Karadeniz Bölgesi’nde yetişen etkiler. Bu kimyasallara biyojen amin adı
yabani bitki olan sarı ağu (Rhododendron verilmektedir. Histidin ve tirosin
flavum) ve kara ağu (R. ponticum) isimli bitki aminoasitlerinin dekarboksile olması sonucu
nektarı ile beslenen arıların ballarında tiramin ve histamin biyojen aminleri açığa
andromedotoksin adı verilen bir madde çıkar. Bu aminler alerjik reaksiyonlar ve kan
bulunmaktadır. Bu toksini içeren ballar basıncında yükselme gibi semptomlara
“zehirli” ya da “acı” bal olarak bilinmektedir. sebebiyet verir [12].
Bu bal tüketildiğinde karın ağrısı, ishal,
bulantı, kusma, baş ağrısı, ağız ve deride Bitkisel kaynaklı kontaminantlar
yanma, göz kararması, terleme, heyecan ve Mantarlar: Mantarlar insan beslemesinde
sinirsel bozukluklar gibi bulgularıyla kullanılan bitki türleri arasında yer
insanlarda akut zehirlenmeye neden almaktadır. Mantarlardaki etkin maddelerin
olmaktadır. Ölüm çok azdır ve solunum felci bazıları insan ve hayvanlar için son derece
sonucu ortaya çıkmaktadır. Ancak bu toksini zehirlidir. Bu etkin maddeler 8 sınıfta
toplanır. Bunlar amanitin, ibotenik asit,

174
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

giromitrin, muscimol, orellanin, psilosibin, güvenliğini sağlamak amacıyla gıdalara

muscarine ve koprin’dir [13; 14]. Zehirlenme eklenen ve tek başına insan gıdası olarak
etkisi gösteren birçok mantarın toksik etkisi tüketilemeyen maddelere gıda katkı maddesi
pişirme, dondurma, konserve yapma veya (GKM) adı verilmektedir [17]. GKM’ler
diğer işleme yöntemleriyle ortadan kurallarına ve ilgili yasal düzenlemelere
kaldırılabilmektedir. uyularak kullanıldığı sürece insan ve çevre
Bakla kaynaklı tehlikeler: Favizm olarak sağlığı açısından risk oluşturmazlar [18].
bilinen bu durum, bazı insanların baklayı Bazı GKM’leri kullanım miktarlarına dikkat
tüketmesinin ardından hemoglobinüri, edilmediğinde ve yanlış işlem uygulandığında
hemolitik anemi ve şok ile ortaya çıkan bir insan sağlığını tehdit edebilmektedir.
hastalıktır [15]. Genetik olarak Glukoz 6 Benzoatlar: Antimikrobiyal amaçlı birçok
Fosfat Dehidrogenaz enzim eksikliğine bağlı gıda da kullanılabilen benzoatların en çok
olarak meydana gelen bir tehlike olup, bakla kullanıldığı gıdalar arasında, ketçap, hazır
içerisindeki oksidan maddelere karşı duyarlı soslar, pudingler, fırıncılık ürünleri,
kişilerde meydana gelir [16]. şekerlemeler yer almaktadır. Benzoik asit ve
Patates zehirlenmesi: Solanin zehirlenmesi bileşikleri; beyin zedelenmesi, aşırı duyarlılık,
olarak bilinir ve adı geçen madde kilo kaybı, astım, sinirsel bozukluklar,
glikoalkoloid olup, asetilkolin esteraz hiperaktivite, ürtiker, deride kızarıklık, şişlik,
inhibitörüdür. Solanin patatesin kök ve kaşıntı, hormonal dengenin bozulması gibi
yapraklarında bulunan ve tek kolin esteraz birçok bozukluklara sebep olabilmektedir [19;
inhibitörüdür ve özellikle patates yeşilken, 20].
kabuk ve sürgünlerinde yüksek derişimlerde Melamin: Melamin, kapların ve ev
bulunur [11]. Solanin zehirlenmesi dekorasyon ürünlerinin yapısında bulunan ve
gastrointestinal, nörolojik, dermatolojik ve dayanıklılığın arttırılmasını sağlayan kimyasal
kan dolaşımı bozukluklarına neden bir maddedir. En çok kullanıldığı gıda süt
olmaktadır [13]. olup, proteindeki azot miktarının arttırılması
amacıyla kullanılmaktadır. Hile amaçlı
Katkı maddelerinden kaynaklanan kimyasal kullanılan bu kimyasal madde başta böbrek
tehlikeler fonksiyonları olmak üzere birçok sistemde
Gıdaların raf ömrünü uzatmak, gıdaların ciddi hasarlar meydana getirdiği
besleyici değerlerini korumak, teknolojik bildirilmektedir. Hayvanlarda yapılan
işlemlere yardımcı olmak, dayanıklılıklarını çalışmalarda melaminin üreme sistemi
arttırmak, renk, görünüş, lezzet, koku gibi bozukluklarına ve kansere yol açabildiği
duyusal özelliklerini iyileştirmek ve gıda belirtilmiştir [21].

175
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

Nitrat ve nitrit: Günlük diyetle alınan Bu maddelerin başında kurşun, kadmiyum,

nitratın bir kısmı pastırma gibi kürlenmiş arsenik, cıva, kobalt, krom, demir, bakır gibi
etlerden alınır. Büyük çoğunluğunu ise ağır metaller ile flor, nitrat ve nitrit gibi
sebzeler, su ile tükürük ve mide öz suyunda maddeler gelmektedir [24]. Kurşun,
salgılanan nitrat oluşturmaktadır. Lahana, kadmiyum, arsenik ve cıva derlemede çevre
havuç, kereviz, marul, turp, pancar ve ıspanak sağlığını etkileyen ağır metaller başlığı altında
nitrat bakımından zengin sebzeler arasındadır. ayrıntılı olarak değerlendirilmiştir.
Ayrıca tükürük salgısı ve sular da nitrat
içermektedir. Nitrat ve nitrit, gıda katkı Temizlik ve dezenfektan madde kalıntıları
maddesi olarak et ürünlerinde antimikrobiyal, Kaliteli bir ürün üretmek için işletmelerde iyi
antioksidan, renk ve lezzet kazandırmak üretim teknikleri ve hijyen kurallarına uymak
amaçlı kullanılmaktadır. Gıdalara kullanım gerekmektedir. Bu amaçla temizlik ve
sınırlarının üzerinde katıldığı zaman sekonder dezenfeksiyon işlemleri yerinde ve kurallarına
ve tersiyer yapıdaki proteinlerin amin kısmı uygun olarak yapılmalıdır. İşletmelerde
ile birleşir ve ısının da etkisiyle kanserojen bir temizlik amacıyla alkali ve asit deterjanlar
madde olan nitrozamine dönüşür. kullanılmaktadır. Kostik soda, sodyum
Nitrozaminler muhtemel kanserojen listesinde karbonat ve sodyum hegza meta fosfat gibi
yer almaktadır Ayrıca Fe+2 ile birleşerek alkali deterjanlar proteinli ve yağlı kirlerin
kanda O2 alımının azalmasına temizlenmesi için, asit deterjanlar ise
(methemoglobinemi) neden olmaktadır. Bu mineralli kirlerin ortamdan uzaklaştırılması
durum özellikle yeni doğanlarda meydana amacıyla kullanılmakta ve bu amaçla
gelebilmektedir. Nitrat’ın toksisitesi, hidroklorik asit ve sülfürik asit tercih
besinlerde veya yeni doğan bebeklerin edilmektedir. İşletmelerde kullanılan temizlik
sindirim sistemlerinde mikrobiyal enzimler maddeleri kirin çeşidine göre seçilmediğinde
aracılığıyla nitrite dönüşmesinden kullanılan miktar arttırılmaktadır. Temizlik
kaynaklanmaktadır [22; 23]. işleminden sonra yeterli durulama işlemi
yapılmazsa bu maddeler gıdalara geçebilir ve
Gıdaların üretiminden kaynaklanan ne amaçla olursa olsun bu maddelerin
kimyasal tehlikeler gıdalarda bulunmasına müsaade edilmez.
Bu grupta yer alan tehlikeleri 3 alt başlık Dezenfeksiyon işleminin temizlikten sonra
altında yer almaktadır. yapılması gerekmektedir. Bu amaçla, klorlu
bileşikler, quaterner amonyum bileşikleri,
İşletmede kullanılan su ile geçebilen fenol derivatları, alkol ve biguanidinler gibi
kimyasallar çeşitli dezenfektan maddeler gıda

176
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

işletmelerinde kullanılmaktadır. Sonuç olarak Ürünün pişirilmesi sırasında oluşan

yapılan durulama işlemi yetersiz olduğu kimyasal tehlikeler
zaman temizlik ve dezenfektan maddelerin Gıdalara uygulanan yüksek sıcaklık ve
etken maddeleri ürüne geçebilmektedir [25]. gıdanın uzun süre ısıya maruz bırakılması
ürünlerde heterosiklik aromatik aminler
Ambalajdan ürüne geçebilen kalıntılar (HAA) ve polisiklik aromatik hidrokarbonlar
Gıdaların işlenmesi ve muhafazası sırasında (PAH) oluşmasına neden olmaktadır.
plastik başta olmak üzere, metal, bitkisel HAA’lar hayvansal orijinli, proteince zengin
maddeler (kağıt, tahta) ve cam gibi birçok kreatin, serbest aminoasitler gibi organik
materyal kullanılmaktadır. Ambalajlamanın; bileşiklerin ısıtılması sonucu oluşmaktadır.
gıda maddesini dış etkilerden koruma, gıda Toksijenik, karsinojenik ve mutajenik
bütünlüğünü ve gıda kalitesinin devamlılığını özellikleri olan bu maddeler genellikle
sağlama, gıda güvenliğini, tüketici bilgisini ve kızartılan, ızgara edilen ve tütsülenen
izlenebilirliğini sağlama gibi görevleri ürünlerde oluşabilmektedir. HAA’lar,
bulunmaktadır [26]. dayanıklı ve çok halkalı aromatik yapıya
Gıdaların ambalajlama materyallerinde sahiptirler. Tamamı karakteristik UV
kullanılan polikarbonat plastikler ve epoksi spektrumuna ve yüksek ekstinksiyon
reçinelerin monomeri olan Bisfenol A (BFA) katsayısına, bazıları ise flüoresans özelliğe
yüksek bir üretim kapasitesine sahiptir. sahiptirler [30]. HAA’ların bazı öncü
Endüstriyel bir kimyasal madde olan BFA’lar bileşikleri, özellikle kreatin/kreatinin, bazı
polikarbonatlar biberon ve su şişelerinin aminoasitler, şekerler, peptidler ve
yapımında kullanılmaktadırlar [26]. Epoksi proteinlerdir. HAA’ların derişimleri ısıl işlem
reçineler ise gıda maddelerinin gören et tipi, pişirme süresince kullanılan
ambalajlanmasında kullanılan materyallerin sıcaklık, pişirme süresi, pişirme ekipmanı ve
kaplanmasında, depolama ve taşıma yöntemini içine alan pişirme koşulları, pH ve
kaplarında kullanılmaktadır. Gıdalardaki BFA su aktivitesi gibi fiziksel faktörlere ve
kontaminasyonunun çoğunluğu BFA içeren karbonhidratlar, serbest aminoasitler ve
kaplardan migrasyon ile şekillenmektedir. kreatin gibi kimyasal faktörlere bağlıdır.
Kontamine gıdanın tüketilmesi ile de vücuda Ayrıca HAA’ların gıdalardaki derişimlerinde
alınımı gerçekleşmektedir [27; 28]. BFA’nın ısı ve kütle transferinin, yağların, yağ
endokrin sistemine, merkezi sinir sistemine ve oksidasyonunun ve antioksidanların etkili
immün sistem üzerine olumsuz etkileri olduğu belirtilmiştir [31]. Ayrıca oluşan
olabileceği belirtilmektedir [29]. mutajen ajanların büyük kısmı kabukta,
pişirme suyunda, tava kalıntılarında ve

177
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

pişirme esnasında çıkan dumanda maddelerin 181’i kesin olarak karsinojendir.

bulunmaktadır [32]. Geri kalan 36 maddenin de yarısının
PAH’lar organik maddelerin yüksek karsinojen olduğu kuvvetle muhtemeldir [35].
sıcaklıkla dekompozisyonu sonucu ve yetersiz Çevre sağlığını olumsuz yönde etkileyen
yanma sonucu oluşan kimyasal maddelerdir. önemli kimyasal kirleticiler aşağıda
Kullanılan yakıtın tam olarak yanmaması en sınıflandırılmıştır.
temel problemdir. Kanserojenik etkileri
yüksek olan bu maddeler petrol, kömür ve Ağır metaller
organik maddelerin prolizi sonucu Ağır metaller, fiziksel özellik açısından
oluşmaktadırlar. Özellikle PVC, pigment ve yoğunlukları 5 g/cm3’ten daha yüksek olan,
pestisit işlenmesi sırasında, egzoz gazı ve atom ağırlıkları 63.546 g ile 200.590 g
sigara dumanında bulunmaktadır. Orman arasında değişen elementler olarak
yangıları da yine çevreye PAH’ların tanımlanmaktadırlar ve oldukça toksik etkiye
yayılmasını etkileyen faktörler arasında yer sahiptirler [36; 37]. Doğada yaygın olarak
almaktadır. bulunan ağır metallerin biyolojik olarak
Çevre sağlığını etkileyen kimyasal parçalanabilirlikleri oldukça zordur. Bu
kontaminantlar yüzden de çevre üzerinde büyük risk
Çevreyle insan arasındaki etkileşim, sağlık oluştururlar. Biyosferde birikim gösteren ağır
açısından iki yönlüdür. Bir yandan çevre metaller besin zinciri ile canlı organizmalara
koşulları kişinin sağlığını olumlu veya ulaşırlar. Böylece insan sağlığına toksik
olumsuz etkilerken, diğer yandan insanlar da etkide bulunurlar. Besin zinciri ile vücuda
çevrelerini daha sağlıklı ya da daha tehlikeli alınan ağır metaller proteinlerin tiyol grupları
duruma getirirler. Örneğin, tarımsal üretimi ile bağ oluşturarak hücre içine girerler ve
arttırmak ve korumak için pestisitlerin biyokimyasal döngüyü bozarak toksik etkide
tarımda kullanılması tarım alanı için oldukça bulunurlar [38]. Demir, kobalt, çinko, bakır,
önemli iken insanın çevresine soktuğu bu yeni mangan gibi ağır metaller düşük
kimyasallar sağlık için tehlike kaynağıdır konsantrasyonlarda canlı yaşamı için gerekli
[33]. Çevredeki karsinojen maddelerin elementlerdir. Ancak yüksek
artışının önemli bir sonucu kanser hastalığının konsantrasyonları toksik etkilere yol
artışıdır [34]. Yapılan araştırmalar tüm kanser açmaktadır. Kurşun, kadmiyum, arsenik,
oluşum nedenlerin üçte ikisinden kimyasal krom, cıva gibi ağır metaller ise düşük
maddelerin sorumlu olduğunu göstermektedir konsantrasyonlarda dahi tehlikeli bileşikler
[34]. Uluslararası Kanser Enstitüsü’nün olarak tanımlanmaktadırlar [38; 39].
yayınlarına göre, çevremizdeki kimyasal

178
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

Ağır metaller maden cevheri halindeyken ya olmuştur. Günümüzde ise çevreye verilen
da işlenirken doğaya karışabilmektedirler. toksik maddeler doğanın dengesini bozacak
Ayrıca tarımda yüksek üretim sağlamak için düzeye ulaşmıştır. Şekil 1’de farklı
gübre kullanımının artması da ağır metallerin endüstrilerden kaynaklanan ağır metallerin
biyosfere bırakılmasına katkıda doğaya yayılma yolları şematik olarak
bulunmaktadır. Ekolojik sisteme antropojenik verilmiştir [40].
kaynaklardan olan ağır metal girişi, doğal Toprak ya da su ortamına geçen ağır metaller
kaynaklardan olan girişin birkaç kat besin zinciri yoluyla insana kadar
üzerindedir [37]. Örneğin; ağır metaller; sucul ulaşmaktadır. Toprak bünyesine geçen ağır
ortama, endüstriyel atıkların veya asit metaller toprağın enzim aktivitesini etkiler.
yağmurlarının toprağı ve toprak bileşiminde Toprak bünyesinde kalan dirençli ağır
bulunan ağır metalleri çözmesi ve çözünen metaller besin zincirinin birinci seviyesini
ağır metallerin ırmak, göl ve yeraltı sularına oluşturan bitkilerin kökleri tarafından absorbe
ulaşmasıyla geçerler. Sulara taşınan ağır edilir ve bitki hücresi içinde vakuollerde
metallerin bir kısmı seyrelir bir kısmı da birikir. Bazı toksik metaller ise proteinlerle
karbonat, sülfat, sülfür olarak katı bileşik kompleks oluşturmaktadır. Sülfidril grubu
oluşturur ve su tabanına çökerek bu bölgede protein içeren proteinler kadmiyum, cıva,
zenginleşirler. Sediment tabakasının bakır ve diğer bazı metallerle, kurşun, bizmut,
adsorpsiyon kapasitesi sınırlı olduğundan selenat ve demir gibi ağır metallerde
suların ağır metal konsantrasyonu sürekli hemosiderin ile kompleks oluştururlar. Ağır
olarak yükselir. Kontrolsüz sanayileşme ile metallerin hücre ve hücre organellerine olan
birlikte kapalı göllerde ve su havzalarında etkisi hücreye ve ağır metal türüne göre
yeterli çevresel önlemlerin alınmaması, sucul değişiklik gösterir [37]. Örneğin; kadmiyum
ortamlarda ağır metal konsantrasyonlarının benzer elektron dizilimine sahip olan
sürekli olarak yükselmesine ve kirlilik çinkonun yerine geçerek hücre içinde bulunan
parametresi olarak karşımıza çıkmasına neden kofaktör ve koenzimin görevlerini inhibe
olmaktadır [40]. Ağır metallerin en önemli eder. Ağır metallerin bir başka etkisi de hücre
endüstri kaynakları çimento üretim tesisleri, zarı geçirgenliğini bozmalarıdır. Cıva, kurşun
demir-çelik sanayi, termik santraller, cam gibi toksik ağır metaller bu yolla etkilerini
üretimi, çöp ve atık çamur yakma tesisleridir gösterirler. Bunun dışında ağır metaller
[41]. Japonya’da itai-itai ve minimata DNA’ya bağlanabilir. Bu durum hasarlı
hastalıklarının ortaya çıkması son 30-40 yılda protein ve enzim üretimine neden olmaktadır.
ağır metallere olan ilginin artmasına sebep

179
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

Şekil 1. Ağır metallerin doğada yayılma yolları [40]

Ağır metaller hayvan bağışıklık sistemi deniz ürünleri ve tahıllar kurşun
üzerinde de çeşitli etkilere sahiptir. Metallerin içerebilmektedir. Kurşuna doğal olarak maruz
birçoğunun karsinojenik özellikleri kalmanın yanında çevre kirliliğine bağlı
bulunmaktadır. Karsinojenik etkiye sahip olan olarak maruz kalmak başta çocuklar olmak
pek çok bileşiğin DNA’ya zarar verdiği üzere insan sağlığını ciddi anlamda tehlikeye
bilinmektedir [37]. Ağır metallerin insan sokabilmektedir. Özellikle gelişmekte olan
metabolizmasında oluşturduğu etki ve etkin çocuklarda zeka geriliği ve erişkinlerde kan,
olduğu aşamaları özetleyecek olursak; kemik, solunum ve sindirim sistemleri
kimyasal reaksiyonlara etki edenler, fizyolojik üzerinde olumsuz etkilere sahiptir. En çok
ve taşınım sistemlerine etki edenler, etkilenen organ böbrek olup, en çok maruz
kanserojen mutojen olarak yapı taşlarına etki kalma şeklide atmosferdeki kurşun
edenler, alerjen olarak etki edenler ve spesifik yoğunluğudur [24].
etki edenler olarak gruplamak mümkündür Kadmiyum: Kadmiyum batarya yapımında,
[40]. Çevre sağlığı ve gıdalar için risk boya ve plastik üreten fabrika atıklarında,
oluşturabilecek bazı önemli ağır metaller metal kaplama işlemlerinde kullanılmaktadır
aşağıda sunulmuştur. [42]. Özellikle kadmiyum ile kontamine
Kurşun: Doğada bulunan metaller arasında toprakta yetişen patates, havuç, kereviz gibi
yer alır. Meyveler, yapraklı sebzeler, kabuklu köklü sebzelerde, pirinç, buğday gibi

180
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

tahıllarda, yağlı tohumlarda ve deniz öldürücü etki göstermektedir. Arsenik

kabuklularında yüksek konsantrasyonda zehirlenmelerinde yutma güçlüğü, karın
birikim gösterebilir. Kadmiyum ağrısı, kusma, ishal, kas krampları, susuzluk
kontaminasyonu böbrek, akciğer ve hissi, koma ve ölüm görülmektedir. Arsenik
gastrointestinal sistemi etkileyebilmektedir özellikle saç ve tırnakta birikir ve deri,
[42]. Ayrıca kemik sistemi üzerinde de akciğer, mesane kanserine neden olabilir.
olumsuz etkileri olduğu yapılan çalışmalar ile Nefeste sarımsak kokusu, aşırı terleme, kas
bildirilmiştir [43; 44]. güçsüzlüğü, deride renk değisikliği, el ve
Arsenik: Arsenik doğada bol bulunan bir ayaklarda duyu kaybı ve ayakta gangren ile
elementtir. Yerkabuğunun yapısında olmak kendini belli eder [46; 49; 50].
üzere birçok madde de arsenik doğal olarak Cıva: Cıva tabiatta elemental, organik ve
bulunmaktadır. Bazı veteriner ilaçların inorganik formda bulunur ve bütün bu formlar
yapısında, boyalarda ve plastik sanayinde de insanlar için toksiktirler. İnorganik cıva
kontrollü olarak kullanılmaktadır. Örneğin temasında en önemli kaynak diş dolgusudur
kömürün yanması ile arsenik doğaya [45]. Metil cıva temasında cıva ile kirlenmiş
yayılabilmektedir. Ayrıca tarım zararlıları ile sularda yaşayan büyük balıklar en önemli
mücadelede kullanılan ilaçlar ve madencilik kaynaktır [51]. Organik cıva bileşikleri yağda
faaliyetleri de diğer kontaminasyon çözünür, organik yapısı ve kısa hidrokarbon
kaynakları arasında yer almaktadır [45]. zinciri olması nedeniyle kolayca
Tarımda kullanılan ve arsenik içeren bazı gastrointestinal sistemden emilir [25].
pestisitlerin kullanımı son yıllarda Cıva birçok sanayi dalında kullanıldığı için,
yasaklanmış olmakla beraber bu durum gıda çevresel kontaminasyon ile deniz
maddelerinin arsenik ile kontaminasyonunda canlılarından, yapısında cıva bulunan tarım
önemli etkenlerdendir. Arsenik ile kontamine ilaçlarının sık kullanımı sonucu, tarım
olmuş sütten zehirlenen bebeklerde; karaciğer ürünlerinin yapısından beslenme döngüsüne
büyümesi ve kansızlık belirtileri, bazılarında girerek etkisini göstermektedir. Yapılan
deride kahve renkli pigmentler ve tırnaklarda çalışmalar balık, et ve bazı süt ürünlerinde
çizgiler saptanmıştır. Yüzey ve içme sularında yüksek düzeyde cıva bulunabildiğini
0.5-1.0 mg/L arsenik bulunması insan göstermiştir [46; 47; 52]. Cıva zehirlenmesi
zehirlenmelerine neden olmaktadır. Sudan sonucu oluşan akut zehirlenmeler ile nörolojik
zehirlenen yetişkinlerde deri dökülmesi, bozukluklar, böbrek hasarı oluşmakla birlikte
deride kalınlaşma, idrarda protein ve kronik zehirlenme sonucunda titreme, diş
reflekslerde yavaşlama görülmüştür [46; 47; etleri iltihabı, psikolojik değişiklikler ile
48]. Arseniğin 70-180 mg alınması canlılarda

181
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

gebelerde düşük ya da bebekte doğumsal alanlarından sızıntı suyuna karışarak sucul

anomaliler gözlenebilmektedir [46; 49]. sistemlere karışabilmekte ve kirliliğe neden
olabilmektedir. Diğer bir yayılı kirletici
kaynak ise veteriner ilaçlarının kullanımı
sonucu ortaya çıkan gübrelerin tarımda
Farmasötik ilaç kalıntıları kullanılması ile meydana gelmektedir.
Çevreye bırakılan farmasötik bileşikler Tarımda kullanılan veya araziye serilen bu
noktasal kirlilik kaynağı ve yayılı kirlilik gübreler ve arıtma çamurları toprağa sızarak
kaynağı olmak üzere iki şekilde ayrılabilirler. yer altı sularına, buradan da sonuç olarak
Farmasötik bileşikler için noktasal kirlilik içme sularına ulaşmakta ve kirliliğe neden
kaynağı ilaç sanayi atıksuları, endüstriyel olabilmektedir [53]. Sucul ortama ve
atıksuları, hastane ve sağlık merkezleri topraklara gelen farmasötik bileşiklerin
atıkları, evler ve kanalizasyon atıklarının tek kaynakları Şekil 2’de verilmiştir [54; 55; 56;
bir nokta halinde oluşturduğu kirlilik 57].
kaynaklarıdır. Yayılı kirlilik kaynakları ise Metabolizmaya alınan farmasötik bileşiklerin
belirli ve tek bir kaynağı olmayan, yayılmış birçoğu vücut içerisinde çok az değişime
durumdaki farmasötik bileşiklerinin uğrarlar veya hiç değişime uğramadan
oluşturduğu kirliliklerdir. Örneğin; hiç atılırlar.
kullanılmadan direk çöpe atılan ilaçlar çöp

Şekil 2. Sucul ortamlara ve topraklara gelen farmasötik bileşiklerin kaynakları [54; 55; 56; 57].

182
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

Arıtma tesisine ulaşan bileşikler, üç farklı bırakılan ilaç miktarının azaltılmasına yönelik
davranış gösterirler [58]: çalışmalar yoğun bir şekilde sürdürülmelidir.
i) madde tamamen hidrolize olabilir,
ii) madde lipofiliktir ve biyolojik olarak Klorlu kimyasal maddeler
tamamen parçalanamaz, Bu grup içerisindeki en toksik bileşikler;
iii) madde lipofilik halinden daha dioksin ve dioksin benzeri maddeler
hidrofobik bir forma metabolize olur, ancak (poliklorlu-ρ-dioksinler (PCDD), poliklorlu
dayanıklı hale gelir. dibenzofuran (PCDF) ve poliklorlubifeniller
Alıcı ortama ulaşan farmasötik bileşikler (PCB)) ve polisiklik aromatik hidrokarbonlar
genellikle yarılanma ömürlerinin uzun olması (PAH)’dır [65; 66].
nedeniyle yer altı ve yüzey sularında ve Dioksin: Dioksin ve furanlar, ticari amaçla
toprakta birikim göstermektedir [59]. Sucul üretilmeyen, klor veya brom içeren
ortamda birikim gösteren bu farmasötik endüstriyel boyutlu üretimlerde ara kimyasal
kalıntılar tek başlarına değil genellikle olarak veya klorlu ve oksijence fakir bir
karışım halinde bulunurlar. Bu nedenle bu ortamda, organik bir maddenin yanması
kompleks bileşiklerin sucul hayata olan sonucu meydana gelen düşük
etkilerini ve organizmaların maruz kalmasını konsantrasyonları dahi toksik olan yan
değerlendirmek için bu kompleks bileşiklerin ürünlerdir [67; 68]. Endüstride genellikle;
kombine etkilerini belirlemek ve risk klor içeren endüstriyel atıkların yaması
değerlendirmelerini yapmak gerekmektedir sırasında, kağıt hamurunun beyazlatılması
[60]. Kimyasal karışımlar toksisite etkisini aşamasında, klor içeren PVC, klorlu
arttırabilir. Ekosisteme farklı ilaç girişi devam çözeltiler, boyalı çıkartmalar ve pestisitler
ettikçe farklı kirlilik türlerinin ve etkilenme gibi ticari ürünlerin kimyasal olarak
biçimlerinin ortaya çıkması olasıdır. Bu üretilmesi sırasında, metal ayırım yerlerinde,
nedenle çeşitli farmasötik bileşiklerin aktif rafinerilerde ve çimento fırınları gibi
maddelerinin değişik seviyelerdeki canlılara endüstriyel yapılarda meydana gelmektedir
etkisini araştıran çalışmalar vardır [53; 61]. [67]. Özellikle plastik maddelerin üretiminde
Farmasötik bileşiklerin, insanlarda alerjik ve yakılması sırasında eksik yanma sonucu
reaksiyonlara, direnç mekanizması dioksinler meydana gelmekte ve çevreye
bozukluğuna, cinsiyet değişimine ve yayılabilmektedir [68].
psikolojik bozukluklara yol açtığı çalışmalarla Dioksin ve furanlar, özellikleri ve toksisiteleri
ortaya konulmuştur [62; 63; 64]. Ekosistemin birbirleriyle ilişkili olan geniş bir kimyasal
ilaç kalıntılarıyla kirlenmesinin önlenmesi madde grubudur. 75 farklı dioksin, 135 farklı
için kontrollü ilaç tüketimi ve ortama furan ve 209 farklı PCB çeşidi olmasına

183
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

rağmen, bu bileşiklerden 29 tanesi en fazla aracılığıyla bunları absorbe eder ya da bu

toksik etkiye sahiptir. Bunlar içerisinde en bileşikler bitki üzerinde tutulur. Bu bileşikler
fazla toksik etkiye sahip olanı ise 2,3,7,8- toprakta, suda ve havada parçalanmaya
tetraklorodibenzo-p-dioksin (TCDD)’dir [69]. dirençli oldukları için, besin zinciri ile
Dioksin ve benzeri bileşikler, 2 benzen balıklara ve diğer memeli hayvanlara
halkasının 3 farklı şekilde birleşmesi ile geçmekte ve yağ dokularında birikmektedirler
oluşurlar. Dioksinin moleküler yapısı 2 [65; 67; 70]. Kalıcı olan bu dioksin ve
benzol halkasının bir çift oksijen atomu ile türevleri, hayvansal gıdalarla beslenen
altılı halka oluşturacak şekilde bağlanması ile insanların yağ dokularında da
oluşur. Eğer bir oksijen içeren beşinci halka birikmektedirler. Bu bileşikler, insanların ve
tarafından bağlanırlarsa furanlar olarak hayvanların yağ dokularında uzun yıllar
tanımlanırlar. Eğer 2 benzol halkası doğrudan kalmakta, ancak stres ve açlık neticesinde
birbirine bağlanırsa, PCB’lerin yapı taşı olan kana geçip, uzun yıllar sonra bile toksik
bifeniller oluşmaktadır [69]. etkilerini sürdürmektedirler [70]. Şekil 3’de
Atmosferde partiküler maddelere tutunan Dioksin ve benzeri bileşiklerin doğadaki
dioksin ve benzeri bileşikler havada uzun süre taşınımı verilmiştir [71].
kalabilirler. Böylece uzun mesafelere Su, toprak veya besinlerin içerisinde çok
taşınmaları da mümkün olur. Hava kaynaklı farklı şekillerde bulunan dioksin, furanlar ve
bu bileşikler yaş ve kuru depozisyon ile PCB’lerin örnek üzerindeki toplam zehir
yeryüzüne dönerler. Toprak dioksin ve eşdeğerliliğini tanımlamak için EPA
benzeri bileşikler için doğal çökelme ve tarafından iki aşamalı bir yöntem
tutunma ortamıdır. Bitkiler ise toprak geliştirilmiştir.

Şekil 3. PCDD/F bileşiklerinin doğadaki taşınımı [71].

184
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci XX.XX
ISSN: 2536-4383

Tüm bu dioksin türevlerinin zehirlilik etkisi kimyasal yapıya sahip olmaları ve bitki ve
değerlendirilirken bu bileşiklerin toksisiteleri mikroorganizmalar tarafından
2,3,7,8-TCDD’ye göre belirlenir ve her bir kullanılabilirliğinin düşük olması nedeniyle
bileşiğe bir toksik eşdeğerlik faktörü (TEF) çevrede kalıcı olan bileşiklerdir [73; 75].
verilir. Buradaki amaç tüm dioksin Doğada 100’ün üzerinde PAH çeşidi olmasına
türevlerinin ortak toksisite etkilerinin bir rağmen, EPA tarafından bu bileşiklerden 16
birime çevrilmesini sağlamaktır [68]. tanesi insan ve çevre sağlığına yönelik
İnsan sağlığı açısından önemli risk içeren bu olumsuz etkileri nedeniyle öncelikli
bileşiklere maruz kalınması sonucunda kirleticiler arasında sayılmıştır (Tablo 2) [76;
karaciğer ve göğüs kanserlerine, gelişme 77].
bozukluklarına, Wasting sendromuna, lenfoid, PAH’lar çevreye orman yangınları ve
klorakne, hepatoksisite, nörotoksisite, volkanik patlamalarla doğal olarak
kardiyotoksisite, endokrin sisteminin yayılabildiği gibi son yapılan çalışmalar
bozukluğuna, hormon bozukluğuna, gelişme bakteri ve bitkilerce de oluşturulabildiğini
geriliğine, bağışıklık sistemi sorunlarına ve göstermektedir [73]. İnsan kaynaklı
böbrek yetmezliği sorunlarına maruz kalındığı oluşumları ise endüstriyel kaynaklar, araç
belirtilmiştir [68; 70; 72]. emisyonları, tarımsal üretim, atık yakma,
Ayrıca yapılan çalışmalarda dioksinlerin fosil yakıtların yanması, petrol sızıntıları,
kanser yapıcı etkilerinin doğrudan DNA’da asfalt, ısıtma, güç jeneratörleri ve sigara ile
mutasyon yapmalarından çok lipid olmaktadır [73; 77; 78].
peroksidasyonunu arttırmaları sonucu
oluştuğu ve bu nedenle de anılan bileşiklerin, Tablo 2. Muhtemel kirletici olarak
kanserin başlangıç periyodunda fazla etkiye değerlendirilen PAH bileşikleri [76; 77]
sahip olmadığı gelişme döneminde etkili *Naphthalene *Asenaftelen

olduğu saptanmıştır [72]. *Asenaften *Floren

Polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH): *Fenantren *Antrasen

PAH’lar iki ya da daha fazla lipofilik yapıdaki *Floranten *Piren
aromatik benzen halkasının birleşmesiyle
*Benzo[a]antrasen *Krisen
meydana gelen ve yapılarındaki aromatik
*Benzo[b]floranten *Benzo[k]floranten
halkalarının sayılarına bağlı olarak farklı
*Benzo[a]piren *Dibenzo[a,h]antrasen
fiziksel ve kimyasal özellik kazanan
*Indeno[1,2,3,-cd]piren *Benzo[g,h,i]perilen
bileşiklerdir [73; 74]. Bu bileşikler stabil bir
185
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

Atmosfere bırakılan PAH emisyonları, kısa ya da uzun vadede PAH’lara maruz kalma
veya uzun mesafeli taşınımlarla yaş ve kuru sonucunda immün sistemde sorunların
depozisyon ile atmosferden uzaklaşarak oluştuğu ve mesane, deri ve akciğer
toprak, sucul ortam ve bitki örtüsünde kanserlerine sebep olduğu bilinmektedir [79].
birikirler. Sucul ortamda biriken bileşiklerin Bu tür bileşikler, bağışıklık sistemini
bir kısmı buharlaşarak sudan uzaklaşırken, bir baskılayan bileşikler olarak bilinmektedirler.
kısmı sedimentlerde bir kısmı da su Ayrıca, endokrin sistemini bozucu etkisinden
canlılarında birikim gösterirler. Toprakta şüphelenilmektedir [82; 83].
biriken bileşiklerin bir kısmı topraktan Kanser ve PAH’ların ilk ilişkisi baca
buharlaşarak, diğer kısmı ise bitkilerde temizleme işinde çalışanların derilerine
birikerek topraktan uzaklaşır. Bitkilerde ve su bulaşan is nedeniyle testis kanserine
canlılarında biriken bileşikler besin zinciri yakalanmalarının belirlenmesi ile
yoluyla insana kadar ulaşabilmektedir [74; kurulmuştur. Daha sonraki yıllarda parafin
79]. PAH’lar çoğunlukla karaciğer, yağ ve endüstrisinde çalışan insanlarda da testis
böbrekte depolanma eğilimindedir. Küçük derisi kanseri belirlenmiş ve çevre
miktarları adrenalin bezlerinde, faktörlerinin kanser oluşumuna etkileri ortaya
yumurtalıklarda ve dalakta depolanır [79]. konulmuştur [80]. Bunun sonucu olarak yağ,
PAH’lar karsinojenik, mutojenik ve toksik is, katran ve duman gibi kimyasalların
özellikleri nedeniyle çok önemli benzo(a)pren içeren güçlü bir PAH kaynağı
kirleticilerdir. PAH’ların karsinojenik etkisi olduğu belirlenmiştir [84]. İnsan vücudu
molekül ağırlıklarının artması ile artar. PAH’ları yükseltger ve suda çözünebilir
Benzo[a]piren bilinen en önemli kanserojen duruma getirerek diolepoksit türevlerini
PAH olduğu için kanser araştırmalarında oluşturur. Bu türevler, DNA ile kimyasal
model bileşik olarak kabul edilmiştir [76; 80; reaksiyona girerler ve DNA ile PAH’ların
81]. Uluslararası kanser araştırma ajansı kimyasal bağ oluşturması kansere sebep olur
(IARC), benzo[a]antrasen, benzo[a]piren ve [76; 85]. Sigara kullananlarda da bu
dibenzo[a,h]antraseni insanlar için bileşiklerin DNA mutasyonuna neden olduğu
muhtemelen kanserojen olarak, görülmüştür [76; 86].
benzo[b]floranten ve indeno[1,2,3,-cd]pireni
ise insanlar için olası kanserojen olarak Pestisitler
sınıflandırmıştır. Pestisitler, zirai mücadele araştırma ve
PAH bileşikleri tümörün başlamasında, uygulamalarında kullanılan her türlü kimyasal
gelişmesinde ve ilerlemesinde etkilidir. Kısa madde ve preparatlardır. Pestisitler,
186
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

istenmeyen yabani otları, bitkileri, bitki yasaklanmış veya sınırlanmıştır [89]. Ayrıca,
patojenlerini, hastalık yayan böcekleri vb. pestisitlerin endokrin sistemini bozucu etkileri
zararlı organizmaları engellemek, kontrol bulunmaktadır. Gelişim sürecini de
altına almak, zararlarını azaltmak amacıyla engelleyen bu bileşikler kansere de sebep
kullanılmaktadırlar [87]. Pestisit, kimyasal bir olmaktadır [90].
madde, virüs ya da bakteri gibi biyolojik bir Organofosfatlı pestisitler ve karbamatlar:
ajan, antimikrobik, dezenfektan ya da Organofosfatlı bileşikler en toksik pestisit
herhangi bir araç olabilir [88]. Pestisite maruz grubudur. Tarımda yaygın olarak kullanılırlar.
kalma, kan, meme, prostat, pankreas, beyin, Organofosfatlı pestisitler ve karbamatlar
karaciğer ve diğer kanser türleri ile ilişkilidir karsinojeniktirler ve karbamatlar özellikle
[89]. Yapılan bir çalışmada DDT, troid tümörlerine sebep olmaktadır [91; 92].
klorofenoller ve fenoxyherbisit türü Piretroidler: Yüksek insentisit özelliği ve
pestisitlerin lenfoma ile ilişkisi olduğu düşük memeli toksisitesinden dolayı en
belirlenmiştir. Pestisite bağlı kanserlerin yaygın olarak kullanılan pestisit grubudur.
altında DNA hasarı ve oksidatif stres yer Ancak bazı piretroidlerin göğüs, yumurtalık,
almaktadır [87]. Pestisitler, organoklorlu akciğer, kolon, tiroid ve adrenal bezi
pestisitler, organofosfatlı pestisitler, tümörlerinin oluşumunda etkileri olduğundan
karbamatlar ve piretroidler olmak üzere 4 ana şüphelenilmektedir [93].
gruba ayrılırlar [89]. Pestisitler kullanım amaçlarına göre 9 gruba
Organoklorlu pestisitler: Organoklorlu ayrılırlar. Bunlar; insektisitler (böceklere
pestisitler yapılarında klor bulunan aromatik karşı), herbisitler (yabancı otlara karşı),
veya alifatik bileşiklerdir. Kimyasal fungusitler (funguslara karşı), akarisitler
yapılarına göre; (i) diklorodifeniletan (DDT, (akarlara karşı), rodentisitler (kemirgenlere
metoksiklor vb.), (ii) klorlu siklodien (aldrin, karşı), nematisitler (nematodlara karşı),
dieldrin vb.), ve (iii) klorlu benzen (BHC mollusisitler (yumuşakçalara karşı),
gibi) ve siklohekzan olmak üzere üç gruba bakterisitler (bakterilere karşı) ve virüsitler
ayrılırlar. Çevrede uzun süre bozulmadan (virüslere karşı) olarak sınıflandırılırlar [33].
kalmaları, yağda çözünür olmaları ve Tarımsal alanlara, park ve bahçelere
biyolojik parçalanmalarının yavaş olması uygulanan pestisitler havaya, suya, toprağa ve
nedeni ile ekosistemde ve canlılarda oradan da diğer canlılara geçmekte ve
biyomagnifikasyona uğrayarak olumsuz etki dönüşüme uğramaktadır. Pestisitlerin bu
gösterirler. Bu nedenle Kuzey Amerika ve döngüdeki yerini fiziksel özellikleri, kimyasal
Avrupa’da (Türkiye dahil) kullanımları yapısı, uygulanma şekli ve dış ortam gibi
187
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

faktörler etkilemektedir. Örneğin; pestisitlerin parametreler arasında yer almaktadır. Çeşitli

büyük bir çoğunluğu uçucudurlar. Tarım ve sebeplerle çevrede bulunan kimyasal
bitkiye uygulanan pestisitlerin %80- tehlikeler doğrudan ya da gıdalar aracılığı ile
90’ınından fazlası buharlaşma ve dağılma insanlara ulaşmakta ve başta karsinojenik etki
nedeniyle kaybolurken, bir kısmı bitki ve olmak üzere önemli sağlık problemlerine
toprak yüzeyinde kalabilmektedir. Havaya neden olmaktadır. Çevre sağlığını bu
karışan pestisitler rüzgarla uzun mesafeler kimyasal tehlikelerden korumak için kirliliği
boyunca taşınabilmektedir. Yaş depozisyon kaynağında önleme, gerekli arıtma ve bertaraf
ile tekrar yeryüzüne dönmektedir. Bitki ve işlemlerini yöntemine uygun olarak
toprak yüzeyinde kalan pestisitler ise yüzey gerçekleştirme veya kirlenen alanları
akışı şeklinde veya toprak içerisinde temizleme olmak üzere çevreyi koruyucu ve
süzülerek yer altı suyu ve diğer su iyileştirici önlemler alınmalıdır.
kaynaklarına ulaşmaktadır. Yüzey akışı ile Gıdaya ilişkin risklerin oluşmasında başlıca
taşınan pestisitler, yüzey sularında balık ve nedenler ise yasal düzenlemelerin, uygulama
diğer su organizmalarında birikime ve toksik ve denetimlerin yetersizliği; gıda tehlikelerine
etkiye neden olmaktadır. Bu organizmalarda yönelik patojen mikroorganizma, kişisel
biriken pestisit kalıntıları besin zinciri ile hijyen ile ilgili olarak gıda üreticileri ve
insanlara ulaşır ve kronik toksisitenin çalışanlarının eğitilmemesi ve kimyasal
oluşmasına neden olur. Toprak bünyesine kalıntı analizleri ve risk değerlendirmelerinin
geçen pestisitler ise güneş ışınlarının da yapılmaması örnek olarak verilebilir. Gıdalara
etkisiyle fotokimyasal degradasyona, bitki, kimyasal bulaşmasının önemli nedenleri;
toprak mikro ve makroorganizmalarının bilinçsiz tarım ilacı kullanma ve arıtma
etkisiyle biyolojik degradasyona sistemi olmayan endüstriyel kuruluşların
uğramaktadır. Ayrıca, bir kısmı da toprak atıklarını doğrudan akarsu, toprak veya
kolloidleri tarafından adsorplanmaktadır. atmosfere boşaltmaları ve kontrol dışı GKM
Toprak bünyesinde bulunan pestisitler, kullanılmasıdır. Bu durum, iyi üretim
kapiller su ile yüzeye taşınmakta ve buradan teknikleri ve iyi hijyen uygulamaları dikkate
tekrar atmosfere karışmaktadırlar [33]. alınarak üretimin yapılması ile bu tehlikenin
önlenmesi açısından faydalı olacağı gerçeğini
Tartışma ve Sonuç ortaya çıkarmaktadır.
Gelişen dünyada çevre ve insan sağlığı büyük
önem kazanmıştır. Kimyasal maddeler çevre
ve insan sağlığını etkileyen önemli
188
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

Kaynaklar [10] Koca I., Koca, F.A., 2007. Poisoning by

[1] Üçüncü M. Gıdaların Ambalajlanması, made honey: a brief review. Food Chem
2010. Ege Üniversitesi Basım Evi, İzmir, Toxicol., 45:1315–1318.
Türkiye, 656-679. [11] Janssen M.M.T., Put H.M.C., Nout
[2] Mordeniz H., 2004. Gıda Sektöründe M.J.R., 1997. Natural Toxins. Food Safety
Entegre Kalite Risk Yönetim Sistemleri. and Toxicology, CRC Press USA.
Akademik Gıda, 2-10. [12] Ayhan K., 2000. Gıdalarda bulunan
[3] Kayardı S., 2010. Gıda Hijyeni ve mikroorganizmalar. Gıda Mikrobiyolojisi
Sanitasyon, Dördüncü baskı. Türkiye ve Uygulamaları, İkinci baskı, Sim
Sidas. Matbaacılık Ltd. Şti. Ankara, 37-80.
[4] Erkmen, O., 2010. Gıda kaynaklı [13] Bilgili A., Küçükgünay S., 2002. Felç
tehlikeler ve gıda güvenliği. Çocuk yapıcı kabuklu su ürünü toksinleri. YYÜ.
Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 53:220- Vet. Fak. Derg., 13(1-2):31-34.
235. [14] Karlson Stiber C., Persson H., 2003.
[5] Smith A.G., Gangolli S.D., 2002. Cytotoxic fungi-an overview. Toxicon.,
Organochlorine chemicals in seafood: 42:339–349.
occurrence and health concerns. Food [15] Baysal A.A, Baş M., Yurttagül, M.,
Chem Toxicol., 40:767-779. 2004. Toksik mantarlar ve mantar
[6] Tunçel G., 1998. Mikrobiyal Bulaşma zehirlenmeleri, Sendrom, 16(7):60-65.
Kaynakları. Gıda Mikrobiyolojisi, Birinci [16] Schmidt R.H., Rodrick G.E., 2003. Food
baskı, Mengi Tan Basımevi İzmir, 45-52. Safety Handbook. John Wiley & Sons Inc.
[7] Giray H., Soysal A., 2007. Türkiye’de [17] Erkmen, O., Bozoglu, T.F., 2008. Food
gıda güvenliği ve mevzuatı. TSK Microbiology III: Food preservation. İlke
Koruyucu Hekimlik Bülteni, 6: 485-490. Publishing Company Ankara.
[8] Erkmen O., Bozoglu, T.F., 2008. Food [18] Groten J.P., 2000. An Analysis of the
Safety. İlke Publishing Company, Possibility for Health Implication of Joint
Ankara. Actions and Interactions Between Food
[9] Carpenter D.O., Arcaro K.F., Bush B., Additives, Regulatory Toxicology and
1998. Human health and chemical Pharmacology, 31:77-91.
mixtures: an overview. Environ Health [19] Wibbertmann A., Kielhorn J.,
Perspect, 106:1263-1270. Koennecker G., Mangelsdorf I., Melber
C., 2000. Concise International Chemical
Assessment Document 26: Benzoic Acid
189
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

and Sodium Benzoate.Geneva: World ether and its hydrolysis and

Health Organization. chlorohydroxy derivatives by liquid
[20] Omaye S.T., 2004. Food and nutritional chromatography–mass spectrometry. J
toxicology. New York CRC Press. Chromatogr A, 1032: 37–43.
[21] WHO, 1999. Some Chemicals That [28] Cogliano V.J., 1998. Assessing the
Cause Tumours of the Kidney or Urinary cancer risk from environmental pcbs.
Bladder in Rodents and Some Other Environ Health Perspect, 106:317-323.
Substances, 73:329-338,. [29] Hiroi H., Tsutsumi O., Takeuchi T.,
[22] Topçu Ayaz A., 2003. Bazı Sebzelerin Momoeda M., Ikezuki Y., Okamura A.,
Nitrat ve Nitrit Miktarları ve Ispanakta Yokota H., Taketani Y., 2004.
Bekletme, Pişirme ve Dondurmanın Nitrat Differences in serum bisphenol A
ve Nitrit İçeriğine Etkisi Üzerine Bir concentrations in premenopausal normal
Araştırma. Doktora Tezi, Hacettepe women and women with endometrial
Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, hyperplasia. Endocr J, 51(6):595-600.
Ankara, Türkiye. [30] Öz A.F., Kaya M., 2006. Isıl işlem
[23] Walters C.L., 1991. Nitrate and nitrite in uygulanmış et ve et ürünlerinde
foods. Nitrates and Nitrites in Food and heterosiklik aromatik aminler. Gıda
Water. Editor: M J Hill. Ellis Horwood Dergisi, 201-206.
Series in Food Science and Technology, [31] Öz A.F., Kaya M., 2006. Et ve et
93-112. ürünlerinde heterosiklik aromatik
[24] World Health Organization (WHO), aminlerin engellenmesi. Atatürk
2001. Regional Office for Europe Lead Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 121-
Air Quality Guidelines. Copenhagen, 125.
Denmark, Second Ed. Chapter, 6(7):1-17. [32] Dündar A., 2011. Farklı sıcaklık ve
[25] Temiz A., 1998. Gıda Sanayinde sürelerde pişirilen köftelerde heterosiklik
Temizlik ve Dezenfeksiyon. Gıda Sanayi, aromatik aminlerin sınırlandırılmasında
2(5):39-45. optimum tuz, askorbik asit ve yağ
[26] Arvanitoyannis I.S., Bosnea L., 2004. kullanım seviyelerinin yanıt yüzey
Migration of substances from food yöntemi ile belirlenmesi. Yüksek Lisans
packaging materials to foods. Crit Rev Tezi, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri
Food Sci., 44:63-76. Enstitüsü, Konya, Türkiye.
[27] Garcia R.S., Losada P.P., 2004. [33] Tiryaki O., 2010. Canhilal, R. Sümer
Determination of bisphenol A diglycidyl Tarım ilaçları kullanımı ve riskleri.
190
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri system: application of ultra-

Enstitüsü Dergisi, 26(2):154-169. microelectrode to enhance sucrose
[34] Rodriguez C., Mccullough M.L., Mondul biosensor’s sensitivity. Biosens.
A.M., Jacobs E.J., Chao A., Patel A.V., Bioelectron., 24:657–66.
2006. Meat consumption among black and [39] Valko M., Morris H., Cronin M.T.D.,
white men and risk of prostate cancer in 2005. Metals, toxicity and oxidative stres.
the Cancer Prevention Study II Nutrition Curr. Med. Chem., 12:1161–1208.
Cohort. Cancer Epidemiol Biomarkers [40] Kahvecioğlu Ö., Kartal G., Güven A.,
Prev., 15:211-216. Timur, S., 2003. Metallerin çevresel
[35] Kushi L.H., Byers T., Doyle C., Bandera etkileri. TMMOB Metalurji Mühendisleri
E.V., Mccullough M., Mctıernan A., Odası Dergisi, 136:47-53.
2006. American Cancer Society Nutrition [41] Şenel Ş., 2010. Ağır metallerin çevresel
and Physical Activity Guidelines etkileri. SDUGEO, 1-3.
Advisory Committee. American Cancer [42] Agency for Toxic Substances and
Society guidelines on nutrition and Disease Registry, 2008. Toxicological
physical activity for cancer prevention: Profile for Cadmium. Department of
Reducing the risk of cancer with healthy Health and Human Services, Public
food choices and physical activity. CA Health service, Atlanta.
Cancer J Clin., 56:254-81. [43] Çömelekoğlu Ü., Yalın S., Bağış S.,
[36] Tekaya N., Saiapina O., Ben Ouada H., Yıldız A., Ogenler O., Coşkun Yılmaz B.,
Lagarde F., Ben Ouada H., Jaffrezic Hatungil R., 2007. Kadmiyumun Kortikal
Renaul N., 2013. Ultra-sensitive Kemik Mineral Yoğunluğu ve
conductometric detection of heavy metals Biyomekanik Parametreleri Üzerine
based on inhibition of alkaline Etkisi:Ovariektomili Sıçan Modeli ile
phosphatase activity from Arthrospira Karşılaştırma. Türk Fiz T›p Rehab. Derg.,
platensis. Bioelectrochemistry, 90:24-29. 53:1-4.
[37] Güner U., 2014. Toksikoloji ders notları, [44] Örün E., Yalçın S.S., 2011. Kurşun,
Trakya Üniversitesi Fen Fakültesi Cıva, Kadmiyum: Çocuk Sağlığına
Biyoloji, Edirne, 140. Etkileri ve Temasın Belirlenmesinde Saç
[38] Bagal Kestwal D., Karve M.S., Kakade Örneklerinin Kullanımı. Ankara
B., Pillai V.K., 2008. Invertase inhibition Üniversitesi Çevre Bilimleri Dergisi, 3-
based electrochemical sensor for the 2:73-81.
detection of heavy metal ions in aqueous
191
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

[45] Davidson P.W., Myers G.J., Weiss B., tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri
2004. Mercury exposure and child Enstitüsü, Çevre Mühendisliği ABD,
development outcomes. Pediatrics, Adana.
113:1023-29. [54] Heberer T., 2002. Tracking persistent
[46] Çağlarırmak N., Hepçimen A.Z., 2010. pharmaceutical residues from municipal
Ağır Metal Toprak Kirliliğinin Gıda Sewage to drinking water. J.
Zinciri ve İnsan Sağlığına Etkisi. Hydrol., 266:175-189.
Akademik Gıda 8-2:31-35. [55] Diaz Cruz M.S., Barceló D., 2008. Trace
[47] Vural H., 1993. Ağır metal iyonlarının organic chemicals contamination in
gıdalarda oluşturduğu kirlilikler. Çevre ground water recharge. Chemosphere,
Dergisi 8:3-8. 72:333-342.
[48] Beliles R. V., 1975. Metals, in [56] Pal A., Gin K.Y., Lin A.Y., Reinhard M.,
Toxicology. The Basic Science of 2010. Impacts of emerging organic
Poisons. L.J. Casarett &.J. Ditil (Editors) contaminants on freshwater resources:
Macmillan Publ. Co, Inc., New York, review of recent occurrences, sources, fate
USA. and effects. Sci. Total Environ., 408:6062-
[49] Tunçok Y., 2008. İçme suyunda ağır 6069.
metaller ve insan sağlığına etkileri [57] Lapworth D.J., Baran N., Stuart M.E.,
http://izmir.kalder.org Ward R.S., 2012. Emerging organic
[50] Demirci M., 2007. Beslenme. Namık contaminants in groundwater: a review of
Kemal Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Gıda sources, fate and occurrence. Environ.
Mühendisliği Bölümü, Tekirdağ. Pollut., 163:287-303.
[51] World Health Organization (WHO), [58] Vergili İ., Kaya Y., Gönder Z.B., Barlas
2000. Regional Office for Europe H., 2005. İlaç aktif maddelerinin sucul
Mercury Air Quality Guidelines. çevrede bulunuşları, davranışları ve
Copenhagen, Denmark, Second Ed. etkileri. Ulusal Su Günleri, 284-291.
Chapter, 6(9):1-15. [59] Topal M., Uslu G., Arslan Topal E.I.,
[52] Concon J.M., 1988. Food Toxicology. Öbek E., 2012. Antibiyotiklerin
Part B: Contaminants and Additives. Kaynakları ve Çevresel Etkileri” BEÜ Fen
Marcel ekker, Inc., New York. Bilimleri Dergisi, 1(2):137-152.
[53] Dereci S.E., 2010. Ranitidin ve [60] Dökmeci A.H., 2009. Bazı farmasötik
Naproksen’in Koagülasyon ile Giderim ilaç kalıntılarının sulardaki toksik etkileri.
Özelliklerinin İncelenmesi. Tüksek lisans
192
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi, [68] Güler Ü.A., Kundakçı Ö., 2014. Dioksin
Edirne, Türkiye. ve benzeri bileşiklerin insan ve çevre
[61] Fent K., Weston A.A., Caminada D., sağlığına etkileri. Karaelmas Fen ve
2005. Exotoxicology of Human Mühendislik Dergisi, 4 (1):71-75.
Pharmaceuticals A Review Aquatic [69] Hişmioğulları Ş.E., Hişmioğulları A.A.,
Toxiology 76:122-159. Kontaş A.T., 2012. Dioksin ve dioksin
[62] Kaya S., Pirincci İ., Ünsal A., Karaer Z., benzeri kimyasalların toksik etkileri.
Traş B., Bilgili A., Akar F., 2007. Balıkesir Sağlık Bilim. Derg., 1(1):23-27.
Veteriner Farmakoloji. Dördüncü baskı. [70] Güneş G., 2007. Dioksin ve furan'ın
Medisan Ankara, Türkiye. oluşum mekanizmaları ve giderilme
[63] Dökmeci A.H., 2009. Bazı Farmasötik teknolojileri. Yüksek Lisans Tezi, Yıldız
İlaç Kalıntılarının Sulardaki Toksik Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri
Etkileri, Doktora tezi, Trakya Üniversitesi Enstitüsü, İstanbul, Türkiye.
Sağlık Bilimleri Enstitüsü Toksikoloji [71] Korucu M.K., Karademir A., 2010. A
Bilim Dalı, Edirne. review of pcdd/fs levels in environmental
[64] Saygı Ş., Battal D., Şahin N.Ö. 2012. samples and analysis. Mühendislik ve Fen
Çevre ve İnsan Sağlığı Yönünden İlaç Bilimleri Dergisi, Sigma, 28:150-171.
Atıklarının Önemi. Marmara [72] Çiftçi O., 2008. Elazığ ve çevresinde
Pharmaceutical Journal. 16: 82-90. tüketilen tereyağlarında, dioksin ve
[65] Aydın M.E., Sarı S., Özcan S., 2003. benzeri bileşik düzeylerinin araştırılması.
Konya Ana Tahliye Kanalı Su ve Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi,
Sedimentlerinde Poliklorlu Bifenil (PCB) 22(5):289-292.
Bileşiklerinin Belirlenmesi. Selçuk [73] Lamichhane S., Bal Krishna K.C.,
Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Sarukkalige R., 2016. Polycyclic aromatic
Dergisi, 18:9-19. hydrocarbons (pahs) removal by sorption:
[66] Chopra M., Schrenk D., 2011. Dioxin A Review. Chemosphere, 148:336-353.
toxicity, aryl hydrocarbon receptor [74] Çetindamar D., Veli S., Öztürk T.,
signaling, and apoptosis-persistent Arslanbaş D., Aslan Kılavuz S., Çetin
pollutants affect programmed cell death. Doğruparmak Ş., Can Doğan E., 2014.
Crit. Rev. Toxicol., 41(4):292-320. Topraklarda PCB ve PAH’ların
[67] Watanabe S., Kitamura K., Nagahashi incelenmesi: Alikahya bölgesi. Politeknik
M., 1999. Effects of dioxins on human Dergisi, 17(3):127-133.
health: A review. J.Epidemiol., 9(1):1-13.
193
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

[75] Shin K.H., Kim K.W., Ahn Y., 2006. [81] Akcha F., Burgeot T., Narbonne J.F.,
Use of biosurfactant to remediate Garrigues P., 2003. Pahs: An
phenanthrene-contaminated soil by the Ecotoxicological Perspective. Metabolic
combined solubilization biodegradation Activation of pahs: Role of DNA Adduct
process. J. Hazard. Mater., 137:1831- Formation in Induced Carcinogenesis. Ed:
1837. PET Douben Wiley, pp 65-79.
[76] Alver E., Demirci A., Özcimder M., [82] SEPA, 2008. Polycyclic Aromatic
2012. Polisiklik aromatik hidrokarbonlar Hydrocarbons (Pahs) Fact Sheet. National
ve sağlığa etkileri. Mehmet Akif Ersoy Center For Environmental Assessment.
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Office of Research and Development,
Dergisi, 3(1):45-52. Washington, DC.
[77] Zhang Z.L., Hong H.S., Zhou J.L., Yu, [83] Xu X.H., Hu H., Kearney G.D., Kan
G., 2004. Phase association of polycyclic H.D., Sheps D.S., 2013. Studying the
aromatic hydrocarbons in the Minjiang effects of polycyclic aromatic
river Estuary, China. Sci. Total Environ., hydrocarbons on peripheral arterial
323:71-86. disease in the United States. Sci. Total
[78] Ravindra K., Sokhi R., Vangrieken R., Environ., 461:341-347.
2008. Atmospheric polycyclic aromatic [84] Douben PET, 2003. Pahs: An
hydrocarbons: source attribution, emission Ecotoxicological Perspective.
factors and regulation. Atmos. Environ., Introduction. PET Douben Wiley, 1-6.
2008; 42:2895-2921. [85] Naegeli H., Geacintov N.E., 2005.
[79] Agency for Toxic Substances and Carcinogenic Effects Polycyclic Aromatic
Disease Registry (ATSDR), 1995. Hydrocarbons. Mechanisms of Repair of
Toxicological Profıle for Polycyclic Polycyclic Aromatic Hydrocarbon-
Aromatic Hydrocarbons (pahs). Induced DNA Damage. Ed: A. Luch.
Department of Health and Human Imperial College Press. USA, 2:11–258.
Services, Public Health Service, U.S. [86] Chen S.C., Liao C.M., 2006. Health risk
[80] Luch A., Baird W.M., 2005. assesment on human exposed to
Carcinogenic Effects Polycyclic Aromatic environmental polycyclic aromatic
Hydrocarbons. Metabolic Activation and hydrocarbons pollution sources. Science
Detoxification of Polycyclic Aromatic of the Total Environment, 366:112–123.
Hydrocarbons. Ed: A. Luch. Imperial [87] Tabrez S., Priyadarshini M., Priyamvada
College Pres. USA, 19–96. S., Shahnawaz Khan M., Arivarasu N.A.,
194
Güler ve Can Sinop Uni J Nat Sci 170-195 (2017)
ISSN: 2536-4383

Kashif Zaidi S., 2014. Gene–environment oxidoreductase 1(NQO1) in human

interactions in heavy metal and pesticide tissues. Free Radic. Biol. Med., 29:246–
carcinogenesis. Mutation Research, 253.
760:1–9.
[88] Pimentel D., Pimentel, M., 2008.
Environmental and Economic Costs of the
Application of Pesticides Primarily in the
United States. Food Energy and Society,
Third Edition, CRC Press, Taylor &
Francis USA, 161-183.
[89] Dağlıoğlu N., 2009. İnsan cilt altı yağ
dokusunda organoklorlu pestisitlerin
kalıntı düzeylerinin tesbiti. Doktora Tezi,
Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri
Enstitüsü Adli Tıp Anabilim Dalı, Adana,
Türkiye.
[90] Amaral Mendes J.J., 2002. The
endocrine disrupters: a major medical
challenge, Food Chem. Toxicol., 40: 781–
788.
[91] Chhabra R.S., Eustis S., Haseman J.K.,
Kurtz P.J., Carlton B.D., 1992.
Comparative carcinogenicity of ethylene
thiourea with or without perinatal
exposure in ratsand mice. Fundam. Appl.
Toxicol., 18:405–417.
[92] Bigot Lasserre D., Chuzel F., Debruyne
E.L.M., Bars R., Carmichael, N.G., 2003.
Tumori-genic potential of carbaryl in the
heterozygous p53 knockout mouse mode”.
Food Chem. Toxicol., 41:99–106.
[93] Siegel D., Ross D., 2000.
Immunodetection of NAD(P)H:quinone
195