Przemiany substancji

W materiale omówiono zjawiska fizyczne i reakcje chemiczne, przedstawiono szereg

przykładów odwracalnych i nieodwracalnych przemian występujących w życiu codziennym.
W starterze zamieszczono ilustrację gotującej się potrawy zwracając uwagę, że wiele
przemian substancji dokonuje się w kuchni. Podano wykaz treści, które uczeń powinien
znać przystępując do analizy zagadnienia oraz cele nauczania zapisane w języku ucznia -
kryteria sukcesu.

W części zatytułowanej Przemiany fizyczne - wyjaśniono pojęcie z podaniem szeregu

przykładów, które zaprezentowano w filmie pt. Zjawiska fizyczne w naszym otoczeniu. Na
ilustracji składającej się z trzech fotografii, przedstawiono mosiądz jako przykład mieszaniny
jednorodnej.

W części materiału zatytułowanej Przemiany chemiczne, wyjaśniono istotę zjawiska

i przytoczono przykłady takich przemian na ilustracjach. Zamieszczono również dwie
instrukcje do przeprowadzenia następujących doświadczeń: Porównanie przemiany
fizycznej i chemicznej kartki papieru oraz Zbadanie, czy dodanie jednej substancji do drugiej
zawsze jest przemianą fizyczną. Pod każdą instrukcją znajduje się wniosek
z przeprowadzonego badania.

Materiał wzbogacono filmem pt. Przemiany zachodzące w naszej kuchni, gdzie na

przykładach wyjaśniono różnicę między zjawiskiem fizycznym a reakcją chemiczną oraz
procesem odwracalnym i nieodwracalnym.

Po podsumowaniu treści zamieszczono słowniczek , w którym zdefiniowano pojęcia: proces

odwracalny, proces nieodwracalny, przemiana chemiczna, przemiana fizyczna.
Przemiany substancji

Niektórzy z przyjemnością zjadają jajka ugotowane na miękko. Przyrządzenie ich to

niełatwa sztuka – wystarczy gotować minutę za długo i już mamy jajko na twardo.
Niestety, potrawy tej nie da się przywrócić do poprzedniego stanu. Podobnie jest
z wieloma innymi procesami zachodzącymi w przyrodzie. Nie wszystkie są tak proste do
odwrócenia, jak przemiana wody w lód.

Karmel powstaje dzięki poddaniu cukru działaniu wysokiej temperatury

Źródło: Stacy Spensley, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

w jakich stanach skupienia występują substancje;

od czego zależy stan skupienia wody;
jakie znasz przykłady ciał o różnych stanach skupienia.
Twoje cele

Wykażesz różnice między przemianami odwracalnymi i nieodwracalnymi.

Wskażesz przykłady przemian odwracalnych i nieodwracalnych spotykanych w życiu
codziennym.
Zaplanujesz i przeprowadzisz doświadczenie ukazujące przykłady przemian
odwracalnych i nieodwracalnych.

1. Przemiany fizyczne
Gdy przygotowujemy lód do napojów, nalewamy wodę do specjalnych pojemników, które
następnie wkładamy do zamrażarki. Pod wpływem niskiej temperatury woda zastyga
(krzepnie), przybierając kształt naczynia. Jednak woda w kostce lodu pozostaje nadal wodą,
występuje tylko w innym stanie skupienia. Mówimy, że zaobserwowaliśmy przemianę
fizyczną.

Przemianami fizycznymi są m.in. procesy polegające na zmianie kształtu, stopnia

rozdrobnienia, zmiany stanów skupienia substancji oraz tworzenie i rozdzielanie mieszanin.
W procesie przemiany można wyróżnić co najmniej dwa różniące się stany materii, tzw.
początkowy i końcowy, np. woda (stan początkowy) zmieniająca się w lód (stan końcowy).
Przemianą fizyczną jest też zmiana prędkości ruchu.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1YBL5oC3A7RS

Przykłady zjawisk fizycznych
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

Kryształy soli kamiennej, rozcieranie w moździerzu kryształków soli, efekt po roztarciu czyli
rozdrobniona, sproszkowana sól. Kartka papieru, cięcie kartki papieru na drobne kawałki,
pocięte skrawki. Skoncentrowany sok i woda, rozpuszczanie soku w wodzie, efekt po, czyli
sok z wodą. Woda w kałuży, parowanie wody z kałuży, sucha kałuża. Woda w jeziorze,
zamarzanie wody, warstwa lodu na jeziorze. Świeca, topienie świecy, wosk spływający po
świecy
Mosiądz powstaje w wyniku przemian fizycznych miedzi i cynku
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

2. Przemiany chemiczne
Oprócz przemian fizycznych wokół nas zachodzą również przemiany chemiczne. W ich
wyniku powstają nowe substancje o innych właściwościach niż składniki. Przemiana
chemiczna zachodzi na przykład podczas zapalania zapałki, rdzewienia powierzchni
metalowych, psucia się żywności, ciemnienia obranych jabłek. Można ją też zaobserwować,
patrząc na palącą się świecę, która z każdą minutą staje się coraz mniejsza. Dlaczego tak się
dzieje? Wosk lub stearyna, z których zrobione są świece, w procesie spalania zmieniają się
w inne substancje rozpraszające się w powietrzu.

Przemiany chemiczne towarzyszą nam każdego dnia

Podczas palenia się świecy zachodzą przemiany chemiczne
Źródło: ElTico68, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.

Dzięki przemianom chemicznym zachodzącym podczas pieczenia kiełbasy, zmienia się jej smak, zapach
i wygląd
Źródło: Pixabay, domena publiczna.
Smażenie na patelni wiąże się z przemianami chemicznymi m.in. tłuszczów
Źródło: Thomas Cizauskas, Flickr, licencja: CC BY-SA 2.0.

Proces kiszenia ogórków związany jest z aktywnością tzw. bakterii mlekowych

Źródło: Vladimir Morozov, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
Rdza to warstwa produktów utleniania żelaza i jego stopów
Źródło: Rosino, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
Doświadczenie 1

Porównanie przemiany fizycznej i przemiany chemicznej kartki papieru.

Co będzie potrzebne

kartka papieru,

nożyczki,

świeczka,

pęseta lub szczypce,

metalowa taca,

zapałki.

Instrukcja

1. Potnij nożyczkami kartkę papieru na drobne kawałki.

2. Ustaw świecę na metalowej tacy.

3. Trzymając kawałek papieru za pomocą szczypiec, umieść go w płomieniu świecy.

4. Obserwuj, co się dzieje. Czym różnią się obydwie przemiany? Zastanów się, który
z obserwowanych procesów jest przemianą fizyczną, a który – chemiczną.

Podsumowanie
 Pocięte skrawki kartki są dalej papierem, substancja nie zmieniła swoich właściwości. Różnią
się jedynie kształtem i wielkością. Natomiast zupełnie inaczej wygląda to, co zostało po
spaleniu kawałka papieru. Pocięcie kartki było przemianą fizyczną, a jej spalenie to przemiana
chemiczna.

Czasami trudno jest stwierdzić, czy zaszła przemiana fizyczna czy przemiana chemiczna.
Pomocna okazuje się uważna obserwacja całego procesu oraz zbadanie właściwości
powstałych substancji. Sprawdźmy na przykład, jak w wodzie rozpuszcza się cukier oraz jak
w occie rozpuszcza się soda oczyszczona.
Doświadczenie 2

Zbadanie, czy dodanie jednej substancji do drugiej zawsze jest przemianą fizyczną.

Co będzie potrzebne

2 przezroczyste szklanki,

2 łyżeczki,

cukier,

soda oczyszczona,

ocet,

woda.

Instrukcja

1. Napełnij pierwszą szklankę wodą do 1/4 wysokości i wsyp łyżeczkę cukru. Zamieszaj.
Obserwuj, co się dzieje wewnątrz naczynia. Sprawdź smak otrzymanego roztworu.

2. Napełnij drugą szklankę octem do 1/4 wysokości i wsyp łyżeczkę sody oczyszczonej.
Zamieszaj. Obserwuj, co się dzieje wewnątrz naczynia.

Podsumowanie

Cukier rozpuścił się w wodzie. Wodny roztwór cukru ma słodki smak, zatem substancja
rozpuszczona nie straciła swoich właściwości. Nie powstała żadna nowa substancja, zaszła
więc przemiana fizyczna. Natomiast po zmieszaniu sody oczyszczonej z octem wydzielają się
pęcherzyki gazu. Jest to zupełnie nowa substancja, zaszła więc przemiana chemiczna.
Wiele ciekawych przykładów reakcji chemicznych zachodzących w naszym otoczeniu
można zaobserwować podczas przyrządzania potraw. Gotowaniu towarzyszą
skomplikowane procesy chemiczne.

Istnieją różne sposoby przygotowywania potraw, np.: podgrzewanie na wolnym ogniu, gotowanie we wrzącej
wodzie, grillowanie, pieczenie w piekarniku
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka

Jednym ze składników wielu ciast jest proszek do pieczenia. W wysokiej temperaturze

ulega on przemianom chemicznym i powstają z niego nowe substancje, m.in. gaz –
dwutlenek węgla. Jego pęcherzyki rozprzestrzeniają się w cieście i powodują, że jest ono
puszyste. Mówimy wówczas, że ciasto urosło. Podobny proces zachodzi w cieście
drożdżowym. Drożdże sprawiają, że cukier ulega przemianom chemicznym. Wytwarza się
przy tym dwutlenek węgla, który spulchnia ciasto.
 Jednym ze składników proszku do pieczenia może być soda oczyszczona, z której pod wpływem wysokiej
temperatury powstają woda i dwutlenek węgla. Gaz spulchnia ciasto
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, czy gdy wymieszamy wodę z mąką zajdzie przemiana chemiczna czy przemiana

fizyczna. Swoją odpowiedź uzasadnij.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wskazówka

Czy znasz metodę, którą można oddzielić mąkę od wody? Czy po rozdzieleniu można
odzyskać oba składniki? Co się dzieje, gdy smażymy placek na patelni?

3. Procesy odwracalne i nieodwracalne

Lód topi się, gdy jego otoczenie ma temperaturę 0 °C. Gdy tylko temperatura otoczenia
spadnie, to woda ponownie krzepnie i występuje w postaci lodu. Zjawisko to często
obserwujemy zimą, gdy mroźne dni przeplatają się z dniami odwilży. Mówimy, że proces
zmiany stanu skupienia wody ze stanu stałego w ciekły jest procesem odwracalnym.
Wszystkie zmiany stanu skupienia są procesami odwracalnymi.

W naszej kuchni często zachodzą procesy nieodwracalne. Gdy gotujemy lub smażymy jajko,
zmienia ono swój wygląd i twardnieje. W żaden sposób nie można przywrócić jajku jego
pierwotnej postaci i właściwości. Przemiany nieodwracalne to np.: gotowanie, smażenie,
pieczenie, spalanie różnych substancji. Procesem nieodwracalnym jest też korozja, czyli
niszczenie na przykład metalowych przedmiotów pod wpływem warunków środowiska.

W życiu codziennym spotykamy wiele przemian, które są procesami odwracalnymi lub nieodwracalnymi
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R18Ubeoqc87YS

Przykłady przemian zachodzących w kuchni
Źródło: epodreczniki.pl, licencja: CC BY 3.0.

Demonstrator delikatnie ogrzewa na patelni kawałek masła, widać, że masło się topi.
Podobny kawałek masła jest mocno ogrzewany na patelni. Widać zmianę wyglądu masła oraz
jego przypalanie. Kolejne ujęcie pokazuje kawałek masła, masło skrzepnięte na patelni oraz
masło przypalone. Następnie demonstrator przygotowuje galaretkę i rozlewa ją do trzech
jednakowych, ponumerowanych naczyń. Do jednego z nich wsypuje drobno pokrojone
świeże kiwi. Galaretkę wstawia do lodówki. Po kilku godzinach demonstrator wyjmuje
naczynie z galaretką z lodówki. Następuje obserwacja – dwie porcje czystej galaretki. Jedna
porcja zostaje ogrzana w łaźni wodnej. Widać, że galaretka mięknie, zaczyna się robić
płynna. Demonstrator ponownie wkłada galaretkę do lodówki i wyjmuje po jakimś czasie;
widać, że znowu stężała. Następuje powrót do ujęcia masła stopionego na patelni oraz ujęcia
galaretki płynnej i stężałej. Potem ponownie ujęcie przypalonego masła. Na koniec
demonstrator wyjmuje galaretkę z kiwi z lodówki. Widać, że galaretka z kiwi jest płynna.
Kamera robi zbliżenie na opakowanie galaretki – znajduje się tam tekst, informujący o tym,
żeby nie dodawać kiwi do galaretki

Podsumowanie
W przyrodzie zachodzą przemiany fizyczne, w wyniku których substancje nie zmieniają
swoich właściwości, oraz przemiany chemiczne, dzięki którym powstają nowe
substancje.
Zachodzące w przyrodzie procesy mogą być nieodwracalne, jak np. spalanie czy
gotowanie potraw, lub odwracalne, jak np. parowanie i skraplanie.

Praca domowa

Ćwiczenie 1

Uczeń obserwował przez kilka miesięcy proces rdzewienia żelaznego pręta. Gdy ten już
całkowicie pokrył się rdzą, chłopiec przy pomocy odrdzewiacza wyczyścił pręt. Oceń, czy

proces rdzewienia jest przemianą odwracalną czy nieodwracalną. Odpowiedź uzasadnij.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
 proces odwracalny

proces, który może przebiegać w odwrotną stronę, skutkiem czego, po jego zakończeniu,
jest przywrócenie substancji jej początkowej postaci
proces nieodwracalny

proces, który nie może przebiegać w odwrotną stronę; po jego zakończeniu nie można
przywrócić substancji jej początkowej postaci
przemiana chemiczna

proces podczas którego powstają nowe substancje o właściwościach odmiennych od

substancji wyjściowej lub wyjściowych

Zadania
Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1

Przyporządkuj podpisy do ilustracji. 輸

 

Procesy nieodwracalne Procesy odwracalne

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

 Ćwiczenie 2 醙
Uzupełnij puste miejsca, wybierając brakujące elementy z listy.

Przemiana podczas której nie powstaje żadna nowa substancja oraz żadne substancje nie

zmieniają swoich właściwości chemicznych, to .

Przykładem przemiany fizycznej jest .

Przemiana podczas której powstaje nowa substancja nazywana jest .

Wiele różnych przemian chemicznych zachodzi podczas .

słodzenia herbaty mieszania wody z lodem reakcja spalania rdzewienie gwoździa

gotowania wody parowanie wody spalanie papieru przemiana fizyczna

przemianą chemiczną topnieniem gotowanie jajka pieczenia ciasta

proces tworzenia nowych pierwiastków procesem krzepnięcia przemiana chemiczna

przemianą fizyczną
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 3 醙
Które z następujących procesów są przemianami chemicznymi, a które fizycznymi.

przemiany fizyczne

sporządzanie syropu cukrowego

przez dodawanie cukru do
gorącej wody

wytwarzanie soli przez

przemiany chemiczne
odparowanie wody morskiej

tworzenie się rdzy na żelazie

wrzenie wody smażenie mięsa

palenie papieru
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Notatnik
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.