Podstawy Logiki W Przykładach I Zadaniach

Podstawy
logiki
w przykładach
i zadaniach
##7#52#aMjAzMTYxMjNBNjU2NDYxMw==
Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 20316123A6564613
WYŻSZA SZKOŁA ADMINISTRACYJNO-SPOŁECZNA
W WARSZAWIE
Beata Witkowska-Maksimczuk
Podstawy
logiki
w przykładach
i zadaniach
Warszawa 2013

Rada naukowa:
Eugeniusz Zieliński (przewodniczący), Teodor Filipiak, Tadeusz Okrasa,
Włodzimierz Okrasa, Grzegorz Rydlewski, Inna Stecenko, Stanisław Śladkowski,
Jacek Zieliński, Andrzej Michał Ziółkowski
Seria wydawnicza:
Nauka i Wiedza I – Problemy bezpieczeństwa wewnętrznego
i bezpieczeństwa międzynarodowego
Nauka i Wiedza II – Zjawiska patologiczne w relacjach urzędnik – petent
Nauka i Wiedza III – Teoria Międzynarodowych Stosunków Politycznych
Nauka i Wiedza IV – Międzynarodowe stosunki polityczne Historia
Nauka i Wiedza V – Wiktymizacja społeczeństwa polskiego w świetle badań ogólnopolskich
Redaktor naukowy serii

Tadeusz Okrasa
© Copyright by Beata Witkowska-Maksimczuk

© Copyright by Wyższa Szkoła Administracyjno-Społeczna, Warszawa 2013
© Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2013
Każda reprodukcja lub adaptacja całości

lub części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji
(drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.) wymaga pisemnej zgody
Autorki i Wydawców.
Wydawcy:
Wyższa Szkoła Administracyjno-Społeczna
03-838 Warszawa, ul. Grochowska 346/348
Tel/fax 022 619 14 80,
wydawnictwo.wsas@edu.pl
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR

03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44
tel. 602 247 367, faks 22 870 03 60
e-mail: oficyna@aspra.pl
www.aspra.pl
Projekt okładki
Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
Skład i łamanie
OFI
ISBN 978-83-62505-09-8
ISBN 978-83-7545-438-3

Spis treści:
Wstęp ......................................................7
Rozdział I
Nazwy ................................................. 9
1.1. Desygnat, denotacja i konotacja nazwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2. Podział nazw ze względu na budowę i desygnaty. . . . . . . . . . . . . 11
1.3. Podział nazw ze względu na znaczenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.4. Stosunki między zakresami nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
1.5. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Rozdział II
Logika nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.1. Zdania kategoryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2.2. Postać normalna zdania kategorycznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
2.3. Rozkład terminów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.4. Wnioskowania bezpośrednie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2.5. Związki kwadratu logicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.6. Obwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.7. Konwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.8. Kontrapozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
2.9. Zdania równoważne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
2.10. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Rozdział III
Sylogistyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.1. Budowa sylogizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.2. Figury sylogizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
3.3. Sprawdzanie poprawności (niezawodności) trybów
sylogistycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.4. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Rozdział IV
Klasyczny rachunek zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4.1. Funktory rachunku zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
4.2. Tautologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
5
4.3. Wnioskowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
4.4. Zadania przykładowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
4.5. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Rozdział V
Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
5.1. Definicje realne i nominalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
5.2. Definicje sprawozdawcze i projektujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
5.3. Definicje równościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
5.4. Definicje nierównościowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
5.5. Błędy w definiowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
5.6. Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

Wstęp
Podstawy logiki w zadaniach to repetytorium podstaw logiki wraz z zadania-
mi. Książka przeznaczona jest dla tych studentów studiów humanistycznych, dla
których logika jest jedynie przedmiotem pomocniczym. Głównymi adresatami
są studenci studiów niestacjonarnych, szczególnie takich kierunków jak prawo,
administracja i zarządzanie. Z tego powodu Podstawy… nie obejmują wszyst-
kich działów logiki a jedynie te, które są realizowane na tego typu studiach.
Omówione są podstawowe zagadnienia związane z nazwami, rachunkiem nazw
i tradycyjną sylogistyką, klasycznym rachunkiem zdań i definicjami.
Każdy z rozdziałów zawiera krótkie wprowadzenie, które z założenia ma
dawać wiedzę wystarczającą do samodzielnego rozwiązywania zadań i testów.
Większość zadań zawartych w książce jest w pełni rozwiązana, wszystkie zaś
zadania i testy mają podane odpowiedzi.
Wiele przykładów, zawartych w zadaniach i testach, zaczerpnięto z prasy
i telewizji. Pojawiają się wśród nich zdania kontrowersyjne, niektóre z nich za-
wierają kolokwializmy. Ich użycie ma pokazać użyteczność logiki do analizy
języka naturalnego oraz twierdzeń pojawiających się m.in. w mediach – stąd
odniesienia do współczesnego życia społecznego. Ponadto część przykładów ma
uświadamiać studentom, że logika jest uniwersalnym narzędziem do badania
poprawności rozumowań, nie jest natomiast jej zadaniem ustalanie prawdy w ja-
kiejś dziedzinie, np. biologii czy socjologii.
Niniejsza publikacja stanowi kompendium pomocne w nauce logiki, szcze-
gólnie podczas rozwiązywania zadań, nie pretenduje natomiast do roli pełnego
podręcznika logiki. Może natomiast być wykorzystywanym podczas ćwiczeń
uzupełnieniem do podręczników takich, jak Logika praktyczna Z. Ziembińskie-
go czy Logika E. Nieznańskiego.
7
Rozdział I
Nazwy
1.1. Desygnat, denotacja i konotacja nazwy
Nazwa jest to wyraz albo wyrażenie, które nadaje się na podmiot lub orzecz-
nik w zdaniu o postaci „A jest B”.
Nazwa może zajmować zarówno pozycję A, jak i B. Słowa Filemon, kot, czar-
ny są nazwami, gdyż można zbudować z nich sensowne zdanie postaci A jest B,
np. Filemon jest kotem lub Kot jest czarny. Nie będą nazwami np. słowa żartuję,
aczkolwiek, bardzo ponieważ każde z nich postawione w miejscu podmiotu lub
orzecznika spowoduje utworzenie wypowiedzi niedorzecznej, np. Filemon jest
aczkolwiek lub Bardzo jest kotem. Nazwa nie musi być rzeczownikiem (jak sło-
wo komputer), może być zaimkiem (on, ty), przymiotnikiem (niebieski), imie-
słowem (wzruszająca), np. On jest niebieski, Ty jesteś wzruszająca.
Nazwa oznacza jakiś przedmiot, gdy można zgodnie z prawdą tę nazwę
o tym przedmiocie orzec. Nazwa rzeka oznacza Wisłę, Amazonkę, Dunaj itp.
Obiekt oznaczany przez nazwę nazywamy desygnatem. Wisła jest jednym z de-
sygnatów nazwy rzeka. Zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy nazywa-
my zakresem nazwy lub inaczej denotacją. Denotacją nazwy rzeka jest zbiór
wszystkich rzek. Można powiedzieć, że nazwa symbolizuje swój zakres.
desygnat
zwierzę futerkowe
okrągła głowa
nazwa kot domowy konotacja długi ogon
wąsy
itd…..
denotacja
9
Zbiór cech wspólnych wszystkim desygnatom (i tylko im) danej nazwy two-
rzy treść charakterystyczną tej nazwy. Nazwa może mieć wiele treści charak-
terystycznych. Np. można wymienić następujące treści charakterystyczne nazwy
pies:
1. ssak drapieżny z rodziny psowatych;
2. udomowiona forma wilka szarego;
3. zwierzę najwcześniej udomowione przez człowieka.
Jednak nie każda osoba, poznawszy treść charakterystyczną zwierzę najw-
cześniej udomowione przez człowieka, będzie wiedziała, że treść ta odnosi się do
nazwy pies. Dlatego spośród wielu możliwych treści charakterystycznych wy-
różniamy treść językową nazwy, zwaną konotacją. Tworzy ją zbiór cech, które
użytkownik języka, używając tej nazwy, przypisuje każdemu jej desygnatowi.
Konotacja stanowi kryterium trafnego rozpoznawania zakresu danej nazwy. Np.
konotację nazwy kot tworzy zbiór takich cech jak: bycie zwierzęciem futerko-
wym, posiadanie długiego ogon, okrągłej głowy itd. „U różnych użytkowników
różne treści charakterystyczne mogą stać się konotacją nazwy, zależnie od boga-
ctwa języka i wiedzy, jakimi dysponują” 1. Jeśli ktoś nazwie figurę składającą się
z trzech boków trójkątem, to znaczy że zna konotację nazwy trójkąt. Konotacja
to inaczej znaczenie nazwy.
Nazwy są równoważne, gdy mają dokładnie taką samą denotację (mają taki
sam zakres). Nazwami równoważnymi są w szczególności wszelkie synonimy,
np. kolor–barwa, bufon–zarozumialec, cyganeria–bohema. Nazwy równoważne
można podzielić na równoznaczne i nierównoznaczne.
Nazwy równoważne są równoznaczne, gdy mają taka samą konotację, np.

nazwa księgowy i nazwa buchalter.
osoba zajmująca się osoba zajmująca się

wszelkimi czynnoś- wszelkimi czynnoś-
ciami związanymi konotacja konotacja ciami związanymi
z prowadzeniem nazwy = nazwy z prowadzeniem
ksiąg rachunkowych księgowy buchalter ksiąg rachunkowych
podmiotów gospo- podmiotów gospo-
darczych darczych
1
E. Nieznański Logika–podstawy–język–uzasadnianie, C.H. Beck, Warszawa 2000, s. 71.
10
księgowy buchalter
Nazwy równoważne są nie-równoznaczne, gdy mają różną konotację, np.

dwukrotna polska noblistka i odkrywczyni radu i polonu. Obie te nazwy wska-
zują ten sam desygnat – Marię Skłodowską-Curie, ale wyróżniony ze względu
na różne cechy.
dwukrotna polska noblistka konotacja ≠ konotacja odkrywczyni radu i polonu
Maria Skłodowska-Curie
1.2. Podział nazw ze względu na budowę i desygnaty
1.2.1. Nazwy proste i złożone

Nazwy można dzielić wedle różnych kryteriów. Najprostsze kryterium po-
działu stanowi liczba wyrazów, z których zbudowana jest nazwa. Ze względu na
budowę nazwy dzielimy na proste, czyli jednowyrazowe (np. student) i złożone,
składające się z więcej niż jednego wyrazu (np. przystojny student Politechni-
ki). Często nazwom złożonym przyporządkowujemy równoznaczne im nazwy
proste, np. zamiast używać nazwy dokument potwierdzający zawarcie umowy
ubezpieczenia możemy użyć nazwy polisa.
Inne podziały nazw, przyjmujące za podstawę podziału liczbę i rodzaj desyg-
natów nazwy oraz znaczenie nazwy, pokazuje schemat na stronie 122.
2
Por. E. Nieznański Logika, s. 75.
11
proste
budowę
złożone
ogólne
ilość jednostkowe
puste
konkretne
kategoria
(sposób istnienia)
abstrakcyjne
desygnaty
Podział nazw zbiorowe
ze względu na:
struktura
niezbiorowe
ostre
rozpoznawalność
nieostre
generalne
posiadanie
znaczenia
indywidualne
wyraźne
znaczenie rozpoznawalność
niewyraźne
jednoznaczne
ilość
wieloznaczne
12
1.2.2. Nazwy ogólne, jednostkowe i puste
Ze względu na ilość desygnatów nazwy dzielimy na ogólne, jednostkowe
i puste. Nazwa ogólna to taka, która posiada więcej niż jeden desygnat (np.
krzesło), nazwa jednostkowa posiada dokładnie jeden desygnat (np. obecny
papież), natomiast nazwa pusta nie wskazuje żadnych desygnatów (np. żonaty
kawaler).
Nazwy
(podział ze względu na ilość desygnatów)
ogólne jednostkowe puste

(wiele desygnatów) (jeden desygnat) (brak desygnatów)
pies autor Hamleta krasnoludek

planeta stolica Francji król Polski w XX wieku
laptop obecny prezydent RP legalne przestępstwo
1.2.3. Nazwy konkretne i abstrakcyjne

Kolejną podstawą podziału jest kategoria ontologiczna, a ściślej sposób ist-
nienia desygnatu. Jeżeli desygnat istnieje empirycznie (człowiek) lub można
go sobie wyobrazić (np. przedstawić wizualnie – latający dywan, krasnoludek)
wówczas odpowiadającą mu nazwę nazywamy konkretną.
Nazwa konkretna oznacza zatem rzecz lub osobę, lub coś, co sobie jako
rzecz lub osobę wyobrażamy. Pozostałe – to nazwy abstrakcyjne. Nazwy abs-
trakcyjne nie oznaczają rzeczy lub osób, lecz własności, zjawiska, stany, rela-
cje.
13
Nazwy (podział ze względu
na kategorię)
konkretne abstrakcyjne
własności
rzeczy osoby biel, stosowność
istniejące istniejące stany rzeczy

stół, miasto profesor, wójt hałas, uśpienie
nieistniejące
nie istniejące zdarzenia
różdżka, kwiat
elf, Herkules upadek, mecz
paproci
zjawiska
burza, zaćmienie
relacje
zależność, macierzyństwo
uczucia
smutek, namiętność
inne
zbiór, kryterium
1.2.4. Nazwy zbiorowe i niezbiorowe

Istnieją nazwy, które użyte w liczbie pojedynczej oznaczają pewien zbiór
w sensie kolektywnym (czyli realnie istniejącą całość, w której da się wyróż-
nić części realne, a nie tylko wyróżnione myślowo). Żeby zgodnie z zasadami
języka polskiego użyć nazwy las, trzeba widzieć zbiór drzew, tworzący wraz
i innymi elementami (jak krzewy) pewną całość, z kolei nazwa bukiet oznacza
pewien szczególnie uporządkowany (np. przewiązany wstążką) zbiór kwiatów
(nie nazwiemy bukietem wręczanej nam jednej róży). Jeżeli desygnat nazwy
ma budowę złożoną z wielu całości prostych, tworzących zbiór, jego nazwę na-
zywamy zbiorową. Desygnaty nazw niezbiorowych są proste i tworzą pewną
jedność, do której odnosi się nazwa, np. rower. Chociaż każdy rower ma swoje
części składowe (koła, pedały itp.), to nazwy rower używamy w odniesieniu do
całości.
14
Nazwy (podział ze względu
na kategorię)
zbiorowe niezbiorowe
stado, las wilk, drzewo
Czasem nie jest jasne, w jakim znaczeniu użyta jest nazwa. Np. nazwa sejm
może oznaczać polski parlament i jako taka jest nazwą zbiorową, oznacza-
jącą zbiór 460 posłów. W innym znaczeniu sejm może oznaczać budynek na
ul. Wiejskiej w Warszawie, w którym nasz parlament obraduje – wówczas nazwa
ta użyta będzie jako niezbiorowa.
1.2.5. Nazwy ostre i nieostre

Nazwa jest ostra, gdy możemy jednoznacznie wyznaczyć jej zakres, czyli deno-
tację. Przykładem takiej nazwy jest żyrafa – można łatwo i jednoznacznie wskazać,
czy dane zwierzę należy do zbioru żyraf, czy nie należy. Ale jeśli weźmiemy przy-
kład inny, choćby łysy człowiek, sprawa staje sie trudniejsza. Od którego bowiem
wypadniętego włosa łysy staje się łysym? Gdy nie ma włosów wcale – nie mamy
wątpliwości, że ów ktoś jest łysy. Gdy jest cały kędzierzawy – na pewno łysy nie
jest. Między jednym a drugim przypadkiem jest jednak wiele stanów pośrednich, co
z kolei wiąże się z brakiem jednoznacznych kryteriów pozwalających potraktować
danego człowieka jako desygnat (lub nie) nazwy łysy człowiek.
Nie-Ł
?? ??
?? Ł ?
?
? ? ??
Zatem nazwa jest nieostra, gdy istnieją takie przedmioty (osoby), o których
nie da się rozstrzygnąć, są czy też nie są desygnatami tej nazwy. Sposobem na
„zaostrzenie” nazwy jest wprowadzenie definicji regulującej3.
3
Patrz § 5.2.
15
Nazwy – podział ze względu
na rozpoznawalność desygnatów
ostre nieostre
wójt, urząd gminy leń, wysoka pensja
1.3. Podział nazw ze względu na znaczenie

1.3.2. Nazwy generalne i indywidualne
Nazwy, które nadają się wyłącznie na podmiot zdania, nazywamy nazwami
indywidualnymi. Tworzy się je arbitralne w celu nazwania jednego, konkret-
nego przedmiotu tak, by wyodrębnić go spośród innych. Są to, gramatycznie
rzecz biorąc, imiona własne, np. Maria Konopnicka, Werona, Polsat, Gargamel.
Nazwy indywidualne są nadawane niezależnie od cech, jakie posiada desygnat.
To je odróżnia od nazw generalnych, które nadaje się desygnatom ze względu
na pewne posiadane przez nich cechy.
Np. żeby poprawnie nazwać jakiś obiekt słoniem, trzeba:
1. znać znaczenie nazwy słoń (wielki ssak z długą trąba, o ogromnych uszach
itd.)
2. rozpoznać te cechy w desygnacie.
Nazwy generalne nadają się zarówno na podmiot, jak i orzecznik zdania typu
A jest B. Nazwa generalna zawsze coś znaczy (wskazuje cechy desygnatu), zaś
indywidualna nic nie znaczy (nie wskazuje żadnych cech).
Nazwy
indywidualne generalne
Wenus, Agnieszka
planeta, poeta
Osiecka
Nazwa Adam Małysz nic nie znaczy ale oznacza najlepszego polskiego
skoczka narciarskiego. Nazwa Warszawa oznacza stolicę Polski, choć samo sło-
wo Warszawa jako nazwa indywidualna nic nie znaczy. Może też być odwrotnie
– nazwa może coś znaczyć, ale nie oznaczać żadnego obiektu. Nazwa syrena ma
16
znaczenie „pół kobieta-pół ryba”, ale nie oznacza żadnego desygnatu (syreny nie
istnieją). Znaczenie nazwy bywa określane jako pojęcie.
znaczy pojęcie
Nazwa
oznacza desygnat
Nazw generalnych można używać w trzech różnych rolach znaczeniowych,

nazywanych w logice supozycjami. Supozycja jest przyjęciem określonego zna-
czenia w zdaniu przez nazwę generalną.
nazwa
prosta określonego
desygnatu
nazwa całego
Supozycja formalna gatunku
odniesienie do
materialna słowa jako znaku
Na przykład nazwa kot pojawia się:

1. w supozycji prostej w zdaniu Mój kot siedzi na komputerze – mam w tym
zdaniu bowiem na myśli jednego, konkretnego kota;
2. w supozycji formalnej w zdaniu Kot jest drapieżnikiem – tu mówiąc kot
mam na myśli cały gatunek tych zwierząt;
3. w supozycji materialnej w zdaniu „Kot” składa się z trzech liter mam na
myśli słowo kot jako sam znak.
Najczęściej nazwa indywidualna jest imieniem własnym. Są jednak wyjątki.
Nazwa Rysiek może być nazwą indywidualną konkretnej osoby, ale też może
być użyta jako nazwa generalna, oznaczająca wszystkich panów noszących to
imię, np. w zdaniu Wszystkie Ryśki to fajne chłopaki4.
1.3.3. Nazwy wyraźne i niewyraźne

Nazwa jest wyraźna, gdy możemy jednoznacznie opisać wskazywany przez
nią desygnat. Inaczej mówiąc, można wskazać zbiór cech, składających się na
konotację nazwy, czyli jej treść językową. Jeśli taki zabieg się nie udaje – nazwa
jest niewyraźna. Nazwa niewyraźna co do treści jest nazwą nieostrą co do za-
kresu. Np. trudno o jednoznaczną konotację nazwy dowcipny człowiek, nazwa
4
Por. Z. Ziembiński Logika praktyczna, PWN, Warszawa 1974, s. 28.
17
ta ma więc także nieostry zakres. Może być też tak, że łatwo wskazać desygnat
nazwy, a trudno podać jej treść charakterystyczną, czyli konotację. Jest tak np.
z takimi nazwami jak kwiat, pieniądz – są to nazwy ostre o treści niewyraźnej.

na rozpoznawalność znaczenia
wyraźne niewyraźne
kwadrat, ołówek świadomość, liść
Podana niżej tabelka zawiera przykłady nazw dobranych względu na ich

ostrość i wyraźność. Tabelka pozakazuje, że nazwa wyraźne są zarazem nazwa-
mi ostrymi (nie istnieje nazwa wyraźna i zarazem nieostra), natomiast nazwy
niewyraźne mogą być zarówno ostre (potrafimy wskazać desygnat, choć nie po-
trafimy wymienić wszystkich cech składających się na konotację), jak i nieostre
(ani nie potrafimy wymienić treści charakterystycznej desygnatu, ani wskazać
jednoznacznie zakresu nazwy).
NAZWY nazwa wyraźna nazwa niewyraźna

nazwa ostra żyrafa, okrąg, kobieta warzywo, liść, pieniądz
nazwa nieostra X religia, piękno, uczciwość
1.3.4. Nazwy jednoznaczne i wieloznaczne

Ze względu na ilość posiadanych znaczeń nazwy możemy podzielić na jed-
noznaczne (np. parasolka) lub wieloznaczne jak np. bal (przyjęcie lub kłoda).
Większość nazw jest wieloznaczna, a ich znaczenie zależne jest od kontekstu
użycia. Ponadto nazwy generalne mogą być brane w różnej supozycji, wiele
nazw może być też użytych metaforycznie.

na ilość znaczeń
jednoznaczne wieloznaczne
długopis, kobieta sieć, zamek
18
Analizując nazwę należy najpierw upewnić się, w którym z możliwych zna-
czeń występuje. Nazwa pociąg raz jest nazwą konkretną (jako środek transportu)
a raz abstrakcyjną (np. w wyrażeniu pociąg płciowy). Nazwa Mars może się
okazać bądź nazwą pustą, bądź jednostkową lub ogólną.
mitologiczny nazwa pusta

nazwa pusta
bóg wojny
nazwa jednostkowa
Mars planeta
nazwaogólna
nazwa ogólna
baton
Wyrazy o takim samym brzmieniu, lecz odmiennym znaczeniu, nazywane są

homonimami (np. mysz jako gryzoń i mysz komputerowa).
1.3.5. Zadanie przykładowe

Opisz wedle podanych wyżej kryteriów nazwę:
a) komputer
Jest to nazwa prosta (tworzy ją jeden wyraz), ogólna (komputerów jest wiele),
konkretna (jest to przedmiot), niezbiorowa (chociaż komputer składa się z części,
jak procesor, dysk twardy itp., to nazwy komputer używamy do całości, nie jest
to zatem nazwa zbiorowa), ostra (względnie łatwo komputer wyodrębnić spośród
wszystkich rzeczy), generalna (nadajemy przedmiotowi tę nazwę ze względu na
pewne cechy, np. urządzenie pozwalające łączyć się z Internetem itp.), wyraźna
(dla większości współczesnych osób, znających znaczenie nazwy jako elektro-
nicznego urządzenia do przetwarzania informacji), jednoznaczna (o ile nie jest
użyta metaforycznie).
b) Batman
Jest to nazwa prosta, pusta, konkretna (jest to osoba), niezbiorowa, ostra, indywi-
dualna, wyraźna, jednoznaczna.
c) wielkie pragnienie
Jest to nazwa złożona (składa się z dwóch wyrazów), abstrakcyjna (nie jest
to przedmiot, lecz stan lub uczucie), pusta (jako abstrakcyjna), niezbiorowa,
nieostra (trudno ocenić, jakie pragnienie jest wielkie), generalna, niewyraźna
(trudno o treść charakterystyczną wielkiego pragnienia), wieloznaczna (może
chodzić o pragnienie napicia się, czyli stan fizyczny, albo o stan duchowy np.
pragnienie miłości).
19
1.4. Stosunki między zakresami nazw
Biorąc dwie niepuste, dowolne nazwy S oraz P możemy wskazać stosunek,
w jakim pozostają do siebie wzajemnie zakresy tych nazw. Istnieje pięć podstawo-
wych stosunków zakresowych, przy czym dwa z nich występują w dwu formach.
równoważność
podrzędność
nadrzędność
stosunki niezależność
zakresowe
krzyżowanie
podprzeciwienstwo
przeciwieństwo
wykluczanie
sprzeczność
Stosunki zakresowe można przedstawić graficznie, co niezmiernie ułatwia ich

analizę. Można stosować wykresy kołowe, zwane diagramami Eulera, bądź dia-
gramy odcinkowe. W diagramach Eulera koło (lub elipsa) obrazuje zakres po-
szczególnej nazwy. Płaszczyzna, na której rysowane są koła, przedstawia tzw. kla-
sę uniwersalną. Klasa uniwersalna (Uniwersum) to zbiór wszystkich desygnatów
wszystkich nazw. Uniwersalizm można także ująć jako sumę zakresow jakiejś na-
zwy niepustej S (dom) i jej zaprzeczeniu nie-S (nie-dom): S + nie-S. Na oznaczenie
elementu klasy uniwersalnej można użyć nazwy coś lub cokolwiek. Na diagramie
odcinkowym klasę uniwersalną tworzy cała długość odcinka.
Równoważność zakresów nazw S oraz P zachodzi, gdy obie nazwy mają ten
sam zakres, czyli oznaczają dokładnie te same desygnaty. Tak jest w przypadku
nazw ziemniak i kartofel czy nazw Księżyc i naturalny satelita Ziemi. Na diagra-
mach Eulera koła S i P nachodzą na siebie. Na diagramach odcinkowych pierw-
szą nazwę ( S) umieszczamy na górze odcinka, zaznaczając klamrą jej zakres, na
dole odcinka drugą z nazw (P).
gą ( )
ziemniak
adwokat
S,P
kartofel
mecenas
20
Podrzędność zakresu nazwy S względem P zachodzi, gdy każde S jest P
(np. każdy tulipan jest kwiatem), ale tylko niektóre P są S (tylko niektóre kwiaty
są tulipanami). Pierwsza z nazw ma węższy zakres niż druga (na diagramach
Eulera rysujemy mniejsze koło „S” zawarte w większym „P”). Np. nazwa S –
pediatra jest nazwą podrzędną wobec nazwy P – lekarz, nazwa rosół jest nazwą
podrzędną wobec nazwy zupa.
tulipan
P S
kwiat
Nadrzędność zakresu nazwy S względem nazwy P zachodzi, gdy pierwsza

nazwa (S) ma szerszy zakres niż druga (P) i jednocześnie każde P jest S, choć
tylko niektóre S są P . Obrazujemy S rysując większe koło, w którym zawar-
te jest mniejsze koło P. Jest to relacja odwrotna w stosunku do podrzędności.
Np. nazwa S – drapieżnik jest nadrzędna wobec nazwy P – lew. Nazwa galaktyka
jest nadrzędna wobec nazwy Droga mleczna, nazwa las nadrzędna wobec nazwy
brzezina.
y
las
S P
brzezina
Krzyżowanie się zakresów nazw S i P zachodzi, gdy niektóre desygnaty są

wspólne dla obu nazw, a niektóre dla każdej z nich są odrębne. Na diagramach
Eulera widać wówczas dwa przecinające się koła.
Przykład krzyżowania się nazw uczeń oraz leń przedstawiony na wykresie
Eulera pokazuje trzy możliwości: są uczniowie nie będący leniami (obszar 1),
są lenie nie będące uczniami (2), a są wreszcie tacy, którzy są zarówno uczniami
jak i leniami (3).
uczeń
1 2
3
uczeń leń leń
21
Jeśli narysujemy ten stosunek na wykresie odcinkowym, to zauważymy, że
zakresy obu nazw nie wyczerpują całego Uniwersum, czyli istnieją obiekty nie
należące do zakresu żadnej z podanych nazw – czyli ani nie będące uczniami,
ani nie będące leniami. Taki rodzaj stosunku krzyżowania się nazywamy nieza-
leżnością nazw.
Jeśli natomiast zakresy nazw krzyżują się i jednocześnie oba zakresy wy-
czerpują całe Uniwersum mamy wówczas do czynienia ze stosunkiem pod-
przeciwieństwa. Aby taki stosunek zaszedł przynajmniej jedna z nazw musi być
tzw. klasą negatywną.
Klasę negatywną tworzymy przez zaprzeczenie danej nazwy słowem nie.
Nazwa i jej zaprzeczenie wypełniają całe Uniwersum. Np. wszystko, co istnieje,
podpada pod jedną z dwóch nazw: człowiek lub nie-człowiek. Klasę negatywną
prościej jest pokazywać na diagramie odcinkowym.
człowiek nie- człowiek
kamień ustawa
Wszystko, co nie jest człowiekiem jest nie-człowiekiem (np. kamień, ustawa,

zazdrość, pies ).
Stosunek podprzeciwieństwo zachodzi na przykład między nazwami ptak
i nie-bocian lub
y nie-mysz i nie-kot.
ptak
bocian nie-bocian
nie-mysz
nie –mysz mysz
kot nie-kot
Wykluczanie się zakresów nazw S oraz P zachodzi, gdy zakresy obu nazw
nie maja wspólnych desygnatów. Na diagramie Eulera przedstawiamy ten sto-
sunek rysując dwa niezależne koła. Wykluczanie może zachodzić w dwóch wa-
riantach: przeciwieństwa i sprzeczności.
22
Przeciwieństwo zachodzi wtedy, gdy nazwy nie mają żadnych wspólnych
desygnatów i jednocześnie nazwy nie wyczerpują łącznie całego Uniwersum,
np. pies i wydra. Wiemy bowiem, że istnieją obiekty będące ni psem, ni wydrą.
pies
wydra
Sprzeczność pojawia się natomiast jedynie jako relacja między nazwą i jej
klasą negatywną, np. kamień i nie-kamień. Obie nazwy nie mają wspólnych de-
sygnatów i jednocześnie wyczerpują całą klasę Uniwersum.
kamień
nie-kamień
Gdy mamy wskazać relację miedzy zakresami dwóch nazw, z których przy-
najmniej jedna jest klasą negatywną, wówczas posługujemy się diagramami od-
cinkowymi. Najpierw zaznaczamy nazwy, a dopiero potem odpowiednie wobec
nich klasy negatywne.
1.5.1. Zadania przykładowe

1. Przedstaw na diagramach Eulera stosunki zakresowe między nazwami:
a) P – przedszkolak, D – dziecko, G – osoba chora na grypę
Najpierw zauważamy, że nazwa przedszkolak jest podrzędna wobec nazwy
dziecko (bo każdy przedszkolak jest dzieckiem), czyli – inaczej mówiąc – nazwa
dziecko jest nadrzędna wobec nazwy przedszkolak. Rysujemy zatem:
Następnie zauważamy, że na grypę mogą być chore: 1) dzieci nie chodzące

do przedszkola, 2) przedszkolaki, 3) osoby dorosłe (nie-dzieci). Oprócz nich ist-
nieją przedszkolaki i inne dzieci zdrowe. Zakres nazwy osoba chora na grypę
krzyżuje się zatem z zakresami dwóch pozostałych nazw.
23
b) U – uczucie, N – nostalgia, T – tęsknota.
Zauważmy, że zarówno nostalgia jak i tęsknota są uczuciami, uczucie jest za-
tem w stosunku do tamtych nazw nazwą nadrzędną. Nostalgia zaś jest odmianą
tęsknoty (np. za ojczyzną).
2. Przedstaw na diagramach odcinkowych stosunki zakresowe między poda-

nymi nazwami. Nazwij rodzaj zachodzących stosunków.
a) nie-kobieta i nie-mężczyzna
Najpierw zaznaczamy na odcinku nazwy kobieta i mężczyzna (zakresy wy-
kluczają się):
kobieta
mężczyzna
Potem zaznaczamy klasy negatywne:
kobieta nie-kobieta
nie-mężczyzna mężczyzna
Z rysunku odczytujemy, że stosunek między nazwami nie-kobieta i nie-męż-
czyzna jest stosunkiem krzyżowania się w postaci podprzeciwieństwa.
24
b) lekarz, nie-chirurdzy
Najpierw zaznaczamy zakresy nazw niezanegowanych, a więc lekarz i chi-
rurdzy. Nazwa chirurdzy jest nazwą w liczbie mnogiej. Desygnatami tej nazwy
będą grupy osób (nigdy pojedyncza osoba), względem żadnej bowiem pojedyn-
czej osoby nie możemy użyć nazwy chirurdzy. Desygnatem nazwy lekarz będzie
zawsze osoba, o której to mogę orzec. Zakresy nazw lekarz i chirurdzy zatem
wykluczają się.
Nazwa lekarz jest więc podrzędna wobec nazwy nie-chirurdzy.
1.5. Zadania
Zadanie 1.1. Nazwą prostą, konkretną i generalną jest:
a) stół,
b) krzywy ryj,
c) żal,
d) maleństwo.
Zadanie 1.2. Nazwą złożoną, jednostkową i niezbiorową jest:

a) sejm,
b) naturalny satelita Ziemi,
c) wielki egoizm,
d) najdłuższa rzeka Europy.
Zadanie 1.3. Nazwą złożoną, indywidualną i konkretną jest:

a) Wisława Szymborska,
b) polska noblistka,
c) poetka,
d) matka Wisławy Szymborskiej.
Zadanie 1.4. Nazwą prostą i abstrakcyjną jest nazwa:

a) nieutulony żal,
b) konkretyzacja,
c) anioł,
d) pogoda.
25
Zadanie 1. 5. Nazwą nieostrą, zbiorową i ogólną jest nazwa:
a) tłum,
b) bukiet,
c) sejm RP,
d) ssak.
Zadanie 1.6. Nazwą prostą, konkretną, generalną i ogólną jest nazwa:

a) pies,
b) owczarek alzacki,
c) wilk,
d) pies stróżujący.
Zadanie 1.7. Nazwa stagnacja jest:

a) prosta, konkretna i generalna,
b) pusta i abstrakcyjna,
c) abstrakcyjna i generalna,
d) ogólna, niezbiorowa i ostra.
Zadanie 1.8. Nazwa ssak drapieżny jest:

a) konkretna i zbiorowa,
b) prosta i generalna,
c) ogólna, ostra i prosta,
d) niezbiorowa i abstrakcyjna.
Zadanie 1.9. Nazwa Steve Jobs jest:

a) złożona i niezbiorowa,
b) konkretna i indywidualna,
c) jednostkowa,
d) ostra.
Zadanie 1.10. Nazwa dzika namiętność jest:

a) ostra i abstrakcyjna,
b) złożona i pusta,
c) konkretna i ogólna,
d) generalna i ogólna.
Zadanie 1.11. Nazwa stado baranów jest:

a) generalna, ogólna i zbiorowa,
b) prosta, konkretna i indywidualna,
c) złożona, konkretna i zbiorowa,
d) zbiorowa, nieostra i ogólna.
26
Zadanie 1.12. Uzupełnij tabelkę, zaznaczając (np. X) odpowiednie kategorie
podanych nazw.
Baba łysa Julian sfora
Nazwa wiek Gandalf
Jaga kobyła Tuwim wilkołaków
prosta
złożona
konkretna
abstrakcyjna
generalna
indywidualna
ogólna
jednostkowa
pusta
ostra
nieostra
zbiorowa
niezbiorowa
Zadanie 1.13. Podaj przykład nazwy, która zarazem jest:

a) prosta, konkretna, ogólna i generalna,
b) złożona, konkretna, pusta, indywidualna i zbiorowa,
c) prosta, konkretna, generalna, pusta,
d) złożona, jednostkowa, indywidualna, niezbiorowa,
e) nieostra, niewyraźna, złożona, abstrakcyjna,
f) indywidualna, prosta, jednostkowa,
g) prosta, pusta, niewyraźna,
h) konkretna, pusta, generalna,
i) prosta, wieloznaczna, generalna.
Zadanie 1.14. Wskaż zdania, w których występuje nazwa w supozycji formalnej.

a) Ptak jest kręgowcem.
b) Na moim parapecie siedzi ptak.
c) Błękit jest kolorem.
d) Abstynencja to powstrzymywanie się od spożywania alkoholu.
Zadanie 1.15. Wskaż zdania, w których występuje nazwa w supozycji prostej.

a) Wyraz nototenia jest nazwą ryby.
b) Każda ryba oddycha skrzelami.
c) W kuchni leży ryba do usmażenia.
d) Ryba składa się z czterech liter.
27
Zadanie 1.16. W supozycji formalnej nie może występować nazwa:
a) marzyciel,
b) Słońce,
c) zazdrość,
d) Andrzej Wajda.
Zadanie 1.17. Nazwami równoważnymi są:

a) autor „Krzyżaków” i autor „Ogniem i mieczem”,
b) samochód i auto,
c) polski poeta i C.K. Norwid,
d) cztery i liczba parzysta.
Zadanie 1.18. Nazwami równoznacznymi są:

a) kompozytor „Sonaty księżycowej” i L. van Beethoven,
b) barwa i kolor,
c) reżyser „Pianisty” i reżyser „Dziecko Rosemary”,
d) kartofel i ziemniak.
Zadanie 1.19. Nazwy autor „Trenów” i mistrz poezji z Czarnolasu są:

a) równoważne i równoznaczne,
b) równoważne, ale nierównoznaczne,
c) równoznaczne, ale nierównoważne,
d) ani równoważne, ani równoznaczne.
Zadanie 1.20. Wskaż zdania fałszywe i skoryguj je, podając odpowiedni przy-
kład.
a) Tylko nazwy generalne coś znaczą (posiadają treść),
b) Nazwy jednostkowe są zawsze indywidualne.
c) Tylko nazwy niepuste coś oznaczają.
d) Wszystkie nazwy indywidualne są jednostkowe.
e) Nazwy indywidualne nic nie znaczą.
f) Nazwy indywidualne nie mogą być równoznaczne.
g) Nazwa indywidualna nie może być równoznaczna z nazwą generalną.
h) Nazwy równoważne są zawsze równoznaczne.
Zadanie 1.21. Nazwa Antonio Vivaldi:

a) nie może występować w supozycji formalnej,
b) jest nazwą nic nieznaczącą,
c) jest nazwą nieposiadającą konotacji,
d) jest nazwą nic nieoznaczającą.
28
Zadanie 1.22. Nazwa dyspensa jest nazwą, która:
a) nic nie oznacza,
b) coś znaczy,
c) nic nie znaczy, ale coś oznacza,
d) posiada konotację.
Zadanie 1.23. Stosunek podrzędności między zakresem pierwszej nazwy a dru-

giej zachodzi między parami nazw:
a) lekarz, ordynator,
b) ordynator, lekarz,
c) pedant, doktor,
d) chirurg, ssak,
e) stomatolog, dentysta,
f) pies, drapieżnik,
g) samochód, samochód marki „Audi”,
h) żołnierz, pułkownik
i) las, puszcza,
j) palec, ręka,
k) mężczyzna, nie-kobieta,
l) nie-pies, nie-jamnik.
Zadanie 1.24. Stosunek wykluczania się zachodzi między zakresami nazw:

a) delfin, ryba,
b) drzewo, gałąź,
c) ssak, drapieżnik,
d) drzewo, las,
e) uczucie, żal,
f) zorza, nie-zjawisko,
g) prawnik, egoista.
Zadanie 1.25. Stosunek krzyżowania zachodzi między zakresami nazw:

a) rower, siodełko,
b) nie-krowa, nie- drapieżnik,
c) zjawisko, nie-fatamorgana,
d) polityk, osoba uczciwa,
e) ryba, nie-śledź,
f) informatyczka, narciarka,
g) miłość, uczucie.
Zadanie 1.26. Stosunek zamienności zachodzi między zakresami nazw:

a) auto, samochód,
29
b) kluski, makaron,
c) fatamorgana, miraż,
d) dentysta, stomatolog,
e) odpowiedzialność, godność,
f) Turek, mieszkaniec Turcji,
g) nauczyciel, pracownik szkoły.
Zadanie 1.27. Stosunek krzyżowania zachodzi między:

a) zakresem nazwy konkretnej i zakresem nazwy generalnej,
b) zakresem nazwy ogólnej i zakresem nazwy generalnej,
c) zakresem nazwy konkretnej i zakresem nazwy pustej,
d) zakresem nazwy nieostrej i zakresem nazwy wyraźnej.
Zadanie 1.28. Stosunek wykluczania się zachodzi między:

a) zakresem nazwy indywidualnej i zakresem nazwy generalnej,
b) zakresem nazwy wyraźnej i zakresem nazwy nieostrej,
c) zakresem nazwy konkretnej i zakresem nazwy abstrakcyjnej,
d) zakresem nazwy abstrakcyjnej i zakresem nazwy ogólnej
Zadanie 1.29. Parami nazw przeciwnych (czyli takich, których zakresy łączy
stosunek przeciwieństwa) są:
a) liczba, zbiór,
b) Ameryka, USA,
c) urzędnik, nie-wójt,
d) nie-urzędnik, wójt.
Zadanie 1.30. Parami nazw podprzeciwnych (czyli takich, których zakresy łą-
czy stosunek pod przeciwieństwa) są:
a) sejm, nie-władza ustawodawcza,
b) władza ustawodawcza, nie-senat,
c) nie-korporacja, nie-zysk,
d) altruizm, egoizm.
Zadanie 1.31. Parami nazw niezależnych są:

a) dorosły, dziecko,
b) modelka, anorektyczka,
c) sejm, senat,
d) organ władzy państwowej, sąd.
30
Zadanie 1.32. Zaznacz na diagramach Eulera następujące trójki nazw:
a) U – umowa (w znaczeniu: wzajemne zobowiązanie), S – sprzedaż, K – kupno,
b) D – drzewo, M – miłorząb, R – roślina iglasta,
c) M – matka, Ż – żona, K – kochanka,
d) S – ssak, L – lew, D – drapieżnik,
e) M – Meksykanin, B – bezrobotny, W – Wietnamczyk,
f) R – reżyser, Rp – reżyser polski, O – osoba powszechnie zanana,
g) T – teista, L – mieszkaniec Lublina, A – ateista,
h) Zr – zwierzę roślinożerne, S – słoń, Za – zwierzę afrykańskie,
i) T – terrorysta, Ch – chrześcijanin, M – muzułmanin,
j) R – rekin, Sz – szczęka, P – płetwa,
k) M – muzyk, P – pianista, L – laureat Konkursu Chopinowskiego,
l) U – uczucie, Ż – żal, R – rozstanie.
Zadanie 1.33. Zaznacz na diagramach odcinkowych i nazwij stosunki, jakie za-

chodzą między podanymi parami nazw.
a) ssak, małpa,
b) teściowa, nie-róża,
c) nie-człowiek, biznesmen,
d) liść, gałąź,
e) nie-formalista, egzaminator,
f) lekarze, chirurg,
g) nie-brzoza, drzewo,
h) samochód, nie-auto,
i) studenci, student,
j) nie-żonkil, nie-kwiat.
Odpowiedzi:
1.1. a, d
1.2. b, d
1.3. a, d
1.4. d
1.5. a, b
1.6. a, c
1.7. c
1.8. żadna
1.9. a, b, c, d
1.10. d
1.11. a, d
31
1.12.
Baba łysa Julian sfora wil-
Nazwa wiek Gandalf
Jaga kobyła Tuwim kołaków
prosta X - - - - X
złożona - X X X X -
konkretna - X X X X X
abstrakcyjna X - - - - -
generalna X - X - X -
indywidualna - X - X - X
ogólna X - X - - -
jednostkowa - - - X - -
pusta - X - - X X
ostra X X - X X X
nieostra - - X - - -
zbiorowa - - - - X -
niezbiorowa X X X X - X
1.13.
a) np. lampa
b) np. Stumilowy Las
c) np. anioł (ale dla osób wierzących w istnienie aniołów nie będzie to nazwa
pusta, lecz ogólna), inny przykład: czarodziej
d) np. Benedykt XVI
e) np. silna wola
f) np. Azja
g) np. śmiałość
h) np. wiedźma
i) np. zamek
1.14. a, c, d
1.15. c
1.16. b, d
1.17. a, b
1.18. b, d
1.19. b
1.20.
b) Fałsz,
Istnieją nazwy jednostkowe nie-indywidualne, np. najwyższy budynek
Krakowie, miejsce urodzenia Fryderyka Chopina,
d) Fałsz,
Istnieją nazwy indywidualne nie-jednostkowe tylko puste, np. Minotaur,
Alibaba,
32
h) Fałsz,
Mogą być nazwy równoważne ale nie równoznaczne ( mają odmienną ko-
notację), np. zwycięzca Turków pod Wiedniem, oraz król polski ożeniony
z Marysieńką. O równoważności tych nazw świadczy to, że dla obu tym
samym desygnatem jest Jan III Sobieski.
1.21. a, b, c,
1.22. b, d,
1.23. b, d, f, k, l,
1.24. a, b, d, f,
1.25. b, c, d, e, f,
1.26. a, c, d,
1.27. a, b, c,
1.28. a, b, c, d,
1.29. a, b, d,
1.30. c,
1.31. b.
1.32.
a) U – umowa, S – sprzedaż, K – kupno,
S U K
b) D – drzewo, M – miłorząb, R – roślina iglasta,
M D R
c) M – matka, Ż – żona, K – kochanka,
K Ż
33
d) S – ssak, L – lew, D – drapieżnik,
S L
D
e) Meksykanin, B – bezrobotny, W – Wietnamczyk,
B
M W
f) R – reżyser, Rp – reżyser polski, O – osoba znana,
Rp
p
R O
g) T – teista, L – mieszkaniec Lublina, A – ateista,
L
T A
h) Zr – zwierzę roślinożerne, S – słoń, Za – zwierzę afrykańskie,

) y
S Z
Za
Z
Zr
34
i) T – terrorysta, Ch – chrześcijanin, M – muzułmanin,
T M
Ch
j) R – rekin, Sz – szczęka, P – płetwa,
R Sz P
k) M – muzyk, P – pianista, L – laureat Konkursu Chopinowskiego,
L
M P
l) U – uczucie, Ż – żal, R – rozstanie,
Ż U
R
1.33.
a) stosunek nadrzędności,
ssak
małpa
35
b) stosunek podrzędności,
teściowa
nie-anioł
nie-róża anioł
róża
c) stosunek wykluczania (przeciwieństwo),
nie-człowiek człowiek
biznesmen
d) stosunek wykluczania (przeciwieństwo),
) y (p )
liść
gałąź
e) stosunek krzyżowania (niezależność),
nie-formalista formalista
egzaminator
f) stosunek wykluczania (przeciwieństwo),
lekarze
chirurg
g) stosunek krzyżowania (podprzeciwieństwo),
nie-brzoza brzoza
drzewo
drzewo
36
h) Wykluczanie (sprzeczność), nazwy samochód i auto są synonimami-mają
zamienne zakresy, zatem nazwę nie-auto należy traktować jako klasę negatywną
nazwy samochód,
samochód
samochód
auto nie-auto
i) stosunek wykluczania (przeciwieństwo),
studenci
student
j) stosunek nadrzędności.
nie- żonkil żonkil
nie-kwiat kwiat
37
Rozdział II
Logika nazw
2.1. Zdania kategoryczne

Wszelkie możliwe relacje między zakresami dwóch niepustych nazw S oraz P
można opisać przy użyciu czterech zdań, zwanych kategorycznymi . Zdania te są:
1. oznajmujące (czyli nie są to np. zdania pytajne, rozkazujące itd.);
2. proste (nie są złożone z innych zdań);
3. asertoryczne (stwierdzają fakt zachodzenia jakiejś sytuacji, a nie tylko
taką możliwość czy też konieczność).
Zdania takie (opisane już przez Arystotelesa) są podstawą systemu logiczne-
go, opierającego się o się dwa podstawowe elementy: zmienne nazwowe (na-
zwy oznaczane literami S, P) oraz funktory zdaniotwórcze, symbolizowane
przez samogłoski a, e, i, o.
Każdy...jest... a
Niektóre...są... i
funktory
(stałe
logika logiczne)
Żadne ...nie jest... e
nazw
nazwy
(zmienne Niektóre...nie są... o
nazwowe)
Bierzemy pod uwagę jedynie nazwy, które nie są puste (czyli posiadają co
najmniej jeden desygnat).
Wszystkie możliwe zdania kategoryczne wraz z ich zapisem symbolicznym
(formalnym) i ich rozumienie przedstawia poniższa tabelka 2.1.
39
Tab. 2.1.
Rodzaj zdania Zapis Rozumienie zdania
Każde S jest P.
SaP Nie istnieją S, które nie są P.
zdanie ogólno-twierdzące
Niektóre S są P.
SiP Istnieją S, będące P.
zdanie szczegółowo-twierdzące
Żadne S nie są P.
SeP Nie istnieją S, które są P.
zdanie ogólno-przeczące
Niektóre S nie są P.
SoP Istnieją S, nie będące P.
zdanie szczegółowo-przeczące
Litery symbolizujące zarówno nazwy, jak i zdania, wzięto z łaciny. Nazwa S

jest podmiotem zdania (od łac. Subiectum), natomiast nazwa P jest orzeczni-
kiem zdania (od łac. Praedicatum).
Symbole funktorów są wzięte z samogłosek występujących w łacińskich wy-
razach affirmo (twierdzę) i nego (przeczę). W zdaniu ogólno-twierdzącym użyto
pierwszej, a w zdaniu szczegółowotwierdzącym drugiej samogłoski ze słowa
affirmo. Analogicznie postąpiono w przypadku zdań przeczących.
affirmo - twierdzę nego - przeczę
SaP SiP SeP SoP
Przykłady zdań kategorycznych zawiera tabela 2.2.
Tab. 2.2.
Rodzaj
Zmienne nazwowe Zdanie
zdania
SaP S – wróbel P – ptak Każdy wróbel jest ptakiem.
SiP S – ssak P – drapieżnik Niektóre ssaki są drapieżnikami.
SeP S – student P – analfabeta Żaden student nie jest analfabetą.
SoP S – grzyb P – muchomor Niektóre grzyby nie są muchomorami.
Zdania można podzielić ze względu na ilość desygnatów, do których odnosi

się podmiot zdania. Jeśli odnosimy się do wszystkich elementów zbioru, wska-
zanego przez podmiot – zdanie nazywamy ogólnym. Gdy wypowiadam zdanie
Każdy wróbel jest ptakiem mam na myśli cały zbiór wróbli, podobnie jak w zda-
niu Żaden student nie jest analfabetą mam na myśli cały zbiór studentów. Two-
rząc zdanie szczegółowe odnoszę się tylko do części zbioru, gdy np. mówię Nie-
40
które ssaki są drapieżnikami. W zdaniach szczegółowych orzekam coś na temat
tylko wybranych elementów danego zbioru, np. o części zbioru grzybów mówię,
że nie są muchomorami w zdaniu Niektóre grzyby nie są muchomorami.
Zdania można także podzielić ze względu na to, czy orzecznik w zdaniu
coś o podmiocie stwierdza np. Jaś jest siatkarzem czy też czemuś zaprzecza
(coś neguje) np. Zosia nie jest koszykarką. Pierwszy rodzaj zdań nazywamy
zdaniami twierdzącymi, drugi zaś - zdaniami przeczącymi. Podział ten nazy-
wamy podziałem związanym z jakością zdania (w sensie zdania twierdzącego
lub przeczącego).
Gdy porównamy dwa zdania: Niektóre ptaki są nielatające oraz Niektóre pta-
ki nie są latające to zauważymy, że sens obu zdań jest jednakowy. Pierwsze
z tych zdań jest twierdzące – stwierdza, ze część ptaków należy do zbioru niela-
tających. Drugie zdanie jest przeczące – stwierdza, ze część ptaków nie należy
do zbioru latających. Podział zdań przedstawia poniższy rysunek.
Zdania
jakość ilość
Zdania Zdania Zdania Zdania

twierdzące przeczące ogólne szczegółowe
SaP SeP SaP SiP

SiP SoP SeP SoP
2.2. Postać normalna zdania kategorycznego

Zdania kategoryczne w tzw. postaci normalnej składają się z 4 elementów:
1) kwantyfikatora np. każdy(a), wszyscy, wszystkie, niektórzy, niektóre (bywa
także w formie czasowej: zawsze, nigdy, czasem, niekiedy itp.);
2) podmiotu;
3) łącznika np. są, jest;
4) orzecznika.
41
kwanty- wskazuje zakres, w jakim odnosimy sie do
fikator elementów wskazanych przez podmiot
Składniki odnosi się do rzeczy lub osoby,

zdania podmiot o której coś stwierdzamy
kategorycznego
w postaci
normalnej łącznik jest to forma czasownika „być”
orzecznik wyraża to, co stwierdzamy o podmiocie
Przykładowe zdania kategoryczne z uwzględnieniem podanego wyżej po-

działu zawiera tabela 2.3.
Tab. 2.3.
Postać normalna zdania kategorycznego
kwantyfikator podmiot łącznik orzecznik
Każdy tygrys jest drapieżnikiem
Niektóre aktorki są osobami bogatymi
Żaden tancerz nie jest grubasem
Niektóre budynki nie są biurowcami
Przekształcanie zdań języka potocznego w zdania kategoryczne postaci nor-

malnej powinno odbywać się z uwzględnieniem następujących wskazówek:
1) Należy wskazać podmiot i orzecznik
Np. w zdaniu Wiele mogą stracić ci wszyscy, którzy mają akcje tylko jednej fir-
my jako podmiot możemy wskazać wyrażenie: osoby, które mają akcje tylko jednej
firmy, orzecznik: osoby, które mogą wiele stracić. Otrzymujemy zdanie typu SaP.
Wszystkie osoby, które mają akcje tylko jednej firmy, są osobami, które mogą
wiele stracić.
2) Należy dodać brakujący kwantyfikator
Bywa, że w zdaniu brakuje kwantyfikatora, a to jaki należy wstawić, może
wynikać z kontekstu. Nie zawsze jest to jednak oczywiste, czasem musimy się
domyślać intencji autora zdania. Np. zdanie Amerykanie są grubi zinterpretuje-
my jako zdanie szczegółowo-twierdzące SiP: Niektórzy Amerykanie są grubi.
(Przecież nie są grubi wszyscy). Natomiast zdanie Tygrysy są niebezpieczne po-
traktujemy jako zdanie ogólno-twierdzące SaP: Każdy tygrys jest niebezpieczny.
Nie zawsze jednak jesteśmy w stanie trafnie ocenić, jaki rodzaj zdania miał na
myśli jego autor, gdy np. powie Nauczyciele są wyjątkowymi ludźmi.
42
Zdania zaczynające się od słów nikt lub nic przekształcamy tak, aby wy-
mienione słowa zastąpić kwantyfikatorem żaden (żadna). Np. zdanie Nikt niski
nie jest siatkarzem zastępujemy zdaniem SeP: Żadna (osoba) niska nie jest
siatkarzem.
3) Należy dodać łącznik i uzupełnić dopełnienie
Zdanie Niektórzy ludzie nie wierzą w anioły przekształcamy dodając łącznik
są, a pozostałą część zdania przekształcamy tak, aby otrzymać nazwę: osoby,
które wierzą w anioły. Otrzymujemy zdanie szczegółowo-przeczące SoP:
Niektórzy ludzie nie są osobami, które wierzą w anioły.
Równoważnym będzie także przekształcenie, w którym przeczenie przenosi-
my do dopełnienia i otrzymujemy zdanie szczegółowo-twierdzące SiP ( różnica
sprowadza się do usytuowania przeczenia nie, sens pozostaje ten sam5):
Niektórzy ludzie są osobami, które nie wierzą w anioły.
Ponieważ pierwotne zdanie było zdaniem przeczącym, pozostajemy przy in-
terpretacji ze zdaniem SoP.
4) Należy zdania jednostkowe przekształcić na ogólne
Zdanie, w którym orzekamy coś o jednostce, np. Doda jest piosenkarką trak-
tujemy jako zdania ogólne. Dzieje się tak dlatego, że traktujmy Dodę jako zbiór
jednoelementowy w całości zawarty w innym zbiorze (w tym wypadku w zbio-
rze piosenkarek).
Zatem powyższe zdanie zapisujemy jako SaP: Każda Doda jest piosenkarką.
Przykład 2.2.1.
Zapisać w postaci normalnego zdania kategorycznego:
a) zdanie Nikt nie jest bez grzechu.
1) wstawiamy podmiot domyślny: człowiek
2) słowo Nikt zastępujemy kwantyfikatorem Żaden
3) tworzymy orzecznik: człowiek (lub osoba) bez grzechu
Otrzymujemy zdanie SeP: Żaden człowiek nie jest człowiekiem bez grzechu.
b) zdanie Bywają dni, w które pada deszcz.
1) wskazujemy podmiot: dni
2) słowo bywają interpretujemy jako odniesienie do części dni, zatem wsta-
wiamy kwantyfikator niektóre
3) dodajemy łącznik są
4) tworzymy orzecznik dni, w które pada deszcz
Otrzymujemy zdanie SiP: Niektóre dni są dniami, w które pada deszcz.
5
Jest to zgodne z regułami obwersji przedstawionymi w § 2.7.
43
2.3. Rozkład terminów
Termin jest w zdaniu rozłożony (wzięty ogólnie), kiedy odnosi się do wszystkich
elementów zbioru przez siebie denotowanego.
Np. jeśli mówię Wszyscy narciarze lubią zimę, to termin narciarze jest rozło-
żony, ponieważ mówię o całym zbiorze narciarzy, czyli o wszystkich narciarzach.
Jeśli zaś mówię Niektórzy urzędnicy biorą łapówki to odwołuję się tylko do części
zbioru urzędników, a zatem termin urzędnicy w tym zdaniu nie jest rozłożony.
Ponieważ każde z 4 zdań kategorycznych zawiera po dwa terminy – podmioto-
wy i orzecznikowy, dla każdego musimy określić, czy rozkłada się w nim jeden
termin, oba czy też żaden.
Rozkład terminów w zdaniu SaP

Rozważmy zdanie SaP: Każdy gołąb jest ptakiem.
Oznaczamy: S – gołąb, P – ptak.
Termin podmiotowy S – gołąb jest oczywiście rozłożony, bo mówimy o wszyst-
kich gołębiach. Termin orzecznikowy P – ptak nie jest rozłożony, nie mówimy
bowiem o całym zbiorze ptaków, tylko o jego części, tej mianowicie, którą sta-
nowią gołębie.
Zdanie Każdy gołąb jest ptakiem mówi, że cały zbiór gołębi zawarty jest w zbio-
rze ptaków.
W zdaniu SaP:
podmiot S – gołąb – termin rozłożony
orzecznik P – ptak – termin nierozłożony
Rozkład terminów w zdaniu SiP
Weźmy zdanie SiP: Niektóre studentki są blondynkami.
Oznaczamy: S – studentki, P – blondynki.
Zarówno termin podmiotowy S jak i termin orzecznikowy P są nierozłożone.
Mówimy bowiem tylko o niektórych studentkach (tylko o blondynkach). Rów-
nież nie analizujemy całego zbioru blondynek do którego, oprócz studentek, na-
leżą także inne kobiety, np. nauczycielki, uczennice, księgowe, itd.
W zdaniu SiP:
podmiot S – studentki – termin nierozłożony
orzecznik P – blondynki – termin nierozłożony
Rozkład terminów w zdaniu SeP
Rozważmy zdanie SeP: Żadne koty nie są zielone.
Oznaczamy: S – koty, P – zielone.
W zdaniu tym zarówno termin podmiotowy koty jak i zielone są rozłożone. Mó-
wimy bowiem o całym zbiorze kotów: orzekamy bowiem, że wśród kotów nie
44
ma ani jednego zielonego. Rozważamy również cały zbiór przedmiotów i istot
zielonych i stwierdzamy, że w całym tym zbiorze nie ma kotów.
W zdaniu SeP:
podmiot S – koty – termin rozłożony
orzecznik P – (istoty) zielone – termin rozłożony
Rozkład terminów w zdaniu SoP
Weźmy zdanie SoP: Niektóre aktorki nie są ładne.
Oznaczmy: S – aktorki, P – ładne.
Widać, że w tym zdaniu termin podmiotowy aktorki nie jest rozłożony – mó-
wimy bowiem tylko o niektórych aktorkach, a więc tylko o części całego zbioru
aktorek. Natomiast mówimy o całym zbiorze osób ładnych, to mianowicie, że
niektórych aktorek nie ma w całym zbiorze osób ładnych: prześledziliśmy cały
zbiór ładnych osób i pewnych aktorek tam nie było.
Przypomnijmy, że zdanie SoP rozumiemy następująco: Istnieją S niebędące P.
Czyli istnieją aktorki nie będące osobami ładnymi.
W zdaniu SoP:
podmiot S – aktorki – termin nierozłożony
orzecznik P – (osoby) ładne – termin rozłożony
Będziemy zaznaczać terminy rozłożone nawiasem.
Zapamiętajmy:
Rozłożone są:
1. Podmioty zdań ogólnych (S)aP (S)e(P)
2. Orzeczniki zdań przeczących SiP So(P)
Zauważmy, że zdanie SeP jest zarówno zdaniem ogólnym – zatem rozłożo-

ny jest podmiot, jak i zdaniem przeczącym – więc rozłożony jest i orzecznik.
O tym, czy termin jest rozłożony, decyduje jego miejsce w danym typie zda-
nia. Ta sama nazwa w jednym zdaniu będzie terminem rozłożonym, a w innym
nierozłożonym. Porównajmy rozkład nazwy dziewczyna w zdaniu SaP Każda
dziewczyna jest naiwna. Termin dziewczyna jako podmiot zdania ogólnego jest
rozłożony, natomiast w zdaniu SiP Niektóre dziewczyny są naiwne jako podmiot
zdania szczegółowego jest nierozłożony. O rozkładzie nie decyduje litera, którą
dany termin jest oznaczony. Na przykład gdyby zdanie miało symbol MaP, roz-
łożone byłoby M, w zdaniu zapisanym jako PoS – byłoby rozłożone S. Zawsze
o rozkładzie decyduje miejsce danego terminu (nazwy) w zdaniu.
Przykład 2.3.1. Wskaż terminy rozłożone (R) i nierozłożone (NR) w zdaniu:

a) Żadni wegetarianie nie są myśliwymi.
Oznaczmy S – wegetarianie, P – myśliwi. Mamy do czynienia ze zdaniem SeP.
Wiemy, że w tym typie zdania rozłożone są oba terminy, co zaznaczamy: (S)e(P).
45
A zatem:
S – wegetarianie – termin rozłożony (R)
P – myśliwi – termin rozłożony (R)
b) Niektórzy nie są uprzejmi.
Oznaczmy: domyślnie S – człowiek, P – (człowiek) uprzejmy. Otrzymujemy
zdanie: Niektórzy ludzie nie są ludźmi uprzejmymi.(Pamiętamy, że w języku pol-
skim ludzie to liczba mnoga nazwy człowiek). Jest to zdanie typu So(P). Zatem:
S – człowiek – termin nierozłożony (NR)
P – człowiek uprzejmy – termin rozłożony (R)
Orzecznik w zdaniu szczegółowoprzeczącym jest zawsze rozłożony —
musieliśmy w myśli przejrzeć cały zbiór ludzi uprzejmych, aby stwierdzić, że
pewne osoby do tego zbioru nie należą.
c) Zdarzają się zimy bez śniegu.
Wyrażenie zdarzają się zimy interpretujemy jako niektóre zimy. Dajemy za-
tem: S – zima, P – zima bez śniegu. Otrzymujemy zdanie SiP: Niektóre zimy są
zimami bez śniegu. Zdanie SiP nie rozkłada swych terminów:
S – zima – termin nierozłożony (NR),
P – zima bez śniegu – termin nierozłożony (NR).
2.4.Wnioskowania bezpośrednie
Wnioskowanie to rozumowanie, w którym na podstawie zdania (lub zdań)

uznanego już za prawdziwe uznaje się za prawdziwe inne zdanie.
Zdanie stanowiące punkt wyjścia wnioskowania nazywamy przesłanką,

zdanie stanowiące punkt dojścia nazywamy wnioskiem lub konkluzją.
W rachunku nazw wnioskowania w zależności od ilości przesłanek dzielimy
na bezpośrednie (mają tylko jedną przesłankę) i na pośrednie (mają dwie lub
więcej przesłanek). Wnioskowania pośrednie dokładnie z dwiema przesłankami
noszą nazwę wnioskowań sylogistycznych.
Logika przedstawia nam wzory poprawnych wnioskowań – nazywamy je
prawami logiki. Jeżeli naszą przesłanką jest zdanie prawdziwe to wnioskując
według poprawnego wzoru zawsze jako wniosek otrzymamy również zdanie
prawdziwe.
Podział wnioskowań w zakresie zdań kategorycznych przedstawia poniższy
rysunek.
46
związki kwadratu
logicznego
obwersje
bezpośrednie
(1 przesłanka)
konwersje
Wnioskowania
kontrapozycje
pośrednie sylogizmy
(wiele (2 przesłanki)
przesłanek)
Wśród poprawnych wnioskowań bezpośrednich wyróżniamy:

1. Związki kwadratu logicznego – we wnioskowaniach tych porządek nazw
pozostaje bez zmian, operuje się natomiast negacją całego zdania,
2. Obwersje, konwersje, kontrapozycje – wnioskowania, w których prze-
stawia się nazwy lub wprowadza się negację odnoszącą się tylko do nazwy.
Powyższy podział nie jest wyczerpujący, są też inne wnioskowania o mniej-
szym zakresie stosowania, toteż nie będziemy ich tu rozpatrywać. Nazwy „ob-
wersja”, „konwersja”, „kontrapozycja” odnoszą się zarówno do wnioskowań,
będących tu przekształceniami zdań kategorycznych, jak i zdań powstałych
w wyniku tych przekształceń.
wnioskowanie
(operacja
przekształcenia
obwersja, zdania )
konwersja,
kontrapozycja zdanie
(wniosek, wynik
przekształcenia)
47
2.5. Związki kwadratu logicznego
Kwadrat logiczny to graficzne przedstawienie zależności zachodzących mię-
dzy czterema zdaniami kategorycznymi. Rysunek jest tu jedynie pomocą mne-
motechniczną6 i dydaktyczną. Każde ze zdań tworzy z pozostałymi związki zwa-
ne prawami opozycji. Zdania kategoryczne umieszczamy na rogach kwadratu:
• Na górnych rogach umieszczamy zdania ogólne, a na dolnych zdania
szczegółowe,
• Po lewej stronie zdania twierdzące a po prawej zdania przeczące.
SaP przeciwieństwo SeP

sp
rz
ec
zn
podporządkowanie
podporządkowanie
oś
(podrzędność)
(podrzędność)
ć
ć
oś
zn
ec
rz
sp
SiP podprzeciwieństwo SoP
Wyróżniamy 4 rodzaje związków:

1. Podporządkowanie (czyli podrzędność) – pionowe boki kwadratu łączą
zdania SaP z SiP oraz SeP z SoP, zdania szczegółowe są zdaniami pod-
porządkowanymi odpowiadającym im co do jakości zdaniom ogólnym.
2. Przeciwieństwo – górny poziomy bok łączy zdania SaP z SeP, zdania
ogólne są zdaniami przeciwnymi.
3. Podprzeciwieństwo – dolny bok łączy zdania SiP z SoP, zdania szczegó-
łowe są zdaniami podprzeciwnymi.
4. Sprzeczność – obie przekątne łączą dwie pary zdań: SaP z SoP oraz SeP
z SiP; zdania leżące na przeciwległych rogach są zdaniami sprzecznymi.
W związkach kwadratu logicznego pojawiają się negacje zdań, otrzymywane

za pomocą wyrażeń Nieprawda, że… lub Fałszem jest, że… Symbolicznie nega-
cję zapisujemy za pomocą znaku „~” lub słów nie lub non. Zdanie po symbolu
negacji wzięte jest w nawias, aby jasne było, że negujemy całe zdanie, a nie
tylko jego pierwszy wyraz.
Poniższa tabela (2.4.) przedstawia związki kwadratu logicznego wraz z przy-
kładami.
6
czyli ułatwiającą zapamiętanie
48
Tab. 2.4.
PODPORZĄDKOWANIE (PODRZĘDNOŚĆ)
SaP→SiP S – drozd, P – ptak
Jeżeli prawdą jest, że każdy drozd jest ptakiem, to prawdą jest
że niektóre drozdy są ptakami.
SeP→SoP S – wieloryb, P – ryba
Jeżeli prawdą jest, że żaden wieloryb nie jest rybą, to prawdą jest,
że niektóre wieloryby nie są rybami.
PRZECIWIEŃSTWO
SaP→~(SeP) S – skrzypek, P – muzyk
Jeżeli prawdą jest, że każdy skrzypek jest muzykiem, to nieprawdą jest,
że żaden skrzypek nie jest muzykiem.
SeP→~(SaP) S – pająk, P – owad
Jeżeli prawdą jest, że żaden pająk nie jest owadem, to nieprawdą jest,
że każdy pająk jest owadem.
PODPRZECIWIEŃSTWO
~(SiP)→ SoP S – tancerz, P – solista
Jeżeli nieprawdą jest, że pewni tancerze są solistami, to prawdą jest,
że pewni tancerze nie są solistami.
~(SoP)→ SiP S – książka, P – podręcznik
Jeżeli nieprawdą jest, że niektóre książki nie są podręcznikami,
to prawdą jest, że niektóre książki są podręcznikami.
SPRZECZNOŚĆ
SaP→~(SoP); ~(SoP) → SaP S – rycerz, P – szlachcic
Jeżeli prawdą jest, że każdy rycerz był szlachcicem, to nieprawdą jest,
że niektórzy rycerze nie byli szlachcicami.
Jeżeli nieprawdą jest, że niektórzy rycerze nie byli szlachcicami to prawdą jest, że każdy
rycerz był szlachcicem.
SiP→ ~(SeP); ~(SiP)→ SeP S – płaz, P – żaba
Jeżeli prawdą jest, że niektóre płazy są żabami, to nieprawdą jest, że żaden płaz nie jest żabą.
Jeżeli nieprawdą jest, że żaden płaz nie jest żabą, to prawdą jest, że niektóre płazy są żabami.
SeP→ ~(SiP); ~(SiP) →SeP S – sportowiec, P – narkoman
Jeśli prawdą jest, że żaden sportowiec nie jest narkomanem, to nieprawdą jest,
że niektórzy sportowcy są narkomanami.
Jeśli nieprawdą jest, że niektórzy sportowcy są narkomanami, to prawdą jest,
że żaden sportowiec nie jest narkomanem.
SoP→ ~(SaP); ~(SaP) →SoP S – danie, P – (rzecz) tucząca
Jeśli prawdą jest, że niektóre dania nie są tuczące,
to nieprawdą jest, że wszystkie dania są tuczące.
Jeśli nieprawdą jest, że wszystkie dania są tuczące,
to prawdą jest, że niektóre dania nie są tuczące.
Należy zwrócić uwagę na te wnioskowania, w których mamy do czynienia z im-

plikacją, czyli wnioskowaniem „w jedna stronę”. Zmiana kierunku wnioskowania
prowadzi do rażących błędów myślenia. Poniżej przedstawimy parę błędnych wzo-
rów wraz z odpowiednimi przykładami. Problem ten nie występuje w tych wzorach,
gdzie występuje równoważność zdań i wnioskować można „w obie strony”.
49
Błędna interpretacja przeciwieństwa:
~(SaP)→SeP
Niepoprawne jest zatem wnioskowanie:

Jeśli nieprawdą jest, że Każdy kręgowiec jest ptakiem, to prawdą jest, że
Żaden kręgowiec nie jest ptakiem.
~(SeP)→SaP

Jeśli nieprawdą jest, że Żadna blondynka nie jest mądra, to prawdą jest, że
Każda blondynka jest mądra.
Błędna interpretacja podprzeciwieństwa:
SiP→~(SoP)

Jeśli prawdą jest, że Niektóre ptaki są jaskółkami, to nieprawdą jest, że
Niektóre ptaki nie są jaskółkami.
SoP→~(SiP)

Jeśli prawdą jest, że Niektóre drzewa nie są sosnami, to nieprawdą jest, że
Niektóre drzewa są sosnami.
Relacje między zdaniami można także ująć posługując się pojęciami z teorii
zbiorów – pojęciem wykluczania i dopełniania się zbiorów. Relacje te przedsta-
wia poniższa tabela (2.5.).
Tab. 2.5.
Relacja Zdania Wykluczanie Dopełnianie
nie wykluczają się nie dopełniają się –
podporządkowanie SaP oraz SiP,
mogą oba być zarazem mogą być oba zarazem
czyli podrzędność SeP oraz SoP
prawdziwe fałszywe
wykluczają się nie dopełniają się –
przeciwieństwo SaP, SeP – nie mogą oba być mogą być oba zarazem
zarazem prawdziwe fałszywe
nie wykluczają się – dopełniają się
podprzeciwiestwo SiP, SoP mogą oba być zarazem – nie mogą być oba
prawdziwe zarazem fałszywe
wykluczają się dopełniają się – nie
SaP oraz SoP,
sprzeczność nie mogą oba być mogą być oba zarazem
SeP oraz SiP
zarazem prawdziwe fałszywe
50
Przykład 2.5.1.
Do zdania Zawsze zwiększenie podaży jest wynikiem zmniejszenia popytu. podaj
zdanie o tym samym podmiocie i orzeczniku, które jest względem niego:
a) sprzeczne,
b) przeciwne,
c) podporządkowane.
Rozwiązanie:
Podmiot S – zwiększenie podaży, orzecznik P – wynik zmniejszenia popytu. Sło-
wo zawsze możemy interpretować tak, jak słowo kwantyfikujące każde. Zgodnie
z tym zamiast słowa kwantyfikującego niektóre można użyć np. słowa niekiedy,
a zamiast żaden – słowa nigdy. Nasze zdanie to zdanie SaP. Zgodnie z kwadra-
tem logicznym, zdanie sprzeczne z nim to zdanie SoP, zdanie przeciwne to SeP,
zdanie podporządkowane to SiP.
a) SoP: Niekiedy zwiększenie podaży nie jest wynikiem zmniejszenia popytu.
b) SeP: Nigdy zwiększenie podaży nie jest wynikiem zmniejszenia popytu.
c) SiP: Niekiedy zwiększenie podaży jest wynikiem zmniejszenia popytu.
Przykład 2.5.2.
Podaj przykład pary zdań o tym samym o podmiocie i orzeczniku:
a) które nie mogą być zarazem fałszywe,
b) które się wykluczają i nie dopełniają.
Rozwiązanie:
a) Zgodnie z tabelą 2.5. jednocześnie fałszywe nie mogą być zdania pod-
przciwne SiP oraz SoP. Połóżmy np. S – koty, P – rude. Mamy wówczas:
SiP: Niektóre koty są rude. SoP: Niektóre koty nie są rude.
b) Zdaniami, które się wykluczają i nie dopełniają są SaP oraz SeP.
Np.: SaP: Wszystkie wróżki są postaciami z bajki.
SeP: Żadne wróżki nie są postaciami z bajki.
2.6. Obwersja
Obwersją zdania kategorycznego nazywamy zdanie powstałe po:

1. zmianie jakości zdania (z twierdzącego na odpowiednie przeczące, lub od-
wrotnie),
2. zanegowaniu orzecznika (poprzez zastosowanie prefiksu „nie”).
Zdania po obwersji są równoważne zdaniom przed obwersją (niosą tę samą

informację, mają taki sam sens) – zmienia się tylko rodzaj zdania.
Formalny zapis zawiera zanegowany orzecznik zapisany jako P' (np.
P – ładna kobieta, P' – nie-ładna kobieta, P – kot, P' – nie-kot). Znak równoważ-
ności „≡” oznacza, że wynikanie zachodzi w dwie strony, np.:
51
SaP≡SeP': SaP→SeP' oraz SeP'→ SaP
Poniższe zestawienie zawiera wszystkie związki obwersji:
SaP ≡ SeP'
SeP ≡ SaP'
SiP ≡ SoP'
SoP ≡ SiP'
Gdy negujemy termin zawierający już negację, wówczas dwie negacje „zno-
szą się”7, np. zanegowanie terminu niełatwy egzamin daje nie-niełatwy egzamin
czyli łatwy egzamin. Negacji orzecznika dokonujemy zatem wyłącznie przez
dodanie lub odjęcie prefiksu nie. Nie wolno natomiast negować poprzez zmianę
słowa, np. traktując zanegowanie słowa łatwy poprzez użycie słowa trudny. By-
łaby to już nieuprawniona zmiana sensu – zakres użycia słowa niełatwy nie jest
tożsamy z zakresem użycia słowa trudny.
Przykłady obwersji zawiera poniższa tabela (2.6.)
Tab.2.6.
Zdanie wyjściowe Obwersja
SaP Wszystkie księgowe są uczciwe. Żadne księgowe nie są nieuczciwe. SeP'
SiP Niektóre księgowe są uczciwe. Niektóre księgowe nie są nieuczciwe. SoP'
SeP Żadne księgowe nie są uczciwe. Wszystkie księgowe są nieuczciwe. SoP'
SoP Niektóre księgowe nie są uczciwe. Niektóre księgowe są nieuczciwe. SiP'
Przykład 2.6.1.
Dokonaj obwersji zdania: Wszyscy sędziowie są sprawiedliwi.
Rozwiązanie:
Dane zdanie jest zdaniem ogólnotwierdzącym SaP. Wedle reguł obwersji:
SaP ≡ SeP'
a zatem zgodnie z podaną definicją:
1) zmieniamy jakość zdania – w tym wypadku z twierdzącego na przeczące:
Żadni sędziowie nie są sprawiedliwi.
2) negujemy orzecznik sprawiedliwy, mamy zatem: niesprawiedliwy.
Poprzez dokonanie obwersji otrzymujemy zdanie:
Żadni sędziowie nie są niesprawiedliwi.
Przykład 2.6.2.
Dokonaj obwersji zdania: Niektórzy ludzie nie są niebogaci.
7
Analogicznie jak po mnożeniu dwóch liczb ujemnych otrzymujemy liczbę dodatnią
52
Rozwiązanie:
Dane zdanie jest zdaniem szczegółowoprzeczącym SoP. Wedle reguł obwersji
SoP ≡ SiP'
a zatem zgodnie z podaną definicją obwersji:
1. zmieniamy jakość zdania – z przeczącego na twierdzące:
Niektórzy ludzie są niebogaci.
2. negujemy orzecznik niebogaci, otrzymujemy nie-niebogaci, a ponieważ
podwójne przeczenie się znosi mamy: bogaci.
Zdanie po obwersji:
Niektórzy ludzie są bogaci.
2.7. Konwersja
Konwersją jakiegoś zdania nazywamy zdanie powstałe z niego w ten spo-

sób, że termin, który poprzednio był orzecznikiem, stawiamy na miejscu
podmiotu – i odwrotnie.
Formalnie przekształcenia zgodne z regułami konwersji można zapisać na-

stępująco:
SaP → PiS
SiP ≡ PiS
SeP ≡ PeS
SoP – nie podlega konwersji
Z powyższych wzorów widać, że w dwóch przypadkach – konwersji SeP oraz

SiP mamy do czynienia z równoważnością, czyli wnioskować można w dwie
strony:
SiP→PiS oraz PiS→SiP
SeP→PeS oraz PeS→SeP
Konwersja zdania SaP nazywana bywa konwersją ograniczoną – zamienia
bowiem zdanie ogólne na zdanie szczegółowe. Zdanie SoP nie podlega kon-
wersji, gdyż zamiana miejscami podmiotu z orzecznikiem w tym wypadku nie
tworzy związków uniwersalnie prawdziwych – czasem możemy uzyskać zda-
nie prawdziwe (np. zdanie Niektóre aktorki nie są piosenkarkami przeszłoby
na zdanie Niektóre piosenkarki nie są aktorkami) a czasem fałszywe (zdanie
Niektóre kobiety nie są matkami przeszłoby na zdanie Niektóre matki nie są
kobietami).
Przykłady konwersji zawiera poniższa tabela (2.7.):
53
Tab.2.7.
Zdanie wyjściowe Konwersja
SaP Każdy lew jest drapieżnikiem. Niektóre drapieżniki są lwami. PiS
SiP Niektóre studentki są modelkami. Niektóre modelki są studentkami. PiS
SeP Żadni finansiści nie są altruistami. Żadni altruiści nie są finansistami. PeS
SoP Niektóre kobiety nie są matkami. Nie podlega konwersji _
Przykład 2.7.1.
Dokonaj konwersji zdania Wszystkie bociany są ptakami wędrownymi.
Rozwiązanie:
Podane zdanie jest zdaniem ogólno-twierdzącym SaP. Gdybyśmy jedynie
zamienili miejscami podmiot i orzecznik, tworząc zdanie PaS, otrzymalibyśmy
zdanie jawnie fałszywe: Wszystkie ptaki wędrowne są bocianami. Musimy pa-
miętać, że zdanie ogólnotwierdzące podlega konwersji z ograniczeniem, czyli
przechodzi w zdanie szczegółowotwierdzące:
SaP→PiS.
Odpowiedź: Niektóre ptaki wędrowne są bocianami.
Przykład 2.7.2.
Dokonaj konwersji zdania: Niektórzy lekarze nie są pediatrami.
Rozwiązanie:
Podane zdanie jest zdaniem szczegółowo-przeczącym SoP. Takie zdanie nie
podlega konwersji. (Gdy zamienimy miejscami podmiot i orzecznik otrzymamy
zdanie PoS – jawnie fałszywe: Niektórzy pediatrzy nie są lekarzami.)
Przykład 2.7.3.
Dokonaj konwersji zdania Żadne myszy nie lubią kotów.
Rozwiązanie:
Jest to zdanie typu SeP. Podmiotem S jest słowo myszy, orzecznik zaś musimy
przed konwersją dookreślić: P – istoty lubiące koty. Nasze zdanie możemy zapisać na-
stępująco: Żadne myszy nie są istotami lubiącymi koty. Zgodnie z regułą konwersji:
SeP→PeS
czyli:
Żadne istoty lubiące koty nie są myszami.
Przykład 2.7.4.
Dokonaj konwersji zdania Niektóre kwiaty są konwaliami.
Rozwiązanie:
Jest to zdanie typu SiP. Po konwersji otrzymujemy zdanie PiS:
SiP →PiS
Czyli: Niektóre konwalie są kwiatami.
54
Mogłoby się wydawać, że jest to zdanie fałszywe, ponieważ wiemy, że
wszystkie konwalie są kwiatami. W tym wypadku (jak i w innych przykładach
z logiki zdań) słowo niektóre znaczy także przynajmniej niektóre, co nie wyklu-
cza również wszystkie.
2.8. Kontrapozycja
Kontrapozycją zdania kategorycznego nazywamy zdanie powstające

z niego po przestawieniu i zanegowaniu obu jego terminów.
Dla zdań SiP nie można sformułować praw kontrapozycji, natomiast dla zdań
SeP istnieje jedynie prawo kontrapozycji ograniczonej. Praktyczne znaczenia ma
kontrapozycja zdań SaP oraz SeP, pozwalająca tworzyć tzw. zdania równoważne
zdaniu wyjściowemu.
Formalnie przekształcenia zgodne z regułami kontrapozycji można zapisać
następująco:
SaP ≡ P'aS'
SiP – nie podlega
SeP → P'oS'
SoP ≡ P'oS
Kontrapozycja powstaje przez kolejne przekształcenia: Obwersja, konwersja,
obwersja (O+K+O). Wzór ten można zapamiętać jako zamiennik podanych wy-
żej formuł. Np.: SaP- obwersja:SeP'-konwersja:P'eS-obwersja:P'aS.
Przykłady kontrapozycji przedstawia poniższa tabela (2.8.).
Tab. 2.8.
Zdanie wyjściowe Kontrapozycja
SaP Zawsze cnota jest szczęściem. Zawsze nieszczęście jest niecnotą. P'aS'
SiP Niektóre bilety są drogie. Nie podlega kontrapozycji. –
SeP Żadne koty nie są psami. Niektóre nie-psy nie są nie-kotami. P'oS'
SoP Niekiedy uczciwość nie jest Niekiedy niewierność nie jest
wiernością. nieuczciwością. P'oS'
Przykład 2.8. Dokonaj kontrapozycji zdań:

a) Każdy student ma indeks.
b) Niektóre niewiadome nie są wymierne.
Rozwiązanie:
a) S – student, nieS – nie-student, co po polsku lepiej brzmi – osoba nie bę-
dąca studentem,
P – ten, kto ma indeks, nieP – ten, kto nie ma indeksu.
55
Zgodnie ze wzorem SaP ≡ P'aS' otrzymujemy zdanie: Każdy, kto nie ma in-
deksu jest osobą nie będącą studentem, co lepiej można wyrazić poprzez zdanie:
Każdy, kto nie ma indeksu, nie jest studentem.
b) S – (w domyśle liczby) niewiadome, nieS – nie-niewiadome czyli wiadome,
P – (liczby) wymierne, nie P – (liczby) niewymierne.
Zgodnie ze wzorem SoP ≡ P'oS' otrzymujemy:
Niektóre liczby niewymierne nie są wiadomymi.
2.9. Zdania równoważne

Podana niżej tabelka (2.9.) zbiera schemat wszystkich przekształceń rozwa-
żanych tu wnioskowań bezpośrednich.
Tab. 2.9.
Proste Ograniczone
Przekształcenie nie podlega
(z równoważnością) (z implikacją)
SaP → SiP
Podrzędność – podpo-
SeP → SoP
rządkowanie
~(SiP) → ~(SaP)
(kwadrat logiczny)
~(SoP) → ~(SeP)
Przeciwieństwo SaP → ~(SeP)
(kwadrat logiczny) SeP → ~(SaP)
Podprzeciwieństwo ~(SiP) → SoP
(kwadrat logiczny) ~(SoP) → SiP
SaP ≡ ~(SoP)
Sprzeczność SiP ≡ ~(SeP)
(kwadrat logiczny) SeP ≡ ~(SiP)
SoP ≡ ~(SaP)
SaP ≡ SeP'
SeP ≡ SaP'
Obwersja
SiP ≡ SoP'
SoP ≡ SiP'
SiP ≡ PiS
Konwersja SaP → PiS SoP
SeP ≡ PeS
SaP ≡ P'aS'
Kontrapozycja SeP → P'oS' SiP
SoP ≡ P'oS'
Zdania połączone związkiem równoważności nazywamy zdaniami równoważ-

nymi. Dwa zdania są równoważne, gdy pierwsze wynika z drugiego i jednocześnie
drugie wynika z pierwszego, tzn. implikacja jest obustronna: A→B oraz B→A,
czyli A ≡ B. Zdania równoważne posiadają tę samą wartośą logiczną, ponadto
w rozważanych tu wnioskowaniach bezpośrednich jednakowy jest też ich sens.
Zdania równoważne tworzy kontrapozycja prosta zdań SaP oraz SoP, obwersja
56
wszystkich czterech zdań kategorycznych zdań, konwersja prosta zdań SeP i SiP
oraz sprzeczność łącząca pary zdań SaP i SoP oraz SeP i SiP.
Przykład 2.9.
Podaj 3 zdania równoważne zdaniu:
a) Każdy sztygar jest górnikiem.
b) Nieprawda, że żaden pocztowiec nie jest listonoszem.
Rozwiązanie:
a) Oznaczmy: S – sztygar, P – górnik. Nasze zdanie to SaP.
S' – nie-sztygar (osoba niebędąca sztygarem), P' – nie-górnik (lub osoba nie
będąca górnikiem)
Zgodnie z tab. 2.9. zdania równoważne do SaP to:
1. ~(SoP) (zanegowane zdanie sprzeczne): Nieprawda, że niektórzy sztygarzy
nie są górnikami [bowiem SaP ≡ ~(SoP)]
2. SeP' (obwersja): Żaden sztygar nie jest osobą nie będącą górnikiem
(bowiem SaP ≡ SeP')
3. P'aS' (kontrapozycja): Każdy nie-górnik jest nie-sztygarem (czyli Każdy,
kto nie jest górnikiem jest osobą niebędącą sztygarem) (bowiem SaP ≡
P'aS').
b) Oznaczmy: S – pocztowiec, P – listonosz.
Nasze zdanie to: ~(SeP).
nieP – nie-listonosz (lub osoba niebędąca listonoszem)
Zgodnie z tab. 2.9.2. zdania równoważne do ~(SeP) to:
1. SiP: Niektórzy pocztowcy są listonoszami [bowiem ~(SeP) ≡ SiP]
2. PiS: Niektórzy listonosze są pocztowcami [bowiem SiP ≡ PiS]
3. ~(SaP'): Nieprawda, że każdy pocztowiec jest osobą nie będącą listono-
szem [bowiem ~(SeP) ≡ ~(SaP')]
Zdania równoważne można tworzyć na wiele sposobów, np. do skonwerto-
wanego zdania wskazać zanegowane zdanie sprzeczne, a te z kolei podać obwer-
sji, potem, jeśli to możliwe, kontrapozycji, itd.
2.10. Zadania
Zadanie 2.1. Uzupełnij tabelkę wskazując w podanych zdaniach kwantyfikator,
podmiot, łącznik, orzecznik. Jeśli to konieczne, przekształć zdania tak, aby otrzy-
mać postać normalną zdania kategorycznego. Zapisz symbolicznie rodzaj zdania.
Np. zdanie. Słonie są duże przedstawiamy w postaci Wszystkie słonie są du-
żymi zwierzętami. SaP.
a) Niektórzy studenci są pracujący.
b) Każdy gepard jest szybki.
c) Czasem zimy nie są śnieżne.
d) Nigdy robotnicy nie wierzą fabrykantom.
57
e) Bywa, że nauczyciele nie są wymagający.
f) Maria Konopnicka była wybitną Polką.
g) Ktokolwiek przyjdzie do pracy, musi uczestniczyć w zebraniu.
h) Niekiedy rzeki wiją się.
i) Nie ma łatwych wyborów.
Kwantyfikator Podmiot S łącznik Orzecznik P Symbol

Zdanie Wszystkie słonie są dużymi (zwierzętami) SaP
a)
………
Zadanie 2.2. Wskaz terminy rozłożone (R) i nierozłożone (NR) w zdaniach:

a) Niektórzy nie są uprzejmi.
b) Żadni bankierzy nie są rozrzutni.
c) Wszyscy narciarze lubią zimę.
d) Anna Seniuk jest znakomitą aktorką.
e) Niektóre komórki to komórki macierzyste.
f) Część polityków nie jest związana z partią.
g) Wszystkie kamienie szlachetne są piękne.
h) Żadne miasta nie są piękne tak, jak Paryż.
i) Nikt, kto pracuje w korporacji, nie należy do związków zawodowych.
Zadanie 2.3. Podaj zdania, które wraz ze zdaniem Każdy reżyser jest aktorem
tworzą kwadrat logiczny.
Zadanie 2.4. Do podanych niżej zdań o budowie pokrewnej do zdań katego-

rycznych podaj trzy takie zdania, aby między nimi zachodziły stosunki takie, jak
między zdaniami kwadratu logicznego.
a) Każdy ptak śpiewa.
b) Nigdzie nie ma reklam.
c) Niekiedy w Szkocji pada śnieg.
d) Czasami brakuje pieniędzy.
Zadanie 2.5. Podaj zdanie, które ma ten sam podmiot i orzecznik, co podane zda-
nie, i jest względem niego: 1) przeciwne, 2) sprzeczne, 3) podporządkowane.
a) Wszystkie słonie są duże.
b) Żadni nauczyciele nie są tolerancyjni.
c) Wszystkie róże są kłujące.
d) Żadne feministki nie są striptizerkami.
e) Każda kobieta ma intuicję.
58
f) Każdy Chińczyk lubi ryż.
g) Żaden paw nie śpiewa.
Zadanie 2.6. Uzupełnij tabelkę podaną na stronie 52, podając zdania związane
związkami kwadratu logicznego.
Zdanie Zdanie Zdanie Zdanie
wyjściowe przeciwne podporządkowane sprzeczne
Wszystkie gazety są
interesujące.
Wszystkie wykłady
są nudne.
Niektóre alkohole
nie są szkodliwe.
Niektóre ustawy
są jednoznaczne
w interpretacji.
Żadni moraliści nie
są filozofami.
Niektóre
uprawnienia nie są
łatwe do nabycia.
Niektórzy
kochankowie nie są
zazdrośni.
Zadanie 2.7. Do danego zdania podaj zdanie o tym samym podmiocie i orzecz-
niku, które jest:
1) podprzeciwne, 2) sprzeczne.
a) Niektórzy politycy nie są uczciwi.
b) Niektóre ciastka są tuczące.
c) Niekiedy picie wina nie jest wskazane.
d) Czasami uprawianie sportu jest zdrowe.
Zadanie 2.8. Podaj zdania sprzeczne ze zdaniami:

a) Ktoś kiedyś widział zjawę.
b) Nikt nigdy nie tego nie powiedział.
c) Każdy kiedyś w to uwierzył.
d) Ktoś kiedyś tego zapomniał.
e) Jakieś wątpliwości nie są rozwiane.
f) Nic, co ludzkie nie jest mi obce.
59
Zadanie 2.9. Do zdań ogólnych z poprzedniego zadania podaj zdania przeciw-
ne, a do zdań szczegółowych podaj zdania podprzeciwne.
Zadanie 2.10. Podaj przykład pary zdań kategorycznych o tym samym podmio-
cie i orzeczniku, które:
a) mogą być zarazem prawdziwe (nie wykluczają się),
b) mogą być zarazem fałszywe (nie dopełniają się),
c) nie mogą być zarazem prawdziwe (wykluczają się),
d) nie mogą być zarazem fałszywe (dopełniają się),
e) wykluczają się i dopełniają,
f) nie wykluczają się i dopełniają,
g) wykluczają się i nie dopełniają.
Zadanie 2.11. Uzupełnij poniższe twierdzenia tak, aby powstało zdanie prawdziwe:
a) Z prawdziwości zdania SaP wynika prawdziwość zdania……
b) Z fałszywości zdania SiP wynika prawdziwość zdania……
c) Z prawdziwości zdania SeP wynika fałszywość zdania……
d) Z prawdziwości zdania SoP wynika fałszywość zdania……
e) Z fałszywości zdania SoP wynika prawdziwość zdania……
f) Z fałszywości zdania SaP wynika prawdziwość zdania……
g) Z prawdziwości zdania SiP wynika fałszywość zdania……
h) Z prawdziwości zdania SeP wynika prawdziwość zdania……
Zadanie 2.12. Jaki poprawny wniosek można wyciągnąć z danego zdania wie-
dząc, że nie jest prawdziwe:
a) Żadne z tych towarów nie są objęte podatkiem VAT.
b) Niektóre z badań zostały wykonane.
c) Niektórzy obywatele nie są zobowiązani do przestrzegania prawa.
d) Wszystkie wyprawy w góry są niebezpieczne.
e) Żadne z zarządzeń nie jest głęboko przemyślane.
Zadanie 2.13. Dokonaj obwersji zdania:

a) Wszyscy siatkarze są wysocy.
b) Niektóre domy nie są uporządkowane.
c) Niektóre dranie są tanie.
d) Wszystkie modelki są zarozumiałe.
e) Niektórzy kandydaci są niezaklasyfikowani.
f) Wszystkie prośby będą wysłuchane.
g) Żadne podatki nie są niepotrzebne.
h) Niektóre opowieści są niewiarygodne.
i) Wszystkie zakonnice są skromne.
60
j) Żadne domy nie są uporządkowane.
k) Niektóre ekspedientki są nieuprzejme.
l) Niektóre warianty nie są możliwe.
m) Niektóre związki nie są bezpieczne.
n) Żadne złośnice nie są nieposkromione.
o) Niektóre doniesienia nie są niepotwierdzone.
p) Niektóre zabiegi są nieskuteczne.
q) Niektóre egzaminy nie są trudne.
r) Wszyscy politycy są nieuczciwi.
s) Ktokolwiek występuje w serialu, jest popularny.
Zadanie 2.14. Dokonaj konwersji zdania:

a) Niektórzy studenci są sportowcami.
b) Wszystkie motyle są owadami.
c) Żadne owce nie są drapieżnikami.
d) Niektórzy lekarze nie są ludźmi sympatycznymi.
e) Żadne banki nie są instytucjami charytatywnymi.
f) Wszyscy trenerzy są osobami wysportowanymi.
g) Niektóre aktorki nie są piosenkarkami.
h) Wszystkie modelki są szczupłe.
i) Niektórzy politycy są kłamcami.
j) Wszystkie szafiry są kamieniami ozdobnymi.
k) Wszystkie więzienia są budynkami strzeżonymi.
l) Żadni finansiści nie są altruistami.
m) Wszyscy kameduli są milczącymi osobami.
n) Niektóre psy myśliwskie są kundlami.
o) Niczego nie zyskasz, nic nie próbując.
Zadanie 2.15. Napisz, co według praw konwersji wynika logicznie z podanych

niżej zdań.
a) Żadna nauka nie jest astrologią.
b) Niekiedy wynikiem polityki budżetowej jest utrudnienie wzrostu gospo-
darczego.
c) Nie ma człowieka nieśmiertelnego.
d) Czasem słabsza ale zdeterminowana drużyna wygrywa z silniejszym lecz
zbyt pewnym siebie przeciwnikiem.
e) Niektórzy młodzi ludzie lubią chodzić do filharmonii.
f) Wszyscy kapitaliści dążą do maksymalizacji zysku.
61
Zadanie 2.16. Zdaniem, które na drodze wnioskowania bezpośredniego można
wyprowadzić ze zdania „Wszystkie berety są moherowe” jest zdanie:
a) Niektóre berety są moherowe.
b) Nieprawda, że żadne berety nie są moherowe.
c) Niektóre berety nie są moherowe.
d) Nieprawda, że niektóre berety nie są moherowe.
e) Żadne berety nie są nie moherowe.
f) Niektóre rzeczy moherowe są beretami.
g) Nieprawda, że wszystkie berety są moherowe.
h) Nieprawda, że niektóre berety są moherowe.
Zadanie 2.17. Dokonaj kontrapozycji zdań:

a) Każdy byt jest istnieniem.
b) Nigdy wiara nie jest zrozumieniem.
c) Każda niemoc jest niespełnieniem.
d) Niektóre liczby nieparzyste nie są wymierne.
Zadanie 2.18. Podaj po 5 zdań równoważnych do podanego:

a) Nieprawda, że niekiedy dobrzy nauczyciele są niewymagający.
b) Nigdy nieumiarkowanie nie jest opłacalne.
c) Każde niemoralne działanie jest niebezpieczne.
d) Bywa, że nieufność nie jest nieśmiałością.
e) Nieprawda, że niektórzy niewierni mężowie nie są zazdrośni.
Zadanie 2.19. Spośród podanych niżej zdań wybierz:

a) zdania wzajemnie równoważne,
b) zdania wzajemnie przeciwne,
c) zdania sprzeczne.
A. Każdy urzędnik jest uczciwym człowiekiem.
B. Niektórzy urzędnicy są uczciwymi ludźmi.
C. Niektórzy urzędnicy są nieuczciwymi ludźmi.
D. Wszyscy urzędnicy są nieuczciwymi ludźmi.
E. Niektórzy nieuczciwi ludzie są urzędnikami.
F. Żaden uczciwy człowiek nie jest urzędnikiem.
G. Niektórzy urzędnicy nie są uczciwymi ludźmi.
H. Niektórzy uczciwi ludzie są urzędnikami.
I. Żaden urzędnik nie jest uczciwym człowiekiem.
J. Żaden nieuczciwy człowiek nie jest urzędnikiem.
K. Żaden urzędnik nie jest nieuczciwym człowiekiem.
L. Niektórzy urzędnicy nie są nieuczciwymi ludźmi.
62
Zadania testowe
Zadanie 2.20. Zdaniem, którego podmiot jest rozłożony a orzecznik jest nieroz-
łożony jest zdanie:
a) Zawsze dłużnik jest na straconej pozycji.
b) Wszystkie modelki są wysokie.
c) Niektórzy robotnicy nie są punktualni.
d) Żadni spekulanci nie są uczciwi.
Zadanie 2.21. Zdaniem, w którym podmiot jest nierozłożony, a orzecznik jest roz-
łożony, jest zdanie:
a) Niektóre mewy są krzykliwe.
b) Żadne słonie nie są małe.
c) Niektóre wiadomości nie są zaskakujące.
d) Czasami złość nie jest nieuzasadniona.
Zadanie 2.22. Zdaniem, w którym rozłożone są i podmiot, i orzecznik, jest zdanie:

a) Zawsze idealizm jest zgubną filozofią.
b) Żaden twój pomysł nie jest czymś nowym.
c) Niektóre wierzenia nie są zabobonami.
d) Nigdy odwaga nie jest czymś łatwym.
Zadanie 2.23.Zdaniem, w którym nierozłożone są i podmiot, i orzecznik, jest zdanie:

a) Niektóre teatry są zamknięte.
b) Niektórzy reżyserzy nie są filmowcami.
c) Żaden operator nie jest aktorem.
d) Niektóre aktorki są modelkami.
Zadanie 2.24.Zdaniem przeciwnym do zdania Wszyscy recenzenci są skrupulat-

ni jest zdanie:
a) Nie wszyscy recenzenci są skrupulatni.
b) Żadni recenzenci nie są skrupulatni.
c) Nieprawda, że wszyscy recenzenci są za skrupulatni.
d) Niektórzy recenzenci są skrupulatni.
Zadanie 2.25. Zdaniem podporządkowanym do zdania Wszystkie żony są pra-

cowite jest zdanie:
a) Niektóre żony są pracowite.
b) Niektóre żony nie są pracowite.
c) Nieprawda, że niektóre żony są pracowite.
d) Niektóre żony są niepracowite.
63
Zadanie 2.26. Zdaniem sprzecznym do zdania Wszystkie wykłady są nudne jest zdanie:
a) Żadne wykłady nie są nudne.
b) Niektóre wykłady są nudne.
c) Niektóre wykłady nie są nudne.
d) Nieprawda, że niektóre wykłady są nudne.
Zadanie 2.27. Zdania podprzeciwne SiP i SoP:

a) wykluczają się,
b) nie wykluczają się,
c) nie mogą być zarazem prawdziwe,
d) mogą być zarazem fałszywe.
Zadanie 2.28. Zdania przeciwne SaP i SeP:

b) nie dopełniają się,
c) nie mogą być zarazem fałszywe,
d) nie mogą być zarazem prawdziwe.
Zadanie 2.29. Zdania sprzeczne SiP i SeP oraz SaP i SoP :

b) dopełniają się,
c) wykluczają się i dopełniają,
d) nie wykluczają się.
Zadanie 2.30. Ze zdania Żaden zwolennik wolnego rvnku nie jest biedny zgodnie
z kwadratem logicznym wynika zdanie:
1.
a) Niektórzy zwolennicy wolnego rynku nie są biedni.
b) Każdy zwolennik wolnego rynku jest bogaty.
c) Nieprawda, że każdy zwolennik wolnego rynku jest biedny.
d) Niektórzy zwolennicy wolnego rynku są biedni.
2.
a) Nieprawda, że niektórzy zwolennicy wolnego rynku nie są biedni.
b) Każdy zwolennik wolnego rynku jest biedny.
c) Niektórzy zwolennicy wolnego rynku są bogaci.
d) Nieprawda, że niektórzy zwolennicy wolnego rynku są biedni.
Zadanie 2.31. Zgodnie z kwadratem logicznym ze zdania Niektóre urzędniczki są

niekompetentne wynika zdanie:
1.
a) Niektóre urzędniczki są kompetentne.
64
b) Nieprawda, że żadna urzędniczka nie jest kompetentna.
c) Nieprawda, że żadna urzędniczka nie jest niekompetentna.
d) Nieprawda, że każda urzędniczka jest kompetentna.
2.
a) Niektóre urzędniczki nie są niekompetentne.
b) Nieprawda, że niektóre urzędniczki nie są niekompetentne.
c) Każda urzędniczka jest kompetentna.
d) Żadna urzędniczka nie jest kompetentna.
Zadanie 2.32. Ze zdania Każda korporacja jest nastawiona wyłącznie na zysk

zgodnie z kwadratem logicznym wynika zdanie:
1.
a) Nieprawda, że każda korporacja jest nastawiona wyłącznie na zysk.
b) Niektóre korporacje są nastawione wyłącznie na zysk.
c) Nieprawda, że niektóre korporacje nie są nastawione wyłącznie na zysk.
d) Żadne korporacje nie są nastawione wyłącznie na zysk.
2.
a) Nieprawda, że żadna korporacja nie jest nastawiona wyłącznie na zysk.
b) Niektóre korporacje nie są nastawione wyłącznie na zysk.
c) Nieprawda, że niektóre korporacje są nastawione wyłącznie na zysk.
d) Niektóre korporacje są nienastawione na zysk.
Zadanie 2.33. Obwersją zdania Niektóre wyniki są niezadowalające jest zdanie

1.
a) Niektóre wyniki nie są niezadowalające.
b) Wszystkie wyniki są niezadowalające,
c) Niektóre wyniki nie są zadowalające.
d) Niektóre wyniki są zadowalające,
2.
a) Żadne wyniki nie są zadowalające,
b) Wszystkie wyniki są zadowalające.
c) Żadne wyniki nie są niezadowalające,
d) Nieprawda, że niektóre wyniki nie są zadowalające.
Zadanie 2.34. Obwersją zdania Niektóre zarządzenia są niewłaściwe jest zdanie:

a) Niektóre zarządzenia nie są niewłaściwe.
b) Niektóre zarządzenia są właściwe.
c) Niektóre zarządzenia nie są właściwe.
d) Wszystkie zarządzenia są niewłaściwe.
65
Zadanie 2.35. Obwersją zdania Żadne usterki nie są niewykryte jest zdanie:
a) Wszystkie usterki nie są niewykryte.
b) Wszystkie usterki są niewykryte.
c) Niektóre usterki nie są wykryte.
d) Żadne usterki nie są wykryte.
Zadanie 2.36. Konwersją zdania Wszyscy wegetarianie są ekologami jest zdanie:

a) Wszyscy ekolodzy są wegetarianami.
b) Niektórzy wegetarianie są ekologami.
c) Żadni ekolodzy nie są wegetarianami
d) Niektórzy ekolodzy są wegetarianami.
Zadanie 2.37. Konwersją zdania Niektórzy muzułmanie nie są abstynentami jest

zdanie:
a) Niektórzy abstynenci nie są muzułmanami.
b) Niektórzy abstynenci są muzułmanami.
c) Żadni abstynenci nie są muzułmanami.
d) Niektórzy abstynenci są muzułmanami.
Zadanie 2.38. Konwersją zdania Wszystkie silniki są maszynami jest zdanie:

1.
a) Wszystkie maszyny są silnikami.
b) Niektóre silniki są maszynami.
c) Żadne maszyny nie są silnikami.
d) Niektóre silniki me są maszynami.
2.
a) Żadne silniki nie są maszynami.
b) Niektóre maszyny są silnikami.
c) Niektóre silniki nie są nie-maszynami.
d) Wszystkie nie-maszyny są nie-silnikami.
Zadanie 2.39. Kontrapozycją zdania Czasem niewiedza jest wiarą jest zdanie:
a) Nigdy niewiedza nie jest niewiarą.
b) Czasem wiedza jest wiarą.
c) Zawsze wiara jest niewiedzą.
d) Czasem niewiara jest wiedzą.
Zadanie 2.40. Kontrapozycją zdania Czasem niepomyślność nie jest niespełnie-

niem jest zdanie:
1.
a) Czasem pomyślność nie jest spełnieniem.
66
b) Czasem niespełnienie jest pomyślnością.
c) Zawsze niepomyślność jest spełnieniem.
d) Czasem spełnienie nie jest pomyślnością.
2.
a) Nigdy pomyślność nie jest spełnieniem.
b) Nigdy spełnienie nie jest pomyślnością.
c) Zawsze spełnienie jest pomyślnością.
d) Czasem pomyślność jest spełnieniem.
Zadanie 2.41. Zdaniami prawdziwymi są:

a) Niektóre nie-śledzie nie są nie-rekinami.
b) Wszystkie nie-drapieżniki są nie-tygrysami.
c) Wszystkie nie-matki są nie-kobietami.
d) Niektóre nie-chemiczki są nie-Polkami.
Zadanie 2.42. Zdaniami fałszywymi są:

a) Wszystkie nie-lwy są nie-wegetarianami.
b) Niektóre lemury nie są nie-ssakami.
c) Żadne kwiaty nie są nie-roślinami.
d) Niektóre nie-deszcze nie są nie-opadami.
Zadanie 2.43. Zdaniem równoważnym logicznie zdaniu Czasami deszcze są

niespokojne jest zdanie:
a) Nigdy deszcze nie są niespokojne.
b) Nieprawda, że nigdy deszcze nie są niespokojne.
c) Czasami deszcze nie są spokojne.
d) Czasami czymś niespokojnym są deszcze.
Zadanie 2.44. Zdaniem równoważnym logicznie zdaniu Każde nieopanowanie

jest nierozmyślnym działaniem jest zdanie:
a) Żadne nieopanowanie nie jest rozmyślnym działaniem.
b) Nieprawda, że niektóre nieopanowania nie są nierozmyślnym działaniem.
c) Nieprawda, że niektóre nieopanowania są rozmyślnym działaniem.
d) Każde rozmyślne działanie jest opanowaniem.
Zadanie 2.45. Prawdziwe jest zdanie Wszędzie narkotyki są nielegalne, zatem

zawsze fałszywe jest zdanie:
a) Nigdzie narkotyki nie są nielegalne.
b) Gdzieniegdzie narkotyki są legalne.
c) Gdzieniegdzie narkotyki nie są legalne.
d) żadne z powyższych
67
Zadanie 2.46. Fałszywe jest zdanie Każdy czyn niemoralny jest zabroniony, za-
tem zawsze prawdziwe jest zdanie:
a) Żaden czyn niemoralny nie jest zabroniony.
b) Niektóre czyny niemoralne są zabronione.
c) Niektóre czyny niemoralne nie są zabronione.
Zadanie 2.47. Fałszywe jest zdanie Niekiedy żywność modyfikowana nie jest
zdrowa, zatem zawsze prawdziwe jest zdanie:
a) Nigdy żywność modyfikowana nie jest zdrowa.
b) Zawsze żywność modyfikowana jest zdrowa.
c) Niekiedy żywność modyfikowana jest zdrowa.
Zadanie 2.48. Prawdziwe jest zdanie Niektórzy lobbyści są przekupieni przez

korporacje, zatem zawsze fałszywe jest zdanie:
a) Wszyscy lobbyści są przekupieni przez korporacje.
b) Żadni lobbyści nie są przekupieni przez korporacje.
c) Niektórzy lobbyści nie są przekupieni przez korporacje.
Zadanie 2.49. Fałszywe jest zdanie przeciwne do zdania Wszystkie teatry są

dotowane, zatem zawsze prawdziwe jest zdanie:
a) Niektóre teatry są niedotowane.
b) Niektóre teatry nie są dotowane.
c) Nieprawda, że niektóre teatry są niedotowane.
d) Nieprawda, że niektóre teatry są dotowane.
Zadanie 2.50. Zdanie Każda ekspedientka jest uprzejma przekształcono w zda-

nie Żadna nieuprzejma osoba nie jest ekspedientką poprzez dokonanie kolejno:
a) kontrapozycji i obwersji
b) konwersji i kontrapozycji
c) obwersji i konwersji
d) obwersji i kontrapozycji
68
ODPOWIEDZI:
Zadanie 2.1.
Kwantyfikator Podmiot S łącznik Orzecznik P Symbol
Zdanie Wszystkie słonie są dużymi (zwierzętami) SaP
a) Niektórzy studenci są (osobami) pracującymi. SiP
b) Każdy gepard jest szybkim (zwierzęciem). SaP
c) Niektóre zimy nie są śnieżnymi (zimami). SoP
d) Żadni robotnicy nie są (ludźmi) którzy wierzą SeP
fabrykantom.
e) Niektórzy nauczyciele nie są (osobami) wymagającymi. SoP
f) Każda Maria jest/ wybitną Polką. SaP
Konopnicka była
g) Każda osoba, która jest osobą, która musi SaP
przyjdzie do uczestniczyć w zebraniu.
pracy
h) Niektóre rzeki są (rzeczami) wijącymi się. SiP
i) Żadne wybory nie są (rzeczami) łatwymi. SeP
Zadanie 2.2.
a) Zdanie Niektórzy nie są uprzejmi przedstawiamy w postaci normalnej:
Niektórzy (osoby) nie są (osobami) uprzejmymi. Zamiast osoba może być
też np. człowiek. Jest to zdanie So(P) – nawiasem zaznaczamy termin roz-
łożony w danym typie zdania.
S – osoba – NR, P – osoba uprzejma – R
b) (S)e(P); S – bankierzy – R, P – osoby rozrzutne – R
c) (S)aP, S – narciarze – R, P – osoby lubiące zimę – NR
d) (S)aP, S – Anna Seniuk – R, P – znakomita aktorka – NR
e) SiP, S – komórki – NR, P – komórki macierzyste – NR
f) So(P), S – politycy – NR, P – osoby związane z partią – R
g) (S)aP, S – kamienie szlachetne – R, P – rzeczy piękne – NR
h) (S)e(P), S – miasta – R, P – miasta piękne tak jak Paryż – R
i) (S)e(P), S – osoba pracująca w korporacji – R, P – osoba należąca do
związków zawodowych – R
Zadanie 2.3.
SaP – Każdy reżyser jest aktorem.
SiP – Niektórzy reżyserzy są aktorami.
SeP – Żaden reżyser nie jest aktorem.
SoP – Niektórzy reżyserzy nie są aktorami.
69
Zadanie 2.4.
a) SaP – Każdy ptak śpiewa.
SeP – Żaden ptak nie śpiewa.
SiP – Niektóre ptaki śpiewają.
SoP – Niektóre ptaki nie śpiewają
b) SeP – Nigdzie nie ma reklam.
SaP – Wszędzie są reklamy.
SiP – Gdzieniegdzie są reklamy.
SoP – Gdzieniegdzie nie ma reklam.
c) SiP – Niekiedy w Szkocji pada śnieg.
SaP – Zawsze w Szkocji pada śnieg.
SeP – Nigdy w Szkocji nie pada śnieg.
SoP – Niekiedy w Szkocji nie pada śnieg.
d) SiP – Czasami brakuje pieniędzy.
SaP – Zawsze brakuje pieniędzy.
SeP – Nigdy nie brakuje pieniędzy.
SoP – Czasami nie brakuje pieniędzy.
Zadanie 2.5.
a) 1) Żadne słonie nie są duże.
2) Niektóre słonie nie są duże.
3) Niektóre słonie są duże.
b) 1) Wszyscy nauczyciele są tolerancyjni.
2) Niektórzy nauczyciele nie są tolerancyjni.
3) Niektórzy nauczyciele są tolerancyjni.
c) 1) Żadne róże nie są kłujące.
2) Niektóre róże nie są kłujące.
3) Niektóre róże są kłujące.
d) 1) Wszystkie feministki są striptizerkami
2) Niektóre feministki są striptizerkami.
3) Niektóre feministki nie są striptizerkami.
e) 1) Żadna kobieta nie ma intuicji.
2) Niektóre kobiety nie maja intuicji.
3) Niektóre kobiety mają intuicję.
f) 1) Żaden Chińczyk nie lubi ryżu.
2) Niektórzy Chińczycy nie lubią ryżu.
3) Niektórzy Chińczycy lubią ryż.
g) 1) Każdy paw śpiewa.
2) Niektóre pawie śpiewają
3) Niektóre pawie nie śpiewają.
70
Zadanie 2.6.
Zdanie Zdanie Zdanie Zdanie
wyjściowe przeciwne podporządkowane sprzeczne
Wszystkie gazety są Żadne gazety nie są Niektóre gazety są Niektóre gazety
interesujące. interesujące. interesujące nie są interesujące.
Wszystkie wykłady są Żadne wykłady nie Niektóre wykłady są Niektóre wykłady
nudne. są nudne. nudne. nie są nudne.
Żadne alkohole nie są Wszystkie alkohole Niektóre alkohole Niektóre alkohole
szkodliwe. są szkodliwe. nie są szkodliwe. są szkodliwe.
Żadna ustawa nie Każda ustawa Niektóre ustawy Niektóre ustawy
jest jednoznaczna jest jednoznaczna nie są jednoznaczne są jednoznaczne
w interpretacji. w interpretacji. w interpretacji. w interpretacji.
Niektórzy
Wszyscy moraliści są Żadni moraliści nie Niektórzy moraliści
moraliści nie są
filozofami. są filozofami. są filozofami.
filozofami.
Wszystkie Niektóre Niektóre
Żadne uprawnienia nie
uprawnienia są łatwe uprawnienia nie są uprawnienia są
są łatwe do nabycia.
do nabycia. łatwe do nabycia. łatwe do nabycia.
Niektórzy Niektórzy
Każdy kochanek jest Żaden kochanek nie
kochankowie są kochankowie nie
zazdrosny. jest zazdrosny.
zazdrośni. są zazdrośni.
Zadanie2.7.
a) 1) Niektórzy politycy są uczciwi.
2) Wszyscy politycy są uczciwi.
b) 1) Niektóre ciastka nie są tuczące
2) Żadne ciastka nie są tuczące.
c) 1) Niekiedy picie wina jest wskazane.
2) Zawsze picie wina jest wskazane.
d) 1) Czasami uprawianie sportu nie jest zdrowe.
2) Nigdy uprawianie sportu nie jest zdrowe.
Zdanie 2.8.
a) Wyrażenie Ktoś wskazuje na pojedynczy element zbioru ludzi, ma zatem
sens taki, jak słowo niektóry (czyli część jakiegoś zbioru). Zdanie Ktoś
kiedyś widział zjawę możemy zapisać jako zdanie typu SiP. Sprzecznym
do niego będzie zdanie SeP:
Nikt nigdy nie widział zjawy.
b) Jest to zdanie typu SeP, sprzeczne względem niego to SiP: Ktoś kiedyś to
powiedział.
c) Jest to zdanie typu SaP, sprzeczne względem niego to SoP: Ktoś nigdy
w to nie uwierzył.
71
d) Jest to zdanie typu SiP, sprzeczne względem niego to SeP: Nikt nigdy tego
nie zapomniał.
e) Jest to zdanie typu SoP, sprzeczne względem niego to SaP: Wszystkie
wątpliwości są rozwiane.
f) Jest to zdanie typu SeP, sprzeczne względem niego to SiP: Niektóre rze-
czy ludzkie są mi obce.
Zdanie 2.9.
a) Zdanie podprzeciwne (SoP): Ktoś kiedyś nie widział zjawy.
b) Zdanie przeciwne (SaP): Każdy kiedyś to powiedział.
c) Zdanie przeciwne (SeP): Nikt nigdy w to nie uwierzył.
d) Zdanie podprzeciwne (SoP): Ktoś kiedyś tego nie zapomniał.
e) Zdanie podprzeciwne (SiP): Jakieś wątpliwości są rozwiane.
f) Zdanie przeciwne (SaP): Wszystko, co ludzkie jest mi obce.
Zadanie 2.10.
Oznaczmy np.: S – ssaki, P – drapieżniki
a) Zdania podprzeciwne (SiP, SoP):
Niektóre ssaki są drapieżnikami. Niektóre ssaki nie są drapieżnikami.
b) Zdania przeciwne (SaP, SeP):
Wszystkie ssaki są drapieżnikami. Żadne ssaki nie są drapieżnikami.
c) Zdania przeciwne (SaP, SeP) oraz podprzeciwne (SiP, SoP)
d) Zdania podprzeciwne SiP, SoP, zdania sprzeczne SaP, SoP oraz SeP, SiP
e) zdania sprzeczne SaP, SoP oraz SeP, SiP
f) Zdania podprzeciwne SiP, SoP
g) Zdania przeciwne SaP, SeP
Zadanie 2.11.
a) SiP
b) SeP, SoP
c) SaP, SiP
d) SaP
e) SaP, SiP
f) SoP
g) SeP
h) SoP
Zdanie 2.12.
a) Niektóre z tych towarów są objęte podatkiem VAT.
b) Żadne z badań nie zostały wykonane.
lub
72
Niektóre z badań nie zostały wykonane.
c) Wszyscy obywatele są zobowiązani do przestrzegania prawa.
lub
Niektórzy obywatele są zobowiązani do przestrzegania prawa.
d) Niektóre wyprawy w góry nie są niebezpieczne.
e) Niektóre z zarządzeń są głęboko przemyślane.
Zadanie 2.13.
a) Żadni siatkarze nie są niewysocy.
b) Niektóre domy są nieuporządkowane.
c) Niektóre dranie nie są nietanie.
d) Żadne modelki nie są niezarozumiałe.
e) Niektórzy kandydaci nie są zaklasyfikowani.
f) Żadne prośby nie będą niewysłuchane.
g) Wszystkie podatki są potrzebne.
h) Niektóre opowieści nie są wiarygodne.
i) Żadne zakonnice nie są nieskromne.
j) Wszystkie domy są nieuporządkowane.
k) Niektóre ekspedientki nie są uprzejme.
l) Niektóre warianty są niemożliwe.
m) Niektóre związki są niebezpieczne.
n) Wszystkie złośnice są poskromione.
o) Niektóre doniesienia są potwierdzone.
p) Niektóre zabiegi nie są skuteczne.
q) Niektóre egzaminy są nietrudne.
r) Żadni politycy nie są uczciwi.
s) Żadna osoba występująca w serialu nie jest niepopularna.
Zadanie 2.14.
a) Niektórzy sportowcy są studentami.
b) Niektóre owady są motylami.
c) Żadne drapieżniki nie są owcami.
d) Zdanie SoP nie podlega konwersji.
e) Żadne instytucje charytatywne nie są bankami.
f) Niektóre osoby wysportowane są trenerami.
g) Nie podlega konwersji.
h) Niektóre szczupłe osoby są modelkami.
i) Niektórzy kłamcy są politykami.
j) Niektóre kamienie ozdobne są szafirami.
k) Niektóre budynki strzeżone są więzieniami.
l) Niektóre milczące osoby są kamedułami.
73
m) Żadni altruiści nie są finansistami.
n) Niektóre kundle są psami myśliwskimi.
o) Nic nie próbując, niczego nie zyskasz.
Zadanie 2.15.
a) Żadna astrologia nie jest nauką.
b) Niekiedy utrudnienie wzrostu gospodarczego jest wynikiem polityki bu-
dżetowej.
c) Przeredagujmy dane zdanie na zdanie: Żaden człowiek nie jest istotą nie-
śmiertelną. Konwersją tego zdania jest zdanie: Żadna nieśmiertelna istota
nie jest człowiekiem.
d) Przeredagujmy dane zdanie na zdanie: Czasem słabsza ale zdeterminowa-
na drużyna jest tym, kto wygrywa z silniejszym lecz zbyt pewnym siebie
przeciwnikiem. Konwersją tego zdania jest zdanie: Czasem tym, kto wy-
grywa z silniejszym lecz zbyt pewnym siebie przeciwnikiem jest słabsza
ale zdeterminowana drużyna.
e) Niektóre osoby (niektórzy ludzie) lubiące chodzić do filharmonii są mło-
dymi ludźmi.
f) Niektóre osoby (niektórzy ludzie) dążący do maksymalizacji zysku są ka-
pitalistami.
Zadanie 2.16.
a) Tak (związek podporządkowania).
b) Tak (związek przeciwieństwa).
c) Nie.
d) Tak (związek sprzeczności).
e) Tak (obwersja).
f) Tak (konwersja).
g) Nie.
h) Nie.
Zadanie 2.17.
a) SaP → P'aS' Każde nieistnienie jest niebytem.
b) SeP → P'oS' Czasem niezrozumienie nie jest niewiarą.
c) SaP → P'aS' Każde spełnienie jest mocą.
d) SoP → P'oS' Niektóre liczby niewymierne nie są parzyste.
Zadanie 2.18. Podane niżej zdania równoważne do podanych nie wyczerpują

wszystkich możliwości.
a) Oznaczmy: S – dobrzy nauczyciele, P – (osoby) niewymagające
74
Rozważane zdanie zapisujemy: ~(SiP).
Otrzymujemy:
1. Nigdy dobrzy nauczyciele nie są niewymagający (kwadrat log.: ~(SiP) ≡ SeP)
2. Zawsze dobrzy nauczyciele są wymagający. (obwersja: SeP ≡ SaP')
3. Nigdy osoby niewymagające nie są dobrymi nauczycielami. (konwersja:
SeP ≡ PeS)
4. Zawsze niewymagające osoby są niedobrymi nauczycielami. (kontrapo-
zycja: SaP' ≡ PaS')
5. Nieprawda, że niewymagające osoby nie są niedobrymi nauczycielami.
[kwadrat log.: PaS' ≡ ~(PoS')]
b) Oznaczmy: S – nieumiarkowanie, P – (coś) opłacalne;

1. Nieprawda, że czasami nieumiarkowanie jest opłacalne. [sprzeczność:
SeP ≡ nie (SiP)];
2. Zawsze nieumiarkowanie jest nieopłacalne. (obwersja: SeP ≡ SaP');
3. Nigdy cos opłacalnego nie jest nieumiarkowaniem. (konwersja: SeP ≡ PeS);
4. Zawsze coś opłacalnego jest umiarkowaniem. (kontrapozycja:
SaP' ≡ PaS');
5. Nieprawda, że czasami coś opłacalnego nie jest umiarkowaniem. [sprzecz-
ność: PaS' ≡ ~(PoS')].
c) Oznaczmy: S – niemoralne działanie, P – (coś) niebezpieczne;

1. sprzeczność: SaP ≡ ~(SoP) Nieprawda, że niektóre niemoralne działania
nie są niebezpieczne.
2. obwersja: SaP ≡ SeP' Żadne niemoralne działanie nie jest bezpieczne.
3. konwersja: SeP' ≡ P'eS Żadna rzecz bezpieczna nie jest niemoralnym
działaniem.
4. kontrapozycja: SaP ≡ P'aS' Każde moralne działanie jest bezpieczne.
5. sprzeczność: SeP' ≡ ~(SiP') Nieprawda, że niektóre niemoralne działania
są bezpieczne.
d) Oznaczmy: S – nieufność, P – nieśmiałość;

1. sprzeczność: SoP ≡~(SaP), Nieprawda, że zawsze nieufność jest nieśmia-
łością.
2. obwersja: SoP ≡ SiP', Bywa, że nieufność jest śmiałością.
3. konwersja: SiP' ≡ P'iS, Bywa, że śmiałość jest nieufnością.
4. sprzeczność: SiP'≡ ~(SeP'), Nieprawda, że nigdy nieufność nie jest
śmiałością.
5. kontrapozycja: SoP ≡ P'oS', Bywa, że śmiałość jest ufnością.
75
e) Oznaczmy: S – niewierni mężowie, P – (ludzie) zazdrośni;
1. sprzeczność.: ~(SoP) ≡ SaP, Wszyscy niewierni mężowie są zazdrośni.
2. obwersja: SaP ≡ SeP', Żadni niewierni mężowie nie są niezazdrośni.
3. konwersja: SeP' ≡ P'eS, Żadni niezazdrośni ludzie nie są niewiernymi mę-
żami.
4. kontrapozycja: SaP ≡ P'aS', Wszyscy niezazdrośni ludzie są wiernymi
mężami .
5. obwersja: ~(SoP) ≡ ~(SiP'), Nieprawda, że niektórzy niewierni mężowie
są niezazdrośni.
Zadanie 2.19.
Oznaczmy: S – urzędnik, P – uczciwy człowiek, P'– nieuczciwy człowiek
A. SaP G. SoP
B. SiP H. PiS
C. SiP' I. SeP
D. SaP' J. P'eS
E. P'iS K. SeP'
F. PeS L. SoP'
a) Zdania wzajemnie równoważne:

SaP ≡ SeP' (obwersja), SeP' ≡ P'eS (konwersja), zatem A ≡ K ≡ J
SeP ≡ SaP' (obwersja), SeP ≡ PeS (konwersja), zatem I ≡ K ≡ F
SiP ≡ SoP' (obwersja), SiP ≡ PiS (konwersja), zatem B ≡ L ≡ H
SoP ≡ SiP' (obwersja), SiP' ≡ P'iS (konwersja), zatem G ≡ C ≡ E
b) Zdania wzajemnie przeciwne

Zgodnie z regułami kwadratu logicznego zdania równoważne SaP – A, K,
J – będą przeciwne zdaniom równoważnym SeP – I, K, F.
c) Zdania sprzeczne
Zgodnie z regułami kwadratu logicznego zdania równoważne SaP – A, K,
J – będą sprzeczne ze zdaniami równoważnymi SoP – G, C, A, Natomiast
zdania równoważne SeP – I, K, F – będą sprzeczne ze zdaniami równo-
ważnymi SiP – B, L, H.
2.20. a, b
2.21. c, d
2.22. b, d
2.23. a, d
2.24. b
2.25. a
76
2.26. c
2.27. b
2.28. a, b, d
2.29. a, b, c
Zadania testowe
2.30. 1. a, c; 2. d
2.31. 1. c, 2. żadna
2.32. 1. b, c; 2. a
2.33. 1. c; 2. żadna
2.34. c
2.35. żadna
2.36. d
2.37. żadna
2.38. 1. żadne; 2. b
2.39. żadna
2.40. 1. d; 2. żadna
2.41. a, b, d
2.42. a
2.43. b, c, d
2.44. a, b, d
2.45. a, c
2.46. c
2.47. b, c
2.48. b
2.49. żadna
2.50. c
77
Rozdział III
Sylogistyka
3.1. Budowa sylogizmu

Wnioskowaniem pośrednim nazywa się wnioskowanie, w którym wniosek
wyprowadza się z co najmniej dwóch przesłanek. Pojęcie „wnioskowania po-
średniego” pokrywa się z szerokim rozumieniem pojęcia „sylogizm”. W ścisłym
sensie, przyjętym w logice, wnioskowanie nazywamy sylogistycznym, jeśli są
dokładnie dwie przesłanki. Sylogizm może być zdefiniowany zatem jako sche-
mat wnioskowania zawierający dwie przesłanki i wniosek. Sylogizm taki, skła-
dający się dokładnie z trzech zdań, nazywany jest sylogizmem kategorycznym.
Dokładana definicja sylogizmu jest następująca:
Sylogizm jest to wnioskowanie o dwu przesłankach, w którym zarówno

przesłanki jak i wniosek są klasycznymi zdaniami kategorycznymi, przy
czym przesłanki mają jeden i tylko jeden termin wspólny, każdy zaś ter-
min wniosku występuje ponadto w jednej i tylko jednej przesłance.
Terminami zdania są nazwy, które w zdaniu kategorycznym mogą wystę-

pować w roli podmiotu lub orzecznika. Nazywamy je wówczas odpowiednio
terminem podmiotowym i terminem orzecznikowym.
W sylogizmie mogą się pojawiać wyłącznie nazwy niepuste.
Wniosek jest to zdanie, którego prawdziwość chcemy ustalić.
Przesłanki są to zdania, które dostarczają racji do uznania prawdziwości
wniosku.
Rozważmy następujący sylogizm8:
Każdy metal jest pierwiastkiem. przesłanki
Każdy sód jest metalem.
Zatem: Każdy sód jest pierwiastkiem. wniosek
Mamy tu tzw. piętrowy zapis sylogizmu: zapisujemy przesłanki jedna pod

drugą, a pod kreską (jak w dodawaniu) – wniosek.Zapiszmy teraz nad każdą
z nazw jej pierwszą literę, a następnie każde ze zdań w formie symbolicznej
z wykorzystaniem funktorów (symbolizowanych przez samogłoski a, e, i, o).
8
Przykład i definicja sylogizmu za: K. Ajdukiewicz, Zarys logiki, Warszawa 1958, s. 126.
79
Oznaczamy: M – metal, P – pierwiastek, S – sód
M P → MaP
Każdy metal jest pierwiastkiem.
S M → SaM
Każdy sód jest metalem.
S P → SaP
Każdy sód jest pierwiastkiem
Otrzymujemy schemat:
MaP
SaM
SaP
Taki schemat – jak powyższy – w którym na miejscu terminów (nazw) stoją
zmienne symbole, a rodzaj zdania zapisany jest symbolicznie za pomocą funkto-
rów, nazywamy trybem sylogistycznym.
W powyższym przykładzie litery S, P, M były akurat pierwszymi literami
występujących w sylogizmie nazw. Tych liter będziemy używali na stałe, przyj-
mując następujące oznaczenia:
S – podmiot wniosku, zwany też terminem mniejszym (w naszym przy-
kładzie była to nazwa sód)
P – orzecznik wniosku, zwany też terminem większym (w naszym przy-
kładzie była to nazwa pierwiastek)
M – termin średni – nazwa, który powtarza się w obu przesłankach (w na-
szym przykładzie była to nazwa metal)
Zawsze termin wspólny obu przesłankom będziemy oznaczali literą M (od łac.
medius – średni, także w sensie: „pośredniczący” między nazwą S a nazwą P).
Sylogizm jest wnioskowaniem, w którym ze stosunków, w jakim są zakresy nazw
S Soraz M
oraz M ii PPoraz M
oraz M
S P
wyciąga się wniosek, jaki jest stosunek między zakresami S oraz P.

Termin większy nazywany jest większym dlatego, że stojąc na miejscu orzecz-
nika w zdaniu będącym wnioskiem, z reguły wskazuje zbiór o większym zakre-
80
sie, niż zakres podmiotu, nazywanego z tego powodu terminem mniejszym. Np.
w zdaniu „Każdy goryl jest małpą” zakres nazwy goryl (podmiot) jest podrzędny
wobec zakresu nazwy małpa (orzecznik).
małpa
goryl
Przesłanką większą nazywa się przesłankę, w której występuje termin więk-

szy (orzecznik wniosku), natomiast przesłanka mniejsza to ta, która zawiera ter-
min mniejszy. Jako pierwszą zapisuje się przesłankę większą.
Przeanalizujmy przykład:
P M
Każdy drapieżnik jest mięsożerny. → przesłanka większa PaM
S M
Żadna krowa nie jest mięsożerna. → przesłanka mniejsza SeM
S P
Żadna krowa nie jest drapieżnikiem. → wniosek SeP
Zawsze oznaczania terminów symbolami S, P, M zaczynamy od wniosku.

Szukamy we wniosku podmiotu – jest to pierwsza nazwa w zdaniu – i oznaczmy
jako S. Szukamy następnie tej samej nazwy w przesłance i tam też nad tą samą
nazwą stawiamy S.W naszym przykładzie S – krowa. Analogicznie postępujemy
z orzecznikiem wniosku, u nas P – drapieżnik. Wniosek zawsze ma postać S…P.
Nad nazwą powtarzającą się w obu przesłankach stawiamy M, w powyższym
przykładzie M – mięsożerny(a). Przymiotnik mięsożerny nie jest nazwą, ale gdy
dodamy domyślne słowo – np. zwierzę – otrzymujemy nazwę. Pamiętamy bo-
wiem, że poprawny sylogizm musi zawierać 3 nazwy: S, P, M.
Otrzymaliśmy tryb sylogistyczny:
PaM
SeM
SeP
Sylogizmy są wnioskowaniami, w których rozważamy stosunki między za-
kresami trzech nazw. W naszym przykładzie są to nazwy: krowa, mięsożerna,
drapieżnik. Rozważmy, w jakim stosunku pozostają do siebie:
• PaM – zakres nazwy drapieżnik jest podrzędny (zawiera się w zakresie)
wobec nazwy mięsożerny
• SeM – zakres nazwy krowa wyklucza się z zakresem nazwy mięsożerna
81
Z powyższych stosunków wyprowadza się wniosek o stosunku, w jakim po-
zostają S oraz P:
• SeP – zakresy nazw krowa oraz drapieżnik są rozłączne.
Przykład 3.1
Wskaż tryb sylogistyczny odpowiadający podanemu niżej wnioskowaniu:
Niektórzy politycy są snobami.
Każdy snob jest osobą bezkrytyczną.
Niektóre bezkrytyczne osoby są politykami.
Oznaczamy: S – bezkrytyczna osoba, P – polityk, M – snob
Otrzymujemy tryb sylogistyczny:
PiM
MaS
SiP
3.2. Figury sylogizmu

Zbierzmy otrzymane dotąd tryby sylogistyczne. Są to:
MaP PaM PiM

SaM SeM MaS
SaP SeP SiP
Przepiszmy teraz te tryby, pozbawiając je funktorów:

M P P M P M
S M S M M S
S P S P S P
Wniosek ma zawsze postać S..P. Podane tryby różnią się położeniem termi-
nu średniego M. Oprócz wymienionych wyżej układów możliwy jest jeszcze
jeden:
M P
M S
S P
Termin średni może w przesłankach zajmować różne miejsca, może być za-
równo podmiotem, jaki i orzecznikiem. Zależnie od położenia M rozróżnia się
cztery figury sylogizmu.
Można je przedstawić za pomocą następujących schematów:
82
Figura 1 Figura 2 Figura 3 Figura 4
M P P M M P P M
S M S M M S M S
S P S P S P S P
Linie poziome oznaczają związki między terminami w przesłankach oraz we

wniosku. Linie pionowe i ukośne pokazują związki między przesłankami, za-
chodzące dzięki powtarzającemu się w obydwu przesłankach terminowi śred-
niemu M.
Zwróćmy uwagę, że wniosek wygląda zawsze tak samo dla wszystkich figur:
S—P.
Figura 1
M P Termin średni M jest podmiotem przesłanki większej i orzecznikiem
S M przesłanki mniejszej.
S P
Figura 2
P M Termin średni M jest orzecznikiem w obydwu przesłankach.
S M
S P
Figura 3
M P Termin średni jest podmiotem w obydwu przesłankach.
M S
S P
Figura 4
P M Termin średni M jest orzecznikiem przesłanki większej i podmiotem
M S przesłanki mniejszej.
S P
W każdej figurze pomiędzy terminy przesłanek i wniosku możemy teraz
wstawić symbole a, e, i, o. Np. w figurze pierwszej pierwszą przesłankę można
utworzyć na 4 sposoby: MaP, MeP, MiP, MoP.
Zatrzymajmy na razie pierwszą przesłankę w postaci MaP i zastanówmy się nad
drugą przesłanką. Drugą przesłankę też można zapisać na 4 sposoby: SaM, SeM,
SiP, SoP. Zatem przy pierwszej przesłance MaP i 4 sposobach zapisu drugiej otrzy-
mujemy następujące możliwości wypełnienia symbolami a, e, i, o figury pierwszej:
MaP MaP MaP MaP
SaM SeM SiM SoM
S…P S…P S…P S…P
Ponieważ to samo możemy zrobić i przy kolejnych formach pierwszej przesłan-
ki, daje nam to w sumie 4 x 4 = 16 kombinacji zapisu obu przesłanek figury pierw-
83
szej. Wniosek również można zapisać na 4 sposoby, czyli 16 sposobów zapisu
przesłanek razy 4 formy wniosku: 16 x 4 = 64 różnych kombinacji dwu przesłanek
i wniosku. Powyższe rozważania dotyczyły jedynie figury pierwszej, a ponieważ
mamy 4 figury daje nam to łącznie 4 x 64 = 256 różnych kombinacji. Mamy zatem
aż 256 różnokształtnych schematów, zwanych trybami sylogistycznymi.
Spośród nich tylko 24 tryby, po 6 z każdej figury, są sylogizmami poprawnym
(prawdziwymi czyli niezawodnymi).
Średniowieczni uczniowie szkół scholastycznych nadali nazwy wszystkim
24 niezawodnym trybom, z czego 19 spośród nich zawiera poniższa tabelka:
FIGURA TRYB NIEZAWODNY
1 Barbara Celarent Darii Ferio
2 Cesare Canestres Festino Baroco
3 Darapti Felapton Disamis Datisi Bocardo Ferison
4 Bamalip Camenes Dimatis Fesapo Fresison
W każdej nazwie trybu sylogistycznego występują zawsze tylko 3 samogłoski

wybrane z 4. samogłosek a, e, i, o. Dwie pierwsze samogłoski pochodzą z dwóch
przesłanek danego trybu, trzecia zaś z wniosku.
Weźmy dla przykładu nazwę Celarent. Jest to nazwa 1. figury postaci:
M P
S M
S P
Wstawiając do pierwszej przesłanki pierwszą samogłoskę z nazwy Celarent,
czyli e, otrzymujemy MeP, a zatem pierwsza przesłanka jest zdaniem ogólno-
przeczącym. Wstawiając a do drugiej otrzymamy zdanie ogólnotwierdzące
SaM, natomiast wstawiając e do wniosku otrzymamy zdanie ogólnoprzeczące
SeP. Otrzymaliśmy zatem następujący sylogizm, zwany Celarent:
MeP
SaM
SeP
Oprócz trybów wymienionych w rozważanej tabeli jest jeszcze 5 trybów
podrzędnych. Otrzymamy je z tych jedynych trybów, które mają wniosek ogól-
ny (czyli w nazwie ostatnia samogłoska będzie literą a lub e). Wniosek ogólny
mają tryby: Barbara, Celarent, Cesare, Camestres, Camenes. Potrzebne tu będzie
tzw.prawo subalternacji, czyli podporządkowania, ukazujące jeden ze związków
kwadratu logicznego:
Ze zdania ogólnego wynika zdanie szczegółowe tej samej jakości, o tym
samym podmiocie i orzeczniku.
Zatem a we wniosku możemy zamienić na i, natomiast e na o. Z Barbara
otrzymamy Barbari, z Cesare – Cesaro itd.
84
3.3. Sprawdzanie poprawności (niezawodności) trybów
sylogistycznych
Jedną z najważniejszych umiejętności, jaka łączy się z nauką o sylogizmach,
jest umiejętność odróżniania trybów zawodnych od niezawodnych, będących
prawami logicznymi. Zadaniu temu służy kilka metod. Najprostsza polega na
sprawdzeniu, czy badany tryb jest jednym z nazwanych trybów, wymienianych
w zestawieniu w paragrafie poprzednim. Pozostałe metody to: metoda podsta-
wiania, algorytmiczna, metoda graficzna i aksjomatyczna. Skupimy się w niniej-
szym zbiorze jedynie do metody podstawiania i metody algorytmicznej.
3.3.1. Sprawdzanie poprawności trybów sylogistycznych metodą

podstawiania
Metoda podstawiania służy wykazywaniu, że dany tryb jest niepoprawny.
W trybie, który podejrzewamy, iż jest wadliwy, podstawiamy pod S, P, M ja-
kieś nazwy. Metoda ta wymaga nieco inwencji, musimy bowiem zrobić to tak,
aby przesłanki okazały się zdaniami prawdziwymi. Jeśli wtedy wyniknie z nich
wniosek fałszywy tryb okaże się niepoprawny. Pamiętamy przy tym, że wolno
nam używać tylko nazw niepustych i ogólnych.
Przykład 3.3.1. Weźmy tryb:

MaP
SeM
SeP
Postawmy: S – pszczoła, P – owad, M – motyl Otrzymamy:
Każdy motyl jest owadem.
Żadna pszczoła nie jest motylem.
Żadna pszczoła nie jest owadem
Mamy zatem sytuację, kiedy prawdziwe przesłanki prowadzą do fałszywego
wniosku. Rozważany tryb sylogistyczny jest zatem niepoprawny.
3.3.2. Sprawdzanie poprawności trybów sylogistycznych metodą

algorytmiczną
Algorytm to ściśle określony sposób postępowania, dający gwarancję osiąg-
nięcia zamierzonego rezultatu w skończonej liczbie kroków. Metoda algoryt-
miczna wskazuje jasno określoną procedurę, której przestrzeganie daje zawsze
pewny wynik9. W sylogistyce metoda ta polega na sprawdzaniu, czy badany tryb
sylogistyczny spełnia strukturalne warunki poprawności. Warunki te zawarte są
w pięciu regułach. Każda z tych reguł musi być jednocześnie spełniona, aby tryb
9
Przykładem ze szkolnej matematyki jest algorytm znajdywania pierwiastków równania
kwadratowego.
85
był poprawny. Wystarczy, by choć jedna reguł była niespełniona, aby tryb był
niepoprawny, a przeprowadzone zgodnie z nim wnioskowanie – zawodne.
Reguły można podzielić na dwie grupy:
1. Reguły związane z jakością przesłanek i wniosku (pojęcie jakości odnosi
się do rodzaju używanych zdań: czy są twierdzące czy przeczące); (trzy
reguły).
2. Reguły związane z rozkładem użytych terminów; (dwie reguły).
Reguły
poprawności
sylogizmu
reguły jakości reguły rozkładu

przesłanek i wniosku terminów
(3) (2)
REGUŁY POPRAWNOŚCI SYLOGIZMU

Reguły jakości:
1. Żaden wniosek nie może wynikać z dwóch przesłanek przeczących.
2. Jeśli jedna z przesłanek jest przecząca, wniosek musi być przeczący.
3. Przeczący wniosek nie może wynikać z dwóch twierdzących przesłanek.
Reguły rozkładu:
4. Termin średni M musi być rozłożony co najmniej raz.
5. Jeżeli termin S lub P nie jest rozłożony w przesłankach, nie może być
rozłożony we wniosku.
Łączne spełnienie powyższych reguł stanowi konieczny warunek poprawno-

ści sylogizmu. Z podanych wyżej reguł można wyprowadzić inaczej formuło-
wane reguły, dające wskazówki co do budowy poprawnego sylogizmu. I tak na
podstawie reguł rozkładu można wypowiedzieć zasadę:
Żaden wniosek nie może wynikać z dwóch przesłanek szczegółowych.
Regułę 5. można także sformułować następująco: Jeśli któryś z terminów
wniosku (S lub P) jest we wniosku rozłożony, to musi być rozłożony także
w przesłance. Pożyteczne bywa także pamiętanie średniowiecznej zasady:
„poprawny wniosek idzie za gorszą przesłanką”.
„Gorsza” przesłanka to:
• w przypadku kryterium jakości – przesłanka przecząca
• w przypadku kryterium ilości – przesłanka szczegółowa
86
Czyli jeśli jedna z przesłanek jest szczegółowa – poprawny wniosek musi
szczegółowy, jeśli jedna z przesłanek jest przecząca – poprawny wniosek musi
przeczący.
Czasami mamy do czynienia z wnioskowaniem, które ma pozornie postać
sylogizmu, lecz sylogizmem nie jest. Oto przykład:
Każda mysz jest gryzoniem.
Niektóre urządzenia optyczne są myszami.
Niektóre urządzenia optyczne są gryzoniami.
Tryb sylogistyczny zbudowany w oparciu o to wnioskowanie jest formalnie
poprawny – jest to tryb Darii 1.figury. Fałszywy wniosek jest wynikiem pojawie-
nia się tzw. błędu 4. terminu (zwanego inaczej błędem quaternio terminorum).
Jeden z terminów wzięty jest tu w dwóch znaczeniach. W naszym przypadku
w dwu znaczeniach występuje termin średni M:
M1 – mysz jako zwierzę
M2 – mysz jako komputerowe urządzenie wskazujące
W istocie tryb powinien być zapisany:
M1aP
Si M2
SiP
Sylogizm wiąże ze sobą trzy nazwy. Struktura o czterech nazwach nie jest sy-
logizmem (czyli nie jest to nawet błędny sylogizm), stąd też w regułach popraw-
ności sylogizmu nie wymienia się wymogu trzech terminów, ponieważ związany
jest on z samą definicją sylogizmu.
Jeśli sylogizm spełnia wszystkie reguły poprawności, a jednocześnie prze-
słanki są zdaniami prawdziwymi, wówczas niemożliwe jest, aby wniosek był
fałszywy. Natomiast sylogizm formalnie niepoprawny może prowadzić od praw-
dziwych przesłanek do fałszywego wniosku.
SYLOGIZM
PRZESŁANKI
POPRAWNY
PRAWDZIWE
FORMALNIE
WNIOSEK
PRAWDZIWY
Sylogizmem słusznym nazywamy sylogizm, który spełnia warunki:

1. poprawności formalnej (spełnia łącznie wszystkie reguły poprawności);
2. poprawności materialnej (przyjmuje za przesłanki zdania prawdziwe).
87
poprawność
formalna
słuszny
sylogizm
poprawność
materialna
Sylogizmem niesłusznym ze względu na błąd materialny – przy spełnieniu

formalnej poprawności – będzie następujący sylogizm:
Każda ryba ma skrzela.
Każdy delfin jest rybą.
Każdy delfin ma skrzela.
Od strony formalnej sylogizm jest poprawny (tryb Barbara 1.figury), ale za-
wiera błąd materialny: druga przesłanka jest fałszywa, stąd też fałszywy wniosek.
Zdarza się, że sylogizm jest wypowiadany w formie niekompletnej i jedna
z przesłanek jest przesłanką domyślną. Przeważnie jest ona przemilczana jako
oczywista. Przesłankę taką nazywamy entymematyczną a skrócony sylogizm –
entymematem. Tak na przykład jest w rozumowaniu:
Każdy słoń jest ssakiem, jest zatem stałocieplny.
Przesłanką domyślną jest Każdy ssak jest stałocieplny. W formie pełnej jest to
sylogizm trybu Barbara:
Każdy ssak jest stałocieplny.
Każdy słoń jest ssakiem.
Każdy słoń jest stałocieplny.
Przesłanka entymematyczna – to przesłanka przemilczana, domyślna.
Przykład 3.3.2.
Sprawdźmy metodą algorytmiczną formalną poprawność sylogizmu:
Każda ryba pływa w wodzie.
Każdy karp pływa w wodzie.
Każdy karp jest rybą.
Przesłanki tego sylogizmu nie są dane w tzw. postaci normalnej, czyli pod-
miotowo-orzecznikowej typu „Każde S jest P”. Gdy jednak zamiast wyrażenia
pływa w wodzie damy np. jest istotą pływająca w wodzie lub jest czymś pływa-
jącym w wodzie zachowamy tę samą treść zdania, i uzyskamy trzecią nazwę,
która w tym wypadku przyjmie pozycję terminu średniego. Zauważmy, że w wy-
rażeniu pływa w wodzie występuje co prawda nazwa woda, ale nie jest ona tu
orzecznikiem. (Nie twierdzimy przecież: Każdy karp jest wodą tylko Każdy karp
jest czymś, co pływa wodzie).
88
Postawmy zatem: S – karp, P – ryba, M – istota pływająca w wodzie
P M
S M
Każdy karp pływa w wodzie.
S P
Każdy karp jest rybą.
PaM
SaM
SaP
Ponieważ zarówno przesłanki, jak i wniosek są zdaniami twierdzącymi, wi-
dać, że reguły1.-3. są spełnione. Aby sprawdzić reguły 4. i 5. zaznaczmy na
trybie terminy rozłożone, korzystając ze wzorów rozkładu (rozdz. 2.3).
(S)aP (S)e(P) (P)aM

SiP So(P) (S)aM
(S)aP
Wszystkie zdania w naszym sylogizmie to zdania ogólnotwierdzące typu

„a”, a takie zdania mają rozłożony tylko podmiot. W naszym przykładzie termin
średni w obu przesłankach występuje na miejscu orzecznika, zatem nie jest roz-
łożony ani raz. Reguła 4. nie jest spełniona, sylogizm jest niepoprawny. Wystę-
puje tu błąd nazywamy błędem nierozłożonego terminu średniego.
Wielu osobom podany wyżej sylogizm na pierwszy rzut oka wydaje się poprawny.
Wyjaśnić to można tym, że każde ze zdań w nim występujących jest prawdziwe. Nie-
mniej, ze względu na wadliwą budowę sylogizmu (czyli fakt, że sylogizm nie spełnia
jednej z reguł poprawności) podany wniosek z przesłanek nie wynika. Wystarczy za-
mienić nazwę karp na nazwę nurek aby zobaczyć, że prawdziwe przesłanki prowadzą
do jawnie fałszywego wniosku, co z kolei dowodzi niepoprawności sylogizmu.
Każdy nurek pływa w wodzie.
Każdy nurek jest rybą.
Przykład 3.3.3.
Sprawdźmy poprawność sylogizmu:
Żaden pies myśliwski nie memła zwierzyny.
Żaden kundel nie jest psem myśliwskim.
Każdy kundel memła zwierzynę.
Podany sylogizm ma obie przesłanki przeczące – zatem nie spełniona jest
reguła 1. – a zatem sylogizm jest niepoprawny.
89
Przykład 3.3.4.
Sprawdźmy poprawność sylogizmu:
Wszystkie kaczki są ptakami.
Żadne kury nie są kaczkami.
Żadne kury nie są ptakami.
(M)aP
(S)e(M)
(S)e(P)
Sylogizm spełnia reguły jakości. Zaznaczenie terminów rozłożonych poka-
zuje, że 1. reguła jest spełniona – termin średni jest rozłożony nawet dwa razy.
Nie jest natomiast spełniona reguła 5. Sylogizm jest zatem niepoprawny, a błąd
tu pojawiający się nazywa się błędem niedozwolonego rozkładu. Błąd bierze
się stąd, że wniosek „chce powiedzieć” więcej, niż pozwala mu przesłanka: prze-
słanka bowiem mówi jedynie o części zbioru ptaków (P – ptaki jest w przesłance
terminem nierozłożonym), natomiast wniosek odnosi się do całego zbioru pta-
ków (P we wniosku jest terminem rozłożonym).Wniosek jest zatem nieupraw-
niony. Zwróćmy też uwagę, że niepoprawna konstrukcja sylogizmu powoduje,
iż prawdziwe przesłanki prowadzą do jawnie fałszywego wniosku.
3.4. Zadania
Zadanie 3.1. Wypisz termin mniejszy S (podmiot wniosku), termin większy P
(orzecznik wniosku) oraz termin średni M (nazwa powtarzająca się w przesłan-
kach) z podanych niżej sylogizmów. Przedstaw następnie sylogizmy w postaci
formalnej (jako tryby sylogistyczne). Sprawdź, czy badany tryb ma swą nazwę
jako tryb poprawny.
a)
Każda gwiazda seriali jest celebrytą.
Niektórzy wielcy aktorzy nie są celebrytami.
Niektórzy wielcy aktorzy nie są gwiazdami seriali.
b)
Niektórzy studenci lubią czeskie filmy.
Każdy, kto lubi czeskie filmy ma poczucie humoru.
Niektóre osoby z poczuciem humoru są studentami.
c)
Każdy, kto dorzuca marihuanę do kadzidła jest przestępcą.
Żaden kościelny nie dorzuca marihuany do kadzidła.
Żaden kościelny nie jest przestępcą.
90
Zadanie 3.2. Dopisz poprawny wniosek (jeśli jest to możliwe) do podanych try-
bów sylogistycznych, traktując pierwszą z przesłanek jako przesłankę większą.
Dla poprawnych trybów wskaż, jakiej są figury i podaj ich nazwy.
a) PiM b) PeM c) PaM
MaS SiM SaM
…… …… ……
d) PeM e) PeM f) MaP

MaS MeS MaS
…… …… ……
Zadanie 3.3. Uzupełnij tryb sylogistyczny o brakującą przesłankę tak, aby otrzy-
mać tryb poprawny. W rozwiązaniu uwzględnij zasadę głoszącą, że poprawny
wniosek idzie za „gorszą” przesłanką (np. jeśli wyciągnięty poprawnie wniosek
jest przeczący, to znaczy, że jedna z przesłanek musiała być przecząca – patrz
s. 86).
a) MeP b) MiP c) …. d) …..
…… …… MaS MiS
SeP SiP SiP SoP
e) MaP f) PaM g) …. h) ….
…… …… SaM MaS
SiP SoP SeP SoP
Zadanie3.4. Wykaż stosując metodę podstawiania, że następujące tryby sylogi-

styczne są zawodne.
a) MaP b) PaM c) MeP
SeM MaS SeM
SeP SaP SaP
d) PaM e) MaP f) PaM

SaM MeS MiS
SaP SeP SiP
Zadanie 3.5. Uzupełnij podany tryb sylogistyczny tak, aby był poprawny. Dla
skrócenia zapisu zdania typu nie–P zapiszemy w postaci P'.
a) MaP' b) ~(PaM') c) ~(MoP) d) M…P'
SoM' M…S M…S' ~(M'iS)
S…P PoS' ~(PeS') PaS'
91
e) …… f) ~(MoP') g) ~(MeP') h) M'aP'
~(SiM') …… S'aM' ……
~(PoS') ~(SeP') …… ~(PoS')
Zadanie 3.6. Sprawdź poprawność sylogizmu metodą algorytmiczną:

a) Każdy malarz jest artystą.
Niektórzy artyści są egocentrykami.
Niektórzy egocentrycy są malarzami.
b) Niektóre szafiry nie są niebieskie.

Każdy szafir jest korundem.
Niektóre korundy nie są niebieskie.
c) Żaden grafoman nie jest literatem.

Żaden poeta nie jest grafomanem.
Każdy poeta jest literatem.
d) Każdy bal jest ciężki.

Niektóre zabawy nie są balami.
Niektóre zabawy nie są ciężkie.
e) Każdy kłamca jest nieuczciwy.

Żaden moralista nie jest kłamcą.
Żaden moralista nie jest nieuczciwy.
f) Każdy fakir jest mistykiem.

Niektórzy buddyści nie są mistykami.
Niektórzy buddyści nie są fakirami.
g) Niektórzy nauczyciele nie są biologami.

Każdy biolog jest absolwentem wyższej uczelni.
Niektórzy absolwenci wyższej uczelni nie są nauczycielami.
h) Każdy, kto pomaga biednym zasługuje na szacunek.

Niektórzy bogaci ludzie nie pomagają biednym.
Niektórzy bogaci ludzi nie zasługują na szacunek.
Zadanie 3.7. Jeśli jest to możliwe, wyprowadź wniosek z podanych przesłanek.

a) Niektóre pożyczki nie są opłacalne.
Każda pożyczka jest zobowiązaniem.
….…………………………………
92
b) Każdy kot lubi polować.
Niektóre Mruczki nie lubią polować.
…………………………………….
c) Każdy pies jest ssakiem.

Każdy jamnik jest ssakiem.
…………………………….
d) Żaden chuligan nie jest dobrym uczniem.

Żadne z moich dzieci nie jest chuliganem.
………………………………………….
e) Niektóre normy moralne są wywiedzione z zasad religijnych.

Niektóre normy moralne są wynikiem potrzeb społecznych.
………………………………………………………..
f) Zawsze działalność artystyczna wymaga talentu.

Czasami fotografowanie jest działalnością artystyczną.
………………………………………………………….
g) Żaden prezes nie jest zwolennikiem państwowej kontroli nad bankami.

Każdy członek ruchu „Oburzonych” jest zwolennikiem państwowej
kontroli nad bankami.
…………………………………………………………………………….
h) Zawsze czymś niekorzystnym dla demokracji jest nadmierne rozwarstwie-

nie społeczne.
Zawsze nadmierne rozwarstwienie społeczne jest związane z istnieniem
kominów płacowych.
…………………………………………………………………
i) Zawsze zniszczenie embrionów jest morderstwem.

Czasami stosowanie metody zapłodnienia in vitro wymaga zniszczenia
embrionów.
………………………………………………………………
j) Nigdy reklama nie jest mówieniem całej prawdy.

Niekiedy mówienie całej prawdy nie jest opłacalne.
………………………………………………………
93
Zadanie 3.8. Spróbuj wyprowadzić wniosek z podanych przesłanek. Jeśli to
się nie uda, sprawdź, czy zamiana kolejności przesłanek (czyli przyjęcie drugiej
z przesłanek za większą) umożliwi wyprowadzenie poprawnego wniosku.
a) Każdą spółka z siedzibą w raju podatkowym jest firma unikającą
płacenia wysokich podatków.
Niektóre korporacje są spółkami z siedzibą w raju podatkowym.
……………………………………………………………….
b) Każda żyrafa jest ssakiem .

Żaden człowiek nie jest żyrafą.
………………………………
c) Niektórzy chrześcijanie nie cenią papieża.

Wszyscy katolicy cenią papieża.
……………………………………………
d) Żadne zabobony nie są oparte na nauce.

Niektóre popularne przekonania są zabobonami.
……………………………………………………
e) Zawsze dereglamentacja rynków jest wycofaniem się państwa

z odpowiedzialności za rynki.
Zawsze wycofanie się państwa z odpowiedzialności za rynki jest
realizacją polityki neoliberalnej.
………………………………………………………………..
f) Każda regulacja jest sposobem budowania ładu społecznego.

Każde wyznaczanie minimalnego poziomu wynagrodzeń jest regulacją.
……………………………………………………………………………
Zadanie 3.9. Uzupełnij sylogizm, wskazując przesłankę entymematyczną (do-

myślną) tak, aby był sylogizmem formalnie poprawnym.
a) Każdy delfin jest ssakiem, zatem każdy delfin jest żyworodny.
b) Żaden architekt nie aprobuje reklam na budynkach, zatem niektórzy radni
nie są architektami.
c) Żadna eutanazja nie jest zabiciem wbrew woli człowieka, zatem żadna
eutanazja nie jest morderstwem.
d) Każdy liberał jest przeciwny nacjonalizacji banków, zatem wszyscy w partii
„Peron Obywateli” są przeciwni nacjonalizacji banków.
e) Niektórzy posłowie są członkami Opus Dei, a więc są zobowiązani do po-
słuszeństwa wobec Kościoła.
94
f) Niektórzy rolnicy biorący dopłaty nie są przeciwnikami Unii Europejskiej,
zatem nie są „prawdziwymi Polakami”.
g) Każda moralna kobieta jest gotowa poświecić swe życie dla życia swego
nienarodzonego dziecka, więc żadna nie jest feministką.
h) Każdy hipis jest krytykiem konsumpcjonizmu, zatem niektórzy konserwa-
tyści nie są krytykami konsumpcjonizmu.
Odpowiedzi
Zadanie 3.1.
a) Oznaczmy:
S – wielcy aktorzy
P – gwiazdy seriali
M – celebryci
Tryb:
PaM
SoM
SoP
Jest to tryb 2. figury o sekwencji funktorów a–o–o, występuje wśród trybów
poprawnych pod nazwą Baroco.
b) Oznaczmy:
S – osoba z poczuciem humoru
P – student
M – osoba lubiąca czeskie filmy
Wyrażenie lubią czeskie filmy należy zamienić na takie, które zawiera sło-
wo jest oraz stosowną nazwą – tak, aby z rozważanego zdania otrzymać zdanie
kategoryczne (takie, które za pomocą jednego z funktorów a, i, e, o łączy dwie
nazwy.) W tym wypadku może to być np. osoba lubiąca czeskie filmy albo ktoś,
kto lubi czeskie filmy. Jedno i drugie wyrażenie nadaje się zarówno na podmiot
jak i orzecznik w zdaniu kategorycznym – jest zatem nazwą.
Tryb:
PiM
MaS
SiP
Jest to tryb 4. figury o nazwie Dimatis.
c) Oznaczmy:
S – kościelny
P – przestępca
M – ktoś, kto dorzuca marihuanę do kadzidła
95
Tryb:
MaP
SeM
SeP
Jest to tryb 1. figury, wśród nazw poprawnych trybów tej figury nie znajdujemy
takiej, która zawiera samogłoski symbolizujące funktory w kolejności a–e–e.
Zadanie 3.2.
a) SiP, 4. figura, tryb Dimatis,
b) SoP, 2. figura, tryb Festino,
c) Nie ma poprawnego wniosku, termin średni M nie jest rozłożony w żadnej
przesłance (nie jest zatem spełniona 4. reguła poprawności sylogizmu),
d) SoP, 4. figura, tryb Fesapo,
e) Nie ma wniosku, nie jest spełniona reguła 1.
f) SiP, 3. figura, tryb Darapti,
Zadanie 3.3.
a) SaM
Wniosek i jedna z przesłanek są przeczące, zatem brakująca przesłanka po-
winna być twierdząca (zobacz reg. 3 poprawności sylogizmów). Ponieważ wnio-
sek jest ogólny, brakująca przesłanka też musi być ogólna (pamiętamy, że po-
prawny wniosek „idzie” za gorszą przesłanką; gdyby brakująca przesłanka była
szczegółowa, poprawny wniosek musiałby być szczegółowy). Brakuje drugiej
przesłanki, zwanej mniejszą, która łączy termin S oraz M, czyli rozwiązaniem
może być SaM lub MaS. Zaznaczmy rozkład terminów:
(M)e(P)
……
(S)e(P)
Skoro S jest terminem rozłożonym we wniosku, to zgodnie z regułą 5. musi
być także rozłożony w przesłance, zatem odpada (M)aS, zostaje zatem (S)aM.
Otrzymujemy tryb Celarent 1. figury.
b) MaS,
Zarówno dana przesłanka jak i wniosek są zdaniami twierdzącymi i szcze-
gółowymi. Brakująca przesłanka musi być twierdząca (reg. 3) i ogólna, a te wy-
mogi spełnia zdanie MaS lub SaM. Odrzucamy SaM, bo przy tej przesłance
nie byłaby spełniona reg. 4., która wymaga, aby termin średni był rozłożony co
najmniej raz. Otrzymujemy tryb Disamis 3. figury.
c) PiM ( Dimatis 4 f.) lub MiP (Disamis, 3. f) lub MaP (Darapti 3 f.) lub PaM
(Bamalip, 4. f.)
d) PeM (Fresison, 4 f.) lub MeP (Ferison, 3. f.)
e) SiM (Darii, 1. f.) lub MiS (Datisi, 3. f.) lub MaP (Barbari, 1. f.) lub PaM
(Bamalip, 4. f.)
96
Należy pamiętać, że z trybów o wniosku ogólnym (np. Barbara lub Cane-
stres) zgodnie z prawem podporządkowania (SaP→Sip, SeP→SoP0 możemy
otrzymać tryb o wniosku szczegółowym (np. Barbari lub Canestros)
f) SoM (Baroco, 2. f.) lub SeM (Canestros, 2. f.) lub Camenos (4. f.)
g) PeM (Cesare, 2. f.) lub MeP (Celarent, 1. f.)
h) MoP (Bocardo, 3. f.) lub MeP (Felapton, 3. f.) lub PeM (Fesapo, 4. f.)
Zadanie 3.4. Wszystkie podstawienia pod nazwy S,P,M dobieramy tak, aby
otrzymane przesłanki były zdaniami prawdziwymi. Jeżeli otrzymany wniosek
będzie zdaniem fałszywym, to znaczy, że tryb sylogistyczny jest niepoprawny.
W podanych w tabelce przykładach prawdziwe przesłanki prowadzą do fał-
szywego wniosku.
Przykładowe podstawienia nazw

Przykład Sylogizm
M P S
Każda mysz jest gryzoniem.
MaP
Żadna wiewiórka nie jest myszą.
a) SeM mysz gryzoń wiewiórka
Żadna wiewiórka nie jest
SeP
gryzoniem.
PaM Każda papuga jest ptakiem.
b) MaS ptak papuga kręgowiec Każdy ptak jest kręgowcem.
SaP Każdy kręgowiec jest papugą.
MeP Żaden motyl nie jest ptakiem.
c) SeM motyl ptak ssak Żaden ssak nie jest motylem.
SaP Każdy ssak jest ptakiem.
PaM Każdy pawian jest małpą.
d) SaM małpa pawian szympans Każdy szympans jest małpą.
SaP Każdy szympans jest pawianem.
MaP Każda mrówka jest owadem.
e) MeS mrówka owad osa Żadna mrówka nie jest osą.
SeP Żadna osa nie jest owadem.
PaM Każda puma jest drapieżnikiem.
f) MiS drapieżnik puma lew Niektóre drapieżniki są lwami.
SiP Niektóre lwy są pumami.
Zadanie 3.5.
W podanych niżej rozwiązaniach symbol „→” oznacza przekształcenie opar-
te na prawach wnioskowań bezpośrednich, także w przypadku, w którym – jak
w obwersji – zachodzi równoważność zdań, symbolizowana znakiem „≡” .
a) SoP
Musimy tak przekształcić pierwszą przesłankę, aby zamiast P' otrzymać P
(bo we wniosku jest P). Dokonujemy obwersji:
MaP'→MeP.
97
Powinniśmy mieć też jednakowy termin średni w obu przesłankach: M lub M'.
Poddajemy więc drugą przesłankę obwersji, a potem konwersji:
SoM'→SiM→MiS
Mamy zatem dwie możliwości – SiM oraz MiS. W obu przypadkach wniosek
powinien być szczegółowy (bo jedna z przesłanek jest szczegółowa) oraz prze-
czący (bo jedna z przesłanek jest przecząca). Może to być tylko SoM. Pozosta-
wiając w drugiej (tzw. mniejszej) przesłance SiM otrzymujemy tryb Ferio (I f.),
zaś pozostawiając MiS otrzymujemy tryb Ferison (4. f.).
b) MaS
Przesłanka większa: ~(PaM')→PoM'→PiM (kwadrat log., obwersja)
Wniosek: PoS'→PiS→SiP (obwersja, konwersja)
Przesłanka mniejsza musi być zdaniem twierdzącym i ogólnym, zatem MaS.
c) MiS'
~(MoP)→MaP ( kwadrat log.)
~(PeS')→PiS'→S'iP (kwadrat log., konwersja)
Brakującą przesłanka musi być twierdząca i szczegółowa, czyli MiS'.
d) MaP'
~(M'iS)→M'eS→SeM'→SaM (kwadrat log., konwersja, obwersja)
PaS'→SaP' (kontrapozycja)
Brakująca przesłanka musi być twierdząca i ogólna, czyli MaP'.
e) MeP lub PeM
~(SiM)→SeM'→SaM (kwadrat log., obwersja)
~(PoS')→PaS'→PeS→SeP (kwadrat log., obwersja, konwersja)
Brakująca przesłanka musi być przecząca i ogólna, czyli MeP (mamy wtedy
tryb Celarent 1. f.) lub PeM (Cesare 2. f.).
f) SiM lub MiS lub SaM lub MaS
~(MoP')→MaP' →MeP (kwadrat log., obwersja)
~(SeP')→SiP'→SoP (kwadrat log. obwersja)
Brakująca przesłanka musi być twierdząca i może być szczegółowa czyli
SiM (otrzymujemy tryb Ferio 1. f.) lub MiS (Ferison 3. f.) lub ogólna czyli SaM
(Celaront, 1. f.) lub MaS (Cesaro 2. f.)
g) SiP' lub SoP
~(MeP')→MiP' (kwadrat log.)
S'aM'→MaS (kontrapozycja)
Przy pozostawieniu przesłanek w takiej formie, tj. P' wnioskiem będzie
SiP'(tryb Disamis, 3. f.). Możemy uprościć przesłankę większą (eliminując za-
przeczenie w terminie większym P) dokonując obwersji:
MiP'→MoP
Otrzymamy wówczas wniosek SoP (tryb Bocardo 3. f.)
h) MeS lub SeM
M'aP'→PaM (kontrapozycja)
98
~(PoS')→PaS'→PeS→SeP (kwadrat log., obwersja, konwersja)
Wstawiając jako mniejszą przesłankę SeM otrzymujemy tryb Camestres 2. f.,
zaś wstawiając MeS otrzymujemy tryb Camenes.
Zadanie 3.6.
a) Sylogizm niepoprawny, błąd nierozłożonego terminu średniego
Oznaczmy:
S – egocentryk,
P – malarz,
M – artysta,
Zapisujemy tryb i zaznaczamy terminy rozłożone:
(P)aM
MiS
SiP
Widzimy, że termin średni M nie jest rozłożony ani raz, nie jest zatem speł-
niona reguła 1.
a) Sylogizm poprawny, tryb Bocardo, 3. figura,
Mo(P)
(M)aS
So(P)
b) Sylogizm niepoprawny, ma dwie przeczące przesłanki, złamana reguła 1.
MeP
SeM
SaP
c) Sylogizm niepoprawny, błąd niedozwolonego rozkładu
P jest terminem rozłożonym we wniosku, chociaż nie jest rozłożony w prze-
słance (zatem niespełniona jest reguła 5.)
(M)aP
So(M)
So(P)
Ponadto domyślamy się tu jeszcze błędu 4.terminu (quaternio terminorum):
w pierwszej przesłance słowo bal odnosić się może do obrobionego pnia drzewa,
w drugiej zaś do dużej zabawy.
e) Sylogizm niepoprawny, błąd niedozwolonego rozkładu
(M)aP
(S)e(M)
(S)e(P)
f) Sylogizm poprawny, tryb Baroco II figury
(P)aM
So(M)
So(P)
99
g) Sylogizm niepoprawny, błąd niedozwolonego rozkładu (złamana reguła 5.)
Po(M)
(M)aS
SoP
h) Sylogizm niepoprawny – błąd niedozwolonego rozkładu .
Każdy sylogizm łączy 3 nazwy. W podanym wnioskowaniu nie są one dane
wprost, ale można je wskazać:
S – bogaci ludzie
P – (osoby) zasługujące na szacunek
M – (osoby) pomagające biednym
(M)aP
So(M)
So(P)
Po zaznaczeniu terminów rozłożonych widać, że w sylogizmie złamana jest
reguła 5. poprawności. Przesłanka mówi o części zakresu P, a wniosek o całości
– jest zatem nieuprawniony.
Zadanie 3.7.
a) Niektóre zobowiązania nie są opłacalne.
Oznaczmy:
S – zobowiązanie
P – działanie opłacalne
M – pożyczka
MoP
MaS
S…P
Wniosek ma iść za „gorszą” przesłanką; jeśli jedna z przesłanek jest prze-
cząca, poprawny wniosek musi być przeczący, jeśli jedna z przesłanek jest
szczegółowa to wniosek powinien być szczegółowy. Poprawny wniosek w tym
przypadku powinien być więc zarówno szczegółowy, jak i przeczący, czyli SoP.
Otrzymaliśmy tryb Bocardo (fig.3.)
MoP
MaS
SoP
b) Niektóre Mruczki nie są kotami. (tryb Baroco, 2 fig.)
(P)aM
So(M)
So(P)
c) Brak poprawnego wniosku ponieważ nie jest spełniona reguła 4. Termin
średni ssak nie jest rozłożony w żadnej przesłance .
(P)aM
(S)aM
S…P
100
d) Brak poprawnego wniosku ponieważ nie jest spełniona reguła 1. (obie
przesłanki są przeczące).
MeP
SeM
S…P
e) Brak poprawnego wniosku ponieważ nie jest spełniona reguła 4. (wi-
dać także, że nie spełniona jest zasada, głosząca, poprawny tryb nie może mieć
dwóch przesłanek szczegółowych)
MiP
MiS
S…P
f) Czasami fotografowanie wymaga talentu.
MaP
SiM
SiP
Obie przesłanki są twierdzące, zatem wniosek musi być twierdzący (reguła 3.).
Jedna z przesłanek jest szczegółowa, zatem wniosek musi być szczegółowy.
g) Żaden członek ruchu „Oburzonych” nie jest prezesem banku.
PeM
SaM
SeP
Zgodnie z reg. 2 wniosek musi być przeczący, a ponieważ obie przesłan-
ki są zdaniami ogólnymi, wniosek też może być zdaniem ogólnym, czyli SeP
(tryb Cesare, 2. figura) (szczegółowe, czyli „gorsze”, przesłanki nie pozwoliły-
by poprawnie wyciągnąć ogólnego wniosku). Zgodnie z regułami związanymi
z kwadratem logicznym, podporządkowanie pozwala nam na wnioskowanie:
SeP→SoP, zatem wniosek SoP także jest prawidłowy.
h) Niekiedy istnienie kominów płacowych jest czymś niekorzystnym dla de-
mokracji.
(P)aM
(M)aS
SiP
Analiza przesłanek wskazuje, że są to zdania twierdzące, zatem wniosek musi
być twierdzący (1. reguła). Po zaznaczeniu terminów rozłożonych widać, że
S nie może być we wniosku rozłożone, gdyż nie jest rozłożone w przesłance
(reg. 2), zatem nie możemy postawić wniosku (S)aP a tylko SiP.
Otrzymujemy tryb Bamalip (4. figura).
i) Czasami stosowanie metody zapłodnienia in vitro jest morderstwem.
MaP
SiM
SiP
Otrzymaliśmy tryb Darii (1. figura)
101
j) Nie ma poprawnego wniosku. Obie przesłanki są przeczące, zatem sylo-
gizm łamałby 1. regułę poprawności.
PeM
MoS
S…P
Zadanie 3.8.
a) Oznaczmy:
S – korporacja,
P – firma unikająca płacenia wysokich podatków,
M – spółka z siedzibą w raju podatkowym
Mamy tu tryb:
(M)aP
SiM
S…P
Jedyny możliwy i poprawny wniosek ma postać SiP i brzmi:
Niektóre korporacje są firmami unikającymi płacenia wysokich podatków.
b) Oznaczmy:
S – człowiek,
P – ssak,
M – żyrafa
(M)aP
(S)e(M)
………
Nie możemy do takich przesłanek dobrać poprawnego wniosku, gdyż zgod-
nie z regułą 2. wniosek powinien być przeczący, czyli SeP lub SoP, ale w obu
przypadkach P byłoby we wniosku rozłożone, choć nie jest rozłożone w prze-
słance i wówczas nie byłaby spełniona reguła 5. Ponadto widzimy, że przesłanki
są zdaniami prawdziwymi, z których wynikałby przy takim wnioskowaniu jaw-
nie fałszywy wniosek SeP: Żaden człowiek nie jest ssakiem lub SoP: Niektórzy
ludzie nie są ssakami.
Zatem traktując pierwsza przesłankę jako większą nie uzyskamy poprawnego
wniosku. Gdy jednak zmienimy kolejność i drugą jako przesłankę potraktujemy
jako większą wówczas mamy:
Żaden człowiek nie jest żyrafą.
Każda żyrafa jest ssakiem
…………………………….
Wówczas:
S – ssak,
P – człowiek,
102
M – żyrafa,
Otrzymujemy tryb 4. figury
(P)e(M)
(M)aS
S…P
Zgodnie z 2.regułą wniosek musi być zadaniem przeczącym, a zgodnie z 5.
regułą S we wniosku nie może być terminem rozłożonym. Jedyny poprawny
wniosek to SoP, czyli: Niektóre ssaki nie są ludźmi. (Jest to zdanie prawdziwe).
Otrzymaliśmy poprawny tryb 4. figury Fesapo.
c) Oznaczmy:
S – katolicy,
P – chrześcijanie,
M – (domyślnie) osoby ceniące papieża.
Po(M)
(S)aM
……..
Pamiętając o ogólnej zasadzie, że wniosek „idzie za gorszą przesłanką” wi-
dzimy, że powinniśmy otrzymać wniosek przeczący i szczegółowy, czyli SoP.
Ale wówczas P we wniosku byłoby rozłożone, choć nie jest rozłożone w prze-
słance. Zatem niespełniona byłaby reguła 5. (Otrzymalibyśmy zresztą jawnie
fałszywe zdanie Niektórzy katolicy nie są chrześcijanami). Jeśli zamienimy ko-
lejność przesłanek, wówczas;
S – chrześcijanie
P – katolicy
PaM
SoM
SoP
który spełnia wszystkie reguły poprawności i jest to tryb Baroco 2. figury.
Wniosek wówczas brzmi:
Niektórzy chrześcijanie nie są katolikami.
d) Niektóre przekonania nie są oparte na nauce. (tryb Ferio 1. figura)
e) Niekiedy realizacja polityki neoliberalnej jest dereglamentacją rynków.

(tryb Bamalip 4. figura, określenia ilościowe każdy i niektóry zostały zmie-
nione na czasowe zawsze i niekiedy)
103
f) Każde wyznaczanie minimalnego poziomu wynagrodzeń jest sposobem budo-
wania ładu społecznego. (Barbara, 1. figura). Poprawny będzie też tryb Barbari.
Zadanie 3.9. W tabelce poszukiwane przesłanki entymematyczne zapisane są

kursywą.
nazwa
Tryb Sylogizm
trybu
MaP Każdy ssak jest żyworodny
Barbara
a SaM Każdy delfin jest ssakiem.
1. f.
SaP Każdy delfin jest żyworodny.
Żaden architekt nie aprobuje reklam na budynkach.
PeM Festino 2.
Niektórzy radni aprobują reklamy na budynkach. lub
SiM f. lub
b (Niektóre osoby aprobujące
(MiS) Fresison
reklamy na budynkach są radnymi.)
SoP 4. f.
Niektórzy radni nie są architektami.
PaM Każde morderstwo jest zabiciem wbrew woli zabitego.
Camestres
c SeM Żadna eutanazja nie jest zabiciem wbrew woli zabitego.
2. f.
SeP Żadna eutanazja nie jest morderstwem.
MaP Każdy liberał jest przeciwny nacjonalizacji banków.
d SaM Wszyscy w partii „Peron Obywateli” są liberałami. Barbara
SaP Wszyscy w partii „Peron Obywateli” są przeciwni 1. f
nacjonalizacji banków.
Wszyscy członkowie Opus Dei są zobowiązani
MaP do posłuszeństwa wobec Kościoła.
Darii
e SiM Niektórzy posłowie są członkami Opus Dei.
1. f.
SiP Niektórzy posłowie są zobowiązani
do posłuszeństwa wobec Kościoła.
PaM Każdy „prawdziwy Polak” jest przeciwnikiem
Unii Europejskiej.
f SoM Niektórzy rolnicy biorący dopłaty nie są przeciwnikami Baroco
Unii Europejskiej. 2. f.
SoP Niektórzy rolnicy biorący dopłaty
nie są „prawdziwymi Polakami”.
PeM Żadna feministka nie jest gotowa poświecić swego życia
dla życia swego nienarodzonego dziecka.
Cesare
g SaM Każda moralna kobieta jest gotowa poświecić swe życie
2. f.
dla życia swego nienarodzonego dziecka.
SeP Żadna moralna kobieta nie jest feministką.
Zadanie nie ma poprawnego rozwiązania

MaP
....
h SoP
niezależnie od rodzaju dodanej przesłanki entymenatycznej,
jest niepoprawny gdyż nie spełnia 5. reguły poprawności (błąd
niedozwolonego rozkładu)
104
Rozdział IV
Klasyczny rachunek zdań
4.1. Funktory rachunku zdań

Logika zdań zajmuje się badaniem związków między zdaniami.
Zdaniem w sensie logicznym nazywamy zdanie w sensie gramatycznym,

któremu można przypisać jedną z dwóch wartości: prawdę (oznaczamy
„1”) lub fałsz (oznaczamy „0”).
Pytanie Czy jutro będzie padać deszcz? nie jest zdaniem w sensie logicznym,
pytaniu nie można bowiem przypisać ani wartości prawdy, ani fałszu. W termi-
nologii gramatycznej zdania w sensie logicznym są zdaniami oznajmującymi.
Możemy je podzielić na zdania proste i złożone (z innych zdań prostych).
Zdania w sensie logicznym oznaczać będziemy symbolami literowymi .
Zwyczajowo są to małe litery: p, q, r, s, t itd. Litery te będziemy je nazywać
zmiennymi zdaniowymi lub argumentami zdaniowymi.
Zdania proste łączymy w zdania złożone za pomocą spójników zdaniowych
zwanych funktorami zdaniowymi (pełnią bowiem funkcję łączenia dwóch zdań
prostych w zdanie złożone).
Rozróżniamy funktory zdaniotwórcze ekstensjonalne i intensjonalne.
Funktory
zdaniotwórcze
ekstensjonalne intensjonalne
Funktory ekstensjonalne (prawdziwościowe) mają tę własność, że wartości

logiczne zdań utworzonych za ich pomocą zależą tylko od wartości logicz-
nych ich argumentów (zdań składowych), a nie od treści tych argumentów.
105
Na przykład spójnik „i” (w logice zwany funktorem koniunkcji) zawsze łączy
dwa zdania prawdziwe w zdanie prawdziwe, niezależnie od treści tych zdań.
Np. zdania Paryż jest stolicą Francji oraz Tygrys jest drapieżnikiem są obydwa
prawdziwe, jak i prawdziwe jest zdanie powstałe z ich połączenia: Paryż jest
stolicą Francji i tygrys jest drapieżnikiem.
Porównajmy dla przykładu, jak zachowuje się spójnik „bo”. Weźmy trzy zda-
nia prawdziwe:
1. Lech Wałęsa był prezydentem Polski.
2. Lech Wałęsa był zatrudniony w stoczni.
3. Lech Wałęsa był wybrany na prezydenta w demokratycznych wyborach.
Zauważmy, że tylko w jednym z trzech przypadków połączenie zdań spójni-
kiem „bo” daje prawdę:
Lech Wałęsa był prezydentem Polski, bo był wybrany na prezydenta w demo-
kratycznych wyborach.
a przy innych połączeniach zdań daje fałsz:
Lech Wałęsa był prezydentem Polski, bo był zatrudniony w stoczni.
Lech Wałęsa był zatrudniony w stoczni, bo był wybrany na prezydenta w de-
mokratycznych wyborach.
Powyższy przykład pokazuje, że spójnik „bo” zachowuje się w sposób nie-
przewidywalny: dwa zdania łączy w prawdę lub w fałsz zależnie od treści zdań
składowych. Taki spójnik nazywa się spójnikiem intensjonalnym. Innym spójni-
kiem intensjonalnym jest wyrażenie wierzę, że lub myślę, że. Np. prawdziwość
zdania Myślę, że dziś jest pełnia księżyca nie zależy od prawdziwości argumentu
Dziś jest pełnia księżyca – może być prawdą, że myślę, iż jest pełnia, zarówno
gdy jest, jak gdy jej nie ma.
W klasycznym rachunku zdań nie stosujemy funktorów intensjonalnych
a tylko ekstensjonalne, czyli prawdziwościowe.
Rachunek zdań posługuje się zmiennymi zdaniowymi, które reprezentują zda-
nia. Wyrażenie, w skład którego wchodzą zmienne zdaniowe, nazywamy funkcją
zdaniową. Gdy dokonamy tzw. konkretyzacji, czyli w miejsce zmiennych pod-
stawimy konkretne zdania, funkcja zdaniowa przekształca się w zdanie.
Przykładem funkcji zdaniowej jest wyrażenie: Jeżeli p, to q. Cechą funkcji
zdaniowej jest to, że przed dokonaniem konkretyzacji nie posiada ona wartości
logicznej. Jeśli funkcja zdaniowa zawiera wyłącznie zmienne zdaniowe, funkto-
ry i nawiasy, przyjmuje wówczas nazwę funkcji logicznej. Przykładem funkcji
logicznej jest wyrażenie p ∨ ~q.
106
Funkcja logiczna
zmienne funktory nawiasy

zdaniowe + ~, ˄, v, /, +
→, ≡, ↓ (),[], {}
p, q, r,...
Znaczenie poszczególnych funktorów ekstensjonalnych podają tzw. matryce

prawdziwościowe, czyli tablice pokazujące wartości logiczne zdania złożonego
za pomocą danego funktora w zależności od wartości zdań składowych.
Poniżej przedstawiamy zestaw podstawowych funktorów zdaniotwórczych.
Jeden funktor, funktor negacji, jest jednoargumentowy (czyli odnosi się do jed-
nego zdania prostego), pozostałe funktory są dwuargumentowe (stanowią złoże-
nie dwóch zdań).
Negacja (czyli zaprzeczenie) zdania p jest symbolizowana przez symbol ~p,

który czytamy: nieprawda, że p lub fałszem jest, że p lub nie jest tak, że p lub po
prostu nie p .
Wartość logiczna zdania p Wartość logiczna zdania ~p

1 0
0 1
Zobrazujmy powyższą tabelkę przykładem:

Wartość logiczna Wartość logiczna
Zdanie p Zdanie ~p
zdania p zdania ~p
Nieprawda, że Ziemia
Ziemia jest okrągła. 1 (prawda) 0 (fałsz)
jest okrągła.
Nieprawda, że Ziemia jest
Ziemia jest płaska. 0 (fałsz) 1 (prawda)
płaska
Pozostałe funktory są dwuargumentowe – tworzą zdanie złożone przez po-

łączenie dwóch zdań. W dalszych zapisach i tabelkach zamiast pisać wartość
logiczna zdania p wynosi 1 przyjmiemy zapis skrócony p = 1.
Koniunkcja łączy dwa zdania (zwykle symbolizowane przez litery p oraz q)

spójnikiem „i”, co zapisujemy p˄q i czytamy p i q. Zdanie złożone za pomocą
funktora koniunkcji jest prawdziwe tylko wtedy, gdy prawdziwe są oba zdania
składowe. W pozostałych przypadkach, gdy przynajmniej jedno ze zdań jest fał-
szywe, całość jest fałszywa.
107
p q p˄q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 0
Np. weźmy zdanie prawdziwe p: Chopin komponował mazurki (1) oraz zda-
nie fałszywe q: Chopin był gitarzystą rockowym (0). Zdanie złożone Chopin
komponował mazurki i był gitarzystą rockowym jest fałszywe (0).
Następny spójnik reprezentuje najczęściej w języku polskim słowo „lub”.
Możliwe jest użycie tego spójnika w trzech znaczeniach. Każdemu z nich
przyporządkowany będzie inny funktor (wraz z symbolem), inna nazwa, a tak-
że inny spójnik języka polskiego (warto zauważyć, że spójniki te w języku po-
tocznym, odmiennie niż w logice, bywają używane w sposób dowolny, często
zamiennie).
co najmniej
alternatywa
jedno p lub q
pvq
z dwojga
co najwyżej
Znaczenia jedno
dysjunkcja
p bądź q
„lub” z dwojga
p/q
dokładnie
ekskluzja
jedno p albo q
p⊥q
z dwojga
Porównajmy na przykładach podane wyżej znaczenia funktorów.

Alternatywa („co najmniej jedno z dwojga”): Zdanie Wypiję na przyjęciu
wino lub piwo ma sens taki, że na pewno czegoś się napiję, piwa lub wina, ale
nie jest wykluczone, że wypiję jedno i drugie.
Dysjunkcja („co najwyżej jedno z dwojga”): Zdanie Wypiję na przyjęciu wino
bądź piwo ma sens taki, że napiję się co najwyżej jednego z tych trunków, ale
być może żadnego z nich.
Ekskluzja („dokładnie jedno z dwojga”): Zdanie Wypiję na przyjęciu wino
albo piwo ma sens taki, że na pewno czegoś się napiję, piwa lub wina, ale tylko
jednego z nich (czyli jeśli będę pić piwo, to nie będę pić wina, lub odwrotnie).
Alternatywa (zwana zwykłą lub łączną) łączy dwa zdania spójnikiem

„lub” w jego pierwszym znaczeniu, co symbolicznie zapisujemy p˅q i czy-
tamy p lub q.
108
p q p˅q
1 1 1
1 0 1
0 1 1
0 0 0
Alternatywa jest fałszywa tylko w jednym przypadku, mianowicie gdy oba

zdania składowe są fałszywe. W pozostałych przypadkach jest prawdziwa.
Dysjunkcja łączy dwa zdania spójnikiem „bądź” („lub” ewentualnie „albo”

znaczeniu „co najwyżej jedno z dwojga”), co symbolicznie zapisujemy p/q i czy-
tamy bądź p, bądź q lub p bądź q.
p q p/q
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 1
Dysjunkcja tylko w jednym przypadku jest fałszywa – gdy oba zdania składo-
we są prawdziwe. Porównując tabelkę dysjunkcji z tabelką prawdziwościową ko-
niunkcji możemy zauważyć, że dysjunkcję możemy zdefiniować jako zanegowaną
koniunkcję, czyli jako ~(p˄q), co czytamy: nieprawda, że zachodzi jednocześnie p
i q. Jeśli mówię Konstanty był wczoraj o 8.00 wieczorem w kinie bądź w teatrze to
zdanie to jest fałszywe w przypadku, gdyby upierać się, że prawdą jest że Konstanty
był wczoraj o 8.00 wieczorem w kinie i jednocześnie prawdą jest że Konstanty był
wczoraj o 8.00 wieczorem w teatrze (nie można być w dwóch miejscach naraz).
Ekskluzja (alternatywa rozłączna) łączy dwa zdania spójnikiem „albo”

(„lub” w jego trzecim znaczeniu), co symbolicznie zapisujemy p⊥q i czytamy
p albo q.
p q p⊥q
1 1 0
1 0 1
0 1 1
0 0 0
Ekskluzja jest prawdziwa tylko w przypadku, gdy jedno ze zdań składowych

jest prawdziwe a drugie fałszywe. Ekskluzja opisuje sytuację, w której któryś
109
z dwóch stanów na pewno zachodzi, np. Izolda jest w ciąży albo Izolda nie jest
w ciąży. (Z doświadczenia powinniśmy wiedzieć, że nie jest możliwe, aby te
zdania były jednocześnie prawdziwe ani też jednocześnie fałszywe – nie można
być i nie być w ciąży jednocześnie).
Binegacja łączy dwa zdania spójnikiem „ani..ani..”, co zapisujemy symbo-

lem p↓q i czytamy ani p, ani q (częściej gramatyka polska tworzy zdania typu
ani nie.., ani nie.., gdzie słowo „nie” nie tworzy dodatkowej negacji).
p q p↓q
1 1 0
1 0 0
0 1 0
0 0 1
Funktor binegacji tworzy zdania prawdziwe tylko wtedy, gdy oba zdania
składowe są fałszywe. Np. prawdziwym jest zdanie Ani Kopernik nie była kobie-
tą, ani nie była gwiazdą, w którym zdania składowe to p: Kopernik była kobietą
i q: Kopernik była gwiazdą. Fałszywe natomiast będzie np. zdanie, w którym
oba zdania łączone funktorem binegacji będą prawdziwe: Ani Kopernik nie był
astronomem, ani nie był kanonikiem.
Implikacja łączy dwa zdania wyrażeniem „jeśli…, to…”, co zapisujemy

symbolem p→q i czytamy Jeśli p, to q. W odróżnieniu od poprzednich funk-
torów wartość logiczna implikacji zależy od kolejności argumentów czyli zdań
składowych. Zdanie poprzedzające funktor implikacji nazywamy poprzednikiem
implikacji, a zdanie występujące po znaku implikacji nazywamy następnikiem
implikacji.
p q p→q
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1
Z tablicy wartości tego funktora możemy odczytać, że implikacja jest fał-

szywa tylko w jednym przypadku – gdy poprzednik jest prawdziwy a następnik
fałszywy. W pozostałych przypadkach implikacja jest prawdziwa.
Szczególnym przypadkiem implikacji jest okres warunkowy, który w mowie
potocznej jest wieloznaczny. Związek treściowy między tym, co głosi zdanie
110
p, a tym, co głosi zdanie q, może być różnego rodzaju. Przykłady możliwych
związków między p oraz q, wyrażanych funktorem implikacji, przedstawia po-
niższe zestawienie.
Typy związków między p oraz q w implikacji p→q
związek przyczynowy
Jeśli oziębi się wodę poniej 0˚C , to zamarznie.
związek analityczny
Jeśli liczba jest podzielna przez 4, to jest podzielna przez 2.
związek czasowy
Jeśli dzisiaj jest koniec roku szkolnego, to jutro zaczynają się wakacje.
związek przestrzenny
Jeśli magazyn jest w piwnicy, to mieści sie nad sklepem.
związek fizyczny
Jeśli w atomie liczba elektronów jest rózna od liczby protonów,
to atom jest zjonizowany.
związek tetyczny
Jeśli ktoś dokonuje rozboju, to podlega karze ograniczenia wolności.
związek relacyjny
Jeśli mnie kochasz, to się ze mną ożenisz.
Zdanie implikacyjne w logice, w odróżnieniu od języka naturalnego, nie za-

kłada związku treściowego między poprzednikiem a następnikiem. Dla prawdzi-
wości implikacji ważna jest tylko wartość logiczna zdań składowych. Np. praw-
dziwe jest zdanie: Jeśli lwy składają jaja, to Paryż jest stolicą Francji – skoro
następnik jest zdaniem prawdziwym, to mimo fałszywości poprzednika całość
jest prawdziwa. Podobnie jest ze zdaniem Jeśli Maria Skłodowska-Curie była
wielką aktorką, to ma w Polsce ulice swojego imienia.
Mamy w powyższym przykładzie egzemplifikację słynnego prawa sformuło-
wanego przez średniowiecznego logika Dunsa Szkota: jeżeli zdanie jest fałszy-
we, to wynika z niego każde inne zdanie. Jeśli implikacja ma prawdziwe zdanie
w następniku, to jest prawdziwa zarówno gdy w poprzedniku jest zdanie praw-
dziwe, jak i gdy jest zdanie fałszywe. Gdy ktoś zgodnie z prawdą twierdzi np. że
Maria Skłodowska-Curie ma w Polsce ulice swojego imienia, to mógł dojść do
tego zdania wychodząc z błędnego zdania Maria Skłodowska-Curie była wielką
aktorką, jak i z prawdziwego Maria Skłodowska-Curie była wielką chemiczką.
Prześledźmy ten przykład w tabelce, w której skrót WL oznacza wartość logicz-
ną danego zdania.
111
Zdanie p Wl (p) Zdanie q Wl (q) Wl (p→q)
Maria Skłodowska- Maria Skłodowska-Curie
Curie była wielką 1 ma w Polsce ulice swojego 1 1
chemiczką. imienia.
Maria Skłodowska- Maria Skłodowska-Curie nie
Curie była wielką 1 jest znana Polakom. 0 0
chemiczką.
Maria Skłodowska- Maria Skłodowska-Curie
Curie była wielką 0 ma w Polsce ulice swojego 1 1
aktorką. imienia.
Maria Skłodowska- Maria Skłodowska-Curie była
Curie była wielką 0 żoną Alfreda Nobla. 0 1
aktorką.
Przypadek ostatni należy interpretować tak: jeden fałsz pociąga za sobą na-
stępny – i to jest prawda. Maria Skłodowska-Curie była żoną Alfreda Nobla
w takim samym stopniu, w jakim była wielką aktorką. Przypadek Wl (0→0) = 1
można jeszcze zobrazować inaczej. Mówimy np. Jeśli Dreptakowie się rozwio-
dą, to mi kaktus na ręce wyrośnie. Mówimy tak z głębokim przekonaniem (czyli
według nas to prawda), bowiem nie dopuszczamy by zaszło pierwsze bez dru-
giego; nie wierzy się, by coś nastąpiło ( w tym wypadku rozwód) bez zachwiania
czymś oczywistym (np. wiary, że kaktusy nie rosną na rękach)10.
Równoważność łączy dwa zdania wyrażeniem „wtedy i tylko wtedy, gdy”,

co zapisujemy symbolicznie p ≡ q. Równoważność jest prawdziwa ,gdy warto-
ści logiczne zdań składowych są jednakowe ( analogiczną funkcję spełnia znak
równości w algebrze).
p q p≡q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1
Poniżej (tabela 4.1.) przedstawiamy zebrane funktory wraz z ich słownymi

odpowiednikami w języku naturalnym. Zwróćmy uwagę, że np. wyrażenia wy-
mienione przy koniunkcji nie są synonimiczne i mogą występować w różnych
kontekstach, co nie zmienia ważnego z punktu widzenia logiki faktu, ze każdy
10
Por. T. Kotarbiński Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, w: Kotar-
biński T., Dzieła wszystkie, t. 1., Polska Akademia Nauk, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich,
Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1990, s. 149–150.
112
z nich tworzy zdanie prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy prawdziwe są oba
zdania składowe, które łączy.
Tab.4.1.
Nazwa
Funktor Odpowiedniki słowne
funktora
~p negacja nie; nie jest tak, że; nieprawda, że; fałszem jest, że;
p∧q koniunkcja i ; a; ale; lecz; a także; oraz; jak również
pvq alternatywa lub, czy
p/q dysjunkcja bądź …, bądź ; bądź;
p⊥q ekskluzja albo; albo…, albo…
p↓q binegacja ani…, ani…; ani nie…, ani nie…
p→q implikacja jeżeli…, to; jeśli …, to; o ile…, to; a zatem; a więc;
jeśli…, to znaczy, że12
p≡q równoważność wtedy i tylko wtedy, gdy; zawsze i tylko wtedy, gdy
11
4.2. Tautologie
Mając zdania p,q,r,s itd. oraz wymienione wyżej funktory można tworzyć
dłuższe formuły. Używamy wówczas nawiasów, które pozwalają na ustalenie
kolejności użycia funktorów. Nawiasy stosujemy poczynając od okrągłych
(),w następnej kolejności, jeśli jest taka potrzeba, używamy kwadratowych [],
wreszcie klamrowych {}.
Weźmy dla przykładu formułę:
p→q˄p→q
dodają do niej nawiasy można nadać jej różny sens, np.:
(p→q)˄(p→q)
gdzie łączymy spójnikiem ˄ dwa jednakowe zdania implikacyjne. Podstaw-
my:
p – Pada deszcz, q – Jest mokro, a całość przeczytamy:
Jeśli pada deszcz, to jest mokro i jeśli pada deszcz, to jest mokro.
Gdyby nawiasy podstawić inaczej, zmieni się sens formuły, np.:
[(p→q)˄p]→q
co przeczytamy:
Jeśli pada deszcz, to jest mokro, i pada deszcz; zatem jest mokro.
Aby odpowiednio w zapisie formalnym danego zdania postawić nawiasy,
trzeba uświadomić sobie, który funktor jest funktorem głównym. Na przykład
funktor implikacji jest naturalnie wyróżniony dzięki swej dwuczłonowości.
11
Wyrażenie „znaczy” w ścisłym znaczeniu odnosi się do równoważności, ale kolokwialnie
używane występuje w połączeniu z wyrażeniem jeśli, to.., tworząc tym samym okres warunkowy
jeśli…, to znaczy, że, który traktujemy jako implikację.
113
Weźmy zdanie:
Odczuwam powołanie, a skoro narzeczony mnie opuścił, to pójdę do klasztoru.
zapiszemy:
p˄(q→r)
natomiast zdanie:
Jeśli odczuwam powołanie a narzeczony mnie opuścił, to pójdę do klasztoru.
zapiszemy:
(p˄q)→r
W pierwszym przypadku głównym funktorem była koniunkcja, łącząca zdanie
proste p ze zdaniem złożonym implikacyjnym q→r. W drugim przypadku funkto-
rem głównym była implikacja, łącząca koniunkcję p˄q ze zdaniem prostym r.
Przeanalizujmy jeszcze schemat:
p˅q˄r→s
Dokonajmy konkretyzacji:
p – wyjdę za mąż
q – będę misjonarką
r – zostanę lekarzem
s – wyjadę do Afryki
Zależnie jak postawimy nawiasy, możemy otrzymać 5 różnych zdań:
Schemat logiczny opis

1. p˅[(q˄r)→s] alternatywa zdania p i implikacji (q˄r)→s
Wyjdę za mąż lub, jeśli będę misjonarką i zostanę lekarzem, to wyjadę do Afryki.
2. p˅[q˄(r→s)] alternatywa zdania p i koniunkcji q˄(r→s)
Wyjdę za mąż lub będę misjonarką i, jeśli zostanę lekarzem, to wyjadę do Afryki.
3. (p˅ q)˄(r→s) koniunkcja alternatywy p˅ q i implikacji r→s
Wyjdę za mąż lub będę misjonarką i, jeśli zostanę lekarzem, to wyjadę do Afryki.
4. [(p˅ q)˄r]→s implikacja koniunkcji (p˅ q)˄r i zdania s
Jeśli wyjdę za mąż lub będę misjonarką, i zostanę lekarzem, to wyjadę do Afryki.
5. [p˅ (q˄r)]→s implikacja alternatywy p˅ (q˄r) i zdania s
Jeśli wyjdę za mąż lub będę misjonarką i zostanę lekarzem, to wyjadę do Afryki.
Analizowane wyżej matryce (tabele) prawdziwości funktorów pozwalają

określić, kiedy zdanie złożone za pomocą funktorów jest prawdziwe. Można też
zbadać, kiedy (czyli dla jakich wartości logicznych zdań składowych) prawdzi-
we są formuły złożone. Weźmy dla przykładu formułę:
[(p→q)˄p]→q
114
Występują tu dwa zdania proste p oraz q, a każde z nich może przyjąć jedną
z dwóch wartości logicznych – prawdę (1) lub fałsz (0).Daje to układ 4 możliwości:
1) p = 1, q = 1
2) p = 1, q = 0
3) p = 0, q = 1
4) p = 0, q = 0
Sprawdźmy, jaka jest wartość całego wyrażenia dla wariantu 2. Podstawmy
pod zmienne p, q odpowiednie wartości:
[(p→q)˄p]→q
[(1→0)˄1]→0 korzystamy z tabeli implikacji: (1→0) = 0
[0˄1]→0 korzystamy z tabeli koniunkcji: (0˄1) = 0
0→0 korzystamy z tabeli implikacji: (0→0) = 1
1
Podstawiając kolejne warianty wartości zmiennych przekonamy się, ze ana-
lizowana formuła za każdym razem przyjmuje wartość 1. Formułę taką nazywa-
my tautologią.
Tautologia (prawo logiczne) to formuła klasycznego rachunku zdań,

która jest prawdziwa (przyjmuje wartość prawdy) dla każdego moż-
liwego i niesprzecznego podstawienia wartości logicznych zmiennych
zdaniowych w niej występujących.
Formuła, która dla każdego możliwego i niesprzecznego podstawienia jest

fałszywa, nosi nazwę kontrtautologii. (Niesprzeczne podstawienie to takie, w
którym dana zmienna ma tę samą wartość w całej formule).
Kto rozumuje wedle formuły będącej tautologią, czyli wedle prawa logiczne-
go, ten rozumuje poprawnie. Jeśli schematem zdania, które wypowiadamy, jest
funkcja logiczna, która nie jest tautologią, to znaczy, że myślimy niepoprawnie.
Wiele tautologii ze względu na swoje fundamentalne znaczenie dla naszego
myślenia zyskało swoje, historycznie już ugruntowane, nazwy. Poniżej podaje-
my listę najważniejszych (tabela 4.2.).
Najważniejsze prawa rachunku zdań

Tab. 4.2.
Prawo rachunku zdań Zapis formalny
Prawo tożsamości p≡p
Prawo podwójnej negacji ~(~p) ≡ p
Prawo wyłączonego środka p˅~p
Prawo sprzeczności ~(p˄~p)
I prawo redukcji do absurdu (p→~p)→~p
115
Prawo przemienności koniunkcji p˄q≡q˄p
Prawo przemienności alternatywy p˅q≡q˅p
Prawo Dunsa Szkota (p˄~p)→q
Prawo opuszczania znaku równoważności (p≡q)≡[(p→q)˄(q→p)]
Prawo transpozycji prostej (p→q)≡(~q→~p)
Modus ponendo ponens [(p→q)˄p]→q
Modus tollendo tollens [(p→q)˄~q]→~p
Modus tollendo ponens [(p˅q)˄~p]→q
Modus ponendo tollens [(p/q) ˄p]→~q
I prawo de Morgana ~(p˄q)≡(~p˅~q)
II prawo de Morgana ~(p˅q)≡(~p˄~q)
Prawo łączenia i rozłączania [(p→r)˄(q→r)]≡[(p˅q)→r]
II prawo redukcji do absurdu [(p→q)˄( p→~q)]≡~p
Prawo transpozycji złożonej [(p˄q)→r]→[(p˄~r)→~q]
Prawo eksportacji [(p˄q)→r]→[(p→q)→r]
Prawo importacji [(p→q)→r]→[(p˄q)→r]
prawo dystrybucji [(p˄(q˅r)]≡[(p˄q)˅(p˄r)]
Prawo sylogizmu hipotetycznego [(p→q)˄(q→r)]→(p→r)
Prawo dylematu konstrukcyjnego [(p→r)˄(q→r)˄(p˅q)]→r
Prawo dylematu destrukcyjnego [(r→p)˄(r→q)˄(~p˅~q)]→~r
Przyjrzyjmy się niektórym prawom dokładniej, dokonując ich konkretyzacji

(czyli podstawiając zdania pod zmienne p,q,r).
Prawo transpozycji prostej

(p→q)≡(~q→~p)
Wzór ten, zgodnie z sensem funktora równoważności, można rozbić na dwa
wzory zawierające funktor implikacji, częściej spotykany w rozumowaniach po-
tocznych:
(p→q)→(~q→~p) oraz (~q→~p)→ (p→q).
Np. podstawienie do wzoru (p→q)→(~q→~p):
( p → q ) →
Jeśli liczba jest podzielna przez 4, to jest podzielna przez 2, zatem

( ~q → ~p )
jeśli nie jest podzielna przez 2, to nie jest podzielna przez 4.
Podstawienie do wzoru (~q→~p)→ (p→q):
116
Jeśli nie ma ratownika na plaży to znaczy, że nie można się kąpać, zatem jeśli
można się kąpać, to jest ratownik na plaży.
Należy uważać na podobny, ale niepoprawny (czyli nie będący tautologią)
wzór:
(p→q)→(~p→~q)
Błąd tu powstaje, gdy bierze się jako następnik poprzednik z zaprzeczonym

członami, ale bez zmiany ich kolejności. Rozumujemy wówczas błędnie, jak np.
w poniższym przykładzie:
Jeśli ubranie jest markowe, to jest dobrej jakości, zatem jeśli nie jest mar-
kowe, to nie jest dobrej jakości. (Mogą być przecież ubrania niemarkowe, ale
dobrej jakości).
Stosując do powyższych podstawień prawo transpozycji prostej otrzymamy
poprawne rozumowanie:
Jeśli ubranie jest markowe, to jest dobrej jakości, zatem jeśli nie jest dobrej
jakości, to nie jest markowe.
Modus ponendo ponens [modus – tryb (sposób), ponendo – przez ustano-

wienie (stwierdzenie zdania p), ponens – ustanawiający (zdanie q)]
[(p→q)˄p]→q
[ ( p → q ) ˄ p ] → q
Skoro, jeśli pada śnieg, to na dworze jest biało, i pada śnieg, to na dworze jest biało.
Pierwszy od lewej znak implikacji łączy tu wyrazy „jeśli…, to…”, drugi

„skoro…, to”.
Podobny do powyższego wzoru, ale wadliwy (czyli nie będący tautologią)
jest wzór:
[(p→q)˄q]→p
Wadliwość wzoru pokazuje następujące podstawienie:

Jeśli Jaś występuje w popularnym serialu, to jest znaną osobą, i Jaś jest zna-
ną osobą, zatem występuje w popularnym serialu.(Przecież można być znaną
osobą z innego powodu niż występowanie w serialu.)
Modus tollendo tollens Modus – tryb, tollendo – przez zaprzeczenie (zdania q)

tollens – zaprzeczający (zdaniu p)
[(p→q)˄~q]→~p
Np.: Jeśli astrologia jest nauką, to jej twierdzenia dają się udowodnić, lecz (i)
jej twierdzenia nie dają się udowodnić, zatem astrologia nie jest nauką.
117
Podobny, do powyższego ale błędny jest wzór:
[(p→q)˄~p]→~q
Zgodne z powyższym wzorem– zatem niepoprawne –będzie rozumowanie:

Jeśli Wojtek trenuje biegi maratońskie to jest szczupły, ale (i) Wojtek nie tre-
nuje biegów maratońskich, więc nie jest szczupły.
Modus tollendo ponens [tryb przez zaprzeczenie (zdania p) stwierdzający

(zdanie q)]
[(p˅q)˄~p]→q
Np.: Jeżeli spódnica się zbiegła lub ja przytyłam, a (i) spódnica się nie zbie-
gła, więc przytyłam.
Błędny jest wzór:
[(p˅q) ˄ p]→~q
Np. Kota przekarmia babcia lub dziadek, i babcia przekarmia kota, zatem
nie przekarmia dziadek. (Niestety, taki wniosek nie musi być prawdziwy, mogą
przekarmiać oboje – zastosowany tu funktor alternatywy rozumiemy jako co
najmniej jedno z dwojga).
Modus ponenedo tollens [tryb przez ustanowienie (p) obalający (q)]

[(p/q) ˄p]→~q
Np. Jeśli z jajka zrobię omlet bądź kogel-mogel, i zrobiłam omlet, to nie
zrobiłam kogla-mogla.
Błędny jest wzór:
[(p/q) ˄~ p]→ q
Jego konkretyzacją jest np. zdanie: Pojdę do pracy do banku bądź do kor-
poracji, ale (i) nie poszłam do pracy w banku, zatem poszłam do pracy w kor-
poracji. (mogłam wcale nie pójść do pracy – pamiętamy o znaczeniu funktora
dysjunkcji, wyrażanego przez słowo „bądź”: co najwyżej jedno z dwojga, czyli
zaszło p, bądź zaszło q, lub żadne z nich.)
I prawo de Morgana
~(p˄q) ≡ (~p˅~q)
Według tego prawa negacja koniunkcji zdań jest równoważna alternatywie
zdań zanegowanych. Wzór ten zawiera dwie implikacje: ~(p˄q)→(~p˅~q) oraz
(~p˅~q)→~(p˄q). Przykładowe rozumowanie zgodnie z pierwszym wzorem:
Nieprawda, że Darwin miał rację i świadkowie Jehowy mają rację, zatem
Darwin nie miał racji lub świadkowie Jehowy nie mają racji.
118
Błędną formą rozumowania jest trzymanie się schematu, który w następniku
pozostawia znak koniunkcji:
~(p˄q)→(~p˄~q)
Konkretyzacją tego nieprawidłowego schematu jest zdanie: Nieprawda, że
Darwin miał rację i świadkowie Jehowy mają rację, zatem Darwin nie miał racji
i świadkowie Jehowy nie mają racji.
II prawo de Morgana
~(p˅q) ≡ (~p˄~q)
Według tego prawa negacja alternatywy zdań jest równoważna koniunkcji
zdań zanegowanych. Wzór ten zawiera dwie implikacje:
~(p˅q)→(~p˄~q) oraz (~p˄~q)→ ~(p˅q).
Np. Jeśli nieprawda, że na wczasy pojedziemy do Egiptu lub Tunezji, to zna-
czy, że nie pojedziemy do Egiptu i nie pojedziemy do Tunezji.
Implikacja ~(p˅q)→(~p˅~q) jest także tautologią, ale poprzednik tej implika-
cji nie jest równoważny następnikowi, jak zachodzi to w I prawie de Morgana.
4.3.Wnioskowania
Bardzo ważnymi w logice są pojęcia wnioskowania oraz wynikania logicznego.
Wnioskowanie jest to rodzaj rozumowania, w którym na podstawie uznanego

już za prawdziwe zdania (lub zdań) uznaje się prawdziwość innego zdania.
Zdanie (zdania) stanowiące punkt wyjścia nazywamy przesłanką (przesłan-

kami), zdanie stanowiące punkt dojścia nazywamy wnioskiem lub konkluzją.
Czasem przeprowadzając rozumowanie nie wypowiadamy którejś z przesła-
nek, traktując ją jako oczywistą. Np. we wnioskowaniu:
Hans jest Niemcem, więc jest punktualny.
Przesłanka wypowiedziana: Hans jest Niemcem.
Przesłanka domyślna (entymematyczna): Wszyscy Niemcy są punktualni.
Przesłanki mogą być zdaniami prawdziwymi lub fałszywymi, natomiast
wnioskowania mogą być prawidłowe lub nieprawidłowe (inaczej mówiąc – po-
prawne lub niepoprawne). Nie możemy więc mówić o nieprawidłowej przesłan-
ce czy też prawdziwym czy fałszywym wnioskowaniu.
Ogólna postać wnioskowania ma postać implikacji P→W, gdzie P może być
koniunkcją przesłanek P1, P2…Pn, najczęściej P1˄P2, natomiast W to wniosek.
Zarówno przesłanki, jak i wniosek, mogą być zdaniami prostymi lub zdaniami
złożonymi ze zdań prostych p, q, r, s.
O tym, czy wnioskowanie jest prawidłowe, decyduje schemat logiczny wnio-
skowania. Jeśli jest to prawo logiczne, czyli inaczej mówiąc tautologia, wnio-
skowanie jest prawidłowe, a my rozumujemy poprawnie.
119
Wnioskowanie jest prawidłowe, jeśli przebiega zgodnie ze schematem
będącym tautologią.
Jeśli wnioskujemy prawidłowo, a nasze przesłanki są zdaniami prawdziwymi,

to wniosek na pewno będzie zdaniem prawdziwym. Jeśli natomiast wnioskuje-
my nieprawidłowo lub przynajmniej jedna z przesłanek jest zdaniem fałszywym,
to wniosek może być prawdziwy lub fałszywy. Czasem, bywa, że przypadkowo,
dochodzimy do prawdy mimo błędów w przesłankach i w rozumowaniu. Ale też
rozumując prawidłowo możemy dojść do fałszu, jeśli rozumowanie oparliśmy na
np. fałszywych informacjach. Wszystkie możliwości pokazuje poniższa tabelka12:
Przesłanki
prawdziwe fałszywe
Wnioskowania
Wniosek może być
prawidłowe Wniosek musi być prawdziwy
prawdziwy lub fałszywy
Wniosek może być prawdziwy Wniosek może być
nieprawidłowe lub fałszywy prawdziwy lub fałszywy
Kolejna tabelka obrazuje powyższe relacje na przykładach (zdanie prawdzi-

we zaznaczone jest jako 1, fałszywe jako 0).
Wnioskowanie prawidłowe
[(p→q)˄p]→q
PRZESŁANKI PRAWDZIWE WNIOSEK
Prawdziwe przesłanki Prawdziwy wniosek
Ojciec Klimuszko opracował skuteczne
Jeśli ojciec Klimuszko znał się na ziołach,
receptury. (1)
to opracował skuteczne receptury. (1)
Fałszywy wniosek
Ojciec Klimuszko znał się na ziołach. (1)
____
FAŁSZYWE PRZESŁANKI WNIOSEK

Fałszywa jedna przesłanka Prawdziwy wniosek
Jeśli ojciec Klimuszko był czarownikiem, to
znał się na ziołach. (1) Ojciec Klimuszko znał się na ziołach. (1)
Ojciec Klimuszko był czarownikiem. (0)
Fałszywe obie przesłanki Fałszywy wniosek
Jeśli ojciec Klimuszko był czarownikiem, to Ojciec Klimuszko został nauczycielem
został nauczycielem Harry’ego Pottera. (0) Harry’ego Pottera. (0)
Ojciec Klimuszko był czarownikiem. (0)
12
Porównaj: K. Paprzycka, Logika nie gryzie, Wydawnictwo Zysk, Poznań 2009, s. 4.
120
Wnioskowanie nieprawidłowe
[(p→q)˄q]→p
PRAWDZIWE PRZESŁANKI WNIOSEK
Jeśli Anna Boleyn wyszła za Henryka VIII, Prawdziwy wniosek
to była królową. (1)
Anna Boleyn wyszła za Henryka VIII. (1)
Anna Boleyn była królową. (1)
Jeśli Anna Boleyn była żoną Jagiełły, Fałszywy wniosek
to była królową. (1) Anna Boleyn była żoną Jagiełły. (0)
Anna Boleyn była królową.(1)
FAŁSZYWE PRZESŁANKI WNIOSEK
Jeśli Anna Boleyn była matką Elżbiety I, Prawdziwy wniosek
to była kanonizowana. (0)
Anna Boleyn była kanonizowana. (0) Anna Boleyn była matką Elżbiety I. (1)
Jeśli Anna Boleyn była gwiazdą popu, Fałszywy wniosek

to była celebrytką. (0) Anna Boleyn była gwiazdą popu. (0)
Anna Boleyn była celebrytką. (0)
Z powyższych przykładów widać, że prawidłowe wnioskowanie przy praw-

dziwych przesłankach gwarantuje nam prawdziwy wniosek (fałszywy jest nie-
możliwy).
Dodajmy do powyższych rozważań pojecie wynikania logicznego. Potrzeb-
ne będzie nam tu definicja zdania prawdziwego logicznie: zdanie jest logicznie
prawdziwe (jest prawdą logiczną) wtedy i tylko wtedy, gdy jego schemat jest
tautologią logiczną. Prawdziwość logiczna zdania jest oparta na znaczeniu wy-
stępujących w nim stałych logicznych. Prawdziwość zdania jest niezależna od
znaczenia użytych w danym zdaniu jakichkolwiek użytych w nim terminów po-
zalogicznych.
Pojęcie wynikania logicznego definiuje się za pomocą pojęcia prawdziwości
logicznej (prawdy logicznej).
Ze zdania A wynika logicznie zdanie B wtedy i tylko wtedy, gdy implika-

cja A→B jest zdaniem logicznie prawdziwym (tautologią).
Wnioskowania nieprawidłowe charakteryzują się tym, że nawet jeśli docho-

dzi się w nich to prawdziwych wniosków, to wnioski te nie wynikają logicznie
z przesłanek. Brak zatem podstaw, by je uznać.
Wnioskowanie, w którym wniosek W wynika logicznie z przesłanek P na-

zywamy wnioskowaniem dedukcyjnym. We wnioskowaniu dedukcyjnym
schemat P→W jest zawsze tautologią.
121
4.4. Zadania przykładowe
Zadanie 4.4.1. Czy ze zdania
A: Jeśli Walerian jest dentystą i sadystą, to jest złym lekarzem.
wynika logicznie zdanie
B: Jeśli Walerian jest dentystą i nie jest sadystą, to nie jest złym lekarzem.
czy wynika zdanie
C: Jeśli Walerian jest dentystą i nie jest złym lekarzem, to nie jest sadystą.
Rozwiązanie:
Przyjmijmy następujące oznaczenia:
p – Walerian jest dentystą
q – Walerian jest sadystą
r – Walerian jest złym lekarzem
Poszczególne zdania zapiszemy więc następująco:
A: (p˄q)→r
B: (p˄~q)→~r
C: (p˄~r)→~q
Sprawdźmy najpierw, czy zachodzi wynikanie A→B. Jeśli tak, to następująca
formuła powinna okazać się tautologią:
A→B
[(p˄q)→r)]→[(p˄~q)→~r]
Zbadajmy formułę metodą zerojedynkową. Zastosujemy najpierw sprawdza-
nie tabelaryczne (nieskrócone).
Ilość możliwych podstawień (1 lub 0) dla n-zmiennych wynosi 2n. Przy
3 zmiennych (p,q,r) ilość możliwych podstawień wynosi 2n =8.
p q r p˄q (p˄q)→r ~q ~r p˄~q (p˄~q)→~r [(p˄q)→r]→
→[(p˄~q)→~r]
1 1 1 1 1 0 0 0 1 1
1 1 0 1 0 0 1 0 1 1
1 0 1 0 1 1 0 1 0 0
1 0 0 0 1 1 1 1 1 1
0 1 1 0 1 0 0 0 1 1
0 1 0 0 1 0 1 0 1 1
0 0 1 0 1 1 0 0 1 1
0 0 0 0 1 1 1 0 1 1
W pierwszych trzech kolumnach zostały wpisane wszelkie możliwe układy war-
tości logicznych (1,0) dla zmiennych p, q, r a następnie kolejno wartości wyrażeń
składowych. Ostatnia kolumna zawiera wartości dla całej badanej formuły. Widać,
że w trzecim wierszu formuła przyjmuje wartość 0 (dla p = 1, q = 0 i r = 1). Nie jest
zatem prawem logicznym (tautologią). Czyli ze zdania A nie wynika logicznie
zdanie B.
122
Sprawdźmy teraz formułę skróconą metodą zerojedynkową.
[(p˄q)→r)]→[(p˄~q)→~r]
W metodzie tej podejmujemy próbę wykazania, że badany wzór tautologią
nie jest, czyli sprawdzamy, czy cała badana implikacja może przyjąć wartość 0.
Pomijamy wówczas wszystkie podstawienia, przy których następnik tej formuły
redukuje się do 1(wtedy zawsze implikacja przyjmuje wartość 1, niezależnie od
wartości poprzednika– widać to w matrycy implikacji).
[(p˄q)→r)] →[(p˄~q)→~r]
0
1→0
(1˄~0)→~1
Tylko przy jednym podstawieniu następnik redukuje sie do 0: wtedy, gdy
na miejscu ~r występuje zdanie fałszywe (czyli r = 1) i gdy ma miejscu (p˄~q)
występuje zdanie prawdziwe (czyli p = 1 oraz q = 0).Przy takim podstawieniu cały
następnik można zastąpić wartością 0, natomiast otrzymane wartości p = 1, q = 0,
r = 1 wstawić do poprzednika [(p˄q)→r)]:
[(p˄q)→r)] → [(p˄~q)→~r]
[(1˄0) →1] → 0
[0 →1] → 0
1→0
0
Redukując formułę do 0 pokazaliśmy, że nie jest ona tautologią.
Analogiczne działania zastosowane do drugiej części zadania pokażą, że
w przypadku implikacji A→C mamy do czynienia z wynikaniem logicznym.
[(p˄q)→r)] → [(p˄~r)→~q]
0
1→0
(1˄~0)→~1
Przyjmujemy zatem: p = 1, q = 1, r = 0; wstawiamy te wartości do poprzednika:
[(p˄q)→r)] → 0
[(1˄1)→0)] → 0
(1→0) → 0
0→0
1
Analizowana formuła nie daje się zredukować do 0, przyjmuje zawsze war-

tość 1 – jest więc tautologią. Zatem ze zdania A wynika logicznie zdanie C, ale
nie wynika zdanie B.
Zadanie 4.4.2. Czy w rozumowaniu, przeprowadzonym przez Z., mamy do czy-

nienia z wynikaniem logicznym?
123
Rozmowa:
X: Bronek zakradł się do lodówki i wyjadł moje truskawki.
Y: Gdyby Bronek zakradł się do lodówki, to nie wyjadłby truskawek (jest
uczulony) lecz wypiłby piwo. A piwo nie jest wypite.
Z: Z tego, co obaj mówicie, logicznie wynika, że Bronek do lodówki się nie
zakradł.
Rozwiązanie:
Zapiszmy symbolicznie zdania X, Y, i Z.
Oznaczenia:
p – Bronek zakradł się do lodówki.
q – Bronek wyjadł truskawki.
r – Bronek wypił piwo(piwo jest wypite).
Według X: p˄q
według Y: [p→(~q ˄ r)] ˄ ~r
Z. łączy obie te wypowiedzi (symbolizuje to znak koniunkcji), traktując je
jako przesłanki do swojego wniosku. Oznaczając zdania wypowiedziane przez
X i Y jako zdania x oraz y, zapisujemy wypowiedź Z.: (x˄y) →~p . Całość jego
rozumowania przedstawia formuła:
{(p˄q) ˄ [p→(~q ˄ r)] ˄ ~r}→~p
Sprawdźmy, czy możliwe jest, aby powyższa implikacja zredukowała się do
0. Wtedy wykazalibyśmy, że rozumowanie na pewno tautologią nie jest. Wariant
ten zaszedłby, gdyby następnik pojawiającej się w rozumowaniu implikacji, ma-
jący postać ~p, przyjął wartość 0 (zajdzie to dla p=1), a poprzednik wartość 1.
Poprzednik ma postać koniunkcji, składającej się z trzech składników:
1. (p˄q)
2. [p→(~q ˄ r)]
3. ~r
Koniunkcja przyjmie wartość 1, jeśli każdy z jej członów przyjmie wartość 1.
Wstawmy ustaloną już wcześniej wartość p = 1:
{(1˄q) ˄ [1→(~q ˄ r)] ˄ ~r}→~1
{(1˄q) ˄ [1→(~q ˄ r)] ˄ ~r}→ 0
Jeśli pierwszy człon koniunkcji, mający postać p˄q, ma być równy 1, to musi-
my przyjąć q=1. Ostatni człon koniunkcji stanowiącej poprzednik rozważanej im-
plikacji, przyjmuje postać ~r. Przyjmie on wartość 1 dla r = 0. Podstawmy zatem
p = 1, q = 1, r = 0:
{(1˄1) ˄ [1→(~1 ˄ 0) ] ˄ ~0 }→ 0
{ 1 ˄ [1→ 0 ] ˄ 1 }→ 0
{ 1 ˄ 0 ˄ 1 }→ 0
0→0
1
124
Widać, że jeśli człony p˄q oraz ~r przyjmą wartość 1, to wówczas człon
[p→(~q ˄ r) ] przyjmuje wartość 0, a wtedy cały poprzednik przyjmuje wartość
0. Pamiętając z matrycy implikacji, że 0→0 przyjmuje wartość 1, widzimy, że
badana formuła nie chce zredukować się do 0, zatem zawsze przyjmuje wartość 1,
czyli jest tautologią. W badanym rozumowaniu rzeczywiście mamy do czynienia
z wynikaniem logicznym, zatem rozumowanie Z jest prawidłowe.
Zadanie 4.4.3. Znając wartość logiczną zdania złożonego można czasami zna-
leźć wartości logiczne zdań składowych.13 Przeanalizujmy przykład:
Wiadomo, że prawdą jest, że Jonatan lubi golonkę albo sushi, i jeśli lubi
golonkę, to lubi sushi.
Czy zatem prawdą jest:
a) Jonatan lubi golonkę?
b) Jonatan lubi sushi?
Wprowadzimy oznaczenia:
p – Jonatan lubi golonkę.
q – Jonatan lubi sushi.
Podane zdanie złożone jest prawdziwe (= 1), co można zapisać formalnie:
(p⊥q) ˄ (p → q) =1
Budujmy matrycę prawdziwościową dlatego zdania i sprawdźmy, dla jakiej
wartości zdań p oraz q podane zdanie jest prawdziwe.
p q p⊥q p→q (p⊥q) ˄ (p → q)

1 1 0 1 0
1 0 1 0 0
0 1 1 1 1(dane)
0 0 0 1 0
Z tabelki odczytujemy, ze podane zdanie jest prawdziwe dla p = 0 i q = 1.

Skoro fałszywe jest zdanie p, to możemy powiedzieć, że Jonatan nie lubi golon-
ki. Prawdą jest natomiast, że Jonatan lubi sushi.
Zadanie 4.4.4. Sprawdźmy, czy poniższe wnioskowanie jest dedukcyjne:

Jeśli pójdę do pracy w korporacji, to będę dobrze zarabiać i nie będę mieć
czasu dla siebie. A jeśli pójdę do pracy w urzędzie, to nie będę dobrze zarabiać
i będę mieć czas dla siebie. Zatem jeśli będę dobrze zarabiać, to znaczy, że nie
będę mieć czasu dla siebie.
13
Por. J. Stanisławek, Podstawy logiki…, a także K. Paprzycka, Logika…, r. 8.1. Szukanie
wartości logicznych „wstecz”.
125
Wprowadźmy oznaczenia:
p – Pójdę do pracy w korporacji.
q – Będę dobrze zarabiać.
r – Pójdę do pracy w urzędzie.
s – Będę mieć czas dla siebie.
Wyrażenie kolokwialne Jeśli…, to znaczy, że… interpretujemy jako impli-
kację. Rozumowanie przebiega zgodnie ze schematem:
{[p→ (q ˄ ~s)] ˄ [r→(~q ˄ s)]} → (q→~s)
Formuła ta jest implikacją, zawierającą w poprzedniku wyrażenie zamknięte
klamrą, i jako taka przyjmie wartość 1 dla każdego podstawienia, przy którym
następnik (q→~s) przyjmie wartość 1. Badana formuła przyjmie wartość 0 tylko
w jednym przypadku, a mianowicie gdy następnik przyjmie wartość 0, podczas
gdy poprzednik wartość 1. (Łatwo to zauważyć analizując matrycę implikacji).
Jeżeli całe wyrażenie uda nam się zredukować do 0 wykażemy wtedy, że bada-
na formuła na pewno tautologią nie jest. Pamiętając, że implikacja przyjmuje
wartość 0 tylko, gdy zachodzi zależność 1→0, zbadajmy, czy możliwy jest
ten ostatni wariant; podstawiamy w tym celu zmienne tak, aby w następniku
uzyskać 0.
{[p→ (q ∧ ~s)] ∧ [r→(~q ∧ s)]} → (q→~s)
0
1→0
Zatem musimy przyjąć q = 1 oraz ~s = 0 czyli s = 1. W tej sytuacji formuła
jako całość przyjmie wartość 0 wtedy i tylko wtedy, gdy koniunkcja zawarta
w poprzedniku przyjmie wartość1.Jesli formuła choć raz przyjmie wartość 0
znaczy to, że nie jest tautologią, a zatem rozumowanie przebiegające zgodnie
z tą formuła nie jest dedukcyjne.
Koniunkcja {[p→ (q ∧ ~s)] ∧ [r→(~q ∧ s)]} przyjmuje wartość 1 wtedy,
i tylko wtedy, gdy każdy z jej członów przyjmuje wartość 1.
{[p→ (q ∧ ~s)] ∧ [r→(~q ∧ s)]}
1 ∧ 1
Wstawmy wyznaczone już wartości q oraz s.
{[p→ (1 ∧ ~1)] ∧ [r→(~1 ∧ 1)]}
{[p→ (1 ∧ 0)] ∧ [r→(0 ∧ 1)]}
{[p→0] ∧ [r→0]}
Implikacja p→0 przyjmie wartość 1 dla p = 0, a implikacja r→0 przyjmie
wartość 1 dla r = 0
{[0→0] ∧ [0→0]}
1∧1
1
126
Podstawiając do formuły:
{[p→ (q ∧ ~s)] ∧ [r→(~q ∧ s)]} → (q→~s)
1 → 0
0
Formuła redukuje się do 0, nie jest zatem tautologią, rozumowanie zatem nie
jest poprawne. Nie jest więc wnioskowaniem dedukcyjnym. Stanie się popraw-
nym, jeśli doda się do poprzednika implikację (zdanie warunkowe) q→p. Można
to rozumieć tak, że osoba przeprowadzająca przytoczone rozumowanie przyjęła
przesłankę entymematyczną: warunkiem dobrych zarobków jest praca w korpora-
cji (jeśli dobrze zarabiam to znaczy, że pracuję w korporacji). Wtedy rozumowanie
przebiega według schematu będącego prawem logicznym (tautologią):
{[p→ (q ∧ ~s)] ∧ [r→(~q ∧ s)]∧ (q→p)} → (q→~s)
{ 1 ∧ 1 ∧ (1 → 0)}→ 0
{1 ∧ 1 ∧ 0}→ 0
0→ 0
1
Po dołączeniu przesłanki entymematycznej wnioskowanie staje się dedukcyjne.
4.5. Zadania
Zadanie 4. 1.
Uzupełnij podane niżej tabelki dokonując konkretyzacji zdań zapisanych
schematami lub zapisując schemat logiczny podanego zdania.
a) p – Parys porwał Helenę,
q – Helena jest najpiękniejszą kobietą
Pamiętajmy, że w zdaniach w języku naturalnym często nazwy zastępujemy
zaimkami (np. zamiast Helena będzie ona, ją, jej). Warto też zwrócić uwagę na
tabelkę 4.1. pokazującą różne słowne odpowiedniki poszczególnych funktorów.
Schemat zdanie
Parys porwał Helenę, a Helena jest najpiękniejszą kobietą.
q→p
q↓p Ani Helena nie jest najpiękniejszą kobietą, ani Parys jej nie porwał.
p→q
~(p˄q)
Parys porwał Helenę, a nieprawda, że jest ona najpiękniejszą kobietą.
~p ˄ ~q
Parys nie porwał Heleny, a jest ona najpiękniejszą kobietą.
Jeśli Parys nie porwał Heleny, to nie jest ona najpiękniejszą kobietą.
p/q
Nieprawda, że Parys porwał Helenę, bądź nieprawda, że Helena jest najpiękniejszą kobietą.
127
b)
p – Orfeusz był w krainie zmarłych
q – Eurydyka była w krainie zmarłych
Zdanie Schemat formalny

Orfeusz i Eurydyka byli w krainie zmarłych.
Orfeusz był a Eurydyka nie była w krainie zmarłych.
Nieprawda, że Orfeusz i Eurydyka byli w krainie zmarłych.
Eurydyka była w krainie zmarłych, ale nie Orfeusz.
Albo Orfeusz był w krainie zmarłych, albo była tam Eurydyka .
Jeśli Orfeusz był w krainie zmarłych, to nie była tam Eurydyka.
Ani Orfeusz, ani Eurydyka nie byli w krainie zmarłych.
Nieprawda, że jeśli Orfeusz był w krainie zmarłych, to nie było tam
Eurydyki.
Eurydyka była w krainie zmarłych, a nie było tam Orfeusza.
Jeśli Orfeusz nie był w krainie zmarłych, to nie była tam Eurydyka.
Orfeusz lub Eurydyka byli w krainie zmarłych .
c)
p – Achilles zwyciężył wroga.
q – Odyseusz użył podstępu.
r – Achajowie pokonali Trojan.
Schemat Zdanie
(p˄q)→r
(~p ˅~q)→~r
~(p↓q)
~[(p/q)→r]
~(~p⊥~q)→r
r ≡ (p˅q)
(p→r)˄(r→q)
[(q→r)˄q]→r
[(q⊥r)∧r]→q
~(p↓q↓r)
(q˄r)˄~p
Zadanie 4.2. Zapisz formalnie schematy następujących zdań:

a) Jeśli Franio zdał test i zaliczył egzamin praktyczny z jazdy samochodem,
to otrzyma prawo jazdy; zatem skoro Franio zdał test, a nie ma prawa
jazdy, to znaczy, że oblał egzamin praktyczny.
128
b) Jeśli Marek jest fotografikiem, to używa lustrzanki i poprawnie kadru-
je zdjęcia; lecz Marek niepoprawnie kadruje zdjęcia chociaż używa lu-
strzanki; zatem Marek nie jest fotografikiem.
c) Albo wybierzemy kapitalizm, albo wybierzemy zniesienie wyzysku; wybra-
liśmy kapitalizm, zatem nie wybraliśmy zniesienia wyzysku.
d) Jeśli telewizja państwowa TVP ma odpowiednią ilość pieniędzy na reali-
zację misji, to o ile nie będzie schlebiać gustom telewidzów, to będzie go
kształtować na wysokim poziomie; ale TVP nie kształtuje gustów telewi-
dzów na wysokim poziomie; zatem nie ma odpowiedniej ilości pieniędzy
na realizację misji lub schlebia gustom telewidzów.
Zadanie 4.3. Sprawdź metodą tabelkową, czy formuły logiczne powstałe ze

zdań z zadania 4.2. są tautologiami.
Zadanie 4.4. Odtwórz strukturę formalną przedstawionego rozumowania

i sprawdź, czy otrzymany schemat jest tautologią.
a) Jeżeli urzędnik ma określony czas na wykonanie danego zadania, to zada-
nie zostanie wykonane w możliwie najpóźniejszym terminie, więc żywiołowo
wzrasta liczba urzędników i wzrost ten nie jest on związany z ilością pracy do
wykonania. Zatem jeśli nie następuje żywiołowy wzrost liczby urzędników lub
wzrost ten jest związany z ilością pracy do wykonania, to wówczas nie jest tak,
że zadanie zostanie wykonane w możliwie najpóźniejszym terminie.
b) Jeśli urzędnicy w biurze awansują, to nie osiągnęli jeszcze swego progu
niekompetencji, więc urząd się rozwija. Zatem jeśli urząd nie rozwija się, to
urzędnicy osiągnęli swój próg niekompetencji i nie awansują14.
c) Jeśli sytuacja jest nietypowa, to, o ile nie ma odpowiednich przepisów, to
brak jest sprawnego działania; a sytuacja nie jest nietypowa i brak jest
sprawnego działania. Zatem czy są odpowiednie przepisy, czy ich nie ma,
to brak jest sprawnego działania.
d) Jeśli ktoś nie jest w niższej komórce przydatny, to awansuje na wyższe stano-
wisko; a jeśli awansuje, to nie zarządza w sposób kompetentny. Zatem jeśli
zarządza w sposób kompetentny, to jest przydatny w niższej komórce.
Zadanie 4.5. Podana jest wartość logiczna zdania X. Należy ustalić wartość
logiczną zdań A, B, C.
a) Zdanie X: Ani nie wyjdę za mąż za Bolka, ani nie wyjdę za Lolka jest
prawdziwe. Które zdanie jest prawdziwe:
A. Nieprawda, że wyjdę za mąż za Bolka lub za Lolka.
14
Zadanie nawiązuje do żartobliwej zasady Petera, która głosi, że członkowie organizacji
typu biurokratycznego w trakcie własnej kariery awansują tak długo, póki nie znajdą się na pozio-
mie, na którym nie będą już kompetentni.
129
B. Nie wyjdę za mąż za Bolka i nie wyjdę za mąż za Lolka.
C. Albo nie wyjdę za mąż za Bolka, albo nie wyjdę za mąż za Lolka.
b) Zdanie X: Z jajka zrobię bądź omlet bądź kogel-mogel jest fałszywe. Któ-
re zdanie jest prawdziwe:
A. Jeśli zrobię omlet, to nie zrobię kogla-mogla.
B. Zrobię albo omlet albo kogel-mogel.
C. Nieprawda, że zrobię zarówno omlet i kogel-mogel.
c) Zdanie X: Jeśli Hipolit jest myśliwym lub ekologiem, to nieprawda, że Hi-

polit jest myśliwym wtedy i tylko wtedy, gdy jest ekologiem jest fałszywe.
Które zdanie jest prawdziwe:
A. Hipolit jest myśliwym.
B. Hipolit jest ekologiem.
C. Hipolit jest albo myśliwym albo ekologiem.
d) Zdanie X: Jeśli Stefan nie oddał długu, to będzie go ścigać mafia jest
fałszywe. Które zdanie jest prawdziwe:
A. Stefan oddał dług.
B. Stefan nie oddał długu.
C. Stefana nie będzie ścigać mafia.
e) Zdanie X: Nieprawda, że należy pobierać opłaty za korzystanie z kąpieli-

ska lub należy je zamknąć jest prawdziwe. Które zdanie jest prawdziwe:
A. Albo należy pobierać opłaty za korzystanie z kąpieliska, albo należy je
zamknąć.
B. Nieprawda, że należy pobierać opłaty za korzystanie z kąpieliska, i nie-
prawda, że należy je zamknąć.
C. Ani nie należy pobierać opłat za korzystanie z kąpieliska, ani nie należy
go zamknąć.
Zadanie 4.6. Które z podanych zdań wynika logicznie ze zdania X?

a) X: Maurycy wypił na bankiecie whisky lub gin.
A. Nieprawda, że Maurycy wypił whisky i gin.
B. Nieprawda, że Maurycy ani nie wypił whisky, ani nie wypił ginu.
C. Jeśli Maurycy nie wypił whisky, to nie wypił ginu.
b) X: Jeśli był Wielki Wybuch, to nieprawdą jest, że Wszechświat jest stały

lub Einstein się mylił.
A. Jeśli Wszechświat jest stały to nieprawda, że zarazem był Wielki Wy-
buch i fałszem jest, że Einstein się mylił.
130
B. Jeśli nieprawdą jest, że był Wielki Wybuch, to nieprawdą jest, że
Wszechświat jest stały i Einstein się mylił.
C. Jeśli Wszechświat jest stały i nieprawda, że Einstein się mylił, to nie-
prawda, że był Wielki Wybuch.
c) X: Felicjan jest wegetarianinem wtedy i tylko wtedy, gdy nie jest mormo-
nem, a jeśli jest buddystą, to jest wegetarianinem, i jest albo mormonem
albo buddystą.
A. Felicjan jest wegetarianinem.
B. Felicjan jest mormonem.
C. Felicjan jest buddystą.
d) X: Jeśli Hieronim jest zakonnikiem i złożył śluby milczenia, to jest kame-

dułą.
A. Nieprawda, że Hieronim ani nie jest zakonnikiem ani kamedułą.
B. Jeśli Hieronim jest zakonnikiem i nie złożył ślubów milczenia, to nie
jest kamedułą.
C. Jeśli Hieronim nie jest kamedułą, to nie jest zakonnikiem lub nie złożył
ślubów milczenia.
e) X: Nieprawda, że Stanisław był na wiecu i głosował w wyborach na partię

Gąsiora.
A. Stanisław był na wiecu i nie głosował w wyborach na partię Gąsiora.
B. Stanisław nie był na wiecu i nie głosował w wyborach na partię Gąsiora.
C. Stanisław nie był na wiecu lub nie głosował w wyborach na partię
Gąsiora.
D. Stanisław ani nie był na wiecu, ani nie głosował w wyborach na partię
Gąsiora.
E. Stanisław nie był na wiecu, ale głosował w wyborach na partię Gąsiora.
f) X: Nieprawda, że pojedziemy na wczasy do Egiptu lub do Tunezji.

A. Nie pojedziemy na wczasy do Egiptu lub nie pojedziemy do Tunezji.
B. Nie pojedziemy na wczasy do Egiptu i nie pojedziemy do Tunezji.
C. Nieprawda, że jeśli nie pojedziemy na wczasy do Egiptu to pojedziemy
do Tunezji.
D. Ani nie pojedziemy na wczasy do Egiptu ani nie pojedziemy do Tunezji.
E. Pojedziemy na wczasy do Egiptu i nie pojedziemy do Tunezji.
g) X: Jeśli Helena działa bezprawnie, to o ile kontrola to wykryła, to Helena

straci stanowisko. Ale kontrola tego nie wykryła.
A. Helena nie działa bezprawnie.
131
B. Jeśli Helena nie straciła stanowiska to znaczy, że albo nie działa bez-
prawnie albo kontrola tego nie wykryła.
C. Helena nie straci stanowiska.
h) X: Jeśli Barbara jest podejrzewana o czary, to grozi jej stos, a także jeśli
jest podejrzewana o czary, to może być pławiona w rzece.
A. Skoro nieprawda, że Barbarze grozi stos lub nieprawda, że może być
pławiona w rzece, to Barbara nie jest podejrzewana o czary.
B. Jeżeli Barbarze ani nie grozi stos, ani nie może być pławiona w rzece,
to nie jest podejrzewana o czary.
C. Jeśli Barbara jest podejrzewana o czary, to skoro grozi jej stos bądź
może być pławiona w rzece, to zginie.
i) X: Jeśli nadchodzi front ciepły, to ciśnienie spada a temperatura rośnie.

A. Jeśli nie nadchodzi front ciepły, to ciśnienie nie spada a temperatura
nie rośnie.
B. Jeśli ciśnienie nie spada lub temperatura nie rośnie, to nie nadchodzi
front ciepły.
C. Jeśli nadchodzi front ciepłyy i temperatura rośnie, to ciśnienie spada.
Zadanie 4.7. Sprawdź, czy poniższe wnioskowanie jest dedukcyjne:

a) Jeśli nie pójdę do klasztoru, to albo wyjdę za mąż za Marka, albo wyjdę
za mąż za Jurka, a jeśli pójdę do klasztoru, to nie będę nosić moherowego
beretu. Zatem jeśli będę nosić moherowy beret, to znaczy, że albo wyszłam
za mąż za Marka, albo za Jurka.
b) Jeśli wybory wygra Samoobrona lub PSL, to premierem będzie rolnik. Za-
tem skoro PSL przegra15 wybory a premierem będzie rolnik, to znaczy, że
wybory wygra Samoobrona.
c) Jeśli w kraju podniesiono stopy procentowe oraz zaobserwowano rosnąca
inflacje, to znaczy że w kraju jest kryzys finansowy. A zatem skoro w kraju
nie podniesiono stóp procentowych i nie zaobserwowano wzrostu inflacji,
to znaczy, że nie ma kryzysu finansowego.
d) Jeśli zrobię zakupy w Arkadii lub w Złotych Tarasach, to będę bardzo
zmęczona. Zatem jeśli nie zrobiłam zakupów w Arkadii a jestem bardzo
zmęczona, to znaczy, że zakupy zrobiłam w Złotych Tarasach.
e) Jeśli ktoś dużo je i nie uprawia sportu, to nie ma dobrej kondycji. Zatem
jeśli ktoś dużo je i ma dobrą kondycję, to znaczy, że uprawia sport.
15
Słowo przegra(ł) interpretujemy tu jako nie wygra(ł).
132
f) Jeśli jestem żonaty i mam kochankę to znaczy, że nie jestem dobrym mę-
żem. Zatem jeśli jestem dobrym mężem to znaczy, że jestem żonaty, ale nie
mam kochanki.
g) Jeśli wybory wygra prawica, to skomercjalizuje się szpitale. A jeśli sko-
mercjalizuje się szpitale, to leczenie dla biednych będzie niedostępne. Za-
tem jeśli prawica przegra16 wybory, to leczenie dla biednych nie będzie
niedostępne.
Odpowiedzi
Zadanie 4.1.
a)
Schemat zdanie
p˄q Parys porwał Helenę, a Helena jest najpiękniejszą kobietą.
q→p Jeśli Helena jest najpiękniejszą kobietą, to Parys ją porwał.
q↓p Ani Helena nie jest najpiękniejszą kobietą, ani Parys jej nie porwał.
p→q Jeśli Parys porwał Helenę, to Helena jest najpiękniejszą kobietą.
~(p˄q) Nieprawda, że zarazem Helena jest najpiękniejszą kobietą
i Parys ją porwał.
p ˄ ~q Parys porwał Helenę, i nieprawda, że jest ona najpiękniejszą kobietą.
~p ˄ ~q Nieprawda, że Parys porwał Helenę i nieprawda,
że Helena jest najpiękniejszą kobietą.
~p˄q Parys nie porwał Heleny, a jest ona najpiękniejszą kobietą.
~p→~q Jeśli Parys nie porwał Heleny, to nie jest ona najpiękniejszą kobietą.
p/q Parys porwał Helenę, bądź Helena jest najpiękniejszą kobietą.
~p/~q Nieprawda, że Parys porwał Helenę, bądź nieprawda,
że Helena jest najpiękniejszą kobietą.
16
Por. przypis 15.
133
b)
Schemat
Zdanie
formalny
Orfeusz i Eurydyka byli w krainie zmarłych. p˄q
Orfeusz był, a Eurydyka nie była w krainie zmarłych. p˄~q
Nieprawda, że Orfeusz i Eurydyka byli w krainie zmarłych. ~(p˄q)
Eurydyka była w krainie zmarłych, ale nie Orfeusz. q˄~p
Albo Orfeusz był w krainie zmarłych, albo była tam Eurydyka p⊥q
Jeśli Orfeusz był w krainie zmarłych, to nie była tam Eurydyka. p→~q
Ani Orfeusz ani Eurydyka nie byli w krainie zmarłych. p↓q
Nieprawda, że jeśli Orfeusz był w krainie zmarłych, to nie było tam ~(p→~q)
Eurydyki.
Eurydyka była w krainie zmarłych, choć nie było tam Orfeusza. q˄~p
Jeśli Orfeusz nie był w krainie zmarłych, to nie była tam Eurydyka. ~p→~q
Orfeusz lub Eurydyka byli w krainie zmarłych. p˅q
c)
Jeśli Achilles zwyciężył wroga i Odyseusz użył podstępu, to
(p˄q)→r Achajowie pokonali Trojan.
Gdyby Achilles nie zwyciężył wroga lub Odyseusz nie użył
(~p ˅~q)→~r podstępu, to Achajowie nie pokonaliby Trojan.
Nieprawda, że ani Achilles nie zwyciężył wroga ani Odyseusz nie
~(p↓q) użył podstępu.
Nieprawda, że jeśli Achilles zwyciężył wroga bądź Odyseusz użył
~[(p/q)→r] podstępu, to Achajowie pokonali Trojan.
Jeśli nieprawdą jest, że albo Achilles nie zwyciężył wroga albo
~(~p⊥q)→r Odyseusz nie użył podstępu, to Achajowie pokonali Trojan.
Achajowie pokonali Trojan wtedy i tylko wtedy, gdy Achilles
r ≡ (p˅q) zwyciężył wroga lub Odyseusz użył podstępu.
Jeśli Achilles zwyciężył wroga to Achajowie pokonali Trojan;
(p→r)˄(r→q) a jeśli Achajowie pokonali Trojan, to Odyseusz użył podstępu.
Skoro, jeśli Odyseusz użył podstępu, to Achajowie pokonali
[(q→r)˄q]→r Trojan, a Odyseusz użył podstępu, to Achajowie pokonali
Trojan.
Jeśli albo Odyseusz użył podstępu, albo Achajowie nie pokonali
[(q⊥~r)∧r]→q Trojan, a (i) Achajowie pokonali Trojan, to Odyseusz użył
podstępu.
Nieprawdą jest, że ani Achilles nie zwyciężył wroga, ani
~(p↓q↓r) Odyseusz nie użył podstępu, ani Achajowie nie pokonali Trojan.
Odyseusz użył podstępu i Achajowie pokonali Trojan, lecz
(q˄r)˄~p Achilles nie zwyciężył wroga.
134
Zadanie 4.2.
a) Oznaczamy:
p – Franio zdał test.
q – Franio zaliczył egzamin praktyczny z jazdy samochodem.
r – Franio otrzyma prawa jazdy.
Zauważmy, że sens zdania Franio oblał egzamin praktyczny jest taki sam
jak zdania Franio nie zaliczył egzaminu praktycznego z jazdy samochodem, co
oznaczymy ~r.
[(p˄q)→r]→[(p˄~r)→~q]
b) Oznaczamy:
p – Marek jest fotografikiem.
q – Marek używa lustrzanki.
r – Marek poprawnie kadruje zdjęcia.
{[p→(q˄r)]˄(~r˄q)}→~p
c) Oznaczamy:
p – Wybierzemy kapitalizm.
q – Wybierzemy zniesienie wyzysku.
[(p⊥q)˄ p]→ ~q
d) Oznaczamy:
p – Telewizja państwowa ma odpowiednią ilość pieniędzy na realizację misji.
q – Telewizja państwowa będzie schlebiać gustom telewidzów.
r – Telewizja państwowa będzie kształtować gust telewidzów na wysokim
poziomie.
{[p→(~q→r)]˄~r}→(~p˅q)
Zadanie 4.3.
a) Schemat [(p˄q)→r]→[(p˄~r)→~q] jest tautologią.
p q r p˄q (p˄q)→r ~r p˄~r ~q (p˄~r)→~q [(p˄q)→r]→ [(p˄~r)→~q]
(A) (B)
(A → B)
1 1 1 1 1 0 0 0 1 1
1 1 0 1 0 1 1 0 0 1
1 0 1 0 1 0 0 1 1 1
1 0 0 0 1 1 1 1 1 1
0 1 1 0 1 0 0 0 1 1
0 1 0 0 1 1 0 0 1 1
0 0 1 0 1 0 0 1 1 1
0 0 0 0 1 1 0 1 1 1
135
b) Schemat {[p→(q˄r) ]˄(~r˄q)}→~p jest tautologią
p q r q˄r p→(q˄r) ~r ~r˄ q A˄B ~p

(B) (A˄B) →~p
(A)
1 1 1 1 1 0 0 0 0 1
1 1 0 0 0 1 1 0 0 1
1 0 1 0 0 0 0 0 0 1
1 0 0 0 0 1 0 0 0 1
0 1 1 1 1 0 0 0 1 1
0 1 0 0 1 1 1 1 1 1
0 0 1 0 1 0 0 0 1 1
0 0 0 0 1 1 0 0 1 1
c) Schemat [(p⊥q)˄ p]→ ~q jest tautologią.
p q p⊥q (p⊥q)˄ p ~q [(p⊥q)˄ p]→ ~q

1 1 0 0 0 1
1 0 1 1 1 1
0 1 1 0 0 1
0 0 0 0 1 1
d) Schemat {[p→(~q→r)]˄~r}→(~p˅q) jest tautologią.
p→(~q→r) A˄~r ~p˅q

p q r ~q ~q→r ~r ~p B→C
(A) (B) (C)
1 1 1 0 1 1 0 0 0 1 1
1 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1
1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1
1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 1
0 1 1 0 1 1 0 0 1 1 1
0 1 0 0 1 1 1 1 1 1 1
0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1
0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 1
Zadanie 4.4.
a) Schemat jest tautologią.
Rozwiązanie
p – Urzędnik ma określony czas na wykonanie danego zadania.
q – Zadanie zostanie wykonane w możliwie najpóźniejszym terminie.
136
r – Żywiołowo wzrasta liczba urzędników.
s – Wzrost liczby urzędników jest związany z ilością pracy do wykonania.
Zastąpmy podanej wyżej zdania zmiennymi zdaniowymi, pozostawiając po-
zostałe słowa i podkreślając te spośród nich, które pełnią funkcje funktorów.
Jeżeli p, to q, więc r i nie s. Zatem jeśli nie r lub s, to wówczas nie q.
Słowo „zatem” możemy zastąpić funktorem implikacji, traktując całość przed
nim jako poprzednik, a całość po nim jako następnik implikacji. Spójnik więc ozna-
cza, że to, co po nim następuje, jest skutkiem lub wnioskiem względem tego, co go
w wypowiedzi poprzedza, zatem także zastępujemy go funktorem implikacji.
[(p→q)→(r˄~s)]→[(~r˅s)→~q]
Ponieważ w schemacie występują aż 4 zmienne, pełna metoda tabelaryczna
wymagałaby aż 16 pozycji. Zastosujmy najpierw metodę skróconą zerojedynko-
wą, aby ograniczyć ilość pozycji w tabeli. Pamiętajmy, że w metodzie tej postę-
pujemy tak, jak byśmy chcieli, żeby całość zredukowała się do 0. Jeśli to się nie
udaje, to znaczy, że całość zawsze przyjmuje wartość 1.
Przyjmijmy A: [(p→q)→(r˄~s)], B: [(~r˅s)→~q]
A→B przyjmie wartość 0, gdy A = 1 i B = 0.
B zredukuje się do 0, gdy ~q = 0, czyli q = 1, a wyrażenie (~r˅s) przyjmie
wartość 1, co zachodzi w 3 przypadkach:
1) r = 1, s = 1 2) r = 0, s = 1 3) r = 0, s = 0
A ponieważ przy każdym z tych wariantów p może też przyjąć jedną z dwóch
wartości, tabelka może zawierać tylko 2x3 pozycje. Dla każdej z nich przy q = 1
wartość B = 0, sprawdźmy zatem wartość A w tabelce:
p r s q p→q ~s r˄~s (p→q)→(r˄~s) B A→B

A
1) 1 1 1 1 1 0 0 0 0 1
0 1 1 1 1 0 0 0 0 1
2) 1 0 1 1 1 0 0 0 0 1
0 0 1 1 1 0 0 0 0 1
3) 1 0 0 1 1 1 0 0 0 1
0 0 0 1 1 1 0 0 0 1
Implikacja A→B przyjmuje zawsze wartość 1,zatem otrzymany schemat jest

tautologią.
137
b) Schemat nie jest tautologią.
Rozwiązanie
Oznaczenia:
p – Urzędnicy w biurze awansują.
q – Urzędnicy osiągnęli swój próg niekompetencji.
r – Urząd się rozwija.
Otrzymujemy schemat: [(p→~q)→r]→[~r→(q˄~p)]
Zastosujmy metodę skróconą.
A: [(p→~q)→r], B: [~r→(q˄~p)],
Gdyby implikacja A → B miała nie być tautologią, to koniecznym byłoby,
aby A przyjęło wartość 1, a B wartość 0. Jeśli nie uda się tak dobrać wartości,
aby implikacja przyjęła wartość 0, to znaczy że zawsze przyjmuje wartość 1.
Zdanie B przyjmie wartość 0 wtedy, i tylko wtedy, gdy r = 0, a (q˄~p) = 0, co
zachodzi w 3 przypadkach:
1) p = 1, q = 1 2) p = 1, q = 0, 3) p = 0, q = 0
Dokonajmy teraz pierwszego podstawienia:
[(p→~q)→r]→[~r→(q˄~p)]
[(1→~1)→0]→[~0→(1˄~1)]
[(1→0)→0]→[1→(1˄0)]
(0→0)→(1→0)
1→0
0
Już przy pierwszym podstawieniu cały schemat przyjął wartość 0, zatem nie
ma potrzeby dokonywać następnych podstawień, gdyż już wiadomo, że badany
schemat tautologią nie jest.
c) Schemat jest tautologią.

Rozwiązanie
Oznaczenia:
p – Sytuacja jest nietypowa.
q – Są odpowiednie przepisy.
r – Brak jest sprawnego działania.
Zdanie Czy są odpowiednie przepisy, czy ich nie ma interpretujemy jako alter-
natywę Są odpowiednie przepisy lub nie ma odpowiednich przepisów.
Zapiszmy całe rozumownie formalnie:
{[p→(~q→r)]˄ (~ p˄r)}→[(q⊥~q)→r]
Oznaczmy A: p→(~q→r)]˄ (~ p˄r)} B: [(q⊥~q)→r]
W metodzie skróconej postępujemy tak, jak byśmy chcieli, żeby całość sche-
matu A→B przyjęła wartość 0, czego warunkiem jest aby:
1) Wartość B: [(q˅~q)→r] była 0, czyli musi być r = 0 (bo q⊥~q – jest
prawdziwe dla każdej wartości q).
138
2) Wartość A: { p→(~q→r)]˄ (~ p˄r)} była 1, a skoro jest to koniunkcja,
to może ona być prawdziwa, gdy jej oba składniki są prawdziwe, a więc wartość
logiczna np. drugiego składnika (~ p˄r) musi być 1, a skoro r = 0, to wyrażenie
(~ p˄r) zawsze przyjmie wartość 0. W takim razie koniunkcja
p→(~q→r)]˄ (~ p˄r)} przyjmuje wartość 0, czyli A nie przyjmuje wartości
1 wtedy gdy B = 0, zatem:
A→B
0→0
1
Rozpatrywany schemat nie przyjmuje wartości 0, jest zatem tautologią.
d) Schemat jest tautologią.

Rozwiązanie
Oznaczenia:
p – Ktoś jest w niższej komórce przydatny.
q – Ktoś awansuje na wyższe stanowisko.
r – Ktoś zarządza w sposób kompetentny.
[(~p → q)˄(q → ~r)]→(r → p)
Zastosujmy metodę skróconą:
Niech A: [(~p → q)˄(q → ~r)], B: (r → p)
Gdyby implikacja A → B miała nie być tautologią, to koniecznym byłoby,
aby A przyjęło wartość 1, a B wartość 0. Jeśli nie uda się tak dobrać wartości, aby
implikacja przyjęła wartość 0, to znaczy że zawsze przyjmuje wartość 1.
A→B
[(~p → q)˄(q → ~r)]→(r → p)
Zdanie B przyjmie wartość 0 wtedy, i tylko wtedy, gdy p = 0, a r =1.Spraw-
dźmy implikację dla dwóch wariantów A: 1) q = 1 oraz 2) q = 0
1) [(~0 → 1)˄(1 → ~1)]→(1 → 0)
(1˄0)→0
0→0
1
2) [(~0 → 0)˄(0 → ~1)]→(1→ 0)
(0˄1)→0
0→0
1
Widać, że nawet gdy dobierzemy wartości zmiennych tak, aby następnik im-
plikacji A→B przyjął wartość 0, to poprzednik wówczas także przechodzi w 0,
a całość przyjmuje wartość 1. Schemat zatem nigdy nie przyjmuje wartości 0,
jest więc tautologią.
139
Zadanie 4.5.
a) Prawdziwe są zdania A i B
Rozwiązanie
p – Wyjdę za mąż za Bolka.
q – Wyjdę za mąż za Lolka.
X: p↓q, A: ~(p˅q), B: ~p˄~q, C: ~ p⊥~q
Z tabeli możemy odczytać, że gdy prawdziwe jest zdanie X, wówczas zdania
A i B są prawdziwe, natomiast zdanie C jest fałszywe.
p q p↓q ~(p˅q) ~p ~q ~p˄~q ~ p⊥~ q
X A B C
1 1 0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 1 0 1
0 1 0 0 1 0 0 1
0 0 1(dane) 1 1 1 1 0
b) Żadne zdanie nie jest prawdziwe.

Rozwiązanie
Oznaczenia:
p – Z jajka zrobię omlet .
q – Z jajka zrobię kogel-mogel.
X: p/q. Wiemy, że p/q = 0. Dysjunkcja jest fałszywa tylko w przypadku, gdy
oba zdania składowe są prawdziwe, zatem p = 1 i q = 1.
A: p→~q B: p⊥q C: ~(p˄q)

1→~1 1⊥1 ~(1˄1)
0 0 0
c) Prawdziwe są zdania A i B.
Rozwiązanie
Oznaczenia:
p – Hipolit jest myśliwym.
q – Hipolit jest ekologiem.
X: (p˅q)→~(p≡q)
A: p, B: q, C: p⊥q
p q p˅q p⊥q ~(p ≡ q) (p˅q)→ ~(p ≡ q) p⊥q

1 1 1 1 0 0 (dane) 0
1 0 1 0 1 1 1
0 1 1 0 1 1 1
0 0 0 1 0 1 0
140
d) Prawdziwe są zdania B i C.
Rozwiązanie
Oznaczmy:
p – Stefan oddał dług.
q – Stefana będzie ścigać mafia.
X: ~p→q A: p B: ~p C: ~q
Z tabeli możemy odczytać, że gdy zdanie X jest fałszywe, fałszywe są rów-
nież zdania p oraz q. Prawdziwe są zdania B: ~p oraz C: ~q.
Implikacja jest fałszywa tylko, gdy jej poprzednik jest prawdziwy a następ-
nik fałszywy. Zatem prawdą jest, że Stefan nie oddał długu, natomiast nieprawdą
jest, że będzie go ścigać mafia.
p ~p q ~q ~p→q
1 0 1 0 1
1 0 0 1 1
0 1 1 0 1
0 1 0 1 0 (dane)
e) Prawdziwe są zdania B i C.
Rozwiązanie
Oznaczenia:
p – Należy pobierać opłaty za korzystanie z kąpieliska.
q – Należy kąpielisko zamknąć.
X: ~(p˅q) A: p⊥q B: ~p ˄~q C: p↓q
X=1
p q p˅q ~(p˅q) p⊥q ~p ~q ~p ˄~q p↓q

X A B C
1 1 1 0 0 0 0 0 0
1 0 1 0 1 0 1 0 0
0 1 1 0 1 1 0 0 0
0 0 0 1(dane) 0 1 1 1 1
Z tabeli możemy odczytać, że gdy zdanie X jest prawdziwe, to prawdziwe są

zdania B i C, zaś fałszywe jest zdanie A.
Zadanie 4.6.
a) B,
Rozwiązanie
Oznaczmy:
p – Maurycy wypił na bankiecie whisky.
141
q – Maurycy wypił na bankiecie gin.
Zdanie X: p˅q, A: ~(p˄q), B: ~(p↓q), C: ~p→~q
Ze zdania X wynika logicznie zdanie A gdy implikacja X→A jest tautologią.
Sprawdźmy, czy schemat X→A jest tautologią stosując metodę skróconą:
(p˅q )→ ~(p˄q)
Staramy się sprowadzić wyrażenie do wartości 0, czyli wykazać, że nie jest to
tautologia. Implikacja X→A przyjęła by wartość 0 dla X=1 i A=0.Aby po stronie
A uzyskać 0 dobieramy p=1 i q=1, wówczas A przybiera wartość 1:
(1˅1 )→ ~(1˄1)
1→~1
1→0
0
Sprawdzana formuła nie jest tautologią, ze zdania X nie wynika zatem zdanie A.
Tautologią jest jedynie schemat X→B:
(p˅q)→~(p↓q)
co pokażemy metodą matrycową:
p q p˅q p↓q ~(p↓q) (p˅q)→~(p↓q)

X B X→B
1 1 1 0 1 1
1 0 1 0 1 1
0 1 1 0 1 1
0 0 0 1 0 1
Analiza jedną ze wskazanych powyżej metod wskazuje, że implikacja X→C

nie jest tautologią, czyli ze zdania X nie wynika logicznie zdanie C.
b) A i C
Rozwiązanie
Oznaczmy:
p – Był Wielki Wybuch.
q – Wszechświat jest stały.
r – Einstein się mylił.
Zdanie X: p→ (~q ˅ r)
A: q→ ~(p ˄ ~r)
B: ~p →~(q ˄ r)
C: (q ˄ ~r) → ~p
Sprawdźmy metodą skróconą, czy zachodzi wynikanie X→A:
[p→(~q˅r)]→ [q→ ~(p ˄~r)]
0
1→0
1→ ~ (1 ˄ ~0)
142
Aby otrzymać po stronie A wartość 0 musimy przyjąć q=1, p=1,r=0. Wów-
czas strona X:
[p→(~q ˅ r)]
[1→ (~1 ˅ 0)
1→0
0
Zatem, skoro dobraliśmy zmienne tak, aby A=0, a X przyjęło wówczas rów-
nież wartość 0, to:
X→A
0→0
1
Widzimy zatem, że ze zdania X wynika zdanie A.
Sprawdźmy, czy zachodzi wynikanie X→B metodą matrycową.
[p→(~q˅r)]→[~p→ ~(q˄r)]
p→(~q˅r) ~p→ ~(q˄r)

p q r ~q ~q˅r ~p q˄r ~(q˄r) X→B
X B
1 1 1 0 1 1 0 1 0 1 1
1 1 0 0 0 0 0 0 1 1 1
1 0 1 1 1 1 0 0 1 1 1
1 0 0 1 1 1 0 0 1 1 1
0 1 1 0 1 1 1 1 0 0 0
0 1 0 0 0 1 1 0 1 1 1
0 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1
0 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1
Matryca pokazuje, że dla p = 0, q = 1, r = 1 wartość implikacji X→B przyj-

muje wartość 0. Analizowany schemat nie jest zatem tautologią, a więc ze zdania
X nie wynika logicznie zdanie B.
Analizą jedną ze wskazanych powyżej metod wskazuje, że implikacja X→C
jest tautologią, czyli ze zdania X wynika logicznie zdanie C.
c) Żadna.
Rozwiązanie
Oznaczmy:
p – Felicjan jest wegetarianinem.
q – Felicjan jest mormonem.
r – Felicjan jest buddystą.
X: (p ≡ ~q) ˄ (r →p) ˄ (q⊥r), A: p, B: q, C: r
143
Oznaczmy dla skrócenia zapisu w tabelce:
α: (p ≡ ~q), β: (r →p), γ:(q⊥r),
Wówczas: X: α ˄ β ˄γ
p q r ~q p≡ ~q r →p q⊥r α˄ β˄γ X→A X→B X→C
α β γ X X→p X→q X→r
1 1 1 0 0 1 0 0 1 1 1
1 1 0 0 0 1 1 0 1 1 1
1 0 1 1 1 1 1 1 1 0 0
1 0 0 1 1 1 0 0 1 1 1
0 1 1 0 1 0 0 0 1 1 1
0 1 0 0 1 1 1 1 0 1 0
0 0 1 1 0 0 1 0 1 1 1
0 0 0 1 0 1 0 0 1 1 1
Z tabeli widzimy, że żadna z rozważanych implikacji (X→A, X→B, X→C) nie

jest tautologią, zatem żadne z podanych zdań A, B, C ze zdania X nie wynika.
d) C
Rozwiązanie
Oznaczmy:
p – Hieronim jest zakonnikiem.
q – Hieronim złożył śluby milczenia.
r – Hieronim jest kamedułą.
X: (p˄q)→r
A: ~(p↓q)
B: (p˄~q)→~r
C: ~r→(~p˅~q)
Sprawdźmy X→A metodą skróconą.
[(p˄q)→r}→[~(p↓q)]
0
~1
~(0↓0)
Zatem aby po stronie A otrzymać 0 musimy przyjąć p=0 i q=0.Podstawiając
te wartości do strony X otrzymujemy:
[(0˄0)→0] → 0
(0→0) → 0
1→ 0
0
Formuła nie jest tautologią, tym samym ze zdania X nie wynika zdanie A.
Sprawdźmy, czy ze zdanie X wynika zdanie B:
144
X→B
[(p˄q)→r ]→[(p˄~q)→~r]
0
1→0
(1˄~0)→~1
Otrzymujemy p=1, q=0, r=1.Wstawiamy te wartości do strony X:
[(1˄0)→1 ]→0
(0→1)→0
1→0
0
Formuła nie jest tautologią, ze zdania X nie wynika zdanie B.
Sprawdźmy, czy ze zdania X wynika zdanie C:
X→C
[ (p˄q)→r]→[~r→(~p˅~q) ]
0
1→0
~0→(~1˅~1)
Mamy zatem p=1, q=1, r=0, podstawiamy te wartości do X:
[(1˄1)→0 ]→0
0→0
1
Nie udało się sprowadzić formuły X→C do wartości 0, zatem zawsze przyjmuje
ona wartość 1. Jest to zatem tautologia, a ze zdania X wynika logicznie zdanie C.
e) C
Rozwiązanie
p – Stanisław był na wiecu.
q – Stanisław głosował w wyborach na partię Gąsiora .
X: ~(p˄q) A: p˄~q B:~p˄~q C: ~p˅~q D: p↓q E:~p˄q
(w zdaniu E słowo „ale” ma sens koniunkcji, więc symbolizujemy je funk-
torem „˄”).
p q p˄q ~(p˄q) ~p ~q p˄~q ~p˄~q ~p˅~q p↓q ~p˄q

X A B C D E
1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0
1 0 0 1 0 1 1 0 1 0 0
0 1 0 1 1 0 0 0 1 0 1
0 0 0 1 1 1 0 1 1 1 0
145
X→A X→B X→C X→D X→E
1 1 1 1 1
1 0 1 0 0
0 0 1 0 1
0 1 1 1 0
Z tabeli możemy odczytać, że tautologią jest jedynie formuła X→C, zatem

ze zdania X wynika logicznie zdanie C. Jest to schemat będący jednym z praw
de Morgana.
f) A, B, C, D
Rozwiązanie
p – Pojedziemy na wczasy do Egiptu.
q – Pojedziemy na wczasy do Tunezji.
X: ~(p˅q) A: ~p˅~q B: ~p˄~q C: ~(~p→q)
D: p↓q E: p˄~q
p q p˅q ~(p˅q) ~p ~q ~p˅~q ~p˄~q ~p→q ~(~p→q) p↓q p˄~q

X A B C D E
1 1 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0
1 0 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1
0 1 1 0 1 0 1 0 1 0 0 0
0 0 0 1 1 1 1 1 0 1 1 0
X→A X→B X→C X→D X→E

1 1 1 1 1
1 1 1 1 1
1 1 1 1 1
1 1 1 1 0
g) Żadne
Rozwiązanie
p – Helena działa bezprawnie.
q – Kontrola to wykryła.
r – Helena straci stanowisko.
X: [p→(q→r)] ˄~q
A: ~p B: ~r→(~p⊥q) C: ~r
Zastosujmy metodę skróconą do sprawdzenia X→A:
146
{[p→(q→r)] ˄~q}→ ~p
Staramy się dobrać tak wartości p, q, r aby otrzymać 0 (pamiętając, że jeśli
to się nie uda, to znaczy, że schemat zawsze przybiera wartość 1, czyli jest tau-
tologią.) Dajemy zatem p = 1 i q = 0 (implikacja X→A może przyjąć wartość 0
tylko, gdy X = 1 i A = 0.) Mamy:
{[p → (0 → r)] ˄ ~0}→ ~1
{[1→ (0→ r)] ˄ 1}→ 0
Dla r = 1 implikacja 0→r przyjmie wartość 1.
{[1→ (0→ 1 )] ˄ 1}→ 0
{[1→ 1] ˄ 1}→ 0
{1 ˄ 1} → 0
1→ 0
0
Udało się sprowadzić X→A do wartości 0, nie jest to więc tautologia, a zatem
ze zdania X nie wynika logicznie zdanie A.
Sprawdźmy X→B:
{[p→(q→r)] ˄~q }→[~r→(~p⊥ ~q)]
Chcąc otrzymać po stronie B wartość 0 wyznaczmy wartości p, q, r.
{[p→(q→r)] ˄~q }→[~r→(~p⊥ ~q)]
0
1→ 0
~0→ 0
Zwróćmy uwagę, że ekskluzja (~p⊥ ~q) przyjmie wartość 0, gdy p i q będą
miały tę samą wartość (p = 0, q = 0 lub p = 1, q = 1). Sprawdźmy dla p = 0, q = 0:
{[p→(q→r)] ˄~q }→[~r→(~p⊥ ~q)]
Przyjęliśmy już r = 0, zatem:
{[0→(0→0)] ˄~0 }→ [~0→(~0⊥ ~0)]
{[0→ 1 ] ˄ 1} → [ 1 → ( 1⊥1)]
{1 ˄ 1 } → [ 1→ 0 ]
1→0
0
Implikacja X→B także nie jest tautologią, zatem z X nie wynika logicznie B.
Podobnie X→C:
{[p→(q→r)] ˄~q }→~r
Przyjmijmy r = 1 i q = 0:
{[p→(0→r)] ˄~0 }→~1
{[p→(0→1)] ˄1 }→ 0
{[p→1)] ˄1 }→ 0
Dla dowolnego p implikacja p→1 przyjmuje wartość 1:
147
1 ˄1 → 0
1→0
0
Także w przypadku X→C nie zachodzi wynikanie logiczne.
Sprawdźmy jeszcze rozwiązania zadań dotyczące A i C. A i C w tabeli.
p q r ~q ~r q→r p→ [p→(q→r)˄~q] ~p X→ ~p X→~r

(q→r) X X→A X→C
1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1
1 1 0 0 1 0 0 0 0 1 1
1 0 1 1 0 1 1 1 0 0 0
1 0 0 1 1 1 1 1 0 0 1
0 1 1 0 0 1 1 0 1 1 1
0 1 0 0 1 0 1 0 1 1 1
0 0 1 1 0 1 1 1 1 1 0
0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1
h) A, B, C
Rozwiązanie
Oznaczenia:
p – Barbara jest podejrzewana o czary.
q – Barbarze grozi stos.
r – Barbara może być pławiona w rzece.
s – Barbara zginie.
X: (p→q)˄(p→r) A: (~q˅~r)→~p
B: (q↓r)→~p C: p→[(q/r)→s]
i) B, C
Rozwiązanie
p – Nadchodzi front chłodny.
q – Ciśnienie spada.
r – Temperatura rośnie.
X: p→(q˄r) A: ~p→(~q˄~r) B: (~q˅~r)→~p C:(p˄r)→q
Zadanie 4.7.
a) Wnioskowanie jest dedukcyjne.
Rozwiązanie
Oznaczenia:
p – Wyjdę za maż za Marka.
148
q – Wyjdę za maż za Jurka.
r – Pójdę do klasztoru.
s – Będę nosić moherowy beret.
[(~r → p /q) ˄ (r → ~s)] →(s → p/q)
b) Wnioskowanie nie jest dedukcyjne

Oznaczenia:
p – Wybory wygra Samoobrona.
q – Wybory wygra PSL.
r – Premierem będzie rolnik.
[(p ˅ q) → r] →[(~q ˄ r ) → p]
c) Wnioskowanie nie jest dedukcyjne.

Oznaczenia:
p – W kraju podniesiono stopy procentowe.
q – Zaobserwowano rosnącą inflację.
r – W kraju jest kryzys finansowy.
[(p ˄ q) → r] →[(~p ˄ ~q)→~r]
d) Wnioskowanie nie jest dedukcyjne.

Oznaczenia:
p – Zrobię zakupy w Arkadii.
q – Zrobię zakupy w Złotych Tarasach.
r – Będę bardzo zmęczona.
[(p ˅ q) → r] →[(~p ˄ r) → q]
e) Wnioskowanie jest dedukcyjne.

Oznaczenia:
p – Ktoś dużo je.
q – Ktoś uprawia sport.
r – Ktoś ma dobrą kondycję.
[(p˄~ q) → ~r] →[ (p˄ r)→ q]
f) Wnioskowanie nie jest dedukcyjne.

Oznaczenia:
p – Jestem żonaty.
q – Mam kochankę.
r – Jestem dobrym mężem.
[(p ˄ q) → ~r] →[r → (p ˄ ~q)]
149
g) Wnioskowanie nie jest dedukcyjne.
Oznaczenia:
p – Wybory wygra prawica.
q – Skomercjalizuje się szpitale.
r – Leczenie dla biednych będzie niedostępne.
[(p →q)˄(q→ r)] →(~p→ ~r)
150
Rozdział V
Definicje
5.1. Definicje realne i nominalne

Definicja to wypowiedź, która może pełnić jedną z dwóch funkcji:
1. podawać jednoznaczną charakterystykę jakiegoś przedmiotu
2. podawać znaczenie potrzebnego nam wyrazu lub wyrażenia.
Zależnie od tych funkcji wyróżniamy dwa znaczenia słowa „definicja”, a co
za tym idzie, dwa podstawowe typy definicji: definicje realne i nominalne.
DEFINICJE
realne nominalne
definiują definiują
przedmioty słowa
Definicja realna jest odpowiedzią na pytanie Co to jest ...?. Odpowiedź ta

zawiera możliwie najkrótszą charakterystykę przedmiotu, o który pytamy. Cha-
rakterystyka ta nie może być przypisana żadnemu innemu przedmiotowi. Np. na
pytanie Co to jest ametyst ? definicja realna odpowiada:
Ametyst jest to fioletowa i przezroczysta odmiana kwarcu.
Definicja realna może też odpowiadać na pytanie Kto to jest..? (np. Kto to
jest inżynier?):
Inżynier to specjalista mający wyższe wykształcenie w określonej dziedzinie
wiedzy technicznej.
Definicja nominalna stanowi odpowiedź na pytanie Co znaczy wyraz „...”?
(wyrażenie) i pokazuje jak ten wyraz można w danym języku zamienić na
inny wyraz (lub wyrażenie). Np. na pytanie Co znaczy wyraz „ erupcja”? defini-
cja nominalna odpowiada: Wyraz „erupcja” znaczy „wybuch wulkanu”.
151
Inny przykład: „Oleaster” znaczy „dzikie drzewo oliwne”.
Wyraz lub wyrażenie definiowane nazywamy definiendum, natomiast

wyrażenie definiujące nazywamy definiensem.
Definicje nominalne można wyrazić na jeden z trzech sposobów, zwanych

stylizacjami.
słownikowa “X” znaczy “Y”
stylizacja
definicji semantyczna “X”oznacza ...
nominalnych
przedmio-
X jest to ...
towa
Definicja w stylizacji słownikowej wskazuje na synonimiczność dwóch wy-

rażeń, czyli wskazuje na fakt, iż definiendum ma takie samo znaczenie, jak defi-
niens. Oba wyrażenia są użyte w supozycji materialnej17 i wzięte w cudzysłów,
np.: Wyraz „fatamorgana” znaczy tyle, co „miraż”.
Definicja w stylizacji semantycznej wskazuje, do czego definiowany wyraz
ma się odnosić, czyli, inaczej mówiąc, jakie oznacza przedmioty (cechy, zja-
wiska, relacje itd.). Tylko definiendum jest tu w supozycji materialnej i zosta-
ło wzięte w cudzysłów, np.: Wyraz „satelita” oznacza każde ciało niebieskie
o względnie małej masie, obiegające inne ciało, o większej masie.
Definicja w stylizacji przedmiotowej podaje charakterystykę tego, do cze-
go odnosi się wyraz definiowany. Może to być wskazanie cech, wymienienie
gatunków itp. Żadna z nazw nie występuje tu w supozycji materialnej, a od-
różnienie tej definicji od definicji realnej jest intuicyjne i opiera się na domnie-
manej intencji twórcy definicji. Definicje takie często pojawiają się w prawie,
np. Kodycyl to akt spadkodawcy zawierający dodatkowe rozporządzenia testa-
mentowe, sporządzony w wypadku, gdy testator nie ustanawia nikogo spadko-
biercą. Powyższa definicja może być też potraktowana jako realna, odpowiada
przecież także na pytanie: Co to jest kodycyl? Jedynie z kontekstu występo-
wania takiej definicji możemy wywnioskować o jej nominalnym charakterze,
czyli o tym, że mówi ona o znaczeniu słowa, a nie o przedmiocie.
17
patrz & 1.3.2.
152
5.2. Definicje sprawozdawcze i projektujące
Ze względu na cel, jaki przyświeca nam przy tworzeniu definicji, możemy

wyróżnić definicje sprawozdawcze i projektujące.
Celem definicji sprawozdawczej jest pokazanie, jakie znaczenie miał do-
tychczas wyraz definiowany w jakimś języku. Używa się tego rodzaju definicji
głownie do przekazania zastanej wiedzy (np. w szkole). Definicja taka może być
prawdziwa, np. Pudel jest to pies z rasy psów pokojowych lub fałszywa Psycho-
log jest to osoba tresująca psy. Definicja sprawozdawcza nazywana bywa także
definicją analityczną.
Definicja projektująca natomiast wprowadza dla jakiegoś słowa nowe zna-
czenie, dotąd nie stosowane. Nie może być zatem ani prawdziwa ani fałszywa,
gdyż jest definicją arbitralną – ustala znaczenie słowa definiowanego na przy-
szłość. Definicja projektująca nazywana jest też definicją syntetyczną.
Projektowanie w rozważanym typie definicji może zachodzić na dwa różne
sposoby, stąd też definicje projektujące dzielimy na konstrukcyjne i regulujące.
DEFINICJE
sprawozdawcze projektujące
konstrukcyjne regulujące
(całkowicie (liczące sie ze znacze-
arbitralne) niem zwyczajowym)
Definicja konstrukcyjna to definicja, która:

1. wprowadza do języka zupełnie nowe słowo nowe i nadaje mu znacze-
nie, lub
2. używa słowa zastanego już w języku, ale nadaje mu zupełnie inne
znaczenie niż dotychczas używane.
Przykładem pierwszej sytuacji może być słowo modem. Słowo modem po-
wstało przez złożenie pierwszych sylab ze słów modulacja i demodulacja. Mo-
dem jest to urządzenie elektroniczne, którego zadaniem jest zamiana danych
cyfrowych na analogowe sygnały elektryczne (modulacja) i na odwrót (demo-
153
dulacja) tak, aby mogły być przesyłane i odbierane poprzez linię telefoniczną.
Gdy urządzenie to zostało skonstruowane, wprowadzono jego nazwę wraz z de-
finicją. Wtedy była to definicja konstrukcyjna– nowe słowo wraz z góry ustalo-
nym znaczeniem. Gdy współcześnie tłumaczymy komuś, co to jest modem – dla
nas jest to już definicja sprawozdawcza. I może się zdarzyć, że sprawozdanie
będzie błędne, a przez to definicja stanie się zdaniem fałszywym (modem jest to
czasopismo poświęcone modzie).
Przykładem drugiej sytuacji może być słowo komórka. Znana z biologii
definicja głosi, iż komórka jest to najmniejsza strukturalna i funkcjonalna jed-
nostka organizmów żywych zdolna do przeprowadzania wszystkich podstawo-
wych procesów życiowych. Ale w telekomunikacji nadano słowu komórka nowe
znaczenie. Wprowadzono następującą definicję konstrukcyjną: Komórka jest to
w systemach telekomunikacyjnej łączności bezprzewodowej obszar dominacji
sygnału radiowego emitowanego przez jedną stacje przekaźnikową. (Stąd tez
nazwa telefon komórkowy).
Podsumowując:
Większość terminów naukowych i technicznych została wprowadzona po-
przez definicje konstrukcyjne.
Natomiast definicja projektująca regulująca nadaje ścisłe znaczenie słowom
już używanym, nie zmieniając ich zasadniczego sensu. Potrzeba zastosowania
definicji regulującej dotyczy na ogół wyrażeń, które:
1. mają nieostry zakres,
lub/i
2. mają treść niewyraźną18.
Definicja regulującą jest to definicja, która zmniejsza nieostrość lub nie-

wyraźność definiowanego wyrażenia.
Przykłady definicji regulującej ustalającej ostry zakres definiowanego wyra-

żenia:
a) Osobą bardzo inteligentną nazywamy osobę, której wskaźnik IQ przekra-
cza 145.
b) Budynek niski jest to budynek, którego wysokość nie przekracza 12 me-
trów nad poziom terenu lub liczba kondygnacji nadziemnych jest mniejsza
bądź równa czterem.
Przykłady definicji regulującej ustalającej wyraźną treść definiowanego wy-
rażenia:
a) Pieniądz jest to materialny lub niematerialny środek, który można wymie-
nić na towar lub usługę.
18
Patrz § 1.25 oraz § 1.2.6.
154
b) Kwiat jest to organ roślin nasiennych, w którym wykształcają się wyspe-
cjalizowane elementy służące do rozmnażania.
Należy zwrócić uwagę, że w ostatnim przypadku potrzeba definicji regulują-
cej bierze się z sytuacji, w której desygnaty danej nazwy umiemy wskazać, nato-
miast treść charakterystyczna nazwy nie jest dla nas wyraźna (nie potrafimy np.
wymienić cech pieniądza jako takiego).Podobnie dla większości nie–botaników
wskazanie kwiatu nie będzie trudne, natomiast o wiele trudniejsze będzie powie-
dzenie, czym kwiat jest.
Definicje regulujące niezbędne są w prawie, gdzie istnieje konieczność pre-
cyzyjnego używania słow. Np.: „Wykroczenie” jest to czyn społecznie szkodliwy
zagrożony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia karą aresztu
(od 5 do 30 dni), ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł albo nagany.
5.3. Definicje równościowe

Ze względu na budowę możemy podzielić definicje na równościowe i nie-
równościowe, zwane także uwikłanymi. Podstawą podziału jest występowanie
w definicjach równościowych spójnika definicyjnego i brak takiego spójnika
w definicjach nierównościowych.
Podział definicji zez względu na budowę przedstawia poniższy schemat.
klasyczne
wyraźne
nieklasyczne
równościowe – przez wyliczenie
nieklasyczne
– przez wyliczenie
Definicje cząstkowe
aksjomatyczne
nierównościowe
indukcyjne
inne
Definicja równościowa składa się z 3 części:

1. Definiendum (wyrażenia definiowanego).
2. Spójnika definicyjnego – wyrażenia postaci: jest to, znaczy, oznacza, na-
zywamy denotuje, znaczy tyle samo, co, ewentualnie funktora zdaniotwór-
czego „≡” albo „=”.
155
3. Definiensa (wyrażenia definiującego).
Sens słowa „równościowa” w odniesieniu do definicji wiąże się w poprawnej
definicji z równym ( w znaczeniu takim samym) zakresem definiendum i defi-
niensa. Znaczenie definiendum powinno być takie same, jak definiensa.
Poniższy schemat zawiera przykłady definicji równościowych.
definiendum łącznik definiens
Ordynator jest to lekarz kierujący odziałem szpitalnym
Mikado jest to tytuł cesarza japońskiego
Dodekaedr jest to dwunastościan foremny
Jeśli definiens zbudowany jest wedle formuły podanej już przez Arystotelesa,
wówczas definicję nazywamy klasyczną. Formuła ta brzmi:
X jest to G, mające cechę D.
Inaczej mówiąc, aby zdefiniować A należy podać:

1. najbliższy rodzaj G (zwany genus proximum).
2. różnicę gatunkowa D (zwaną differentia specifica).
Należy zatem definiować nazwę X przez porównanie jej zakresu z zakresem
jakiejś ogólniejszej nazwy G (jest to rodzaj, do którego należy X), ograniczonej
przez dodanie cech D (stanowiących różnicę gatunkową), zawężających odpo-
wiednio ten szerszy zakres. Np.:
Kwadrat (X) jest to prostokąt (G) równoboczny (D).
Ordynator (X) jest to lekarz (G) kierujący oddziałem szpitalnym (D).
Poniższe rysunki przedstawiają budowę klasycznej definicji równościowej za
pomocą diagramów Eulera i w postaci wykresu odcinkowego.
G
X
G D
D
X
Definicja równościowa jest wyraźna, jeśli wyraz definiowany jest tożsamy
z definiendum. Taka sytuacja zachodziła we wszystkich podanych wyżej przy-
kładach definicji. Czasem jednak łatwiej jest dany wyraz zdefiniować, gdy po-
jawia się w pewnym kontekście. Przykładu dostarcza np. podana niżej definicja
wariacji z powtórzeniami.
156
Definiendum łącznik definiens
Wariacja k-wyrazowa z powtórze- każdy k-wyrazowy ciąg elementów

jest to
niami zbioru n-elementowego A n-elementowego zbioru A.
Definicja kontekstowa jest to definicja, której definiendum oprócz wyrazu

definiowanego zawiera także wyrazy niedefiniowane.
Definicja klasyczna jest budowana w oparciu o cechy lub właściwości de-
finiowanego przedmiotu. Warto przy tym zwrócić uwagę, że analizując cechy
jakiegokolwiek bytu (przedmiotu, osoby, zjawiska itd.) można je podzielić na
trzy kategorie: cechy konstytutywne, konsekutywne i akcydentalne.
cechy
konstytutywne konsekutywne akcydentalne
Cechy konstytutywne, czyli istotne, to takie, których nie można pominąć

bez zmiany zakresu pojęcia. Np. jedną z cech konstytutywnych kwadratu jest
posiadanie 4 boków (bez tej cechy mógłby to być trójkąt, pięciokąt etc.). Cechą
konstytutywną człowieka jest rozumność, a ryby życie w wodzie.
Cechy konsekutywne to takie, które drogą rozumowania można wyprowadzić
z konstytutywnych. Znając cechy konstytutywne kwadratu można np. ustalić, że
kwadrat ma przekątne przecinające się pod kątem prostym. Z kolei z rozumności
człowieka można dojść do tego, że człowiek posługuje się językiem i używa pojęć
abstrakcyjnych. Podział cech na konstytutywne i konsekutywne czasem może być
arbitralny. Jeśli przyjmiemy na przykład, że cechą konstytutywną kwadratu jest
posiadanie pary przekątnych przecinających się w połowie pod kątem prostym, to
z własności tej możemy wywnioskować, że kwadrat ma równe boki i wówczas ta
ostatnia cecha będzie potraktowana jako cecha konsekutywna.
Cechy akcydentalne jakiegoś bytu to cechy przypadkowe, nie wpływające
na jego istotę (bez tych cech nadal byłby tym, czym jest). Kwadrat pozostaje
kwadratem niezależnie, czy jest namalowany czarnym czy zielonym kolorem.
Cechą akcydentalną człowieka może być np. to, że jest niski czy łysy – tak samo
będzie człowiekiem, jeśli będzie wysoki lub kędzierzawy.
Poprawna definicja wskazuje wyłącznie cechy konstytutywne.
157
Definicja klasyczna może występować w trzech odmianach: jako naturalna,
genetyczna i finalna.
definicja klasyczna
naturalna genetyczna finalna
Różnica między nimi sprowadza się do zawartości różnicy gatunkowej. De-

finicja naturalna w swej różnicy gatunkowej wymienia cechy charakteryzujące
obiekt definiowany, definicja genetyczna podaje pochodzenie, powody lub przy-
czyny danego zjawiska lub przedmiotu. Definicja finalna w różnicy gatunkowej
wskazuje jakiś cel, np. działania czy procesu. Przykłady wszystkich poszczegól-
nych typów definicji podaje poniższa tabela.
definiens
łącz-
Definiendum najbliższy rodzaj różnica gatunkowa
nik
genus proximum differentia specifica
Definicja naturalna
składające się z wyrazów znaczących
Pleonazm jest to wyrażenie
to samo lub prawie to samo.
pozbawiona stałych zasad, naginająca
Oportunista jest to osoba się do okoliczności dla osobistych
korzyści.
Definicja genetyczna
porażenie obu występujące w następstwie
Paraplegia jest to
kończyn dolnych uszkodzenia rdzenia kręgowego.
narastający na cienkich przedmiotach
na skutek zamarzania kropelek
biały osad
Szadź jest to przechłodzonej mgły przy ich
kryształków lodu
zetknięciu z przedmiotami
w temperaturze niższej od 0 C.
Definicja finalna
rozmyślne w celu zrobienia komuś przykrości
Szykanowanie jest to
działanie lub stwarzania mu utrudnień.
wykonywane i powtarzane w celu
Neurobik są to ćwiczenia rozwinięcia i poprawy niektórych
umiejętności umysłowych.
158
Odmianą definicji równościowej jest definicja przez wyliczenie. W przy-
padku definicji adekwatnej definiens takiej definicji wymienia nazwy, których
łączny zakres powinien być równy zakresowi definiendum. Np. Naczelne (X)
są to: małpy człekokształtne (A) ,małpy wąskonose(B), małpy szerokonose (C)
i małpiatki (D). Podaną definicję obrazują pokazane niżej schematy.
A B C D
A B
D C
X x
I kł d K l d b k ół
Inny przykład: Kolorami podstawowymi są: czerwony, niebieski i żółty.
5.4. Definicje nierównościowe

5.4.1. Definicja cząstkowa – to definicja, która charakteryzuje znaczenie ja-
kiegoś słowa tylko częściowo, poprzez sformułowanie warunku pozwalającego
w odniesieniu do niektórych tylko przedmiotów rozstrzygnąć, czy podpadają
one pod definiowane słowo, czy nie.19 Definicja taka ma budowę okresu wa-
runkowego, czyli przybiera postać Jeśli.., to… i podaje tylko niektóre kryteria
stosowalności definiowanego terminu.
Definicje cząstkowe mogą formułować:
a) warunek, którego spełnienie oznacza, ze jest on desygnatem nazwy N:
Jeśli X ma własność W, to X jest desygnatem nazwy N.
Definicję taką nazywamy definicją cząstkową pozytywną.
X
N?
Np.: Jeśli kobieta (X) jest uczestniczką wyborów Miss Świata(W) to jest pięk-
ną kobietą (N).
Definicja powyższa nie definiuje wyrażenia piękna kobieta tak, aby była to
nazwa o ostrym zakresie (czyli tak, aby o każdej kobiecie dało się orzec nale-
19
Porównaj K. Szymanek, Sztuka argumentacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszwa 2001,
s. 95.
159
ży, czy nie do zakresu tej nazwy). W przykładzie pokazuje się, że uczestniczka
wyborów Miss Świata na pewno należy do desygnatów nazwy piękna kobieta,
ale nie przesądza się, czy desygnatami tej nazwy nie są także inne kobiety, nie
należące do zakresu nazwy uczestniczka wyborów Miss Świata. Zakres nazwy N
nie jest ostry (stąd na rysunku znak zapytania).
b) warunek, którego spełnienie przez jakiś przedmiot oznacza, ze nie jest on
desygnatem nazwy N:
Jeśli X ma własność V, to X nie jest desygnatem nazwy N.
Definicję taką nazywamy definicją cząstkową negatywną.
Np. Jeśli ktoś (X) jest ateistą (V), to nie jest księdzem (N). Mamy tu przykład
cząstkowej definicji wyrazu ksiądz, polegającej na wskazaniu przykładu osoby,
która desygnatem tej nazwy nie jest.
c) warunki pozwalające orzec o niektórych przedmiotach, że są desygnatami
nazwy N, a o pewnych przedmiotach, że desygnatami tej nazwy nie są.
Jeśli X ma własność W, to X jest desygnatem nazwy N oraz
jeśli X ma własność V, to X nie jest desygnatem nazwy N.
Definicję taką nazywamy definicją cząstkową pozytywno-negatywną.
Np.: Jeśli ktoś (X) jest katolikiem (W), to jest chrześcijaninem (N), a jak ktoś
(X) jest buddystą (V), to nie jest chrześcijaninem (N). Jest to cząstkowa definicja
pojęcia chrześcijanin, otrzymana przez wskazanie desygnatów, które na pewno
należą do zakresu nazwy chrześcijanin (katolik) i wskazanie desygnatów, które
nas pewno do zakresu tego nie należą (buddysta).
160
Definicja aksjomatyczna (definicja przez postulaty) wyrazu (wyrażenia)
D jest to zbiór zdań Z1…Zn, które ograniczają zakres możliwych interpretacji D,
przy czym interpretacje te muszą być takie, aby zdania Z1…Zn były prawdziwe.
Definicje aksjomatyczne są stosowane głownie do definiowania pojęć pierwot-
nych, których za pomocą definicji klasycznych nie da się zdefiniować. Np. Eu-
klides w swojej geometrii definiuje punkt poprzez następuje postulaty:
1. Punkt to jest to, co nie składa się z części.
2. Dwie proste przecinają się w punkcie.
3. Z punktu można zakreślić okrąg.
Definicje funktorów rachunku zdań są definicjami aksjomatycznymi – postu-
latami zawartymi w matrycach prawdziwościowych, przypisanych poszczegól-
nym funktorom.
Definicja indukcyjna, podobnie jak aksjomatyczna, jest stosowana gdy za-
kres definiendum trudno jest wyznaczyć za pomocą pojedynczego zdania. Od-
mienna jest jednak jej budowa. Definicja indukcyjna składa się z:
1. z warunku wyjściowego, który wyznacza pewien podzbiór zakresu de-
finiendum ( np. wymienia przedmioty niewątpliwie będące desygnatami
definiendum),
2. z warunków indukcyjnych, które podają reguły rozszerzania podzbiorów
zakresu definiendum (stwierdzają, w jakim stosunku do przedmiotów już
należących do zbioru powinien pozostawać nowy przedmiot, jeśli ma on
należeć do owego zbioru).
Przykładem definicji indukcyjnej jest definicja wyrażenia sensownego w ra-
chunku zdań:
Wyrażeniami sensownym rachunku zdań są:
1. wyrażenia proste: zmienne zdaniowe p,q,r,…
2. wyrażenia złożone:
a) jeśli φ jest wyrażeniem sensownym, to ~ (φ) jest wyrażeniem sensownym,
b) jeśli φ jest wyrażeniem sensownym i jeśli ψ jest wyrażeniem sensownym,
to wyrażenia (φ)˄( ψ), (φ)˅( ψ), (φ)→( ψ), (φ) ≡ ( ψ) są także wyraże-
niami sensownymi.
161
5.5. Błędy w definiowaniu
Najważniejsze rodzaje błędów, jakie można popełnić podczas definiowania
pokazuje poniższy schemat.
bezpośrednie
idem per idem
błędne
koło
pośrednie
Błędy ignotum definicja

w definicjach per ignotum za szeroka
definicja
za wąska
błąd nieadekwatności
definicja
krzyżująca
definicja błąd przesunięcia

wykluczająca kategorialnego
Błędne koło w definicji polega na powtórzeniu w definiensie wyrazu defi-

niowanego (lub wyrazu pochodnego od definiendum). Jeśli A definiuje się przy
pomocy A (lub słowa od A pochodnego) to taki błąd nazywamy błędnym kołem
bezpośrednim, zwanym także idem per idem (dosł. to samo prze to samo). Np.
Rachunkowość jest to system ewidencji zgodny z zasadami rachunkowości lub
Pogarda jest to stan pogardliwości wobec innych osób.
Jeśli A definiuje się przy pomocy B, a B przy pomocy A – to jest to błędne
koło pośrednie czyli circulus in definiendo. Np. Konstytucja (A) jest to akt
prawny, który ma najwyższą moc prawną w państwie (B). Państwo (B) jest or-
ganizacją polityczną, którego ustrój i organizacje określa konstytucja (A). Ele-
mentów pośredniczących może być więcej (B, C, D,..).
Błąd ignotum per ignotum (dosł. nieznane przez nieznane) pojawia się, gdy
słowa zawarte w definiensie są niezrozumiałe dla odbiorcy definicji. Błąd ten
jest względny – elementy niezrozumiałe dla jednej osoby (np. dla studenta) nie
muszą być niezrozumiałe dla innej (np. wykładowcy). Np. definicja Mezon jest
to barion o spinie całkowitym będzie niezrozumiała dla osoby nie znającej klu-
czowych pojęć fizyki cząstek. Podobnie definicja mówiąca, że Synekdocha jest
to odmiana metonimii nic nie wyjaśni komuś, kto nie zna znaczenia słowa me-
tonimia.
Błędy nieadekwatności to inaczej błędy zakresowe: zakres definiensa jest w ja-
kiś sposób nieadekwatny w stosunku do definiendum. Na podanych niżej schema-
tach oznaczamy zakres definiendum jako „D”, zakres definiensa jako „d”.
162
Definicja za szeroka powstaje wtedy, gdy zakres definiensa jest w relacji
nadrzędności w stosunku do definiendum (zakres definiensa jest szerszy niż de-
finiendum).
Np. Tygrys jest to ssak drapieżny. D – tygrys, d – ssak drapieżny
d
D (definiendum)
D
d (definiens)
Definicja za wąska powstaje wtedy, gdy zakres definiensa jest w relacji pod-
rzędności w stosunku do definiendum (zakres definiensa jest węższy niż defi-
niendum).
Np. Student jest to osoba ucząca się na Politechnice. (D – student, d – osoba
ucząca się na Politechnice).
D D
d
d
Kolejny przykład definicji za szerokiej i definicji za wąskiej:

Jeśli za adekwatną uznamy następującą definicję żalu:
Żal jest to negatywny stan emocjonalny spowodowany doznaną stratą.
wówczas definicja za szeroka może brzmieć:
Żal jest to negatywny stan emocjonalny.
natomiast definicja za wąska:
Żal jest to negatywny stan emocjonalny spowodowany doznaną stratą finan-
sową.
Definicja krzyżująca powstaje wtedy, gdy zakresy definiendum i definiensa
krzyżują się. Np. Nauczyciel jest to pracownik szkoły podstawowej. (D – nauczy-
ciel, d – pracownik szkoły podstawowej). Błąd tu polega na tym, że dla pewnych
desygnatów jest to definicja adekwatna (niektórzy nauczyciele są pracownikami
163
szkoły podstawowej), a dla niektórych desygnatów nie jest adekwatna (są na-
uczyciele nie będący pracownikami szkoły podstawowej i są pracownicy szkoły
podstawowej nie będący nauczycielami).
D
D d
d
Inny przykład definicji krzyżującej: Jezioro jest to naturalny zbiornik słodkiej

wody. (są jeziora słone, są naturalne zbiorniki słodkiej wody nie będące jeziora-
mi- np. bagna).
Definicja wykluczająca powstaje, gdy zakres definiendum wyklucza się
z zakresem definiensa. Np. Wieloryb jest to wielka ryba morska (wieloryb to
ssak).
Jeśli definiens jest z zupełnie innej kategorii ontologicznej niż definiendum,
błąd definicji wykluczającej nosi nazwę błędu przesunięcia kategorialnego.
Np.: List jest to pisanie do osoby znajdującej się daleko (list to przedmiot, pisa-
nie zaś to czynność).
D
D d
Inne przykłady: Autostrada jest to zmniejszenie czasu przejazdu między mia-

stami.
Biel jest to rzecz będąca mieszanką wszystkich kolorów.
5.6. ZADANIA
Zadanie 5.1.
Wskaż sensowny genus proximum potrzebny do zdefiniowania następują-
cych wyrażeń:
a) makler
b) prowizja
c) tygrys
d) stół
e) polisa
164
f) smutek
g) trójkąt
h) piorun
i) mysz komputerowa
j) uczciwość
k) ołtarz
l) rubin
m) zarządzanie
n) przestępstwo
o) czerń
p) fatamorgana
q) fundacja
r) algorytm
Zadanie 5.2.
Wskaż, która z podanych cech nie może stanowić differentia specifica w po-
prawnej definicji klasycznej podanego wyrazu:
1. stół
a) bycie drewnianym
b) posiadanie czterech nóg
c) posiadanie blatu
d) posiadanie jednej nogi
2. katedra
a) bycie najpiękniejszym kościołem w mieście
b) posiadanie dwóch wież
c) bycie największym kościołem w mieście
d) posiadanie tronu biskupiego
3. samochód
a) bycie pojazdem
b) bycie urządzeniem mechanicznym
c) posiadanie nadwozia i podwozia
d) posiadanie srebrnej karoserii
4. rapowanie
a) poleganie na rytmicznym wypowiadaniu słów
b) poleganie na rymowaniu słów
c) bycie rodzajem ekspresji wokalnej
d) bycie stylem muzycznym
5. administracja
a) realizowanie przy pomocy aparatu urzędniczego
b) bycie działalnością organizatorską
165
c) obejmowanie zakresem spraw o charakterze publicznym
d) bycie zarządzaniem
Zadanie 5.3.
Zbuduj klasyczne definicje następujących pojęć:
a) krzesło
b) rower
c) rolnik
d) romb
e) kurtyna teatralna
f) student
g) pedant
Zadanie 5.4.
Podane definicje wpisz do tabelki, uwzględniając typy definicji klasycznej
(naturalna, genetyczna finalna) oraz wyodrębniając składowe definicji: definien-
dum, spójnik, definiens wraz podziałem na rodzaj (genus proximus) i różnicę
gatunkową (differentia specifica).
a) Prozelita jest to wyznawca jakiejś religii lub ideologii nowo pozyskany
i zwykle bardzo gorliwy.
b) Żel jest to galaretowata substancja powstająca w wyniku koagulacji zolu.
c) Propaganda jest to szerzenie, wyjaśnianie lub rozpowszechnianie pew-
nych poglądów, idei, haseł w celu pozyskania zwolenników, wywołania
u nich odpowiednich dążeń lub skłonienie ich do odpowiedniego postępo-
wania.
d) Beri-beri jest to choroba wywołana brakiem w pożywieniu witaminy B1.
e) El Niño jest to anomalia pogodowa, powstająca wskutek zmiany kierunku
pasatów wiejących nad równikiem.
f) Szmira jest to obraz, rzeźba, utwór muzyczny, literacki lub filmowy po-
zbawiony wartości artystycznych i ideowych.
g) Frajer jest to osoba dająca się łatwo oszukać.
h) Mobbing są to działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skie-
rowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długo-
trwałym nękaniu lub zastraszaniu go.
i) Lewirat jest to zwyczajowe prawo małżeńskie, nakazujące poślubie-
nie wdowy przez brata jej zmarłego męża w celu zapewnienia ciągłości
rodu.
j) Egzorcyzm jest to obrzęd mający na celu uwolnienie człowieka, zwierzę-
cia, miejsca lub przedmiotu od wpływu złego ducha.
166
Definiendum
Definiendum Spójnik
Genus proximus Differentia specifica
definicja naturalna
definicja finalna
definicja genetyczna
Zadanie 5.5.
Wskaż stosunki zakresowe, jakie zachodzą pomiędzy definiendum i definien-
sem w następujących definicjach równościowych:
a) Zupa jest to potrawa płynna.
b) Radiostacja to nadawanie muzyki.
c) Reda to statki czekające na wejście do portu.
d) Rolnik to osoba utrzymująca się z rolnictwa.
e) Biel to są rzeczy koloru białego.
f) Komiks to rysunki dla dzieci.
g) Wykładowca jest to osoba pracująca na uniwersytecie.
h) Gotyk to są średniowieczne katedry.
i) Jezioro to naturalny zbiornik wody słodkiej.
j) Miłość to rzecz najpiękniejsza na świecie.
Zadanie 5.6.
Spośród podanych niżej dziesięciu definicji wskaż:
a) definicje sprawozdawcze
b) definicje regulujące
c) definicje nominalne w stylizacji słownikowej
d) definicje nominalne w stylizacji semantycznej
e) definicje równościowe
f) definicje kontekstowe
1. Koryfeusz był to przodownik chóru w starożytnym teatrze greckim.

2. Szafir jest to korund o barwie niebieskiej.
3. „Wakuola” znaczy tyle, co „wodniczka”.
4. „Osoba otyła” oznacza osobę o indeksie BMI powyżej 30.
167
5. Wibryssy są to włosy czuciowe występujące u niektórych ssaków.
6. Deportacja jest to przymusowe przesiedlenie danej osoby lub grupy osób
na peryferie danego państwa lub poza jego granice.
7. „Letalność” znaczy tyle co „ śmiertelność”.
8. Logarytmem przy podstawie a z liczby b nazywamy liczbę c, będącą po-
tęgą, do której podstawa a musi być podniesiona, aby dać liczbę b.
9. „Kobieta w wieku balzakowskim” jest to kobieta między 30 a 40 rokiem
życia.
10. Amfibolia jest to błąd logiczny sformułowań polegający na ich dwuznacz-
ności wywołanej wadliwą budową składniową.
Zadanie 5.7.
Zastąp podane definicje odpowiednimi definicjami regulującymi.:
a) Lato – pora roku, kiedy jest mi ciepło.
b) Dobry student – to student z wysoką średnią ocen.
c) Wysoki mężczyzna to taki, który może grać w siatkówkę.
d) Długa podróż jest to podróż męcząca.
e) Młodzieniec jest to człowiek w wieku, w którym idzie się na studia.
f) Szczupła kobieta to taka, która może nosić stroje prezentowane na poka-
zach mody.
g) Plagiat muzyczny jest to utwór, w którym część melodii jest identyczna,
jak w utworze wcześniej zarejestrowanym.
h) Autorem dzieła dramatycznego w rozumieniu Stowarzyszenia Zaiks jest
autor przedkładający znaczący dorobek w zakresie sztuk teatralnych, sce-
nariuszy filmowych lub słuchowisk radiowych wystawionych publicznie
bądź opublikowanych drukiem.
i) „Chwilówka” jest to niewielka pożyczka udzielana na krótki okres czasu.
Zadanie 5.8.
Zaproponuj definicje regulujące następujących pojęć:
a) mała wieś
b) osoba pisząca szybko na komputerze
c) duży pies
d) obszerny esej
e) gruba książka
f) wysoki budynek
g) mężczyzna w podeszłym wieku
168
Zadanie 5.9.
Wskaż rodzaje błędu w podanych niżej definicjach:
a) Dendrogale są to azjatyckie tupajowate.
b) Prezent jest to sposób na okazywanie sympatii przez wręczenie komuś
jakiegoś przedmiotu.
c) Buforowanie – technologia polegająca na stosowaniu buforów programo-
wych lub sprzętowych.
d) Proboszcz jest to duchowny katolicki.
e) Plaża jest to pas wybrzeża morskiego zbudowany z piasku lub żwiru.
f) Kuchenka jest to domowe urządzenie elektryczne.
g) Brzask jest to jasny kolor poranka.
h) Śmieszne jest to, co wywołuje śmiech.
i) Parafina jest to olej parafinowy.
j) Snob to udawanie kogoś lepszego od siebie.
k) Izomorfizm jest to homomorfizm będący bijekcją.
l) Krzesło jest to drewniany jednoosobowy mebel do siedzenia z oparciem.
m) Róża jest to czerwony kwiat pachnący.
n) Narciarz jest to sportowiec uprawiający narciarstwo biegowe.
o) Lekarz jest to osoba przebywająca w szpitalu.
p) Paradoks jest to twierdzenie prowadzące do paradoksalnych wniosków.
Zadanie 5.10.
Nazwij rodzaje, wyróżnione wedle budowy, podanych niżej definicji.
a) Rodzaje literackie są to: dramat, liryka, epika.
b) 1. Jeżeli punkt C leży na prostej między punktami A i B, to leży on także
między punktami B i A.
2. Z trzech punktów: A, B i C leżących na prostej jeden i tylko jeden leży
na prostej między pozostałymi.
3. Jeden z trzech punktów A, B, C na prostej leży na tej prostej między
dwoma pozostałymi zawsze wtedy i tylko wtedy, jeżeli leżą one w róż-
nych częściach prostej, na której on tę prostą dzieli.
c) Jeśli ktoś gra w orkiestrze symfonicznej, to jest to muzyk zawodowy.
d) 1. Prosta jest długością bez szerokości.
2. Prostą można uzyskać przedłużając dowolny odcinek nieograniczenie.
3. Przez dwa nieidentyczne punkty przestrzeni przechodzi tylko jedna prosta.
e) Jeśli ktoś jest kapucynem, to jest zakonnikiem, a jeśli jest ministrantem to
nie jest zakonnikiem.
f) Potomkiem osoby x jest każde jej dziecko.
Potomkiem osoby x jest też każdy potomek jej dowolnego potomka.
g) Zboża polskie są to: żyto, pszenica, owies, proso, jęczmień, gryka.
h) Jeśli obraz jest wystawiony w Luwrze, to jest to dzieło sztuki.
169
Zadania testowe
Zadanie 5.11.
Definicja Gen jest to podstawowa jednostka dziedziczności jest definicją:
a) sprawozdawczą
b) regulującą
c) adekwatną
d) krzyżującą
Zadanie 5.12.
Definicja Poligamia jest to rodzaj małżeństwa jest definicją:
a) równościową
b) sprawozdawczą
c) zawierającą błąd ignotum per ignotum
d) za szeroką
Zadanie 5.13.
Klasyczną definicją finalną jest definicja:
a) Tsunami jest to fala oceaniczna wywołana podwodnym trzęsieniem ziemi..
b) Indoktrynacja jest to systematyczne, zorganizowane wpajanie jakichś
przekonań, poglądów lub idei.
c) Polisa jest to dokument będący dowodem zawarcia umowy ubezpieczenio-
wej.
d) Reklama jest to zespół środków wizualnych lub audiowizualnych stosowa-
nych w celu zainteresowania i zachęcenia do zakupu określonych towa-
rów lub usług.
Zadanie 5.14.
Definicja Wyraz „buchalter” jest synonimem wyrazu „księgowy” jest defi-
nicją:
a) realną
b) równościową
c) nominalną
d) w stylizacji słownikowej
Zadanie 5.15.
O definicji zawierającej błąd ignotum per ignotum, można powiedzieć, że:
a) zawsze zawiera błąd przesunięcia kategorialnego
b) błąd ten jest względny, zależny od odbiorcy
c) jest odmianą definicji projektującej
d) jej przykładem jest definicja Widrygat jest to suplement koaksjalny.
170
Zadanie 5.16.
Definicja Jeśli ktoś interesuje się kinem niezależnym, to jest hipsterem jest
definicją:
a) równościową
b) cząstkową
c) nierównościową
d) w stylizacji semantycznej
Zadanie 5.17.
Która z poniższych definicji sprawozdawczych jest definicja nieadekwatną:
a) Muzyka rozrywkowa to pop, blues, rock i techno.
b) Kot jest to ssak drapieżny.
c) Żelazko jest to urządzenie do ręcznego prasowania tkanin.
d) Termometr jest to przyrząd do pomiaru temperatury, który zawiera rtęć.
Zadanie 5.18.
Jeżeli zakres definiendum krzyżuje się z zakresem definiensa, to:
a) jest to definicja za szeroka
b) jest to definicja za szeroka i jednocześnie za wąska
c) zachodzi błąd przesunięcia kategorialnego
d) jest to definicja nieadekwatna
Zadanie 5.19.
Definicja Paradoks jest to przedmiot paradoksalny:
a) zawiera błąd idem per idem
b) jest definicją nieadekwatną
c) jest definicją wykluczającą
d) jest przykładem błędnego koła w definiowaniu
Zadanie 5.20.
Definicja Wyraz „enologia” oznacza winoznawstwo jest definicją:
a) definicja nominalną i równościową
b) definicją realną
c) nominalną w stylizacji semantycznej
d) definicją cząstkową
171
Odpowiedzi
Zadanie 5.1.
a) osoba
b) wynagrodzenie
c) ssak drapieżny
d) mebel
e) dokument
f) stan emocjonalny; uczucie,
g) figura geometryczna
h) zjawisko fizyczne; wyładowanie elektryczne,
i) urządzenie wskazujące; urządzenie komputerowe
j) wartość moralna
k) miejsce
l) minerał; kamień szlachetny
m) działalność
n) czyn
o) kolor
p) zjawisko
q) instytucja; jednostka organizacyjna
r) sposób działania, tok postępowania
Zadanie 5.2.
Do cech, stanowiących różnicę gatunkową – differentia specifica nie mogą na-
leżeć cechy stanowiące o rodzaju – genus proximum (np. bycie stylem muzycznym
dla rapowania) ani cechy akcydentalne (np. bycie drewnianym dla stołu)
1. a, b, d,
2. a, b, c,
3. a, b, d,
4. c, d,
5. b, d,
Zadanie 5.3.
Na przykład:
a) Krzesło to jednoosobowy mebel do siedzenia z oparciem, bez poręczy.
b) Rower to jednośladowy pojazd, napędzany siłą mięsni ludzkich za pośred-
nictwem pedałów.
c) Rolnik jest to osoba utrzymująca się z uprawy ziemi lub hodowli zwierząt.
d) Romb jest to równoległobok o równych bokach.
e) Kurtyna teatralna jest to ruchoma zasłona oddzielająca scenę od widowni.
172
f) Student jest to osoba ucząca się w szkole wyższej.
g) Pedant jest to osoba nadmiernie przestrzegająca porządku.
Zadanie 5.4.
Definiendum
Definiendum Spójnik
Genus proximus Differentia specifica
definicja naturalna
wyznawca jakiejś religii nowo pozyskany i zwykle bardzo
Prozelita jest to
lub ideologii gorliwy.
Frajer jest to osoba dająca się łatwo oszukać.
obraz, rzeźba, utwór
pozbawiony wartości artystycznych
Szmira jest to muzyczny, literacki lub
i ideowych.
filmowy
działania lub zachowania
dotyczące pracownika lub polegające na uporczywym
Mobbing są to skierowane przeciwko i długotrwałym nękaniu lub
pracownikowi zastraszaniu go.
definicja finalna
szerzenie, wyjaśnianie w celu pozyskania zwolenników,
lub rozpowszechnianie wywołania u nich odpowiednich
Propaganda jest to
pewnych poglądów, idei, dążeń lub skłonienia ich do
haseł odpowiedniego postępowania.
mający na celu uwolnienie
Egzorcyzm jest to obrzęd człowieka, zwierzęcia, miejsca lub
przedmiotu od wpływu złego ducha
nakazujące poślubienie wdowy
zwyczajowe
Lewirat jest to przez brata jej zmarłego męża
prawo małżeńskie
w celu zapewnienia ciągłości rodu.
definicja genetyczna
wywołana brakiem w pożywieniu
Beri-beri jest to choroba
witaminy B1.
powstająca w wyniku koagulacji
Żel jest to galaretowata substancja
zolu.
powstająca wskutek zmiany
El Niño jest to anomalia pogodowa kierunku pasatów wiejących nad
równikiem.
Zadanie 5.5.
a) definiendum podrzędne wobec definiensa, definicja za szeroka (płynne są
też np. sosy),
b) wykluczanie sie zakresów definiendum i definiensa (radiostacja to zestaw
urządzeń do nadawania lub odbierania sygnałów radiowych a nie czyn-
ność),
c) wykluczanie sie zakresów definiendum i definiensa (reda to obszar wodny
leżący przed wejściem do portu, służący do postoju statków),
173
d) zamienność zakresów definiendum i definiensa (bo jest to definicja ade-
kwatna),
e) wykluczanie sie zakresów definiendum i definiensa (biel to nazwa abs-
trakcyjna, a nie konkretna),
f) wykluczanie sie zakresów definiendum i definiensa, (komiks to opowiada-
nie, tworzące narrację za pomocą rysunków a nie tylko zbiór rysunków)
g) krzyżowanie się zakresów definiendum i definiensa (bo są wykładowcy
pracujący na uczelniach nie będących uniwersytetami, są także osoby pra-
cujące na uniwersytecie i nie będące wykładowcami),
h) wykluczanie sie zakresów definiendum i definiensa (gotyk to styl),
i) krzyżowanie się zakresów definiendum i definiensa (są słone jeziora, są
naturalne zbiorniki wodne nie będące jeziorami),
j) wykluczanie sie zakresów definiendum i definiensa (miłość to nazwa abs-
trakcyjna, a nie konkretna).
Zadanie 5.6.
a) 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 10
b) 4, 9
c) 3, 7
d) 4, 9
e) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10
f) 8
Zadanie 5.7.
a) np.: Lato jest to pora roku zaczynająca się z dniem przesilenia letniego
i trwająca do dnia równonocy jesiennej.
b) Np.: Dobry student jest to student, którego średnia ocen przekracza 4,0.
c) Np.: Wysoki mężczyzna jest to mężczyzna o wzroście powyżej 185 cm.
d) Np.: Długa podróż jest to podróż trwająca powyżej 8 godzin.
e) Np.: Młodzieniec jest to człowiek w wieku od 16 do 24 roku życia.
f) Np.: Szczupła kobieta to taka, która nosi stroje w rozmiarach 32–36.
g) Np.: Plagiat muzyczny jest to utwór, w którym 8 kolejnych nut jest iden-
tycznych, jak w utworze wcześniej już zarejestrowanym.
h) Np.: Autorem dzieła dramatycznego w rozumieniu Stowarzyszenia Za-
iks jest autor przedkładający 3 własne sztuki teatralne pełnospektaklowe,
lub 4 scenariusze telewizyjne, filmowe, słuchowiska, które były wysta-
wione publicznie bądź opublikowane drukiem.
i) Np. „Chwilówka” jest to pożyczka kwoty nieprzekraczającej 1000 zł na
okres do 3 miesięcy.
174
Zadanie 5.8.
a) Mała wieś jest to wieś, w której liczba siedlisk nie przekracza 15.
b) Osoba pisząca szybko na komputerze to osoba, której tempo pisania prze-
kracza 200 znaków na minutę.
c) Duży pies jest to pies, którego waga przekracza 50 kg.
d) Obszerny esej jest to esej o objętości przekraczającej 10 stron maszynopi-
su znormalizowanego.
e) Gruba książka jest to książka licząca więcej niż 400 stron.
f) Wysoki budynek to budynek, którego wysokość mieści się w granicach od
25 m do 55 m włącznie ponad poziom terenu.
g) Mężczyzna w podeszłym wieku jest to mężczyzna, który przekroczył
75 rok życia.
Zadanie 5.9.
a) Błąd ignotum per ignotum (dla nie-zoologów)
b) błąd przesunięcia kategorialnego
c) błąd idem per idem, dla wielu także ignotum per ignotum
d) definicja za szeroka
e) definicja za wąska (może być plaża nad rzeką lub jeziorem)
f) definicja krzyżująca
g) błąd przesunięcia kategorialnego
h) błąd idem per idem
i) błąd idem per idem a także dla niektórych błąd ignotum per ignotum
j) błąd przesunięcia kategorialnego
k) Błąd ignotum per ignotum (dla nie-matematyków))
l) definicja za wąska
m) definicja krzyżująca
n) definicja za wąska
o) definicja krzyżująca
p) błąd idem per idem, dla wielu także ignotum per ignotum
Zadanie 5.10.
a) definicja równościowa przez wyliczenie
b) definicja aksjomatyczna wyrazu między
c) definicja cząstkowa pozytywna
d) definicja aksjomatyczna prostej
e) definicja cząstkowa pozytywno-negatywna
f) definicja indukcyjna
g) definicja równościowa przez wyliczenie
h) definicja cząstkowa pozytywna
175
5.11 a, c
5.12 a, b, d
5.13 d
5.14 b, c, d
5.15 b, d
5.16 b, c
5.17 a, b, d
5.18 b, d
5.19 a, b, c, d
5.20. a, c
176
Literatura:
1. Ajdukiewicz K., Zarys Logiki, PZWSz, Warszawa 1958.

2. Kotarbiński T., Kurs logiki dla prawników, PWN, Warszawa 1974.
3. Kotarbiński T., Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii
nauk, w: Kotarbiński Tadeusz Dzieła wszystkie, t. 1., Polska Akademia
Nauk, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa –
Kraków – Gdańsk – Łódź 1990.
4. Lewandowski S., Malinowski A., Petzel J., Logika dla prawników –
słownik encyklopedyczny, LexisNexis, Warszawa 2012.
5. Lewandowski S., Malinowski A., Petzel J., Przewodnik do ćwiczeń z lo-
giki dla prawników, LexisNexis, Warszawa 2012.
6. Mała encyklopedia logiki, Marciszewski.W., (red.), Zakład Narodowy
imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź
1988.
7. Nieznański E., Logika – podstawy – język – uzasadnianie, C.H. Beck,
Warszawa 2000.
8. Paprzycka K., Logika nie gryzie, Zysk i s-ka, Poznań 2009.
9. Pinkalski Z., Logika – testy dla studentów, Wolter Kluwer Polska, 2009.
10. Popkin R., Stroll A., Logika w: Popkin R., Stroll A., Filozofia, Zyski
i s-ka, Poznań 1994.
11. Stanisławek J., Podstawy logiki, Oficyna Wydawnicza Politechniki War-
szawskiej, Warszawa 2011.
12. Stanosz B., Ćwiczenia z logiki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-
wa 2002.
13. Stanosz B., Wprowadzenie do logiki formalnej, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2002.
14. Szymanek K., Sztuka argumentacji, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszwa 2001.
15. Wajszczyk J., Gruszycka-Glabas M., Zbiór ćwiczeń z logiki, Wydawni-
ctwo WSP, Olsztyn 1997.
16. Ziembiński Z., Logika praktyczna, PWN, Warszawa 1974.
177

Podstawy Logiki W Przykładach I Zadaniach

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Podstawy Logiki W Przykładach I Zadaniach

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Podstawy

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 20316123A6564613

Redaktor naukowy serii

© Copyright by Beata Witkowska-Maksimczuk

Każda reprodukcja lub adaptacja całości

Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 20316123A6564613

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 20316123A6564613

1.1. Desygnat, denotacja i konotacja nazwy

Nazwy równoważne są równoznaczne, gdy mają taka samą konotację, np.

osoba zajmująca się osoba zajmująca się

Nazwy równoważne są nie-równoznaczne, gdy mają różną konotację, np.

dwukrotna polska noblistka konotacja ≠ konotacja odkrywczyni radu i polonu

1.2. Podział nazw ze względu na budowę i desygnaty

1.2.1. Nazwy proste i złożone

ogólne jednostkowe puste

pies autor Hamleta krasnoludek

1.2.3. Nazwy konkretne i abstrakcyjne

istniejące istniejące stany rzeczy

1.2.4. Nazwy zbiorowe i niezbiorowe

stado, las wilk, drzewo

1.2.5. Nazwy ostre i nieostre

wójt, urząd gminy leń, wysoka pensja

1.3. Podział nazw ze względu na znaczenie

Nazw generalnych można używać w trzech różnych rolach znaczeniowych,

Na przykład nazwa kot pojawia się:

1.3.3. Nazwy wyraźne i niewyraźne

Nazwy – podział ze względu

kwadrat, ołówek świadomość, liść

Podana niżej tabelka zawiera przykłady nazw dobranych względu na ich

NAZWY nazwa wyraźna nazwa niewyraźna

1.3.4. Nazwy jednoznaczne i wieloznaczne

Nazwy – podział ze względu

długopis, kobieta sieć, zamek

mitologiczny nazwa pusta

Wyrazy o takim samym brzmieniu, lecz odmiennym znaczeniu, nazywane są

1.3.5. Zadanie przykładowe

Stosunki zakresowe można przedstawić graficznie, co niezmiernie ułatwia ich

Nadrzędność zakresu nazwy S względem nazwy P zachodzi, gdy pierwsza

Krzyżowanie się zakresów nazw S i P zachodzi, gdy niektóre desygnaty są

Wszystko, co nie jest człowiekiem jest nie-człowiekiem (np. kamień, ustawa,

1.5.1. Zadania przykładowe

Następnie zauważamy, że na grypę mogą być chore: 1) dzieci nie chodzące

2. Przedstaw na diagramach odcinkowych stosunki zakresowe między poda-

Nazwa lekarz jest więc podrzędna wobec nazwy nie-chirurdzy.

Zadanie 1.2. Nazwą złożoną, jednostkową i niezbiorową jest:

Zadanie 1.3. Nazwą złożoną, indywidualną i konkretną jest:

Zadanie 1.4. Nazwą prostą i abstrakcyjną jest nazwa:

Zadanie 1.6. Nazwą prostą, konkretną, generalną i ogólną jest nazwa:

Zadanie 1.7. Nazwa stagnacja jest:

Zadanie 1.8. Nazwa ssak drapieżny jest:

Zadanie 1.9. Nazwa Steve Jobs jest:

Zadanie 1.10. Nazwa dzika namiętność jest:

Zadanie 1.11. Nazwa stado baranów jest:

Zadanie 1.13. Podaj przykład nazwy, która zarazem jest:

Zadanie 1.14. Wskaż zdania, w których występuje nazwa w supozycji formalnej.

Zadanie 1.15. Wskaż zdania, w których występuje nazwa w supozycji prostej.

Zadanie 1.17. Nazwami równoważnymi są:

Zadanie 1.18. Nazwami równoznacznymi są:

Zadanie 1.19. Nazwy autor „Trenów” i mistrz poezji z Czarnolasu są:

Zadanie 1.21. Nazwa Antonio Vivaldi:

Zadanie 1.23. Stosunek podrzędności między zakresem pierwszej nazwy a dru-

Zadanie 1.24. Stosunek wykluczania się zachodzi między zakresami nazw: