ने

का
नेपाल कानून पि का
प

सं
सं वैधा नक इजलास ख
वै
धा
न
क
भाग-३ २०७९ अ -१
इ
ज
ला
स

२
०
७
९

अ काशक
सव च अदालत
रामशाहपथ, काठमाड ।
१ फोन नं. ४२५०७४२, ४२६२३९७, ४२६२३९८, ४२६२८०१, ४२५८१२२
Web: www.supremecourt.gov.np, Email: info@supremecourt.gov.np, admin@supremecourt.gov.np
 स पादन तथा काशन सिमित
माननीय यायाधीश ी सपना धान म ल, सव च अदालत -अ य
माननीय यायाधीश ी ह र साद फुयाल, सव च अदालत - सद य
मु य रिज ार ी लालबहादरु कुँवर, सव च अदालत - सद य
नायब महा यायािधव ा ी पदम साद पा डेय, ितिनिध, महा यायािधव ाको कायालय - सद य
रिज ार ी िनमला पौडेल, सव च अदालत - सद य
अिधव ा ी सरु ज ख ी, उपा य , नेपाल बार एसोिसएसन - सद य
अिधव ा ी ऋिषराम िघिमरे, सिचव, सव च अदालत बार एसोिसएसन - सद य
ा.डा. ी िवजय िसंह िसजापित, िडन, ि भवु न िव िव ालय, कानून संकाय - सद य
सहरिज ार ी ह रराज काक , सव च अदालत - सद य सिचव

स पादक : ी नगे के शरी पोखरेल

स पादन तथा काशन शाखामा कायरत
कमचारीह
शाखा अिधकृत ी िदपक पोखरेल
शाखा अिधकृत ी योमा मल ु पती
शाखा अिधकृत ी नरेश काक
नायब सु बा ी स तोष िघिमरे
नायब सु बा ी रेखा दाहाल
िसिनयर फ ु रडर ी रेशम शमा
क यटु र अपरेटर ी म जु खड् का
क यटु र अपरेटर ी अजनु सवु ेदी
कायालय सहयोगी ी अ यतु साद दाहाल
भाषािवद्
ी रामच फुयाल
िब शाखामा कायरत् कमचारी
नायब सु बा ी पु पा पराजल
ु ी
मु ण तथा छापाखाना शाखामा कायरत
कमचारीह
मु ण अिधकृत ी का छा े
मु ण अिधकृत ी आन द काश नेपाल
िसिनयर ेस यान ी योग साद पोखरेल
िसिनयर मेकािन स ी िनमल बयलकोटी
िसिनयर क पोिजटर ी यामकृ ण जापित
िसिनयर ेस यान ी सिवता पोखरेल
क पोिजटर ी िमलाकुमारी लािमछाने
िसिनयर बक ु बाइ डर ी तारा वा ले
िसिनयर काट ाफर ी िविपन अिधकारी
बकु बाइ डर ी स रता च धर
बक
ु बाइ डर ी समु न राजथला
बकबाइ डर ी मदन ितिमि सना
ेस यान ी के शवबहादरु िसटौला
बकु बाइ डर ी अ यतु साद सवु ेदी
िसिनयर हे पर ी सिवना बढु ाथोक
कायालय सहयोगी ी मोतीलाल था
कायालय सहयोगी ी धनमाया नगरकोटी

कािशत सङ् या : ३५०० ित

 मू य .७५।-
मु क : सव च अदालत छापाखाना
 िवषय सचू ी
िन.नं. /
.
इजलास / प / िवप िवषयको सारसङ् ेप पृ
स.
िववरण
 येक फैसला / आदेश काया वयन-यो य
नै ह छन् भ ने मा यता राखेर रा यका
िनकायह ले काम कारबाही गनुपदछ ।
काया वयन गन उपयु हने र नहने भनी
फैसला / आदेशको वग करण वा छनोट
गन अिधकार महा यायािधव ालगायत
अिधव ा रा यका कुनै पिन पदािधकारीमा रहन
००२४ वीरे साद नस ने ।
थपिलया  अदालतको आदेश / फैसला काया वयन
संवैधािनक िव गन िज मेवारी रहेका स बि धत
1= इजलास धानम ी तथा म ालय, सिचवालय, िवभाग वा १
मि प रषद्को कायालयलाई फैसला काया वयनमा
उ ेषण / कायालय, सहजीकरणका लािग “उपयु देखेमा”
परमादेशसमेत िसंहदरबार, कानूनी पमा मागदशन गराउने
काठमाड समेत ( यानाकषण गराउने) स मको
अि तयारी महा यायािधव ालाई दान
गरेको देिख छ । यो ावधानलाई आदेश /
फैसला काया वयनका लािग बाधक
पमा नभएर काया वयनका लािग
सहयोगी र उपयोगी मा यमको पमा
स म िलइनु मनािसब हने ।
अिधव ा डा. ी  व छ सुनुवाइको अिधकार (right to
००२५ पु य साद fair trial) सँगसँगै सुनुवाइ िढलो गन
खितवडासमेत नहने (right to tried without undue
2=
संवैधािनक िव delay) िस ा तसमेतलाइ नजरअ दाज २०
इजलास पण
ू बैठक, सव च गन निम ने भएकाले सुप रवे क य
अदालत, े ािधकारअ तगतको पुनरावलोकनको
उ ेषणसमेत िसंहदरबार, िनवेदनमा ारि भक सुनुवाइ चे बरबाट
काठमाड गदा िनवेदकको मौिखक िजिकर र कानून

i
 यवसायीको बहसको सुनुवाइ नग रएकै
कारणले मा मु ामा प को व छ
सुनुवाइको अिधकार, कानून यवसायी
रा न पाउने अिधकार तथा काननू
यवसायीको पेसागत हकसमेतको
संवैधािनक तथा कानूनी अिधकारको
उ लङ् घन भएको मा न निम ने ।
 संिवधानमा रहेका सीमा ब देजअनुसारको
कारण आइपरेको अव थामा बाहेक
००२६ अिधव ा स तोष संसदीय णालीको आधारभूत मु य,
भ डारीसमेत मा यता तथा अ यासको आधार हण
संवैधािनक िव गरी अ य िवक प हदँ ाहदँ ै कसैको इ छा
3= इजलास रा पितको वा आ मिन पमा देखेको आव य ाका २९
कायालय, िशतल आधारमा आविधक चुनावबाहेकको
उ ेषण / िनवास, अव थामा जनतालाई समेत आिथक
परमादेश काठमाड समेत दािय व पन गरी ितिनिध सभा िवघटन
ग रनु संिवधानको मम र उ े य नहँदा
य तो काय संिवधानस मत नहने ।
 अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोगले ाचारको कसरु का िवषयमा
००२७
अनुस धान र अिभयोजन गन अि तयारी
अिधव ा पाएको हदँ ा ाचार िनवारण गन कुरामा
संवैधािनक
िव णु साद िघिमरे आयोगको सि यता वा िवशेष
इजलास
िव ि याशीलता अपेि त िवषय पिन हो । तर
4= ३९
सङ् घीय संसद्, ाचार िनवारण गन कुराको आडमा
संिवधानसँग
नयाँ बाने र, वे छाचा रता अपनाउने, जालझेल वा
बािझएको कानून
काठमाड समेत कपटपूण काय गन, िनद षलाई फसाउने,
अमा य र बदर
सताउने ज ता काय गन भने निम ने ।
घोिषत ग रपाऊँ
 कमचारीको कायक बाट रकम बरामद
ग रएको देखाउँदैमा ाचार ज तो

ii
 ग भीर कसुर थािपत भइहा ने पिन
होइन । कसैलाई ाचारी ठहर गन उ
यि ले घुस खाने मनसाय राखेको,
यसअनुसार घुस रकम माग गरेको र
वे छाले रकम बझु ेको िथयो भ ने पिन
पिु हनपु न ।
 ितिनिध सभा िवघटन गन अि तयारीको
खुकुलो वा हलुको योगका कारणबाट
अिधकारको दु पयोग हन स ने,
असामियक पमा पटक-पटक हने
म याविध िनवाचनको आिथक भार पन,
रा य कोषको अप यय हन जाने,
राजनीितक अि थरता पैदा हने,
राजनीितक अकम यताले थप य
००२८ शेरबहादुर पाउने स भावना रह छ भ ने मा यता
देउवासमेत राखेर नै संिवधान सभाले संिवधानको
संवैधािनक िव मा यमबाट िवघटनको अव थालाई
5= इजलास रा पितको सीमाब गरेको देिख छ । संिवधानमा ६२
कायालय शीतल कुनै कुरा ट श दमा समावेश ग रएको
उ ेषण िनवास, छ भने सोबाहेकका अ य कुराह लाई
परमादेशसमेत काठमाड समेत समावेश नग रएको अथमा िलइनुपन ।
 ितिनिध सभा िवघटनका स ब धमा
संिवधानमा शाि दक पमा य अव था
प रि थित र अिधकारबाहेक अ य
अिधकार पिन रहेको भ ने दाबी
वीकारयो य नदेिखने ।
 कुनै राजनीितक प रणाम िदन स छ वा
स ै न भ ने आधारमा धानम ीको
तजिबजमा ितिनिध सभाको िवघटन गन

iii
 पाउने छु ट नेपालको संिवधानको कुनै पिन
धारा वा उपधाराले िदएको ितिनिध
सभाको कायकाल परू ा नहँदै राजनीितक
ि थरता ज ता कारण देखाएर िवघटन
गन र िनवाचन गराउने छु ट संिवधानले
निदने ।
 ितिनिध सभाबाट संिवधानको धारा
७६(५) बमोिजम वैकि पक सरकार गठन
हन नस ने भएको अव थामा मा धारा
७६(७) बमोिजम सो सभा िवघटन हन
स ने भएकाले यसलाई बा या मक
प रि थितको उपज वा धानम ी चयन
गन ितिनिध सभा असफल भएको
कुराको प रणामको पमा िलन सिक छ ।
कुनै राजनीितक वा अ य कुनै कारणबाट
िवघटन हने नभएर धानम ी िनयुि का
लािग अि तम िवक प अपनाउँदा पिन
िनयु हन नसके को वा िव ास ा गन
नसके को अव थामा मा िवघटन हन
स ने भएकाले धारा ७६(७) को कुरामा
रा पित वा धानम ी कसैको तजिबज
योग हने अव था नै नरहने ।
 वैकि पक सरकार गठनको िवषय िन पण
गन तथा सरकार गठनका लािग ितिनिध
सभाका कुनै सद यउपर बहमत
सद यको िव ास छ वा छै न भनी अि तम
िनणय गन अिधकार ा संवैधािनक
िनकाय भनेको सङ् घीय संसद्को
ितिनिध सभा नै हो । अ य िनकाय वा
पदािधकारीले अनुमान गरेर वा कुनै अमूक

iv
 त यको आ मिन तवरबाट मू याङ् कन
गरेर वैकि पक सरकार गठन हने अव था
कायम छ वा छै न भनी िनणय िदनु
संिवधानको भावनाअनुकूल हने नदेिखने ।
 रा पितले आ नो पदीय हैिसयतले
स पादन गरेका काम कारबाहीको
िवषयमा िनजउपर “कुनै अदालतमा मु ा
चलाइने छै न” भ नुको ता पय यस
कारका िवषयमा रा पितलाई यि गत
पमा जवाफदेिहता वहन गराउने गरी
मु ा चलाउन हदँ ैन भ नेस म हो । यसले
पदीय वा सं थागत पमा ग रएको
संिवधानको योग वा पालनास ब धी
िवषयमा उठेका ह को याियक
पमा वैधता परी ण गन कुरामा कुनै
सीमा िनधारण गरेको वा ब देज लगाएको
मा न िम दैन । रा पितका काम
कारबाही पिन संिवधान र कानूनस मत नै
हन अिनवाय हने ।
 ितिनिध सभालाई सरकारको इ छाधीन
पमा स चािलत हने सरकारको
िनय णिभ को अधीन थ सं था ठािननु
हदँ ैन । यो त सरकारलाई नै िनय ण गन
र उ रदायी बनाउने सं था हो । यो
शि पृथक करणको िस ा तअनुसार
रा यका तीन अङ् गम येको एउटा अङ् ग
भएको र काय कृितको ि ले सरकारको
िनमाण गनदेिख यसलाई िनय ण र
उ रदायी बनाउने कुरामा य भूिमका
िनवाह गनुपन सं था हने ।

v
  प रकि पत घटनाको उि लिखत
अव थामा पिन अदालतले संवैधािनक
ि थितको उदघोषणस
् म गन हो;
धानम ी पदको िनयुि िदएर पठाउने
काय अदालतले गदन । यो काय
रा पितबाट नै ह छ र हनुपदछ भ ने
कुरामा थप तक र शंकाको कुनै
आव यकता नदेिखने । सािधकार
अदालतबाट संिवधानको या या गरी
जारी ग रएको आदेशबमोिजम काय गन
भने रा पितलगायत रा यका सबै
िनकाय र पदािधकारीको कत य र
िज मेवारी ब दछ । अदालतको आदेशको
पालना नगनुको अथ संिवधानका
ावधानको उ लङ् घन गरेको भ ने ह छ
र संिवधानको उ लङ् घन गरेर शासन-
स ामा कायम रहने छु ट कोही कसैलाई
पिन हन नस ने ।

यी सारसङ् ेप ने.का.प. योगकताको सुिवधाका लािग मा हन्, उ रण गनका लािग होइनन् ।

– स पादक

vi

नणय नं . ००२४
सव च अदालत, संवैधािनक इजलास
स माननीय धान यायाधीश ी चोले श शेर ज.ब.रा.
माननीय यायाधीश ी दीपककुमार काक
माननीय यायाधीश ी मीरा खडका
माननीय यायाधीश ी िव व भर साद े
माननीय यायाधीश ी ई वर साद खितवडा
आदेश िमित : २०७६।११।२१
०७५-WC-००४२
िवषय: उ ेषण / परमादेशसमेत
िनवेदक : कानून अ ययन के का तफबाट
अिधकार ा गरी आ नो हकमा समेत
कानून अ ययन के का अ य काठमाड
िज ला तारके वर नगरपािलका वडा नं. ९
ब ने वष ५४ को अिधव ा वीरे साद
थपिलया
िव
िवप ी : स माननीय धानम ी, धानम ी तथा
मि प रषदक् ो कायालय, काठमाड समेत
§ अदालतबाट भएका फैसला / आदेशको
काया वयन अिनवाय पमा हनपु दछ ।
महा यायािधव ालगायत रा यका कुनै
पिन पदािधकारीको तजिबजमा अदालतको
आदेश / फैसला काया वयन हने वा नहने
कुरा िनभर रहँदैन । औपचा रक याियक
ि याबाट सािधकार अदालतले अ यथा
आदेश िदएको अव थामा बाहेक वयम्
अदालत पिन अि तम भई बसेको आदेश
/ फैसला काया वयन गन, गराउन बा य
रहने ।
§ येक फैसला / आदेश काया वयन-यो य
नै ह छन् भ ने मा यता राखेर रा यका
िनकायह ले काम कारबाही गनुपदछ ।
काया वयन गन उपयु हने र नहने भनी
फैसला / आदेशको वग करण वा छनोट
गन अिधकार महा यायािधव ालगायत
रा यका कुनै पिन पदािधकारीमा रहन
नस ने ।
§ सरकारी विकलस ब धी िनयमावली,
२०५५ को िनयम १०(घ) मा रहेको
“उपयु देखेमा” भ ने वा यांशले
महा यायािधव ालाई अदालतको फैसला
काया वयन गन कुरामा अनुिचत पमा
तजिबजी अिधकार दान गरेको भनी
स झनु मनािसब नदेिखने । अदालतको
आदेश / फैसला काया वयन गन
िज मेवारी रहेका स बि धत म ालय,
सिचवालय, िवभाग वा कायालयलाई
फैसला काया वयनमा सहजीकरणका
लािग “उपयु देखेमा” कानूनी पमा
मागदशन गराउने ( यानाकषण गराउने)
स मको अि तयारी महा यायािधव ालाई
दान गरेको देिख छ । यो ावधानलाई
आदेश / फैसला काया वयनका लािग
बाधक पमा नभएर काया वयनका लािग
सहयोगी र उपयोगी मा यमको पमा
स म िलइनु मनािसब हने ।
§ सरकारी विकलस ब धी िनयमावली,
२०५५ को िनयम १०(घ) को ावधानका
आधारमा अदालतबाट भएका आदेश /
फैसलाको काया वयन नगन वा रो ने
काय गन िम दैन; यसो गन सिकँ दैन ।
सो ावधान फैसला काया वयनका लािग
1
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
स बि धत िनकायलाई सहजीकरण गन
गराउने मा यमको पमा स म रहेको
देिखएकाले सो ावधानलाई बदर गनु
आव यक, मनािसब र तािकक नहने ।
( करण नं.५)
िनवेदकका तफबाट : िव ान् अिधव ाह ी गोिव द
साद शमा “ब दी”, ी र ा ब याल, ी
ल मी पोखरेल
िवप ीका तफबाट : िव ान् सह यायािधव ा ी
ह र साद जोशी
अवलि बत निजर :
स ब कानून :
§ नेपालको संिवधान
§ याय शासन ऐन, २०७३
§ मल ु क
ु अपराध संिहता, २०७४
आदेश
या.ई र साद खितवडा : नेपालको
अ त रम संिवधान, २०६३ को धारा १०७(१) र (२)
तथा धारा १३७(३) एवं सव च अदालत (संवैधािनक
इजलास स चालन) िनयमावली, २०७२ को िनयम
३(२) बमोिजम यस अदालतमा दायर भएको ततु
िववादको संि त य र आदेश यस कार छ:
रट िनवेदन बेहोरा
सव च अदालतबाट मानव अिधकार,
कानूनको शासन र लोकताि क शासन यव थालाई
सु ढीकरण गन योजनको लािग असाधारण
े अ तगत मानव अिधकारस ब धी िविभ न
अ तराि य सि धअनस ु ार नेपाल कानूनमा संशोधन र
सधु ार गन, िव मान कानूनको भावकारी काया वयन
गन र संिवधान तथा कानूनबमोिजमका दािय वको
प रपालना गन िविभ न रट िनवेदनको रोहमा िविभ न
2
आदेशह जारी भएका छन् । बिु बहादरु जासमेत
िव नेपाल सरकार धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयसमेत भएको संवत् २०६३ सालको रट
नं. ३४४८ को िनवेदनमा पिन सव च अदालतबाट
नेपाल सरकारका नाउँमा िमित २०६५।१।३० मा
"रा यको िज मेवार िनकायह बाट भएको मानवीय
कानूनको उ लङ् घनका स ब धमा उिचत ितपूितको
यव था गरी द डहीनताको अ य गन िव ततृ कानून
बनाउन"ु भनी आदेश जारी भएको िथयो । सव च
अदालत तथा िविभ न पनु रावेदन अदालतह बाट
िविभ न िमितमा जारी भएका परमादेश, िनदशना मक
आदेश र अ य आदेशह को काया वयन हन
सिकरहेको छै न । कानूनको शासनको िस ा तअ तगत
अदालतबाट जारी भएका आदेशको काया वयन
गन दािय व सरकारको हो । सरकारले सो दािय व
वहन नगरेको िवषय सावजिनक सरोकारको िवषय
भई सो िवषयमा िनवेदकको साथक सरोकार रहेको
छ । अदालतको फै सला र आदेशह को भावकारी
काया वयन गनु स बि धत सबैको कत य रहने
संवैधािनक एवं कानूनी दािय व िवप ीह बाट वहन
नभएकोले िनवेदकका िजिकर र मागदाबीबमोिजम
आदेश, िनदशन जारी गरी अदालतको आदेशको
भावकारी काया वयन गन आव यक छ ।
सव च अदालत तथा िविभ न पनु रावेदन
अदालतह बाट सावजिनक सरोकार र मह वका
िवषयमा र संिवधान ारा द मौिलक हकको
चलनका लािग तथा वैयि क वत ताको र ाको
लािग िविभ न समयमा िविभ न कारका आदेशह
जारी भएकामा हालस म काया वयन भएका
छै नन् । नयाँ कानून बनाउने वा िव मान कानूनमा सधु ार
गन स ब धमा भएका िन न आदेशह काया वयन
नभएको अव था छ:
(१) अ तराि य अपराधलाई अपरािधकरण
गन स ब धमा (राजाराम ढकाल
िन.नं.००२४ - अिधव ा वीरे साद थपिलया िव. धानम ी तथा मि प रषदको
िव धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयसमेत, २०५९ सालको रट नं.
२९४२, आदेश िमित २०६०।९।२५)
(२) बेप ा पान कायलाई अपरािधकरण गन
स ब धमा (राजे साद ढकालको हकमा
रिव साद ढकालसमेत िव नेपाल
सरकार, गहृ म ालयसमेत, २०६४
सालको रट नं. ३५७५ लगायतका २९ वटा
रट िनवेदन, आदेश िमित २०६९।२।१८
र अिधव ा माधवकुमार ब नेतसमेत
िव धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयसमेत, संवत् २०६९ सालको रट
नं. ००५७, आदेश िमित २०७०।९।१८)
(३) यातनालाई अपरािधकरण गन स ब धमा
(राजे िघिमरेसमेत िव धानम ी
तथा मि प रषदक् ो कायालयसमेत, २०६२
सालको रट नं. ३२१९, आदेश िमित
२०६४।९।२)
(४) समानताको हकअ तगत सूित िबदास ब धी
मापद ड बनाउने स ब धमा (अिधव ा
काशमिण शमा िव नेपाल सरकार,
मिहला बालबािलका तथा समाज क याण
म ालयसमेत, ने.का.प. २०६०, अङ् क ९,
आदेश िमित २०६०।५।२५)
(५) राि य मानव अिधकार आयोगको वत ता
स ब धमा (ओम काश अयालसमेत िव
राि य मानव अिधकार आयोगसमेत,
ने.का.प. २०७०, अङ् क ७ आदेश िमित
२०६९।११।२३)
(६) भावकारी उपचारको हक दान गन
आव यक कानूनी यव था गन स ब धमा
(बिु बहादरु जासमेत िव नेपाल
सरकार, धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयसमेत, २०६३ सालको रट नं.
् कायालय, िसंहदरबारसमेत
३४४८ आदेश िमित २०६५।१।३०)
(७) वत , छानिबन र ितपूित दान गन कानून
िनमाण गन स ब धमा (काले तामाङसमेत
िव नेपाल सरकार, धानम ी तथा
मि प रषदक ् ो कायालयसमेत २०६३
सालको रट नं. ०२३८, आदेश िमित
२०६६।७।९)
(८) जबरज ती करणीको हद यादस ब धी
कानून संशोधन गन स ब धमा (सपना धान
म ल िव नेपाल सरकारसमेत, २०६१
सालको रट नं. ३३९३, ने.का.प. २०६५,
अङ् क ११, आदेश िमित २०६७।३।२७)
(९) अध याियक िनकायको याियक
अिधकारस ब धी कानूनमा सधु ार गन
स ब धमा (अमरबहादरु राउत िव
नेपाल सरकार, गहृ म ालयसमेत,
ने.का.प. २०६८, अङ् क ७, आदेश िमित
२०६८।६।५)
(१०) पीिडतह लाई राहत दान
गन स ब धमा (माओवादी पीिडत
सङ् घष सिमितका संयोजक भोजराज
ितिम सेनासमेत िव नेपाली काङ् ेस
पाट समेत, संवत् २०६३ सालको रट
नं.०९२०, आदेश िमित २०६४।०९।०२)
(११) का ममा क जा ग रएका स पि
िफता स ब धमा (िललाधर भ डारीसमेत
िव नेपाल सरकार, धानम ी तथा
मि प रषदक ् ो कायालयसमेत, संवत्
२०६४ सालको रट नं.०८६३, आदेश
िमित २०६५।९।२३)
(१२) स य िन पण तथा मेलिमलाप आयोग
गठन गन स ब धमा (अिधव ा माधवकुमार
ब नेतसमेत िव नेपाल सरकार धानम ी
तथा मि प रषदक ् ो कायालयसमेत, २०६९
3
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
सालको रट नं. ००५७, ने.का.प. २०७०
अङ् क ९ आदेश िमित २०७०/०९/१८)
िव मान कानूनको भावकारी काया वयन
गन स ब धमा भएका िन न आदेशह काया वयन
नभएको अव था छः
(१) जाहेरी दरखा त दता गरी अनस
ु धान गन
भ ने स ब धमा (जय िकशोर लामा िव
िज ला हरी कायालय धनषु ासमेत, २०६३
सालको रट नं. ०६८१, आदेश िमित
२०६५/१०/२०)
(२) मानव अिधकारको उ लङ् घन गनलाई
कारबाही गन स ब धमा (राजे साद
ढकालको हकमा रिव साद ढकाल िव
नेपाल सरकार, गहृ म ालयसमेत २०६४
सालको रट नं.३७७५, आदेश िमित
२०६४/२/१८)
(३) सावजिनक पदमा िनयिु वा बढुवा गदा
परी ण (भेिटङ) ि या अवल बन गन
स ब धमा (अिधव ा सिु नल र जन िसंह
िव धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयसमेत, २०६७ सालको रट
नं.११९८, आदेश िमित २०६९/४/२८)
वैयि क अिधकार हनन भएकोले भावकारी
उपचार दान गन स ब धमा पनु रावेदन अदालतबाट
भएका परमादेश हालस म काया वयन नभएको
अव था छः
(१) रामिकशन था िव िज ला हरी
कायालय बिदयासमेत (पनु रावेदन अदालत
नेपालग ज, रट दता िमित २०६६/३/४,
आदेश िमित २०६६/८/३)
(२) पूणबहादरु चौधरी िव िज ला हरी
कायालय बिदयासमेत (पनु रावेदन अदालत
4
नेपालग ज, रट दता िमित २०६६/३/४,
आदेश िमित २०६६/८/३)
(३) जगतकुमारी ब नेत िव िज ला हरी
कायालय बिदयासमेत (पनु रावेदन अदालत
नेपालग ज, रट दता िमित २०६६/३/४,
आदेश िमित २०६६/८/३)
(४) भूिमसरा थापा िव िज ला हरी कायालय
बाँकेसमेत (पनु रावेदन अदालत नेपालग ज,
रट दता िमित २०६६/३/४, आदेश िमित
२०६६/९/२९)
(५) शाि त के .सी. िव िज ला हरी कायालय
रामेछापसमेत (पनु रावेदन अदालत जनकपरु ,
रट दता िमित २०६७/१/१२ आदेश िमित
२०६७/७/१६)
(६) िहरादेवी यादव िव िज ला हरी
कायालय धनषु ासमेत (पनु रावेदन अदालत
जनकपरु , रट दता िमित २०६७/९/१६
आदेश िमित २०६८/१/२७)
(७) सोहनी देवी यादव िव िज ला हरी
कायालय धनषु ासमेत, (पनु रावेदन अदालत
जनकपरु , रट दता िमित २०६७/९/१६
आदेश िमित ०६८/१/२७)
उि लिखत घटनाह के ही ितिनिधमूलक
घटनाह मा हन् । अदालतबाट जारी ग रएका
आदेशको पालना नगन विृ नेपाली रा य
संरचनाको आम च र भएको छ । धानम ी तथा
मि प रषदक ् ो कायालय ारा कािशत सव च
अदालतबाट सावजिनक सरोकारको िववादमा
जारी आदेश काया वयन, गित ितवेदन २०७०,
फागनु का अनस ु ार सव च अदालतबाट जारी
भएका ज मा २७८ वटा परमादेश र िनदशना मक
आदेशह म ये आ.व. ०७०/०७१ पौषस म
लगत क ा भएका आदेशह को सं या ८७ र
िन.नं.००२४ - अिधव ा वीरे साद थपिलया िव. धानम ी तथा मि प रषदको
काया वयनको अव थामा रहेका आदेशह को
सं या १९१ भनी त याङ् क सावजिनक भएको छ ।
यसलाई ितशतमा हेन हो भने ३१.३०% काया वयन
भएको र ६८.७०% आदेशह काया वयन नभएको
देिख छ । सव च अदालत ारा कािशत
यायपािलकाको ते ो प चवष य रणनीितक योजना
(२०७१/७२-२०७५/७६) अनस ु ार सावजिनक
सरोकारका मु ामा भएको अदालतको आदेशह को
सं या २१७ थान रहेकोमा काया वयन गनपन ु अविध
तोिकएको आदेशह को सं या २३ म ये ज मा ३
(१३.०४%) र अविध नतोिकएका आदेशह को
सं या १९४ म ये ज मा ६७ (३४.५४%)
आदेशह को काया वयन हन सके को र ६५.४६%
काया वयन नभएको भनी त याङ् क सावजिनक
भएको छ । सावजिनक त याङ् कले अदालतबाट जारी
भएका आदेश, िनणय स बि धत िनकायबाट के कित
हदस म काया वयन भएको रहेछ भ ने छलङ् ग ह छ ।
नेपालको अ त रम संिवधान, २०६३ को
धारा १०७(१) र (२) बमोिजम सव च अदालतबाट
जारी भएका आदेश र पनु रावेदन अदालतबाट रट
े ािधकारअ तगत जारी भएका आदेशह को
काया वयन नभइरहेको अव था छ । साधारण
अिधकार े अ तगतका देवानी र फौजदारी मु ामा
भएका आदेश एवं िनणय असाधारण अिधकार
े अ तगत भएका आदेश एवं िनणयभ दा
तलु ना मक पमा प , िनि त र भावकारी रहेको
पाइ छ । नेपालको अ त रम संिवधान, २०६३ को
धारा ११६(१) मा "मु ा मािमलाका रोहमा अदालतले
िदएको आदेश वा िनणयको सबैले पालना गनपन ु छ”
भ ने यव था तथा ऐ.को धारा ११६(२) मा “मु ा
मािमलाको रोहमा सव च अदालतले गरेको कानूनको
या या एवं ितपादन गरेको कानूनी िस ा त नेपाल
सरकार तथा सबै अड् डा अदालतले मा नपु न छ" भ ने
संवैधािनक यव थाको िवप ीह बाट पालना नभएको
् कायालय, िसंहदरबारसमेत
कुरा आदेश एवं िनणयको काया वयन नभएबाट प
ह छ । रा यले संवधै ािनक यव थाको भावकारी
पालना नगरेको अव थामा पालना नगन िनकाय वा
पदािधकारीउपर जवाफदेिहता िसजना हने िकिसमको
उपयु एवं प सारवान्् तथा कायिविध कानून, नीित
िनयम र संय को िनमाण गरेको पाइँदैन ।
नेपालको अ त रम संिवधान, २०६३ को
धारा १३५(३)(ख) ले मु ा मािमलाको रोहमा सव च
अदालतले गरेको कानूनको या या वा ितपादन
गरेको कानूनी िस ा तको काया वयन भए वा नभएको
अनगु मन गन गराउने िवशेष संवैधािनक िज मेवारी
िवप ी महा यायािधव ालाई सिु पएको छ । सरकारी
विकलस ब धी िनयमावली, २०५५ को िनयम १०(घ)
ले महा यायािधव ालाई अदालतका आदेश वा िनणय
काया वयनको मह वपूण काम, कत य र अिधकार
तोिकएको भए तापिन सो िज मेवारी सि यतापूवक
पूरा नगरेको र सोतफ कुनै योजनासमेत बनाएको
पाइँदनै । महा यायािधव ालाई दान ग रएको
अनगु मन र यानाकषण गन स ने भ ने मा को कानूनी
यव थाले अदालतको फै सला काया वयन स दभमा
साथक अथ रा दैन । नेपालको अ त रम संिवधान,
२०६३ को धारा १३५(३)(ख) को भावकारी
काया वयनको लािग उ िनयमावली संशोधन
गरी थप आव यक अिधकार दान गन आव यक
देिख छ ।
सव च अदालत िनयमावली, २०४९
को िनयम १०५(च) मा फै सला काया वयन
िनदशनालयलाई सव च अदालतबाट रट िनवेदनको
स दभमा जारी भएका अि तम आदेश तथा िनणयको
काया वयन भए नभएको अनगु मन गरी काया वयन
गराउनेसमेतको काम, कत य र अिधकार हने उ लेख
छ । तर उ काम, कत य र अिधकार योग गन
िनदशनालयले अपनाउनपु न िविध एवं ि या भने
िनधारण गरेको पाइँदनै । के वल अनगु मन गरी काया वयन
5
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
गराउने भ ने कायादेशले मा िनदशनालयले आफूलाई
तोिकएको काम, कत य र अिधकार सही र भावकारी
पमा योग हन स ने देिखँदैन । िनदशनालयले के
कुन कानूनबमोिजम के कित समयाविधिभ के क तो
ि या वा कायिविध अपनाई सव च अदालतबाट
रट िनवेदनमा जारी भएका आदेशको काया वयन
गन,ु गराउनपु न हो भ ने स ब धमा के ही यव था रहे
भएको पाइँदैन । पनु रावेदन अदालतबाट रट िनवेदनमा
भएका आदेशको काया वयन गराउन औपचा रक
पमा आदेशको ितिलिप राखी दरखा त गन स ने
र य तो दरखा त पन आएपिछ आदेश काया वयन
गराउने ि या, कायिविधसमेत कही ँकतै उ लेख
गरेको पाइँदैन ।
अदालतबाट भएका आदेशको काया वयनमा
रहेका सम याह पिहचान गद यसको समाधानको
लािग दायर ग रएको (अिधव ा िमरा ढुंगाना िव
नेपाल सरकार धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयसमेत भएको (संवत् २०६४ सालको
रट नं. ०६४-WO-१०७४) िववादमा सव च
अदालत, संयु इजलासको िमित २०६६/८/२२
को आदेशानस ु ार िमित २०६७/११/१७ को
मि प रषदक ् ो िनणय ारा गिठत धानम ी तथा
मि प रषदक ् ो कायालय र सोअ तगतको कानून
तथा मानव अिधकार महाशाखाअ तगतको कानून
तथा फै सला काया वयन शाखा, गहृ , शाि त तथा
पनु िनमाण, कानून, याय, संिवधानसभा तथा संसदीय
र र ा म ालयलगायतका म ालय र सोअ तगतका
कानून शाखा र आदेश / फै सला काया वयन अनगु मन
सिमितले पिन सव च अदालतका आदेश, िनणय एवं
फै सला काया वयन स ब धमा आफूलाई तोिकएको
काम, कत य र अिधकारको पूण जवाफदेिहताका
साथ पालना गन सके को देिखँदैन । िनणय काया वयन
नग रएको अव थामा कोही कसैले कसै ित जवाफदेही
ब नपु न भ ने यव थासमेत रहे भएको देिखँदनै ।
6
फै सला काया वयन िनदशनालयलाई अदालतबाट
जारी आदेश तथा िनणय काया वयन भए नभएको
स ब धमा भावकारी पमा काया वयन गन, गन
लगाउने अिधकार कानूनी पमा नरहेको हँदा आदेशको
काया वयनमा भावका रता आउन नसके को ट
ह छ । फै सला काया वयन िनदशनालयलाई कानून ारा
नै प कायादेश, कायिविध र थप अिधकार एवं ा
साधन ोत निदँदास म यसले भावकारी ढङ् गले
काम गन स ने देिखँदैन । अतः यस स ब धमा
सारवान्् र कायिविध कानून नै तजमाु हन आव यक
देिख छ । यसरी कानून नब दास मको लािग
अदालतबाटै अदालतको आदेश काया वयनस ब धी
अल गै िनदिशका (Guideline) बनाई यसलाई सव च
अदालत िनयमावलीको अनस ु ूचीमा राखी काया वयन
गन आव यक छ ।
फै सला र आदेशको काया वयनलाई
भावका रता िदनसमेतको कामकारबाहीको लािग
सव च अदालत िनयमावली, २०४९ को िनयम
१३ घ (४) ले के ीय याय े सम वय सिमितको
गठनस ब धी यव था गरेको छ । सो सिमितले
छलफल, अ तरि या र गो ीका मा यमबाट
सरोकारवालािबच सम वय र सहकाय बढाई
अदालतको फै सला काया वयनमा समेत भावका रता
याउने ल य राखेको पाइ छ । सव च अदालतको
आदेश तथा िनणयले यो यित काम गन,ु यित िदन,
मिहना, वष वा समयिभ गन,ु यो य तो ि या अपनाई
गन,ु गन लगाउनु भनी प तोिकिदएको अव थामा
समेत य ता आदेश वा िनणयह काया वयन
नभइरहेको स दभमा छलफल, अ तरि या वा
गो ी आिदले मा फै सला काया वयनको अपे ा
गन सिकँ दैन । सावजिनक सरोकारका मु ामा िवशेष
गरी रा यका अङ् गह र अिधकारीउपर जारी हने
आदेशको भावकारी काया वयन कानूनतः प
नीित िनयम, िविध, ि या र अिधकार स प न थायी
िन.नं.००२४ - अिधव ा वीरे साद थपिलया िव. धानम ी तथा मि प रषदको
संरचनाको िनमाणको अभावमा स प न हन स ने
देिखँदनै । सव च अदालतको फूलकोटको बैठकबाट
“फै सला काया वयन िवशेष अिभयान स चालन
िनदिशका, २०७१” जारी भई २०७१/७/१ देिख
लागु भएकोमा उ िनदिशकामा सव च अदालत
तथा पनु रावेदन अदालतबाट सावजिनक सरोकारका
मु ामा जारी भएका आदेश, िनणय एवं फै सला
काया वयनका स ब धमा कुनै पिन यव था गरेको
पाइँदैन । अदालतबाट भएका िनणय एवं आदेशको
समयमै काया वयन हन नसके मा यसले अदालत र
याय णाली ितको जनिव ास गु दै जा छ । याियक
िनणयको काया वयन हन नसके मा द डहीनताको
सं कृित मौलाउँछ । अदालतका आदेश, िनणय एवं
फै सला काया वयनका स दभमा देशमा अझै प
नीित, िनयम, कानून तथा संय ह को अभाव रहेको
छ।
नेपालको अ त रम संिवधानको धारा
१०२(४) ले संिवधान र चिलत कानूनको अि तम
या या गन अिधकार सव च अदालतलाई दान
गरेको छ । सव च अदालत ारा जारी आदेश, िनणय
वा फै सलाको प रपालना अ त रम संिवधानअ तगत
िवप ीह को लािग बा यकारी रहेको छ । संिवधानको
धारा ११६ ले मु ा मािमलाको रोहमा सव च
अदालतले िदएको आदेश िनणयको प रपालना
गनपदछ
ु भ ने यव था गरेको छ । िवप ीह बाट
संिवधान ारा िनदिशत दािय व वहन गन कुरामा
उदासीन भएकोले अदालतको स मान र ग रमामा
आँच पु न गएको कुरा ट छ । अतः नेपालको
अ त रम संिवधान, २०६३ को धारा १३ ारा द
समानताको हक, धारा ३२ ारा द संवैधािनक
उपचारको हक तथा नाग रक अिधकार ऐन, २०१२
को दफा १७ ारा द अिधकारको उ लङ् घनमा
उपचार ा गन हक, अदालतको मयादा, स मान र
ग रमालाई कायम रा न िनवेदकसमेत िविभ न यि
् कायालय, िसंहदरबारसमेत
तथा सं थाबाट दायर भएका सावजिनक सरोकारका
रट िनवेदनमा िविभ न िमितमा अदालतबाट जारी
भएका परमादेश/िनदशना मक आदेश, िनणय अथवा
भिव यमा हने आदेश तथा िनणयको शी र भावकारी
काया वयनको लािग िन न आदेश जारी ग रपाउँ भ ने
बेहोराको िनवेदनः
1. सव च अदालत तथा िविभ न पन ु रावेदन
अदालतबाट भएका आदेश, िनणय वा फै सला
काया वयन गन गराउने ममा काया वयन
नगन, अनाव यक िढलासु ती गन र
असहयोग गन िनकाय वा पदािधकारीलाई
जवाफदेही बनाउन स ने वा काया वयन
गन गराउन नसके को वा िढलासु ती गरेको
वा नचाहेको अव थामा वयंले समेत कुनै
िकिसमको जवाफदेही हनपु न भ ने कानूनी
यव थाको अभावमा फै सला काया वयनको
लािग धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालय र अ य म ालयगत पमा गठन
भएको भिनएको शाखा, महाशाखा र सव च
अदालतअ तगतको फै सला काया वयन
िनदशनालय िन भावी भएकोले अदालतबाट
भएका आदेश िनणय वा फै सला काया वयन
गन गराउने कायका लािग जवाफदेिहता
िसजना हने ावधानसिहतको कानूनी ब ध
गरी ती िनकायह लाई पनु ःप रभािषत गन
वा छु ै अिधकार स प न थायी संरचना
गठनको लािग िवप ी धानम ी तथा
मि प रषदक ् ो कायालयसमेतका नाममा
परमादेशको आदेश जारी ग रपाऊँ;
2. थायी संरचना र कायिविध नब दास म
ततु िनवेदनकै रोहमा फै सला काया वयन
िनदशनालयको पनु गठन गरी सो संरचनामा
आदेश काया वयनको लािग प ले िनवेदन
गन स ने र सो िनवेदनका आधारमा उ
7
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
िनदशनालयले आदेशको काया वयन
गराउन अपनाउनपु नसमेतका कायिविधगत
िनदिशका बनाई अदालतको आदेशको पालना
नगन वा गराउन नचाहने अिधकारीलाई
जवाफदेही बनाउन स ने गरी अिधकार
दान गन गरी फै सलाको काया वयन गराउन
उपयु र आव यक आदेश जारी ग रपाऊँ;
3. यो रट िनवेदनलाई िनर तर परमादेश
(Continuous Mandamus) को हैिसयत
दान गरी िनवेदनमा उ लेख भएका
र अ य मानव अिधकारको स मान र
र ाका लािग जारी भएका आदेशह को
काया वयन नहँदास म फै सला काया वयन
िनदशनालयलाई यसको अनगु मन,
िनयमन र िनदशन गन स ने कायादेश िदई
अनगु मन गन लगाई सोको मािसक गित
ितवेदन पेस गन लगाई उ आदेशह को
भावकारी काया वयन गन र सव च
अदालत िनयमावली, २०४९ मा िनर तर
परमादेशको यव थालाई समावेश गनका
लािग उ िनयमावली प रमाजन गनु भनी
सव च अदालतका रिज ारका नाममा
िनदशना मक आदेश जारी ग रपाऊँ;
4. पनु रावेदन अदालतबाट िविभ न समयमा
रट े ािधकारअ तगत भएका आदेश
एवं िनणय त काल र भावकारी पमा
काया वयन गनु र य ता आदेशह को
काया वयन काय अि तम नभएस म
सोस ब धी भए गरेको कामकारबाहीबारे
अ ाविधक िववरणको जानकारी स बि धत
पनु रावेदन अदालतलाई येक मिहनाको १
पटक गराउने यव था स बि धत पनु रावेदन
अदालतको ादेिशक अिधकार े िभ का
े ीय शासकह माफत गन लगाउनु भनी
8
िवप ी धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयका नाउँमा परमादेश जारी ग रपाऊँ;
5. सबै पनु रावेदन अदालतह मा रट
े ािधकारअ तगत भएका आदेशह को
काया वयन गन योजनाथ एक अलग
शाखाको थापना गरी यसको काम, कत य
र अिधकारसमेत प रभािषत गरी अदालतका
आदेशह को भावकारी काया वयन गन
यव था िमलाउनु भनी सव च अदालतका
रिज ारका नाममा िनदशना मक आदेश
जारी ग रपाऊँ;
6. अ त रम संिवधानको धारा १३५(ख)
अ तगत महा यायािधव ालाई मु ा
मािमलाको रोहमा सव च अदालतले
गरेको कानूनको या या वा ितपादन
गरेको कानूनी िस ा तको काया वयन
भए वा नभएको अनगु मन गराउनेस ब धी
संवधै ािनक दािय व वहन गराउन सव च
अदालत ारा जारी आदेश तथा ितपािदत
कानूनी िस ा तह को यथोिचत प रपालना
गन गराउन आव यक काय योजनासिहत
भावकारी अनगु मन गन,ु गराउनु र
प रपालना भए नभएको स दभमा मािसक
पमा सव च अदालतसम ितवेदन पेस
गनु भनी िवप ी महा यायािधव ाको नाउँमा
परमादेशको आदेश जारी ग रपाऊँ;
7. महा यायािधव ाको काम, कत य र अिधकार
उ लेख भएको सरकारी विकलस ब धी
िनयमावली, २०५५ को िनयम १०(घ) मा
अदालतबाट भएका आदेश वा फै सलाह को
काया वयन गन गराउन उपयु देखेमा
स बि धत म ालय, सिचवालय, िवभाग
र कायालयलाई यानाकषण गराउने
भ ने उ लेख भएको र “उपयु देखेमा”
िन.नं.००२४ - अिधव ा वीरे साद थपिलया िव. धानम ी तथा मि प रषदको
भ ने वा यांशले अदालतको आदेश वा
फै सलाह को भावकारी काया वयन गनपन ु
महा यायािधव ाको कत यलाई वेि छक
बनाएकोले उ सरकारी विकलस ब धी
िनयमावली, २०५५ को िनयम १०(घ) मा
रहेको “उपयु देखेमा” भ ने वा यांशलाई
उ ेषणको आदेश ारा बदर गरी सोको
स ामा महा यायािधव ाको कायालयले
अदालतको आदेश वा फै सला काया वयन
गन िनकाय वा अिधकारीको अिनवाय पमा
यानाकषण गनपन ु र यानाकषणप ात्
पिन य तो आदेश वा फै सला काया वयन
नग रएको ि थितमा य तो िनकाय वा
अिधकारीलाई जावफदेही बनाउन कारबाही
गन स ने अिधकार महा यायािधव ालाई
वा िनजले अि तयार दान गरेका सरकारी
विकललाई हने यव था उ िनयमावलीमा
संशोधन र थप गनु भनी स बि धत िवप ीका
नाममा परमादेश जारी ग रपाऊँ;
8. सव च अदालतबाट िविभ न यि तथा
सं था ारा दायर रट िनवेदनमा सरकार,
स बि धत िनकाय र पदािधकारीका नाममा
जारी ग रएका आदेश, फै सलाको पूण पमा
पालना तथा भावकारी काया वयनमा
िवप ीह ले आ-आ नो तफबाट पूरा गनपन ु (च५) बमोिजम अ ािधकार दान ग रएको भ ने यस
संवैधािनक एवं कानूनी कत य र िज मेवारी
पूरा नगरी नेपालको अ त रम संिवधान,
२०६३ को धारा ११५, ११६ को य
पमा उ लङ् घन गरी पीिडत िनवेदकह ले
लामो समयस म अ याय, पीडा र हैरानी
सहेर ब नपु रेको र उ अव थाको अ यको
लािग अदालतबाट जारी भएका आदेश,
िनणय वा फै सलाको पूण पमा पालना
नगरेको िवषय अदालतको अवहेलना हने
् कायालय, िसंहदरबारसमेत
र यसरी अदालतको आदेश काया वयन
नगरेको वा काया वयन गन िढलासु ती गन
अिधकारीलाई कारबाही गन र पीिडतलाई
यसबाट पन जाने मका हेरी ितपूित
िदलाउने भराउनेस ब धी कानून िनमाण
गन िवप ी धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
नाममा परमादेश जारी ग रपाऊँ; सो कानून
नब दास म अदालतबाटै यसै मु ाको
रोहमा यसस ब धी िनदिशका बनाई लागु
ग रपाऊँ ।
कारण देखाउ आदेश
यसमा के कसो भएको हो ? िनवेदकको
मागबमोिजमको आदेश िकन जारी हनु नपन हो ?
आधार र कारण खल ु ाई आदेश ा भएको िमितले
लागेका यादबाहेक १५ िदनिभ महा यायािधव ाको
कायालयमाफत िलिखत जवाफ पेस गनु भनी रट
िनवेदनको न कल साथै राखी िवप ीह लाई
सूचना पठाई सोको बोधाथ महा यायािधव ाको
कायालयलाई िदई िलिखत जवाफ परेपिछ वा अविध
नाघेपिछ पेस गनू । ततु िववादमा समावेश भएको
िवषयव तु मह वपूण भएकोले ततु रट िनवेदन
चाँडो िन पण हन उपयु देिखएकोले सव च
अदालत िनयमावली, २०४९ को िनयम ६३(३)
अदालतको िमित २०७१/०९/२३ को आदेश ।
िलिखत जवाफ बेहोरा
सव च अदालतबाट रट िनवेदनमा
उि लिखत िवषयमा कुनै काम कारबाही गन वा
नगनका लािग यस सिचवालयका नाममा आदेश,
िनणय वा िनदशन गरेको र सोको पालना नभएको
भ ने उ लेख ग रएको छै न । अदालतबाट जारी भएका
आदेशको यस सिचवालयले संिवधान र कानूनबमोिजम
9
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
काया वयन गद आएको छ । यस सिचवालयका नाममा
अथात् संिवधान सभामा यव थािपका संसदसमे ् तले
अदालतबाट भए गरेका िनणय एवं आदेश अिनवाय
पमा पालना गरेको छ । िनवेदकले आ नो रट
िनवेदनमा उठाएका िवषयव तक ु ो काया वयन गनपन ु
नेपाल सरकार, मि प रषद् र सव च अदालतको
शासन एवं यव थापन प सँग सरोकारको िवषय
रहे भएको देिखएको छ । यस यव थािपका संसद्
सिचवालयलाई िवप ी बनाउनपु न कुनै प आधार र
कारणसमेत खल ु ाउन सके को छै न । समयसापे पमा
अदालतको आदेशबमोिजमका अिधकांश िवषयमा
आव यक कानून िनमाण भई लागस ु मेत भइसके काले
िवप ीले िबनाआधार र कारण यस सिचवालयलाई
िवप ी बनाई दायर गरेको रट िनवेदन खारेज ग रपाउँ
भ ने यव थािपका संसद् सिचवालयको िलिखत
जवाफ ।
रट िनवेदनमा उि लिखत कुनै पिन िवषयमा
सव च अदालतबाट कुनै काम कारबाही गन वा
नगनका लािग मेरो नाममा आदेश, िनणय वा िनदशन
गरेको र सोको पालना नभएको भ ने उ लेख ग रएको
छै न । यव थािपका संसद्को सभामख ु को हैिसयतमा
अदालतबाट मेरो नाउँमा जारी भएका आदेशह
संिवधान र कानूनबमोिजम काया वयन गरी आएको छु ।
िनवेदकले आ नो रट िनवेदनमा उठाएका काया वयन
गनपनु िवषयव तु नेपाल सरकार, मि प रषद्
र अदालतको शासन एवं यव थापन प सँग
सरोकारको िवषय रहेको देिख छ । समय सापे पमा
अदालतको आदेशबमोिजमका अिधकांश िवषयमा
आव यक कानून िनमाण भई लागस ु मेत भइसके का
छन् । अतः िवप ीले िबना आधार र कारण मलाई
िवप ी बनाई दायर गरेको रट िनवेदन मेरो हकमा
खारेज ग रपाउँ भ ने बेहोराको यव थािपका संसदका ् गदा वा तिवक िव थािपतह को ि थित प ा लगाई
स माननीय सभामख ु ी सवु ासच ने वाङको
िलिखत जवाफ ।
10
नेपाल सरकारबाट िवगत सश का
ममा मरेका, बेप ा पा रएका, स पि ित भएका,
िव थािपत, अपहरणमा परेका र टुहरा बालबािलका
ज ता पीिडतह को लगत सङ् कलन
गन कायदल गठन गरी उ कायदलले िदएको
ितवेदनका आधारमा का ममा मरेका, बेप ा
पा रएका, अङ् गभङ् ग भएका, अपहरणमा परेका,
स पि ित भएका यि ह लाई राहत िवतरण गन
स बि धत िज ला शासन कायालयमाफत रकम
पठाउने ग रएको छ । जनआ दोलन २०६२/०६३
का सिहद, घाइते र ितनीह को स तित र शाि त
स झौताप ात्का घटनामा मृ यु भएका यि का
प रवारलाई आिथक सहायता उपल ध गराउन
सिमितबाट भएको िनणयबमोिजम स बि धत िज ला
शासन कायालयमाफत रकम पठाउने ग रएको छ ।
बेप ा पा रएका यि को छानिबन गन स य िन पण
तथा मेलिमलाप आयोग ऐन, २०७१ िनमाण भई लागु
भइसके को र उ ऐनले गरेको यव थाअनस ु ार बेप ा
पा रएका यि को छानिबन, स य िन पण तथा
मेलिमलाप आयोगमा रहने अ य तथा सद यह को
िसफा रस गनको लािग ऐनको दफा ३ को उपदफा
(३) बमोिजम िसफा रस सिमितसमेत गठन भई
सिमितले यथाशी आयोगमा रहने पदािधकारीको
नाम िसफा रस गन ममा रहेको छ । अदालतह बाट
भएका आदेशह काया वयन गन दािय व यस
म ालयको समेत भएकाले यस म ालयबाट
िविभ न समयमा कायदलह गठन गन ग रएको र
कायदलमा पीिडतह को समेत ितिनिध व
गराउने काम भएको छ । रट िनवेदनमा उ लेख
गनभएको
ु २०६३ सालको रट नं. ०९२० को रटमा
सव च अदालतबाट िमित २०६४/९/०२ मा आदेश
राहत दान गन सझ ु ाव िदन ५ वटै िवकास े को
ितिनिध वसिहत िनवेदक पीिडतह म ये
िन.नं.००२४ - अिधव ा वीरे साद थपिलया िव. धानम ी तथा मि प रषदको
१ जना ितिनिधसमेत राखी सिमित गठन गरी सो
सिमितको िसफा रसबमोिजम िनवेदकलगायतका
पीिडतह लाई राहत दान गनलगायतका काम
कारबाही गन िनदशना मक आदेश भएकोले सोही
आदेशलाई समेत काया वयन गन उ २०६३ सालको
रट नं. ०९२० का िनवेदक भोजराज ितिम सेनालाई
समेत समावेश गरी कायदल गठन ग रएको छ । उ
कायदलको िसफा रसबमोिजमका काम नेपाल सरकार
शाि त तथा पनु िनमाण म ालयबाट हने नै हँदा रट
िनवेदन खारेज ग रपाउँ भ ने बेहोराको शाि त तथा
पनु िनमाण म ालयका माननीय म ी ी नरहरी
आचायको िलिखत जवाफ ।
नेपालको अ त रम संिवधान, २०६३ को
धारा १३५ को उपधारा (३) को ख ड (ख) मा उ लेख
भएको यव थाअनस ु ार मु ा मािमलाको रोहमा सव च
अदालतले गरेको कानूनको या या वा ितपादन
गरेको कानूनी िस ा तको काया वयन भए वा नभएको
अनगु मन गन गराउने काम सरकारी विकलबाट ग रँदै
आएको छ । यसबाहेक महा यायािधव ाको कायालयमा
कानूनी परामश तथा सशु ासन सझ ु ाव िवभागअ तगत
सशु ासन अनगु मन तथा याियक िस ा त काया वयन
महाशाखाको गठन ग रएको छ । यस महाशाखाले
अ य कामका अित र अदालतबाट भएका कानूनका
या या वा ितपादन गरेका कानूनी िस ा तको
काया वयन स ब धमा आव यक काम गद आएको
छ । अदालतबाट जारी भएका आदेशह काया वयन
हनपु छ भ ने कुरा िववाद गनपन ु िवषय होइन । उ
कामका स ब धमा धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयबाट कािशत आदेश काया वयन गित
ितवेदन, २०७३ िनवेदनसाथ पेस ग रएकोबाट
अदालतबाट जारी भएका आदेशह काया वयन
गन गराउने स ब धमा नेपाल सरकारले काम गद
आएको छ भ ने प ह छ । यस कामका स ब धमा
महा यायािधव ाको नाममा िनवेदकको मागबमोिजम
् कायालय, िसंहदरबारसमेत
आदेश जारी हनपु न अव था नरहेकोले रट िनवेदन
खारेज ग रपाउँ भ ने बेहोराको महा यायािधव ा ी
बाबरु ाम कुवँरको िलिखत जवाफ ।
रट िनवेदकले फै सला काया वयन
िनदशनालयबाट िव मान अव थामा हनपु न काम
गन नसके को, नगरेको, नगराएको वा यो य तो काम
गनपनमा
ु सो नगरेको भ ने दाबी िलएको पाइँदैन ।
िनवेदकले उ लेख गरेको राजे साद ढकालको
हकमा रिव साद ढकालसमेत िव नेपाल सरकार
गहृ म ालयसमेत भएको २०६४ सालको रट नं.
३५७५, राजे िघिमरे िव धानम ी तथा
मि प रषदक ् ो कायालयसमेत भएको २०६२ सालको
रट नं. ३२१९, अिधव ा काशमणी शमा िव
नेपाल सरकार, मिहला बालबािलका तथा समाज
क याण म ालयसमेतका िविभ न रट िनवेदनह मा
यस िनदशनालयबाट आदेशानस ु ारको काय स प न
गरी गराई जानकारी गराउनु भनी समय समयमा प ाचार
गद आइरहेको अव था छ । िनदशनालयले आदेशह
काया वयन गराउन स बि धत िनकायह सँग
छलफल, अ तरकृया, अनगु मन आिद गद आइरहेकोले
यस िनदशनालयलाई िवप ी बनाइरहनपु न अव था
देिखँदनै । सव च अदालतबाट जारी भएका आदेश
काया वयन गनपन ु िनकाय वा अिधकारीले काया वयन
नगरेको अव थामा य तो िनकाय वा अिधकारीलाई
फै सला काया वयन िनदशनालयले जवाफदेही
बनाउनसमेत कतै यव था नभएको, अदालतबाट
जारी आदेश तथा िनणय काया वयन नभएकोमा
काया वयन गन गराउने, गन लगाउने अिधकार कानूनी
पमा िनदशनालयलाई रहेको नदेिखँदा अदालतका
आदेशह को काया वयनमा भावका रता आउन
नसके को ट भएकोले यो िनदशनालयलाई कानून ारा
नै प कायादेश, कायिविध र थप अिधकार एवं
पया साधन ोत उपल ध गराउनपु छ भनी िनवेदन
दाबी िलएको अव थामा िनदशनालयलाई िवप ी
11
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
बनाई रहनु औिच यपूण नदेिखँदा रट िनवेदन खारेज
ग रपाउँ भ ने सव च अदालत फै सला काया वयन
िनदशनालयको िलिखत जवाफ ।
अदालतबाट भएका आदेश काया वयन
गनको लािग संिवधान तथा चिलत नेपाल कानूनको
पालना गरी कानूनी रा यको अवधारणालाई साकार
गन र नाग रकका संिवधान तथा कानून द हक,
अिधकारको स मान, संर ण र स ब न गन गहृ
म ालय ितब छ । अदालतबाट जारी भएका
आदेश काया वयन गन यस म ालयमा मानव
अिधकार, कानून तथा फै सला काया वयन महाशाखा
एवं सोअ तगत कानून तथा फै सला काया वयन
शाखा रहेको छ । यस महाशाखा/शाखाले साधन
ोत र मताले याएस म पूण तदा कताका साथ
अदालतबाट जारी आदेश काया वयन गद आइरहेको
छ । सव च अदालत र पनु रावेदन अदालतबाट
सावजिनक सरोकार र मह वको िवषयमा र
संिवधान ारा द मौिलक हक चलनको लािग
तथा वैयि क वत ताको र ाका लािग िविभ न
कारका जारी आदेश काया वयन गन कुनै भावकारी
संय नरहेको भ ने मागदाबी औिच यहीन रहेको
छ । अदालतबाट भएका आदेश स बि धत िनकायबाट
काया वयन गन उपयु ह छ । यसका लािग छुटै
िनकाय थापना गदा काममा दोहोरोपन हन जा छ ।
अदालतका आदेश काया वयन भए नभएको अनगु मन
फै सला काया वयन िनदशनालयबाट भइरहेको
छ । रट िनवेदकले उ लेख गरेको यातनालाई
अपरािधकरण गनस ब धी अदालतको िनदशना मक
आदेशसमेतका आधारमा म ालयबाट यातना िदने
तथा िनमम, अमानवीय वा अपमानजनक यवहार गन
कायलाई िनय ण गन स ब धमा यव था गन बनेको
िवधेयक, २०७१ तजमा ु भई यव थािपका संसदमा ्
दता भइसके को छ । आव यकताअनस ु ार अ य
िवधेयकह तजमासिहतका
ु कायमा म ालय िनर तर
12
पमा लािगरहेको छ । तसथ, यस म ालयको हकमा
रट िनवेदन खारेज ग रपाउँ भ ने नेपाल सरकार गहृ
म ालयको िलिखत जवाफ ।
सव च अदालतले नेपाल सरकारको नाममा
िविभ न िमितमा िदएका िनदशनलाई नेपाल सरकारले
उ च ाथिमकता िदँदै काया वयन गद आएको छ ।
अ तराि य अपराधलाई अपरािधकरण गन जेनेभा
महासि धलाई काया वयन गन िवधेयक म यौदा
तयार गरी सिकएको, यि बेप ा पान, यातनालाई
अपरािधकरण गन, जबरज ती करणीस ब धी मु ामा
नालेस गन हद याद बढाउनेलगायत अदालतबाट
भएका कितपय आदेशलाई स बोधन गन नेपाल
सरकारले अपराध संिहता िवधेयक, फौजदारी कसरु
(सजाय िनधारण तथा काया वयन) िवधेयक, के ही
नेपाल कानूनलाई संशोधन, एक करण, समायोजन
र खारेज गन िवधेयक, लैङ्िगक समानता कायम गन
तथा लैङ्िगक िहंसा अ य गन स ब धमा के ही नेपाल
ऐनलाई संशोधन गन बनेको िवधेयक यव थािपका
संसदमा ् ततु ग रसके को र अ य िवधेयकसमेत
ततु गन चरणमा रहेका छन् । मा क जा ग रएका
स पि िफता गन, सश को ममा घटेका
घटनाबाट पीिडतलाई ितपूित उपल ध गराउने,
बेप ा भएका यि को छानिबन गन स ब धमा
बेप ा भएका यि को छानिबन, स य िन पण तथा
मेलिमलाप आयोग ऐन, २०७१ बमोिजम आयोगह
गठन हने ि यामा रहेका छन् । कानून िनमाण काय
धेरै ि या पूरा गरेर मा गन सिकने कृितको
भएकोले अदालतबाट भएका के ही आदेश काया वयन
गन थप समय ला ने भएको तथा य ता आदेशसमेत
काया वयनको चरणमा रहेका छन् । अदालतबाट
भएको आदेशलाई िछटोभ दा िछटो काया वयन
गन िविभ न म ालयमा फै सला काया वयन शाखा
थापना ग रएको, अदालतबाट भएका फै सला
काया वयन भए नभएका स ब धमा अनगु मन गरी
िन.नं.००२४ - अिधव ा वीरे साद थपिलया िव. धानम ी तथा मि प रषदको
िनदशन िदन धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयमा छु ै संय िनमाण भएको तथा सव च
अदालतअ तगत फै सला काया वयन िनदशनालयको
थापना भइसके को र सो काम गन तोिकएका
कमचारीले आ नो पदीय िज मेवारी वहन नगरेमा
सेवा, सतस ब धी कानूनबमोिजम कारबाही हने नै
हँदा सो िवषयमा छु ै संय थापना गन एवं कानूनको
िनमाण गन आव यक देिखँदैन । तसथ, रट िनवेदन
खारेज ग रपाउँ भ ने कानून, याय, संिवधानसभा तथा
संसदीय मािमला म ालयको िलिखत जवाफ ।
िनवेदक अिधव ा िमरा ढुंगाना िव
नेपाल सरकार धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयसमेत भएको २०६४ सालको रट नं. १०७४
मा सव च अदालतबाट भएको आदेशबमोिजम नेपाल
सरकार मि प रषदक ् ो िनणयले सबै म ालयह मा
कानून तथा फै सला काया वयन शाखा/महाशाखा गठन
गरी सबै शाखा महाशाखालाई स बि धत म ालयको
सङ् गठन तािलकामा समेत समावेश गन िनणय
भएबमोिजम सबै म ालयह मा फै सला काया वयन
शाखा / महाशाखाको गठन गरी सो शाखा/महाशाखाले
गनपन
ु काम, कत य, अिधकार र कायिविधसमेत
तोक यस कायालयले नेपाल सरकारका नाममा जारी
भएका आदेशह को लगत खडा गरी भावकारी
पमा फै सला काया वयनको काम गद आइरहेको
छ । अ तराि य अपराधलाई अपरािधकरण गन जेनेभा
महासि धलाई काया वयन गन िवधेयकको म यौदा
तयार भएको छ । यि बेप ा पान, यातनालाई
अपरािधकरण गन, जबरज ती करणी मु ाको नालेस
गन हद याद बढाउनेलगायतका आदेशलाई स बोधन
गन नेपाल सरकारले अपराध संिहता िवधेयक,
फौजदारी कसरु (सजाय िनधारण तथा काया वयन)
िवधेयक, के ही नेपाल कानूनलाई संशोधन, एक करण,
समायोजन र खारेज गन िवधेयक, लैङ्िगक समानता
कायम गन तथा लैङ्िगक िहंसा अ य गन स ब धमा
् कायालय, िसंहदरबारसमेत
के ही नेपाल ऐनलाई संशोधन गन बनेको िवधेयक
यव थािपका संसदमा ् ततु ग रसिकएको छ ।
मा क जा ग रएका स पि िफता गन, सश
को ममा घटेका घटनाबाट पीिडत यि लाई
ितपूित उपल ध गराउने, बेप ा भएका यि ह को
छानिबन गन स ब धमा बेप ा भएका यि को
छानिबन, स य िन पण तथा मेलिमलाप आयोग ऐन,
२०७१ जारी भई सो ऐनअ तगतका आयोगह गठन
हने ि यामा रहेका छन् । अध याियक िनकायको
याियक अिधकारस ब धी कानूनमा सधु ार गन
स ब धमा अदालतबाट भएको िमित २०६८/६/५
को आदेशबमोिजम सिमित गठन भई उ सिमितले
िदएको ितवेदन नेपाल कानून आयोगमा पठाइएको र
मखु िज ला अिधकारीलाई तािलमको यव थासमेत
भइरहेको छ । पीिडतलाई राहत, ितपूित तथा
िविभ न सहयोगह पु याउने स ब धमा नेपाल
सरकार मि प रषदबाट ् िविभ न िनणयह भई
शाि त तथा पनु िनमाण म ालय नै गठन भई यहाँबाट
पीिडतलाई राहत तथा सहयोग उपल ध गराउँदै
आएको छ । सव च अदालत तथा महा यायािधव ाको
कायालयमाफत ा हन आएका नेपाल सरकारको
नाममा जारी भएका आदेश वा फै सलाह नेपाल
सरकार (काय िवभाजन) िनयमावली, २०६९ को
देहाय (१) मा धानम ी तथा मि प रषदक ् ो
कायालयअ तगत बदु ाँ नं. २४ बमोिजम धानम ी
तथा मि प रषदक ् ो कायालयमा रहेको कानून तथा
फै सला काया वयन शाखाले आफै ँ वा स बि धत
म ालयमा काया वयनका लािग लेखी पठाउने गरेको
छ । अदालतबाट भएका आदेश र काया वयनको
ि थित झ कने गरी वािषक ितवेदन तयार गन, सो
स ब धमा छलफल, गो ी तथा अ तरि या काय म
स चालन गनसमेतका काम कारबाहीह भइरहेकोले
अदालतको आदेश तथा िनणयको काया वयन गन कुनै
भावकारी संय नरहेको भ ने मागदाबी औिच यहीन
13
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
रहेको हँदा रट िनवेदन खारेज ग रपाउँ भ ने बेहोराको
नेपाल सरकार मि प रषद् एवं आ नो तफबाट समेत
स माननीय धानम ी ी सिु शल कोइरालाको
िलिखत जवाफ ।
यस अदालतबाट भएका के ही ि यागत आदेशह
यस अदालतबाट िविभ न िमितमा सावजिनक
सरोकारका िववाद समावेश भएका मु ाह मा भएका
िनदशना मक आदेशह को काया वयनको अव था
के क तो रहेको छ, िनदशना मक आदेशह को
काया वयन गन स ब धमा भए रहेका नीितगत,
कानूनी र संरचनागत यव थाह पालना भए नभएको
के हो, य ता आदेशह को काया वयनका स ब धमा
के क ता सम याह आई परेका छन्, आदेशह
काया वयनको स ब धमा यस अदालतबाट जारी
भएका आदेश र िवदेशी अदालतह ले गद आएको
अ यासलाई समेत अ ययन गरी िनदशना मक
आदेशह को काया वयनमा देखा परेका नीितगत,
कानूनी तथा संरचनागत सधु ार तथा अ य के ही भए
सोसमेत सबै कुरा खल ु ाई यो आदेश ा भएको िमितले
३ मिहनािभ ितवेदन पेस गनु होला भनी िनवेदनको
ितिलिपसमेत साथै राखी फै सला काया वयन
िनदशनालयमा लेखी पठाउनू । यस स ब धमा अ य
कुनै अनस ु धा मक कायह भएको भए अवलोकनाथ
सोसमेत पेस गनु भनी यस िनवेदनका प िवप
दवु बै ाट माग गरी ा भएपिछ िनयमानस ु ार पेस गनु
भ ने यस अदालतको िमित २०७२/२/१३ को
आदेश ।
कानून अ ययन के का तफबाट
अिधकार ा रट िनवेदक अिधव ा वीरे साद
थपिलयाले पेस गनभएको ु फै सला काया वयनका
स ब धमा देिखएका सम याह र समाधानका
उपायह सिहतको ितवेदन िमिसल संल न रहेको ।
महा यायािधव ाको कायालयबाट काय-
14
िववरण तथा काय-स चालन िनदिशका, २०७३
तयार भएको र यसमा सावजिनक सरोकारका
िववाद समावेश भएका मु ामा भएका िनदशना मक
आदेशह को काया वयन स ब धमा यव था
समावेश भएको कुरा बहसको ममा सह यायािधव ा
ी यामकुमार भ राईले िजिकर िलनभु एकोले
सो िनदिशकाको ित िझकाई पेस गनु भ ने यस
अदालतको िमित २०७३/४/२० को आदेश ।
िनवेदकले उठाएका िवषयह को स ब धमा
राि य याियक ित ानबाट अनस ु धान भई
ितवेदनसमेत कािशत भएको कुरा बहस ममा
उठेकाले “सव च अदालतबाट जारी िनदशना मक
आदेशह को काया वयनको अव थास ब धी
अनस ु धानमूलक अ ययन ितवेदन, २०६९” राि य
याियक ित ानबाट िझकाई आएपिछ साथै राखी
पेस गनु भ ने यस अदालतको िमित २०७३/८/१ को
आदेश ।
िनवेदकले उठाएको िवषयव तु र फै सला
काया वयन गदा अवल बन गनपन ु िनदशन र स बि धत
िवषयमा िदनपु न सझ ु ाव तथा चिलत कानूनमा
हनपु न सधु ारसमेतलाई समेटी दवु ै प का कानूनी
वयसायीह बाट बहस नोट माग गरी िनणय सनु ाउन
िनयमानस ु ार पेस गनु भ ने िमित २०७४/३/२९ यस
अदालतबाट भएको आदेश ।
रट िनवेदक अिधव ा िवरे साद
थपिलयाको तफबाट िव ान् अिधव ाह ी
गोिव द साद शमा “ब दी”, ी अन त साद लइु टँ ेल,
ी ल मी पोखरेल, ी काशीराम ढुंगाना, ी र ा
ब याल र ी वेश के .सी.ले संयु पमा पेस
गनभएको
ु िमित २०७४/६/२७ को िलिखत बहस नोट
िमिसल संल न रहेको ।
ततु रट िनवेदनमा महा यायािधव ाको
काम, कत य र अिधकार उ लेख भएको सरकारी
विकलस ब धी िनयमावली, २०५५ को िनयम १०(घ)
िन.नं.००२४ - अिधव ा वीरे साद थपिलया िव. धानम ी तथा मि प रषदको
बमोिजम अदालतबाट भएका आदेश वा फै सलाह को
काया वयन गन गराउन उपयु देखमे ा स बि धत
म ालय, सिचवालय, िवभाग वा कायालयलाई
यानाकषण गराउने भ ने िनयममा रहेको उ “उपयु
देखेमा” भ ने वा य त कालीन अ त रम संिवधान,
२०६३ को धारा १, १३, ३२, १०२(४), ११५,
११६ र १३५(३) लगायतका मौिलक हकह सँग
बािझएको हँदा अमा य र बदर ग रपाउँ भ ने िनवेदन
माग देिखएको हँदा सो िनयम संिवधानसँग बािझएको
भ ने िवषयमा नेपालको संिवधानको धारा १३७
बमोिजम संवैधािनक इजलासबाट सनु वु ाइ गन उपयु
हने देिखँदा संयु इजलासको लगत क ा गरी
संवैधािनक इजलासमा िनयमानस ु ार गरी पेस गनु भ ने
यस अदालतको िमित २०७५/९/४ को आदेश ।
यस अदालतको आदेश
िनयमबमोिजम दैिनक पेसी सूचीमा चढी
यस इजलाससम पेस हन आएको ततु िववादमा
िव ान् अिधव ाह बाट पेस भएका िलिखत बहस
नोटसिहत िमिसल अ ययन ग रयो । आज सनु वु ाइ
छलफलको ममा िनवेदकको तफबाट उपि थत
िव ान् अिधव ाह ी गोिव द साद शमा “ब दी”,
ी र ा ब याल, ी ल मी पोखरेलले गनभएको ु मि प रषदक ् ो कायालय र सबै म ालयह मा
बहस िजिकरसमेत सिु नयो । वहाँह ले बहसको ममा
अदालतबाट सावजिनक सरोकार तथा वैयि क हक
अिधकारको संर णका लािग जारी भएका िनणय
/ आदेशको भावकारी काया वयन भएको छै न;
यस िवषयमा कानूनी, नीितगत तथा संरचनागत
सधु ारको आव यकता छ; स बि धत िनकायह लाई
उ रदायी बनाइनपु दछ; हाल खोिलएका शाखा/
महाशाखाह िन भावी रहेका छन्; पीिडतलाई परेको
अ यायको स बोधन िछटोछ रतो पमा हनपु दछ;
फै सला काया वयन िनदशनालयलाई ि याशील
तु याइनपु दछ; सािबकको पनु रावेदन अदालत /
हालको उ च अदालतका िनणय / आदेशह को
् कायालय, िसंहदरबारसमेत
काया वयन भावकारी पमा हने यव था िमलाइनु
पदछ; सरकारी विकलस ब धी िनयमावली, २०५५
को िनयम १०(घ) मा अदालतबाट भएका आदेश
वा फै सलाह को काया वयन गन गराउन उपयु
देखेमा स बि धत म ालय, सिचवालय, िवभाग र
कायालयलाई यानाकषण गराउने कुरा उ लेख
भएको छ, “उपयु देखेमा” भ ने वा यांशले
अदालतको आदेश वा फै सलाह को भावकारी
काया वयन गनपन ु महा यायािधव ाको कत यलाई
वेि छक बनाएको हँदा सो ावधान बदर ग रनपु दछ
र महा यायािधव ालाई िज मेवार वा उ रदायी
बनाइनपु दछ; अनगु मन प ित सु ढ बनाइनु आव यक
छ; िनर तर परमादेश (Continuous Mandamus)
को अवधारणा योगमा याइनपु दछ; र यी सम प मा
स बोधन हने गरी रट आदेश जारी हनपु दछ भनी बहस
िजिकर गनभयो
ु ।
यथ ह का तफबाट उपि थत
महा यायािधव ाको कायालयका िव ान्
सह यायािधव ा ी ह र साद जोशीले अदालतबाट
भएका आदेश तथा िनणयको काया वयन गन यथ
िनकायह सि य र ितब छन्; धानम ी तथा
कानून तथा फै सला काया वयन महाशाखा / शाखा
गठन गरी फै सला काया वयनको काम हँदै आएको
छ; अदालतको आदेशअनस ु ारका कितपय कानून
िनमाण भइसके का छन् भने कितपय कानून तजमा ु
ि यामा रहेका छन्; यि बेप ा पान, यातनालाई
अपरािधकरण गनलगायतका िवषयमा मल ु क
ु अपराध
संिहता, २०७४ फौजदारी कसरु (सजाय िनधारण
तथा काया वयन) ऐन, २०७४ समेतका कानूनले पिन
यव था गरेका छन्; स य िन पण तथा मेलिमलाप
आयोग ऐन, २०७१ जारी भएको र आयोग गठन
भई ि याशील रहेको छ; शाि त तथा पनु िनमाण
म ालयबाट सश का ममा मरेका, बेप ा
15
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
पा रएका, स पि ित र िव थािपत भएका, अपहरणमा
परेका र टुहरा बालबािलका ज ता पीिडतह को
लगत सङ् कलन गन कायदल गठन गरी कायदलले
िदएका ितवेदनका आधारमा स बि धत िज ला
शासन कायालयमाफत राहत िवतरण काय भएको छ;
महा यायािधव ाको कायालयले नेपालको अ त रम
संिवधान, २०६३ र वतमान संिवधानबमोिजम आ नो
िज मेवारी िनवाह ग रआएको छ; महा यायािधव ाको
कायालयबाट “सव च अदालतले गरेका कानूनको
या या वा ितपादन गरेका कानूनी िस ा त
काया वयनको अनगु मनस ब धी िनदिशका, २०७५
जारी गरी काया वयनमा याइएको छ; अदालतको
फै सला वा आदेश काया वयन नगन िनकाय वा
पदािधकारीलाई स बि धत कमचारीको सेवा सत
सिु वधास ब धी ऐनबमोिजम कारबाही हन स ने नै
हँदा िनवेदन मागबमोिजम आदेश जारी हनपु न अव था
छै न; रट िनवेदन खारेज हनपु दछ भनी गनभएको
ु बहस
िजिकरसमेत सिु नयो ।
अब यसमा िनवेदन मागबमोिजम अदालतका
आदेश / फै सला काया वयनका लािग कानून िनमाण,
सङ् गठना मक तथा सं थागत सधु ार गनु भनी
रट आदेश जारी गनपन ु वा नपन के हो ? सरकारी
विकलस ब धी िनयमावली, २०५५ को िनयम १०(घ)
मा योग भएको “उपयु देखेमा” भ ने वा यांश
संिवधान ितकूल भएकाले बदर घोिषत गनपन ु हो वा
होइन ? भ नेसमेतका मा िनणय िदनपु न देिखयो ।
२. िनणयतफ िवचार गदा, फै सला
काया वयन काय िछटो-छ रतो, भावकारी
हनपु दछ । यस कुरामा कुनै मतिभ नता हने वा तक-
िवतक ग ररहनपु न आव यकता देिखँदैन । फै सलाको
काया वयन भावकारी हन सके मा नै यायको उ े य
पूरा ह छ, अ यथा काया वयनमा नआएको फै सला
जितसक ु ै यायपूण भए पिन यसको यावहा रक
मह व रहँदनै । फै सला काया वयन गन कुरा कसैको,
16
कुनै िनकाय वा पदािधकारीको वेि छक वा इ छाधीन
िवषय पिन होइन । यो याियक कायको अिनवाय
िवषय हो र यसलाई रा यका स ब सबै िनकाय तथा
पदािधकारीको अिनवाय कानूनी कत य, उ रदािय व
तथा िज मेवारीको पमा हण ग रनपु दछ । समि मा
हेदा फै सला काया वयनको िवषय मह वपूण, गहन
मह व रा ने र संवेदनशील छ भ ने देिख छ ।
नेपालको संिवधानको धारा १२६ को उपधारा (२) मा
“मु ा मािमलाको रोहमा अदालतले िदएको आदेश वा
िनणयको सबैले पालन गनपनु छ” भनी उ लेख भएको
छ । नेपालको अ त रम संिवधान, २०६३ को धारा
१२१ मा समेत यसै कारको ावधान रहेको िथयो ।
याय शासन ऐन, २०७३ को दफा मा १८(१) मा “यो
ऐन वा चिलत कानूनमा अ यथा यव था भएकोमा
बाहेक मु ा मािमलाको रोहमा कुनै अदालत, िनकाय
वा अिधकारीले गरेको िनणय अि तम हने छ र य तो
िनणय स बि धत सबै प ले मा नपु न छ” भनी उ लेख
भएको देिख छ । कानूनबमोिजम े ािधकार ा त
अदालतबाट मु ाको रोहमा िनणय भई अि तम पमा
रहेको फै सला मु ाका प लगायत सबैलाई ब धनकारी
ह छ । सािधकार अदालतबाट भएको र अि तम भई
बसेको फै सलाको काया वयन गनु स बि धत सबैको
कत य पिन ब दछ । सािधकार अदालतबाट भएको
फै सला काया वयन नगरी सो फै सलाको औिच य वा
अ तरव तमु ा वेश गरेर काया वयन गन वा नगन भनी
तजिबजी िनणय गन पाउने छुट वा अि तयारी रा यका
कुनै िनकाय वा पदािधकारीमा रहेको देिखँदनै । फै सला
अि तमताको िस ा त (Finality of Judgment) को
मा यता, याियक मयादा तथा नेपालको संिवधानको
धारा १२६ को उपधारा (२), तथा याय शासन
ऐन, २०७३ को दफा १८(१) समेतका ि ले हेदा
फै सलाको भावकारी काया वयन हनपु न अिनवायता
रहेको देिखन आउँदछ । तसथ, यस कुरामा थप सत वा
िवशेषण उ लेख ग ररहनु आव यक देिखँदनै ।
िन.नं.००२४ - अिधव ा वीरे साद थपिलया िव. धानम ी तथा मि प रषदको
३. िनवेदकले फै सला काया वयनको
कायलाई बा यकारी तु याउने र काया वयन नगनलाई
जवाफदेिहता वहन गराउने गरी आदेश जारी हनपु दछ
भ ने मागसमेत गरेको पाइयो । नेपालको संिवधानको
धारा १२६(२) लगायतका यव था, याय शासन
ऐन, २०७३ को दफा १८, फै सला काया वयनस ब धी
चिलत नेपाल कानूनमा रहेका ावधानह का
अित र कानूनको शासन, शि पथृ क करणस ब धी
अवधारणासमेतका लोकताि क मू य मा यता
वयम्ले पिन सािधकार अदालतबाट भएका आदेश
/ फै सलाह को काया वयन गन कुरालाई बा यकारी
बनाएको देिख छ । यो वयम्मा ट र सव- वीकाय
िवषय भएकाले फै सला काया वयनको कायलाई
बा यकारी तु याउनु भनी छु ै कुनै आदेश जारी
गनको
ु योजन देिखँदैन । अदालतबाट जारी भएका
फै सला / आदेशह को हरहालतमा काया वयन
हनु नै पदछ । फै सलाको काया वयन नगन, अटेर
गन वा िज मेवारीबाट पि छने कुरा वीकाय िवषय
ब दैनन् । यस कारका विृ कानूनको
शासनस ब धी मा यताको ितकूल काय मािन छन् र
फै सलाको काया वयन नगन, अटेर गन वा िज मेवारीबाट
पि छने ज ता काय (वा अकाय) बाट अव था तथा
आव यकतानस ु ार स ब पदािधकारीको सेवा
सतस ब धी कानूनबमोिजम कारबाही र सजाय हन
स ने देिख छ । यसका अित र अदालतको अपहेलना
गरेको मानेर सजाय हनेस मको प रणामसमेत पैदा हन
स दछ । यी प रणामह नेपालको संिवधान तथा
चिलत कानून ारा िनधा रत भइरहेका देिख छन् ।
यसैले फै सला काया वयन नगनलाई जवाफदेिहता
वहन गराउने गरी यव था िमलाउन ततु िववादका
स दभमा आदेश जारी ग ररहनपु न योजन देिखएन ।
४. रट िनवेदकले उठाउनु भएका कितपय
िवषयलाई प रवितत स दभमा पिन हेनु आव यक
देिख छ । ततु रट िनवेदन २०७१ सालमा दायर
् कायालय, िसंहदरबारसमेत
भएको हँदा वभावतः त कालीन कानून, सं थागत
संरचनासमेतका सम प रि थितमा आधा रत भएर
िनवेदन ग रएको देिख छ । तर यस अदालतमा िनवेदन
दायर भएप ात् अिहलेस म कितपय प रि थितमा
सारभूत प रवतन आएको पाइ छ । यसिबच २०७२
सालमा नेपालको संिवधान जारी भएको छ; मल ु क
ु
अपराध संिहता, २०७४ लगायतका िविभ न नयाँ
सारवान्् तथा कायिविध कानूनह िनमाण भएका
छन्; स य िन पण तथा मेलिमलापका लािग तत्-
स ब धी कानून जारी भएका र आयोगह खडा
ग रएका छन्; सािबकका कितपय कानून िव थािपत
भएका छन् र नयाँ कानूनह काया वयनमा आएका
छन्; जबरज ती करणी मु ा दायर गन हद याद
कानूनले नयाँ पमा तोके को देिख छ; पिहले कसरु को
पमा प रभािषत नग रएका कितपय कुरालाई
अिहले अपरािधकरण ग रएको छ; अदालतको
फै सला काया वयन िनदशनालयसमेतका सं थागत
सु ढीकरणका यासह पिन के ही-न-के ही भएका
देिख छन्; मौिलक (मानव) अिधकार काया वयनका
लािग िविभ न िवषयगत ऐनह जारी भएका छन् ।
उि लिखत कायह को प रणाम व प अदालतबाट
जारी भएका कितपय आदेशह को काया वयन हन
पगु ेका छन् भने के ही फै सला / आदेशह काया वयनको
ि यामा रहेकासमेत देिख छन् । कानूनी ब दोब त
तथा सं थागत संरचनासमेतका कुरामा उ ले य
प रवतन भएका छन् । यसरी भएको प रवितत
स दभह लाई अनदेखा गरेर २०७१ सालमा कायम
रहेको प रि थितको मू याङ् कनका आधारमा अिहले
आएर िनवेदन मागबमोिजम आदेश जारी गनु मनािसब
देिखँदनै ।
५. सरकारी विकलस ब धी िनयमावली,
२०५५ को िनयम १०(घ) मा रहेको “उपयु
देखेमा” भ ने वा यांश उ ेषणको आदेशले बदर
गरी “अिनवाय पमा” भ ने वा यांश उ लेख हनपु न
17
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
भनी िनवेदकले िजिकर िलनभु एको स दभमा के ही
सङ् ग उ लेख गनु आव यक देिख छ । सरकारी
विकलस ब धी िनयमावली, २०५५ को िनयम १०
मा महा यायािधव ाको काम, कत य र अिधकार
स ब धमा के ही ावधान समावेश रहेको र सो िनयम
१० को देहाय (घ) मा “अदालतबाट भएका आदेश
वा फै सलाह को भावकारी काया वयन गन गराउन
उपयु देखेमा स बि धत म ालय, सिचवालय, िवभाग
वा कायालयलाई यानकषण गराउने” भनी उ लेख
भएको देिख छ । उि लिखत ावधानले अदालतको
फै सला काया वयन गन कुरालाई महा यायािधव ाको
तजिबजमा राखेको हो िक भ ने आशंका-जनीत
िजिकर िनवेदकले िलएको देिखयो । व ततु ः यस
कारको आशंकालाई िनयममा रहेको ावधान ितको
यथाथपरक ि कोण भनी मा न िम दैन । अदालतबाट
भएका फै सला / आदेशको काया वयन अिनवाय पमा
हनु नै पदछ । महा यायािधव ालगायत रा यका
कुनै पिन पदािधकारीको तजिबजमा अदालतको
आदेश / फै सला काया वयन हने वा नहने कुरा िनभर
रहँदैन । औपचा रक याियक ि याबाट सािधकार
अदालतले अ यथा आदेश िदएको अव थामा बाहेक
वयम् अदालत पिन अि तम भई बसेको आदेश
/ फै सला काया वयन गन, गराउन बा य रह छ ।
नेपालको संिवधानको धारा १२६ को उपधारा (२),
तथा याय शासन ऐन, २०७३ को दफा १८(१)
मा समेत यही भावना वा अिभ ाय अिभ य भएको
देिख छ । यसैले सरकारी विकलस ब धी िनयमावली,
२०५५ को िनयम १०(घ) मा रहेको “उपयु देखेमा”
भ ने वा यांशले महा यायािधव ालाई अदालतको
फै सला काया वयन गन कुरामा अनिु चत पमा
तजिबजी अिधकार दान गरेको भनी स झनु मनािसब
देिखँदैन । येक फै सला / आदेश काया वयन-यो य
नै ह छन् भ ने मा यता राखेर रा यका िनकायह ले
काम कारबाही गनपदछ
ु । काया वयन गन उपयु हने
18
र नहने भनी फै सला / आदेशको वग करण वा छनौट गन
अिधकार महा यायािधव ालगायत रा यका कुनै पिन
पदािधकारीमा रहन स ै न । उि लिखत ावधानले
अदालतको आदेश / फै सला काया वयन गन िज मेवारी
रहेका स बि धत म ालय, सिचवालय, िवभाग वा
कायालयलाई फै सला काया वयनमा सहजीकरणका
लािग “उपयु देखेमा” कानूनी पमा मागदशन
गराउने ( यानाकषण गराउने) स मको अि तयारी
महा यायािधव ालाई दान गरेको देिख छ । यो
ावधानलाई आदेश / फै सला काया वयनका लािग
बाधक पमा नभएर काया वयनका लािग सहयोगी
र उपयोगी मा यमको पमास म िलइनु मनािसब
ह छ । उि लिखत िनयम १०(घ) को ावधानका
आधारमा अदालतबाट भएका आदेश / फै सलाको
काया वयन नगन वा रो ने काय गन िम दैन; यसो
गन सिकँ दैन । सो ावधान फै सला काया वयनका
लािग स बि धत िनकायलाई सहजीकरण गन
गराउने मा यमको पमा स म रहेको देिखएकाले सो
ावधानलाई बदर गनु आव यक, मनािसब र तािकक
देिखएन ।
६. अदालतबाट ग रने आदेश / फै सलाको
च र घोषणा मक (Declaratory) कृितको
ह छ । कुन काय कानूनअनक ु ू ल छ र कुन छै न; कुन
काय गनपनु र गन नहने हो; िववािदत स दभका त यमा
कानूनी प रणाम के हने हो भ ने ज ता कुराह को
याियक उदघोष
् अदालतबाट हने हो । यसरी ग रएको
याियक उदघोषको
् काया वयन गन गराउने दािय व
तत्-तत् िवषय स बि धत िनकाय, पदािधकारी वा/
तथा स बि धत यि को हन जा छ । आदेश /
फै सलाको काया वयन गन कुरामा अदालतबाट मूलतः
संयोजनकारी भूिमकास म िनवाह हने हो । तथािप, हा ो
यावहा रक ि थित हेदा आदेश / फै सला काया वयन
गन कुरामा अदालतबाट गु र र उ रदािय वपूण
अिभभारा वीकार गरी भूिमका िनवाह ग रआएको
िन.नं.००२४ - अिधव ा वीरे साद थपिलया िव. धानम ी तथा मि प रषदको
् कायालय, िसंहदरबारसमेत
देिख छ । सबै तहका अदालतको अि तम भई बसेको स दभका िनवेदन िजिकरलाई अिहले, यथाि थितमा
फै सला वा आदेश काया वयनस ब धी िवषय स बोधन कुनै कारको रट आदेश जारी गनपन ु िवषयव तक ु ो
हने गरी कानूनी ावधान तयार भएका र सं थागत पमा हण गनु उिचत देिखँदैन । यस प मा िवचार
िज मेवारी तोिकएका समेत देिख छन् । सािबक गदासमेत िनवेदन मागबमोिजम आदेश जारी गन
पनु रावेदन अदालत हाल उ च अदालतबाट भएका िमलेन ।
आदेशह को काया वयन गन िज मेवारीसमेत सो ८. अतः यसमा कुनै कारको रट आदेश
अदालतस ब धी िनयमावलीलगायत िज ला अदालत जारी हनेस मको अव था िव मान नदेिखएकाले
िनयमावली, िविभ न कायिविध संिहतासमेतबाट िनवेदन मागबमोिजमको आदेश जारी गन िमलेन । रट
तोिकएका र मागदशन ग रएका छन् । यसैले कुनै िनवेदन खारेज हने ठहछ । ततु आदेशको जानकारी
पिन तहको अदालतबाट भएको फै सला / आदेशको महा यायािधव ाको कायालयमाफत यथ ह लाई
काया वयन गन कानूनी तथा सं थागत संय को िदई, िनवेदनको दायरीको लगत क ा गरी, आदेश
अभाव रहेको अथमा हे रनु त यपरक देिखँदैन । िव तु ीय णालीमा िव गरी, िमिसल िनयमानस ु ार
७. िनवेदकले िनर तर परमादेश अिभलेख शाखामा बझ ु ाइिदनू ।
(Continuous mandamus) को अवधारणालाई
योगमा याउनु पन, सं थागत सबलीकरण ग रनपु न, उ रायमा हामी सहमत छ ।
अनगु मन प ित भावकारी बनाइनपु न ज ता . या.चोले श शेर ज.ब.रा.
िजिकरसमेत गनभएको
ु पाइयो । िनर तर परमादेश या.दीपककुमार काक
हा ो याय णालीको स दभमा नौलो िवषय होइन । या.मीरा खडका
बागमती नदी सफाइको िवषय, फे वाताल संर णको या.िव भर साद े
िवषयलगायत कितपय स दभमा यस अदालतले
िनर तर परमादेशको अवधारणालाई योगमा याएको इजलास अिधकृतः भवु न िगरी
देिख छ । िववादको व प वा कृितअनस ु ार िनर तर इित संवत् २०७६ साल फागनु २१ गते रोज ४ शभु म् ।
परमादेश जारी हने वा नहने भ ने कुराको िनधारण
ह छ । यसलाई िनवेदन दाबीको छु ै िवषय बनाउनक ु ो
औिच य देिखँदैन । सं थागत सबलीकरण गन तथा
अनगु मन प ितलाई भावकारी तु याउने िवषय
यावहा रक, मह वपूण र आव यक देिख छन् । तथािप
यसलाई अमूत पमा हे रनु भने हँदैन । अिहलेलाई —— & ––
फै सला काया वयनको दािय व रहेका रा यका येक
िनकाय तथा पदािधकारीह ले उ रदािय व बोधका
साथ यस कायमा भावका रता अिभविृ गनछन्
भनी याियक िव ास र अपे ा रािखएको स दभस म
उ लेख गनु मनािसब ह छ । अमूत र ाि क
स तिु को िवषयको पमा ततु हन आएको यस

19
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
नणय नं . ००२५
सव च अदालत, संवैधािनक इजलास
स माननीय धान यायाधीश ी चोले श शेर ज.ब.रा.
माननीय यायाधीश ी दीपक कुमार काक
माननीय यायाधीश ी मीरा खडका
माननीय यायाधीश ी काशमान िसंह राउत
माननीय यायाधीश ी सपना धान म ल
फै सला िमित : २०७७।८।५
०७६-WC-००३४
मु ाः- उ ेषणसमेत
िनवेदक : ओखलढुङ्गा िज ला सािबक भदौरे गाउँ
िवकास सिमित वडा.नं. ७ हाल िचशंखगु ढी
गा.पा. वडा नं. ६ ब ने अिधव ा डा. ी
पु य साद खितवडासमेत
िव
यथ : पूण बैठक, सव च अदालत, िसंहदरबार,
काठमाड
§ सव च अदालत िनयमावली, २०७४
को िनयम ३० बमोिजमको चे बर (मु ा
हेन इजलास) ले शी सनु वु ाइको मागको
अवरोधलाइ हटाइ याय दान गन तथा स ब कानून :
याय शासन ऐन, २०७३ को दफा
११(२)(क) र (ख) बमोिजम प लाइ
ा अिधकारलाइ सव च अदालत
िनयमावली, २०७४ को िनयम २७
बमोिजमको ि याबाट पुनरावलोकनको
अनमु ित ा भइ प को अिधकार सरु ि त
नै हने ।
( करण नं.३) दायर भएको ततु मु ा सव च अदालत (संवधै ािनक
20
§ व छ सनु वु ाइको अिधकार (right to
fair trial) सँगसँगै सनु वु ाइ िढलो गन
नहने (right to tried without undue
delay) िस ा तसमेतलाइ नजरअ दाज
गन निम ने भएकाले सुप रवे क य
े ािधकारअ तगतको पुनरावलोकनको
िनवेदनमा ारि भक सुनुवाइ चे बरबाट
गदा िनवेदकको मौिखक िजिकर र
कानून यवसायीको बहसको सनु वु ाइ
नग रएकै कारणले मा मु ामा प को
व छ सनु वु ाइको अिधकार, कानून
यवसायी रा न पाउने अिधकार तथा
कानून यवसायीको पेसागत हकसमेतको
संवैधािनक तथा कानूनी अिधकारको
उ लङ् घन भएको मा न निम ने ।
( करण नं.८)
िनवेदकका तफबाट : िव ान् अिधव ाह ी िव णु
लइु टँ ेल, ी स तोष भ डारी, ी सज ु न
नेपाल, ी रामकृ ण का ले
यथ का तफबाट :
अवलि बत निजर :
§ ने.का.प.२०६४, िन.नं.७८४३
§ ने.का.प.२०६४, िन.नं.७८७७
§ ने.का.प.२०७६, िन.नं.१०३२०
§ नेपालको संिवधान
§ याय शासन ऐन, २०७३
§ नेपाल कानून यवसायी प रषद् ऐन, २०५०
आदेश
स. . या.चोले श शेर ज.ब.रा. :
नेपालको संिवधान को धारा १३३(१), (२) बमोिजम
िन.नं.००२५ - अिधव ा डा. पु य साद खितवडासमेत िव. पूण बैठक, सव च अदालत, िसंहदरबार, काठमाड समेत
इजलास स चालन) िनयमावली, २०७२ को िनयम
३(१) बमोिजम यस अदालतको े ािधकारअ तगतको
ततु िनवेदनको संि त त य एवं ठहर यस कार
छ।
त यख ड
नेपालको संिवधानको धारा २०(९) मा
“ येक यि लाई वत , िन प र स म अदालत
वा याियक िनकायबाट व छ सुनुवाइको हक हने
छ” भ ने र संिवधानको धारा २० को उपधारा (१०)
मा “असमथ प लाई कानूनबमोिजम िनःशु क
कानूनी सहायता पाउने हक हने छ” भ ने संवैधािनक
याभूित गरी कानून यवसायी प रषद् ऐन, २०५०
ऐनको दफा २२ को उपदफा (१) मा “व र अिधव ा
तथा अिधव ालाई सव च अदालतलगायत नेपालका
जुनसुकै अड् डा, अदालत वा अिधकारीका सम
आ नो प का तफबाट उपि थत हने, पैरवी गन र
बहस गन अिधकार हने छ” भ ने कानूनी यव था
भएकोमा सव च अदालत पूण बैठकले बनाएको
सव च अदालत िनयमावली, २०७४ को िनयम
३० मा “अदालतमा पुनरावलोकनको लािगपरेको
िनवेदन चे बरबाट समेत हेन सिकने छ” भ ने र सोही
िनयमावलीको िनयम ६३ (५) मा “उपिनयम (१)
बमोिजम परेको पुनरावलोकनको िनवेदनमा स बि धत
इजलासले अ यथा आदेश िदएमा बाहेक िनवेदकको
मौिखक िजिकर र कानून यवसायीको बहसको
सुनुवाइ ग रने छै न” भ ने छ । उ िनयमावलीको
यव था संिवधानको धारा २० (९)(१०) समेत
बमोिजम याभूित ग रएको मौिलक हक र कानून
यवसायी प रषद् ऐन, २०५० को दफा २२(१)
को कानूनी हकसँग समेत बािझएको छ । उपयु
िनयमका यव थाह संिवधान ारा याभूत ग रएको
यायस ब धी मौिलक हक, अ य कानून र यायका
मू य मा यता वा मा य िस ा तसँग बािझएको तथा
ाकृितक यायको िस ा तसमेत िवपरीत हो ।
संिवधानले यायस ब धी हकको याभूित
गनको
ु अथ तथा ता पय यायको सनु वु ाइ गन कुरा
वत , िन प र स म अदालत वा याियक
िनकायबाट हनपु छ भ ने हो । यायस ब धी हक
चलन गराउने तथा संिवधानको धारा १२८ बमोिजम
संिवधान र कानूनको या या गन अि तम अिधकार
सव च अदालतको हो । मु ा मािमलाका रोहमा
सव च अदालतले गरेको संिवधान र कानूनको
या या वा ितपादन गरेको कानूनी िस ा त
सबैले पालन गनपन ु ह छ । तर य तो अिधकारको
सही योग हन संिवधान र संिवधान द मौिलक
हकको काया वयनमा ग भीर हनै पछ । पूण याय
दान गनका लािग नै सव च अदालतलाई यायको
आम िस ा तिवपरीतको अिधकार अथात् आ नो
फै सलाको वैधता आफै ँ ले जाँ न पाउने अिधकारसमेत
िदइएको छ । पनु रावलोकनको अिधकार िवशेष
अिधकार भएकोले सव च अदालतले संिवधान र
याियक मू य मा यता तथा िस ा तह को िवशेष
तथा उ च पालनातफ ग भीर ब नै पछ । संिवधानले
दान गरेको य तो अिधकारलाई अदालतको इ छा,
चाहना, हेलचे याइँ वा उदासीनताको िवषय बनाइँदनै
भ ने कुरा िवधाियकाले ऐन बनाएरै पनु रावलोकन गन
प आधारह यव था ग रिदएको छ ।
याय शासन ऐन, २०७३ को दफा ११ को
(१) मा कुनै अदालतबाट फै सला वा अि तम आदेश
ग रसके को मु ा सोही अदालतबाट पनु रावलोकन
ग रने छै न भ ने यव था गनको ु साथै, उपदफा (२)
मा, “उपदफा (१) मा जनु सक ु ै कुरा लेिखएको भए
तापिन सव च अदालतले देहायको अव थामा
आ नो फै सला वा अि तम आदेश पनु रावलोकन
गन स ने छः (क) मु ामा भएको इ साफमा ताि वक
असर पन िकिसमको कुनै माण रहेको त य मु ाको
िकनारा भएपिछ मा स बि धत प लाई थाहा भएको
देिखएमा, वा (ख) सव च अदालतबाट थािपत निजर
21
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
वा कानूनी िस ा तको ितकूल फै सला वा अि तम
आदेश भएको देिखएमा" भ ने यव था छ । ऐनको
उपयु यव थाबाट पनु रावलोकनका लािग िदइने
िनवेदनको ग भीरता कित धेरै रहेछ भ ने अनमु ान गन
गा ो पदन ।
सव च अदालत िनयमावली, २०७४ को
िनयम ३० मा ग रएको यव थाबाट य तो िनवेदन
चे बरबाट समेत हेन सिकने भिनए पिन यवहारमा
चे बरबाट मा हे रँदै आएको छ । चे बर भनेको ब द
इजलास पिन होइन । ब द इजलासमा इजलासमै बसेर
मु ा हे र छ तर चे बरबाट हे रने मु ामा इजलासलाई
खाली रािख छ । ब द इजलास कायम गनपन ु अदालत िनयमावली, २०७४ को िनयम ३० र ६३(५)
मु ाबाहेकका मु ाह खल ु ा इजलासबाट हे रनपु न,
मु ामा बहससिहतको सनु वु ाइ गनपन, ु सनु वु ाइको
काम कारबाही इजलासमा बसेर मा गनपन ु र
प को भनाइ सनु ेर मा िनणयमा पु नपु न यायका
आधारभूत िस ा तह नै हन् । तर चे बरबाट मु ा
हे रँदा यी सबै मू य, मा यता, िस ा त र कानूनी
यव थाह को िव हन जाने ि थित रह छ । उ
िनयमावलीको यव थाले संिवधान द व छ
सनु वु ाइको हकमािथ ग भीर हार भएको छ । सव च
अदालतबाट ग रने याय स पादन यायको तीकको
पमा रहेको इजलासबाट हनपु न र चे बर यायको
तीक नभएकोले इजलासबाहेक अ य बसेर ग रने
याय स पादनबाट याय पन गएकै अव थामा समेत
याियक मा न सिकँ दैन । य तो कायबाट संवैधािनक
याभूितको ग भीर उ लङ् घन हन गइ यायका
िस ा तको उपहास हन जा छ । अतः सव च
अदालत िनयमावली, २०७४ को िनयम ३० को
यव था संिवधान र ऐनह को िवपरीत गैरसंवैधािनक,
गैरकानूनी हनक ु ो साथै यायका मू य मा यता तथा
िस ा तिवपरीत भएकोले बदरभागी छ ।
यसैगरी प को ितिनिध व गरी इजलासमा
उपि थत हन पाउने कानून यवसायीको संिवधान
22
एवं ऐन ारा द अिधकार हो । संिवधानले
याभूत गरेको यायस ब धी मौिलक हक र कानून
यवसायीस ब धी अिधकारलाई काया वयन गन
कानून यवसायीको ितिनिध व र अिधकारस ब धी
िवशेष ऐनको पमा नेपाल कानून यवसायी प रषद्
ऐन, २०५० चलनमा छ । कानून यवसायी प रषद्
ऐन, २०५० ऐनको दफा २२ उपदफा (१) मा “व र
अिधव ा तथा अिधव ालाई सव च अदालतलगायत
नेपालका जुनसुकै अड् डा, अदालत वा अिधकारीका
सम आ नो प का तफबाट उपि थत हने, पैरवी
गन र बहस गन अिधकार हने छ” भिनएकोमा सव च
को यव थाले कानून यवसायीको संवैधािनक तथा
कानूनी अिधकारमािथ नै ग भीर आघात पगु ेको छ ।
अदालतको अिभ न अवयवको पमा रहने कानून
यवसायी भनेको अदालतको अप रहाय सहयोगीसमेत
हो । कानून यवसायीले के वल राय िदने र बहस पैरवी
गन मा होइन । कानून यवसायीको ितिनिध वबाट
मु ामा प को भनाई कट हने, प लाइ सनु वु ाइको
मौकाको स मान भइ प को अस तिु यूनीकरण हने,
इजलासलाई िन कषमा पु न म त पु ने, अदालत ितको
जनआ था कायम राखी इजलासको ग रमा र मयादा
कायम एवं अिभविृ गनको ु साथै अदालतबाट भएका
आदेश वा फै सलाको काया वयनमा समेत सघाउ
पु याउँछ । यसबाट कानून यवसायीको पेसागत
हकिहतको समेत संर ण र व न हन जा छ । तसथ,
कानून यवसायीको ितिनिध वलाई नजरअ दाज
गन होइन िक कानून यवसायीको उपि थित र बहस
पैरवीका साथै आव यक परे बहसनोटसमेत पेस गनु
गराउनु बढी औिच यपूण र यायपूण काय ह छ ।
संिवधानको धारा २०(२) को यव थाका अित र
संिवधानको धारा २० (१०) मा “असमथ प लाई
कानूनबमोिजम िनःशु क कानूनी सहायता पाउने हक
हने छ भ ने यव थाले यायका लािग ग रने य नमा
िन.नं.००२५ - अिधव ा डा. पु य साद खितवडासमेत िव. पूण बैठक, सव च अदालत, िसंहदरबार, काठमाड समेत
प ले कानूनी सहायता पाउने हक छ भ ने हो । साथै
कानूनी सहायता भनेको मूलतः कानून यवसायीको
बहस पैरवी नै हो भ ने कुरा कानूनी सहायतास ब धी
ऐन, २०५४ को दफा २ (क) मा ग रएको प रभाषाबाट
समेत प ह छ । यसरी, समथ र असमथ प लाई
समेत कानूनी सहायता उपल ध गराई यायका
लािग हदैस मको यास गन अवसर सरु ि त गनपन ु ३० को यव था नेपालको संिवधानको तावना,
संवैधािनक तथा कानूनी कत यसमेत ह छ ।
तसथ, पनु रावलोकनको िनवेदनको
संवदेनशीलतालाई मनन गरी कानून यवसायीको
उपि थित, बहस पैरवी र आव यकताअनस ु ार
बहसनोटसमेत अिनवाय गनपनमा ु सो िवपरीत
पनु रावलोकनको िनवेदन इजलासबाट नभई
चे बरबाट हेन सिकने यव था गनको ु साथै कानून
यवसायीको ितिनिध व तथा बहस पैरवीलाई ब देज
लगाउनल ु ाई कुनै पिन ि बाट यायको सकारा मक
यासको पमा िलन सिकँ दैन । कानून यवसायीको
ितिनिध वलाई वि चत ग रँदा यायको मू य मा यता
तथा िस ा तलाई बल पु दैन । ब यसबाट यायालय
र याय प ित ित नै उठ् ने ि थित आउन
स छ । साथै, यायको अप रहाय त वको पमा आ ना
कुरा भ न पाउने अवसर वा सनु वु ाइको मौकालाई
िलइ छ । य तो अवसर वा मौका सामा यतः कानून
यवसायीमाफत योग ग र छ । सामा य िवषयमा
समेत कानून यवसायीको ितिनिध वलाई अप रहाय
मािननेमा पनु रावलोकनज तो ग भीर तथा संवदे नशील
िवषयको िनवेदनमा कानून यवसायीको कुनै भूिमका
नरहनु र इजलासबाट नभई चे बरबाट िनणय गनु कुनै
पिन आधार र कारणबाट औिच यपूण र याियक हनै
स दैन । ब य तो कायबाट यायका लािग अप रहाय
अवयवको पमा रहेको कानून यवसायीिवहीन याय
खो ने विृ लाई बल पु छ । तसथ, पनु रावलोकन
ज तो ग भीर िवषयको िनवेदनमा कानून यवसायीको
बहसलाई अ यथा आदेशको िवषय बनाउने र
िनवेदनको िनणय चे बरबाट गन यव था र काय
संिवधान, कानून, यायका मा य िस ा त तथा
ाकृितक यायको िस ा त, कानून यवसायीको
पेसागत हक अिधकारसमेतको अनक ु ू ल छै न ।
अतः िवप ी ारा बनाई जारी गरी चलनमा
रहेको सव च अदालत िनयमावली, २०७४ को िनयम
धारा २० को उपधारा (९) (१०) सँग बािझनक ु ो
साथै, संिवधानको धारा ४६ ारा याभूित ग रएको
संवधै ािनक उपचारको हक, धारा १३३ को उपधारा
(१), (२), (३), (४), याय शासन ऐन, २०७३ को
दफा ११ समेतको िवपरीत भएको र सव च अदालत
िनयमावली, २०७४ को िनयम ६३ को उपिनयम (५)
को यव थासमेत संिवधानको धारा २० को उपधारा
(२) को प ीकरण ारा याभूत अिधकार र सोही
धाराको उपधारा (९)(१०) सँग बािझनक ु ो साथै, नेपाल
कानून यवसायी प रषद् ऐन, २०५० को दफा २२,
कानूनी सहायतास ब धी ऐन, २०५४ तथा यायका
मा य िस ा तह समेतको िवपरीत भएकाले उपयु
िनयमावलीको उपयु यव थाह ार भदेिख नै
अमा य र बदर घोिषत ग रपाउँ भ ने िनवेदन दाबी ।
आदेश ख ड
िनयमबमोिजम दैिनक पेसी सूचीमा चढी पेस
हन आएको ततु मु ामा िनवेदनसिहतको िमिसल
कागजात अ ययन ग रयो ।
िनवेदक िव ान् अिधव ा य डा. ी
पु य साद खितवडा, ी िदपकिव म िम तथा
िनवेदकको तफबाट उपि थत िव ान् अिधव ाह ी
िव णु लइु टँ ेल, ी स तोष भ डारी, ी सज ु न नेपाल,
ी रामकृ ण का लेले सव च अदालत िनयमावलीको
िनयम ३० मा अदालतमा पनु रावलोकनको लािग
परेको िनवेदन चे बरबाट समेत हेन सिकने यव था
छ । इजलासको िवक पको पमा चे बरबाट समेत
िनवेदन हेन सिकने भ ने िनयमावलीको यव थालाइ
23
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
समेत यवहारमा जनु सक ु ै अव था भए पिन चे बरबाट
मा ै हेन ग रएको छ । नेपालको संिवधानको धारा २०
यायस ब धी हकको उपधारा (९) हे रएमा “ येक
यि लाइ वत , िन प र स म अदालत वा
याियक िनकायबाट व छ सुनुवाइको हक हने छ”
भ ने संवैधािनक याभूित छ । य तै गरी नेपालको
संिवधानको धारा २० को उपधारा (१०) मा “असमथ
प लाइ कानूनबमोिजम िन:शु क कानूनी सहायता
पाउने हक हने छ” भ ने संवैधािनक ावधानसमेत
छ । यसैगरी नेपाल कानून यवसायी प रषद् ऐन,
२०५० को दफा २२ को उपदफा (१) मा व र
अिधव ा वा अिधव ालाइ सव च अदालतलगायत
नेपालका जनु सक ु ै अड् डा, अदालत वा अिधकारीसम
आ नो प को तफबाट उपि थत हने, पैरवी गन
र बहस गन अिधकार हने छ भ ने कानूनी यव था
छ । उि लिखत संवैधािनक एवं कानूनी यव थाले
मु ा मािमलामा व छ सनु वु ाइको हक र कानून
यवसायीको ितिनिध वलाइ वीकार गरेको छ ।
सव च अदालत िनयमावली, २०७४ को िनयम ३०
मा "अदालतमा पुनरावलोकनको लािग परेको िनवेदन
चे बरबाट समेत हेन सिकने छ" भनी कानूनी यव था
ग रएकोमा उ कानूनी यव थाले येक यि लाइ
ा व छ सनु वु ाइको हकमा अनिु चत ब देज ला ने
हँदा य तो ब देज मौिलक हकिवपरीत हनक ु ो साथै
संवैधािनक यव थासँग बािझएको छ । यसैगरी सोही
िनयमावलीको िनयम ६३(५) मा “उपिनयम (१)
बमोिजम परेको पुनरावलोकनको िनवेदनमा स बि धत
इजलासले अ यथा आदेश िदएमा बाहेक िनवेदनको
मौिखक िजिकर र कानून यवसायीको बहसको
सुनुवाइ ग रने छै न ।” भनी पनु रावलोकनको िनवेदनमा
कानून यवसायीको ितिनिध व नै इ कार ग रएको
छ । यस कारको िनयमावलीको यव था नेपाल
कानून यवसायी प रषद् ऐन, २०५० को दफा २२ को
उपदफा (१) िवपरीत भई सो ऐनको ावधानिवपरीत
24
छ । पनु रावलोकन के कुन आधारमा गन भनी याय
शासन ऐन, २०७३ ले प आधारह तोके को
छ । यसरी िवधाियकाले ऐन बनाएरै पनु रावलोकन गन
सिकने प आधारह तोके को अव थामा संवैधािनक
ावधान, मौिलक हक एवं कानून द हक तथा
यायका मू य मा यता र िस ा त एवं ाकृितक याय
िस ा तिवपरीत हने गरी िनयमावलीले गरेको अ यथा
यव थाले संवैधािनक वैधता र कानूनीता ा गन
स ै न । ब द इजलास कायम गनपनबाहे ु कका मु ाह
खल ु ा इजलासबाट हे रनपु न, मु ामा बहससिहतको
सनु वु ाइको अवसर दान गनपन, ु सनु वु ाइ इजलासमा
गनपनु र प वा िनजको ितिनिध / कानून यवसायीको
भनाइ बहस पैरवी सनु ेर िनणयमा पु नपु नमा चे बरबाट
मु ा हे रँदा थािपत मू य मा यता एवं कानूनी
यव थाह को िवपरीत हन गएको छ । पूण बैठकले
बनाएको सव च अदालत िनयमावली, २०७४ को
िनयम ३० र ६३(५) को कानूनी यव था नेपालको
संिवधानको धारा २० को उपधारा (९) र (१०), नेपाल
कानून यवसायी प रषद् ऐन, २०५० को दफा २२
को उपदफा (१), याय शासन ऐन, २०७३ को दफा
११ समेतको संवैधािनक एवं कानूनी ावधान तथा
यायका मा य िस ा तह समेतको िवपरीत भएकाले
िनयमावलीको उ यव थाह ार भदेिख नै अमा य
र बदर घोिषत ग रपाउँ भनी गनभएकोु बहस सिु नयो ।
िनवेदन दाबी तथा िनवेदकतफबाट उपि थत
िव ान् कानून यवसायीह को बहससमेतलाइ िवचार
गदा िन न मा िनणय िदनपु न देिखन आयो ।
(१) सव च अदालत िनयमावली, २०७४
को िनयम ३० र ६३(५) को यव था
नेपालको संिवधानको धारा २० को उपधारा
(९)(१०) एवं नेपाल कानून यवसायी
प रषद् ऐन, २०५० को दफा २२(१) र
याय शासन ऐन, २०७३ को दफा ११
समेतको संवैधािनक एवं कानूनी हक एवं
िन.नं.००२५ - अिधव ा डा. पु य साद खितवडासमेत िव. पूण बैठक, सव च अदालत, िसंहदरबार, काठमाड समेत
ावधानसमेतसँग बािझएको हो, होइन ? छै न” भ ने पाइयो ।
(२) िनवेदन मागबमोिजम आदेश जारी हनपु न हो, २. उि लिखत संवधै ािनक एवं कानूनी
होइन ? ावधानको अवलोकन गदा, सव च अदालत
िनयमावली, २०७४ को िनयम ३० को यव था
यसमा िनवेदकले दाबी िलएको िनयमावलीको मौिलक हक अथात् “ व छ सुनुवाइ हक”1 को िव
कानूनी यव था संिवधान र ऐनको ावधानसँग रहेको र सव च अदालत िनयमावली, २०७४ को
बािझएको हो, होइन ? भनी पिहलो िनणायक मा िनयम ६३(५) को यव था मौिलक हक अथात्
वेश गनपु ूव बािझएको भिनएको संिवधान तथा ऐनको “असमथ प ले कानूनबमोिजम िनःशु क कानूनी
ावधानह सँगसँगै सोसँग बािझएको िनयमावलीको सहायता पाउने”2 हक र कानूनी हक अथात् “कानून
ावधान अवलोकन गरी हेन वा छनीय देिखयो । यवसायीले मु ाको प को तफबाट ितिनिध व गरी
नेपालको संिवधान (यसपिछ संिवधान भिनएको) को बहस पैरवी गन पाउने हक”3 िव रहेकोले अमा य
धारा २० को उपधारा (९) मा “ येक यि लाई बदर ग रपाउँ भ ने मु य िनवेदन दाबी िलएको
वत , िन प र स म अदालत वा यियक पाइ छ । संिवधानअ तगत ऐन ब ने र ऐन ारा दान
िनकायबाट व छ सुनुवाइको हक हने छ" भ ने ग रएको यायोिजत अिधकारअ तगत नै िनयमावली
संवैधािनक ावधान रहेको छ । य तै संिवधानको ब ने भएकोले िनयमावलीको ावधान आफूलाइ
धारा २० को उपधारा (१०) मा “असमथ प लाइ अिधकार दान गन संिवधान र ऐनको ावधानअनु प
कानूनबमोिजम िन:शु क कानूनी सहायता पाउने हक हनपु नमा िववाद छै न । तथािप िनवेदन दाबीबमोिजम
हने छ” भ ने संवैधािनक ावधान रहेको छ । नेपाल संिवधान र ऐनको यव थासँग िनयमावलीको यव था
कानून यवसायी प रषद् ऐन, २०५० को दफा २२ बािझएको पिु गन भार िनवेदकउपर नै रह छ ।
को उपदफा (१) मा “व र अिधव ा वा अिधव ालाइ याियक ि यामा सनु वु ाइको मौका िदइ तत्प ात्
सव च अदालतलगायत नेपालका जुनसुकै अड् डा, मा िनणयकताले आधार र कारणसिहत िनणयमा
अदालत वा अिधकारीसम आ नो प को तफबाट पु नपु न ह छ । व छ सनु वु ाइमा मूलत: (क) मु ा हेन
उपि थत हने, पैरवी गन र बहस गन अिधकार हने अिधकारी वा अदालत कानून ारा गिठत हनपु न, (ख)
छ” भ ने कानूनी यव था रहेको छ । उि लिखत मु ा हेन अिधकारी स म (Competent), वत
संिवधान र ऐनको ावधानह सँग िनवेदनमा बािझएको (Independent) र िन प (Impartial) हनपु न, (ग)
भिनएको सव च अदालत िनयमावली, २०७४ को आफू िव परेको मु ाको सूचना जानकारी पाउनपु न,
िनयम ३० हे रएमा "अदालतमा पुनरावलोकनको (घ) आफूले रोजेको कानून यवसायीबाट ितर ा
लािग परेको िनवेदन चे बरबाट समेत हेन सिकने छ" गराउन पाउनपु न तर अिभयु को आिथक कमजोरीका
भ ने कानूनी यव था देिख छ भने संिवधान र ऐनको कारण आफै ँ कानून यवसायी रा न नसके मा िन:शु क
ावधानसँग बािझएको भिनएको सोही िनयमावलीको कानूनी सहायता उपल ध गराउनपु न ज ता िवषय
िनयम ६३(५) हे रएमा “उपिनयम (१) बमोिजम परेको व छ सनु वु ाइको िस ा तमा अ याव यक र अिनवाय
पुनरावलोकनको िनवेदनमा स बि धत इजलासले 1. नेपालको संिवधानको धारा २० को उपधारा (९)
अ यथा आदेश िदएमा बाहेक िनवेदनको मौिखक 2. नेपालको संिवधानको धारा २० को उपधारा (१०)
िजिकर र कानून यवसायीको बहसको सुनुवाइ ग रने 3. नेउपदफापाल कानून यवसायी प रषद् ऐन, २०५० को दफा २२ को
(१)

25
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
त व (Ingredient) नै मा नपु न ह छ । कुनै अदालत
वा याियक िनकाय वा अध याियक िनकायमा चलेको
कुनै मु ाको कारबाही वा याियक ि यामा फै सला वा
अि तम आदेश हनपु ूव कुनै सूचना जानकारी प लाइ
उपल ध नगराएको, उिचत ितर ाको अवसर दान
नगरेको, आफूले रोजेको कानून यवसायीबाट ितर ा
गन रोक लगाएको वा आिथक कमजोरीका कारण
कानून यवसायी रा न नस ने अिभयु लाइ िन:शु क
कानूनी सहायता उपल ध नगराएको वा य तो मु ामा
कानून यवसायीले बहस, पैरवी, ितर ा गन नपाएको
भ ने स दभको िनवेदन दाबी देिखएन ।
३. ततु िनवेदन दाबी एक पटक सव च
अदालतबाट फै सला वा अि तम आदेश भएप ात्
पन आएको पनु रावलोकन िनवेदनमा अनमु ित दान
हनपु ूवको सनु वु ाइ चे बरबाट भएउपरको देिखएको छ ।
याय शासन ऐन, २०७३ को दफा ११(१) मा “कुनै
अदालतबाट फै सला वा अि तम आदेश ग रसके को
मु ा सोही अदालतबाट पुनरावलोकन ग रने छै न” भ ने
कानूनी यव था गरेकोले सामा यत: एक पटक फै सला
ग रसके को मु ामा उही अदालतले आ नो फै सला
वा अि तम आदेश पनु रावलोकन नगन िस ा तलाइ
अवल बन गरेको छ । यस कारको कानूनी यव था
गनको
ु िवधाियक मनसाय प लाइ लामो समयस म
अिनि ततामा नराखी फै सला अि तम गनु नै रहेको
छ । "सव च अदालतले एक पटक आफै ँ ले स पूण त य
र कानूनी िन पण गरी ठहर फै सला गरेको अव थामा
सो फै सला पुनरावलोकन गरी हेन यव था अ य त
िविश र िवशेष कारको हो । यसै भएर पुनरावलोकन
गन आधार, अव था र ि या पिन सोहीअनु प िनिद
ग रएको ह छ । अ य मु ा मािमलाको ज तो सामा य
ि याबाटै पुनरावलोकन गरी हेन आधार रा ने हो भने
उप लो तहको यस अदालतमा समेत पटकपटक एउटै
मु ामा अलमिलइरहनुपन अव था उ प न भई मु ा
मािमलाको किह यै पिन अि तम िनणय नहने ि थित
26
िसजना ह छ र यसबाट िनणयको अि तमताको
(Finality of the decision) िस ा तसमेतको
उ लङ् घन हन जाने"4 भनी यसै सव च अदालतबाट
िस ा त ितपादन भएकोले पनु रावलोकनको
िनवेदनलाइ छु ै िविश ि कोणबाट हेनपन ु
देिख छ । सव च अदालतबाट फै सला वा अि तम
आदेश भएपिछ के ही सीिमत आधारमा मा
पनु रावलोकन गन सिकने े ािधकार भएकोले जनु सक ुै
मु ामा कानून यवसायीसमेत राखी इजलासमा
यापक छलफल गदा एउटै मु ामा पटकपटक र लामो
समयस म अलमिलनपु न अव था आउँछ । प को
वत ता संर ण गन मु ालाइ लामो समयस म
अिनि ततामा रा नु हँदनै अथात् व छ सनु वु ाइको हक
सँगसँगै वत ताको हकको समेत याल गनु ज री
ह छ । अनाव यक तवरले मु ामा िढलाइ गरी फाइदा
िलने विृ लाइ रो न, याय स पादन ि याको
कारण प लाइ थप द:ु ख हैरानी हन निदइ मु ाको
शी फछ् य ट गन तथा फै सला अि तमताको मागको
अवरोधलाइ हटाउन ज री देिख छ । उि लिखत
िनयम ३० बमोिजमको चे बर (मु ा हेन इजलास)
ले शी सनु वु ाइको मागको अवरोधलाइ हटाइ याय
दान गन तथा याय शासन ऐन, २०७३ को दफा
११(२)(क)(ख) बमोिजम प लाइ ा अिधकारलाइ
सव च अदालत िनयमावली, २०७४ को िनयम २७
बमोिजमको ि याबाट पनु रावलोकनको अनमु ित ा
भइ प को अिधकार सरु ि त नै हने देिख छ ।
४. सव च अदालतबाट फै सला वा
अि तम आदेश भएपिछ के ही सीिमत आधारमा मा
पनु रावलोकन गन सिकने े ािधकारतफ हेदा, याय
शासन ऐन, २०७३ को दफा ११(२) मा “उपदफा
(१) मा जुनसुकै कुरा लेिखएको भए तापिन सव च
अदालतले देहायको अव थामा आ नो फै सला वा
4. िनवेदक मचाभाई महजनसमेत िव दानबहादरु महजन मु ा
अंशचलन ने.का.प. २०६४ िन.नं. ७८७७
िन.नं.००२५ - अिधव ा डा. पु य साद खितवडासमेत िव. पूण बैठक, सव च अदालत, िसंहदरबार, काठमाड समेत
अि तम आदेश पुनरावलोकन गन स ने छ:
(१) मु ामा भएको इ साफमा ताि वक असर पन
िकिसमको कुनै माण रहेको त य मु ाको
िकनारा भएपिछ मा स बि धत प लाइ
थाहा भएको देिखएमा, वा
(२) सव च अदालतबाट थािपत निजर वा
कानूनी िस ा तको ितकूल फै सला वा
अि तम आदेश भएको देिखएमा ।”
५. मािथ िववेिचत आधारमा एकातफ
याय शासन ऐन, २०७३ को दफा ११(१) ले
शी याय स पादन गन मु ामा फै सला वा अि तम
आदेश गन उही अदालतले पनु रावलोकन नगन
अथात् अि तमताको िस ा त अङ् गीकार गरेको छ ।
यसबाट अ यहीन िववादको समाि भई मु ाका प ले
वत ता ाि गन देिख छ । अक तफ अपवादको
पमा याय शासन ऐन, २०७३ को दफा ११(२)
को िवशेष कानूनी यव था गरेको छ । यसले मूलत:
(क) ितपािदत िस ा तमा एक पता कायम गन (ख)
मु ामा ताि वक असर पान माण फै सला भएपिछ मा
प लाइ जानकारी हन आएको अव थामा माणिबना
अथात् अनमु ानसमेतका आधारमा भए गरेका फै सलामा
यायको अ य हन निदइ घोर अ यायबाट बचाउने
सिु वधास म हो । यसबाट िवधाियक मनसाय फै सला
अि तमताको िस ा तलाइ भािवत गन देिखँदैन ।
६. ऐनमा तोिकएको िसिमत अपवादा मक
अव थामा मा पनु रावलोकन गन सिकने भ ने स दभमा
सव च अदालतबाट ितपािदत िस ा त हे रएमा
“पुनरावेदन सु ने यव था Extension of Original
Jurisdiction भएको कारण सु अदालतले सरह
पुनरावेदन सु ने अदालतले पिन आव यकताअनुसार
सबुत माण बु नेलगायतका स पूण कायिविध पूरा गरी
िनणय गन स छ तर Supervisory Jurisdiction
अ तगत दोहो याइ हेदा वा पुनरावलोकन गदा ऐनमा
तोिकएको सीिमत आधारमा मा हेनुपन” भनी सव च
अदालतबाट िस ा त5 कायम भएको छ । य तैगरी
सव च अदालत बहृ द् पूण इजलासले समेत सोही
पूण इजलासको फै सलाअनु प नै “सुपरीवे क य
अिधकार े (Supervisory Jurisdiction)
अ तगतको िनवेदनमा ऐनमा तोिकएको सीिमत
आधारमा मु ा हेनुपन”6 भनी िस ा तलाइ कायम गरेको
पाइ छ । याय शासन ऐन, २०७३ को दफा ११(२)
को कानूनी यव था अपवादा मक यव था भएकोले
पनु रावलोकनको िनवेदनमा इजलासबाट अनमु ित
दान भएप ात्समेत Supervisory Jurisdiction
अ तगत ऐनमा तोिकएको सीिमत आधारमा मु ाको
सनु वु ाइ ह छ । यसैले याय शासन ऐन, २०७३ को
दफा ११(२) को कानूनी यव थाबमोिजम सव च
अदालतलाइ ा े ािधकार साँघरु ो र सीिमत
े ािधकार देिखएको छ ।
७. कानून यवसायी प रषद् ऐन, २०५०
ऐनको दफा २२ उपदफा (१) मा “व र अिधव ा
तथा अिधव ालाई सव च अदालतलगायत नेपालका
जुनसुकै अड् डा, अदालत वा अिधकारीका सम
आ नो प का तफबाट उपि थत हने, पैरवी गन र
बहस गन अिधकार हने छ” भ ने कानूनी यव था
छ । सो कानूनी यव थािवपरीत सव च अदालत
िनयमावली, २०७४ को िनयम ३० र ६३(५) को
यव थाले कानून यवसायीले मु ाको प को तफबाट
ितिनिध व गरी बहस पैरवी गन पाउने कानूनी हक
र असमथ प ले कानूनबमोिजम िनःशु क कानूनी
सहायता पाउने संवैधािनक हकसमेतमा ग भीर आघात
पगु ेको भ ने िनवेदन दाबी देिखयो । आ ना कुरा भ न
5. िनवेदक / ितवादी िकशोरी महतो सुडी िव िवप ी / वादी राम
सरोवर देवीसमेत मु ा जालसाज िन.नं. ७८४३ तीन सद यीय पूण
इजलास
6. पनु रावेदक / वादी .ना.िन. कृ ण मान धरको जाहेरीले नेपाल
सरकार िव यथ / ितवादी र नबहादरु के .सी. समेत मु ा
लागु औषध खैरो हेरोइन िन.नं. १०३२० पाँच सद यीय बृहद् पूण
इजलास
27
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
पाउने प को अिधकार एवं कानून यवसायीको सेवा
िलन पाउने प को अिधकार तथा प को तफबाट
ितिनिध व गरी इजलासमा उपि थत हन पाउने कानून
यवसायीको अिधकारलाइ मु ाको सामा य अदालती
ि यामा ब देज ग रँदैन । व छ सनु वु ाइबाट याय
स पादन ि यामा व छता, िन प ता याउने र
िनणयकतालाइ वे छाचारी िनणय गनबाट समेत रोक
लगाउने हँदा याय ाि को मजबतु ख बा (Strong
Pillar of Justice) मािन छ । यसैले मु ाको अि तम
िनणय हनपु ूव र मु ाको काया वयन गदा बा या मक
पमा व छ सनु वु ाइको िस ा तको पालना गनपन
देिखए पिन सपु रवे क य े ािधकारमा सोको अ रश:
पालना गनपन ु आधार िनवेदनमा खल ु ेको देिखएन ।
८. पनु रावलोकनको िनवेदन िविश
अव था र कृितको भइ सपु रवे क य े ािधकार
(Supervisory Jurisdiction) समेत अपनाउनपु न
भएकोले ारि भक पमा सनु वु ाइ गदा िवशेष
ि या चे बरबाट हेन सिकने गरी सव च अदालत
िनयमावली, २०७४ को िनयम ३० को कानूनी
यव था गरेको पाइ छ । कानून णालीको मु य उ े य
नै मु ाको व छ (fair) र शी फछ् य ट (Quick
dispensation) नै हो । व छ य तो उिचत (Just)
ि या हो, जनु यायका मा य िस ा तअनु प
ि यागत िन प ता दान गन यूनतम मानक
सिु नि त गरी याय दान गन सहयोग गछ । व छ
सनु वु ाइसँगै अनाव यक िढलाइ हन निदने कानूनी
यव थालाइ समेत हेन ज री छ । मु ामा िछटो
छ रतो ि या अवल बन गरी समयमै अि तम िकनारा
गदा अिनि तताको समाि ह छ । उि लिखत िनयम
३० बमोिजम चे बरबाट हने सनु वु ाइले याय शासन
ऐन, २०७३ को दफा ११(२) को अव था रहे नरहेको
िवचार गरी कानूनी आधारबेगरका दाबीलाइ समयमै
िन पण हने तथा प ह लाइ समेत वत ता दान
गन हँदा नेपालको संिवधानको धारा १७ को मौिलक
28
हकअनु प नै देिख छ । यसै गरी व छ सनु वु ाइको
अिधकारमा अनाव यक िढलाइ रोक िछटो छ रतो
सनु वु ाइको अिधकारसमेत अिभ न पमा समािव
हने भएकोले व छ सनु वु ाइको हक अथात् नेपालको
संिवधानको धारा २० को उपधारा (९) िवपरीत मौिलक
हकमा अनिु चत ब देज लगाएको पिु हँदैन । िछटो
छ रतो याय शासनले मजबतु र भावकारी याय
णाली थािपत गछ । मु ाको समाि उिचत समयमा
गनु रा यको दािय वसमेत हो । िढलाइले पाट को
अिधकारलाइ उ लङ् घन गछ (Delay violates the
ु right of parties), याय िदन िढलाइ गनु भनेको याय
िदन इ कार गनु हो (Justice delayed is justice
denied), िढलाइले समानतालाइ परािजत गछ
(Delay defeats equality) भ ने ि कोण रहेको
प र े यमा चे बरबाट ग रने शी िन पणले समयमै
यायको ाि भई समानताको हकको उपभोग गन
स छ । िववेिचत िवषयव त,ु ि कोण तथा संवैधािनक
एवं कानूनी ावधानसमेतलाइ िवचार गदा व छ
सनु वु ाइको अिधकार (Right to Fair Trial) सँगसँगै
सनु वु ाइ िढलो गन नहने (Right to tried without
undue delay) िस ा तसमेतलाइ नजरअ दाज गन
िमलेन । यसैले सपु रवे क य े ािधकारअ तगतको
पनु रावलोकनको िनवेदनमा ारि भक सनु वु ाइ
चे बरबाट गदा िनवेदकको मौिखक िजिकर र कानून
यवसायीको बहसको सनु वु ाइ नग रएकै कारणले
मा मु ामा प को व छ सनु वु ाइको अिधकार,
कानून यवसायी रा न पाउने अिधकार तथा कानून
यवसायीको पेसागत हकसमेतको संवैधािनक तथा
कानूनी अिधकारको उ लङ् घन भएको मा न िमलेन ।
९. पनु रावलोकनको िनवेदनमा ारि भक
सनु वु ाइ औपचा रक अदालती ि यािबना
यायाधीशको इजलास (चे बरमा गठन भएको) बाट
आदेश जारी गन स ने र य तो इजलासबाट आदेश
जारी गनअिघ ु िनवेदकको मौिखक िजिकर र कानून
 िन.नं.००२६ - अिधव ा स तोष भ डारीसमेत िव. रा पितको कायालय, िशतल िनवास, काठमाड समेत
यवसायीको बहसिबना चे बरबाट मु ा हे रन स ने
सव च अदालत िनयमावली, २०७४ को िनयम ३० र नणय नं . ००२६
६३(५) को यव था सपु रवे क य े ािधकारमा मा
आकिषत हने देिखयो । उ िनयमावलीको यव था सव च अदालत, संवैधािनक इजलास
नेपालको संिवधानको धारा १७, धारा १८, धारा स माननीय धान यायाधीश ी चोले श शेर ज.ब.रा.
२० को उपधारा (९) र याय शासन ऐन, २०७३ माननीय यायाधीश ी िव भर साद े
को दफा ११(१) समेतको संवैधािनक एवं कानूनी माननीय यायाधीश ी अिनल कुमार िस हा
ावधानअनु प देिखन आउँछ । तसथ, िनवेदन माननीय यायाधीश ी सपना धान म ल
दाबीको िनयमावलीको यव थाले मौिलक हकमा माननीय यायाधीश ी तेजबहादरु के .सी.
अनिु चत ब देज लगाइ नेपालको संिवधानको धारा २० संि आदेश िमित : २०७७।११।११
को उपधारा (९) र (१०) सँग बािझएको तथा नेपाल
कानून यवसायी प रषद् ऐन, २०५० को दफा २२ िवषय : उ ेषण / परमादेश
को उपदफा (१) को कानूनी यव थािवपरीत रहेको
पु ् याइ िनवेदन बेहोराबाट खु न नआएकोले कारण ०७७-WC-००२८, ०७७-WC-००३१, ०७७-
देखाउ आदेश जारी ग ररहनु परेन । ततु रट िनवेदन WC-००३२, ०७७-WC-००३३, ०७७-WC-
खारेज हने ठहछ । रट िनवेदन खारेज हने ठहरेकोले ००३४, ०७७-WC-००३५, ०७७-WC-००३६,
िनवेदकले ततु िनवेदन दता गदा यस अदालतमा ०७७-WC-००३७, ०७७-WC-००३८, ०७७-
र.नं. ५२०७ िमित २०७६।१२।२ मा राखेको धरौटी WC-००३९, ०७७-WC-००४०, ०७७-WC-
. ५०००।- सव च अदालत (संवैधािनक इजलास ००४१, ०७७-WC-००४२
स चालन) िनयमावली, २०७२ को िनयम १५(३)
बमोिजम सदर याहा हने भएकोले उ रकम सदर िनवेदक : काठमाड िज ला बढु ािनलक ठ न.पा. वडा
याहा गनु भनी यस अदालतको लेखा शाखालाइ नं. ब ने अिधव ा स तोष भ डारीसमेत,
जानकारी िदइ रट िनवेदनको दायरी लगत क ा गरी भ परु िज ला दिधकोट गा.िव.स. वडा
िमिसल िनयमानस ु ार बझ
ु ाइिदनू । नं. ५ ब ने क चनकृ ण यौपाने, िज ला
झापा बा दशी गा.पा. वडा नं. ५ घर भई
उ रायमा हामी सहमत छ । हाल का.िज.का.म.न.पा. वडा नं.२९
या.दीपककुमार काक ब ने समतृ खरेलसमेत, रामेछाप िज ला
या.मीरा खडका सािबक परु ानागाउँ - ५ हाल प रवितत
या. काशमान िसंह राउत म थली न.पा.-९ िनवासी अिधव ा
या.सपना धान म ल ाने राज आरणसमेत, िज ला बाँके
नेपालग ज उ.म.न.पा. वडा नं. ९ घर भई
इजलास अिधकृतः हकबहादरु े ी हाल का.िज.का.म.न.पा वडा नं. ११ ब ने
इित संवत् २०७७ साल माग ५ गते रोज ६ शभु म् । अिधव ा शािलकराम सापकोटासमेत,
—— & –– काठमाड िज ला का.म.न.पा. वडा नं.

29
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
३१ ब ने व र अिधव ा िदनेश ि पाठी,
काठमाड िज ला का.म.न.पा. वडा नं. २९
ब ने अिधव ा दीपक राईसमेत, िज ला
लिलतपरु लिलतपरु म.न.पा. वडा नं. १४
ब ने िज ला लमजङ ु बाट ितिनिधसभामा
िनवािचत सद य एवं नेपाल क यिु न पाट
(ने.क.पा) संसदीय दलका मख ु सचेतक
देव साद गु ङसमेत, िज ला काठमाड
नागाजनु न.पा. वडा नं. २ ठुलो भ याङ
ब ने अिधव ा अिमता गौतम पौडेलसमेत,
िज ला दाङ, तल ु सीपरु उ.म.न.पा.१३
फूलवारी घर भई हाल का.िज.का.म.न.पा.
माइतीघर ब ने अिधव ा लोके बहादरु
ओलीसमेत, िज ला सख ु त प चपरु ी न.पा.
वडा नं. ४ ब ने अिधव ा कलमबहादरु ख ी,
िज ला काठमाड का.म.न.पा.वडा नं. ११
बबरमहलमा िलगल इनोभेसन ए ड रसच
से टरका सं थापक अिधव ा मिनराम
उपा याय, िज ला धािदङ ि परु ासु दरी
गाउँपािलका वडा नं. ०४ आँटीगाउँ वतन भई
हाल अिधव ा तल ु सी िसंखडा
िव
यथ : रा पितको कायालय, िशतल िनवास,
काठमाड समेत
§ संिवधानमा रहेका सीमा ब देजअनस ु ारको
कारण आइपरेको अव थामा बाहेक
संसदीय णालीको आधारभूत मु य,
मा यता तथा अ यासको आधार हण
गरी अ य िवक प हदँ ाहदँ ै कसैको इ छा वा
आ मिन पमा देखेको आव यकताका
आधारमा आविधक चुनावबाहेकको
अव थामा जनतालाई समेत आिथक
दािय व पन गरी ितिनिधसभा िवघटन
30
ग रनु संिवधानको मम र उ े य नहदँ ा
य तो काय संिवधानस मत नहने ।
( करण नं.२)
§ चुनावमा जनताबाट बहमत ा गरेपिछ
संसदीय दलको नेता चयन गरी धानम ी
िदनु, य तो संसदीय दल र दलका येक
िनवािचत जन ितिनिधको संवैधािनक
कत य नै हन जा छ भने संसदीय
दलको नेताको हैिसयतले िनयु भएका
धानम ी तथा मि प रषद् संसद् ित
उ रदायी भई रा य स चालन गनु
संवैधािनक नैितकताको िवषय हने ।
§ मब पमा नेपालको संिवधान धारा
७६ को उपधारा (२),(३) र (५) का
िवक पह हेद जाँदा दुई वा सोभ दा
बढी दलह िबच एक करण भई धारा
७६ को उपधारा (१) को योजनाथ
संसदिभ
् बहमत ा भएको देिखने दल
िसजना भएमा वा पिछ लो चरणमा दुई वा
सोभ दा बढी दलह बाट सरकार गठन
हन स ने नयाँ समीकरण िसजना भएमा
पिन य तो सरकार बनाउने िवक प
ितिनिधसभािभ ैबाट खो नुपन धारा
७६ को समि गत उ े य र मनसाय रहेको
देिखने ।
§ जनताले चनु ावमाफत संसद् िद छ, संसदले
्
नै सरकार िद छ भ ने मा यतामा संसदीय
यव था चलेको ह छ । संिवधान िनमाताले
आ नै देशका िवगतका संवैधािनक
अ यासह समेतलाई म यनजर राखी
संसद्ले सरकार िदन स ने अव था र
िवक प कायम रहेस म ितिनिधसभामा
बहमत कायम रहेको संसदीय दलको
नेतालाई नेपालको संिवधानले धारा
 िन.नं.००२६ - अिधव ा स तोष भ डारीसमेत िव. रा पितको कायालय, िशतल िनवास, काठमाड समेत
७६ को उपधारा (७) मा उि लिखत
ावधानह को अ यास गनपन ु अव थाको
प रक पना गरेको नदेिखने ।
§ नेपालको संिवधानको धारा ५८ को अविश
अिधकार सङ् घ, देश तथा थानीय
तहको अिधकारको बाँडफाँटस ब धी
ावधानसँग स बि धत रहेको
पाइ छ । संिवधानमा कुनै तहले योग
गन गरी नतोिकएको िवषयमा सङ् घको
अिधकार हने यव था हदँ ा ितिनिधसभा
िवघटन धारा ५८ को अविश अिधकारको
स दभमा योग हन नस ने ।
( करण नं.३)
िनवेदकका तफबाट :
यथ का तफबाट :
अवलि बत निजर :
स ब कानून :
आदेश
यस इजलासमा िवचाराधीन रहेको ततु
िववादमा िनवेदन बेहोरा, िलिखत जवाफ, िनवेदकह
तथा यथ ह का तफबाट उपि थत भई बहस गनहने ु संिवधानको धारा ७६(७) को अिधकार योग गन
एवं अदालतको सहयोगीको पमा उपि थत हनु
भएका िव ान् कानून यवसायीह ले ततु गनभएको ु
बहस िजिकर, बहसनोटसमेतलाई ि गत गदा ततु
िववादको िन पणमा मु यत: िन निलिखत मा
िनणय िदनपु न देिखन आएको छ:-
१. ितिनिधसभा िवघटनको लािग स माननीय
धानम ीले पेस गनभएको
ु िसफा रसका
आधारमा स माननीय रा पितबाट िमित
२०७७।९।५ मा ितिनिधसभा िवघटन
भएको मा राजनीितक िवषयव तु
समावेश भएको भ ने कारणले ततु िववाद
यस अदालतले याय िन पण गन िम ने
कृितको हो वा होइन ?
२. संसदीय णालीको आधारभूत मम एवं
मू य मा यता तथा आ नै र संसदीय
णाली भएका िविभ न मल ु क
ु ह को
अ यासबमोिजम ितिनिधसभा िवघटन गनु
नेपालको संिवधानस मत ह छ वा हँदैन ?
३. नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(१) र (७) तथा धारा ८५ योग गरी
ितिनिधसभा िवघटन गनु संिवधानस मत
हने हो वा होइन ?
४. स माननीय धानम ीको ितिनिधसभा
िवघटनको िसफा रस दरु ाशययु छ वा
छै न ?
५. रट िनवेदनको मागअनस ु ार आदेश जारी
गनपनु वा नपन के हो ?
िनवेदकह को िनवेदन बेहोरा हेदा
स माननीय धानम ी नेपालको संिवधान (यस
उ ा त "संिवधान" भनी स बोधन ग रएको) को
धारा ७६ को उपधारा (१) अ तगतको धानम ी
भएको, उ धाराअनस ु ार िनयु भएका धानम ीले
नस ने, धारा ८५ को यव थाले िवघटन गन अिधकार
िसजना नगन, धानम ीको सिु वधा वा असिु वधाको
आधारमा ितिनिधसभा िवघटन गन पाउने विववेक य
अिधकार यो संिवधानबमोिजम ा गन नस ने, हा ो
िविश कृितको संसदीय यव था भएको मल ु कु का
लािग पर परागत संसदीय यव था भएको मल ु कु को
ा त अनकु रणीय हन नस ने भएकोले संिवधानमा
नै नभएको अिधकार योग गरी ितिनिधसभा
िवघटन गन िसफा रस गैरसंवैधािनक भएको हँदा
स माननीय धानम ीले िमित २०७७।९।५ मा
ितिनिधसभा िवघटन गनभएकोु िसफा रस र सो
31
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
िसफा रसको आधारमा स माननीय रा पितबाट
िमित २०७७।९।५ गते ितिनिधसभा िवघटन गन गरी
भएका स पूण कायह नेपालको संिवधानको धारा
१३३ को उपधारा (२) र (३) बमोिजम उ ेषणको
आदेश ारा बदर गरी ितिनिधसभाले गनपन ु कामह
स पादन गन आव यक र उपयु आदेश ग रपाउँ भ ने
िनवेदकको माग दाबी रहेको देिख छ ।
यथ ह म येका स माननीय
धानम ीले ततु गनभएको ु िलिखतजवाफ हेदा
मलु कु को सावभौमस ा नेपाली जनतामा िनिहत
रहेको, संिवधानको धारा ७४ मा संसदीय शासन
णाली अवल बन गरी सो णालीका िवशेषतालाई
वीकार ग रएको, धानम ीले संसद् िवघटन गन
पाउने अिधकार संसदीय णालीको अ तिनिहत
मू य र आधारभूत मा यतािभ पन, धारा ८५ ले
ितिनिधसभाको कायकाल समा हनअ ु गावै िवघटन
हनस ने अव था वीकार गरेको, धानम ीले
ितिनिधसभा िवघटनका लािग िसफा रस गन
नपाउने भनी संिवधानले कतै य वा अ य पमा
रोके को अव था नभएको, धारा ७५ ले दान गरेको
कायका रणी अिधकारमा यस िवषयमा कुनै सीमा
िनधारण नग रएको, धारा ७६ को उपधारा (१)
बमोिजम मेरो नेतृ वमा सरकार स चालन भइरहेकोमा
धारा ७६ को उपधारा (७) ले वैकि पक सरकार
गठन हन नस ने अव थामा ितिनिधसभा िवघटन
हन स ने प रक पना गरेको र ततु िवषयव तु
राजनीितक भएकोले अदालत वेश गन निम ने हँदा
उ संवैधािनक यव था संसदीय शासन णालीको
आधारभूत मा यता र संसदीय णाली अवल बन गन
मल ु कु ह का अ याससमेतका आधारमा ितिनिधसभा
िवघटनको िसफा रस संिवधानस मत भएको हँदा रट
िनवेदन खारेज ग रपाउँ भ नेसमेत बेहोरा उ लेख
भएको पाइ छ ।
उपयु िनवेदनह को माग र िलिखत
32
जवाफह को िजिकरह लगायत नेपालको
संवधै ािनक यव था, ितपािदत निजर तथा बािहरका
संवैधािनक अ यासह समेतका आधारमा िवचार गदा
िन नानस ु ारका अव थाह देिखयो:-
(१) यथ ह ले ारि भक पमै यो राजनीितक
िवषयव तु समावेश भएको िववाद हँदा यस
अदालतबाट याय िन पणयो य होइन भ ने
उठाउनु भएको छ । सोतफ िवचार गदा
संिवधानमा याियक िन पणको िवषय हँदनै
भनी ट श दमा अ यथा यव था गरेको
िवषयका कुरामा बाहेक संिवधानमा रहेका
कुनै ावधानको योग र या यास ब धी
उठाई अदालतमा वेश ग रएको
अव थामा यस कारका ह को
िन पण गनु यस अदालतको कत य नै
ब दछ । के वल राजनीितक मह व वा
राजनीितक ि याकलाप भ ने ज ता कुराको
आवरणमा संिवधान ारा िनधा रत सीमा
वा प रिध नाघेको भनी उठाएको ह को
िन पण गन पि छने हो भने यस इजलासले
संिवधान द िज मेवारी पूरा नगरेको
अव था िसजना हन जा छ । संिवधानको धारा
७६ को उपधारा (१) र (७) र धारा ८५ योग
गरी ग रएको ितिनिधसभा िवघटनको िनणय
संिवधानस मत ह छ वा हँदैन भ ने ज ता
िवशु संवधै ािनक ह ततु िववादमा
देिखएको र ग भीर संवैधािनक या याको
समावेश भएको ती िवषयह को
िन पण नेपालको संिवधानको धारा १३७
को उपधारा (३) बमोिजम यस अदालतको
संवैधािनक इजलासले नै हेनपन
ु संवैधािनक
दािय व रहेको कारण ततु िववादका
ह याियक िन पणयो य रहेको देिखँदा
राजनीितक िवषयव तु वा मा सि निहत
 िन.नं.००२६ - अिधव ा स तोष भ डारीसमेत िव. रा पितको कायालय, िशतल िनवास, काठमाड समेत
रहेको भ ने तक वीकार गन सिकएन । नेपाल
अिधरा यको संिवधान, २०४७ लागु भएपिछ
पटकपटक ितिनिधसभा िवघटन भएकोमा
यस अदालतबाट त कालीन संवैधािनक
यव थाह को आधारमा िनवेदक ह र साद
नेपालसमेत िव. स माननीय धानम ी
िग रजा साद कोइरालासमेत (२०५१
सालको रट नं. २३०४), अिधव ा रिवराज
भ डारीसमेत िव. स माननीय धानम ी
मनमोहन अिधकारीसमेत (२०५२ सालको
रट नं. ३१०५), अिधव ा यामकुमार
ख ीसमेत िव. स माननीय धानम ी
शेरबहादरु देउवासमेत (२०५९ सालको
रट नं. ३५४२) भएका िनवेदनह मा
िवघटनस ब धी िववाद अदालतबाट याय
िन पणयो य संवैधािनक एवं कानूनी को
पमा वीकार ग रसिकएको समेत कारणबाट
ततु िववादको यस इजलासको
अिधकार े िभ नै रहेको देिखयो ।
(२) संसदीय णालीका आधारभूत मम एवं
मू य मा यता र सो णाली अवल बन गन
िविभ न मल ु क ु को अ यासलाई आधार िलई
ितिनिधसभा िवघटन गनु संिवधानस मत
हने हो वा होइन भ ने दो ो तफ िवचार
गदा संिवधानको धारा ७४ ले नेपालको
शासक य व प संसदीय शासन णालीमा
आधा रत भएकोबाटै धानम ीलाई
िवघटनको अ तिनिहत अिधकार रहेको
भ ने यथ स माननीय धानम ी तथा
मि प रषदको ् िलिखत जवाफ रहेको
छ । उ धारा ७४ ले नेपालको शासक य
व प पर परागत संसदीय शासन
णालीमा मा सीिमत नराखी “बहलवादमा
आधा रत बहदलीय ित पधा मक सङ् घीय
लोकताि क गणत ा मक संसदीय शासन
णाली” हने भ ने उ लेख गरेबाट ती
श दावलीह लाई स पूणतामा हेनपन ु ह छ।
फे र यो धारा आफै ँ मा काया मक धारा भ ने
देिखँदनै । संिवधानको तावनाको ार भमै
“हामी सावभौमस ा स प न नेपाली
जनता” भ ने वा यांशबाट सु भई धारा
२ मा “नेपालको सावभौमस ा र राजक य
स ा नेपाली जनतामा िनिहत रहेको र
यसको योग यस संिवधानमा यव था
भएबमोिजम हने छ” भ ने उ लेखन, धारा
८४ मा ितिनिधसभा र धारा ८६ मा राि य
सभाको गठनका स दभमा ग रएका िनवाचन
र मनोनयन णाली, मतदान, उ मेदवारी
र सहभािगतासमेतलाई समि मा हेदा यो
संिवधान पर परागत संसदीय णालीको
ितिब ब नभई संिवधानसभाह को लामो
य नप ात् आएको द ताबेज हो । यसैगरी
धारा ७६ मा मि प रषदको ् सं या वा कायम
ग रनपु न समावेिशताको िस ा त, धारा ७६
को उपधारा (५) मा ितिनिधसभाको कुनै
सद य पिन धानम ी िनयु हन स ने
यव था, धारा १०० को उपधारा (४)
को ितब धा मक वा यांशमा उि लिखत
अिव ासको ताव पेस गन नपाउने
अविध तथा धारा २९२ को संसदीय
सनु वु ाइको यव थाह लाई सम तामा हेदा
हा ो शासक य व प संसदीय णाली
हँदाहँदै पिन आ नै अनभु वले खा रएको
र आव यकता ारा अनु ािणत िविश
िकिसमको छ । संसदीय णालीका अ तभूत
िवशेषताह भ दा फरक ढङ् गको आ नै
मौिलकताबाट िसजना ग रएका संवैधािनक
यव थाह को संरचनाबाट अनु ािणत
33
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
रहेको हँदा यस संिवधानमा पर परागत
संसदीय शासन णालीका सबै गणु ह वत:
समािहत छै नन् । ियनै कुराह को स दभ
र सापे तामा यो संिवधानले अङ् गीकार
गरेको दशनलाई मनन गद संसदीय शासन
णालीका पर परागत मू य मा यता तथा
अ यासको कुरालाई हे रनु वा छनीय
ह छ । पर परागत संसदीय णाली
अपनाएका मल ु क
ु ह मा पिन संसद् िवघटन
गन कायलाई िन सािहत गनतफ तथा
उ रदायी सीिमत सरकारको अवधारणातफ
उ मख ु हँदै गएको पाइ छ ।
सािबक नेपाल अिधरा यको संिवधान,
२०४७ को धारा ५३(४) को ावधानअनस ु ार
िवगतमा भएका ितिनिधसभा िवघटन
गनस ब धी अ यासह बाट िसिकएका
पाठह समेत मनन गद वतमान संिवधानका
िनमाताह ले ितिनिधसभा िवघटनस ब धी
यव थालाई संिवधानमा िन:सत पमा
खल ु ा छोडेको पाइँदनै । संिवधानमा रहेका
सीमा ब देजअनस ु ारको कारण आइपरेको
अव थामा बाहेक संसदीय णालीको
आधारभूत मू य, मा यता तथा अ यासको
आधार हण गरी अ य िवक प हँदाहँदै
कसैको इ छा वा आ मिन पमा देखेको
आव य ाका आधारमा आविधक चनु ाव
बाहेकको अव थामा जनतालाई समेत
आिथक दािय व पन गरी ितिनिधसभा
िवघटन ग रनु संिवधानको मम र उ े य
नहँदा य तो काय संिवधानस मत हँदनै ।
(३) नेपालको संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (१) र (७) तथा धारा ८५ बमोिजम
ितिनिधसभा िवघटन गनु संिवधानअनक ु ूल
छ वा छै न भ ने ते ो का स ब धमा
34
िवचार गदा सव थम संिवधानमा रहेका
ावधानह को या या कसरी ह छ भ ने
संवैधािनक यव थातफ िवचार गनु आव यक
छ । संवैधािनक या याको स ब धमा
फरकफरक कृितका अवधारणा, िस ा त
तथा िव ह को राय रहेको अव थामा
सव थम आ नै संवैधािनक र कानूनी
यव थाको िववेचना गनु आव यक
ह छ । संिवधानले या याको आव यकता
पन स ने प रक पना गरेकै कारण धारा ३०६
को उपधारा (२) मा "िवषय वा सङ् गले
अक अथ नलागेमा यस संिवधानमा य
भएका कुराह को अधीनमा रही कानूनको
या यास ब धी कानूनी यव था नेपाल
कानूनको या यामा लागु भएसरह यस
संिवधानको या यामा पिन लागु हने छ"
भ ने उ लेखनबाट कानून या यास ब धी
चिलत कानून तथा यस अदालतबाट िविभ न
समयमा कानूनको या या स ब धमा कायम
भएका निजरह को आधारमा संवैधािनक
यव थाको पिन या या हनपु न ट छ ।
यस प र े यबाट संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (१),(२),(३) र (५) लाई ि गत
गदा ितिनिधसभा िनवाचनको प रणाम
घोषणापिछ धानम ी िनयिु स ब धमा
पिहलो चरणमा बहमत ा संसदीय दलको
नेता वत: नै स माननीय रा पितबाट
धानम ी िनयु हने स ब धमा ि िवधा
देिखँदनै । सावभौमस ा स प न जनतासम
आफू जनताको ितिनिध व गद सरकार
बनाउने ितब तासाथ चनु ावमा भाग िलई
जन ितिनिधको पमा चिु नएर जाँदा य ता
जन ितिनिधह को दलले संसदमा ् बहमत
ा गरेको अव थामा य तो बहमत ा
िन.नं.००२६ - अिधव ा स तोष भ डारीसमेत िव. रा पितको कायालय, िशतल िनवास, काठमाड समेत
संसदीय दलको नेतासँग सरकार बनाउने
र रा य स चालन गनबाहेक अ य कुनै
संवैधािनक िवक प नै रहँदैन । चनु ावमा
जनताबाट बहमत ा गरेपिछ संसदीय
दलको नेता चयन गरी धानम ी िदन,ु
य तो संसदीय दल र दलका येक
िनवािचत जन ितिनिधको संवैधािनक कत य
नै हन जा छ भने संसदीय दलको नेताको
हैिसयतले िनयु भएका धानम ी तथा
मि प रषद् संसद् ित उ रदायी भई तथा
रा य स चालन गनु संवैधािनक नैितकताको
िवषय पिन हो । यस कारको अव था नभई
ितिनिधसभामा कुनै दलको प बहमत
नरहेको अव थामा अथात् दो ो चरणमा
ितिनिधसभामा ितिनिध व गन दईु वा
दईु भ दा बढी दलह को समथनमा बहमत
ा गन स ने ितिनिधसभाको सद यलाई
स माननीय रा पितले धानम ी िनयु
गनपनु ह छ । यसरी पिन धानम ी िनयु
हने अव था नभएमा वा िनयु भएका
धानम ीले िव ासको मत ा गन नसके मा
ते ो चरणमा रा पितले ितिनिधसभामा
सबैभ दा बढी सद यह भएका दलको
संसदीय दलको नेतालाई धानम ी िनयु
गनपन ु यव था रहेको पाइ छ । यसरी
िनयु धानम ीले िव ासको मत ा
गन नसके मा चौथो चरणमा ितिनिधसभाका
कुनै सद यले ितिनिधसभामा िव ासको
मत ा गन स ने आधार ततु गरेमा
रा पितले य तो सद यलाई धानम ीमा
िनयु गनपन ु ह छ । यसरी मब पमा
धारा ७६ को उपधारा (२),(३) र (५) का
िवक पह हेद जाँदा दईु वा सोभ दा बढी
दलह िबच एक करण भई धारा ७६ को
उपधारा (१) को योजनाथ संसदिभ ्
बहमत ा भएको देिखने दल िसजना
भएमा वा पिछ लो चरणमा दईु वा सोभ दा
बढी दलह बाट सरकार गठन हन स ने
नयाँ समीकरण िसजना भएमा पिन य तो
सरकार बनाउने िवक प ितिनिधसभािभ ै
खो नपु न उ धारा ७६ को समि गत
उ े य र मनसाय रहेको देिख छ ।
उ धारा ७६ को उपधारा (१),(२),(३) र
(५) को सम बनोटलाई हेदा धानम ी
िनयिु मा एकपिछ अक ि या अ यासगत
पमा ितिनिधसभािभ ि या वयन हँदै गई
धानम ी िनयु हन नसके को वा िव ासको
मत ा गन नसके को अव था िसजना
भएमा य तो बा या मक अव थामा मा
धारा ७६ को उपधारा (७) बमोिजम त काल
बहाल रहेका धानम ीको िसफा रसमा
ितिनिधसभा िवघटन हने संवधै ािनक
यव था रहेको देिख छ । यस बाहेक
ितिनिधसभामा कुनै दलको बहमत रहेको
र धारा ७६ को उपधारा (१) बमोिजमको
सरकार ब न स ने टड् कारो अव थामा धारा
७६ को उपधारा (७) बमोिजम ितिनिधसभा
िवघटन हन स छ वा स दैन भ ने पिन
पिन िसजना हन स छ । ितिनिधसभामा
बहमत ा दलले आ नो नेताको चनु ाव गछ
र वत: नै िनजलाई रा पितवाट धानम ी
िनयु ग र छ भ ने िव ास गनु सामा य
समझको कुरा हो ।
ततु िववादमा कट भएका व ततु य
स दभमा हेदा चनु ावप ात् सु मा
दईु भ दा बढी दलह को समथनमा
बहमत ा गनस ने ितिनिधसभाको
सद यलाई रा पितको कायालयको िमित
35
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
२०७४।११।३ को नेपाल राजप मा कािशत
सूचनाबमोिजम नेपालको संिवधानको धारा
७६ को उपधारा (२) अनस ु ारको सरकार
गठन गन धानम ी िनयु ग रएको
देिखए तापिन िमित २०७५।२।३ मा दईु
पाट एक करण भई िमित २०७५।२।५ मा
स माननीय धानम ी संयु संसदीय
दलको नेता चिु ननु भएपिछ उहाँको हैिसयत
धारा ७६ को उपधारा (१) बमोिजमको बहमत
ा धानम ीको पमा प रवतन भएको
त यगत पमा देिखएको छ । िनवेदकह ले
उहाँको हैिसयत धारा ७६ को उपधारा (१)
बमोिजमको धानम ीको पमा प रवतन
भएकोबारे नेपाल राजप मा सूचना कािशत
नभएको भ ने उठाए पिन ततु िववादमा
स माननीय धानम ीलाई आ नै स ा ढ
दलका के ही सद यह ले असहयोग गरेको
कारण ितिनिधसभा िवघटन गनपरे ु को भ ने
उहाँको िलिखतजवाफमा रहेको र िवघटनको
िसफा रस गदा ितिनिधसभामा बहमत ा
संसदीय दलको नेताको हैिसयत कायमै
रहेको अव था हँदा यसतफ वेश गनभु दा
धारा ७६ को उपधारा (१) बमोिजम हैिसयत
रा ने धानम ीलाई धारा ७६ को उपधारा
(७) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटन गन
अिधकार रहे नरहेकोतफ नै के ि त हनु
आव यक देिखयो । जनताले चनु ावमाफत
संसद् िद छ, संसद्ले नै सरकार िद छ भ ने
मा यतामा संसदीय यव था चलेको ह छ ।
संिवधान िनमाताले आ नै देशका िवगतका
संवैधािनक अ यासह समेतलाई म यनजर
राखी संसदले् सरकार िदन स ने अव था
र िवक प कायम रहेस म ितिनिधसभामा
बहमत कायम रहेको संसदीय दलको
36
नेतालाई नेपालको संिवधानले धारा ७६ को
उपधारा (७) मा उि लिखत ावधानह को
अ यास गनपन ु अव थाको प रक पना
गरेको देिखँदनै ।
अक तफ, ितिनिधसभाको कायकाल
स ब धमा संिवधानको धारा ८५ को उपधारा
(१) मा “यस संिवधानबमोिजम अगावै िवघटन
भएकोमा बाहेक ितिनिधसभाको कायकाल
पाँच वषको हने छ” भ ने यव था रहेको र
उ धारा ८५ को उपधारा (१) को स दभ
धारा ७६ को उपधारा (७) मा मा सीिमत
नगरी "यस संिवधानबमोिजम" भ ने श दावली
परेको कारण धारा ७४ मा उि लिखत
संसदीय शासन णालीको आधारभूत मू य र
मा यताबमोिजम स माननीय धानम ीलाई
संसद् िवघटनको असीिमत अिधकार
रहेकोले ितिनिधसभा िवघटनको लािग
धारा ८५ र ७४ आफै ँ मा ि याशील धारा
भएको भ ने िजिकरह तफ समेत िववेचना
गनपन
ु देिख छ । मािथ उ लेख भएबमोिजम
यो संिवधान पर परागत संसदीय णालीको
ितिब ब नभई िवगतका अनभु वह लाई
समेत म यनजर गद संिवधानसभाह को
लामो य नप ात् सहमतीय आधारबाट
अि तमता दान भएको द ताबेज रहेको र
संवधै ािनक सव चतालाई अङ् गीकार गरेको
स ब धमा िववाद नहँदा ितिनिधसभा
िवघटनका स ब धमा संिवधानमा
शाि दक पमा य अव था प रि थित र
अिधकारबाहेक अ य अिधकार पिन रहेको
भ ने दाबी वीकारयो य देिखँदैन । संसदले
्
धानम ी िदने र संसद्ले िदएको धानम ी
सोही संसद् ित उ रदायी हने यव था
धारा ७६ मा रहेबाट िसिमत सरकारको
िन.नं.००२६ - अिधव ा स तोष भ डारीसमेत िव. रा पितको कायालय, िशतल िनवास, काठमाड समेत
अवधारणा अङ् गीकार गरेको यस संिवधानले
ितिनिधसभा िवघटनको के ही पूवाव थालाई
िलिखत पमा राखेको र अ य अवधारणागत
अिधकारलाई मौन वा सषु ु पमा ि याशील
राखेको अनमु ान गन सिकँ दैन । यसैले धारा
८५(१) मा “यस संिवधानबमोिजम अगावै
िवघटन भएकोमा बाहेक” भ ने वा यांशले
ितिनिधसभा िनवाचनप ात् धारा ७६ को
उपधारा (१), (२), (३) र (५) बमोिजम
धानम ी िनयु हन नसके पिछ वा िनयु
भएका धानम ीले िव ासको मत ा
गन नसके पिछ ितिनिधसभाका अ कुनै
सद य धानम ी िनयु हने िवक प
समा भएप ात् धारा ७६ को उपधारा
(७) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटन हने
संवैधािनक ावधान रहेको भ ने अथमा
नै बझु ाउँछ । ितिनिधसभाको कायकाल
िनधारण गन योजनाथ रहेको धारा ८५
को उपधारा (१) ितिनिधसभा िवघटन
गन अिधकार िसजना गन वत धाराको
पमा रहेको भ ने तक वीकार गन
सिकँ दैन । संिवधानको धारा ७५ को उपधारा
(१) मा नेपालको कायका रणी अिधकार यो
संिवधान र कानूनबमोिजम मि प रषदमा ् मा “रा यशि ” को प रभाषामा उ लेख
िनिहत रहने र उपधारा (२) मा यो संिवधान
र कानूनको अधीनमा रही नेपालको शासन
स चालन गन अिभभारा मि प रषदमा ् हने
यव था रहेको छ । धारा ७५ को उपधारा
(२) मा यु “यो संिवधान र कानून को
अधीनमा रही” भ ने उ लेखनले कायका रणी
अिधकारको योग यही संिवधान र कानूनको
अधीनमा रहेर गनपन ु स ब धमा िववाद हन
स दैन । ितिनिधसभा िवघटन स ब धमा पिन
संिवधानले दान गरेको अिधकार र िनधारण
गरेका सीमा ब देजलाई अिनवाय पमा
पालना ग रनु पदछ । िलिखत संिवधानको
ल य सीिमत सरकार ह छ र हरेक अङ् गको
अिधकारको सीमा रेखा संिवधानले कोरेको
ह छ । संिवधानवादस ब धी अवधारणाले
सरकारको शि मा सीिमतता, रा यशि को
िविभ न अङ् गमा शि र अिधकारसमेतको
पथृ क करण र जनता ित उ रदायी सरकार
स चालनस ब धी मा यतालाई आ मसात्
गरेको ह छ । रा यको सबै अङ् गको
अिधकारको सीमारेखा संिवधानबाट नै
िनधा रत गरी शि स तल ु नको पालनमा
भावकारी बनाउनु नै िलिखत संिवधानको
गणु हो ।
य तै धारा ५८ को अविश अिधकार सङ् घ,
देश तथा थानीय तहको अिधकारको
बाँडफाँटस ब धी ावधानसँग स बि धत
रहेको पाइ छ । संिवधानमा कुनै तहले योग
गन गरी नतोिकएको िवषयमा सङ् घको
अिधकार हने यव था हँदा ितिनिधसभा
िवघटन धारा ५८ को अविश अिधकारको
स दभमा योग हने यव था होइन । धारा
३०६ को उपधारा (१) को ख ड (ज)
भएको अविश अिधकारले धारा ५८ लाई
समेत सङ् के त गरेको छ । सङ् घ, देश र
थानीय तहिबचको अिधकारको िवभाजनमा
शू यताको अव था भएमा मा यो धारा ५८
ि याशील हने देिख छ । उ धाराह मा
ितिनिधसभा िवघटन गन धानम ीको
अिधकार िसजना गन ावधान नदेिखएबाट
उ धाराह को आवरणमा ितिनिधसभा
िवघटनको िसफा रसलाई संवैधािनक
रहेको भनी पिु गन संिवधानस मत आधार
37
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
नदेिखएको र मािथ िववेचना ग रएको कारण
र आधारह बाट धारा ७६ को उपधारा ५)
(१) बमोिजम ितिनिधसभामा बहमत ा
नेताको हैिसयतमा रहनु भएका स माननीय
धानम ीलाई धारा ७६ को उपधारा
(७) को पूवसतह आकिषत हने अव था
नै नरहने हँदा उ धारा ७६ को उपधारा
(७) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटनको
िसफा रस गन पाउने संवैधािनक अिधकार
रहेको पाइएन ।
(४) अब, ितिनिधसभा िवघटनको िसफा रस
दरु ाशययु छ वा छै न भ ने चौथो का
स ब धमा िवचार गदा जनताले चनु ावमाफत
ितिनिधसभाको लािग दलह माफत वा
वत सांसदसमे ् त िदइसके को अव था
रहेकोमा संसद्ले धानम ीसमेत िदई
मि प रषदको ् गठन भएप ात् दलको
आ त रक िववादको कारण सरकार
स चालन असहज भएको एवं अपे ाअनस ु ार
काम गन नसके को भ ने िलिखत
जवाफह बाट देिख छ । राजनीितक दलको
आ त रक िववाद चिलत ऐन र दलको
िवधानबमोिजम समाधान गनु स बि धत
दलका येक सद यको कत यको िवषय
भई संसदीय दलको नेतामािथ िव ासको मत
यथावत् रहेको वा अिव ास रहेको कारण
संसदीय दलको नेता प रवतन हने भ ने
स ब धमा िवधानबमोिजम ा उपचारको
माग अवल बन गरी िनकास दान ग रने नै
हँदा र संिवधानले िकटान गरेको पूवाव थाको
अभावमा ितिनिधसभा िवघटनको िसफा रस
संिवधान ितकूल भएको मािथ िववेचना
भइसके कोले यस पृ भूिममा ितिनिधसभा
िवघटन दरु ाशययु हो वा होइन भ नेतफ
38
त काल वेश गनु उपयु देिखएन ।
अब, रट िनवेदनको मागअनस ु ार आदेश
जारी गनपन
ु वा नपन के हो भ ने पाँच
का स ब धमा िवचार गदा सङ् घीय
संसदको
् ितिनिधसभाको िवघटनको लािग
नेपालको संिवधानले िनिद गरेका िनि त
पूवाव थाह को अभावमा तथा संिवधानको
आधारभूत मम, मू य र मा यता ितकूल
स माननीय धानम ीले संिवधानको धारा
७६ को उपधारा (१) र (७), धारा ८५
तथा संसदीय णालीको आधारभूत मम एवं
मू य मा यता तथा हा ो आ नै र संसदीय
णाली भएका िविभ न मल ु क
ु ह को
अ यासबमोिजम भनी सङ् घीय संसदको ्
वतमान ितिनिधसभा िवघटनका लािग
स माननीय रा पितसम गनभएको
ु
िमित २०७७।९।५ को िसफा रस तथा
सोबमोिजम स माननीय रा पितबाट सोही
िमितमा भएको ितिनिधसभा िवघटनको
िनणय, िव ि समेतका त स ब धी
स पूण कामकारबाहीह असंवैधािनक
भएकोले ार मदेिख नै कानूनी भाव
शू य रहने गरी उ ेषणको आदेशले
बदर हने ठहछ । उपयु बमोिजम जारी
ग रएको आदेशको प रणाम व प सङ् घीय
संसदको् ितिनिधसभा उ असंवधै ािनक
िवघटनभ दा पिहलेकै ि थितमा पनु थािपत
भई यथाि थितमै काम गन स म र समथ
रहेको छ । ितिनिधसभाको छै ठ अिधवेशन
िमित २०७७।३।१८ मा अ य भएको र
संिवधानको धारा ९३ को उपधारा (१)
बमोिजम अिनवाय पमा ६(छ) मिहनािभ
अक अिधवेशन आ ान हनपु नमा
उपयु बमोिजम ितिनिधसभा असंवधै ािनक
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
िवघटन भएको कारणबाट समयाविध यतीत
भए तापिन य तो िवघटनको प रणाम व प
बैठक ब ने िमितसमेत वत: प रवतन भएको
मािन यो आदेश जारी भएको िमितले १३
(ते ) िदनिभ ितिनिधसभाको अिधवेशन स माननीय धान यायाधीश ी चोले श शेर ज.ब.रा.
बोलाई बैठकको लािग आव यक यव था
गन,ु गराउनु भनी यथ ह म येका ी
रा पितको कायालय, शीतलिनवास,
धानम ी तथा मि प रषदको ् कायालय,
िसंहदरबार, स माननीय धानम ी के .पी.
ओली, स माननीय सभामख ु अ नी साद
सापकोटा, ितिनिधसभाका नाममा
परमादेशसमेत जारी ग रएको छ ।
यो आदेशको पालना त काल काया वयन
ग रनपु न कृितको रहेको र आदेशको पूणपाठ िनवेदक : िज ला पा पा वगनासकाली गा.पा. वडा नं.
तैयार हन समय ला ने भएकोले यो संि आदेश
जारी ग रएको छ । आदेशको जानकारी स बि धत
प ह लाई त काल गराइिदनू ।
स. . या.चोले श शेर ज.ब.रा.
या.िव भर साद े
या.अिनलकुमार िस हा
या.सपना धान म ल
या.तेजबहादरु के .सी.
इित संवत् २०७७ साल फा गणु ११ गते रोज ३ शभु म् ।
—— & ––
नणय नं . ००२७
सव च अदालत, संवैधािनक इजलास
माननीय यायाधीश ी दीपक कुमार काक
माननीय यायाधीश ी मीरा खडका
माननीय यायाधीश ी ह रकृ ण काक
माननीय यायाधीश ी ई र साद खितवडा
आदेश िमित : २०७८।१।८
०७४-WC-००२०
मु ाः संिवधानसँग बािझएको कानून अमा य र बदर
घोिषत ग रपाऊँ ।
८ घर भई हाल का.िज., का.म.न.पा. वडा नं.
२९ ब ने वष ४१ को अिधव ा िव णु साद
िघिमरे
िव
यथ : सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
§ रा यका स ब िनकायह का िबच
वाि छत सम वय र सहकाय हन सके मा
नै ाचार िनवारण कायमा भावका रता
अिभविृ हन स छ; सम वय र सहकाय
अपेि त िवषय पिन हो । अि तयार
दु पयोग अनस ु धान आयोग ाचार
िनवारणको िवषयमा के ि त संवैधािनक
आयोग भएकोले ाचार हन निदनका
लािग यस आयोगले आव यक, उपयु
र िविधस मत तवरबाट िनरोधा मक
उपायह अपनाउन स ने । तर ाचार
िनवारणको लािग पूवसावधानी व प
39
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
िनरोधा मक उपाय अपनाउने कुरामा
सं थागत काय े को सीमारेखा कोन
सङ् कुिचत ि कोण अपनाउन भने उिचत
नदेिखने ।
( करण नं.३)
§ अि तयार दु पयोग अनुस धान आयोगले
ाचारको कसुरका िवषयमा अनुस धान
र अिभयोजन गन अि तयारी पाएको हदँ ा
ाचार िनवारण गन कुरामा आयोगको
सि यता वा िवशेष ि याशीलता अपेि त
िवषय पिन हो । तर ाचार िनवारण गन
कुराको आडमा वे छाचा रता अपनाउने,
जालझेल वा कपटपूण काय गन, िनद षलाई
फसाउने, सताउने ज ता काय गन भने
निम ने ।
§ ोत-साधन र अिधकार ा रा यको
संवैधािनक िनकाय आफैँले घस ु िदएर
माझीले माछा मान जाल िब याए जसरी
कसैलाई प ाउ गनु स य समाजअनक ु ूल
सुहाउने कुरा होइन । रा यका िनकायले
आ ना नाग रकलाई फसाउने प चपूण
योजना बनाएर काया वयन गनु शोभनीय
कुरा नहने ।
( करण नं.९)
§ कमचारीको कायक बाट रकम बरामद
ग रएको देखाउँदैमा ाचार ज तो ग भीर
कसुर थािपत भइहा ने पिन होइन ।
कसैलाई ाचारी ठहर गन उ यि ले
घुस खाने मनसाय राखेको, यसअनुसार
घुस रकम माग गरेको र वे छाले रकम
बुझेको िथयो भ ने पिन पुि हनुपन ।
( करण नं.११)
§ रा य कोषको रकम ाचार योजनका
लािग उपल ध गराउन चिलत कुनै ऐनले
40
अनमु ित दान गरेको देिखँदैन । ऐन ारा
अि तयारी दान नग रएको अव थामा
िनयममा ावधान समावेश गरेर रसवत
योजनका लािग रा य कोषको रकम
दान गनु मनािसब हदँ ैन । अि तयार
दु पयोग अनुस धान आयोग िनयमावली,
२०५९ िनयम ३० मा रसवतको
रकम जफत हने ऐनमा रहेको ावधान
ितकूल यव था ग रएकोसमेत देिख छ
। रसवतको पमा िदइएको र बरामद
ग रएको रकम पुनः आयोगले नै िफता िलने
गरेको पाइ छ । पिहले रकम िदने, रसवत
िलन दु साहन िदने, रकम िदलाउने,
यसपिछ मािनस प ाउ गन, मु ा चलाउने
र सजाय िदलाउने, बरामद गरेको रकम
आफैँसगँ रा ने र पुनः अक यि लाई
यसैगरी समा ने काय णालीबाट मात-ृ
ऐनमा रहेको रसवतको रकम जफत हने
ावधानलाई सङ् कुिचत पारेको वा िनयमले
अपवादको अव था िसजना गरेको देिखन
आउँदछ । यसबाट वछ
अनुस धान ितको िव सनीयतासमेत
कमजोर ब न जाने ।
( करण नं.१८)
§ अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
िनयमावली, २०५९ िनयम ३० अमा य
र बदर हदँ ैमा अदालतमा िवचाराधीन
मु ा वतः समा हने वा खारेज हने वा
भए ग रएका स पूण काम कारबाहीह
ार भदेिख नै अमा य र बदर हने
होइनन् । याियक ि यामा रहेका
िववादको िन पण गन िनयिमत िविध
/ प ित िनधा रत छन् । िनयम ३०
लाई अमा य र बदर भनी घोिषत
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
ग रएकोस मको कारणबाट अदालतमा § ने.का.प.२०६३, अङ् क ३, िन.नं.७६६०
िवचाराधीन मु ा नै खारेज हनपु दछ भ न § ने.का.प.२०६५, अङ् क १२, िन.नं.८०४३
वा सबै काम कारबाही अमा य र बदर § ने.का.प.२०६९, अङ् क ३, िन.नं.८७७७
ह छन् भ ने स झन निम ने । मु ामा § ने.का.प.२०७४, िन.नं.९८८६
सङ् किलत अ य माणको मू याङ् कनका स ब कानून :
आधारमा आरोप दाबी ठहर हने वा § नेपालको संिवधान
नहने कुराको याियक िन पण गनु नै § अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
पन । अि तम भई नसके का वा याियक ऐन, २०४८
ि यामा रहेका िववादका स दभमा सो § ाचार िनवारण ऐन, २०५९
िनयमावलीबमोिजम सङ् कलन ग रएको § नेपाल कानून या यास ब धी ऐन, २०१०
अथात, यथ आयोग वयमले ् नै िदई
पठाएको सरकारी कोषको रकम बरामद आदेश
ग रएको माणस म हणयो य नहने । या.ई र साद खितवडा : नेपालको
( करण नं.२१) संिवधानको धारा १३३(१), (२) र (३) बमोिजम यस
अदालतमा दायर हन आएको ततु रट िनवेदनको
िनवेदकका तफबाट : िव ान् व र अिधव ाह संि त य एवं ठहर यस कार छः
ी श भु थापा, ी च डे र े , डा. ी रट िनवेदन बेहोरा
रिजतभ धानाङ् ग, ी काशबहादरु नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७ को
के .सी., ी रिवनारायण खनाल, डा. ी धारा ९८ र नेपालको अ त रम संिवधान, २०६३ को
च का त वाली, ी रमणकुमार े , ी धारा १२० बमोिजम अि तयार दु पयोग अनस ु धान
खगे साद अिधकारी, िव ान् अिधव ाह आयोगलाई अनिु चत काय र ाचार स ब धमा
ी िटकाराम भ राइ, ी शरद साद मशः कारबाहीको लािग लेखी पठाउने र मु ा चलाउने
कोइराला, डा. ी िभमाजनु आचाय, अिधकार भएकोमा नेपालको संिवधानको धारा २३९
ी सिु नल पोखरेल, ी लिलतबहादरु ले सो आयोगलाई ाचार स ब धमा मा ै अनस ु धान
ब नेत, ी गोिव द साद शमा ब दी, ी र अिभयोजनको अिधकार िदएको छ । आयोगको
माधव कोइराला, ी गजबहादरु ऐर र ी काम, कत य, अिधकार र कायिविधको यव था गन
िटकाबहादरु कुँवर, िव णमु ाया भस ु ाल अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग ऐन, २०४८
यथ का तफबाट : िव ान् नायब महा यायािधव ा जारी भएको र यसलाई वतमान संिवधानको धारा
ी पदम साद पा डे, िव ान् ३०४(१) ले वैधािनकता दान गरेको छ । नेपालको
सह यायािधव ाह ी गोपाल साद संिवधानको धारा २३८ मा अि तयार दु पयोग
रजाल र ी स जीवराज रे मी अनसु धान आयोगको गठनस ब धी र धारा २३९
अवलि बत निजर : मा सो आयोगको काम, कत य र अिधकारस ब धी
§ ने.का.प.२०५१, अङ् क ८, िन.नं.४९५५ यव था छ । उ संवैधािनक यव थानस ु ार सावजिनक
§ ने.का.प.२०५१, अङ् क ९, िन.नं.४९७० पद धारण गरेको यि ले ाचार गरी अि तयारको

41
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
दु पयोग गरेकोमा अनस ु धान गन र अनस ु धानबाट
ाचार मािनने कुनै काम गरेको देिखएमा अपराधमा
संल न यि उपर अिधकार ा अदालतमा मु ा
दायर गन स ने यव था संिवधानको धारा २३९(१),
(२) र (३) मा रहेको छ । आयोगले संिवधानको
धारा २३९(१) र (२) बमोिजम अनस ु धान गदा
सावजिनक पद धारण गरेको यि को काम कारबाही
अ य अिधकारी वा िनकायको अिधकार े अ तगत
पन देिखएमा स बि धत अिधकारी वा िनकायसम
लेखी पठाउन स ने यव था संिवधानको धारा २३९
को उपधारा (४) मा रहेको छ । संिवधानको धारा
२३९ बमोिजम ाचारको कसरु मा अनस ु धान र
मु ा चलाउनेस ब धी काय ऐनको दफा १३ देिख
३१ख, ३५, ३५ग समेतका ि यानस ु ार गनपनु गरी
कायिविध तोिकएको छ ।
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
ऐन, २०४८ को दफा ३७ बमोिजमको अि तयार
योग गरी आयोगले अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोग िनयमावली, २०५९ बनाई लागु गरेको
छ । उ िनयमावलीको िनयम ३० मा सावजिनक
पद धारण गरेको यि ले घस ु रसवत माग गरेको
भनी पन आएको उजरु ी िनवेदनको अनस ु धानको
ममा आ ना कमचारी वा उजरु वाला वा अ य कुनै
यि माफत सावजिनक पद धारण गरेको यि लाई
घसु रसवतबापत रकम उपल ध गराउन स ने र
यसरी रसवत उपल ध गराउने यि लाई कारबाही
र सजाय नग रने यव था रहेको छ । आयोगलाई
ाचारज य घटना भएको िवषयमा मा ै अनस ु धान
र अिभयोजन गन स ने संवैधािनक ावधान छ ।
आयोगले ाचारजिनत काय हनअ ु गावै य वा
परो पमा उ घटना घटाउन सहयोग गन, माण
िसजना गन काय गन, गराउन तथा आव यक पन
रसवतको रकम उपल ध गराउन िम दैन । ाचार
जिनत कुनै कसरु हँदै छ भ ने सचू ना ा गरेमा
42
संिवधानको धारा २३९(४) र ाचार िनवारण ऐन,
२०५९ को दफा ३७ बमोिजमको राि य सतकता
के सम पठाउनपु नमा आयोगले िनयमावलीको
िनयम ३० को आधारमा आफै ँ ले रसवतको रकम िदई
दैिनक पमा रा सेवकउपर गैरकानूनी पमा ाचार
जिनत कसरु मा प ाउ र अिभयोजन ग रआएको छ ।
संिवधानको धारा १(१), १८(१), २०(४) २३९,
ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को प र छे द-४ र
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग ऐन, २०४८
को दफा ३७ को िसमा नाघी े ािधकारिवहीन,
याय र कानूनको मा य िस ा त ितकूल अि तयार
दु पयोग अनस ु धान आयोग िनयमावली, २०५९ को
िनयम ३० बनाइ लागु गरेकोले सो िनयम अमा य र
बदरभागी छ ।
िव मान कानूनी यव थानस ु ार आयोगलाई
भइसके को काय ाचार जिनत कसरु हो वा होइन
अनस ु धान गन र आयोगको िववेकमा ाचारज य
कसरु भएको लागेमा मु ा चलाउने अिधकार िदइएको
छ । आयोगले ऐनको दफा ३७ ले िदएको अिधकार
योग गरी िनयमावली बनाएको भनी िनयम बनाउने
अिधकारको ोत खल ु ाएको छ । ाचारको
िवषयमा ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को दफा
३७ र ३८ ले ाचार हनअ ु गावै रा य संय लाइ
ा सूचनाअनस ु ार ाचार िनवारण गन यव था
भएकोमा यथ आयोगले उ ावधान ितकूल
आ नै संल नतामा ोत र साधन िदई रा यले िनषेध
गरेको कसरु घटाउने काय फौजदारी कानूनको मा य
िस ा त ितकूल छ । ऐनको दफा ३७ को आदेश र
प रिध (Mandate and limitation) भ दा बािहर गई
िनयमावलीको िनयम ३० को ावधान बनाइएको छ ।
आयोग कानूनी िनकाय भएकोले कानूनबमोिजम मा ै
काय गनस ने भएकोले र अिधकार बािहर (Excess
of Authority) गई बनाइएको कानून असंवैधािनक हने
िनिववाद छ ।
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
ऐनको उ े य काया वयन गन बनेको िनयमले
ऐनको कुन ावधान काया वयन गन िनयम बनाएको
हो ि िवधारिहत पमा मािणत गन नसके यसको
वैधािनकता शू य ह छ । दफा ३७ को ावधान र
यायोिजत िवधायनको िस ा त (Principle of
delegated legislation) को आधारमा िनयम
३० लाई परी ण गनपन ु ह छ । यायोिजत
िवधायनअ तगतको कानूनमा मूल ऐनमा नभएको
(Absence in mother law) र मूल ऐनमा भ दा
छु ै ावधान (Absolutely different provision)
मा य हन स दैन । अिधकार दान गन ोतभ दा
बािहर र ोतको अभावमा बनाइने कानून बदरभागी
हने िस ा त (ने.का.प. २०७१, िन.नं.९१४१) कायम
भएको छ । यथ आयोगले आ नो े ािधकार
बढाउन (Extension गन) स दैन । िनयमावलीको
िनयम ३० को ावधानबाट यथ आयोगले संिवधान
र ऐनले निदएको कायसीमा समािहत गद (Coverage
of activities beyond law) अिधकार बढाउने
काय सवथा े ािधकारिवहीन छ । ऐनको दफा ३७
को सीमा उ लङ् घन गरी आयोगले यव थािपकाको
हैिसयत धारण गन स ै न । जनु काय य पमा
गन िम दैन, यो काय अ य पमा समेत गन
िम दैन । ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को दफा
३७ मा ाचार िनय ण गन राि य सतकता
के को थापना गन यव था गरेकोले सोको दफा
३८(घ),(ङ),(च),(छ),(ञ) मा ाचारजिनत काय
िनवारण गन ाचार काय हनअ ु गावैको अव थामा
राि य सतकता के को े ािधकारिभ पन िवषयमा
आयोगले कुनै काय गन अिधकार रा न स ै न ।
कुनै कायलाई फौजदारी कसरु घोषणा गन र
द डनीय बनाउने अिधकार िव ाियकालाई हने हँदा
य तो सारवान्् कानूनको ोत िव ाियका मा ै हने
संिवधानको धारा १०९ र १९७ को ावधान ट छ ।
संिवधानको धारा २०(४) मा त काल चिलत कानूनले
सजाय नहने काय गरेमा सजाय नहने यव था गरेको
छ । िव ाियक िनकायको िवशु िववेकलाई कसैले
ा गन (Acquisition) वा पा तरण (modify) गन
अिधकार रा दैन । ाचारको कसरु हन गइरहेको
अव थामा कानूनले िनवारण गन यव था गरेको
छ । ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को दफा २५ र २६
अ तगत ग रने अनस ु धानसमेतमा ाचारको काय
हन गइरहेको देिखएमा संिवधानको धारा २३९(४) र
ऐ. ऐनको दफा ३७ बमोिजमको िनकायमा पठाउनपु न
ह छ । स भािवत कसरु लाई पूणता िदई कारबाही गन
ऐनमा यव था नगरेकोले िनयमावलीको िनयम ३०
ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को दफा ३७ र ३८
समेतको ितकूल छ ।
रसवत माग गन काय भएकोमा कायालयको
गनु ासो सु ने अिधकारी, कायालय मखु , धानम ी
कायालयको हेलो सरकार, स बि धत िनकायको
मािथ लो तहमा िसकायत गरी उपचार खो न सिकने
शासिनक र राि य सतकता के कानूनी िनकायको
पमा रहेको छ । कुनै कानूनले अनस ु धान गन
िनकायलाई कसरु गन गराउन ोत र साधन उपल ध
गराई माण िसजना गन स ने अिधकार निदएको हँदा
िनयमावलीको िनयम ३० सरकार वादी हने मु ाको
अनस ु धानस ब धी मा य िस ा त र यव था
ितकूल छ । कुनै पिन कानूनको संवैधािनकता र
वैधािनकता मािणत हनपु दछ । Nullum crimen
sinelege (No crime without law), nullum
poena sinelege (No punishment without
law) भ ने फौजदारी द ड िवधानको िस ा त
रहेकोले उ िस ा तअनस ु ार कसरु को घोषणा
र उ मिु िवधाियका िनिमत कानूनले मा ै िदन
स छ । िवधाियकाबाहेक अ य िनकायलाई कसरु
कायम गन वा िवधाियका िनिमत कानूनले कसरु
मानेको कायबाट उ मिु िदने अिधकार हन
स दैन । फौजदारी कसरु घोषणा गन िव ाियकाको
43
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
मा ै अिधकार भएकोले सोबाहेकको कानूनबाट पेस गनु भनी िवप ीह का नाममा सूचना याद जारी
फौजदारी कसरु कायम गरी द डनीय बनाउने यव था गरी िलिखत जवाफ ा भएपिछ वा अविध नाघेपिछ
सवथा असंवैधािनक छ । पेस गनु भ ने यस अदालतको िमित २०७४।९।७ को
िवधाियका िनिमत सारवान्् कानूनबाहेक आदेश ।
अ य आधारमा कुनै यि दि डत वा अयो य हन
नस ने िस ा त (ने.का.प. िन.नं. ७८६६, िन.नं. िलिखत जवाफ बेहोरा
७८५५, िन.नं. ८५६४, िन.नं. ८८६०) सव च अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
अदालतबाट ितपािदत छ । िनयमावलीको िनयम ३० िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० को यव थाले
को ावधानको आधारमा फौजदारी कसरु को आरोप रट िनवेदकले िजिकर िलए ज तो कुनै कायलाई कसरु
ला न र सजाय हन स दैन । अतः अि तयार दु पयोग घोषणा गरेको नभई ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को
अनस ु धान आयोग िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० दफा ३ ले कुनै काय गन वा नगनका लािग रसवत
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग ऐन, २०४८ िलएमा वा िलन म जरु गरेमा य तो काय ाचारको
को दफा ३७, ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को दफा कसरु हने (Legislative construction of crime)
३, ३७, ३८ (घ), (ङ), (च), (छ), (ञ), नेपालको यव था रहेको छ । कुनै सावजिनक पद धारण गरेको
संिवधानको धारा १(१), १८(१), २०(४), १०९(१), यि ले घस ु रसवत माग गरेको भनी आयोगमा पन
१९७, २३९(१), (२), (६) र फौजदारी कसरु कायम आएको उजरु ी िनवेदनको अनस ु धानको िसलिसलामा
गन यव थापक य अिधकारको िस ा तसँग बािझएको आयोगले आ ना कमचारी वा उजरु वाला वा अ य
हँदा उ िनयम ३० र सोबमोिजम भए गरेका स पूण कुनै यि माफत य तो सावजिनक पद धारण गरेको
काम कारबाहीह ार भदेिख नै उ ेषणलगायत यि लाई घस ु रसवतबापत रकम उपल ध गराउन
अ य उपयु आदेश जारी गरी अमा य र बदर घोषणा स ने गरी गरेको िनता त कायिविधगत यव थालाई
ग रपाऊँ । िनयम ३० को आधारमा अनाहकमा रट िनवेदकले बढाइ चढाइ गरी िनयम ३० ले
फौजदारी कसरु मा प ाउ, अिभयोजन र दि डत नयाँ कसरु को घोषणा गरेको भनी िव मान कानूनी
भइरहेको, यवहारमा ितशोधको अ र फसाउने यव थालाई अितरंिजत अथ लगाई संिवधानसँग
संय को पमा दु पयोग भइरहेको हँदा सव च बािझएको भनी िलएको िजिकर िु टपूण हँदा रट
अदालत (संवैधािनक इजलास स चालन) िनयमावली, िनवेदन खारेजभागी छ । रा सेवकले रसवत िलने
२०७२ को िनयम १९(४) बमोिजम उ िनयमावलीको कायलाई िनयमावलीको िनयम ३० ले कसरु कायम
िनयम ३० काया वयन नगन,ु नगराउनु भनी अ त रम गरेको नभई ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को दफा ३
आदेश जारी ग रपाउँ भ नेसमेत बेहोराको रट ले प पमा (Explicitly) कसरु कायम गरेको र उ
िनवेदन । दफा ३ को भावकारी र प रणाममख ु ी काया वयनका
लािग ऐनको अिधकार र प रिधिभ रही कायिविधगत
कारण देखाउ आदेश पमा बनेको यव थालाई अ यथा अथ गरी ाचार
िनवेदकको मागबमोिजमको आदेश िकन जारी िनवारण ऐन, २०५९ को दफा ३ को द डा मक
हन नपन हो ? आदेश जारी हनु नपन कानूनबमोिजमको यव थाबाट शािसत हन नपरोस् भ ने येयबाट
आधार कारण भए सोसमेत साथै राखी िलिखत जवाफ दायर ग रएको रट िनवेदन खारेजभागी छ । अि तयार

44
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
दु पयोग अनस ु धान आयोग िनयमावली, २०५९ को
िनयम ३० को यव था लामो समयदेिखको िनर तर
अ यास, अिवि छ न पमा परी ण भई कानूनी वैधता
(Legality and legitimacy) ा गद आइरहेको
छ । ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को दफा ३ समेतको
यव थालाई िन भावी (Dysfunctional) बनाउने
उ े यले दायर गरेको रट िनवेदन औिच यपूण नहँदा
बदरयो य छ । घस ु रसवतबापतको रकम उपल ध
गराउने आयोगको काय सरु ाक को मा यमबाट गु
कारबाहीको अवल बन र िवशेष अनस ु धाना मक
िविधको योग गरी माण सङ् कलन गन काय
हो । नेपालसमेत प भएको र सि ध ऐनको दफा
१० अनस ु ार नेपाल कानूनसरह भएको ाचार
िव को सयु रा सङ् घीय महासि ध (UNCAC)
को धारा ५० ले समेत िवशेष कारका मु ाह को
अनस ु धानमा िवशेष अनस ु धाना मक प ितह
अवल बन गन सिकने र अवल बन गनपन ु गरी प
रा ह को लािग दािय व (Obligation) तोके को छ ।
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग िनयमावली,
२०५९ को िनयम ३० को योग कुनै सावजिनक
पद धारण गरेको यि ले घस ु रसवत मागेको भनी
आयोगलाई जानकारी ा भएको अव थामा (जहाँ
सावजिनक पदािधकारीले आिथक पमा रसवत
मागेको मनसाय पिहले नै थािपत भइसके को ह छ)
सेवा ाहीले य तो रकम तु तै वा आ नो आिथक
हैिसयत तथा अ य कारणबाट उपल ध गराउन नस ने
ि थितमा अपराधकताको आपरािधक मनसायलाई
उजागर गन भौितक माण सङ् कलनको कायिविधलाई
सरलीकरण गन ममा रकम उपल ध गराउन योग
ह छ । ाचार ज तै के ही ग भीर खालका मु ाह मा
यसरी रकम उपल ध गराई भौितक माण सङ् कलन
गन चलन अ तराि य तरमा पिन रहेको पाइ छ ।
हा ै देशको िविभ न िवषयगत कानूनह (सङ् गिठत
अपराध िनवारण ऐन, २०७० समेत) अ तगत च ने
मु ाह मा Control delivery र Undercover
operation को ि यालाई अवल बन ग रँदै आएको
छ । िनयम ३० को यव था िवशेष अनस ु धाना मक
प ितअ तगतको कायिविधगत यव था भएकोले
संवैधािनक यव था तथा कानूनी यव थासँग
ितकूल नरहेको हँदा िनवेदन दाबी खारेजयो य छ भ ने
बेहोराको यथ अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोगको िलिखत जवाफ ।
कानून िनमाण गन िवधाियक अिधकार
यायोिजत यव थापनअ तगत कायपािलकाले
िनयमावली बनाएको हो । संिवधानसँग बािझएका कानून
संशोधन गन वा नयाँ कानून िनमाण गन आव यक भए
नेपाल सरकारले सङ् घीय संसदमा ् िवधेयक ततु
गरेको अव थामा िविध र ि याबमोिजम सङ् घीय
संसदबाट
् िवधेयक पा रत हने नै भएकोले सङ् घीय
संसदलाई् िवप ी बनाई दायर ग रएको रट िनवेदन
खारेज ग रपाउँ भ ने यथ सङ् घीय संसदको ्
िलिखत जवाफ ।
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० को उपिनयम
(१) मा कुनै सावजिनक पद धारण गरेको यि ले
घसु रसवत माग गरेको भनी आयोगमा पन आएको
उजरु ी िनवेदनको अनस ु धानको िसलिसलामा
आयोगले आ ना कमचारी वा उजरु वाला वा अ य
कुनै यि माफत य तो सावजिनक पद धारण गरेको
यि लाई घस ु रसवतबापत रकम उपल ध गराउन
स ने यव था रहेको र सोही िनयमको उपिनयम
(२) मा उपिनयम (१) बमोिजम घस ु रसवत उपल ध
गराउने कमचारी वा यि लाई कुनै िकिसमको
कारबाही र सजाय ग रने छै न भ ने यव था रहेको
छ । ाचार िनवारण ऐन, २०५९ ले रसवत िलने िदने
कायलाई कसरु कायम गरेको छ । अि तयार दु पयोग
अनस ु धान आयोग ऐन, २०४८ को दफा १३ को
उपदफा (१) मा ाचारको स ब धमा कसैले उजरु ी
45
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
वा कुनै ोतबाट आयोगलाई ा भएको जानकारीको
आधारमा आयोगले यस ऐनबमोिजम अनस ु धान
र तहिककात गन वा अ य कारबाही चलाउन स ने
यव था गरेको छ । िनयमावलीको िनयम ३० मा रहेको
यव था कुनै सावजिनक पद धारण गरेको यि ले
घसु रसवत माग गरेको भनी आयोगमा पन आएको
उजरु ी िनवेदनपिछ ग रने अनसु धानको पाटोस म
हो । िनयमावलीको िनयम ३० को यव थाले कुनै
कसरु िनधारण गन र सजाय िदने नभई सावजिनक
पद धारण गरेको यि को रसवत िलने विृ को
अनस ु धान गन आधार मा दान गरेको छ । उ
यव था अधीन थ िवधायनको िस ा त ितकूल
नभएको र संिवधानसँग बािझएको भ ने िनवेदन
िजिकर खारेजभागी छ भ ने यथ कानून, याय तथा
संसदीय मािमला म ालयको िलिखत जवाफ ।
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
िनयमावलीको िनयम ३० को यव था कानूनको
काया वयनलाई सहज बनाउन ग रएको यव था हँदा
संिवधान र ऐनका िविभ न ावधानसँग बािझएको
भनी अ यथा िजिकर िलन िम ने होइन । िववािदत
िनयमावलीको िनयम ३० ले ाचार हन िदनबाट
रो न र ाचारीउपर कारबाही गनका लािग अपनाउन
सिकने ि या िनधारण गरेको हो । उ यव थाको
उ े य ाचार गन िव माण सङ् कलन गनस म
हँदा अनाव यक अथ लगाइएकोले रट िनवेदन खारेज
ग रपाउँ भ ने यथ नेपाल सरकार, मि प रषदको ् उपल ध गराउने यव था गरेको छै न । कुनै कायलाई
िलिखत जवाफ ।
िलिखत बहस-नोट तथा बहस िजिकर
िनयमबमोिजम पेसी सूचीमा चढी पेस
हन आएको ततु िववादमा मशः िमित २०७६
काितक ८, २०७६ पौष २, २०७६ माघ १, २०७६
फा गणु १४, २०७७ ावण २१ तथा २०७७
माग २४ मा सनु वु ाइ ग रयो । सनु वु ाइ छलफलको
46
ममा िनवेदकको तफबाट उपि थत िव ान् व र
अिधव ाह ी श भु थापा, ी च डे र े , डा. ी
रिजतभ धानाङ् ग, ी काशबहादरु के .सी., ी
रिवनारायण खनाल, डा. ी च का त वाली, ी
रमणकुमार े , ी खगे साद अिधकारी, िव ान्
अिधव ाह ी िटकाराम भ राइ, ी शरद साद
कोइराला, डा. ी िभमाजनु आचाय, ी सिु नल
पोखरेल, ी लिलतबहादरु ब नेत, ी गोिव द साद
शमा ब दी, ी माधव कोइराला, ी गजबहादरु ऐर
र ी िटकाबहादरु कुँवरले गनभएकोु बहस िजिकर
सिु नयो । यसका अित र िनवेदकतफका िव ान्
व र अिधव ा ा.डा. ी रिजतभ धानाङ् गले
पेस गनभएको
ु िलिखत बहस-नोट, िव ान् व र
अिधव ाह ी श भु थापा, ी च डे र े ,
ी रमणकुमार े , िव ान् अिधव ाह ी
गोिव द साद शमा (ब दी), ी शरद साद कोइराला
र डा. ी िभमाजनु आचायसमेत ६ जनाले संयु
पमा पेस गनभएको
ु िलिखत बहस-नोट तथा िवदषु ी
अिधव ा ी िव णमु ाया भस ु ालले पेस गनु भएको छु ै
बहस-नोटसमेत अ ययन ग रयो । वहाँह ले गनभएका ु
िजिकरमा मु यतः ाचार िनवारण ऐन, २०५९ तथा
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग ऐन, २०४८
मा सावजिनक पद धारण गरेको यि ले रसवत माग
गरेको अव थामा अनस ु धान गन िनकाय अि तयार
दु पयोग अनस ु धान आयोगबाट रसवत रकम
अपरािधकरण गन, अपराध घोिषत ग रएको कुनै
कायलाइ अपरािधकरणबाट अल याउन स ने िवशेष
अिधकार िवधाियकालाइ मा हने भएकोले य तो
कानूनको योग गदा िवधाियक कानूनको अ रश:
पालना गनपछ ु । आयोगलाइ ाचारज य काय
भएको अव थामा यसको अनस ु धान र अिभयोजन
गन संिवधान र कानूनले अि तयारी दान गरेको छ ।
ाचारज य काय भइ नसके को वा हन लागेको थाहा
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
पाएको अव थामा रो नेतफ अ सर नभै अि तयार
आफै ँ ले रकम उपल ध गराइ रसवत िदन लगाउने
कायबाट आयोगकै संल नतामा अपूण अपराधलाइ
पूणता िदने काय हन जा छ । आफै ँ ले िदएको रकम
नै बरामद गराइ माणको िसजना गरी पनु : आफै ँ ले
अदालतसम अिभयोग दता गन काय संिवधान र
कानूनस मत छै न । संसदभ् दा बािहर यायोिजत
िवधायनको अिधकारअ तगत ब ने िनयमावलीमा
ऐनको काया वयनको लािग कायिविधगत यव थास म
गन स ने ह छ । कुनै कायलाइ कसरु घोषणा गन,
द ड ज रवाना तो ने, हक अिधकार िसजना गन
ज ता सारवान्् कानूनको िवषय िनयमावलीमा
रा ने काय असंवैधािनक हन जा छ । सारवान््
कानूनको िवषय संसदको ् एकलौटी े ािधकारको
िवषय हो । अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० को यव थाले
रसवत िदनेलाइ समेत कारबाही नगन गरी ाचार
िनवारण ऐन, २०५९ को दफा ३ लाइ समेत िन तेज
तु याएको छ । िववािदत िनयम ३० को ावधान
“सारवान्् यव था िनयममा यवि थत ग रएकोलाइ
संिवधान वा ऐनले िदएको अिधकारको सीमािभ रही
ग रएको मा न निम ने; आधारभूत र सारवान्् कुरा
ऐनमा नै छै न भने िनयममा रा न उिचत र वैध हन
नस ने; िनयमावली आफै ँ वत र वावल बी हन
स ै न” भनी बस तबहादरु े िव मि प रषद्
सिचवालयसमेत भएको िववादमा सव च अदालतबाट
ितपािदत िस ा तसमेत ितकूल छ । कसैलाइ
धराप र फ दामा पारी फसाउने िनयतले अनस ु धान
र अिभयोजन गनु संिवधानवाद ितकूल काय हो भनी
िजिकर गनभएको
ु पाइयो ।
वहाँह ले बहस िजिकरको ममा सन्
१९४७ मा बेलायतमा हाउस अफ लडसले Brannan
v. Peek को मु ामा कुनै फ दा वा िववशतामा पारी
फसाउने िनयतले ग रने अनस ु धानमा अपराध गन
ो सािहत गरे ज तो देिखने हँदा अनस ु धानकता
वयं नै य तो कायका लािग दोषी हने िस ा त
ितपादन गरेको छ । भारतीय सव च अदालतले समेत
रामकृ ण, बासवान िसंह, सोम काशसमेतका कितपय
मु ाह मा याप अनस ु धानले घस ु रसवत हण
गन र अपराध गन ो सािहत गन हँदा यस कारका
अनस ु धान र अिभयोजनलाइ िनषेध गनपन ु गरी राय
य गरेको छ । नेपालको संिवधानको धारा २३९,
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग ऐन, २०४८
र ाचार िनवारण ऐन, २०५९ ले आयोगलाइ कुनै
यि ले ाचार गरी अि तयारको दु पयोग गरेको
स ब धमा मा उजरु ीका आधारमा य ता यि उपर
अनस ु धान र अिभयोजन गन स ने अि तयारी
दान गरेको छ । घटना घिटत नहँदै आफै ँ वारदात
िनमाण गरी रा य कोषको रकमलाइ कानूनिवपरीत
रसवतको पमा कुनै यि लाइ योग ग रिदने वा
िदन स ने अि तयारी आयोगलाइ छै न । िनयम ३०
को यव था Due Process को अवधारणािवपरीत
छ । यो ावधान िनद ष मािनसउपर योग हन स ने
अव थाको छ, यसबाट कसरु गन उ े रत गन गरी
रकम िदने स भावना रहेको छ, यो ावधान Unjust र
Unethical छ भ ने बदुँ ासमेत उ लेख गनभयो ु ।
िनवेदकतफका िव ान् कानून यवसायीह ले
बहस गदा अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोगले
ठुला िववाद (का ड) को कुरामा आफूले गनपन ु
अनस ु धानको काम सं स दीय सिमितको िनदशनपिछ
पिन नगरेका उदाहरणह छन्; संिवधान र कानूनले
शि शाली बनाएको िनकाय भए पिन ठुला का डका
िवषयमा अनस ु धान र अिभयोजन ग रएका खासै
प रणाम देिखएका छै नन्; यदाकदा सरकारको वाथ
वा िचअनस ु ार काम कारबाही भएका छन्; ाचारको
यापक जालोउपर अनस ु धान गन िज मेवारी
बोके को आयोग िन न तरका कमचारीलाई ि टङ
अ ेसनको मा यमबाट प ाउ गरेर मल ु क
ु को ाचार
47
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
िनय ण गन र सशु ासनको याभूित िदलाउने
कुरामा के ि त भएको छ; कायालय सहयोगी ज ता
िन न तरका कमचारीह लाई हजार / दईु हजार घस ु Re-Criminalization, Double Criminalization,
समाउन अि तयार आफै ँ ले रकम उपल ध गराएर
‘ि टङ अ ेसन’ गरेका कितपय उदाहरणह छन् ।
अनस ु धानकताले माण सङ् कलन गन हो, माण
िसजना गन गरी रा यले रकम उपल ध गराउनल ु ाई
Unethical investigation मा नपु न ह छ । यो
व छ सनु वु ाइको अिधकारिवपरीत पिन छ । िववािदत
ावधान कानूनको समान संर णको हक, याियक
व छताको हक तथा गोपनीयताको हकसमेत िवपरीत
छ । िववािदत ावधानले अपराध िसजना गदछ र
यि को िनिहत योजना काया वयनका लािग आधार
दान गदछ भनी िजिकर गनभयोु ।
िव ान् व र अिधव ा तथा अिधव ाह ले
बहस गदा नेपालको संिवधानको धारा २० को
उपधारा (४) मा त काल चिलत कानूनले सजाय
नहने कुनै काम गरेबापत कुनै यि सजायभागी हने
छै न र कुनै पिन यि लाइ कसरु गदाको अव थामा
कानूनमा तोिकएको भ दा बढी सजाय िदइने छै न भ ने
यव था छ । फौजदारी यायको िस ा तको पमा
वीकार ग रएको Principle of Legality/Principle
of Constitutionality समेतका फौजदारी यायका
िस ा तह को पालना हनपु दछ । िनयमावलीको
िनयम ३० ले घस ु रसवत उपल ध गराउने कायलाइ
कसरु नहने गरी Decriminalize गरेको छ र रकम
उपल ध गराउने यि लाइ कुनै िकिसमको कारबाही र
सजाय ग रने छै न भनी ाचार िनवारण ऐन, २०५९
को दफा ३ मा रहेको ावधानको अपवाद अव था
िनमाण गरेको छ । अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोग ऐन, २०४८ को दफा ३७ ले आयोगलाइ
कायिविध बनाउनेस मको अिधकार िदएको छ,
आयोगले सारवान् कानून बनाउन स ै न । सारवान्
फौजदारी कानून बनाउने अिधकार संसदमा ् रहेको
48
छ । अपराध-च (Cycle of Criminalization)
िभ Criminalization, De-Criminalization,
Over-Criminalization पिन पन भएकोले सो
आधारमा समेत िनयम ३० को िव ेषण हन ज री छ
भ ने कुरासमेत उ लेख गनभयो
ु ।
तसथ, अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोग िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० को यव था
Arbitrary, Mala-fide तथा unreasonable रहेको
तथा नेपालको संिवधानको धारा १, १८, २०, १०९,
१९७ र २३९; ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को
दफा ३, ३७, ३८, अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोग ऐन, २०४८ को दफा ३७ समेतसँग बािझएको
हँदा उ िनयम र सोबमोिजम भए गरेका स पूण काम
कारबाहीह ार भदेिख नै अमा य र बदर घोिषत
ग रनु पदछ भ ने वहाँह को बहस िजिकर रहेको
पाइयो ।
यथ ह का तफबाट उपि थत िव ान्
नायब महा यायािधव ा ी पदम साद पा डेय,
िव ान् सह यायािधव ाह ी गोपाल साद रजाल
र ी स जीवराज रे मीले बहस गनभयोु । वहाँह ले
पेस गनभएको
ु िलिखत बहस-नोटसमेत अ ययन
ग रयो । िलिखत बहस-नोटमा तथा इजलाससम
छलफलको ममा वहाँह ले अि तयार दु पयोग
अनस ु धान आयोग िनयमावली, २०५९ को िनयम ३०
को यव था ाचार िनवारण ऐनले िनषेध गरेको काय
अथात् घस ु रसवत माग गन सावजिनक पद धारण
गरेको यि उपर मा लागु हने भएकोले सावजिनक
पद धारण नगरेका िनवेदकलाइ सो यव थाले कुनै
असर गदन । उ िनयमको यव थासँग िनवेदकको
साथक स ब ध रहेको देखाउन स नु भएको छै न ।
िनयमावलीको िनयम ३० लागु हने सावजिनक पद
धारण गरेको यि वा घस ु रसवतसिहत प ाउ
परी अिभयोग लागेको यि ले उ िनयम ३० लाई
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
चनु ौती िदनभु एको अव था छै न । हकदैयाको
िन पण हनपु न देिख छ । धारा १३७ ले िनधारण
गरेको संवैधािनक इजलासको अिधकार े िभ य तो
िववाद समेिटएको छै न । संिवधानको धारा २३९ ले
कुनै सावजिनक पद धारण गरेको यि ले ाचार गरी
अि तयारको दु पयोग गरेको स ब धमा अि तयार
दु पयोग अनस ु धान आयोगले कानूनबमोिजम
अनस ु धान गन वा गराउन स ने र अनस ु धानबाट
ाचार गरेको देिखएमा संल न यि उपर मु ा दायर
गन स ने यव था गरेको छ । अि तयार दु पयोग
अनस ु धान आयोग ऐन, २०४८ को दफा ३७ ले
सो ऐनको काया वयनका लािग आयोगले िनयम
बनाउन स ने अिधकार दान गरेको छ । सोही
अिधकारअ तगत आयोगले िनयमावली बनाएको
हो । िववािदत िनयम ३० को यव थाले कुनै कायलाई
कसरु कायम गरेको छै न । यो यव था सारवान् यव था
होइन । ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को दफा ३ ले
घस ु रसवत िलने िदने कायलाई कसरु भनी प रभािषत
गरेको छ । य तो ाचारज य कायको अनस ु धान
गन अिधकार र कत य आयोगमा रहेको छ । यस
िकिसमको घस ु रसवतस ब धी उजरु ी कसैले पिन
आयोगमा िदन स दछ । आयोगमा पन आएका य ता
उजरु ीमा अनस ु धान गन र उजरु ीअनसु ार सावजिनक
पद धारण गरेको कुनै यि ले घस ु रसवत माग गरेको
भ ने कुराको पिु हन वा देिखन आएको अव थामा
मा घस ु रसवतबापत रकम उपल ध गराउने हो भनी
उ लेख गनभयो ु ।
िव ान् नायब महा यायािधव ा तथा
सह यायािधव ाह ले बहस िजिकरको ममा
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग ऐन, २०४८
को दफा ३२ ले िदएको अिधकार योग गरी आयोगले
रसवतको कसरु मा रंगेहात प ाउ, अनस ु धान र
अिभयोजन गनस ब धी िनदिशका, २०७३ बनाइ
जारी गरेको छ । यो ावधान कसैउपर ितशोध िलने
वा फसाउने अ हन स ै न । ाचार िनवारण ऐनको
दफा ३ अनस ु ार घस
ु रसवत मा ने वा रसवत िलन
म जरु गन दवु ै काय कसरु ह छ । सेवा ाहीसँग माग
ग रएको रकम िनज वयंले निदएको, िदन नसके को
वा िदन नचाहेको अव थामा िनजले आयोगलाई सूचना
िदई आयोगले अिभलेख राखी रकम िदन सिकने
र कुनै रा सेवकले उ रकम िलएको अव थामा
रीतपूवक बरामद गरी माणको पमा अदालतसम
पेस ग रनेस म हो । यो ाचारको कसरु भइसके पिछ
माण सङ् कलन गन पूणत कायिविधगत यव था
हो । िनवेदकले आफू वा अमक ु यि उपर िनयम ३०
को योग असमान र भेदभावपूण पमा गरेको भनी
कुनै िजिकर िलएको छै न । िनयम ३० वे छाचारी
पमा योग ग रएको वा अ यथा भएको अव थामा
अदालतले माणको पमा हण गन वा नगन कुरा
येक मु ाबाट िन य ल गन स ने नै ह छ भनी
उ लेख गनभयो ु ।
वहाँह ले ाचार िव को संयु रा
सङ् घीय महासि ध, २००३ को धारा ५० ले ाचार
िनरोध र रोकथामका लािग रा य प ले िव तु ीय वा
अ य िकिसमका सरु ाक र गु कारबाही ज ता अ य
िवशेष अनस ु धाना मक िविधह योग गन तथा
ती िविधबाट ा माणलाई अदालतमा हणयो य
बनाउन अनमु ित दान गन यव था गरेको छ ।
नेपालले यस महासि धलाई २३ फे वु री, २०११
मा अनमु ोदन गरी प रा बनेकोले प रा यको
हैिसयतले महासि धको पालना र काया वयन गनु
नेपालको दािय वसमेत हो । िनयमावलीको िनयम ३०
को यव था ाचारको कसरु मा माण सङ् कलनका
स ब धमा ग रएको िवशेष अनस ु धाना मक िविध हो ।
ाचार िव को संयु रा सङ् घीय महासि धको
धारा ५० को ावधानले पिन िनयमावलीको सो
यव थालाई वीकार गरेको छ । सङ् गिठत कृितका
अपराधमा िनयि त अनस ु धान िविध र गु
49
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
कारबाहीको िविधलाई अ तराि य तरमा मा यता
िदइएको छ । अ तरदेशीय सङ् गिठत अपराधस ब धी
संयु रा सङ् घीय महासि ध, २००० ले यस
कारका िविधलाई सङ् गिठत अपराधको िनय णमा
योग गन सिकने गरी समावेश गरेको छ । सङ् गिठत
अपराध िनवारण ऐन, २०७० को दफा १३ तथा लागु
औषध िनय ण ऐन, २०३३ को दफा ३ को ख ड
(ञ१) मा िनयि त अनस ु धान िविध (क ोल
डेिलभरी) र गु कारबाही अनस ु धान (अ डर कभर
अपरेसन) र य तै अ य उपयु अनस ु धान प ित
कसरु को अनसु धानको िसलिसलामा अवल बन गन
सिकने यव था ग रएको छ । ि टङ अपरेसनलगायतका
उपयु अनस ु धान िविधह ाचारलगायतका
सङ् गिठत पमा हने कसरु को िनय णको लािग
योग गन सिकने अ तराि य र राि य कानूनह ले
वीकार गरेको छ । िनयम ३० को यव था सोही
मा यतामा आधा रत रहेको छ । यो कायिविधगत
िवषय हो । यसबाट िनवेदकलगायत कसैको
मौिलक हक र व छ सनु वु ाइको अिधकारमा असर
पदन । रट िनवेदन खारेज हनपु दछ भनी गनभएको
ु कानूनसँग बािझएको वा नगर सभा वा गाउँ सभाले
बहस िजिकरसमेत सिु नयो ।
यस अदालतको ठहर / आदेश
उपयु अनस ु ार सनु वु ाइ भई आज िनणय
सनु ाउने गरी तोिकएको ततु िववादमा अब िन न
ह को िन पण गनपन ु हन आएको छः
१. ततु रट िनवेदन गन हकदैया िनवेदकमा
रहेको छ वा छै न ?
२. अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोगलाई
ाचारको कसरु हन निदने गरी िनरोधा मक
उपायह अपनाउने अिधकार छ वा छै न ?
३. अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० नेपालको
संिवधान तथा ाचार िनवारण ऐन, २०५९
50
को दफा ३ समेतका चिलत ऐनमा रहेका
ावधानअनक ु ू ल छ वा छै न ?
४. उि लिखत िनयम ३० लाई अमा य र बदर
भनी घोिषत गनपन ु वा नपन के हो ? यिद
अमा य र बदर घोिषत हने हो भने किहले,
कुन िमितबाट बदर हने हो ?
२. िनणयतफ िवचार गदा, सव थम
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग िनयमावली,
२०५९ को िनयम ३० मा रहेको ावधानको
िवषयलाई िलएर रट िनवेदन गन हकदैया तथा साथक
स ब ध िनवेदकमा छै न भनी यथ ह का तफबाट
उठाइएको ारि भक को िन पण गनु आव यक
देिख छ । नेपालको संिवधानको धारा १३३ को
उपधारा (१) मा “यस संिवधान ारा द मौिलक
हकउपर अनिु चत ब देज लगाइएको वा अ य कुनै
कारणले कुनै कानून यो संिवधानसँग बािझएको हँदा
य तो कानून वा यसको कुनै भाग वा देश सभाले
बनाएको कुनै कानून सङ् घीय संसदले ् बनाएको कुनै
बनाएको कुनै कानून सङ् घीय संसद् वा देश सभाले
बनाएको कुनै कानूनसँग बािझएको हँदा य तो कानून
वा यसको कुनै भाग बदर घोिषत ग रपाउँ भनी कुनै
पिन नेपाली नाग रकले सव च अदालतमा िनवेदन
िदन स ने छ र सोअनस ु ार कुनै कानून बािझएको
देिखएमा सो कानूनलाई ार भदेिख नै वा िनणय
भएको िमितदेिख अमा य र बदर घोिषत गन असाधारण
अिधकार सव च अदालतलाई हनेछ” भनी उ लेख
भएको देिख छ । नेपाल कानून या यास ब धी ऐन,
२०१० को दफा २(ड) अनस ु ार “नेपाल कानून”
श दको अथ “नेपाल ऐन वा नेपालको कुनै भागमा
कानूनसरह लागु हने ऐन, सवाल, िनयम, आदेश
वा उपिनयम स झनपु छ” । िववािदत िनयमावली
संसदले
् बनाएको ऐनअ तगत जारी भएको कानूनसरह
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
लागु हने भएकाले यसलाई संिवधानको धारा १३३(१)
को योजनका लािग “कानून” मा नपु न देिख छ ।
यस कारको कानूनको िवषयमा संिवधानमा नै “कुनै
पिन नेपाली नाग रकले” िनवेदन िदन स ने भनी
ट र िकटानी ावधान रहेको देिख छ । संिवधान
तथा ऐनको ावधानसँग िनयम बािझएको छ भनी
िजिकर गरी ततु िवषयको रट िनवेदन कानून
यवसायीको पमा कायरत यि ले िदनभु एको
देिख छ । रट िनवेदक नेपाली नाग रक भएको भ ने
कुरामा यथ ह ले िववाद उठाएको देिखँदनै । यसका
अित र कानूनको संवैधािनकता परी णको िवषयमा
हकदैयाको साँघरु ो वा सङ् कुिचत योग गन हँदैन भ ने
मा यतासमेत यस अदालतले अनशु रण गरी आएको
देिख छ । नेपालको संिवधानको धारा १३३ को
उपधारा (२) बमोिजम परेको रट िनवेदनको स दभ
ह यो भने िववादको िवषयसँग िनवेदकको “साथक
स ब ध” रहे-नरहेको कुरा सा दिभक र िवचारणीय
िवषय ब द यो । ततु िववाद नेपालको संिवधानको
धारा १३३ को उपधारा (१) बमोिजम परेको देिखँदा
कानून यवसायीको हैिसयतमा कायरत एक नेपाली
नाग रकले दायर गरेको रट िनवेदनलाई “हकदैया” वा
“साथक स ब ध” नभएको भनी याियक उपचार दान
गन इ कार गनु मनािसब देिखएन ।
३. “आयोगलाइ कुनै यि ले ाचार
गरी अि तयारको दु पयोग गरेको स ब धमा मा
उजरु ीका आधारमा य ता यि उपर अनस ु धान र
अिभयोजन गन स ने अि तयारी संिवधानले दान
गरेको छ; घटना घिटत नहँदै कारबाही गन अि तयारी
आयोगलाइ छै न” भनी रट िनवेदकले तथा िनवेदक
तफबाट बहस गनु हने िव ान् व र अिधव ा
तथा िव ान् अिधव ाह ले िजिकर गनभएको ु स ने नै ह छ । यसैले िनवेदकतफबाट उठाइएको
पाइयो । देशमा सशु ासन कायम गराउनु रा यका
येक िनकाय तथा सावजिनक पदािधकारीको
कत य ब दछ । ाचार सशु ासन ितकूलको काय
हो । ाचार िनवारण गन रा यका येक िनकाय वा
सं थाह ले आ-आ नो थानबाट योगदान िदएमा
नै देशमा सशु ासन कायम हन स छ । ाचार
िनय ण गन काय कुनै एउटा िनकाय, सं था वा
पदािधकारीको मा िज मेवारीको िवषय मािननु
हँदैन । ाचार िनय ण गन गराउने कुराका लािग
कायालयको गनु ासो सु ने अिधकारी, कायालय मख
ु ,
स बि धत िनकायको मािथ लो तहका पदािधकारी,
नेपाल सरकारका स बि धत िनकायह लगायतका
िसकायत गरी उपचार खो न सिकने शासिनक
संय ह छन्; राि य सतकता के समेत एउटा
कानूनी िनकायको पमा खडा भएको छ । यी िनकाय
वा स ब पदािधकारीह बाट ाचार हन निदने गरी
स भवभएस म िनरोधा मक उपायह अपनाउनपु न
नै ह छ । यसको ता पय राि य सतकता के
ज ता िनकाय खडा रहेको कारणबाट नै अि तयार
दु पयोग अनस ु धान आयोगबाट ाचारको कसरु
हन निदने गरी िनरोधा मक उपायह (preventive
measures) अपनाउन हँदैन भ ने होइन । रा यका
स ब िनकायह का िबच वाि छत सम वय र सहकाय
हन सके मा नै ाचार िनवारण कायमा भावका रता
अिभविृ हन स छ; सम वय र सहकाय अपेि त
िवषय पिन हो । तर ाचार िनवारणको लािग पूव
सावधानी व प िनरोधा मक उपाय अपनाउने कुरामा
सं थागत काय े को सीमारेखा कोन सङ् कुिचत
ि कोण अपनाउन भने उिचत देिखँदनै । अि तयार
दु पयोग अनस ु धान आयोग ाचार िनवारणको
िवषयमा के ि त संवैधािनक आयोग भएकोले ाचार
हन निदनका लािग यस आयोगले आव यक, उपयु र
िविधस मत् तवरबाट िनरोधा मक उपायह अपनाउन
आयोगको अि तयारीसँग स बि धत ारि भक
कृितको उि लिखत मनािसब देिखन आएन ।
४. अब िववादको मूल िवषयव ततु फ ि गत
51
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
गदा, नेपालको संिवधान तथा ाचार िनवारण ऐन,
२०५९ को दफा ३ ितकूल भएकाले बदर (Ultra-
vires) घोिषत ग रपाउँ भनी िनवेदकबाट ततु
िववादका स दभमा उठाइएको अि तयार
दु पयोग अनस ु धान आयोग िनयमावली, २०५९
को िनयम ३० मा देहायबमोिजमको ावधान रहेको
देिखयोः
िनयम ३०. “घुस रसवतबापत रकम उपल ध
गराउन स नेः (१) “कुनै सावजिनक पद
धारण गरेको यि ले घस ु रसवत माग गरेको
भनी आयोगमा पन आएको उजुरी िनवेदनको
अनस ु धानको िसलिसलामा आयोगले
आ ना कमचारी वा उजुरवाला वा अ य कुनै
यि माफत य तो सावजिनक पद धारण
गरेको यि लाई घुस रसवतबापत रकम
उपल ध गराउन स ने छ” ।
(२) “उपिनयम (१) बमोिजम घस ु रसवत
उपल ध गराउने कमचारी वा यि लाई कुनै
िकिसमको कारबाही र सजाय ग रने छै न” ।
५. अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० मा रहेको उपयु
ावधानअनस ु ार घस
ु / रसवत योजनका लािग
आयोगले कुनै यि लाई रकम उपल ध गराउने र
सो रकम घस ु / रसवत मा ने भिनएको यि लाई
िदएपिछ आयोगका कमचारीले सोही रकम बरामद
गरी यसैलाई िबगो कायम गरेर ाचार मु ा चलाउने
कुरालाई मा यता िदएको देिख छ । आयोगबाट यसरी
दान ग रने रकम सरकारी राज व (रा य कोष) को
हने कुरा वयम्मा ट छ । यसरी रा य कोषको रकम
घसु खवु ाउने योजनका लािग उपल ध गराउनु कित
उिचत, मनािसब र कानूनअनक ु ू ल ह छ भ ने स दभ
िन पणको मूल िवषय ब न आएको पाइयो ।
६. नेपालको संिवधानको धारा २०(९)
52
मा “ येक यि लाई वत , िन प र स म
अदालत वा याियक िनकायबाट व छ सनु वु ाइको
हक हने छ” भनी उ लेख भएको छ । अदालतबाट
स पादन ग रने याियक काम कारबाहीको स दभमा
मा नभएर मु ाको ारि भक अनस ु धानको तहदेिख
नै व छ सनु वु ाइ (Fair trial) को मा यताअनस ु ार
काम कारबाही हनु आव यक ह छ । अदालतमा हने
सनु वु ाइलगायत सु अनस ु धानकै तहमा उजरु ी िलने,
छानिबन गन, खानतलासी र बरामदी काय गन, बयान
िलने, माण सङ् कलन गन, अिभयोजन गन आिद
सम त कुरामा व छता र िन प ता कायम ग रनु
वा छनीय ठािन छ । दूिषत वा वृ धारणा राखेर
ग रएको अनस ु धान र बनावटी माण सङ् कलन
कायको याियक औिच य मािणत हन स ै न ।
संिवधानको उि लिखत धारा २०(९) मा रहेको
ावधानले यही कुरालाई इङ् िगत गदछ । यो व छ
सनु वु ाइस ब धी ावधान संिवधानको धारा १६ मा
रहेको “ येक यि लाई स मानपवू क बाँ न पाउने”
हकसँग पिन स बि धत छ र वैयि क वत ताको
संर ण हनपु न कुरासँग पिन अ यो याि त पमा
जोिडएको छ । रा य-शि को दु पयोग गरी वैयि क
वत ताको हकमा आघात पान अव थाबाट संर ण
दान गन संिवधानमा यस कारका हकह को
यव था ग रएको देिख छ । संिवधानमा यी ावधान
के वल अलङ् कारका लािग रािखएका होइनन् ।
संिवधानमा रहेका ावधानह को श द तथा भाव
(letter & spirit) को अनशु रण ग रनपु दछ र यसको
यावहा रक जीवनमा समेत उपयोिगता मािणत
हनपु दछ ।
७. दोषीलाई सजाय गन र िनद षको संर ण
गन कुरा याियक िज मेवारीको पिन िवषय हो । “ब नौ
जना अपराधी छुटुन्, तर एउटा पिन िनद ष (िनरपराधी)
नपरोस” भ ने फौजदारी यायस ब धी मा य िस ा त
रहेको छ । नेपालको संिवधानको धारा १२६(१) मा
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
“नेपालको यायस ब धी अिधकार यो संिवधान,
अ य काननू र यायका मा य िस ा तबमोिजम
अदालत तथा याियक िनकायबाट योग
ग रने छ” भनी उ लेख भएको छ । यायका मा य
िस ा तह को अनशु रण के वल बौि क छलफल
र बहसको िवषय मा होइनन् । संिवधानले िनधारण
गरेको याय स पादनका मू य, मा यता वा सतको
पमा यायका मा य िस ा तलाई आ मसात् ग रनु
पदछ । यस अथमा हेदा िनद षको संर ण गन प मा
पिन पया याियक िववेक पु नु अिनवाय देिख छ ।
यायस ब धी िस ा तले िनद षलाई उपे ा गन
िदँदैन । िनद षलाई सजाय गन कुरा कुनै पिन
लोकताि क र कानूनको शासन ित ितब रा य
यव थाका लािग शोभनीय कुरा मािनँदैन । यित मा
नभएर सावजिनक िज मेवारीमा रहेका कुनै िनद ष
यि लाई बनावटी वा कृि म माण खडा गरेर
फसाइयो भने यसबाट सावजिनक पदािधकारीह मा
अवाि छत ास पैदा भई सेवा वाहमा तथा सशु ासन
कायम गन कुरामा समेत ग भीर असर पन जा छ ।
यस कारको अव था अपेि त र वीकाय हन स ै न ।
८. ततु िववादको सङ् गमा व छता र
िन प ताको सिु नि तता कायम गन प िवशेष पमा
िवचारणीय बनेको छ । अि तयार दु पयोग अनसु धान
आयोग संिवधानबमोिजम थािपत एक संवैधािनक
अङ् ग हो र यसले व छ, िन प , वत र स म
पमा अनस ु धान काय गदछ भ ने अपे ा वाभािवक
पमा रािखएको छ । तथािप यो वाभािवक अपे ा
सधै ँ र सबै अव थामा िव सनीय तवरबाट िनवाह
ह छन् भनी मा न भने सिजलो देिखँदनै । िवषयव तु
र हा ा यावहा रक प रि थितह पिन िवचारणीय
ब दछन् । ाचारज य कसरु को स ब धमा
अनस ु धान, छानिबन गन काय आधारभूत
पमा कायपािलकाको िज मेवारीको िवषय हो ।
कायपािलकाको उ कायमा िव सनीयता, िन प ता
र स मता कायम गन आव यक ठानेर वत तापूवक
काय स पादन गन ावधानसिहत आयोग गठनको
यव था संिवधानमा ग रएको र अि तयारी सिु पने
काय भएको हो । बहृ त् अथमा हेदा रा यका तीन अङ् ग
कायपािलका, यव थािपका र यायपािलकाम ये
आयोगले स पादन गन कायको कृित कायपािलक य
े िभ को िवषय देिख छ । काय-स पादनमा
वत ता र िन प ता कायम रा ने हेतल ु े संवैधािनक
िनकायको पमा आयोगको थापना ग रएको कुरा
वयम्ले नै िन प ता, स मता, वत ता आिदको
यावहा रक याभूित भएको स झनु व तवु ादी
ि कोण ब दैन । यो प िन य नै िवचारणीय
देिख छ । िविवध सामािजक स दभह लाई ि गत
गदा अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोगबाट
आ नो अि तयारीको दु पयोग हने कुनै स भावना
नै छै न भनी ढु क हन सिकने ि थित देिखँदैन7 ।
िनयोिजत पमा यालबाट पैसा िछराउने र ढोकाबाट
पसेर दसीको पमा रकम बरामद भएको देखाउने
ग रएका ा तह पिन ततु िववादमा ग रएको
सनु वु ाइ/छलफलको स दभमा िनवेदकतफका िव ान्
अिधव ाह ले उ लेख गनभएको ु पाइयो । यस
कुरालाई अ वीकार गनपन ु पया कारण यथ ह का
तफबाट ततु हन आएको देिखँदैन । यो यता नपगु ेका
यि लाई आयोगको मख ु आयु को पदमा िनयु
8
ग रएको ; आयोगका पदािधकारी वा कमचारीको
पमा रहेका यि उपर नै ाचारको अिभयोगमा
मु ा चलेको9; तथा आयोगका पदािधकारी तथा
7 आयोगले संिवधान तथा कानून ारा िनधा रत सीमा नाघेर
वे छाचारी पमा गरेका िनणयह उपर परेका दजन िववादका
स दभमा यस अदालतबाट या या, िववेचना भई आयोगका काम
कारबाही बदर ग रएका ा तह अनेक छन् ।
8 ओम काश अयाल िव. लोकमान िसंह काक समेत, (उ ेषण /
परमादेश, ०७३-NF-०००३), िनणय िमित २०७३ पौष २४ गते ।
9 आयोगका पूव मुख आयु दीप ब यात र पूव आयु
राजनारायण पाठकउपर ाचारको अिभयोगमा मु ा चलाइएको र
हाल िवशेष अदालतमा िवचाराधीन रहेको स दभसमेत छलफलको
53
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
कमचारीह को िनयिु , खटन-पटनका स दभह ले
पिन यदाकदा संशय पैदा गराउने गरेको पाइ छ । यस
अव थामा आयोगले संवैधािनक हैिसयत ा गरेको
छ भ ने आधारमा नै िन प ताको याभूित सिु नि त
भएको छ भनी मािनयो भने यो व तवु ादी ि कोण
ब दैन । िन प ता वा व छता यावहा रक पमा
कम ारा थािपत हनपु दछ । िवगतका िविवध
स दभह लाई हेदा आयोगको िन प ता र काम
कारबाहीमा व छता स ब धमा स देह पैदा भएको
पाइ छ र यो स देहको तािकक वा यिु यु िनवारणका
लािग आयोगले अनशु रण गन अनस ु धान प ितमा
यायशील अव था र थप िव सनीयता कायम हने
गरी कानूनी तथा प ितगत ावधान यवि थत हनु
वा छनीय देिख छ ।
९. ाचार िनवारण हन आव यक छ । रा य
यव थालाई नै जजर बनाउने ग भीर आपरािधक काय
भएकाले ाचार िनवारणका लािग रा यले हरस भव
वैध (उिचत) उपायह को योग गनु नै पन ह छ ।
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोगले ाचारको
कसरु का िवषयमा अनस ु धान र अिभयोजन गन
अि तयारी पाएको हँदा ाचार िनवारण गन कुरामा
आयोगको सि यता वा िवशेष ि याशीलता अपेि त
िवषय पिन हो । तर ाचार िनवारण गन कुराको आडमा
वे छाचा रता अपनाउने, जालझेल वा कपटपूण काय
गन, िनद षलाई फसाउने, सताउने ज ता काय गन
भने िम दैन । ततु िववादका स दभमा उठाइएको
आयोगले आफै ँ पैसा िदएर वा िदलाएर अपराध गराउन
िम छ, िम दैन भ ने िवचारणीय र संवेदनशील छ ।
संिवधान र कानूनले आयोगलाई साना-ठुला सबै तहका
ाचार िनय ण गन िज मेवारी सिु पएको देिख छ ।
यो िज मेवारी आयोगले स मतापूवक, याियक मू य,
मा यता र मयादािभ रहेर नै िनवाह गनपदछ
ु । आयोग
ममा िव ान् अिधव ाह बाट ा त व प य हन आएको
पाइयो ।
54
वयम्ले अिधकारको दु पयोग गन हँदैन । ोत-साधन
र अिधकार ा रा यको संवैधािनक िनकाय आफै ँ ले
घसु िदएर माझीले माछा मान जाल िब याए जसरी
कसैलाई प ाउ गनु स य समाजअनक ु ू ल सहु ाउने
कुरा होइन । रा यका िनकायले आ ना नाग रकलाई
फसाउने प चपूण योजना बनाएर काया वयन गनु
शोभनीय कुरा हँदैन । वाथ जोिडएका यि को
उजरु ीका आधारमा षड् य मूलक तवरबाट फसाउन
िनयम ३० को योग हने स भावनातफ यस अदालतले
अनदेखा गनु मनािसब देिखँदनै । माण सङ् कलनका
लािग अनस ु धानकताले अपराधको योजना बनाउने
र िनद ष मािनसलाई उ साएर अपराध गन लगाउने
कायलाई उिचत मा न सिकँ दैन । छ वा गु पमा
ग रने कारबाहीको उ े य आपरािधक िगरोहलाई
िछ निभ न पान र ग भीर तथा सङ् गिठत पमा ग रने
अपराधका कसरु दारलाई कानूनको दायरामा याउने
भ ने ह छ । रा सेवक वा सावजिनक जवाफदेिहताको
पदमा रहेका यि उपर अपारदश र शंका पद
जाल- प च रचेर अनस ु धान गनु सशु ासनका
ि ले पिन सहु ाउने कुरा देिखँदैन । यि ले कानून
ितकूलको काय गरेको हन स छ, यसका लािग
रा यको तफबाट कानून ितकूल तवरबाट िति या
जनाउन िम दैन । कुनै पिन कारका कसरु ज य
काय ित जनाइने रा यको िति या िविधसङ् गत नै
हनपु दछ । अ यथा िविधको शासन ितकूल काय
गरेको हन जा छ ।
१०. माण कानूनका स दभमा पिन
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग िनयमावली,
२०५९ को िनयम ३० मा रहेको ावधानलाई
हे रनु आव यक छ । माणस ब धी कानूनी
अवधारणाअनस ु ार अनस ु धानकताले माणको
सङ् कलन गन हो, माणको िसजना गन होइन10 । कुनै
10 “Evidences are collected not created” भ ने माण
कानूनस ब धी मा यता रहेको छ ।
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
पिन कारको गलत वा अनिु चत तवरबाट सङ् कलन
ग रएको माण (False, Fabricated, Forged or
Tainted Evidence) लाई याियक व छताका
ि ले मा यता दान गन िम दैन । अनस ु धान भनेको
“भए ग रएका स य, साँचो, यथाथ वा वा तिवक
कुराको खोजी हो”; “नभएको कुरा िसजना गरी माण
बनाउने” कुरा व छ अनस ु धानको िवषयिभ पदन ।
अनस ु धानमा व छता कायम हनका लािग सोस ब धी
कायमा कानूनको उिचत ि या (Due process)
को अनशु रण ग रएको हनपु दछ । तर िववािदत िनयम
३० को ावधानले माणको “सङ् कलन” नभएर
माणको “िसजना” गन कुराको लािग अि तयारी
िदएको देिख छ । यो ावधानको दु पयोग हन
स ने स भावना छै न भनी मा न सिकने अव था
देिखँदैन11 । प रणामतः यो ावधान कुनै िनद ष
यि उपर पूवा ह राखेर फसाउने वा दःु ख, हैरानी
िदने मा यम ब ने खतरा पिन रहेको छ । यस कारका
ावधानले वे छाचा रता (Arbitrariness) लाई नै
बढावा िदन पु दछन् । मािनसको वैयि क वत ता
तथा व छ सनु वु ाइस ब धी हक अिधकार कसैको
सदाशयतामा िनभर रहने िवषय नभएर िविध, प ित
र णालीबाट िनधा रत एवम् यवि थत हने कुराह
हन् । यस ि ले हेदा िववािदत िनयम ३० लाई उिचत,
मनािसब वा तकसङ् गत ठा न सिकएन ।
११. गो य वा छ पमा अनस ु धान छानिबन
गन ह छ वा हँदनै भ ने सङ् ग पिन ततु िववादका
स दभमा उठाइएको पाइयो । ाचार एक वेति वी
11 छलफलको ममा आयोगको तफबाट ितर ा गनु हने िव ान्
नायब महा यायािधव ासमेतले अि तयार दु पयोग अनुस धान
आयोग ऐन, २०४८ को दफा ३२ ले िदएको अिधकार योग गरी
िववािदत िनयम ३० को योग गदा पालन गनपनु मापद ड व प
“ रसवतको कसुरमा रंगेहात प ाउ, अनुस धान र अिभयोजन
गनस ब धी िनदिशका, २०७३” बनाई काया वयनमा याइएको
भनी िजिकर गनु भएको भए पिन आयोगको आ त रक योगमा
रहेको सो िनदिशकाकै कारणबाट व छता र िन प ता कायम ह छ
भनी िव त हन सिकने तािकक आधार देिखएन ।
कसरु (White color crime) भएकोले यसको
अनस ु धान, छानिबन गदा िवशेष त रका र िविध
अपनाउनपु न अव था रह छ र सोअनस ु ारका त रका
र िविध अपनाउन सिक छ । United Nations
Convention against Corruption12 को धारा
५० मा पिन “Special investigative techniques”
अपनाउन सिकने कुरालाई मा यता दान ग रएको
छ13 । अमे रका, यानाडा, बेलायत, अ ेिलया,
भारत आिद देशह मा पिन गो य वा छ पमा ग रने
अनस ु धान छानिबनलाई कितपय अव थामा मा यता
दान ग रएको पाइ छ र योगमा रहेका छन् । हा ो
आ नो स दभमा पिन गो य वा छ पमा ग रने
अनस ु धान कायलाई वीकार ग रएका के ही कानूनी
तथा यावहा रक योगका ा तह छन् । व ततु ः
ाचार ज तो जिटल कारको कसरु मा अनस ु धान
गदा सरु ाक को योग गन; शङ् िकत यि उपर सू म
िनगरानी (Surveillance) गन; कुनै सेवा ाही र रा
सेवकिबच रसवत लेनदेन भएको अव थामा सो रकम
बरामद गरी माणमा पेस गन; िविधको मा यमबाट
य- य तयार गन; आिजत स पि को ोत खो ने;
माणको वै ािनक सङ् कलन र परी ण गनलगायतका
आव यक र उपयु त रका तथा िविध अपनाउनु
आव यक र वा छनीय पिन ह छ । तर यसो गदा के ही
याियक सीमारेखाको मयादािभ भने रहनपु दछ ।
12 Adopted by General Assembly resolution 58/4 of 31
October 2003
13 Article 50(1): In order to combat corruption effectively,
each State Party shall, to the extent permitted by
the basic principles of its domestic legal system
and in accordance with the conditions prescribed
by its domestic law, take such measures as may be
necessary, within its means, to allow for the appropriate
use by its competent authorities of controlled delivery
and, where it deems appropriate, other special
investigative techniques, such as electronic or other
forms of surveillance and undercover operations,
within its territory, and to allow for the admissibility in
court of evidence derived therefrom.
55
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
ाचारस ब धी कसरु को छानिबनको नाउँमा कसैको
वैयि क वत तामा अनिु चत तवरबाट आघात पान,
वा कानूनको उिचत ि याको अनशु रण नगन, वा
व छ सनु वु ाइको प रिध ना ने छुट भने हन स ै न ।
सङ् ेपमा भ दा गो य वा छ पमा ग रने अनस ु धान
वा छानिबन काय गन सिक छ, तर यसो गदा माणको
िसजना गन होइन, माणको सङ् कलन गन काय
ग रएको हनपु दछ, साथै व छ सनु वु ाइको मा यता
ितकूल नहने अव था पिन सिु नि त ग रनु पदछ ।
सो मा यताको ितकूल काम कारबाही गन अनमु ित
दान गन गरी बनेका कानून, िनयम, िनदिशका, वा
आदेशले याियक मा यता ा गन स ै नन् । गो य
वा छ पमा ग रने अनस ु धानलाई यथ आयोगले
रकम िदएर पठाउने कुरामा मा सीिमत राखेर हे रनु वा
बिु झनु पिन उिचत देिखँदैन । रकम िदएर पठाउनबु ाहेक
पिन गो य वा छ पमा ग रने अनस ु धानका त रका
वा प ितह छन् र यसको अनशु रण अनस ु धानका
स दभमा गन सिक छ । जिटल कृितको कसरु ज य
कायको अनस ु धानका लािग गो य वा छ पमा
ग रने अनस ु धान एक ग भीर र मह वपूण मा यम हन
स छ । तर यसलाई ह का-फु का पमा योग गन
भने हँदनै । कमचारीको कायक बाट रकम बरामद
ग रएको देखाउँदैमा ाचारज तो ग भीर कसरु
थािपत भइहा ने पिन होइन । कसैलाई ाचारी ठहर
गन उ यि ले घस ु खाने मनसाय राखेको िथयो,
यसअनस ु ार घस
ु रकम माग गरेको िथयो र वे छाले
रकम बझ ु ेको िथयो भ ने पिन पिु हनपु छ ।
१२. सन् १९९२ मा Jacobson को
14
िववादमा अमे रकाको सव च अदालतले कानून
काया वयन गन स दभमा सरकारी अिधकारीह ले
अपराधको योजना बनाउन, आपरािधक काय गन
िनद ष मािनसलाई उ साउन र आपरािधक घटना
िनमाण गरेर कसैउपर अिभयोजन गन हँदैन भनी
14 Jacobson v. United States, 503 U.S. 540 (1992)
56
या या गरेको पाइ छ । यसभ दा अगािड पिन
अमे रक अदालतले “Entrapment” का स ब धमा
कितपय िववादका स दभमा या या गरेको छ ।
उदाहरणका लािग सन् १९५८ मा नै धान यायाधीश
Earl Warren ले फौजदारी िविधशा मा “Trap for
the unwary innocent” र “Trap for the unwary
criminal” का िबचको फरक हे रनु पदछ भनी
या या गरेको पाइ छ15 । Canadian Supreme
Court ले पिन सन् १९८८ मा “Entrapment”
गदा पूरा गनपन
ु सतह उ लेख गद अनस ु धान
कायमा व छता अपनाउनपु न कुरामा जोड िदएको
देिख छ16 । बेलायतको House of Lords ले
सन् २००१ मा “Entrapment” स ब धमा या या
गद याियक ि याको दु पयोग हन स ने कुरा
औ ं याएको छ17 । High Court of Australia
ले पिन “Entrapment” का स ब धमा या या गरी
यसको वीकायता परी णको िवषय हने कुरामा जोड
िदएको छ18 । भारतीय सव च अदालतले Rajat
15 Sherman vs. United States, 356 US 369 (1958)
16 R vs. Norman Lee Mack, (1988) 2 SCR 903
17 Regina v. Loosely, (2001) UKHL 53 को िववादमा
House of Lords बाट भएको या यामा भिनएको छः “A
prosecution founded on entrapment would be an
abuse of the court’s process. The court will not
permit the prosecutorial arm of the state to behave in
this way.” “Entrapment is not a matter going only to
the blameworthiness or culpability of the defendant
and, hence, to sentence as distinct from conviction.
Entrapment goes to the propriety of there being a
prosecution at all for the relevant offence, having
regard to the state’s involvement in the circumstance
in which it was committed.” यो िनणय गनुभ दा धेरै अगािड
नै House of Lords ले Brannan V. Peek १९४७ (२ ALL
ER ५७२) को िववादमा कुनै िववशता वा फ दामा पारेर फसाउने
िनयतले ग रने अनस
ु धानबाट अपराध गन ो सािहत गरेको देिखन
स छ र यस कु राको जवाफदेिहता अनुस धानकताले िलनुपदछ
भ ने मा यता अगािड सारेको देिख छ ।
18 Ridgeway v The Queen, (1995) 184 CLR 19
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
Prasad को िववादमा गरेको फै सला19 हेदासमेत
Entrapment को वैधता स ब धमा या या गरेको र
यस कारको अनस ु धानबाट के ही नैितक पैदा हने
र अनस ु धानकताको उ साहटमा भएको अपराधज य
कायबापत दोषी ठहर गन नहने मा यता अगािड सारेको
देिख छ20 । अ य मल ु क
ु मा ग रएको योग र भएका
याियक या याको आलोकमा अि तयार दु पयोग
अनस ु धान आयोग िनयमावली, २०५९ को िनयम
३० मा रहेको ावधानलाई हेदा यसलाई उिचत मा न
सिकने अव था देिखँदनै ।
१३. ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को
दफा ३ ले रसवत िलने, िदने र यस कारको कसरु
गन दु साहन िदने कायलाई िनषेध गरी य तो
कसरु ज य काय गन यि लाई सजायको यव था
गरेको छ। यसैले रसवत िलने, िदने र दु साहन
िदने काय कानून ारा िनषेिधत आपरािधक काय
हन् । उ दफा ३ बमोिजम कसरु गन कुनै यि लाई
ाचार िनवारण ऐन, २०५९ को दफा ५५ समेतका
चिलत नेपाल कानून र अिभयोजन सौदाबाजी (Plea
Bargaining) को मा यताअनस ु ार सजायमा छुट वा
सिु वधा िदने अव था रहन स छ । ाचार िनवारण
ऐन, २०५९ को दफा ५५ मा “अनस ु धानको काम
कारबाहीमा सहयोग गन अिभयु लाई अनस ु धान
गन अिधकारीले आ नो सा ीको पमा ततु गरी
िनजलाई सजायको मागदाबीमा पूण वा आंिशक छुट
िदन” स ने यव थासमेत रहेको छ । तर यसको ता पय
रसवत िलने िदने कायमा नै वयम् अनस ु धान गन
19 भारतीय सव च अदालतका तीनजना यायाधीशह को पूण
इजलासले Rajat Prasad Vs. C.B.I. को िववादमा 24 April,
2014 मा गरेको फै सला ।
20 “Entrapment” का स ब धमा भारतीय सव च अदालतले पिहले
पिन Ram Krishna V. State of Delhi (AIR 1956 SC 476),
State of Bihar V. Basawan Singh (AIR 1958 SC 500)
Som Prakash V. State of Delhi (AIR 1974 SC 989)
समेतका कितपय िववादका स दभमा या या गरी िस ा त कायम
गरेको पाइ छ ।
िनकाय नै संल न हन पाउँदछ भ ने होइन । ाचार
िनवारण ऐन, २०५९ मा रसवतको रकम जफत हने
ावधान रहेको छ । तर िववािदत िनयम ३०(२) मा
“घस ु रसवत उपल ध गराउने कमचारी वा यि लाई
कुनै िकिसमको कारबाही र सजाय ग रने छै न” भ ने
उ लेख भएको देिख छ । सम मा हेदा िनयम ३० मा
रहेको िववािदत ावधान के वल कायिविधगत यव था
नभएर यसले छ त रकाले के ही हदमा कसरु को
िसजना गराउने र के ही हदस म ऐनमा रहेको ावधानमा
अपवाद / छुटको अव था कायम गन अिभ ाय राखेको
देिख छ । यो ावधान ऐनमा रहेको ावधानसँग
सस ु ङ् गत देिखँदैन । रसवत िदन आयोगले रकम
िदएर पठाउने र शङ् िकत यि लाई प रब धमा पान
कायबाट आपरािधक कायका लािग दु साहन िदएको
प रणामसमेत पैदा हन जाने देिख छ ।
१४. अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोग ऐन, २०४८ को दफा ३७ ले दान गरेको
अि तयारी योग गरी सो “ऐन काया वयन गन”
आयोगले अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
िनयमावली, २०५९ िनमाण गरेको देिख छ । यसलाई
यायोिजत िवधायन (Delegated legislation)
को अवधारणाका स दभमा पिन हेनु आव यक
छ । समसामियक िविधशा को अ ययनबाट
यायोिजत िवधायनस ब धी अवधारणाको योग
र िव तार यावहा रक आव यकताको िवषय ब दै
आएको देिख छ21 । अिधकारको िवके ीकरण
गन, िवधाियकाको कायमा सहयोग पु याउने,
काय स चालनमा सहजता कायम गन, ािविधक
िवषयह मा सहजीकरण गन र कायिविधगत यव था
21 भारतीय सव च अदालतले Ajaya Kumar Banerjee Vs.
Union of India (AIR 1984 SC 1130) को िववादमा “The
practice of empowering the executive to make
subordinate legislation within the prescribed sphere
has evolved out of political necessity and pragmatic
needs of the modern welfare state” भनी या या गरेको छ ।
57
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
िमलाउने आिद उ े यले यायोिजत िवधायनको
अवधारणा योगमा आएको पाइ छ । नेपालमा पिन
यसको योग िनयिमत अ यासको िवषय बनेको छ ।
यायोिजत िवधायनको योग गदाका सीमा वा प रिध
पिन िनधा रत छन् । यायोजनका नाउँमा आधारभूत
यव थापक य काय वा अिधकार भने यायोजन गन
सिकँ दैन22 ।
१५. कुन काय अपराध हो, कुन होइन
भनी िनधारण गन कानून बनाउने अिधकार
िवधाियकामा रहेको देिख छ23 । वयम् िवधाियकाले
कानून बनाउँदासमेत संिवधानका ावधानअनक ु ूल
हने गरी बनाउनपु न ह छ । संिवधान तथा ऐनमा
नसमेिटएको कुरालाई कसरु को पमा प रभािषत
गरेर िनयमले यवि थत गनु कानून िनमाणको
िवधाियक प ितअनक ु ू ल वा यायोिजत िवधायनको
अवधारणाअनस ु ार हँदैन । यायोिजत िवधायनको
मा यताअनस ु ार ब ने कानून (िनयमावली) ले मात-ृ
ऐन (Parent Act) लाई िव ततृ वा सङ् कुिचत पान
स ै न । यस अदालतबाट यायोिजत िवधायनका
िवषयमा पटकपटक या या र िववेचना ग रएका
छन् । यस अदालतबाट बस तबहादरु े को रट
िनवेदनका स दभमा24 “िनयमावली आफै ँ मा वत र
वावल बी हन स दैन; ऐनअ तगत बनाइने िनयममा
कुनै पिन कुरा ऐनको मता र प रिधभ दा बढी हन
स दैन; यव थािपका ारा िनधारण नै नग रएको
उ े यलाई िनयम ारा हण गन र लागु गन िम दैन”
भनी िस ा त कायम भएको देिख छ । अिधव ा
22 यस स ब धमा “The Legislature cannot create a parallel
legislature” भ ने मा यतासमेत रहेको पाइ छ ।
23 यसलाई अपराध-च (Cycle of Criminalization) को
पमा पिन िव ेषण गन सिक छ । यो अपराध-च िभ
Criminalization, Decriminalization, Re-criminalization,
Double Criminalization, Over Criminalization का कुराह
पदछन् । यस कारको िवषयमा कानूनी ि थित िनधारण गन
अिधकार िवधाियकामा रह छ ।
24 बस तबहादरु े िव. मि प रषद् सिचवालयसमेत (ने.का.प.
२०५१, अङ् क ८, िन.नं. ४९५५) ।
58
बालकृ ण यौपानेले दायर गनु भएको रट िनवेदनका
स दभमा25 “ऐनको उ े य पूरा गन बनेको िनयमले थप
आधारह िनयममा तो दछ भने य ता आधारह
ऐनिवपरीत ह छ र मा य र सदर रहन स ने अव था
रहँदैन” भनी या या भएको छ । िवनोद ढुंगेलको
िववादका स दभमा26 “ यायोिजत िवधायनको
याियक पनु रावलोकनस ब धी शासक य कानूनको
अवधारणाअनस ु ार यायोिजत अिधकार योग गरी
िनमाण ग रने िनयम िविनयम वा उपिनयमले मल ु क
ु को
मूल कानूनको पमा रहेको संिवधान तथा आफूलाई
ज म िदने ऐन (Parent Act) ले तोिकिदएको
सीमारेखालाई ना न स ै न; यायोिजत अिधकार
योग गरी िनमाण ग रने िनयममा ऐनमा यवि थत
सारवान् कानूनी यव थालाई काया वयन गन
आव यक पन कायिविधगत िवषयमा यव था गन
सिकने ह छ; िवधाियका िनिमत ऐनले प रक पना नै
नगरेको िवषयमा उ ऐनअ तगत बनेको िनयममा कुनै
यव था गन सिकँ दैन” भनी िस ा त कायम भएको
देिख छ । अिधव ा माधवकुमार ब नेतले दायर
गनभएको
ु रट िनवेदनका स दभमा27 “ यायोिजत
अिधकारअ तगत ग रएको काम कारबाहीले
यायोजनको दायरा ना न हँदनै ; सारवान् िवषय
िवधाियक ऐनबाटै िनदिशत हने र िनयमावलीले के वल
कायिविधगत प मा समेट्ने अथात् िनयमावलीले
सारवान् नभई कायिविधगत िवषयमा मा यव था
गरेको ह छ” भनी या या भएको छ । िशवच
25 अिधव ा वालकृ ण यौपाने िव. मि प रषद् सिचवालयसमेत (ने.
का.प. २०५१, अङ् क ९, िन.नं. ४९७०)
26 िवनोद ढु ंगेल िव. धानम ी तथा मि प रषद्को कायालयसमेत
(ने.का.प. २०६३, िन.नं. ७६६०, अङ् क ३, पृ ८८०)
27 अिधव ा माधवकु मार ब नेत िव. मि प रषद्को कायालयसमेत
(ने.का.प. २०६५, अङ् क १२, िन.नं. ८०४३) । यसै कारको
या या सिमला महजन िव. लोक सेवा आयोगसमेत (ने.का.प.
२०७४, िन.नं. ९८८६) समेतका अ य कितपय िववादका स दभमा
यस अदालतबाट या या भई िस ा त कायम भएको देिख छ ।
यसरी ितपािदत िस ा तभ दा फरक ि कोण अिहले रा नु पन
कु नै उिचत कारण देिखँदनै ।
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
पौडेलको िववादमा28 “ऐनमा नरहेको वा ऐनले
अि तयारी दान नगरेको थप यव था िनयममा रा न
पाइने होइन; ऐनले गरेको यव था काया वयन गनका
लािग ऐनले दान गरेको अिधकारको सीमािभ रही
िनयम बनाउन पाइने र िनयमन गन सिकने हो; िनयमन
र िनय णको नाममा अनिधकृत िनकाय वा यि लाई
सो अिधकार दान गन िम दैन” भनी यस अदालतबाट
या या भएको छ ।
१६. भारतीय सव च अदालतले पिन
यायोिजत अिधकार योग गरी िनमाण ग रने
िनयममा िवधाियका ारा िनिमत ऐनमा रहेका
सारवान् ावधानलाई काया वयन गन आव यक
पन कायिविधगत िवषयमा यव था गन सिक छ;
िवधाियका ारा िनिमत ऐनमा रहेका सारवान्
ावधानलाई िव थािपत गन, बढाउने, घटाउने
वा अपवाद अव थाह िसजना गन गरी िनयममा
ावधान समावेश गन िम दैन भनी या या गरेको
छ29 । संिवधानमा रहेको ावधानका अित र मात-ृ ऐन
ितकूल बनेका यायोिजत िवधायनको िवषय पिन
याियक पनु रावलोकनको िवषय ब दछन्30 । संिवधान
वा मातृ ऐनमा रहेका ावधानको ितकूल हने गरी
िनयम िनमाण ग रयो भने यो “कपटपूण िवधायन”
(Colorable Legislation) ब न पु दछ । यस कार
यायोिजत िवधायनस ब धी थािपत मा यताका
ि ले हेदा अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
28 िशवच पौडेल िव. धानम ी तथा मि प रषदक ् ो कायालयसमेत,
ने.का.प. २०६९, अङ् क ३, िन.नं. ८७७७
29 यस स ब धमा भारतीय सव च अदालतबाट Greater Bombay
Municipal Corp. V. Nagpal Printing Mills (AIR 1988 SC
1009) मा या या गद भिनएको छः Delegated legislation
repugnant to, or inconsistent with, or in contravention
of, or in excess of, or overriding the provisions of the
Parent Act is Ultra vires.
30 “Every subordinate legislation must yield to the plenary
legislation” भनी Indian Express Newspapers Vs. Union
of India, (AIR 1986, SC 515) को िववादमा भारतीय सव च
अदालतले या या गरेको छ ।
िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० मा रहेको
ावधानलाई उिचत ठा न सिकएन ।
१७. यथ ह का तफबाट उपि थत िव ान्
नायब महा यायािधव ा तथा सह यायािधव ाह ले
िववािदत िनयम ३० को योग गरी भएका काम
कारबाही र सङ् किलत माणलाई लामो समयदेिख
यस अदालतले समेत मा यता िदएको वा वैधता
दान गरेको हँदा अब यसलाई अमा य भनी घोिषत
गन िम दैन भनी िजिकर गनभएको ु पाइयो । िन:स देह
उ िनयम ३० बमोिजम सङ् किलत माणस ब धी
िववादह बेला-बखत यस अदालतमा आएका छन् र
य ता सङ् किलत माणलाई हण गरी याय िन पण
भएका पिन छन् । तर यस स दभमा मरणीय कुरा के
पिन रहेको छ भने उपयु बमोिजम िन पण भएका
कुनै पिन िववादह का स दभमा िनयम ३० मा रहेको
ावधान संिवधान तथा ऐनसँग बािझएको छ भनी
उठाइएको र यस कारको को िन पण ग रएको
देिखँदनै । ऐन, िनयममा रहेका ावधान स ब धमा
संवैधािनकताको खडा भई अमा य र बदर हने
भनी औपचा रक पमा अ यथा ठहर नभएस म
सामा यतयाः िनिमत ऐन, िनयमलगायतका कानूनह
संिवधानअनक ु ू ल नै बनेका छन् भ ने मा यता राखेर
यसको वैधािनकताको प मा अनमु ान गरी पालना
वा योग ग रनपु न ह छ31 । संवैधािनकताको िववाद
31 यस कु राको उदाहरणको पमा ML Kamra Vs. New India
Assurance (1992 AIR 1072) को िववादमा भारतीय
सव च अदालतका यायाधीश K Ramaswamy ले “There
is a presumption in favour of constitutionality of a
legislation or statutory rule unless ex facie it violates
the fundamental rights guaranteed under Part III of
the constitution. If the provisions of a law or the rule is
construed in such a way as would make it consistent
with the Constitution and another interpretation would
render the provision or the rule unconstitutional, the
Court would lean in favour of the former construction”
भनी या या गरेको कु रालाई पिन िलन सिक छ । K Anjaiah
vs. K. Chandraiah को िववादमा 3 March, 1998 मा
भारतीय सव च अदालतका यायाधीश G.B. Pattanaik, M.
59
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
नउठाइएको अव थामा अदालतले स दभ बािहर गएर
कुनै कानूनलाई सामा यतयाः (अपवाद अव थामा32
बाहेक) अमा य छ भनी घोषणा गन अव था
रहँदैन । ि यागत पमा संवैधािनकताको
उठाइएको अव थामा अदालतबाट सो कुराको
िन पण हने हो । कानूनको संवैधािनकतास ब धी
उठाई अदालतमा िववादले वेश पाउन के ही िढलो-
चाँडो भएको पिन हन स छ । यसलाई हद याद ज तो
तवरबाट गणना गरेर कानूनको संवैधािनकतास ब धी
िन पण गनबाट पि छनु यस अदालतका लािग
शोभनीय कुरा हँदैन । के ही लामो अविध अ यासमा
रहेकोस मको कारणबाट संिवधान ितकूलका
कानूनले वैधता ा गन पिन होइन । यो सामा य
याियक अ यास वा चलनको कुरा हो । यसैले
अमक ु िववाद िन पणका स दभमा िववािदत िनयम
३० बमोिजम सङ् किलत माणलाई हण गरेर मु ामा
फै सला वा आदेश ग रएको कारणबाट नै उ िनयम
लामो समय अ यासमा रहेको भई यस अदालतले
अि तम पमा वैधािनकता दान गरेको भ ने अथमा
िलइनु मनािसब देिखँदैन ।
१८. रा य कोषको रकम ाचार योजनका
लािग उपल ध गराउन चिलत कुनै ऐनले अनमु ित
दान गरेको देिखँदैन । ऐन ारा अि तयारी दान
नग रएको अव थामा िनयममा ावधान समावेश गरेर
रसवत योजनका लािग रा य कोषको रकम दान
गनु मनािसब हँदनै । िववािदत िनयमावलीमा रसवतको
रकम जफत हने ऐनमा रहेको ावधान ितकूल
यव था ग रएकोसमेत देिख छ । रसवतको पमा
िदइएको र बरामद ग रएको रकम पनु ः आयोगले नै िफता
िलने गरेको पाइ छ । पिहले रकम िदने, रसवत िलन
दु साहन िदने, रकम िदलाउने, यसपिछ मािनस
Srinivasan ले पिन यसै कारको धारणा उ लेख गरेको पाइ छ ।
32 यस कु राको उदाहरणको पमा मौिलक हक अिधकारमा य तः
अनुिचत पमा ब देज लगाउने गरी बनेको कानूनलाई एउटा
अपवाद अव थाको पमा िलन सिक छ ।
60
प ाउ गन, मु ा चलाउने र सजाय िदलाउने, बरामद
गरेको रकम आफै ँ सगँ रा ने र पनु ः अक यि लाई
यसैगरी समा ने काय णालीबाट मात-ृ ऐनमा रहेको
रसवतको रकम जफत हने ावधानलाई सङ् कुिचत
पारेको वा िनयमले अपवादको अव था िसजना गरेको
देिखन आउँदछ । यसबाट व छ अनस ु धान ितको
िव सनीयतासमेत कमजोर ब न जाने अव था
देिखयो । मािथ उि लिखत सम प मा िवचार गदा
अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग िनयमावली,
२०५९ को िनयम ३० मा रहेको ावधानलाई
अमा य र बदर भनी घोिषत गनु आव यक, मनािसब र
वा छनीय देिखन आयो ।
१९. अब उि लिखत िनयम ३० लाई
किहले, कुन िमितदेिख अमा य र बदर हने गरी घोिषत
गनु मनािसब ह छ भ ने स ब धमा िवचार गनपन ु हन
आएको छ । अि तयार दु पयोग अनस ु धान आयोग
िनयमावली, २०५९ िमित २०५९/५/३१ देिख ार भ
भएको देिख छ । सो िनयमावली लागु भएको अिहले
१८ वषभ दा बढी अविध भइसके को छ । यसिबच
उि लिखत िनयमावलीको िववािदत िनयम ३० को
योग गरेर पटकपटक काय भएका र कितपय िववादमा
सोअनस ु ार सङ् किलत माणलाई मा यता दान गरेर
यस अदालतबाट समेत फै सलाह भएका छन् । यसरी
लामो अविध योग / काया वयनमा रहेको देिखँदा िनयम
जारी भएको िमितले नै ( ार भदेिख नै) सो िनयम ३०
लाई अमा य घोिषत गदा स प न भइसके का अनेक
िनणय र काम कारबाही अनिु चत तवरबाट भािवत हन
जाने देिख छ । नेपालको संिवधानको धारा १३३(१)
मा कुनै कानून संिवधानसँग बािझएको देिखएमा
सो कानूनलाई “ ार भदेिख नै वा िनणय भएको
िमितदेिख” अमा य र बदर घोिषत गन असाधारण
अिधकार सव च अदालतलाई हने” भनी उ लेख
भएको छ । खास प रि थितमा भिव य- भावी असर
हने गरी कानूनलाई अमा य र बदर घोिषत गन मा यता
 िन.नं.००२७ - अिधव ा िव णु साद िघिमरे िव. सङ् घीय संसद,् नयाँ बाने र, काठमाड समेत
र चलन भारतलगायत अ य देशह मा समेत रहेको
पाइ छ । उि लिखत सम प मा िवचार गदा िववािदत
िनयम ३० को ावधानलाई भिव य- भावी असर
(Prospective effect) दान गन गरी िनणय भएको
िमितदेिख अमा य र बदर (Ultra vires) हने भनी
घोिषत गनु मनािसब देिखयो ।
२०. मािथका करणह मा िववेिचत
आधार र कारणबाट अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोग िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० मा रहेको
ावधान नेपालको संिवधानको धारा २०(९) मा रहेको
व छ सनु वु ाइस ब धी हक तथा ाचार िनवारण
ऐन, २०५९ को दफा ३ मा रहेको यव थासमेतको
भावना र ममअनक ु ू ल देिखएन; सो ावधान फौजदारी
यायका मा य िस ा त, कानूनको उिचत ि या
तथा माण सङ् कलनस ब धी याियक मा यताका
ि ले समेत मनािसब र तािकक देिखएन; उि लिखत
ावधान यायोिजत िवधायनस ब धी अवधारणा
र यस अदालतबाट भएका या या तथा ितपािदत
िस ा तअनक ु ू ल रहेकोसमेत पाइएन; उ ावधानले
अनस ु धान अिधकारीलाई वे छाचारी (Arbitrary)
तवरबाट काय गन ो सािहत गन कृितको समेत
देिखयो । अतः अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोग िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० नेपालको
संिवधानको धारा १३३ को उपधारा (१) बमोिजम
आज िमित २०७८ साल वैशाख ८ गतेदिे ख लागु हने
गरी अमा य र बदर हने ठहछ ।
२१. रट िनवेदनमा अि तयार दु पयोग
अनस ु धान आयोग िनयमावली, २०५९ को िनयम
३० अमा य र बदर घोिषत गरी सो िनयमको योग
गरी रकम बरामद गरेको आधारमा “भए गरेका स पूण
काम कारबाहीह ार भदेिख नै उ ेषणलगायत
अ य उपयु आदेश जारी गरी अमा य र बदर घोषणा
ग रपाउँ” भनी िजिकर िलइएको देिखयो । रट िनवेदकका
तफबाट बहस गनु हने िव ान् अिधव ाह ले बहसका
ममा उ िनयम ३० बमोिजम िदइएको रकम बरामद
गरी चलाइएका मु ासमेत खारेज हनपु दछ भनी िजिकर
गनभएको
ु समेत पाइयो । सो िजिकर स ब धमा हेदा
उि लिखत िनयम ३० लाई माण सङ् कलन गन
िविभ न मा यम वा त रकाम ये एउटा उपायको पमा
स म अपनाइएको देिखयो । मु ामा उ िनयम ३०
बमोिजम बाहेक अ य तवरबाट सङ् कलन ग रएका
माण पिन रहेका ह छन् । सो िनयम ३० अमा य
र बदर हँदमै ा अदालतमा िवचाराधीन मु ा वतः
समा हने वा खारेज हने वा भए ग रएका स पूण
काम कारबाहीह ार भदेिख नै अमा य र बदर हने
होइनन् । याियक ि यामा रहेका िववादको िन पण
गन िनयिमत िविध/प ित िनधा रत छन् । िनयम ३०
लाई अमा य र बदर भनी घोिषत ग रएकोस मको
कारणबाट अदालतमा िवचाराधीन मु ा नै खारेज
हनपु दछ भ न वा सबै काम कारबाही अमा य र बदर
ह छन् भ ने स झन िम दैन । मु ामा सङ् किलत
अ य माणको मू याङ् कनका आधारमा आरोप दाबी
ठहर हने वा नहने कुराको याियक िन पण गनु नै
पन ह छ । यसरी याय िन पण गदा हाल मु ाको
सनु वु ाइ अि तम भई नसके का वा याियक ि यामा
रहेका िववादका स दभमा उपयु अनस ु ार अमा य र
बदर घोिषत ग रएको अि तयार दु पयोग अनस ु धान
आयोग िनयमावली, २०५९ को िनयम ३० मा रहेको
ावधानअनस ु ार सङ् कलन ग रएको अथात् यथ
आयोग वयम्ले नै िदई पठाएको सरकारी कोषको
रकम बरामद ग रएको माणस म हणयो य नहने
हो । के वल यही कारणबाट मु ा नै खारेज हने वा भए
ग रएका सबै काम कारबाही बदर हने होइनन् । तसथ,
ततु सङ् गमा थप उ लेख वा िववेचना ग ररहन
परेन । अ तपिसलबमोिजम गनूः
तपिसल
१. यो आदेशको ितिलिपसिहत यथ ह को
जानकारी तथा आदेशको काया वयनका
61
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
लािग महा यायािधव ाको कायालयमा लेखी
पठाइिदनू । नणय नं . ००२८
२. सव च अदालत (संवैधािनक इजलास
स चालन) िनयमावली, २०७२ को िनयम
२७(१) मा संवैधािनक इजलासको अि तम सव च अदालत, संवैधािनक इजलास
आदेश वा फै सलाबाट संिवधानको धारा १३३ स माननीय धान यायाधीश ी चोले श शेर ज.ब.रा.
को उपधारा (१) बमोिजम कुनै कानून अमा य माननीय यायाधीश ी दीपककुमार काक
वा बदर घोिषत भएमा रिज ारले सो आदेश माननीय यायाधीश ी मीरा खडका
वा फै सलाको ितिलिपसमेत राखी कानून तथा माननीय यायाधीश ी इ र साद खितवडा
याय म ालयमा सोको जानकारी पठाउने भ ने माननीय यायाधीश डा. ी आन दमोहन भ राइ
यव था रहेको हँदा सोअनस ु ार गनु गराउनु भनी आदेश िमित : २०७८।३।२८
यो आदेशको ितिलिप यस अदालतको शासन ०७७-WC-००७१
महाशाखामा पठाइिदनू ।
३. िनवेदन मागबमोिजम आदेश जारी हने ठहरेकोले िवषय: उ ेषण परमादेशसमेत ।
सव च अदालत (संवैधािनक इजलास स चालन)
िनयमावली, २०७२ को िनयम १५(३) बमोिजम रट िनवेदकह : िज ला डडेलधरु ा ग यापधरु ा १ घर
िनवेदकले राखेको धरौटी रकम िफता पाउने हँदा भई हाल का.िज. बढु ािनलक ठ न.पा. वडा
र.नं. ३६८६ िमित २०७४/९/२ मा राखेको नं.२ ब ने िज ला डडेलधरु ाबाट ितिनिध व
धरौटी रकम .५०००।- िनवेदकलाई िफता िदनु गन िवघिटत ितिनिधसभाको सद य
भनी यस अदालतको लेखा शाखामा जानकारी नेपाली कां ेसका पाट सभापित शेरबहादरु
िदनू । देउवासमेत
४. दायरीको लगत क ा गरी; आदेश िव तु ीय िव
णालीमा िव गरी; िमिसल िनयमानस ु ार यथ : रा पितको कायालय, िशतल िनवास
अिभलेख शाखामा बझ ु ाइिदनू । काठमाड समेत

उपयु रायमा हामी सहमत छ । § ितिनिधसभा िवघटन गन अि तयारीको

. या.चोले श शेर ज.ब.रा. खुकुलो वा हलुको योगका कारणबाट
या.दीपककुमार काक अिधकारको दु पयोग हन स ने,
या.मीरा खडका असामियक पमा पटक-पटक हने
या.ह रकृ ण काक म याविध िनवाचनको आिथक भार
पन, रा य कोषको अप यय हन जाने,
इजलास अिधकृतः हकबहादरु े ी राजनीितक अि थरता पैदा हने,
इित संवत् २०७८ साल वैशाख ८ गते रोज ४ शभु म् । राजनीितक अकम यताले थप य
—— & –– पाउने स भावना रह छ भ ने मा यता

62
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
राखेर नै संिवधान सभाले संिवधानको
मा यमबाट िवघटनको अव थालाई
सीमाब गरेको देिख छ । संिवधानमा कुनै
कुरा ट श दमा समावेश ग रएको छ भने
सोबाहेकका अ य कुराह लाई समावेश
नग रएको अथमा िलइनपु न ।
( करण नं.२०)
§ ितिनिधसभा िवघटनका स ब धमा
संिवधानमा शाि दक पमा य राजनीितक वा अ य कुनै कारणबाट
अव था प रि थित र अिधकारबाहेक
अ य अिधकार पिन रहेको भ ने दाबी
वीकारयो य नदेिखने ।
( करण नं.२१)
§ ितिनिधसभा िवघटनको िवषयसँग
राजनीितक स ब धह जोिडएको
हने भए पिन आधारभूत पमा यो
संवैधािनक ावधानको अनश ु रण भए-
नभएको िवषयसँग स बि धत याियक
िन पणयो य भएको र संिवधानको
पालनासँग य तः स बि धत भएकाले
यसलाई राजनीितक को आवरण िदएर
यस िवषयमा अदालतले वेश गनु हदँ ैन
भ नु युि सङ् गत नदेिखने ।
( करण नं.२६)
§ कुनै राजनीितक प रणाम िदन स छ वा
स ै न भ ने आधारमा धानम ीको
तजिबजमा ितिनिधसभाको िवघटन
गन पाउने छुट नेपालको संिवधानको कुनै
पिन धारा वा उपधाराले िदएको नदेिखँदा
ितिनिधसभाको कायकाल पूरा नहदँ ै
राजनीितक ि थरता ज ता कारण देखाएर
िवघटन गन र िनवाचन गराउने छुट
संिवधानले निदने ।
( करण नं.२८)
§ ितिनिधसभाबाट संिवधानको धारा
७६(५) बमोिजम वैकि पक सरकार
गठन हन नस ने भएको अव थामा मा
धारा ७६(७) बमोिजम सो सभा िवघटन
हन स ने भएकाले यसलाई बा या मक
प रि थितको उपज वा धानम ी चयन
गन ितिनिधसभा असफल भएको कुराको
प रणामको पमा िलन सिक छ । कुनै
िवघटन हने नभएर धानम ी िनयिु का
लािग अि तम िवक प अपनाउँदा पिन
िनयु हन नसके को वा िव ास ा गन
नसके को अव थामा मा िवघटन हन
स ने भएकाले धारा ७६(७) को कुरामा
रा पित वा धानम ी कसैको तजिबज
योग हने अव था नै नरहने ।
( करण नं.४१)
§ वैकि पक सरकार गठनको िवषय
िन पण गन तथा सरकार गठनका लािग
ितिनिधसभाका कुनै सद यउपर बहमत
सद यको िव ास छ वा छै न भनी अि तम
िनणय गन अिधकार ा संवैधािनक
िनकाय भनेको सङ् घीय संसदको ्
ितिनिधसभा नै हो । अ य िनकाय वा
पदािधकारीले अनमु ान गरेर वा कुनै अमक ू
त यको आ मिन तवरबाट मू याङ् कन
गरेर वैकि पक सरकार गठन हने अव था
कायम छ वा छै न भनी िनणय िदनु
संिवधानको भावनाअनक ु ू ल हने नदेिखने ।
( करण नं.४३)
§ संिवधानको धारा ७६(५) लाई सहमित,
समझदारी र सहकायलाई आधार
दान गन एउटा उपायको पमा पिन
हण गन सिक छ । यो ावधान दलीय
63
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
आधारमा सरकार गठन गन कुरा असफल
भएपिछ ि याशील हने ावधान हो ।
राजनीितक ि थरता वा थािय वका
लािग यस कारको ावधान आव यक
रहेको भनी संिवधान िनमाताले ठानेको
देिख छ । यस ावधानमा दलीय समथन
वा दलका नेतास ब धी कुनै सत जोिडएको
नदेिखने ।
( रकण नं.४५)
§ धानम ीको िनयिु संिवधानबमोिजम
रा पितबाट स पादन हने कायह म येको
एउटा काय भएको र यस कुरामा
संवैधािनक लोकत स ब धी मू य
मा यता, संिवधानवाद, कानूनको शासन
आिद िविवध िवषयह समेत स बि धत र
सरोकारको िवषय ब न आउने भएको हदँ ा
यस कारको िवषयलाई अदालतमा
उठाउन निम ने कृितको रा पितको
अ तरिनिहत िवशेषािधकार भनी मा न
निम ने ।
( करण नं.५७)
§ रा पितले आ नो पदीय हैिसयतले
स पादन गरेका काम कारबाहीको िवषयमा
िनजउपर “कुनै अदालतमा मु ा चलाइने
छै न” भ नकु ो ता पय यस कारका
िवषयमा रा पितलाई यि गत पमा
जवाफदेिहता वहन गराउने गरी मु ा
चलाउन हदँ ैन भ नेस म हो । यसले पदीय
वा सं थागत पमा ग रएको संिवधानको
योग वा पालनास ब धी िवषयमा
उठे का ह को याियक पमा वैधता
परी ण गन कुरामा कुनै सीमा िनधारण
गरेको वा ब देज लगाएको मा न िम दैन ।
64
रा पितका काम कारबाही पिन संिवधान
र काननू स मत नै हन अिनवाय हने ।
( करण नं.५९)
§ ितिनिधसभालाई सरकारको इ छाधीन
पमा स चािलत हने सरकारको
िनय णिभ को अधीन थ सं था ठािननु
हदँ ैन । यो त सरकारलाई नै िनय ण
गन र उ रदायी बनाउने सं था हो । यो
शि पथ ृ क करणको िस ा तअनस ु ार
रा यका तीन अङ् गम येको एउटा अङ् ग
भएको र काय कृितको ि ले सरकारको
िनमाण गनदेिख यसलाई िनय ण र
उ रदायी बनाउने कुरामा य भूिमका
िनवाह गनुपन सं था हने ।
( करण नं.७५)
§ प रकि पत घटनाको उि लिखत
अव थामा पिन अदालतले संवैधािनक
ि थितको उदघोषणस् म गन हो;
धानम ी पदको िनयुि िदएर
पठाउने काय अदालतले गदन । यो
काय रा पितबाट नै ह छ र हनपु दछ
भ ने कुरामा थप तक र शंकाको कुनै
आव यकता नदेिखने । सािधकार
अदालतबाट संिवधानको या या गरी
जारी ग रएको आदेशबमोिजम काय गन
भने रा पितलगायत रा यका सबै िनकाय
र पदािधकारीको कत य र िज मेवारी
ब दछ । अदालतको आदेशको पालना
नगनको ु अथ संिवधानका ावधानको
उ लङ् घन गरेको भ ने ह छ र संिवधानको
उ लङ् घन गरेर शासन-स ामा कायम
रहने छुट कोही कसैलाई पिन हन नस ने ।
( करण नं.८०)
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
रट िनवेदकह का तफबाट : िव ान् व र
अिधव ाह ी कृ ण साद भ डारी, ी
महादेव साद यादव, ी श भु थापा, ी
ीह र अयाल, ी बि बहादरु काक , ी
ह रहर दाहाल, ी ह र साद उ ेती, ी
बाबरु ाम कुँवर, ी सितशकृ ण खरेल, ी
गोपालकृ ण िघिमरे, ी मिु नारायण धान,
ी ेमबहादरु खड् का, ी रमणकुमार े ,
डा. ी च का त वाली, ी वोणबहादरु
काक , ी गा धी पि डत, ी िमिथलेश
कुमार िसंह, ी शेरबहादरु के .सी., ी खगे
साद अिधकारी, ी सिवता भ डारी बराल,
ी बाबरु ाजा जोशी, ी नरह र आचाय, ी
उमेश गौतम, ी यदनु ाथ खनाल तथा िव ान्
अिधव ाह ी गोिव द साद शमा ब दी,
ी िटकाराम भ राइ, ी ख मबहादरु खाती,
डा. ी िभमाजनु आचाय, ी लिलतबहादरु
ब नेत, ी पदम रो का, ी शंकर सवु दे ी, ी
सीताराम के .सी., ी एगराज पोखरेल, डा.
ी िदनमिण पोखरेल, ी सिु नल पोखरेल र
ी योगे बहादरु अिधकारी
यथ का तफबाट : िव ान् महा यायािधव ा ी रमेश
बडाल, िव ान् नायब महा यायािधव ाह ी
पदम साद पा डेय, ी िव राज कोइराला,
ी टेकबहादरु िघिमरे, ी यामकुमार
भ राई, िव ान् सह यायािधव ाह
गोपाल साद रजाल, ी स जीवराज
रे मी, ी लोकराज पराजल ु ी, ी खेमराज
वाली, ी उ व साद पडु ासैनी र िव ान्
उप यायािधव ा ी दशरथ पंगेनी तथा
िव ान् व र अिधव ाह ी सशु ीलकुमार
प त, डा. ी सरु े भ डारी, ी िवजयका त
मैनाली, ी अ नी खरेल, ी सरु े कुमार
महतो, ी महेश नेपाल, ी टंक साद
दल ु ाल, ी रिवनारायण खनाल, ी रमेश
गरु ागाई, ी िव णमु िण अिधकारी तथा िव ान्
व र अिधव ाह ी याम साद खरेल,
ी लवकुमार मैनाली, ी उपे के शरी
यौपाने एवं िव ान् अिधव ाह ी
मेघराज पोखरेल, ी ीकृ ण सवु ेदी, ी
परशरु ाम कोइराला, ी सवु ास आचाय, ी
ई री साद भ राई, ी भोजराज आचाय,
ी बाबरु ाम दाहाल, ी िस.पी. रे मी, ी
बलबहादरु राई, ी शाि तदेवी खनाल, ी
िव णमु ाया भस ु ाल, ी अन तराज लइु टँ ेल र
ी लोकनाथ खरेल
नेपाल बार एसोिसएसनको तफबाट उपि थत
अदालतको सहयोगी (Amicus Curiae)
िव ान् व र अिधव ा य ी राघवलाल
वै र ी उषा म ल पाठक
सव च अदालत बार एसोिसएसनको तफबाट
उपि थत अदालतको सहयोगी (Amicus
Curiae) िव ान् व र अिधव ा ी कोमल
काश िघिमरे र ी काशबहादरु के .सी.
अवलि बत निजर :
§ ने.का.प. वण शभु ज मो सव िवशेषाङ् क
२०५२
§ ने.का.प.२०५४, अङ् क १०, िन.नं.६४४६
ी § ने.का.प.२०६२, अङ् क ११, िन.नं.७६१८
§ ने.का.प.२०६९, अङ् क १२, िन.नं.८९२६
स ब कानून :
§ नेपालको संिवधान
§ राजनीितक दलस ब धी ऐन, २०७३
§ रा पित र उपरा पितको पा र िमक तथा
सिु वधास ब धी ऐन, २०७४
65
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
आदेश
या.ई र साद खितवडा : नेपालको
संिवधानको धारा १३३ को उपधारा (२) र (३) तथा
धारा १३७(३) बमोिजम यस अदालतको संवैधािनक
इजलासमा दायर हन आएको ततु रट िनवेदनको
संि त य एवं यस अदालतको ठहर आदेश यस
कार छ:
त यगत बेहोरा
रट िनवेदनको बेहोरा
हामी िनवेदकह ितिनिधसभाका सद य
ह । सव च अदालतको िमित २०७७।११।११ को
फै सलाबाट पिहले िवघिटत ितिनिधसभा पनु थापना
भएपिछ यथ धानम ीले िमित २०७८।१।२७
मा ितिनिधसभासम िव ासको मत मागेकोमा
िनजको प मा ज मा ९३ मत ा भई िव ासको
मत ा नगरेका कारण पदमु हनभु एको िथयो ।
त प ात् स माननीय रा पितबाट ३ (तीन) िदनको
समय तोक सरकार गठनको लािग आ ान भएकोमा
तोिकएको समयिभ संिवधानको धारा ७६(२)
बमोिजम दलह बाट दाबी पेस हन नसके कोले
रा पितबाट यथ के .पी. शमा ओलीलाई नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (३) बमोिजम
ितिनिधसभामा सबैभ दा बढी सद य भएको दलको
संसदीय दलको नेताको हैिसयतमा धानम ीमा
िनयिु गनभएको
ु िथयो । यसरी िनयु धानम ीले
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (४) बमोिजम
िव ासको मत िलनपु नमा िव ासको मत निलइ िमित
२०७८।२।६ गते नेपालको संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (५) बमोिजम वैकि पक सरकार गठनको
लािग ि या ार भ गन रा पितसम िसफा रस
गरेकोमा रा पितले सोही िदन नेपालको संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम धानम ी
िनयिु गन योजनको लािग २०७८।२।७ गते साँझ
५ बजेस मको समयाविध तोक ितिनिधसभामा
66
िव ासको मत ा गन स ने आधार ततु गन
ितिनिधसभाका सद यलाई आ ान गनभएको ु िथयो
। उ आ ानपिछ संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम
िनवेदकम येको नेपाली कां ेसका सभापित एवं नेपाली
कां ेस संसदीय दलका नेता तथा ितिनिधसभा
सद य शेरबहादरु देउवालाई ितिनिधसभाका बहमत
सद यह को समथनसिहत तोिकएको समयिभ ै
रा पितको कायालयमा धानम ीको िनयिु को
लािग िनवेदकह ले दाबी पेस गरेको हो । यथ
धानम ी के .पी. शमा ओलीले पिन सोही पदमा दाबी
गनभएको
ु कुरा जानकारी भयो ।
िमित २०७८।२।७ गते रा पितको
कायालयबाट जारी ग रएको ेस िव ि मा
" ितिनिधसभाका माननीय सद य ी शेरबहादरु
देउवाको तफबाट पेस भएको दाबीमा नेपाली
कां ेसका ६१ जना, ने.क.पा. (माओवादी के )
का ४९ जनाको ह ता र र स बि धत पाट को प
तथा जनता समाजवादी पाट नेपालका १२ जना,
ने.क.पा. (एमाले) का २६ जना तथा माननीय सद य
ी दगु ा पौडेलको ह ता रसिहत १४९ जनाको
ह ता र रहेको, ने.क.पा. (एमाले) बाट िनवािचत
सद यह को हकमा पाट को तफबाट अक दलका
उ मेदवारको प मा ह ता र गरेका सद यह लाई
मा यता निदन अनरु ोध गद िनजह को हकमा
दलीय अनशु ासनिवपरीत ह ता र गरेको पाइए
ितिनिधसभाको सद य नरहने गरी िन काशन ग रने
हँदा हाल िनजह को ह ता रको मा यता नहन भनी
पाट का अ य तथा संसदीय दलका नेताबाट लेखी
आएको । य तै, जनता समाजवादी पाट , नेपालको
तफबाट पिन पाट का सद यह ले पाट को आचरण
र मयादािवपरीत ह ता र गरेको बिु झएकोले यसलाई
अ वीकृत ग रिदनहु न भनी उ पाट का अ य
ी मह थ ठाकुर र संसदीय दलका नेता ी राजे
महतोको ह ता रसिहतको प ा भएको" भिनएको
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
रहेछ । सो िव ि मा " यथ ितिनिधसभाका
माननीय सद य ी के .पी. शमा ओलीले ने.क.पा.
(एमाले) का १२१ र जनता समाजवादी पाट नेपालका
३२ जना सद यको समथन ा भएकोले धारा ७६
को उपधारा (५) र (६) बमोिजम धानम ी पदमा
िव वासको मत पाउन पया आधार रहेको भनी प
पेस गनभएको
ु र जनता समाजवादी पाट नेपालको
३२ जना सद यको समथन रहेको भनी सो पाट को
तफबाट अ य ी मह थ ठाकुर र संसदीय दलको
नेता ी राजे महतोको ह ता र रहेको प ा
भएकोमा उ दवु ै दलका गरी १५३ सद यको
समथन रहेको भिनएकोमा ने.क.पा. (एमाले) का २६
जना सद य र जनता समाजवादी पाट नेपालका १२
जना सद यले अका दाबीकता माननीय ी शेरबहादरु
देउवालाई समथन गरी ह ता र गरेको देिखएको"
भ ने उ लेख भएको पाइ छ । िव ि मा "दाबीकता
दवु ै माननीय सद यका समथनकता सद यह
एकअकामा दोहोरो परेका, दलको िनणयिवपरीत एकले
अकालाई समथन गरेकोसमेत देिखएको र स बि धत
दललाई मा यता निदन लेखी आएकोसमेत देिखएकोले
नेपालको संिवधानको धारा ८९ को ख ड (ङ) समेत
आकिषत हन स ने, राजनीितक दलस ब धी ऐन,
२०७३ को प र छे द ६ का िवषयह समेतलाई यान
िदँदै दाबीकता दवु ै माननीय सद यह ले संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गन स ने ठोस आधार नदेिखएकोले
उ उपधारा (५) बमोिजमका दाबीकता दवु ै माननीय
सद यह को दाबी नपु ने देिखएकोले धानम ी
पदमा िनयिु गन िम ने देिखएन" भिनएको देिख छ ।
िमित २०७८।२।७ को म यरातमा यथ
मि प रषदबाट ् नेपालको संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (७) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटन गन र
अक ितिनिधसभाको िनवाचन िमित २०७८।७।२६
गते र २०७८।८।३ गते दईु चरणमा गन गरी िनणय
भई रा पितसम िसफा रस ग रएको रहेछ । हामी
िनवेदकले धानम ी पदमा िनयिु का लािग पेस
गरेको दाबी स ब धको िनणय, िमित २०७८।२।८
गते मि प रषद्को िसफा रसबमोिजम ितिनिधसभा
िवघटन गरी अक ितिनिधसभाको िनवाचन गन
गरी रा पितबाट भएको िनणय एवं काम कारबाही
नेपालको संिवधानिवपरीतको हँदा ततु रट िनवेदन
िलई उपि थत भएका छ ।
िनयिु का लािग आधार ततु गन दाबीकता
ितिनिधसभाका सद यलाई बहमत सद यको
समथन देिखए धानम ीको पदमा िनयु गन दािय व
रा पितको हो । मा. के .पी. शमा ओलीले पेस गरेको
दाबीमा ितिनिधसभाको सद यह को ह ता र नभई
राजनीितक दलको प लाइ आधार िलइएको छ । जनता
समाजवादी पाट नेपालको ३२ जना सद यको समथन
रहेको भनी सो पाट को तफबाट अ य ी मह थ
ठाकुर र संसदीय दलको नेता ी राजे महतोको
ह ता र रहेको प ा भएकोले दवु ै दलका गरी
१५३ सद यको समथन रहेको भिनएकोमा ने.क.पा.
(एमाले) का २६ जना सद य र जनता समाजवादी
पाट नेपालका १२ जना सद यले अका दाबीकता ी
शेरबहादरु देउवालाई समथन गरी ह ता र गरेकोले
दोहोरो समथन भ ने रा पित कायालयको िव ि
त यसङ् गत छै न । िनवेदक शेरबहादरु देउवाको प मा
हामी िनवेदकह लगायत ितिनिधसभामा िनवािचत
१४९ जना सद यह को ह ता रसिहतको समथन
भई दाबी परेकोले शेरबहादरु देउवाले संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (५) को सत पूरा गरेको पिु
भएकोले धानम ीमा िनयिु नगरी दाबी नपु ने
भ ने अिधकार रा पितलाई छै न । दाबीको िवषयमा
दोहोरो ह ता र छै न। यिद दोहोरो ह ता र देिखएकै
अव थामा समेत यसको परी ण रा पितले गन
चाहेमा ितिनिधसभाका सद यह लाई सनाखत
गराउन स नेमा के ही नगरी दाबी नपु ने भनी गरेको
67
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
िनणय संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) िवपरीत
छ । संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
िनयु धानम ीले ितिनिधसभाबाट िव ासको
मत ा गनपन ु र िव ासको मत ा गन नसके मा
मा िनजले ितिनिधसभा िवघटनको िसफा रस गन
स दछ ।
संिवधानको धारा ७६(३) बमोिजम िनयु
धानम ी के .पी. शमा ओलीले उपधारा (४) बमोिजम
३० िदनिभ िव ासको मत िलने बा या मक यव था
रहेकोमा िनजले िव ासको मत ा हने अव था
नभएको र वैकि पक सरकार गठनको लािग माग श त
गन मि प रषदबाटै् िनणय गराई रा पितलाई अनरु ोध
गरेको हँदा धानम ी के .पी. शमा ओलीले संिवधानको
धारा ७६(५) बमोिजम दाबी गनु संिवधानसँग असङ् गत
छ । माननीय शेरबहादरु देउवालाई आ नो बहमत
भएको आधार ततु गन अवसरबाट वि चत गरी
भएको रा पितको िनणय दरु ाशयपूण छ । धारा ७६
को उपधारा (५) को िवषयमा राजनीितक दलस ब धी
ऐन, २०७३ बमोिजम ि पसमेत ला न स ै न । यसैले
रा पितको कायालयबाट जारी भएको िव ि मा
उि लिखत नेपालको संिवधानको धारा ८९ को ख ड
(ङ) र राजनीितक दलस ब धी ऐन, २०७३ को
प र छे द ६ संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
को हकमा आकिषत हन स दैन । यो िवषयमा संसदको ्
े ािधकार अहरणीय, अपथृ क य र अविश कृितको
छ।
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(१), (२), (३) अनस ु ार सरकार िनमाणस ब धी
यव थाह कायाि वत भइसके पिछ वा यसरी िनयु
धानम ीले धारा ७६(४) बमोिजम िव ासको मत
ा गन नसके मा धारा ७६ को उपधारा (५) मा जाने
हो । धानम ीले ितिनिधसभाको िव ास ा हने
आधार छै न भनी वीकार गरी धारा ७६ को उपधारा
(५) को ि या ार भ गन रा पितलाई िसफा रस
68
गरेपिछ संिवधानको धारा ७६(५) को वैकि पक
सरकारको दाबी गन धानम ीले नपाउने तथा
िवघटन उ त धानम ीको उ दाबी के वल भाँजो
हा ने कृितको भएकोले ितिनिधसभा िवघटन गन
धानम ीको काम कारबाहीसमेत ार भदेिख नै
बदिनयतपूण भई बदरभागी छ ।
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) को
ि या ार भ भएपिछ वैकि पक सरकार बनाउनु
पदछ । कुनै ितिनिधसभाको सद यले बहमतको
दाबी गरेपिछ दाबी पु ने नपु ने कुराको जाँच गन
संसदले
् हो । नेपालको संिवधानमा धारा ७६(७) मा
मा ितिनिधसभा िवघटनस ब धी ावधान रहेको
छ । उ यव थाअनस ु ार धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम िनयु धानम ीले िव ासको मत ा
गन नसके को वा धानम ी िनयु हन नसके को
अव थामा मा संिवधानको धारा ७६(७) बमोिजम
ितिनिधसभा िवघटन गरी नयाँ िनवाचनको िमित
तो ने हो । संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (४)
र (५) को संवैधािनक ि या (Constitutional
Course) ितिनिधसभािभ ैबाट संसदीय ि या
र अ यासअनस ु ार पूरा नगरी वे छाचारी ढङ् गबाट
ितिनिधसभाको िवघटन हन स दैन । अत:
रा पितको कायालयबाट िमित २०७८।२।८ गते
मि प रषदको ् िसफा रसका आधारमा ितिनिधसभा
िवघटन गन र अक ितिनिधसभाको िनवाचनको
िमित तो ने भनी ग रएको काय संिवधानिवपरीत छ ।
िमित २०७७।९।५ गते ितिनिधसभा
िवघटन भएउपर िनवेदक देव साद गु ङसमेतले दायर
गरेको रट (०७७-WC-००३७) िनवेदनसमेतमा
सव च अदालत, संवैधािनक इजलासवाट िमित
२०७७।११।११ मा भएको फै सलाको संि आदेशको
पृ १० मा "धारा ७६ को उपधारा (१), (२), (३) र (५)
को सम बनोटलाई हेदा धानम ी िनयिु एकपिछ
अक ि या अ यासगत पमा ितिनिधसभािभ
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
ि या वयन हँदै गई धानम ी िनयु हन नसके को
वा िव ासको मत ा गन नसके को अव था िसजना
भएमा य तो बा या मक अव थामा मा धारा ७६
को उपधारा (७) बमोिजम त काल बहाल रहेका
धानम ीको िसफा रसमा ितिनिधसभा िवघटन
हने संवैधािनक यव था रहेको देिख छ" भ ने कुरा
उ लेख गद सोही आदेशको पृ १२ मा "नेपालको
संिवधानको धारा ८५(१) मा यस संिवधानबमोिजम
अगावै िवघटन भएकोमा बाहेक भ ने वा यांशले
ितिनिधसभा िनवाचनप ात् धारा ७६ को उपधारा
(१), (२), (३) र (५) बमोिजम धानम ी िनयु
हन नसके पिछ वा िनयु धानम ीले िव ासको मत
ा गन नसके पिछ ितिनिधसभाका अ कुनै सद य
धानम ी हने िवक प समा भएप ात् धारा ७६
को उपधारा (७) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटन हने
संवैधािनक ावधान रहेको भ ने अथमा नै बझ ु ाउँछ"
भिनएको छ । यसबाट संिवधानको धारा ७६(५) को
ि यालाई िविधस मत् ढंगले पूरा नगरी धारा ७६(३)
को धानम ीले आ मािन पमा ितिनिधसभा
िवघटनको िसफा रस गन नस ने हँदा रा पितबाट
भएको ितिनिधसभा िवघटन गन िनणय बदरभागी
छ।
कोिभड-१९ को माहामारीमा रहेको र िव
वा य सङ् गठनले अ य तै जोिखममा रहेको
मलु क
ु का पमा नेपाललाइ सूचीकृत गरेको तथा देशभर
िनषेधा ा र ब दाब दीको अव था रहेकोले िनवाचनमा
जानु अस भव ाय छ । संिवधानको पालना गनु सबैको
कत य हनेमा िवप ीह बाट संिवधानको उ लङ् घन
बदिनयतपूण ढंगबाट (Fraud on Constitutional)
भएको छ । संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (३)
अनस ु ार बनेको धानम ीले तीस िदनिभ िव ासको
मत िलनपु नमा निलइ वा राजीनामा निदइ नयाँ
सरकारको गठन गन आ ान गनु आफै ँ मा असंवैधािनक
छ । ितिनिधसभाको भूिमकालाई छली षड् य मूलक
ढंगबाट ितिनिधसभा िवघटन गन कायले संसदीय
लोकताि क मू य मा यता र णालीमा ग भीर हार
भएको छ ।
संसदीय प ितका थािपत मा यताम ये
बहमतको सरकार भएकोले िनवेदक शेरबहादरु
देउवालाई १४९ जनाले समथन गरेकोले सो सं या
त काल कायम रहेको सद यको प बहमत रहेकोमा
धानम ीमा िनयु गन इ कार गनु नेपालको
संिवधान, संसदीय मू य मा यता र पर परासमेत
िवपरीतको काय हो । रा पितले संिवधानको धारा
७६(५) बमोिजम शेरबहादरु देउवालाई धानम ीमा
िनयु नगरी के .पी. शमा ओलीलाई िनर तरता
िदइएको तथा ितिनिधसभा िवघटन गरी िनवाचन
गन सबै िनणय असंवैधािनक भएकोले बदरभागी
छ । नेपालको संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम
शेरबहादरु देउवालाई धानम ीमा िनयु नगरी दाबी
नपु ने भनी िमित २०७८।२।७ मा गरेको रा पितको
िनणय र धानम ी के .पी. शमा ओली नेतृ वको
मि प रषदक ् ो िमित २०७८।२।८ को िसफा रसमा
ितिनिधसभा िवघटन गरी िमित २०७८।७।२६
र २०७८।८।३ गते ितिनिधसभाको िनवाचन
गन गरी गरेको रा पितको िमित २०७८।२।८ को
िनणयलगायतका कामकारबाही असंवैधािनक र
गैरकानूनी घोिषत गरी उ ेषणको आदेश ारा बदर
गरी, िवघटन भएको ितिनिधसभा पनु थापना गरी,
संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम िनवेदक शेरबहादरु
देउवालाई धानम ीमा िनयिु गनु तथा संिवधानको
धारा ७६(५) बमोिजम िनयिु हने धानम ीका
लािग समथन गरेको आधारमा ितिनिधसभाका
सद यलाई दल याग गरेको भनी कुनै कारबाही नगनु
भनी यथ का नाममा परमादेशलगायत उपयु
आ ा आदेश जारी ग रपाऊँ । साथै, उि लिखत
िवषयमा त काल अ त रम आदेशसमेत जारी ग रपाउँ
भ नेसमेत बेहोराको ी शेरबहादरु देउवासमेत १४६
69
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
जना िवघिटत ितिनिधसभाका सद यह ले िमित नेपाल सरकार, मि प रषदको ् िनणय, स माननीय
२०७८/२/१० मा यस अदालतमा पेस गनभएको ु धानम ीले गनभएको
ु िसफा रस, तदनसु ार
संयु रट िनवेदन । स माननीय रा पितबाट भएको िनणयस ब धी
फायल कागजात स बि धत कायालयह बाट आजका
कारण देखाउ आदेश र अ य ि यागत आदेश िमितले सात िदनिभ अिनवाय पमा िझकाई िमिसल
यसमा के कसो भएको हो ? िनवेदकको सामेल रा नू; ितिनिधसभा िवघटनस ब धी ०७७-
मागबमोिजमको आदेश िकन जारी हन नपन हो ? WC-००२८, ०७७-WC-००३७ लगायतका
सव च अदालत (संवैधािनक इजलास स चालन) िनवेदनस ब धी स कल िमिसल माणका लािग साथै
िनयमावली, २०७२ को िनयम १९ को उपिनयम रा नू; अदालतको सहयोगी (Amicus Curiae) को
(१) बमोिजम आदेश ा भएको िमितले बाटाका पमा नेपाल बार एसोिसएसन र सव च अदालत
यादबाहेक ७ (सात) िदनिभ महा यायािधव ाको बारबाट दईु / दईु जना िव ान् व र अिधव ाह को
कायालयमाफत िलिखत जवाफ पेस गनु भनी रट सहयोग उपल ध गराइिदन त काल लेखी पठाउनू;
िनवेदन र यो आदेशको ितिलिपसमेत साथै राखी अदालतका सहयोगी (Amicus Curiae) लगायत
यथ ह का नाउँमा त काल कानूनबमोिजम िनवेदक तथा यथ तफका कानून यवसायीह
याद सूचना जारी गरी दईु िदनिभ अिनवाय पमा (सरकारी विकलसिहत) लाई सव च अदालत
याद तामेली काय स प न गराउनू । िनवेदकह ले (संवैधािनक इजलास स चालन) िनयमावली, २०७२
उठाउनभु एका संवैधािनक तथा कानूनी ह को को िनयम २१ को उपिनयम (७) बमोिजम िमित
िवषय र ृ ितबाट सवै ह को अि तम सनु वु ाइ २०७८ असार १० गतेिभ मा िलिखत बहसनोट
हँदाका अव थामा िन पण ग रनु मनािसब देिखएकाले पेस गन जनाउ िदनू; इजलाससम बहस छलफल
अिहले िनवेदन मागबमोिजम अ त रम आदेश गन योजनका लािग रट िनवेदकतफका कानून
जारी ग ररहन परेन । ततु िववादमा सनु वु ाइ यवसायीह का लािग सु बहसका स दभमा बढीमा
छलफललाई सु यवि थत गन, सनु वु ाइ कायलाई १२ (बा ) घ टा (काय-समय); र यथ ह को
अनाव यक पमा लि बन निदन, यसलाई मयािदत, तफबाट बहस िजिकर समा भएपिछ यु र बहसका
यवि थत र औिच यपूण तु याउन, इजलासको लािग कूल तीन घ टा समय गरी कूल (अिधकतम) १५
भौितक ि थित, वतमान कोिभड - १९ महामारीको घ टा बहसका लािग समय दान ग रने छ; सरकारी
अव था तथा िववादको ृ ित, िनणय गनपन ु िवषय विकलह सिहत यथ ह तफका सबै कानून
र यसको ग भीरतासमेतलाई म येनजर राखेर सनु वु ाइ यवसायीह का लािग कूल (अिधकतम्) १५ (प )
ि या िनधारण गनु वा छनीय भएकाले ततु घ टा मा काय-समय (बहस समय) दान ग रने
िववादमा िलिखत जवाफ पेस गनका लािग िनधा रत छ; अदालतको सहयोगीका पमा उपि थत हनहु ने
उपयु अनस ु ारको सात िदनको यादलगायत कानून यवसायीका लािग जनही आधा घ टाका दरले
यस िववादका स दभमा कुनै कारबाट गिु एको चारजनाको लािग कूल दईु घ टा मा बहसका लािग
याद वा ता रख था न, थमाउन नपाउने बेहोराको समय दान हने छ । रट िनवेदक तथा यथ ह का
जनाउसमेत िनवेदक तथा यथ दवु ै प लाई िदनू; तफबाट बहसका लािग उपि थत हनहु ने कानून
ितिनिधसभा िवघटनस ब धी िमित २०७८/२/८ को यवसायीह ले उपयु अनस ु ार िनधा रत समय-

70
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
सीमािभ बहस काय स प न गनका लािग सव च समेतका मु ामा िमित २०७७।११।११ को आदेशले
अदालत (संवधै ािनक इजलास स चालन) िनयमावली,
ितिनिधसभा पनु : थापना भई िमित २०७७।११।२३
२०७२ को िनयम २१ को उपिनयम (१०) बमोिजमदेिख ितिनिधसभाको सातौ ँ अिधवेशन आ ान भई
मखु कानून यवसायी र अ य कानून यवसायीको
उ अिधवेशनको अ य भएको र रा पितबाट िमित
सं या, बहस गन बदुँ ा यिकन गन र उपयु समय-
२०७८।१।२७ का लािग ितिनिधसभाको अिधवेशन
सीमािभ िसिमत रही आपसमा समय िवभाजन गरीआ ान भएको िथयो । धानम ीबाट पेस भएको
बहस यव थापन गनलगायतका कुराह स बि धत ितिनिधसभाको िव ास छ भ ने ताव पेस हँदा
प का कानून यवसायीह वयम्ले नै आपसमा उ िमितको ितिनिधसभाको बैठकबाट पा रत हन
सम वय कायम गरी यिकन र यवि थत गनपन सके न । यसपिछ रा पितबाट संिवधानको धारा
ु
कुराको जनाउ स बि धत प ह लाई िदनू; ततु७६ को उपधारा (२) बमोिजम धानम ी िनयिु को
िनवेदनमा उठाइएका ह सावजिनक मह वको लािग आ ान भएकोमा दईु वा दईु भ दा बढी दलको
देिखएको र िववािदत िवषयव तक ु ो कृितबाट चाँडो
समथनमा बहमत ा गन स ने गरी ितिनिधसभाका
िकनारा लगाउनु आव यक हँदा ततु रट िनवेदनका
सद यबाट िनधा रत समयमा कसैको दाबी पेस
स ब धमा िनर तर सनु वु ाइ ि या अपनाई अि तम
नभएकोले संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (३)
सनु वु ाइ गन गरी िमित २०७८ साल असार ९ गते
बमोिजम ी के .पी. शमा ओली िमित २०७८।१।३०
िनयमानस ु ार गरी पेस गनू; सनु वु ाइ छलफलका स दभमा
मा धानम ीमा िनयु भई िमित २०७८।१।३१
इजलास क िभ रट िनवेदकह म येबाट एक मा पद तथा गोपनीयताको शपथ िलनभु एको हो ।
पटकमा अिधकतम पाँचजनास म, िनवेदकह तफकासंिवधानको धारा ७६ को उपधारा (३) बमोिजम िनयु
कानून यवसायीह एक पटकमा बढीमा तीनजना, धानम ीले धारा ७६ को उपधारा (४) बमोिजम
महा यायािधव ाको कायालयबाट खिटनु हने सरकारी
िनयु भएको तीस (३०) िदनिभ ितिनिधसभाको
विकलह म येबाट एक पटकमा बढीमा तीनजना, िव ासको मत ा गनपनमा ु य तो िव ासको मत
र अ य यथ ह येकको तफबाट एक पटकमा
ा हने राजनीितक आधार नदेिखएको र मल ु क
ु लाई
दईु /दईु जना कानून यवसायीह लाई मा इजलास
अ योलमा रा न उिचत नभएकोले वैकि पक सरकार
क िभ वेश िदने गरी वेश पासको यव था गठनको लािग माग श त गन उपयु देिखएकोले
िमलाउनू; सनु वु ाइको िववरण िविधमाफत अदालतको
नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
ाङ् गणमा सारण हने गरी माइक आिदको उिचत
बमोिजम धानम ी िनयिु स ब धी ि या आर भ
ब ध अि म पमा िमलाउनू भ नेसमेत बेहोराको
गन रा पितसम िसफा रस गन गरी नेपाल सरकार,
यस अदालतको िमित २०७८/२/२६ को आदेश । मि प रषदबाट
् िमित २०७८।२।६ मा िनणय भइ
धानम ीबाट रा पितसम िसफा रस भएको
यथ ह को िलिखत जवाफको बेहोरा हो । सोही आधारमा स माननीय रा पितबाट िमित
यथ नेपाल सरकार, धानम ी तथा २०७८।२।७ गते साँझ ५:०० बजेस म संिवधानको
मि प रषदको
् कायालयको िलिखत जवाफ बेहोरा धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम संिवधानको धारा
सव च अदालतबाट ०७७-WC-००३७ ७६ को उपधारा (२) बमोिजमका ितिनिधसभाका

71
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
सद यलाई धानम ीमा िनयिु को लािग दाबी पेस
गन आ ान भएको िथयो । रा पित कायालयको
िमित २०७८।२।६ को आ ानबमोिजम िनधा रत
समय-सीमािभ दईु जना माननीय सद यह बाट
धानम ीमा िनयिु पाउन दाबी गरेकोमा “दाबीकता
दवु ै माननीय सद यह का समथनकता भिनएका
सद यह एक-अकामा दोहोरो परेका, दलको
िनणयिवपरीत एकले अक लाई समथन गरेकोसमेत
देिखएको र स बि धत दलले मा यता निदन लेखी
आएकोले नेपालको संिवधानको धारा ८९ को ख ड (ङ)
समेत आकिषत हन स ने, राजनीितक दलस ब धी
ऐन, २०७३ को प र छे द-६ का िवषयह समेतलाई
यान िदँदै दाबीकता दवु ै माननीय सद यह ले
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन स ने ठोस
आधार नदेिखएकोले दवु ै माननीय सद यह को दाबी
नपु ने देिखएकोले धानम ी पदमा िनयिु गन िम ने
देिखएन” भ ने बेहोराको सूचना नेपाल राजप , भाग ४,
ख ड ७१. अित र ाङ् क १६(ग), िमित २०७८।२।७
मा कािशतसमेत भएको छ ।
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
को धानम ी हन रा पितसम ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गन स ने आधार पेस गनपन
हँदा संिवधान तथा कानूनबमोिजम य तो आधार
पया छ छै न भ ने िवषय रा पितबाट यिकन
हने िवषय हो । संिवधानको धारा ७६ बमोिजम
धानम ीको िनयिु को िवषय मि प रषदबाट
िनणय भई धानम ीबाट िसफा रस हने िवषय नभै
संिवधानबमोिजम रा पितबाट िनयिु गन िवषय
भएकोले रा पितबाट वयं ग रने िवषयह याय
िन पण हने िवषयमा नपन हँदा रट िनवेदन खारेज
ग रपाउँ भ ने बेहोराको यथ नेपाल सरकार,
धानम ी तथा मि प रषदको ् कायालयको िलिखत
जवाफ ।
72
यथ स माननीय धानम ी तथा ने.क.पा.
एमालेका अ य एवं ने.क.पा. एमाले संसदीय
दलका नेता ी के .पी. शमा ओलीले पेस गनुभएको
िलिखत जवाफको बेहोरा
स माननीय धानम ीको िलिखत जवाफमा
मु यतः िन न बेहोरा उ लेख भएको पाइयोः
१. सव च अदालतको िमित २०७७।११।११
को आदेशबमोिजम ितिनिधसभा
पनु ः थािपत भई २०७७।११।२३ गते
बसेको पिहलो बैठकबाटै ितिनिधसभाले
आ नो भूिमका िनवाह गन सके न । पिहलो
बैठकमै पेस गनपन
ु अ यादेशह सभामख ु
र िवप ी दलको नेतासमेतको असहयोग
र अवरोधका कारण ितिनिधसभामा पेस
नै हन नस ने गैरसंसदीय अव था िसजना
भयो । ितिनिधसभामा सरकारले पेस गरेका
कुनै िवधेयक वा तावमा छलफल हन
सके न । िबना उपलि ध ितिनिधसभाको
सात अिधवेशन अ य भयो; नेपाल
क यिु न पाट (एमाले) र नेपाल क यिु न
पाट (माओवादी के ) िबच िमित २०७५
ु जे ३ गते एक करण गरी नेपाल क यिु न
पाट (ने.क.पा.) नामको दल गठन गरी
िनवाचन आयोगमा ग रएको दताको िव
दायर रट नं. ०७५-WO-०५१७ मा
् सव च अदालतबाट नेपाल क यिु न पाट
(ने.क.पा.) नामको दल दता बदर हने गरी
िमित २०७७/११/२३ मा आदेश भयो । उ
आदेशबमोिजम दवु ै दलको तफबाट पनु ः
नयाँ दल दताको लािग िनवाचन आयोगबाट
जारी १५ िदने याद िदई नाम प रवतन गरी
दता हन सूिचत ग रएकोमा सोबमोिजम नाम
प रवतन गरी दल दता हन सके न । नेपाल
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
क यिु न पाट (एमाले) र नेपाल क यिु न
पाट (माओवादी के ) एक करणपूवको
अव थामा कायम हन पगु ेको हो ।
२. ने.क.पा. (एमाले) र माओवादी के अलग भए
पिन माओवादी के ले समथन िफता निलने,
तर सरकारको िवरोध ग ररहने र राजनीितक
पमा समथन नभएको पिन भ ने तर
वैकि पक सरकार गठनको लािग अिव ासको
ताव पिन नराखेपिछ मैले संिवधानको
धारा १०० को उपधारा (१) बमोिजम
ितिनिधसभाको िव ास छ भ ने कुरा प
गन उपयु ठाने ँ । िमित २०७४।१।२७ को
लािग अिधवेशन आ ान भएकोमा मैले पेस
गरेको िव ासको मतउपरको ताव पा रत
हन सके न । त प ात् संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (२) बमोिजम ितिनिधसभामा
ितिनिध व गन दईु वा दईु भ दा बढी
दलह को समथनमा बहमत ा गन
स ने ितिनिधसभाको सद यलाई िमित
२०७४।१।३० गते साँझ ९:०० बजेस म
धानम ीमा िनयिु को लािग दाबी पेस
गन रा पितबाट आ ान भएकोमा कुनै पिन
सद यबाट य तो दाबी पेस हन सके न ।
यसपिछ रा पितबाट संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (३) बमोिजम ितिनिधसभामा
सबैभ दा बढी सद यह भएको दल नेपाल
क यिु न पाट (एमाले) को संसदीय दलको
नेताको हैिसयतले म िमित २०७४।१।३०
गते धानम ीमा पनु ः िनयु भएकोले
उपधारा (४) बमोिजम मैले तीस िदनिभ
िव ासको मत ा गनपन ु िथयो । धारा
७६ को उपधारा (३) को धानम ीको
पमा समथन नगरेको अव थामा िव ासको
मत ा हने अव था नभएकोले वैकि पक
सरकार गठनको माग श त गन संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
धानम ी िनयिु स ब धी ि या आर भ
गन िमित २०७४।२।६ मा मि प रषदबाट ्
िनणय भई रा पितसम िसफा रस गरेको
हँ । रा पितबाट संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (५) बमोिजम धानम ी िनयिु
गन योजनका लािग िमित २०७८ जेठ ७
गते साँझ ५:०० बजेस म ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गन स ने आधार ततु
गन आ ान गनभएको ु हो । राजनीितमा
किहलेकाही ँ अित िछटो प र यह
प रवतन ह छन् । धारा ७६ को उपधारा (३)
बमोिजमको धानम ीको पमा अ य कुनै
दलले मलाई समथन नगरेकोमा संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजमको
धानम ीमा िनयु हन जनता समाजवादी
पाट का ३२ जना सांसदको ् समथन
हने गरी उ दलका अ य ी मह थ
ठाकुर र संसदीय दलका नेता ी राजे
महतोबाट मलाई समथन भएको प ा
भएको एवं मेरो दलको १२१ जना सद य
भएकोले मैले ितिनिधसभामा िव ासको
मत ा गन स ने प आधार भएको हँदा
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम मलाई धानम ीमा िनयु गरी
पाउन रा पितसम दाबी पेस गरेको हँ ।
मैले धानम ीको दाबी पेस ग रसके पिछ
स बि धत दलबाट िनणय नै नगराई यि गत
पमा मेरो दलका के ही ितिनिधसभा
सद य तथा मलाई समथन गन जनता
समाजवादी पाट का संसद् सद यम ये
के हीको ह ता रसिहत िमित २०७८/२/७
मा नेपाली कां स
े का नेता शेरबहादरु देउवाले
73
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
१४९ जना ितिनिधसभाका सद यको
समथनमा धानम ीमा िनयु गरी पाउन
रा पितसम दाबी गनभएछ ु । नसके कोले संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
३. सरकारको गठन दलीय समथनबाट मा हने
हो; राजनीितक दलबाट िनवािचत सद यले
दलीय ि पको उ लङ् घन गरी दलीय
अनशु ासनिवपरीत सरकार बनाउने कुरामा
संल न हन िम दैन । दलको सद यको
हैिसयत वत हन नस ने हँदा ने.क.पा.
(एमाले) बाट िनवािचत सद यह ले
अक दलको नेतालाई धानम ी िनयु
गन गरेको ह ता रलाई मा यता निदन
रा पितसम अनरु ोध ग रएको िथयो ।
जनता समाजवादी पाट नेपालको तफबाट
पिन पाट का सद यह ले पाट को आचरण र
मयादािवपरीत ह ता र ग रएको बिु झएकोले
अ वीकृत गन उ पाट का अ य ी
मह थ ठाकुर र संसदीय दलका नेता ी
राजे महतोको ह ता रसिहतको प
रा पितसम पेस भएको रहेछ । यसरी
समथनकता भिनएका सद यह एक
अकामा दोहोरो परेका, दलको िनणयिवपरीत
एकले अक लाई समथन गरेको, दलबाट
मा यता निदन लेखी पठाइएकोले संिवधानको
धारा ८९ को ख ड (ङ) तथा राजनीितक
दलस ब धी ऐन, २०७३ को प र छे द ६ का
िवषयह समेतलाई यान िदँदै दाबीकता दवु ै
माननीय सद यह ले संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (५) बमोिजम ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गन स ने ठोस आधार
नदेिखएकोले धानम ीमा िनयिु गन दवु ै
माननीय सद यह को दाबी नपु ने भनी िमित
२०७४।२।७ मा रा पित कायालयबाट
िव ि काशन भएकोले मैले रा पितको
74
उ िनणयलाई वीकार गरे ँ । धारा ७६
को उपधारा (५) को धानम ी िनयु हन
(७) बमोिजम वतमान ितिनिधसभा िवघटन
गनबाहेक अक संवैधािनक िवक प िथएन ।
सोही संवैधािनक दािय व िनवाह गद िमित
२०७८।२।८ मा मि प रषदबाट ् भएको
िनणयसमेतको आधारमा ितिनिधसभा
िवघटन गरी अक ितिनिधसभाको िनवाचन
िमित २०७८/७/२६ र िमित २०७८/८/३
गते शु बार स प न गन गरी िनवाचनको िमित
घोषणा हन रा पितसम िसफा रस गरेको
हँ । सोही आधारमा स माननीय रा पितबाट
२०७८।२।८ मा ितिनिधसभाको िवघटन
भई िनवाचनको िमित घोषणा भएको छ ।
४. मलु कु ले अङ् गीकार गरेको दलीय यव था
हो । संिवधानको धारा ७४ मा नेपालको
शासक य व प बहलवादमा आधा रत
बहदलीय ित पधा मक सङ् घीय
लोकताि क गणत ा मक संसदीय शासन
णाली हने प छ । दलीय आधारमा
सरकार गठन गन संसदीय शासन णालीको
आधारभूत िवशेषता हो । दलीय यव थालाई
मजबतु बनाउन तथा आविधक िनवाचनलाई
यवि थत गन राजनीितक दलस ब धी ऐन,
२०७३ तथा िनवाचनस ब धी कानूनह
जारी भएका छन् । नेपालको राजनीितक
णालीले दलीय आधारभ दा बािहर गई
सरकार गठन र स चालनको स भावनालाई
वीकार गदन । संिवधान तथा राजनीितक
दलस ब धी ऐन, २०७३ मा कही ँकतै पिन
दलको सद यलाई दलको िनणयिवपरीत
काम कारबाही गन स ने छुट िदइएको
छै न । आ नो दलको नेताको िव
िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
ित पध दलको नेतालाई समथन गन, तर
आफू दलिभ ै रहेको भ ने ज तो अनैितक
र अराजनीितक काय गन छुट संसदीय
यव थामा हँदनै । दलका नीित, िवचार वा
िनणयह िच नबझ ु ेमा चिलत कानून तथा
दलकै िवधानबमोिजम दल प र याग गन वा
नयाँ दल गठन गनस मको अिधकार ह छ ।
तर दलिभ ै रहेर दलीय अनशु ासन नमा ने
तक हा या पद ह छ । आ नो दलको नेताले
धानम ीमा दाबी गरेकोमा िवप ी दलको
नेतालाई धानम ीको पमा समथन गन
र सो काय संिवधानअनक ु ू ल छ भ ने कुरा
संसदीय शासन णालीमा क पना नग रने
हँदा यो दल यागको अव था हो । दल
याग गरेको अव थामा संिवधानको धारा
८९(ङ) र राजनीितक दलस ब धी ऐन,
२०७३ बमोिजम य तो संसद् सद यको
पद रहँदनै । पद नै नरहने ितिनिधसभा
सद यले कसैलाई धानम ी पदमा समथन
गन स ने वा य तो मत गणना हन स ै न ।
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) को
अव थामा दलीय ि प नला ने कुरा संिवधान
र संसदीय शासन णालीको आधारभूत
मा यतािवपरीत ह छ । धारा ७६ को उपधारा
(५) को अव थामा दलीय अनशु ासन लागु
नहने हो भने सो कुरा प उ लेख भएको
हने िथयो । अपवादा मक यव था अपवाद
पमा उ लेख हनपु दछ । नेपाली काङ् ेस
र नेपाल क यिु न पाट (माओवादी के )
ले आ नो दलमा भने संिवधान र चिलत
कानूनबमोिजमको दलीय अनशु ासनको
पालना गन गराउने, तर नेपाल क यिु न
पाट (एमाले) र जनता समाजवादी पाट मा
िवभाजन याउने िनयतले दलका के ही
सद यलाई आफूितर समावेश गराई
धानम ीमा दाबी ग रएको काय संसदीय
शासन णाली र संिवधान ितकूल छ ।
५. रा पितबाट संिवधानको संर कको कत य
िनवाह भएको छ । संिवधानको धारा ६१
ले रा पितलाई संिवधानको पालना र
संर ण गनु मख ु कत य हने भनी तोके को
छ । संिवधानको धारा ६१ को उपधारा (२)
बमोिजम संिवधान र सङ् घीय कानूनबमोिजम
आ नो काय स पादन रा पितबाट हने हो ।
रा पित र उपरा पितको पा र िमक तथा
सिु वधास ब धी ऐन, २०७४ को दफा १६
मा रा पित र उपरा पितले आ नो पदीय
हैिसयतले स पादन गरेका काम कारबाहीको
िवषयमा िनज पदमा रहँदा वा सेवा िनवृ
भएपिछ िनजउपर मु ा चलाइने छै न भ ने
छ । संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम िव ासको मत पाउने आधार ततु
गरेको छ, छै न भनी रा पितबाट भएको
िनणयका िव मा अदालतमा उठाउन
सिकँ दैन ।
६. संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) को
सरकार बनाउन माग श त गनु संवैधािनक
िविध हो । धारा ७६ को उपधारा (३) को
धानम ीको पमा िव ासको मत नपाउने
प भएकोले मैले धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजमको सरकार िनमाणका लािग माग
श त गरेको हँ । धारा ७६ को उपधारा (३)
र उपधारा (५) बमोिजमका सरकार िनता त
िभ न-िभ न अव थाका सरकार हन् । धारा
७६ को उपधारा (३) को सरकार सबैभ दा
ठूलो दलको एकलौटी सरकारलाई अक
राजनीितक दलको समथन नहन स छ ।
तर धारा ७६ को उपधारा (५) को सरकार
75
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
संयु सरकार पिन हन स छ । जनता
समाजवादी पाट ले धारा ७६ को उपधारा
(३) को सरकारलाई िव ासको मतको लािग
आ ह गदा समथन नगरेकोमा पिछ धारा
७६ को उपधारा (५) को सरकार िनमाण
गन समथन िदएकोले मैले रा पितसम
दलीय आधारमा १५३ जना ितिनिधसभा
सद यको रहने कुरा उ लेख गरी धानम ी
िनयिु का लािग दाबी पेस गरेको हँ ।
७. राजनीितक ि थरताका लािग नयाँ जनादेश
अिनवाय छ । राजनीितक िहसाबले
कुनै प रणाम निदने ितिनिधसभा
पनु ः थापनाको माग भनेको प रणाम निदने
राजनीितक संरचनालाई िनर तरता िदनु
र ितिनिधसभाको अविध िनरथक पमा
बढाउनेबाहेक कुनै खास राजनीितक कारण वा
एजे डा देिखँदनै । यसैले संसद् पनु थापनाले
थप अ यौल, अि थरता र अराजकता मा
िसजना गन हँदा य तो िवषयमा अदालतले
वेश गनु हँदैन । िनवाचन सबैभ दा अ गामी
र लोकताि क िविध हो । रा य स चालनको
अि तम िनणयकता सावभौम जनता नै हन् ।
जनताले आफूमा अ तिनिहत सावभौमस ा
र राजक यस ाको योग गन य िविध
िनवाचन हो । जनताको अिभमत य
हने िनवाचनले लोकत लाई थप सु ढ र
प रप व बनाउँछ । नयाँ ब ने ितिनिधसभाले
ि थर सरकार र थािय व िदने छ ।
८. ितिनिधसभाको िवघटन सव च
अदालतको आदेशअनु प भएको छ ।
०७७-WC-००३७ सिहतका उ ेषणका
िनवेदनमा संवैधािनक इजलासबाट िमित
२०७७।११।११ मा “यस संिवधानबमोिजम
अगावै िवघटन भएकोमा बाहेक भ ने
76
वा यांशले ितिनिधसभा िनवाचनप ात्
धारा ७६ को उपधारा (१), (२), (३) र (५)
बमोिजम धानम ी िनयु हन नसके पिछ
वा िनयु भएका धानम ीले िव ासको मत
ा गन नसके पिछ ितिनिधसभाका अ
कुनै सद य धानम ी िनयिु हने िवक प
समा भएप ात् धारा ७६ को उपधारा
(७) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटन हने
संवैधािनक ावधान रहेको भ ने अथमा नै
बझु ाउँछ” भनी आदेशमा उ लेख भएबमोिजम
सरकार िनमाणस ब धी धारा ७६ बमोिजमका
सबै िवक पको योग भई वैकि पक सरकार
िनमाण हन नसके पिछ ितिनिधसभा
िवघटन भएकोले ितिनिधसभाको
िवघटन वाभािवक र संवैधािनक
छ।
९. जन अनमु ोदनको लािग जनतामा जाने िवषय
राजनीितक िवषय हो । ितिनिधसभाको
िवघटन गरी िनवाचनमा जाने िवषय िनता त
राजनीितक िवषय हो । ितिनिधसभाको
गठन वा िवघटन राजनीितक कारणह ले
ह छ । राजनीितक मा अदालत वेश
नगन संवैधािनक अ यास रहेको छ । संसद्
िवघटनका िवषयमा यसपूव अदालतमा पेस
भएका िववादमा अदालतले आ मसंयमता
अपनाई िववादको िकनारा गन गरेको हा ै
याियक अ यास रहेको छ । ितिनिधसभा
िवघटनस ब धी पिहलो रट (०५१ सालको
रट नं. २३०४) मा सव च अदालतबाट
“ धानम ीले राजनीितक कारण देखाई
ितिनिधसभा िवघटनको िसफा रस
गनभएको
ु देिखन आएकोले सो राजनीितक
कारणको औिच य वा पया ताको े िभ
अदालतले वेश गरी शि पथृ क करणको
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
िस ा तबमोिजम मू याङ् कन गन िम ने
देिख न” भनी या या भएको छ । िच बहादरु
के सी िव धानम ी शेरबहादरु
देउवासमेत भएको रट (२०५९ को रट
नं. ३५४२) मा “ ितिनिधसभा िवघटन
गरी नयाँ िनवाचन ारा जनादेश ा गन
जाने हो, यसको औिच य जाँ ने सावभौम
जनता नै हन्; धानम ी ारा ितिनिधसभा
िवघटनको िसफा रसमा िविभ न कारण
देखाइएको छ; सो कारणबारे अदालतले
याय िन पण गन कुरा आउँदैन” भनी
िस ा त कायम भएका छन् ।
१०. रट िनवेदन सफाहात िलई रीतपूवक
पेस हनपु दछ । संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (५) बमोिजम धानम ीमा दाबी
गदा उ धाराको उपधारा (२) बमोिजम
दलीय आधारमा समथन हनपु नमा पाट को
आिधका रक िनणय िबना ह ता र सङ् कलन
गरेको भनी धानम ी िनयिु का लािग
गरेको दाबीलाई आधार बनाई दायर िनवेदन
सफा हातबाट दायर गरेको भ न िम दैन । रट
िनवेदन कसैले िदने र अ कोही सनाखत
गरेर िनवेदक ब न िम दैन । सव च अदालत
िनयमावली वा कुनै कानूनले पिन सनाखत
गरेर िनवेदन िदने कुराको यव था गदन ।
रट िनवेदनमा पाँच जना सद यह को मा
ह ता र छ, यसरी सनाखत ग रने बेहोरा
पिन रट िनवेदनमा खल ु ाइएको छै न । य तो
बे रतको िनवेदनउपर सनु वु ाइ हन वा िनणय
हन स दैन । कुनै पिन कागजात जनु कामका
लािग योग ग रने हो, सो योजन खल ु ाई
सोही ढाँचा र रीतबमोिजम तयार ग रएको र
ह ता र ग रएको हनपु दछ । रट िनवेदन पेस
ग रएको भिनएको सनाखतमा ह ता र गन
सद य सङ् या कमशः घट् दै रट िनवेदनमा
ह ता र गन सद य सङ् या पाँचमा झरेको
छ । यसैले कुन कायका लािग कित जना
सद यको सहभािगता हो भ ने एिकन गन
सिकने अव था छै न ।
११. ितिनिधसभाको कायकाल अगावै िवघटन
भएकोमा बाहेक मा पाँच वष हने हो ।
संिवधानको धारा ८९ को ख ड (ग) ले
ितिनिधसभाको कायकाल वा राि य
सभाको पदाविध समा भएमा सङ् घीय
संसदका् सद यको थान र हने यव था
गरेको र धारा ८५ ले ितिनिधसभाको
कायकाल अगावै िवघटन हनस ने प रक पना
गरेको अव था छ । ितिनिधसभाको
िवघटन अगावै भएमा कायकाल ५ वष
नहन पिन स छ । संवैधािनक दािय व
पूरा गन िवघटनको िसफा रस ग रएको
हो । रट िनवेदनमा ितिनिधसभा िवघटनको
िसफा रस बदिनयतबाट अिभ े रत भ ने
आरोप कुनै आधार, माण र त यले
समथन गरेको नभई हचवु ा र का पिनक
छ । यस िवषयमा ह र साद नेपाल िव
धानम ी िग रजा साद कोइरालाको
रट (२०५१ सालको रट नं. २३०४) मा
सव च अदालतले या या ग रसके को
छ । सो आदेशमा भिनएको छः “दरु ाशय
भ ने कुरा अनमु ान गन कुरा होइन;
माणह बाट शंकारिहत पमा मािणत
भएको हनपु छ” । यसैगरी िच बहादरु
के .सी. िव धानम ी शेरबहादरु देउवा
भएको २०५९ सालको रट नं. ३५४२ मा
भिनएको छः “दरु ाशय मािणत हन त ययु
र यिु सङ् गत आधार हनपु छ; दरु ाशयपूण
काय हो भ ने मािणत हन कुनै खास
77
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
घटना त यगत पमा मािणत हनपु दछ;
ितिनिधसभा िवघटनका स ब धमा प
पमा िनवेदकह ले धानम ीको वैयि क
आचरण र बदिनयत भएको त य देखाउन
नसके को अव थामा बदिनयत ठहर गन
भरपद आधार, कारण र माण देिख न” ।
१२. कोिभड-१९ को सङ् मणको समयमै
यव थापन गरी िनवाचन स प न ग रने
छ । आगामी फागनु मिहनामा थानीय
तहको िनवाचन गन पन ह छ । िनवेदक
ी शेरबहादरु देउवाले यही भदौ मिहनामा
नेपाली काङ् ेसको महािधवेशन गन गरी
कायतािलका कािशत ग रस नु भएको छ ।
यसैले वा य सरु ाका मापद ड अपनाएर
िनवाचन गन सिकने हँदा िनवाचन हन नस ने
भनी ग रएको दाबी हचवु ा र आधारहीन छ ।
१३. अदालतले धानम ी िनयु गन
स दैन । िवप ी शेरबहादरु देउवाले दाबी
पेस गदा धानम ी िनयु गनसमेत माग
गनभएको
ु रहेछ । अदालतले संिवधान र
कानूनको या या गन हो, अदालत आफै ँ ले
यव थािपका वा कायपािलकाको भूिमका
िनवाह गन स दैन । यो िनता त राजनीितक र
कायपािलक य ि या हो । संिवधानको धारा
७६ ले धानम ी िनयिु गन अिधकार
रा पितबाहेक कसैलाई िदएको छै न ।
संिवधानले धारा ७६ को उपधारा (२) वा (३)
वा (५) बमोिजम रा पितले िनयु गरेका
धानम ी ित ितिनिधसभाको िव ास छ
वा छै न भनी परी ण गन अिधकार िदएको,
तर धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
िनयिु नै नभएको कुनै अव थामा परी ण
गन कुरा ितिनिधसभा वा अदालतबाट हने
कुनै प रक पना ग रएको छै न । धानम ीको
78
िनवाचन गन यव था िव मान संिवधानमा
रािखएको समेत छै न ।
१४. सव च अदालतलाई संिवधान र कानूनको
अि तम या या गन अिधकार रहेकोमा
सनु वु ाइमा इजलासको बनोटमै उठाउने
र मु ाको एक प ले समान यवहारको
माग गन ज ता अनपेि त अव था िसजना
भयो । संिवधानले वत , िन प र
स म यायपािलकाको यव था गरेकोले
अदालतको मयादा संरि त हनपु छ ।
१५. अत: संवैधािनक यव था, याियक अ यास,
संसदीय शासन णालीका आधारभूत
मा यता, सव च अदालतबाट ितपािदत
िस ा त तथा सरकार गठनका स दभमा
जारी मागदशनसमेत बमोिजम सावभौमस ा
स प न जनतालाई नै िनणायक भूिमका
िदने गरी भएको ितिनिधसभा िवघटनको
िसफा रस र सो िसफा रसबमोिजम भएका
काम कारबाहीह संिवधान तथा संसदीय
शासन णालीका मा यताअनु प भएको
हँदा रट िनवेदन खारेज ग रपाउँ भ नेसमेत
बेहोराको यथ स माननीय धानम ी ी
के .पी. शमा ओलीको िलिखत जवाफ ।
यथ रा पितको कायालयबाट पेस भएको
िलिखत जवाफको बेहोरा
नेपालको संिवधानको धारा ७४ मा नेपालको
शासक य व प बहलवादमा आधा रत बहदलीय
ित पधा मक सङ् घीय लोकताि क गणत ा मक
संसदीय शासन णाली हने भ ने कुरा प उ लेख
छ । दलीय आधारमा सरकार गठन गन संसदीय शासन
णालीको सबैभ दा मह वपूण आधारभूत िवशेषता
हो । दलीय यव थालाई मजबतु बनाउन तथा आविधक
िनवाचनलाई यवि थत गन राजनीितक दलस ब धी
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
ऐन, २०७३ तथा िनवाचनस ब धी कानूनह जारी
भएका छन् । संवधै ािनक तथा कानूनी पमा नेपालले
अपनाएको राजनीितक णालीमा दलीय आधारमा नै
सरकार गठन र स चालनको यव था ग रएको छ ।
दलीय ित पधाबाट नै ितिनिधसभाका सद यह
िनवािचत हने हँदा ती जन ितिनिधलाई दलको
अनशु ासनमा रा नको लािग संिवधानको धारा
८९(ङ) मा दल याग गरेमा सङ् घीय सांसदको ् पद
र हने यव था ग रएको छ । यसबाट नेपालको
संिवधानले राजनीितक दल, दलीय अनशु ासन र
दलीय ित पधालाई उ च मह व िदएको प
छ । मल ु क
ु को शासन यव थाको स चालनका लािग
आविधक िनवाचन ारा दलह को जनअनमु ोदन हने
र दलीय संरचनाको आधारमा धानम ी िनयु
हने, सरकार गठन तथा स चालन हने कुरा नै वतमान
संिवधानले अङ् िगकार गरेको राजनीितक णाली
हो । स माननीय धानम ीबाट मि प रषदक ् ो
िनणयबमोिजम िसफा रस भई रा पितसम िमित
२०७८/२/६ मा अनरु ोध भएबमोिजम संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (५) अनस ु ार संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (२) बमोिजमको कुनै सद यले
ितिनिधसभाको िव ासको मत ा गन स ने आधार
ततु गरी धानम ीको पदमा िनयिु का लािग दाबी
पेस गन रा पितबाट त कालीन ितिनिधसभाका
सद यलाई िमित २०७८/२/७ गते साँझ ५:००
बजेस मको समय िदई आ ान भई यस कायालयबाट
सोहीबमोिजम सूचना स ेषण भएको हो ।
रा पितको कायालयबाट जारी भएको
सूचनामा तोिकएको समयिभ ितिनिधसभाका
माननीय सद यह ी के .पी. शमा ओली र ी
शेरबहादरु देउवाले धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
सरकार गठनका लािग रा पितसम छु ाछु ै दाबीह
पेस हन आए । उ दवु ै दाबीकताको िनवेदनलाई
रा पितको कायालयमा दता गरी स माननीय
रा पितसम िनणयको लािग पेस भएकोमा
स माननीय रा पितबाट िमित २०७८/२/७ मा
िनणय भई सो िनणय नेपाल राजप मा कािशतसमेत
भएको छ । दाबीकता दवु ै माननीय सद यह का
समथनकता भिनएका सद यह एक-अकाको
दोहोरो परेका, दलको िनणयिवपरीत एकले अकालाई
समथन गरेकोसमेत देिखएको र स बि धत दलबाट
मा यता निदन लेखी आएकोसमेत देिखएको स दभमा
नेपालको संिवधानको धारा ८९ को ख ड (ङ) समेत
आकिषत हन स ने, राजनीितक दलस ब धी ऐन,
२०७३ को प र छे द ६ का िवषयह समेतलाई यान
िदँदै दाबीकता दवु ै माननीय सद यह ले संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गन स ने ठोस आधार नदेिखएकोले
उ उपधारा (५) बमोिजमका दाबीकता दवु ै माननीय
सद यह को दाबी नपु ने देिखएकोले धानम ी
पदमा िनयु गन िम ने देिखएन” भनी रा पितबाट
िनणय भएको िथयो ।
नेपालको संिवधानको धारा ६६ को उपधारा
(२) मा रा पितले आ नो अिधकार र कत यको
पालना गदा यो संिवधान वा सङ् घीय कानूनबमोिजम
कुनै िनकाय वा पदािधकारीको िसफा रसमा ग रने भनी
िकटानीसाथ यव था भएको कायबाहेक रा पितबाट
स पादन ग रने अ य जनु सक ु ै काय मि प रषदको
्
िसफा रस र स मितबाट हने छ, य तो िसफा रस र
स मित धानम ीमाफत पेस हने छ भ ने यव था
रहेको छ । संिवधानको पालक र संर कको पमा
रहने रा पितलाई संिवधानले नै के ही अिधकारको
वयं योग गनपन ु यव था गरेको छ । संिवधानको
धारा ७६ बमोिजमको धानम ी िनयु गदा
अपनाइने कायिविध एवं िनणयको लािग रा पितलाई
कुनै पदािधकारीको िसफा रस आव यक नपन र
रा पितबाट नै रा मख ु एवं संिवधानको पालक
र संर कको हैिसयतमा िनणय हने िवषय हो । धारा
79
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
७६ को उपधारा (५) मा उ लेख भएबमोिजम िनयु
धानम ीले िव ासको मत पाउन स ने आधार
छ वा छै न भनी एक न गन अिधकार र कत य वयं
रा पितको हो । धारा ७६(१), (२), (३) र (५) को
सरकार गठनको लािग रा पितलाई धानम ी वा
अ य कुनै िनकाय वा पदािधकारीको िसफा रस वा
मि प रषदको ् िनणय आव यक पदन ।
रट िनवेदक ी शेरबहादरु देउवाको दाबी
तथा सोसाथ संल न कागजातमा दईु वटा दलको मा
िनणय पेस भएको, अ य दलको प संल न नभएको
र ह ता रको िसलिसला निमलेको, ितिनिधसभा
सद यको दलीय हैिसयत नखल ु ेको अव थाको
िव मानता िथयो । अका दाबीकता ी के .पी. शमा
ओलीले आफूलाई समथन हने भनी पेस गरेको दलका
सद यह ले अका दाबीकतालाई समथन गरेको
देिखएको छ । यसरी उ दवु ै दाबी राजनीितक दलको
मा यता एवं दलका सद यले पालना गनपन ु अनशु ासन
तथा राजनीितक नैितकताअनक ु ू ल नदेिखएको
अव थामा य तो दवु ै दाबीलाई संवैधािनक तवरले
िव ासको मत पाउने िव सनीय आधार नदेखी दवु ै
दाबीकताको दाबी नपु ने गरी स माननीय रा पितबाट
िनणय भएको हो । त प ात् संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (७) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटन गन
र अक ितिनिधसभाको पिहलो चरणको िनवाचन
संवत् २०७८ साल काितक २६ गते शु बार र
दो ो चरणको िनवाचन संवत् २०७८ साल मंिसर
३ गते शु बार गन गरी िमित २०७८/२/८ को नेपाल
सरकार, मि प रषदक ् ो बैठकबाट िनणय भएको र सो
िनणयबमोिजम स माननीय धानम ीबाट िसफा रस
भई आएबमोिजम ितिनिधसभाको िवघटन गरी
िनवाचनको िमित तो ने काय िनणय रा पितबाट
भएको हो ।
कसैको िसफा रसिबना रा पित वयंबाट
संिवधानबमोिजम स पादन भएको कामकारबाही र
80
िनणय अदालतबाट बदर हन स दैन र अमूक यि लाई
धानम ी िनयिु गन गरी परमादेश जारी हन
स दैन । य तो माग गनु आफै ँ मा संिवधानिवपरीतको
िवषय हो भ ने प छ । रा ा य को हैिसयतमा
स माननीय रा पितबाट संिवधानको धारा ७६
बमोिजम भए गरेका कामकारबाहीका िवषयमा रट
े ािधकार आकिषत हने होइन र यो िवषय याियक
पनु रावलोकनको िवषय नभएकोले रट िनवेदक खारेज
ग रपाउँ भ नेसमेत बेहोराको यथ रा पितको
कायालयको िलिखत जवाफ ।
यथ िनवाचन आयोगको िलिखत जवाफ
िनवेदन दाबीको िवषयमा यस आयोगको के
क तो संल नता हो, आयोगको के क तो काम कारबाही
वा िनणयबाट िनवेदकको के क तो संवैधािनक तथा
कानूनी हक अिधकारको हनन भएको हो ? भ ने
स ब धमा िनवेदनमा कुनै कुरा उ लेख छै न । दाबी
िलँदा संल नता, िवप ी बनाउनपु नाको आधार र कारण
प सँग उि लिखत हनपु नमा यथ बनाउनपु नाको
आधार र कारण नखल ु ाइएकोले रट थम ि मै
खारेजभागी छ । नेपालको संिवधानको धारा २४५
मा िनवाचन आयोग रहने यव था र धारा २४६ मा
िनवाचन आयोगको काम, कत य र अिधकार तोक
रा पित, उपरा पित, सङ् घीय संसदका ् सद य,
देश सभाका सद य तथा थानीय तहका सद यको
िनवाचनको स चालन, रेखदेख, िनदशन र िनय ण
गन, िनवाचनको योजनका लािग मतदाताको नामावली
तयार गन, राि य मह वका िवषयमा जनमत सङ् ह
गराउने र िनवाचन आयोगको अ य काम, कत य र
अिधकार तथा कायिविध सङ् घीय कानूनबमोिजम
हने यव था छ । संवैधािनक एवं कानूनी दािय व
पूरा गनु िनवाचन आयोगको कत य हो । चिलत
कानूनबमोिजम तोिकएको िमितमा व छ, वत ,
िन प र भयमु वातावरणमा िनवाचन स प न
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
गनको लािग चिलत कानूनले तोके को ि याअनस ु ार
काय स पादन गनपन ु नै ह छ । िनवाचन आयोगले
संिवधान र कानूनबमोिजम सािधकार िनकायबाट
िनणय भई िनवाचनको िमित तोक आएपिछ चिलत
कानूनबमोिजम कायतािलका बनाई िनवाचन काय म
अगािड बढाउनपु न हँदा यस आयोगलाई िबनाकारण
िवप ी बनाई दायर भएको रट िनवेदन खारेज ग रपाउँ
भ ने यथ िनवाचन आयोगको िलिखत जवाफ ।
यथ ितिनिधसभाका स माननीय सभामख ु ी
अ नी साद सापकोटाले पेस गनुभएको िलिखत
जवाफको बेहोरा
नेपालको संिवधानको धारा ७६ बमोिजम
सरकार गठन गन स ने िवक प रहँदास म
ितिनिधसभा िवघटन हन नस ने भनी सव च
अदालतबाट समेत या या भइसके को छ । िमित
२०७८।१।२७ मा ितिनिधसभामा िव ासको मतको
लािग मतदान हँदा िव ासको मतका प मा ज मा
९३ मत र िवप मा १२४ मत परेपिछ संिवधानको
धारा १००(३) बमोिजम धानम ी के .पी. शमा
ओली पदबाट मु भएको र त प ात् स माननीय
रा पितबाट संिवधानको धारा ७६(२) बमोिजम
धानम ी िनयिु को लािग २०७८।०१।३०
गते साँझ ५:०० बजेस मको समय िदनभु एकोमा
सोबमोिजमको दाबी नपरेपिछ सोही िदन स माननीय
रा पितबाट संिवधानको धारा ७६(३) बमोिजम ी
के .पी. शमा ओलीलाई नै धानम ीमा िनयिु ग रएको
िथयो । यसरी संिवधानको धारा ७६(३) बमोिजम
िनयु धानम ीले धारा ७६(४) बमोिजम ३०
िदनिभ ितिनिधसभाबाट िव ासको मत िलनपु नमा
वहाँले िव ासको मत िलनु भएन । रा पितबाट िमित
२०७८।२।६ गते ग रएको आ ानमा संिवधानको
धारा ७६(५) बमोिजम धानम ी िनयिु स ब धी
िकया आर भ गन नेपाल सरकार मि प रषद् ारा
२०७८।२।६ मा िनणय भएको र सोबमोिजम
धानम ी िनयिु िकया आर भ हन स माननीय
धानम ीबाट अनरु ोध भई आएकोले संिवधानको
धारा ७६(५) बमोिजम धानम ी िनयिु गन
योजनका लािग २००८।२।७ गते साँझ ५:००
बजेस म ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन
स ने आधार ततु गन ितिनिधसभाका सद यलाई
आ ान गनभएको ु िथयो । सो आ ानबमोिजम माननीय
शेरबहादरु देउवालाई ितिनिधसभाका १४९ जना
सद यले समथन गरी संिवधानको धारा ७६(५)
बमोिजम धानम ीमा िनयु गन िमित २०७८।२।७
गते साँझ ५:०० बजेिभ दाबी ततु भएको
छ । बहमत सद यको समथनमा दाबी पेस गदा पिन
धानम ीमा िनयु नग रनु संिवधानिवपरीतको
काय हो । ितिनिधसभामा १४९ जना सद यको
समथनसिहत धारा ७६(५) बमोिजम धानम ीमा
िनयिु गन माननीय शेरबहादरु देउवाको दाबी ततु
भएपिछ िव ासको मत ा गन स ने आधार परी ण
गन थल भनेको ितिनिधसभा मा हो । रा पितलाई
िव ासको मत ा गन स ने आधारको परी ण गन
अिधकार धारा ७६(५) तथा धारा ६६ ले निदएकोले
रा पितको िनणयसमेतका काय गैरसंवैधािनक छ ।
दवु ै दाबी नपु ने भनी स माननीय
रा पितबाट िमित २०७८ जे ८ मा ग रएको िनणय
संिवधानिवपरीत भई यो कायले संिवधानको धारा ६१
को उपधारा (४) बमोिजम संिवधानको पालन र संर ण
गन कत यबाट रा पित िवमख ु भएको देिख छ ।
धारा ७६(५) बमोिजमको आधार पूरा गरी १४९
जना ितिनिधसभाको सद यह को ह ता रसिहत
धानम ीमा दाबी ततु ग रएकोमा िववाद िसजना
गरी रा पितले आ नो े ािधकारभ दा बािहरको
उठाई ितिनिधसभा नै िवघटन गन काय संवैधािनक
नैितकता (Constitutional Morality), संवैधािनक
व तिु न ता वा िन प तावाद (Constitutional
81
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
objectivity), संवैधािनक सशु ासन तथा वैधािनक
संवैधािनक िव ास (Constitutional Governance
and Legitimate Constitutional Trust), तथा
संवैधािनक सं कार वा यवहारवाद (Constitutional
Culture and Pragmatism) समेतको ट (३५) ी सिु नल पोखरेल र (३६) ी योगे बहादरु
बिखलाप छ । संसदीय अ यास एवं संसदीय णाली
तथा हा ै आ नै मल ु क
ु को िवगतको पर परामा
अिधवेशन आ ान गदा, थगन गदा एवं ितिनिधसभा
िवघटन गदा सभामख ु सँग परामश गन चलन रहेकोमा
अिहले कुनै परामश ग रएन । धानम ी िनयिु हने
आधारसिहतको रट िनवेदकको दाबी उपयु नै रहेको
छ; ितिनिधसभा पनु थािपत हनपु दछ भ नेसमेत
यथ ितिनिधसभाको स माननीय सभामख ु को
िलिखत जवाफ बेहोरा ।
बहस र बहस नोट
िमित २०७८/३/९ गतेदेिख ार भ भएको
छलफलका ममा रट िनवेदकह का तफबाट यस
इजलाससम उपि थत िव ान् व र अिधव ाह ः
(१) ी कृ ण साद भ डारी, (२) ी महादेव साद
यादव, (३) ी श भु थापा, (४) ी ीह र अयाल,
(५) ी बि बहादरु काक , (६) ी ह रहर दाहाल,
(७) ी ह र साद उ ेती, (८) ी बाबरु ाम कुँवर, (९)
ी सितशकृ ण खरेल, (१०) ी गोपालकृ ण िघिमरे,
(११) ी मिु नारायण धान, (१२) ी ेमबहादरु
खड् का, (१३) ी रमणकुमार े , (१४) डा. ी
च का त वाली, (१५) ी वोणबहादरु काक , (१६)
ी गा धी पि डत, (१७) ी िमिथलेश कुमार िसंह,
(१८) ी शेरबहादरु के .सी., (१९) ी खगे साद
अिधकारी, (२०) ी सिवता भ डारी वराल, (२१) ी
बाबरु ाजा जोशी, (२२) ी नरह र आचाय, (२३) ी
उमेश गौतम, (२४) ी यदनु ाथ खनाल तथा िव ान्
अिधव ाह ः (२५) ी गोिव द साद शमा ब दी,
(२६) ी िटकाराम भ राइ, (२७) ी ख मबहादरु
82
खाती, (२८) डा. ी िभमाजनु आचाय, (२९) ी
लिलतबहादरु ब नेत, (३०) ी पदम रो का, (३१)
ी शंकर सवु ेदी, (३२) ी सीताराम के .सी., (३३)
ी एगराज पोखरेल, (३४) डा. ी िदनमिण पोखरेल,
अिधकारीले बहस िजिकर गनभयो ु । इजलाससम
उपि थत भई बहस गनहने ु िव ान् व र अिधव ा
र िव ान् अिधव ाह सिहतले संयु पमा
िलिखत बहस-नोट पेस गनभएको ु छ । रट िनवेदक
उमाका त चौधरीसमेतका तफबाट डा. ी िशवकुमार
यादवसमेतका ३ जना िव ान् अिधव ाह ले पिन छु ै
बहस नोट पेस गनभएको ु छ33ª । उपयु उि लिखत
बहस र बहस नोटह मा रट िनवेदकको मागबमोिजम
आदेश जारी हनपु दछ भनी मु यतः िन नानस ु ारका
बदुँ ाह ततु गनभएकोु पाइयोः
१. संिवधानको धारा ७७ को उपधारा (१)
को ख ड (ख) मा “धारा १०० बमोिजम
िव ासको ताव पा रत हन नसके मा”
धानम ीको पद र हने यव था छ ।
धारा ७६ को उपधारा (२) को धानम ी
के .पी. शमा ओलीले िव ासको मत िलन
नसके पिछ संसदीय पर पराअनस ु ार तु त
राजीनामा िदनपु नमा यसो ग रएन ।
नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(३) बमोिजम पनु : धानम ीमा िनयु
के .पी. शमा ओलीले सोही धारा ७६(४)
बमोिजम िव ासको मत िलनपु नमा िनज
वयंले आफूलाइ िव ासको मत ा हने
अव था नभएको वीकार गरी वैकि पक
सरकार गठनको लािग माग श त गनभएको ु
छ । यसबाट िव ासको मत िलन नचाहेको
वा समपण (Surrender) गरेको भ ने ट
33 ªयसरी संयु पमा बहस नोट पेस गनु हने िव ान् व र
अिधव ा तथा अिधव ाह को नामावली यो आदेशको अनुसूची
१क. र १ख. मा उ लेख छ ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
छ । िव ासको मत निलनु पदमु हनु हो ।
िव ासको मत िलन नसके का धानम ीको
िसफा रसमा रा पितले संिवधानको धारा
७६ उपधारा (५) को ि या सु गरेकोले
िनजले पनु : धानम ी िनयिु को दाबी गन
िम दैन ।
२. रा पितको िव ि मा दाबीकता
ितिनिधसभा सद य शेरबहादरु देउवाको
तफबाट १४९ जना ितिनिधसभाका
सद यको ह ता र भएको त यलाइ
वीकार ग रएको छ । य तो आधार पेस
भएपिछ रा पितलाइ रो ने (Choice गन)
ठाउँ छै न । रा पितको िनणयमा दाबीकता
दवु ै माननीय सद यह का समथनकता
भिनएका सद यह एक अकाको दोहोरो
परेका, दलको िनणयिवपरीत एकले अकालाइ
समथन गरेकोसमेत देिखएको र स बि धत
दललाइ मा यता निदन लेखी आएको
स दभमा नेपालको संिवधानको धारा ८९
को ख ड (ङ) र राजनीितक दलस ब धी
ऐन, २०७३ को प र छे द – ६ आकिषत हने
भनी िव ासको मत ा हने आधार नभएको
भिनएको छ । दाबीकता शेरबहादरु देउवालाइ
ितवादको अवसर नै निदइ गरेको िनणय एवं
िव ि अप रप व छ । धारा ८९ को ख ड
(ङ) आकिषत हन सङ् घीय कानूनबमोिजम
िविभ न ि या पूरा गरी दल याग गरेको
सूिचत गनपन ु ह छ, यो ि या पगु ेको
छै न । कारबाही गरी िनकािलएको वा दल
यागको ि या पु याउने कुरा रा पितले
िनणय गन काय होइन । मह त ठाकुर, राजे
महतोसमेतसँग राित नै कसरी सूचना आदान
दान भयो भ ने खु दैन । रा पितले
कसै ित राजनीितक प धरता रा न हँदनै ।
३. संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) नयाँ
यव था भएकोले यसमा दलको समथन
चािहने नचािहने कुरा यिकन गनपछु । धारा
७६ को उपधारा (५) मा “उपधारा (२)
बमोिजमको कुनै सद य” भ नक ु ो अथ
“ ितिनिधसभाको सद य” भनी बु नपु छ ।
यसमा दलको समथन चािहँदनै । धारा ७६
को उपधारा (५) को ि यामा दलीय िनदशन
(ि प) ला दैन । लोकताि क सरकार सीिमत
सरकारको अवधारणामा आधा रत ह छ ।
रा पितलाइ असीिमत अिधकार संिवधानले
दान गरेको छै न । धानम ी कसलाइ छा ने
नछा ने संसदको ् िवशेषािधकार हो । यसैले
धारा ७६ को उपधारा (५) को ि यामा
संसद् सँगसँगै ह छ । यो ि यामा रा पितले
िन प ता अपनाउनु पदछ । िव ासको मत
ा गन आधार पेस गनपन ु कुरा पूवसत
हो । ितिनिधसभाका १४९ जनाको
ह ता र बझ ु ाएपिछ पूवसत पूरा भएको छ ।
दलिभ शासन गन अिधकार रा पितमा
छै न । बहमत सद य १४९ जनाले ह ता र
गरेपिछ यसको उसको भनी रा पितले भ न
िम दैन । संिवधानको धारा ९९ मा “सङ् घीय
संसदको् कुनै सदनमा िनणयका लािग ततु
भएको जनु सक ु ै तावको िनणय उपि थत
भई मतदान गन सद यह को बहमतबाट
हने छ” भ ने उ लेख छ । ह ता रकतालाइ
मतदानको अिधकारबाट बि चत गन
िम दैन । संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(५) को ि या पूरा नगरी िवघटन गनु
सव च अदालतको िमित २०७७।११।११
को निजर िवपरीत हन जा छ । धारा ७६
को उपधारा (५) को ि या धानम ी
र रा पितबाट पूरा हन िदइएन । यो काय
83
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
बदिनयतपूण र असंवैधािनक छ । चनु ावको
कुरा बहाना हो, स ा ल बाउने िनयत राखी
असंवैधािनक र वे छाचारी काय भएको
छ । ितिनिधसभाका सद यह को हक हनन
भएको छ । “Consideration of irrelevant
facts and non-consideration of
relevant facts amounts misuse of
discretionary power or arbitrary use
of power” भिन छ । के .पी. शमा ओलीले
फे री उ मेदवारी िदने र िनजलाई समथन
गनपनु िनणय दलिभ भएको छै न ।
४. संिवधानको धारा ६६ को उपधारा (२) मा
“रा पितबाट स पादन ग रने अ य जनु सक ुै
काय मि प रषदको ् िसफा रस र स मितबाट
हने” भनी उ लेख छ । रा पितको अ य त
सीिमत अिधकार छ । धानम ीको
िसफा रसमा गरेको कायको स ब धमा
याियक पनु रावलोकन िवगतमा धानम ी
मनमोहन अिधकारीको मु ामा पिन भएको
छ । अ पिन धेरै उदाहरण छन् ।
५. सव च अदालतको िमित २०७७।११।११
को फै सलामा अिहलेको यव थालाई िविश
संसदीय यव था भिनएको छ । संसद्
िवघटन गन िवशेषािधकार धानम ीलाइ
छै न । संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(७) ले वैकि पक सरकार गठन हने
अव था रहेस म ितिनिधसभा िवघटन गन
पाइँदैन । धानम ीले आ नो ितकूल
अव था देखेपिछ िवघटनको िसफा रस
गरेको र रा पितले दलीय उ े यले संसद्
िवघटन गरेकोले दरु ाशययु ठहर गनपन ु
हो । ितिनिधसभाका १४६ जना सद य नै
अदालतमा आइ िनवेदन गरेको र उ सं या
त काल कायम रहेको सद य सं याको
84
बहमतभ दा बढी भएकोले िनवेदक शेरबहादरु
देउवालाइ धानम ीमा िनयिु गनु भनी
परमादेश जारी हनपु दछ ।
६. नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(५) मा बा या मक कृितको यव था छ ।
दाबीकता ितिनिधसभाका सद य शेरबहादरु
देउवाको प मा ितिनिधसभामा हाल कायम
रहेका २७१ म ये १४९ सद यको ह ता र
छ । बहमत सद यको ह ता र भएबाट
िव ासको मत ा गन स ने आधार ट
छ । यस अव थामा िनवेदक शेरबहादरु
देउवालाइ िनयिु गनु रा पितको कत य हन
जा छ । उ ७६ को उपधारा (५) को
ि याको लािग दलको समथन चािहने
यव था छै न । रा पितले दलको
समथन खो न िम दैन । रा पितलाइ
संिवधानले ज माएको हो र संिवधानको
पालन गनपदछु । रा पितलाई संिवधानले
िदएको अिधकारभ दा बढी अिधकार हन
स ै न । रा पितले म यराित सूचना आदान
दान गरी दलबाट िनवेदन मागी मागी
िनणय गरेकोले रा पितको काय कलिु षत
मनोिव ानबाट िनदिशत भएको र बदिनयत
छ । रा पितको अिधकार स ब धमा
ीलंकाको सव च अदालतले Sugatpala
Mendis v. Chandraika Kumartunga
को मु ामा “संिवधानको धाराबाट नै
रा पितको पद िसजना भएको हँदा य तो
रा पितलाइ संिवधानले जित अिधकार
दान गरेको छ सोको सीमा र प रिधिभ
रहेर नै िनजले आ नो अिधकारको योग
गन स छ । असीिमत अिधकारको योग गन
पाउँछ भनी मा न सिकँ दैन” भनी या या
गरेको छ । नेपालको सव च अदालतले
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
पिन शाही आयोग गठनस ब धी मु ामा
संिवधानले गरेको यव था र िनधारण
गरेका िवषयव तल ु ाइ उ लङ् घन गनु
संिवधानिवपरीत ह छ भनी राजालाइ
असीिमत अिधकार योग गन रोक लगाएको
पाइ छ ।
६. धानम ी के .पी. शमा ओलीले धारा
७६ को उपधारा (२) को धानम ी हँदा
ितिनिधसभाको िव ास गमु ाएको, धारा
७६ को उपधारा (३) को धानम ी हँदा
मौजदु ा सरकारलाइ िव ासको मत ा हने
द ो राजनीितक आधार नदेिखएको भनी
धारा ७६ को उपधारा (५) को धानम ी
िनयिु ि या ार भ गन रा पितसम
अनरु ोध गरेबाट िनजले ितिनिधसभाको
िव ास गमु ाएको अव था छ । दइु दइु पटक
ितिनिधसभाको िव ास गमु ाएको यि ले
संसद् छ ने गरी र दाबीकता शेरबहादरु
देउवालाइ रो ने गरी िखचोला गन संसद्
िवघटनको िसफा रस गरेको हो ।
७. धारा ७६ को उपधारा (५) ले
ितिनिधसभाका येक सद यह लाइ
वैकि पक सरकार ब न स ने आधार खो न
स ने गरी िवशेषािधकार दान गरेको छ ।
राजनीितक दलस ब धी ऐन, २०७३ को
दफा २८ को पूवाव था िव मान नभई कुनै
पिन सद यलाइ दलीय िनदशन (whip)
ला न स ै न । राजनीितक दलस ब धी
ऐन, २०७३ को दफा ३२ मा िन काशन
गनअिघ
ु स बि धत दलको के ीय सिमितले
सद यलाइ आ नो सफाइ पेस गन मनािसब
मौका िदनपु न ह छ, यसका ि या तोिकएका
छन् । यो ि या पूरा भएको छै न । दलीय
िनदशन जारी भएको पिन छै न ।
८. धारा ७६ को उपधारा (४) अिधकारको
कुरा (Right) नभई िव ासको मत िलनपु न
Obligation हो, Obligation लाइ waive
गन सिकँ दैन । Obligation पूरा नगरेको
अव थामा धानम ीलाइ रा पितले
Dismiss गनपन ु ह छ । धानम ीलाइ
ितिनिधसभाको िव ास नरहेको ि थितमा
त काल वत: पदमु ह छ । संसदको ्
िव ास निलइ शासनको अिधकार हँदनै ।
धानम ीले राजीनामा निदए पिन िमित
२०७६।२।६ मा िसफा रस गनासाथ
Caretaker धानम ी मा हो । अब धारा
७६ को उपधारा (४) मा फिकन िम ने ठाउँ
छै न । धानम ीले िव ासको मत िलन म
सि न भनी धारा ७६ को उपधारा (५) को
ि या सु गन िसफा रस गन धानम ी
आफै ँ ले दाबी गन िम दैन । रा पितको
कत य संिवधानको संर ण गनु हो, बाधा
अवरोध खडा गनु पदको मयादाअनस ु ार
हँदैन । रा पितलाइ कुनै Choice छै न,
यो Constitutional Obligation भएकोले
काया वयन गनपन ु बा यता छ । धारा
७६ को उपधारा (५) बमोिजम िनयु
धानम ीले ितिनिधसभाको िव ास ा
गन नसके मा मा धारा ७६ को उपधारा (७)
आकिषत ह छ । सव च अदालतमा दता
भई िवचाराधीन अव थामा रहेको कुरामा
रट िनवेदकलाइ िनवेदन िफता िलनु भनी
धानम ीले सावजिनक पमा य
गनभएको
ु कुरा याियक कायमा ह त ेप हो ।
रा पितको काय वा िनणय िव याियक
परी ण ह छ । िमित २०७७।११।११ को
फै सलाले पिन रा पितको िनणय बदर भई
परमादेश जारी भएको छ । ितिनिधसभाका
85
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
सद यलाइ धारा ७६ को उपधारा (५) ले
Free voting को अिधकार िदएको छ ।
९. धारा ७६ को उपधारा (५) ले दल असफल
हँदा िसङ् गो णाली नै असफल हनु हँदैन भ ने
अवधारणा िलएको छ । धारा ७६ को उपधारा
(५) को कुरामा दलको समथन अिनवाय
छै न, ि प पिन ला दैन । दाबीकता शेरबहादरु
देउवाले पेस गरेको समथकको ह ता रको
कागजातमा के रमेट भएको र रीत नपगु ेको
भिनएको छ । सो कुरा रा पितको िनणयमा
उ लेख छै न । रा पितले १४९ जनाको
ह ता र भएको वीकार गरी स नु भएको
छ । अदालतमा आइ १४६ जनाले सनाखत
गरी तारेखमा बसेकोले ह ता रलाइ अ यथा
भ न िम ने अव था छै न ।
१०. रा पित र उपरा पितको पा र िमक तथा
सिु वधास ब धी ऐन, २०७४ को दफा १६ को
यव थाअनस ु ार रा पितलाइ संिवधानले
सिु पएको िज मेवारी पूरा गन िसलिसलामा
आ नो पदीय हैिसयतले स पादन गरेका
काम कारबाहीको िवषयमा िनज बहालमा
रहँदा वा सेवा िनवृ भएपिछ िनजउपर मु ा
चलाइन नसिकने भनी िलिखत जवाफमा
िलइएको िजिकर संिवधानको भावनाअनक ु ूल
छै न । ऐनको दफा १६ देखाएर गैरसंवैधािनक
र गैरकानूनी कायले उ मिु पाउने हँदनै ।
शाही आयोगको मु ामा राजाले गरेको कायको
स ब धमा याियक पनु रावलोकन हने फै सला
भएको छ । रा मख ु लाई िववादमा याउन
नहने, उसको कायस ब धमा उठाउन
नहने सामा य मा यता हो, यो िनरपे
मा यता होइन । याियक पनु रावलोकन
गन यायपािलकाको अ तिनिहत अिधकार
हो भनी ीकृ ण सवु दे ीसमेत िव
86
रा पित ी रामवरण यादव भएको मु ामा
िस ा त कायम भएको छ । संिवधानको
Letter & Spirit को आधारमा उहाँ पदमु
भएको मा नपु दछ । िव ासको मत ा गन
नस ने भनी आ मसमपण गनले धारा ७६
को उपधारा (५) को ि यामा सामेल हन
नैितकताले पिन िम दैन । संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (३) बमोिजम िनयु
धानम ीले िव सको मत िलन सि दन
भनी संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(५) को ि याको लािग िसफा रस गरेकाले
सो ि यामा िनजको दाबी पु न स ै न ।
िनवेदक शेरबहादरु देउवाले १४९ जना
ितिनिधसभाका सद यको ह ता रसिहत
दाबी गरेको हँदा िनज एक मा उ मेदवार हो
। धारा ७६ को उपधारा (५) को ि यामा
दलीय समथन आव यक ह छ भनी अथ गन
हो भने धारा ७६ को उपधारा (२) र (५) िबच
कुनै अ तर बाँक रहँदैन । एउटा धारालाइ
िन तेज हने गरी या या गनु कानून
या याको िस ा तिवपरीत ह छ । िनजी
िवधयेक पेस गन दलको समथन चािहँदैन ।
अिव ासको ताव पिन दलको समथनिवना
दता गन सिक छ । दलको समथन नभए पिन
ितिनिधसभाका सद यले कितपय काय
विववेकबाट गन स ने ह छ । सोही कारणले
िनदलीयता भयो भनी अथ गन िम दैन ।
११. रा पितको कायालयको िमित २०७८।२।७
को िव ि मा ने.क.पा. (एमाले) बाट िनवािचत
सद यह ले अक दलका उ मेदवारको
प मा ह ता र गरेका सद यह लाइ
मा यता निदन लेखी आएको र जनता
समाजवादी पाट , नेपालको तफबाट पिन
पाट का सद यह ले पाट को आचरण र
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
मयादािवपरीत ह ता र ग रएको बिु झएकोले
यसलाइ अ वीकृत हन प ा भएकोले
दाबीकताका समथनकता सद यह
एक अकामा दोहोरो परेको भिनएको
छ । रा पितले यसरी एकतफ सूचनाको
आधारमा िनणय गन िम दैन । अदालतमा
पेस भएको िनवेदन १४६ जनाले नै िदएको
र येक पानाको ब द-ब दमा सही गन
स भव नभएकोले सनाखत कागज गरेको
हो । शेरबहादरु देउवालाइ धानम ीमा
समथन गन गरी ह ता र भएको कागजमा
कसैको नाम िज ला ज ता बेहोरा
स चाइएको छै न । म सं या िमलाउन
एउटा सामा य सधु ार ग रएको हो । अक
योजनको सहीछाप भएको कागज पेस गरेको
होइन । यसअिघ पिन संवैधािनक इजलासबाट
ग भीर संवैधािनक या याको समावेश
भएको भनी िवघटनको मु ामा े ािधकार
वीकार ग रएकोले संवैधािनक इजलासमा
ततु मु ा दता भएकोले े ािधकार रहेको
छ।
१२. पाँच वषअगावै िछटो िछटो िवघटन गदा
िविभ न ित बेहोनपछ ु भ ने उ े यले यो
धारा ७६ को उपधारा (५) र (७) बनेको छ ।
िव ासको मत ा गन नस ने धानम ीले
धारा ७६ को उपधारा (५) को धानम ीमा
दाबी गन र संसद् िवघटन गन िसफा रस
गनसमेतका काय संिवधानमािथको
बलिम याइ हो । य तो वे छाचारी काय
गन अिधकार धानम ी र रा पितलाइ
छै न । संिवधानका धाराह िनि य नहने
गरी Harmonious Interpretation
गनपछु । संसदमा ् िव ासको मत िलने कुरा
Mandatory provision हो । िव ासको मत
िदने निदने सावभौम संसदको ् अिधकार हो ।
धानम ीको पद र नगरी धारा ७६ को
उपधारा (५) को ि या सु ग रएको छ ।
१३. नेपालको संिवधानको धारा १३३ को उपधारा
(३) को ितब धा मक वा यांशबमोिजम
संसदको् िवशेषािधकार, धारा ५५ बमोिजम
रा यका िनदशक िस ा त, नीित तथा
दािय वको िवषय काया वयन भए नभएको
ज ता सीिमत िवषयमा मा अदालतमा
उठाउन नपाइने संवधै ािनक यव था
छ । अिववेक , दरु ाशयपूण, त यको िु टपूण
योग गरी भएको िनणयमा विववेक य
े ािधकारमा पिन याियक पनु रावलोकन
ह छ।
१४. ितिनिधसभाका बहमत सद य अथात्
१४९ सद यको ह ता र वा समथन भएको
त यमा दवु ै प को मख ु िमलेको छ । बहमत
सद यको समथन शेरबहादरु देउवालाइ
रहेकोमा िववाद नभए पिन रा पितको
िनणयमा संिवधानको धारा ८९(ङ) समेतको
रहेको देखाइएको छ । धारा ८९(ङ) को
यव था रा पितसम िनवेदन पठाएकै
आधारमा वत: काया वयन हने यव था
होइन । दलीय िनदशन (ि प) ला ने संसदमा ्
हो । न त ि पको सूचना ितिनिधसभाका
सद य कसैलाइ िदइएको छ; न ि प जारी
नै भएको छ । ि प उ लङ् घन भएको, सो
उ लङ् घनको कारणले कारबाही ि या
सु गरेको वा कुनै सजाय गन िनणय गरेको
भ ने के ही देिखँदैन । दलीय िनदशन (ि प)
को िव मतदान गरेको कारणले य तो
मतले मा यता नपाउने कानूनी यव था कुनै
पिन देशमा छै न । ब ि पको उ लङ् घन गरी
मतदान गरेकोमा मा यता पाएको उदाहरण भने
87
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
पया छन् । दाबीकता शेरबहादरु देउवालाइ
बहमत सद यको समथन रा पितसम
जाँदा पिन िथयो, आज पिन छ । िव ास वा
अिव ासको जाँचसमेत यि गत मतको
आधारमा िनि त हने हो । िव ासको मत
िलन सि न भनेको अक िदन नै िव ासको
मत िलन स छु भनी संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (५) को ि यामा सामेल हनु
भनेको संिवधान ितको जालसाजी (Fraud
on constitution) हो । संसदीय अ यासमा
संसदको ् अिधवेशन थगन गन, आ ान गन
र संसद् िवघटन गनअिघ
ु सभामख ु को परामश
िलने चलन छ । तर रा पितले संसदको ् के .पी. शमा ओलीकै िसफा रसको आधारमा
िवघटन गदा सभामख ु सँग परामश ग रएको
छै न ।
१५. भारतको सव च अदालतले SR Bommai
v Union of India, (1994) को िववादमा
“A Chief Minister’s refusal to test
his strength on the floor of the
assembly can well be interpreted
as prima facie proof of his no longer
enjoying the confidence of the
legislature, If then an alternative
Ministry can be formed” भनेको छ । यो
कुरा अिहलेको िववादमा ासङ् िगक बनेको
छ । “Without highly cogent material,
it would be wholly irrational for
constitutional authority to deny the
claim made by a majority to form the
Govt.” भनी भारतको सव च अदालतबाट
Rameshwar Prasad v Union of
India, (2006) को िववादमा समेत या या
भएको छ ।
१६. धानम ी के .पी. शमा ओली वयंले
88
ितिनिधसभाको िव ास ा नहने
वीकारेपिछ िनजबाहेक ितिनिधसभाको
अ य सद यको दाबीलाई मा ि गत
गनपनमा
ु धानम ी ओलीको दाबीसमेतलाई
यानमा राखी रा पितले आ मिन िनणय
गनु भएकाले बदरभागी छ । अक प को
ितदाबी वा ितउ रसरहको प लाई
आधार बनाई िनवेदक शेरबहादरु देउवाको
दाबीलाई अ वीकार गन िवशेषािधकार
रा पितलाई छै न । िनवेदक शेरबहादरु
देउवाको दाबी नपु ने ठहर गरी सरकार
िनमाण हन नसके को भ ने कारण देखाइ
ितिनिधसभाको िवघटन ग रनु दरु ाशयपूण
छ । बहमत अथात् १४९ जना सांसदह् को
समथनसिहतको ह ता रलाई कुनै व तगु त
आधारिबना रा पितबाट अ वीकार गन
िम दैन ।
१७. संिवधानको धारा ७६(५) ले दलीय
भूिमकाभ दा ितिनिधसभाका सद यह को
भूिमकालाई धानता िदइ िवशेष यव था
गरेको हो । यसमा पिन दलको िनय ण हने
हो भने संिवधानको अप या या हन पु छ ।
संिवधानले िदएको यो अिधकारलाई िनय ण
र सङ् कुचन गन मनसाय संिवधानमा कही ँकतै
अिभ य भएको पाइँदनै । ितिनिधसभाको
जो कोही सद यले िव ासको मत ा गन
आधार ततु गरेमा य तो ितिनिधसभाको
सद यलाई धानम ी िनयिु गनपन ु
बा या मक संवैधािनक यव था रहेको
पाइ छ । ीलंकाको सव च अदालतले
Sugatpala Mendis v Chandraika
kumartunga को मु ामा “संिवधानको
धाराबाट नै ीलंकाका रा पितको पद
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
िसजना भएको हँदा य तो रा पितलाई
संिवधानले जित अिधकार दान गरेको
छ, सोको सीमा प रिधिभ रहेर आ नो
अिधकारको योग गन स छ, संवैधािनक
सीमा वा प रिध नाघेर रा पितले असीिमत
अिधकार योग गन पाउने मा न सिकँ दैन”
भनी या या गरेको छ । िव ासको मतको
परी ण ितिनिधसभाले गन हो, रा पितले
होइन ।
१८. संसदीय यव थाको जननी मािनने
बेलायतमा आफूले अिघ सारेको िवषयव तु
परािजत भए संसद्को समथन नै रहे पिन
धानम ीबाट राजीनामा िदने चलन छ ।
सन् २०१६ मा बेलायत यरु ोिपयन यिु नयनमा
ब ने िक नब ने भ ने जनमत सङ् हमा
आ नो प परािजत भएपिछ धानम ी
डेिवड याम नले राजनीितक नैितकता
अपनाएर राजीनामा िदए । हा ा धानम ीले
यो नैितकता देखाउनु भएन ।
स माननीय सभामख ु बाहेकका अ य
सबै यथ ह का तफबाट उपि थत (१) िव ान्
महा यायािधव ा ी रमेश बडाल, िव ान् नायब
महा यायािधव ाह ः (२) ी पदम साद पा डेय, (३)
ी िव राज कोइराला, (४) ी टेकबहादरु िघिमरे, (५)
ी यामकुमार भ राई, िव ान् सह यायािधव ाह ः
(६) ी गोपाल साद रजाल, (७) ी स जीवराज
रे मी, (८) ी लोकराज पराजल ु ी, (९) ी खेमराज
वाली, (१०) ी उ व साद पडु ासैनी, र (११)
िव ान् उप यायािधव ा ी दशरथ पंगेनीले गनभएकोु
बहस िजिकर सिु नयो । वहाँह ले पेस गनभएको
ु िलिखत
बहस नोटसमेत अ ययन ग रयो । वहाँह ले रट
िनवेदन खारेज हनपु दछ भनी मु यतः िन नानस ु ारका
बहस बदुँ ाह ततु गनभएको
ु छः
१. रट िनवेदन दायर गदा नेपालको संिवधानको
धारा १३३ को उपधारा (२), (३) र धारा
१३७ बमोिजम भनी उ लेख ग रएको
छ । ग भीर संवैधािनक या याको
समावेश भएको भ ने आधारमा नै वत:
संवैधािनक इजलासको े ािधकारिभ
पदन । स माननीय धान यायाधीशबाट कुनै
आदेश भएको छै न । संवैधािनक इजलासको
े ािधकारको अभाव हँदा ारि भक पमै
िनवेदन खारेज हनपु छ । दाबीकतालाइ समथन
ग रएको भिनएको ह ता र अगािडको म
सं यामा िटपे स लगाइएको छ, कितपय
नाम क यटु र टाइप छ भने कितपय नाउँ
ह तिलिखत छ, छु ै योजनको कागजमा
ह ता र गरेको कुरालाई दु पयोग ग रएको
छ । देवानी कायिविध संिहता, २०७४ को
दफा २८ (१) बमोिजम रीत पु याइ िलखत
तयार भएको छै न । रट िनवेदनमा ५ जनाको
मा ह ता र छ, ह ता र छु ै छ भनी
लेखेको पिन छै न । सनाखत कागज कुन
कानूनअनु प ग रएको हो भ ने ट छै न ।
बेरीतको कागजातका आधारमा इ साफ गन
िम दैन ।
२. संिवधानको तावना तथा संिवधानको
धारा ७४ मा नेपालको शासक य
व प बहलवादमा आधा रत बहदलीय
ित पधा मक सङ् घीय लोकताि क
गणत ा मक संसदीय शासन णाली हने
छ भनी उ लेख छ । यसको ता पय दलीय
आधारमा सरकार गठन गनपदछ ु भ ने पिन
हो । बहदलीय यव थािभ िनदलीयताको
क पना गन सिकँ दैन । संिवधानमा यु
दलीय यव थासँग स बि धत धारा ५६ को
उपधारा (६), धारा ७४, ८९(ङ), २६९,
89
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
२७०, २७१, २७२ लगायतका ावधानको
सम वयपूण या या गनपन ु ह छ । दलीय
शासन णाली र यो णालीले बोके को मू य
मा यता संिवधानको आधारभूत संरचना
हो । तावनाको भावना र आधारभूत
संरचनािवपरीत जान िम दैन । नेपालको
संिवधानको धारा २६९ को उपधारा (१)
र राजनीितक दलस ब धी ऐन, २०७३
को दफा ३ को उपदफा (१) ले एउटै
िवचारधारा, दशन र काय म ित ितब
भएका यि ह को समूहबाट राजनीितक
दलको िनमाण हने प छ । िभ न-िभ न
िवचारधारा, दशन र काय म भएमा
अलग अलग पाट को िनमाण हनु अिनवाय
ह छ । राजनीितक दललाइ ितब ध
लगाउने, दलीय ित पधा इ कार गन वा
िनदलीय वभावको यवहार कायम हने गरी
कानून िनमाण गन,ु िनणय गनु संिवधानको
धारा २७० समेतको ितकूल मािन छ । धारा
७६ को उपधारा (५) मा दलीय समथनलाइ
अिनवाय नमा ने हो भने संिवधानका धारा
५६(६), ७४, ८९(ङ), २६९, २७९,
२७१, २७२ लगायतका धाराह िनि य
हन पु दछन् । दलको चनु ाव िच , दलीय
घोषणा ित ितब रहने गरी उ मेदवार बनाइ
िनवािचत हने हँदा दलीय िनदशनिवपरीत वा
दलीय िनय णिवपरीत आ नो दलको नेता
िव िवप ी दलको नेतालाइ धानम ी
बनाउने गरी व छ दतापूवक मतदान गन
िम दैन । दल ित जवाफदेही छै न भनी
अनैितक काय गन हक दलबाट िनवािचत कुनै
पिन सांसदलाइ
् हँदैन । दलबाट िनवािचत
भइसके पिछ वत छु, दल िचि दन,
आफूखस ु ी गन पाउँछु भ न हँदनै । संिवधान र
90
कानूनअनस ु ार राजनीितक नैितकता, दलीय
अनशु ासनको पालन ग रनपु दछ । गैरदलीय
ढंगबाट ह ता र गन विृ ले बहदलीय
संसदीय यव था नै कमजोर बनाउने
ह छ । दलीय अनशु ासन नमा ने ितिनिधको
ह ता रले मा यता पाउन स ै न ।
३. संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) मा
दलीय समथन नचािहने भए उपधारा (२)
बमोिजमको कुनै सद य भनी औ ं याइने
िथएन । धानम ी िनयिु गदा नै Floor
test गनपछ
ु भ न िम दैन । एउटै दल स ाप
र ितप हने गरी संिवधानको या या गनु
हँदैन । याच िफि सङ, िवदेशी श ू सेनासँग
िम न,ु ित पध क पनीलाइ क पनीको
गो य सूचना िदन,ु एउटा दलबाट िनवािचत
सद यले अक दलको नेतालाइ समथन
गनु दलीय आचरण र नैितकता िव का
कायह हन् । एउटाबाट चोरेर याएको
स पि अक लाइ िदनु पिन गैरकानूनी काय
ह छ । राजनीितक दलस ब धी ऐन, २०७३
मा ि प ला ने कुरा ट छ । संसद् सद यले
दलिभ आ नो कुरा रा न स छन्,
ित पधा गन स छन्, बहमत ा गरे दलको
अ य वा दलको तफबाट धानम ी ब न
स छन् । तर दलीय अनशु ासन उ लङ् घन
गन छुट हँदनै । धारा ७६ को उपधारा (५)
को ि यामा सामेल भइ यसको अि तम
प रणाम िन के पिछ धानम ीले राजीनामा
निदएको र िव ासको मत निलएको भनी
धारा ७६ को उपधारा (४) को उठाउन
िम ने होइन । धारा ७६ को उपधारा (३)
बमोिजम िनयु धानम ीले पदमा रहनका
लािग िव ासको मत िलने हो । माग श त
गरी समपण गरेपिछ अक वैकि पक सरकार
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
गठन गन संिवधानले रोके को छै न ।
४. धारा ७६ को उपधारा (३) को सरकारलाइ
समथन निदएको जनता समाजवादी
दल नेपालले धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजमको धानम ीमा के .पी. शमा
ओलीलाइ समथन गरेको हँदा बहमत
पगु ेकाले पनु : धानम ीमा दाबी ग रएको
हो । राजनीितमा रातारात प रवतन स भव
हन स छ । कुनै राजनीितक दलले अक
राजनीितक दललाइ धानम ीमा समथन
गन वा नगन िवषय राजनीितक कृितका
हन । यस िवषयमा अदालतले हेन
िम दैन । के .पी. शमा ओली धारा ७६ को
उपधारा (१), (२), (३) बमोिजम धानम ी
ब नु भएको िथयो । के वल यही कारणले धारा
७६ को उपधारा (५) बमोिजम धानम ी
ब न नस ने हँदैन । ताजा जनमतले
राजनीितक थािय वका लािग रा ो प रणाम
िदने गरेका छन् । Political Institution
Defunct हन गइरहेका छन भने के वल
जािगर खानकै लािग ितिनिधसभा कायम
रा ने होइन ।
५. संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
मा िव ासको मत ा गन आधार ततु
गरेमा भ ने हँदा यो आधार अिव ािसलो,
शंका पद, िववादा पद छ भने रा पितले
नै हेन र िनि त गन िवषय हो । एकातफ
दाबीकतालाइ दलको समथन छ, सद यह
बाँिडएका छन् र अक तफको दाबीकतालाइ
दलको समथन छै न, कागजात रीतपूवक
छै न । दाबी गन िवि कै धानम ी हन
पाउने हँदनै । आ नो दलको समथन गरेको
प चािहने भनी पेस गन, अक दलबाट
लोभनमा परी ह ता र गन सद यलाइ
दलको िसफा रस नचािहने भ ने कुरा दोहोरो
मापद ड भयो । धानम ीमा िनयु हन
िव ासको मत ा भइ कायम रही रहने
आधार देिखनपु छ । िव सनीय आधार पेस
नगरेकोले दवु ै दाबी नपु ने भनी संिवधान र
कानूनबमोिजमको आधार कारण खल ु ाइ
रा पितबाट िववेक योग गरी िनणय भएको
हो । रा पितले विववेकमा गन िनणयका
कुरामा अदालतले हेन िम दैन । यसो
गदा राजनीितक िवषयमा वेश गरेको हन
जा छ । शाही आयोगको फै सलामा कायम
भएको निजर यसमा आकिषत हँदैन ।
रा पित सेरमे ोिनयल भएकोले के ही पिन
िनणय गन नस ने भनी अथ गन िम दैन ।
कसैको िसफा रसमा गनबाहेकका रा पित
आफै ँ ले गन काय संिवधान र कानूनबमोिजम
स पादन गनपन ु ह छ।
६. धारा ७६ को उपधारा (३) को धानम ीले
िव ासको मत निलइ धारा ७६(५) मा जान
निम ने कुरा संिवधान र कानूनमा उ लेख
छै न । धानम ी के .पी. शमा ओलीले
िमित २०७८।१।२७ मा िव ासको मत
नपाएको र सोही अव था कायम रहेकोले
िव ासको मत निलएको हो । पिहले नै
िनि त भइसके को िवषयमा पनु : परी ण
ग ररहन पदन । धारा ७६ को उपधारा (४)
बमोिजमको दािय व (Obligation) पूरा गरे
धानम ीमा िनर तरता कायम हने हो ।
िव ासको मत िलनका लािग संसदमा ् जाने
हो । धानम ीले नै Surrender गरेको,
िव ासको मत िल न भनेकोमा परी ण गनु
आव यक हँदनै । िव ासको मत निलने भ ने
कुराको जानकारी रा पितलाई िदनु नै पया
ह छ।
91
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
७. भारतमा १९७९ मा Charan singh लाई
िव ासको मत िलने सतमा धानम ी
िनयिु ग रएको िथयो । तर िनजले िव ासको
मत ा नगरी संसद् िवघटनको िसफा रस
गरेको उदाहरण छ । नेपालको संिवधानको
धारा ७६ को ि यामा राजीनामा िदनपु न
यव था छै न । राजीनामा िदएको अव थामा
पिन परु ानै सरकारको कामचलाउ पमा
िनर तरता हने ह छ । राजीनामा िदनु र
निदनकु ो एउटै प रणाम ह छ ।
८. नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(३) को धानम ीले िव ासको मत निलइ
माग श त गरेकोमा धारा ७६ को उपधारा
(५) बमोिजम दाबी पेस गन नपाउने गरी
संिवधानले रोके को छै न । उपधारा (५) मा
उपधारा (२) बमोिजमको सद य भनेको
छ । के .पी. शमा ओली उपधारा (२)
बमोिजमकै सद य हनहु छ । उपधारा (३)
को धानम ीले उपधारा (५) बमोिजम
दाबी गन नपाउने भए संिवधानमा नै
अपवादको यव था ह यो । उपधारा (५)
मा दाबी गदा धानम ीको हैिसयतले होइन,
ितिनिधसभाको सद यको हैिसयतमा दाबी
गरेको हो । धारा ७६ को उपधारा (३) को
धानम ीले िव ासको मत िलन नसक
माग श त गरे पिन उपधारा (५) अनस ु ार
धानम ीमा िनयिु का लािग दाबी गन
सिक छ । धारा ७६ को उपधारा (१),
(२), (३) र (५) ले वैकि पक सरकार ब न
यि लाई होइन, प रि थितलाई िच दछ ।
िमित २०७८।१।२७ मा भ दा प रि थितमा
आमूल प रवतन (Substantial changes
in circumstances) भएकोले दाबी गरेको
हो । जनता समाजवादी दल धारा ७६ को
92
उपधारा (५) बमोिजम सरकार गठनमा
सहयोग गन तयार भएको छ । उपधारा (५)
ले दलीय समथन नै खो छ । एउटै दलका
सांसदह् स ाप र ितप मा ब न
िम दैन । बहदलीय यव थामा घरमूलीको
अनमु ितिबना यहाँको सद य भा न पिन
पाउँदैन र अकाले भगाउन पिन पाउँदैन । िक
घरमूलीको आदेश पालना गनपु यो, िक दल
फुटाएर वा अंश िलएर जानपु यो । संसदीय
लोकताि क यव थामा दल र दलीय
अनशु ासन मह वपूण छन् । संिवधानको धारा
८९ (ङ) अनस ु ार जनु दलको उ मेदवार
भई सद य िनवािचत भएको हो य तो
दलले सङ् घीय कानूनबमोिजम िनजले दल
याग गरेको कुरा सूिचत गरेमा सङ् घीय
संसदको् सद य पद र ह छ । राजनीितक
दलस ब धी ऐन, २०७३ को दफा २८(१)
(क), दफा २८(२),(३) मा संसदीय दलको
नेताको िनदशनबमोिजम सचेतकले संसदीय
दलको सद यलाइ सरकारको िव ास वा
अिव ासको तावमा मतदान गदा ि प
जारी गन स ने, य तो ि प पालना गनपन, ु
िनदशन पालना नगन सद यको िववरण
स बि धत दलको के ीय सिमितलाइ
िदनपु न यव था छ । सोही ऐनको दफा ३१
र ३२ का ावधान पिन हेनपदछ
ु ।
९. अक पाट को के ही सद यको सहयोगमा
त काल धानम ी बने पिन िनवेदकले
३० िदनिभ िव ासको मत ा गन स ने
अव था छै न । कां ेस र माओवादी दलले
दलीय समथन आव यक ठा ने तर अ को
नपन भ ने हँदैन । दल याग गनु जनताको
अिभमतको अपमान हो, गैर जाताि क
र आचरण हो । ितिनिधसभा सद य
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
िनवाचन ऐन, २०७४ अनस ु ार उ मेदवार
हन पाट को मनोनयन प आव यक पछ ।
पाट ले जारी गरेको घोषणाप का आधारमा
पाट बाट िटकट ा गरी पाट को नामबाट
भोट ा गरेको ह छ । वाथ े रत यि ले
दल याग गदछन्, यो विृ िस ा तिवहीन,
अवसरवादी र पदलोलपु मािन छ ।
१०. सरकारको काम पूरा गराउन, संसदलाई ् योग र कत यको पालन गनपन
यवि थत तु याउन, दललाइ अनशु ासनमा
रा न, सरकारलाइ शि शाली र भावकारी
बनाउन, गितरोध हटाउन, कुनै ताव पास
गन, मु य िवषयमा नाग रकको सरोकार
बु न पिन िवघटन आव यक ह छ । यो
धानम ीको राजनीितक हितयार हो । यी
िवषयमा परी ण गन अिधकार सावभौम
जनतालाई ह छ । स तल ु न र िनय ण
कायम गन, सम वया मक वातावरण
िनमाण गन, अिव ासको ताव रो न,
अ पमतको सरकारलाइ ि थर पान पिन
िवघटनको अिधकार धानम ीलाइ हनपु छ
भ ने मा यता रहेको छ । धानम ीह
िग रजा साद कोइराला तथा शेरबहादरु
देउवाले िसफा रस गनभएअन
ु स
ु ार भएको
ितिनिधसभाको िवघटनलाइ िवगतमा
सव च अदालतले मा यता िदएको
छ । अिहले पिन संिवधानको धारा ७६(७)
मा उि लिखत पूव सत पूरा भएका छन् ।
राजनीितक र नीितगत मा अदालत वेश
गनु हँदनै ।
११. संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
मा भिनएको “उपधारा (२) बमोिजमको
सद य” भनेको दलको सद य नै हो । दलको
सद यलाइ दलीय िनदशन ला छ । धारा
७६ को उपधारा (२) र (५) को सस ु ङ् गत
या या हनपु छ । धारा ७६ को उपधारा (५)
अनस ु ारको “आधार” िच बु दो, पया र
स तु हने खालको हनपु दछ ।
१२. रा पितलाइ धारा ६१ को उपधारा (४)
ले संिवधानको पालन र संर ण गन कत य
तोके को छ । धारा ६६ को उपधारा (१) ले
संिवधान र कानूनबमोिजम ा अिधकारको
ु भएकोले
कितपय कायमा रा पितले आ नो
बिु म ा योग गन पाउने ह छ । रा पितको
िनणयमा आधार र कारण खल ु ाइएको छ ।
रा पितबाट एकताको ितकको हैिसयतमा
िनणय भएको छ । आचरणस ब धी िनयम
पालना नगरी अक दलको नेतालाइ समथन
गरेको कुरालाई िवचार गरी िनणय भएकोले
उठाउन िम दैन ।
१३. समाजभ दा रा ो राजनीित हँदनै ;
राजनीितभ दा रा ो शासन यव था
हँदैन । संिवधानले िस ा त बो छ, सं कार
होइन । एम.िप. िसंहले संिवधानमा अ र
होइन भावना खो नपु छ भनेका छन् ।
िववादको अ थायी समाधान खो न सिजलो
ह छ; थायी समाधान खो न गा ो ह छ ।
यसैले अदालतको फै सला य तो होस् िक
सै ाि तक पमा वीकार गन सिकयोस्,
बौि क पमा आदरयो य होस्, यावहा रक
पमा काया वयनयो य होस् ।
१४. संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम पेस भएको आधारको जाँच गरी िनणय
गन अिधकार रा पितको हो । रा पितको
िनणय Unjust, Unreasonable and
Unfair भए याियक पनु रावलोकन हने
हो । रा पितको िनणयमा आधार कारण
खल ु ेकोले याियक पनु रावलोकन गनपन ु
93
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
कारण छै न । धारा ७६ को उपधारा (५)
को ि या सु भइ दाबीकता शेरबहादरु
देउवा सहभागी भइसके पिछ िव ासको मत
निलएको कुरा उठान गन िम दैन । बदिनयत
रहेको कुनै त ययु कारण ततु भएको
छै न ।
१५. संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
मा िव ासको मत ा गन स ने आधार
ततु गरेमा भनी उ लेख छ; धारा ७६
को उपधारा (२) मा बहमत ा गन स ने
ितिनिधसभाको सद य भ ने श द योग
भएका छन् । यसबाट उपधारा (५) को
यव थाले ितिनिधसभामा परी ण हनपु ूव
पिन िव ासको मत ा गन आधार देखाउन
अिनवाय ह छ भ ने देिख छ । धारा ७६ को
उपधारा (५) बमोिजम दाबीकताले िव ासको
मत ा गन स ने आधार छ छै न भनी हेरी
िनणय गन विववेक य अिधकार रा पितमा
रहेको छ । वे छाचारी िनणय हो भ नु
मा पया होइन । रा पितउपर परमादेश
जारी हन स ै न । िवघटनस ब धी िवषय
राजनीितक हो ।
१६. रा पित र उपरा पितको पा र िमक तथा
सिु वधास ब धी ऐन, २०७४ को दफा १६
समेतका आधारमा रा पितले गरेको काय
वा िनणयको स ब धमा अदालतमा
उठ् न स दैन । िनवेदक ह र साद नेपाल
िव धानम ी िग रजा साद कोइराला
भएको मु ामा “दरु ाशय भ ने कुरा अनमु ान
गन होइन, माणबाट शङ् कारिहत पमा
मािणत हनपु दछ, बदिनयतको आरोप
लगाउनु मा पया हँदैन, यसको आधार
र माण दािखल हनपु दछ” भिनएको छ ।
यामकुमार ख ीसमेत िव धानम ी
94
शेरबहादरु देउवासमेत भएको मु ामा “दरु ाशय
मािणत हन त ययु र यिु सङ् गत
आधार हनपु दछ, दरु ाशयपूण काय हो भ ने
कुरा मािणत हन कुनै खास घटना त यगत
पमा मािणत हनपु दछ” भिनएको छ । यस
कारको अव था ततु िववादमा देिखँदैन ।
तसथ, रट िनवेदन खारेज हनपु दछ ।
यथ म येका स माननीय
धानम ीसमेतको तफबाट उपि थत िव ान् व र
अिधव ाह : (१) ी सशु ीलकुमार प त, (२) डा. ी
सरु े भ डारी, (३) ी िवजयका त मैनाली, (४) ी
अ नी खरेल, (५) ी सरु े कुमार महतो, (६) ी महेश
नेपाल, (७) ी टंक साद दल ु ाल, (८) ी रिवनारायण
खनाल, (९) ी रमेश गरु ागाई, (१० ी िव णमु िण
अिधकारी, िव ान् अिधव ाह ः (११) ी परशरु ाम
कोइराला, (१२) ी सवु ास आचाय, (१३) ी
ई री साद भ राई, (१४) ी भोजराज आचाय, (१५)
ी बाबरु ाम दाहाल, (१६) ी िस.पी. रे मी, (१७) ी
बलबहादरु राई, (१८) ी शाि तदेवी खनाल, (१९)
ी िव णमु ाया भस ु ाल, (२०) ी अन तराज लइु टँ ेल,
र (२१) ी लोकनाथ खरेलले इजलाससम बहस
िजिकर ततु गनभयो ु । इजलाससम उपि थत
भई बहस गनु हने िव ान् व र अिधव ा र िव ान्
अिधव ाह ले संयु पमा34Y िलिखत बहस-
नोटसमेत पेस गनभएको ु छ । वहाँह ले रट िनवेदन
खारेज हनपु दछ भनी मु यतः िन नानस ु ारका बहस
बदुँ ाह ततु गनभएको
ु छः
१. रा पितले धानम ी िनयिु गदा कसैको
िसफा रस आव यक हँदैन । धारा ७६
को उपधारा (५) बमोिजम दाबीकताले
ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन
34 Yयसरी संयु पमा बहस नोट पेस गनु हने िव ान् व र
अिधव ा तथा अिधव ाह को नामावली यो आदेशको अनुसूची
२ मा समावेश ग रएको छ ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
ततु गरेको आधार िव सनीय छ, छै न
भनी परी ण गन विववेक य अिधकार
रा पितलाइ छ । धारा ७६ को उपधारा
(५) बमोिजम रा पितलाइ ा विववेक य
अिधकार रा पितको Inherent Power
हो ।
२. पूव निजर लगाउँदा “Issue raised, Issue
discussed and Issue disposed”
पिन हे रनपु दछ । शाही आयोगको निजर
र माङ् गत कटुवाल करणको निजर
ततु मु ामा आकिषत हँदैन । पाट का
सांसद्ले Regressive सोचबाट िसत
भई िनदलीयताको अ यास गन प रक पना
मूल कानूनले गरेको छै न । ितिनिधसभाको
सद यबाट िव ासको मत पाउने ठोस र
िव सनीय आधार रहे नरहेको व तिु न
आधारको मू याङ् कन गन संवैधािनक
िववेक (Constitutional wisdom) के वल
रा पितमा रहेको छ । रा पित िव कुनै
मु ा दायर भएको छै न, के वल रा पितको
कायालय िव मु ा परेको छ । रा पितलाइ
कुनै सूचना िदइएको वा सोिधएको छै न ।
ाकृितक यायको िस ा तको सिु वधा
रा पितले नपाउने भ ने हँदैन ।
३. के .पी. शमा ओली िव Wisdom योग
गर भनी दाबी गनले दाबीकता शेरबहादरु
देउवा िव Wisdom योग गन पाउँदैन
भ न िम दैन । धारा ७६ को उपधारा (२) मा
रा पितलाइ Choice हँदैन, तर धारा ७६
को उपधारा (५) मा दाबीकताले िव ासको
मत ा गन आधार पेस गनपन ु भएकोले
य तो आधार Sustainable and reliable
हनपु छ । िव सनीय आधार पेस भए नभएको
परी ण गनपन ु भएकोले रा पितले तजिबज
योग गनपन ु ह छ।
४. धारा ७६ को उपधारा (५) अनस ु ार दलीय
समथन हन ज री छ । दलबाट िनवािचत
सद य वत र िनदलीय ह छ भ न
िम दैन । पिहलो दाबीकता के .पी. शमा
ओलीले दलको समथन िलइ गएकोमा पिन
वीकार ग रएन; दो ा दाबीकताले सद यको
समथन िलइ गएको पिन वीकार ग रएन ।
िव ासको मत धारा ७६ को उपधारा (३) को
धानम ीलाइ चािहने भए पिन ा नहने
िनि त िथयो । िव ासको मत िलन जाने
संसदमा ् हो । िल न भनी माग श त गन
रा पितसम नै जाने हो । िव ासको मत
निलएको धानम ीले धारा ७६ को उपधारा
(५) को ि यामा सामेल हन र धानम ी
हन िम दछ । िवघटनको िसफा रस धारा
७६ को उपधारा (१), (२), (३), (५)
जनु सक ु ै अव थाका धानम ीले गन
स छ । समानपु ाितक सद यलाइ मतदाताले
य िच दैन, दललाइ मा िच ने हँदा
समानपु ाितक सद य दलको िव जानै
िम दैन । धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
धानम ी हन िव ासको मत ा गन आधार
ततु गनपन ु ह छ । आधारले िनर तरता
खो छ । य तो आधार आिधका रक
पमा थािपत हनपु छ । “आधार” अमूत हन
स दैन । िव ासको मत िलन स ने
स भा यता देिखए मा धानम ी िनयु
गनपनु ह छ।
५. नेपालको अ त रम संिवधान, २०६३ मा
संसदबाट ् नै धानम ी चयन हने यव था
िथयो । नेपालको संिवधानले धानम ी
िनयु गन अिधकार रा पितलाई दान
ग यो । धारा ७६ बमोिजमको जनु सक ुै
95
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
धानम ी िनयु गन र सो धाराका उपधारा
मतु ािबक संवधै ािनक पवू सत पूरा भए नभएको
िनणय गन अिधकार पिन रा पितलाई नै
दान गरेको छ । सो अिधकार न त कसैलाई
ह ता तरण गन सिक छ, न त कसैको स लाह
वा स मित नै आव यक पछ । संिवधानले
रा पितलाई सु पेको दािय व पालन गराउन
कसैले पिन बा य बनाउन स दैन । धारा ७६
को उपधारा (५) मा आधार हेरी िनणय गन
अि तयारी रा पितको िववेक र बिु मतामा
नै सिु पएको छ ।
६. दलीय राजनीित संिवधानको आधारभूत
िवशेषता हो । दलीय सं कार, िस ा त,
राजनीित बािहर गएर दलीय िवशेषता नै
िन तेज गन गरी यवहार ग रए बहदलीय
लोकताि क यव था िटकाउ हन स ै न ।
संवैधािनक ावधानह संशोधन हन स ने
भए पिन आधारभूत संरचना बािहर गएर
संिवधान संशोधन गन सिकँ दैन । आधारभूत
च र मा भाव पान गरी िनणय पिन ग रनु
हँदनै । दाबीकता शेरबहादरु देउवा धारा
७६ को उपधारा (५) को ि यामा संल न
भइसके कोले यो ि याबाट बािहर जान
िम दैन ।
७. संिवधानको धारा ७४ मा दलह िबच भएको
सो बदुँ े सहमितको कुरा नै ज ताको त तै
रािखएको छ । बहलवादमा आधा रत बहदलीय
ित पधा मक सङ् घीय लोकताि क
गणत ा मक संसदीय णालीको शासक य
व प नेपालले अङ् गीकार गरेको छ ।
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
को या या गदा दलस ब धी यव था,
शासक य व पसमेतका संिवधानमा
भएका अ य सबै धारा जीिवत रहने गरी
96
सम वया मक पमा या या गनपछ ु । धारा
७६ को उपधारा (५) मा दलीय समथन
नचािहने, ि प नला ने भिनयो भने संसदीय
णाली च दैन । परमादेश जारी हने अव था
छै न । अदालतले आ मसंयम अपनाउनपु छ ।
८. के .पी. ओली कमा डर भएको िटमको
खेलाडीले अक िटमको नेतालाइ कमा डर
बनाउन स ै न, या टेन प रवतन गन
पाइँदैन । धारा ७६ को उपधारा (५)
सरकार गठनको अि तम मौका हो, ा
होइन । अक िटमको खेलाडी चोन काय
अवैधािनक हो । राजनीितक यीकरण हने
गरी संिवधानको या या गनु हँदैन । संसदीय
यव था र लोकताि क Value बािहर
जान र Constitutional morality िव
या या गन िम दैन ।
९. धारा ७६(५) िविश यव था हो ।
ितिनिधसभाबाट िव ासको मत ा
गनअिघ
ु नै दाबीकताले धानम ीमा िनयिु
हने “आधार ततु ” गनपन ु ह छ । रा पितले
िव ासको मत परी ण गन होइन, िव ासको
मत ा गन स ने आधार हेन हो । दाबी पेस
गरेकै भरमा जनु सकु ै सांसद् ३० िदनस म
धानम ी हने जोिखमलाई म यनजर गरेर
संिवधान िनमाताले िव ासको मत ा
गन स ने आधारको पमा “उपधारा (२)
बमोिजमको सद यले” भनी दलीय समथनको
आधार हेन अिधकार रा पितलाई िदएको
छ।
१०. संिवधानलाई Living organism को पमा
हे रने भएकाले संिवधानको या यामा
liberal construction को िस ा त
लागु ह छ । कुनै पिन संिवधानले आ नो
Proximate goals तय गरेको ह छ ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
संिवधानले तय गरेको Proximate Goals
भ दा बािहर गइ संिवधानको या या
ग रँदैन । कुनै पिन अिधकार असीिमत र
अिनयि त हन स दैन भ ने िस ा तमा यो
आधा रत ह छ । तसथ, रट िनवेदन खारेज
हनपु दछ ।
यथ ितिनिधसभाका स माननीय
सभामख ु को तफबाट उपि थत िव ान् व र
अिधव ाह : (१) ी याम साद खरेल, (२) ी
लवकुमार मैनाली, (३) ी उपे के शरी यौपाने,
तथा िव ान् अिधव ाह : (४) ी मेघराज पोखरेल,
र (५) ी ीकृ ण सवु ेदीले इजलाससम उपि थत
भई गनभएको
ु बहस सिु नयो । वहाँह ले पेस गनभएको
ु दशन मह वपूण छन् । धारा ७६ को उपधारा
बहस नोटसमेत अ ययन ग रयो । वहाँह ले रट
िनवेदकह को मागबमोिजम ितिनिधसभा पनु थािपत
हनपु दछ भनी मु यतः िन नानस ु ारका बहस बदँु ाह
ततु गनभएको
ु छः
१. सभामख ु ले ितिनिधसभाको पूण
कायकालको अपे ा गनपन ु भएको र िनवेदकले
पिन िवक प रहेस म ितिनिधसभा िवघटन
गनु हँदैन भनेकोले Interest िमलेको छ ।
संिवधानको धारा ८९(ङ) लागु हन सङ् घीय
कानूनबमोिजम दल याग गरेको कारबाही
भई सूिचत गरेको हनपु न ह छ । य तो
कारबाही भएको छै न । भिव यमा अनशु ासन
स ब धमा कारबाही ग रने भ ने प को
आधारमा दल याग गरेसरह ठािननु हँदनै ।
धारा ७६ को उपधारा (५) को कुरामा ि प
ला दैन । बार बार ितिनिधसभा िवघटन
हन निदनका लािग वैकि पक सरकार
ब ने अव थास म िवघटन गन हँदैन भनी
िवशेष यव थाको पमा धारा ७६ को
उपधारा (५) बनेको छ । धानम ीका
दाबीकता शेरबहादरु देउवालाइ दइु दलको
समथनसिहत ितिनिधसभाका बहमत
सद यको समथन छ । ितिनिधसभाका
१४६ जना सद यले सव च अदालतमा
िनवेदन गनभएकोु छ । यसमा िव ास गनु
नपन कारण छै न । धारा ७६ को उपधारा
(३) को धानम ीले िव ासको मत परी ण
गन संसदमा ् जानपु नमा िव ासको मत िलन
नसक आ मसमपण गरेको अव था छ । यस
अव थाका धानम ीले संिवधानको धारा
७६ को उपधारा (५) बमोिजम धानम ीमा
दाबी ग रनु असंवैधािनक छ । संिवधािनक
नैितकता र संिवधानले अङ् गीकार गरेका
(२) कै भाषा धारा ७६ को उपधारा (५)
मा नरािखएकोले एकै अथ ला ने गरी
दोहोराएको मा न िम दैन । उ उपधारा
(५) को ि यामा दलको समथन अिनवाय
मा न िम दैन । यो धारा ७६ को उपधारा
(५) को यव था नौलो िकिसमको यव था
हो । संिवधानको उ े यमूलक या या
गनपदछ
ु । ितिनिधसभाको कायकाल ५ वष
हो । यो नै सामा य िनयम हो । अगािड िवघटन
गनु अपवाद हो । ितिनिधसभा िवघटन
गनपु ूव सभामख ु सँग परामश िलने काम
ग रनु पद यो, तर यसो ग रएन । रा पित
र धानम ीले सभामख ु सँग परामश नगनु
र संसद् छलेर िनणय गनु संसदीय अ यास
ितकूल ह छ । संिवधान पालन गन कुरामा
रा पितमा िवचलन आएको छ ।
३. रा पितले पदीय हैिसयतले स प न गरेको
कुनै कायका स ब धमा कुनै अदालतमा
उठाउन नपाइने अथात् उ मिु का स ब धमा
भारतको संिवधानको धारा ३६१ मा ज तो
97
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
नेपालको संिवधानमा कुनै ावधान रािखएको
छै न । रा पित वा उपरा पितको पा र िमक
तथा सिु वधास ब धी ऐन, २०७४ को दफा
१६ ले गैरसंवैधािनक कायका लािग संर ण
दान गदन । United States v. Nixon.
418 U.S. 683 (1974) मा अमे रक
सव च अदालतले रा मख ु को उ मिु को
अिधकार सीिमत हने र अदालतलाई याियक
पनु रावलोकनको अिधकार हने िववेचना
गरेको पाइ छ । नेपालको संिवधानको धारा
७६ ले िवक प रहँदास म ितिनिधसभा
िवघटन गन नसिकने, धानम ी र म ीह
ितिनिधसभा ित उ रदायी हनपु न
यव था गरेको छ । संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (२) र (३) बमोिजमका दवु ै
अव थामा िव ासको मत िलन नस ने
धानम ीले अक टक पमा धारा
७६(१) देिख (५) स मको िनयिु का लािग
पालै-पालो दाबी गन िम ने हँदनै । यस
कारको यवहारलाई संवैधािनक नैितकता
(Constitutional Morality) तथा उिचत
संवैधािनक सं कार (Constitutional
Culture) को मापद डअनक ु ू ल मा न
सिकँ दैन । Govt. of Nct. Of Delhi vs
Union of India भएको िववादमा भारतीय
सव च अदालतले संवधै ािनक नैितकता
स ब धमा गरेको या या अनक ु रणीय छ ।
उ मु ामा अदालतले ‘’The Constitution
of India, as stated earlier, is an
organic document that requires
all its functionaries to observe,
apply and protect the constitutional
values spelt out by it. These
values constitute the constitutional उपि थत अदालतको सहयोगी (Amicus Curiae)
98
morality” भनी प रभािषत गरेको छ ।
धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजमको
धानम ीका लािग ितिनिधसभाको कुनै
पिन सद य भए हने, तर दलको समथन
चािहने भिनयो भने यो उपधाराको मनसाय नै
परािजत हन पु दछ । धारा ७६ को उपधारा
(५) बमोिजमको तािवत धानम ीलाई
दलका सांसद्ह ले पथृ क् समथन गन
िम दैन भनी िनषेधा मक ावधान रािखएको
छै न । सांसदह् ले आ नो राजनीितक
वाय ता (Political Autonomy) कायम
गरी वत तापूवक मत जाहेर गन पाउने
नै ह छ । धारा ८९(ङ) ले जनु दलको
उ मेदवार भई िनवािचत भएको हो, य तो
दलले सङ् घीय कानूनबमोिजम दल याग
गरेको कुरा सूिचत गरेमा सङ् घीय संसद्
सद यको थान र हने यव था गरेको
हो । ततु िववादमा शेरबहादरु देउवालाई
समथन गन कुनै पिन सद यको पद र
भएको छै न, दल याग गरेको पिन छै न ।
शेरबहादरु देउवालाई समथन गन १४९ जना
सद यह म ये १४६ जना िनवेदन िलइ
अदालत वेश ग रसके को अव था छ । बाँक
तीन जनाले पिन ह ता र गरेको होइन भनेर
ितरोध गरेको देिखएको छै न । सहीछापको
कुरामा रा पितलाई कुनै शंका लागेको
भए कागजातको परी ण गन, यि गत
पमा सोधपछ ु गन, सभामख ु सँग परामश
गनलगायतका उिचत ि या अवल बन गरी
िनकास िदनपु न कत य िथयो । यसो भएन ।
िवघटन काय िु टपूण हँदा बदरभागी छ ।
नेपाल बार एसोिसएसनको तफबाट
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
िव ान् व र अिधव ा ी राघवलाल बै बाट बहस
नोट पेस हन आएको छ र वहाँले इजलाससम
उपि थत भई बहस िजिकरसमेत गनभएको ु छ । वहाँको
िजिकर िथयोः संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(२) बमोिजमका धानम ी के .पी. शमा ओलीले
िमित २०७८।१।२७ मा िव ासको मत िलन गरेको
ताव अ वीकृत भएपिछ धारा ७७ र धारा १००
को उपधारा (३) बमोिजम िनज पदमु धानम ी
हो । पदमु भइसके पिछ पिन अक टक तवरले
पदमा बिसरहेको पाइ छ । धानम ीले िव ासको
मत ा गन नसके पिछ धारा ७६ को उपधारा (२)
बमोिजम धानम ी िनयिु का लािग रा पितबाट
आ ान भएको छ । कसैले दाबी नपरेप ात् धारा ७६
को उपधारा (३) अनस ु ार पिन के .पी. शमा ओली नै
धानम ी िनयु हनभु यो । आ नो दलबाट संसदीय
दलको नेता प रवतन नगरी धारा ७६ को उपधारा
(३) अनस ु ार िमित २०७८।१।३० मा िनयिु िलएको
काय नै गैरसंवधै ािनक छ । िनजा मक बखेडा व प
ितिनिधसभा िवघटन ग रएको छ । रा पितले
आ नो पदीय हैिसयतले गरेको काम कारबाहीको लािग
पदमा रहँदा वा सेवा िनवृ भएपिछ पिन िनजउपर
मु ा नचलाइने भनी रा पित र उपरा पितको
पा र िमक तथा सिु वधास ब धी ऐन, २०७४ को
दफा १६ ले उ मिु (immunity) दान गरेको भनी
बु नु संिवधानको भावनािवपरीत हन जा छ । तसथ,
िमित ०७८/१/८ को ितिनिधसभा िवघटनस ब धी
िसफा रस, िनणय र िव ि भावशू य तु याई
ितिनिधसभाको बैठक अिवल ब बोलाउन र नयाँ
धानम ीको िनयिु गन गरी आदेश जारी हनपु दछ ।
नेपाल बार एसोिसएसनको तफबाट
उपि थत अदालतको सहयोगी (Amicus Curiae)
िव ान् व र अिधव ा ी उषा म ल पाठकबाट
बहस नोट पेस हन आएको छ र वहाँले इजलाससम
उपि थत भई बहस िजिकरसमेत गनभएको ु छ । वहाँको
िजिकर िथयोः नेपालको संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (३) बमोिजमका धानम ीले आफूलाई
सो पदमा िनर तरता िदन चाहेमा ३० िदनिभ
ितिनिधसभाबाट िव ासको मत िलन अिनवाय ह छ
। सो पदमा िनर तरता िदन नचाहेमा ितिनिधसभाबाट
िव ासको मत िलने ि यामा जा न भनी धारा ७६
को उपधारा (५) को ि याबाट धानम ी िनयिु को
लािग बाटो श त गन संिवधानको ावधानले रोके को
देिखँदनै । िव ासको मत ा नभएपिछ राजीनामा
निदए पिन यवहारबाट धानम ीले यो पद याग
गरेको र रा पितबाट धारा ७६ को उपधारा (५)
को ि या ार भ ग रएको देिख छ । धारा ७६ को
उपधारा (५) को या या गदा संिवधानको धारा ७४
को शासक य व प, बहलवादमा आधा रत बहदलीय
ित पधा मक सङ् घीय लोकताि क गणत ा मक
संसदीय शासन णाली र तावनालाइ सँगै राखी
या या गनपनु ह छ । अक दलको नेतालाइ समथन
गन वत ता दलको सद यलाइ हँदनै । दलबाट
िनवािचत ितिनिधसभाका सद य धानम ी
चयनको सवालमा वत हैिसयतमा रहन स ै न
। ितिनिधसभा िवघटन काय संिवधानअनक ु ूल छ ।
तोिकएको िमितमा िनवाचन स प न गन गराउनका
लािग Covid-१९ का कारण अस भव ह छ भ ने
रट िनवेदकह को आशंका जायज र मनािसब छ ।
िनवाचनको िमितलाई यानमा राखी सोभ दा अगावै
उिचत र मनािसब समयमा सबै बािलग नाग रकलाई
अिनवाय पमा COVID-१९ िव को खोप लगाउने
तथा वा य सरु ा अपनाउन भनी नेपाल सरकारको
नाउँमा िनदशना मक आदेश जारी गनपदछु ।
सव च अदालत बार एसोिसएसनको तफबाट
उपि थत अदालतको सहयोगी (Amicus Curiae)
िव ान् व र अिधव ा ी कोमल काश िघिमरेबाट
बहस नोट पेस हन आएको छ र वहाँले इजलाससम
उपि थत भई बहस िजिकरसमेत गनभएकोु छ । वहाँको
99
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
िजिकर िथयोः िव ासको मत िलन सि दन भनेपिछ
सो कुरा भ ने धानम ीको कायकाल समाि भएको
मा नपु दछ । आ नो िवक प आफै ँ होइन, अक
ह छ । कुनै कानूनले निच ने प को आधारमा
रा पितबाट िनणय ग रयो । यसलाई के वल चु ली
लगाएको प भनी मा नपु दछ । यसको कानूनी अि त व
छै न । यही ितिनिधसभालाइ यसअिघ पिन िवघटन
ग रएको िथयो । रा पितको िनणयमा धानम ीले
वािम व (Ownership) हण गरेको हँदा अदालतले
हेनपदछ
ु । संिवधानको धारा ७६(५) को िवशेष
यव था गरेर यथाश य ितिनिधसभाले पूणकाल
काम गन सकोस् र म याविध चनु ावको आव यकता
नपरोस् भ ने उ े य र अिभ ाय रािखएको छ । यो
धारा ७६ को उपधारा (२) भ दा फरक कृितको
छ । धारा ७६ को उपधारा (२) अनस ु ार धानम ीमा
दाबी गन जाने ि या (Process) पाट को िचठीबाट
ह छ, मा छे खडा गनु पदन । धारा ७६ को उपधारा
(५) बमोिजमको ि यामा दलको िचठी अिनवाय
छै न । धारा ७६ को उपधारा (५) धानम ी
िनयिु का लािग ग रएको िविश यव था हो । दोहोरो
समथन परेको, दलको िनणयिवपरीत एकले अकालाई
समथन गरेको, स बि धत दललाई समथन निदन
लेखी आएको र ती सांसदह् को स ब धमा नेपालको
संिवधानको धारा ८९(ङ) र राजनीितक दलस ब धी
ऐन, २०७३ को प र छे द ६ आकिषत हने भ ने ज ता
कारण जनाई ग रएको िनणय िु टपूण छ । मु ामा
रा पित वयंलाई िवप ी बनाउन आव यक पदन,
रा पितको कायालयलाई िवप ी बनाउनु पया
ह छ । यसरी दायर भएका रट िनवेदनह मा पिहले पिन
सनु वु ाइ र िनणय भएका छन् । अिहले पिन रा पितको
कायालयलाई यथ बनाएकै छ । ितिनिधसभाको
िवघटन ग रएको काय बदर भई पनु थापना हनु
संिवधानस मत ह छ ।
सव च अदालत बार एसोिसएसनको तफबाट
100
उपि थत अदालतको सहयोगी (Amicus Curiae)
िव ान् व र अिधव ा ी काशबहादरु के .सी.बाट
बहस नोट पेस हन आएको छ र वहाँले इजलाससम
उपि थत भई बहस िजिकरसमेत गनभएको ु छ । वहाँको
िजिकर िथयोः धारा ७६ को उपधारा (४) बमोिजम
िव ासको मत िलनु Constitutional obligation र
Constitutional morality दवु ै हो । धानम ीले
िव ासको मत निलइ संवैधािनक नैितकताको
आधारमा माग श त गरी धारा ७६ को उपधारा
(५) को ि या सु गरेकोले उ काय संवधै ािनक
सीमा बािहर हँदैन । रा पितबाट िमित २०७८।२।७
र २०७८।२।८ गते गरी दइु वटा िनणय भएका छन् ।
धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम धानम ी िनयु
गन वा दाबी अ वीकृत गन अिधकार रा पितलाई
छ । यो अिधकार रा पितको Residual power हो ।
यो अिधकार रा पितले आ नो तजिबजले योग गन
पाउने ह छ । रा पितले िनणय गदा िलएको आधार
संिवधान तथा कानूनसङ् गत छन् । धारा ७६ को
उपधारा (५) मा आधार ततु गनपछ ु भनेबाट आधार
छ वा छै न भ ने िनणय गन अिधकार रा पितलाई
ह छ । म िव ासको मत िलन स म छु भ नेले सोको
आधार पेस गन स नपु छ । िव ासको मत पाउने
आधार छ भ ने रा पितलाई लागेमा िनयिु गन र
नलागेमा िनयिु नगन हो । रा पितसम िनवेदन
पदमा वतः िनयु गनपन ु होइन । धारा ७६ उपधारा
(३) बमोिजम िनयु धानम ीले िव ासको मत
निलई धारा ७६ को उपधारा (५) अनस ु ार उ मेदवार
हन संिवधानको कुनै धारा, उपधाराले रोके को छै न ।
वत सांसदले ् दलको अनशु ासनमा ब नु नपन
भए पिन दलको सांसदह् दलको अनशु ासनमा
ब नपु छ । दलीय यव थामा सांसदह् उपर
स बि धत राजनीितक दलले ि प लगाउन
पाउँदछ । यसको पालना गनु अिनवाय ह छ ।
ितिनिधसभा िवघटन गरी ताजा जनादेशका लािग
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
िनवाचन गराउनु लोकताि क अ यासको कुरा हो ।
िनवाचनको िमित तोके र ितिनिधसभाको िवघटन
ग रएको छ । यसमा कुनै िु ट भएको छै न । तसथ,
धानम ीको िसफा रसमा नेपालको संिवधानको धारा
७६ को उपधारा (७) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटन
गरेको स माननीय रा पितको िमित २०७८।२।८ को
िनणय संिवधानअनक ु ू ल रहेको छ ।
यस अदालतको ठहर आदेश
िन पण गनपन ु ह
ततु िववादमा िमित २०७८ साल असार
९, १०, ११, १३, १४, १५, १६, १७, १८,
२० र २१ गते गरी कुल ११ (एघार) काय िदनको
३३ घ टा समय लगाएर सनु वु ाइ ग रयो । सनु वु ाइ
छलफलका ममा िनवेदकतफबाट कुल ३६ जना
िव ान् व र अिधव ा र िव ान् अिधव ाह ,
स माननीय सभामख ु बाहेकका यथ ह का तफबाट
िव ान् महा यायािधव ालगायत ११ जना िव ान्
सरकारी विकलह , यथ ह म ये स माननीय
धानम ीका तफबाट २१ जना िव ान् व र
अिधव ा र िव ान् अिधव ाह , यथ म येका
स माननीय सभामख ु को तफबाट ५ जना िव ान्
व र अिधव ा र िव ान् अिधव ाह , अदालतका
सहयोगी (Amicus Curiae) को हैिसयतमा उपि थत
४ जना िव ान् व र अिधव ाह समेत गरी कुल ७७
जनाले गनभएको
ु िव तापूण बहस िजिकर सिु नयो ।
पेस हन आएका िविभ न बहस नोटह पिन अ ययन
भयो । “हेदाहेद” ि यामा रही िनणयाथ आज पेस हन
आएको ततु रट िनवेदन, िलिखत जवाफ, बहस
िजिकरसमेतका कुराह लाई हेदा अब ततु िववादमा
मूलतः िन न ह को िन पण गनपन ु हन आएको
छः
१. स माननीय रा पितबाट िमित २०७८ साल
जे ६ गते आ ान भएबमोिजम नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) अनस ु ार
धानम ी पदमा िनयिु का लािग पेस
ग रएको दाबी नपु ने भनी िमित २०७८/२/७
गते भएको िनणय तथा मि प रषदको ्
िनणयअनस ु ार स माननीय धानम ी ी
के .पी. शमा ओलीले िमित २०७८/२/८ गते
गनभएको
ु िसफा रसअनस ु ार सोही िमितमा
सङ् घीय संसदको ् ितिनिधसभाको िवघटन
गरी िनवाचनको िमित तोिकएको काय
संिवधानअनक ु ू ल छ वा छै न ? उि लिखत
िनणय तथा कामकारबाही उ ेषणको
आदेशले बदर हने वा नहने के हो ?
२. रट िनवेदकह ले माग गनु भएअनस ु ार
िवघिटत ितिनिधसभा पनु थािपत हने वा
नहने के हो ?
३. उपयु अनस ु ार उ ेषणको आदेश जारी भई
िवघिटत ितिनिधसभा पनु थािपत हने हो
भने रट िनवेदन मागबमोिजम ी शेरबहादरु
देउवालाई धानम ीको पदमा िनयिु गनु
भनी परमादेशको आदेश जारी हने वा नहने
के हो ?
४. संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम
ितिनिधसभाका कुनै सद य ित िव ास
य गरी धानम ी पदमा िनयिु का
लािग समथन गरेको भ ने आधारमा
ितिनिधसभाका कुनै सद यउपर दल याग
गरेको भनी कुनै कारबाही गन िम छ वा
िम दैन ?
५. उपयु अनस ु ारका ह िन पण
गनपन ु मूल का पमा रहेका छन् । यी
ह सँग जोिडएका अ य के ही ारि भक
र अ तरिनिहत ह पिन छन् । यस
कारका अ तरिनिहत हेदा रट िनवेदन
दता भएको र सनु वु ाइ ग रएको ि या
101
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
कानूनअनक ु ू ल छ वा छै न ?, रा पितबाट
भएको िनणयउपर याियक पनु रावलोकन
हन स छ वा स ै न ?, संिवधानको धारा
७६(५) ले रा पितलाई िनरपे विववेक य
अिधकार िदएको छ िक संवैधािनक कत य
तोके को हो ?, धारा ७६(३) बमोिजम
िनयु धानम ीले िव ासको मत ा
गन नसके पिछ धारा ७६(५) बमोिजम दाबी
गन िम ने हो वा होइन ? धारा ७६(५)
बमोिजमको िव ास ा गन आधारको
पमा दलीय समथन नै अिनवाय ह छ वा
हँदनै ?, िव ासको आधारको परी ण
रा पित वा संसद् कसले गन हो ?,
ितिनिधसभा िवघटन गदा बदिनयत
रािखएको छ वा छै न ? के , कुन अव थामा
ितिनिधसभाको िवघटन हने हो ? आिद
िविभ न ह उपर पिन िवचार गनपन ु जो भाषा, शैली, तक र िवषयव तु ततु हन आए,
अव था रहेको छ ।
रट िनवेदनमा उठाइएका र िनणय गनपन
ु हन
आएका िविभ न संवैधािनक तथा कानूनी ह को
अ तरव तमु ा वेश गरी िववेचना गनभु दा पिहले
ततु िववादका स दभमा उठाइएका के ही ारि भक
ह को िन पण गनु आव यक भएकाले सव थम
यस कारका ह स ब धमा उ लेख गनु
सा दिभक देिख छ ।
ततु रट िनवेदनउपर ारि भक सनु वु ाइको
स दभमा गिठत इजलासले िववादको िवषयव तमु ा
वेश नगद इजलास गठनको िवषयलाई िलएर
उठाइएको, त प ात् इजलास गठनको व पमा
के ही प रवतन गरी यो इजलास गठन भएको देिख छ ।
इजलाससम उठाइएका सरोकार ित संवेदनशील रही
वतमान इजलास गठन भएपिछ यस िवषयको समिु चत
स बोधन भएको भ ने अपे ा रा नु वाभािवक
102
िथयो । तर यसो हन सके न र के ही अनपेि त
प रि थितह देखा परे ।
इजलास गठन र संरचनाको िवषय
यायपािलकाको वत तासँग स बि धत आ त रक
यव थापनको िवषय हो । यस कारका याियक
यव थापनको िवषयमा नीितगत ि कोण िनमाणका
स दभमा सझ ु ाव, सरोकार र चासो य हनु
वाभािवक पिन ह छ । तर यसका पिन के ही सीमा र
मयादाह ह छन् । िवषयको संवेदनशीलतालाई हेरी
दो ो पटक इजलास गठन भएपिछ रट िनवेदनउपर
ारि भक सनु वु ाइ पिन नहँदै (अथात् कारण देखाउ
आदेश जारी नहँदै) यथ नेपाल सरकार स ब
िनकाय र पदािधकारीह को तफबाट सरोकार रहेको
भनी ितिनिध व र ितर ा गन उपि थत हन आउनु
भएका िव ान् महा यायािधव ालगायतका सरकारी
विकलह सिहतका कानून यवसायीह बाट जे
यसलाई वाभािवक, तािकक र हणयो य मा न
सिकएन । धानम ी िववादको यथ मा नभएर
संिवधानबमोिजमको एक स मािनत सं था पिन
हो । महा यायािधव ा के वल धानम ीसिहतका
पदािधकारी तथा सरकारी िनकायह को तफबाट
ितर ा गन कानून यवसायी मा नभएर संिवधान
र कानूनबमोिजम सावजिनक जवाफदेिहता िनवाह
गनपनु रा यको एक उ रदायी सं था पिन
हो । कायपािलकाको ितिनिध व गन सावजिनक
उ रदािय व रहेका पदािधकारीह बाट अदालतको
इजलास गठनका िवषयमा उठाई यायाधीश
छनौट गन खोजेको ज तो देिखने गरी ततु हनल ु ाई
वत यायपािलकास ब धी अवधारणाका ि ले
उिचत र शोभनीय कुरा ठा न सिकएन ।
यायाधीशको कत य िववादमा सनु वु ाइ
गनबाट पि छने होइन, अदालतमा आएका िववादको
िन पण गन ह छ । यसरी िववादको िन पण
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
गन स दभमा यदाकदा संवेदनशील अव था
र प रि थितह पिन आई पदछन् । याियक
िन प ताको याभूित िदनको लािग संिवधान,
कानून र यायाधीशह को आचार संिहतामा रहेका
ावधानह का आधारमा कुनै कुनै िववाद िन पण
गनबाट अलग रहने (Recusal गन) अव था पिन
आई पदछन् । य ता िवषयमा उिचत, िश र मयािदत
तवरबाट स बि धत इजलासको यानाकषण गराउन
सिक छ र इजलासले पिन उिचत िनकास िदने
गदछ । तर यसलाई िववादका कुनै प ले पिन
अिधकारको पमा तथा ित पधा मक शैलीमा दाबी
गन िम दैन । Recusal गन वा नगन कुरा िववादको
सनु वु ाइ गन यायाधीश र इजलासको तजिबजको कुरा
हो । यो तजिबजको उिचत योग भए नभएको कुराको
िन पण गन कानूनी ि याह पिन िनधा रत छन् ।
तर इजलासभ दा बािहरबाट यस िवषयमा ि कोण
िनमाण गन यास गन वा भाव पान कोिसस गन वा
िववादका प ह ले यसलाई नै सतको पमा अगािड
सान र य ता कुरामा अडान रा न िम दैन । यस
कारका विृ ह लाई वीकार ग रयो भने िथित
िबथोिल छ, याय स पादन ि यामा अवाि छत
अवरोध पैदा हने खतरा रह छ । याियक काय ितको
आ था र िव सनीयतामा असर पन काय हामी कोही
कसैले पिन गन हँदैन । वैयि क आ ह पूवा ह राखेर
याियक ि यामा अवरोध पैदा ग रनु कोही कसैको
पिन िहतमा छै न । आ ह वा पूवा ह े रत आशंकालाई
वीकार गन था ने हो भने प रणामतः याय स पादन
ि या गितशील हन नस ने कुरा िनि त नै छ ।
यायाधीशले कुनै कारको डर, ास, मोलािहजा वा
अनिु चत भावमा नपरी याय स पादन गन वातावरण
िनमाणका लािग िववादका प ह समेत सबैले भूिमका
िनवाह गनपदछु । ००३१, ००३२, ००३३, ००३४, ००३५, ००३६, ००३८,
उपयु उि लिखत स दभह लाई समेत
म यनजर राखेर यस िववादको ारि भक सनु वु ाइका
स दभमा यस इजलाससम य हन आएका
सरोकारह को मू याङ् कन गदा यस इजलासमा रहेका
हामी यायाधीशह कसैले पिन ततु िववादमा
सनु वु ाइ गन नहने उिचत वा व तिु न कारण देिखन
आएन । िववादको सनु वु ाइ गनबाट दईु जना माननीय
यायाधीशले अलग रहनपु न भनी यस इजलाससम
िलइएको िजिकर एउटा अनपेि त र िबसनलायक
प रघटना ब न गएको छ ।
ततु रट िनवेदनउपर नेपालको
संिवधानको धारा १३७ बमोिजम यस संवधै ािनक
इजलासबाट े ािधकार हण गरी सनु वु ाइ गन िम ने
अव था छै न भनी यथ तफबाट िजिकर िलइएको
पाइयो । अब उ ारि भक को िन पण गनपन ु
देिख छ । नेपालको संिवधानको धारा १३७ को
उपधारा (३) मा “धारा १३३ मा जनु सक ु ै कुरा
लेिखएको भए तापिन सव च अदालतमा िवचाराधीन
कुनै मु ामा ग भीर संवैधािनक या याको समावेश
भएको देिखएमा य तो मु ा उपधारा (१) बमोिजमको
इजलासबाट हेन गरी धान यायाधीशले तो न स ने
छ” भनी उ लेख भएको देिख छ । ततु िववादमा
सनु वु ाइका लािग स माननीय धान यायाधीशबाट
नै इजलास तोिकएको छ । यसका अित र यही
ितिनिधसभाको िमित २०७७/९/५ मा भएको
िवघटनस ब धी िवषयमा संवैधािनक इजलासबाट
सनु वु ाइ हनु हँदैन भनी उठाइएको समाधान
भइसके को र देव साद गु ङसमेतको िनवेदनसिहतका
िविभ न १३ रट िनवेदनह 35 उपर यही संवैधािनक
इजलासबाट सनु वु ाइ भई िमित २०७७/११/११
मा अि तम आदेशसमेत जारी भएको ा त ताजा
35 िनवेदक देव साद गु ङसमेत यथ रा पितको कायालयसमेत,
०७७-WC-००३७ को िनवेदनसिहत ०७७-WC-००२८,
००३९, ००४०, ००४१, ००४२ समेतका कु ल १३ वटा
िनवेदनका िसलिसलामा यस अदालतको संवैधािनक इजलासबाट
नै सुनवु ाइ भएको देिख छ ।
103
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
नै छ । उ िववादका स दभमा पिन संिवधानको
धारा ७६ को योगस ब धी ह िन पण गनपन ु देिख छ । िववादका स बि धत प बाट औपचा रक
अव था रहेको देिख छ । संिवधानको यही धारा, उही
ितिनिधसभाको दो ो पटक िवघटन भएको अव था र
लगभग उ तै कृितको ग भीर संवैधािनक या याको
समावेश भएको िववाद देिखएको हँदा देव साद
गु ङले दायर गनभएको ु रट िनवेदनमा ग रएको
सनु वु ाइलाई पूव अ यासको पमा हण गरेर ततु
िववादको सनु वु ाइ यस संवैधािनक इजलासबाट हने गरी
भए ग रएका काम कारबाहीमा कुनै कानूनी िु ट कायम
रहेको देिखँदनै । िन:स देह यस कारको िववादको
सनु वु ाइ यस अदालतको संवैधािनक इजलासबाहेकका
अ य इजलासबाट पिन हन स छ । यस कारको
े ािधकार अ य इजलासमा पिन रहेको छ । यसलाई
समाना तर े ािधकार (Concurrent jurisdiction)
को पमा िलन सिक छ । कानूनको संवैधािनकता
परी णसँग स बि धत नउठाइएको संिवधानको
या यास ब धी यस कारका समावेश भएका
िववादमा संवैधािनक इजलासबाट वा अ य इजलासबाट
सनु वु ाइ गरी िववादको िन पण गन माग खल ु ा नै
रहेको देिख छ । यसरी समाना तर े ािधकार रहेको
अव थामा िनवेदकह ले संवैधािनक इजलासबाट
सनु वु ाइ हने गरी िनवेदन गनभएको,
ु यो िववादमा पिन
ग भीर संवैधािनक या याको समावेश रहेको
देिखएको र के ही मिहनाअगािड मा य तै कृितको
िववादको सनु वु ाइ संवधै ािनक इजलासबाट भएको
ताजा अ यास रहेको देिखँदा ि यागत ि ले ततु
िववादमा यस इजलासबाट सनु वु ाइ गनमा कुनै बे रत
वा कानूनी बाधा हने देिखएन । तसथ, यस इजलासको
े ािधकारका स ब धमा यथ का तफबाट िलइएको
िजिकरलाई मनािसब ठा न िमलेन ।
“िनवेदकह १४६ जना भिनएकोमा रट
िनवेदनमा पाँच जनाको मा ह ता र छ; य तो
बे रतको िनवेदनका आधारमा सनु वु ाइ गरी िनणय
104
गन िम दैन” भनी यथ तफबाट िजिकर ग रएको
पमा उठाएको अव था देिखँदा यो ारि भक
स ब धमा के ही बेहोरा उ लेख गनु आव यक हन
आएको छ । िनवेदन, िलिखत जवाफ आिद अदालतमा
पेस ग रने िलखतह का के ही सामा य ढाँचा
सव च अदालत िनयमावली, २०७४ मा तोिकएको
देिख छ । काय स चालनमा एक पता र सहजताका
लािग यसरी ढाँचा िनधा रत ग रएका हन् ।
सामा यतयाः यसरी तोिकएका ढाँचा र रीतअनस ु ार
िनवेदन पेस हनपु दछ । तर के ही अपवाद अव थामा
ढाँचाअनस ु ारका सबै रीत ज ताको त तै पु याउन
असहज पिन हने गदछ । उदाहरणका लािग िनकै ठुलो
सं यामा िनवेदकह रहनभु एको अव थामा सबै
यि का लािग िलखतको िशर र पछ ु ारमा सहीछाप
गन थानाभाव हन पु दछ । यस अव थामा अदालतले
अ य उपयु उपाय वा िवक प अपनाउने गदछ र
यस कारको अ यास पिन रही आएको छ । यस
कारका उपायह म ये िनवेदकबाट िनवेदन पेस
गरेको कुराको सनाखत कागज गराउने कुरा पिन
एउटा त रका हो । यही ि याअनस ु ार िनवेदकह
यस अदालतमा स-शरीर उपि थत भएर िनवेदन
पेस गरेको बेहोरा खलु ाई सनाखत कागज गनभएको ु
छ, सो कागजमा “ रट िनवेदनको अिभ न अङ् गको
पमा संल न ग रएको” भिनएको छ र सनाखतको
कुरा अदालतबाट मािणत भएको समेत देिख छ ।
िनवेदकह ले ता रख पचामा सही गरी अदालतले
तोके को ता रखसमेत िलनभु एको पाइयो । यसरी पेस
हन आएका िलखत कागजातका बेहोरा िठक साँचो
होइनन् िक भनी िनवेदकह वा िनवेदनको बेहोरा ित
ि यागत कुरामा िव ास गन नहने वा शंका गनपन ु
कुनै पिन कारण देिखन आएका छै नन् । यस अव थाको
िनवेदनलाई बे रतको मा न िम ने देिखँदैन ।
व ततु ः िनवेदनलगायतका िलखतमा
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
स बि धत प को ह ता र हनल ु ाई सो िलखत
िनजले आ नो इ छानस ु ार राजीखस ु ीले पेस गरेको
हो भ ने कुराको माणीकरण ग रएको िविधको पमा
िलइ छ । रट िनवेदकह ले अदालतमा उपि थत भएर
सनाखत कागज गनभएको ु हँदा िनवेदनमा ह ता र
गनपनु योजन पूरा भएको देिख छ । यसका अित र
यिद ततु िववादका स दभमा पेस ग रएको रट
िनवेदनमा सहीछाप गन पाँच जना यि ह मा यस
अदालतमा याियक उपचारका लािग वेश गनभएको ु आइतबारका िदन स माननीय रा पित
अव था ह यो भने अथवा िनवेदनमा ह ता र गन
पाँच जनाको हदस म िनवेदनलाई मा यता िदने हो
भने पिन यस अदालतले संिवधान र कानूनबमोिजम
याियक उपचार दान गन इ कार गन िम ने अव था
देिखँदैन । कुनै एक यि ले िनवेदन गरेको अव था
ह यो भने पिन के वल यही सं याको आधारमा
िनवेदन िजिकरउपर सनु वु ाइ गन इ कार गन िम ने
अव था िथएन । यसका अित र रट िनवेदनमा
उठाइएको संिवधानको या यास ब धी िवषयव तक ु ो
मह व र सावजिनक सरोकारस ब धी ि थितलाई हेररे
कितपय अव थामा सामा य अनौपचा रक सूचना
वा जानकारीका आधारमा पिन याियक उपचार
दान ग रने अ यास रहेको पाइ छ । यस अव थामा
रट िनवेदनका सबै पानाह मा सबै िनवेदकह को
सहीछाप परेको छै न भनी िवषयव तमु ा कुनै ताि वक
अ तर नपन सामा य र िनता त ािविधक कारण
देखाएर यस कारको िनवेदनउपर सनु वु ाइ गरी
िववादको िन पण गन इ कार गनु सवथा अनिु चत,
अतािकक, अ यावहा रक र रट िनवेदनस ब धी
अवधारणाको समेत ितकूल हने देिख छ । तसथ रट
िनवेदन रीत पु याई दायर नभएको भ ने िजिकरसँग
सहमत हन सिकएन ।
अब िववािदत िवषयको अ तरव तमु ा
वेश गरी िनणयतफ िवचार गन स दभमा सव थम
िवषय र त यगत टताका लािग ितिनिधसभा
िवघटनका स दभ, यसको पृ भूिमसमेतका मु य-
मु य घटना म उ लेख गनु आव यक देिख छ ।
यस सङ् गमा िन नानस ु ारका घटना म उ लेखनीय
रहेका देिख छन् ।
१. रा पितको कायालयबाट ५ पषु २०७७
मा कािशत िन नानस ु ारको िव ि अनसु ार
ितिनिधसभाको िवघटन भएको िथयोः
“आज िमित २०७७ साल पस ु ५ गते
ीमती िव ादेवी भ डारी यूले नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (१) र
(७) तथा धारा ८५ एवं संसदीय णालीको
आधारभूत मम एवं मू य मा यता तथा हा ो
आ नै र संसदीय णाली भएका िविभ न
मलु कु ह को अ यासबमोिजम सङ् घीय
संसदको ् वतमान ितिनिधसभा िवघटन गरी
ताजा जनादेशका लािग नेपाली जनतासम
जान िमित २०७८ साल वैशाख १७ गते
शु बार पिहलो चरणमा र िमित २०७८
साल वैशाख २७ गते सोमबार दो ो चरणमा
अक ितिनिधसभाको िनवाचन स प न
गन गरी िनवाचनको िमित तो न नेपाल
सरकार, मि प रषदक ् ो बैठकबाट िनणय भई
सोहीबमोिजम स माननीय धानम ीबाट
िसफा रस भएकोले उ िसफा रसबमोिजम
सङ् घीय संसदको ् वतमान ितिनिधसभा
िवघटन गरी िमित २०७८ साल वैशाख १७
गते शु बार पिहलो चरणमा र िमित २०७८
साल वैशाख २७ गते सोमबार दो ो चरणमा
ितिनिधसभाको िनवाचन स प न गन गरी
िनवाचनको िमित तो नु भएको छ” ।
२. उपयु अनस ु ार िमित २०७७/९/५ मा
भएको ितिनिधसभा िवघटनको िनणय,
िव ि समेतका त स ब धी स पूण
105
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
कामकारबाहीह असंवैधािनक भएकोले
ार भदेिख नै कानूनी भावसू य रहने
गरी उ ेषणको आदेशले बदर हने र
पिहलेकै ि थितमा पनु थािपत हने गरी यस
अदालतबाट िमित २०७७/११/११ मा
आदेश (फै सला) भएको ।
३. पनु थािपत ितिनिधसभाको अिधवेशनका
लािग िमित २०७७/११/१७ मा आ ान
ग रएको र सोबमोिजम िमित २०७७/११/२३
मा ब नपु न बैठक ब न (काय स चालन हन)
नसके को । यसपिछ िमित २०७८/१/२७
मा मा बैठक बसेको । यसिबच
ितिनिधसभाबाट कुनै काम (Business)
नभएको / Business नपाएको ।
४. पनु थािपत ितिनिधसभाको िव ासका
लािग स माननीय धानम ीले ताव पेस
गनभएकोमा
ु िमित २०७८/१/२७ मा कुल
२७५ सद य (२७१ सद य कायम) रहेको
ितिनिधसभाका सद यह म ये ९३ जनाले
तावको प मा र १२४ जना सद यले
तावको िवप मा मत जाहेर गनभएको
ु ।
प रणामतः स माननीय धानम ी ी के .पी.
शमा ओलीको ताव बहमतबाट पा रत हन
नसके को (अ वीकृत भएको) हँदा नेपालको
संिवधानको धारा १०० को उपधारा (३)
बमोिजम वहाँ पदमु हन पु नु भएको ।
५. िमित २०७८/१/२७ गते स माननीय
रा पितबाट नेपालको संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (२) बमोिजम
ितिनिधसभामा ितिनिध व गन दईु वा
दईु भ दा बढी दलह को समथनमा बहमत
ा गन स ने ितिनिधसभाको सद यलाई
िमित २०७८/१/३० गते िविहबारका
िदन साँझ ९.०० (नौ) बजेिभ नेपालको
106
धानम ी पदमा िनयु गन योजनका
लािग आ नो दाबी पेस गन आ ान भएको ।
तर सो समयाविधिभ कसैको पिन दाबी पेस
नभएको । िमित २०७८/१/२७ गते राती
१२.०० बजेदिे ख ितिनिधसभाको
अिधवेशनको अ य ग रएको । यसपिछ
स माननीय रा पितबाट नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (३)
बमोिजम ितिनिधसभामा सबैभ दा बढी
सद यह भएको दल नेपाल क यिु न पाट
(एमाले) को संसदीय दलका नेता माननीय
ी के .पी. शमा ओली िमित २०७८/१/३०
गते नेपालको धानम ी पदमा िनयु हनु
भएको ।
६. नेपाल सरकार, मि प रषदल ् े िमित
२०७८/२/६ गते िन न बेहोराको िनणय
गरेकोः
“स माननीय धानम ी ी के .पी. शमा
ओलीले िमित २०७८/१/२७ गते नेपालको
संिवधानको धारा १०० को उपधारा (१)
बमोिजम रा नभु एको िव ासको मतको
ताव ितिनिधसभाबाट पा रत नभएप ात्
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (२)
बमोिजम धानम ी िनयु हन नसक
स माननीय रा पित यूबाट नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (३)
बमोिजम ितिनिधसभामा सबैभ दा बढी
सद यह भएको दलको संसदीय दलको
नेताको हैिसयतमा िमित २०७८/१/३० गते
माननीय ी के .पी. शमा ओलीलाई धानम ी
पदमा िनयु गनभएको ु र संिवधानको धारा
७६ को उपधारा (४) बमोिजम तीस (३०)
िदनिभ ितिनिधसभाबाट िव ासको मत
ा गनपनमाु हाल िवकिसत राजनीितक
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
प रि थितमा संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (३) बमोिजमको मौजदु ा सरकारलाई
िव ासको मत ा हने द ो राजनीितक
आधार नदेिखएको, िमित २०७८/१/२७
भ दा ि थितमा ताि वक अ तर नदेिखएको र
मलु क ु लाई अ योलमा रा न उिचत नभएको
हँदा वैकि पक सरकार गठनको लािग माग
श त गन उपयु देिखएकोले नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम धानम ी िनयिु स ब धी ि या
आर भ गन नेपालको संिवधानको धारा
६६ को उपधारा (२) बमोिजम स माननीय
रा पित यूसम िसफा रस गन ।”
७. स माननीय धानम ी ी के .पी. शमा
ओलीले जेठ ६, २०७८ मा स माननीय
रा पितसम िन न बेहोराको अनरु ोध प
पेस गनभएकोः
ु ८. उ प मा स माननीय रा पितबाट िन न
“मैले िमित २०७८/१/२७ गते नेपालको
संिवधानको धारा १०० को उपधारा (१)
बमोिजम राखेको िव ासको मतको ताव
ितिनिधसभाबाट पा रत नभएप ात्
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (२)
बमोिजम धानम ी िनयु हन नसक
स माननीय रा पित यूबाट नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (३)
बमोिजम ितिनिधसभामा सबैभ दा बढी
सद यह भएको दलको संसदीय दलको
नेताको हैिसयतमा िमित २०७८/१/३०
गते मलाई धानम ी पदमा िनयु
गनभएको
ु र मैले संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (४) बमोिजम तीस (३०)
िदनिभ ितिनिधसभाबाट िव ासको मत
ा गनपनमा ु हाल िवकिसत राजनीितक
प रि थितमा संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (३) बमोिजमको मौजदु ा सरकारलाई
िव ासको मत ा हने द ो राजनीितक
आधार नदेिखएको, िमित २०७८/१/२७
भ दा ि थितमा ताि वक अ तर नदेिखएको र
मलु क
ु लाई अ योलमा रा न उिचत नभएको
हँदा वैकि पक सरकार गठनको लािग माग
श त गन उपयु देिखएकोले नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम धानम ी िनयिु स ब धी ि या
आर भ गन स माननीय रा पित यूसम
नेपालको संिवधानको धारा ६६ को उपधारा
(२) बमोिजम िसफा रस गन नेपाल सरकार,
मि प रषदब् ाट िमित २०७८/२/६ मा
िनणय भएकोले सोबमोिजम धानम ी
िनयिु ि या आर भ हन सादर अनरु ोध
गदछु” ।
बेहोराको तोक आदेश भएकोः
“यसमा उि लिखत बेहोरा उ लेख गरी
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम धानम ीमा िनयु गन योजनको
लािग ितिनिधसभामा िव ासको मत ा
गन स ने आधार पेस गन ितिनिधसभाका
सद यलाई िमित २०७८ जेठ ७ गते ५:००
बजे (साँझ) स मको समय िदई आ ान गन” ।
९. यसपिछ “के .पी. शमा ओली, सद य,
ितिनिधसभा, नेता ने.क.पा. (एमाले)
संसदीय दल” बाट मािणत भएको जनाई
नेपाल क यिु न पाट (एक कृत मा सवादी-
लेिननवादी) सङ् घीय संसदीय दलको
कायालयबाट िमित २०७८/२/७ मा
नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(५) बमोिजम सरकार गठन स ब धमा
स माननीय रा पितलाई िन न बेहोराको प
107
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
लेिखएकोः
“स माननीय रा पित यूबाट िमित
२०७८/०२/०६ गते नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम सरकार गठनको लािग आ ान
गनभएकोमा
ु म ितिनिधसभाको सद य
तथा ितिनिधसभामा १२१ जना सद य
रहेको नेपाल क यिु न पाट (ने.क.पा.) को
संसदीय दलको नेतालाई ितिनिधसभामा
३२ जना सद य रहेको जनता समाजवादी
पाट , नेपालको समथनसिहत मेरो प मा
ितिनिधसभाको १५३ सद यको समथन
भएको र मैले नेपालको संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (५) र (६) बमोिजम धानम ी
पदमा िव ासको मत पाउन पया आधार
रहेकोले मलाई धानम ी पदमा िनयु
गनहन ु अनरु ोध गदछु” ।
१०. जनता समाजवादी पाट , नेपालको तफबाट
(राजे महतो, “नेता, संसदीय दल” र मह थ
ठाकुर, “अ य , जनता समाजवादी पाट ”
भ ने बेहोरा उ लेख गरी) िमित २०७८/२/६
मा सरकार गठन स ब धमा स माननीय
रा पितलाई िन न बेहोराको प लेिखएकोः
“स मानिनय रा पित यूबाट िमित
२०७८/०२/०६ गते नेपालको संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम सरकार
गठनको लागी आ ान गनु भएअनस ु ार
ितिनिधसभामा ३२ जना सद य रहेको
हा ो दल जनता समाजवादी पाट नेपालको
तफबाट िनिनिध सभाका माननीय सद य
ी के .पी. शमा ओलीलाई धानम ी
पदमा िनयु गन समथन रहेको जानकारी
गराउँछ ” ।
११. माननीय ी शेरबहादरु देउवा, (सभापित,
108
नेपाली कां ेस / संसदीय दलको नेता) ले
िमित २०७८/०२/०७ मा स माननीय
रा पितसम धानम ी पदमा िनयिु बारे
भनी िन न बेहोरा खल ु ाई दाबी ततु
गनभएकोः
ु
“रा पितको कायालयबाट िमित
२०७८/०२/०६ मा नेपालको संिवधानको
धारा ७६ (५) बमोिजम धानम ी िनयिु
गन योजनका लािग िमित २०७८ जेठ
७ गते साँझ ५ बजेस म ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गन स ने आधार
ततु गन ितिनिधसभाका सद यलाई
आ ान गनभएको
ु हँदा नेपालको संिवधानको
धारा ७६ (५) सि य भई सोहीबमोिजम
सरकार बनाउनपु न भएको छ । नेपाली
कां ेसका सभापित एवं नेपाली कां ेस
संसदीय दलको नेता तथा ितिनिधसभा
सद यको हैिसयतमा नेपाली कां स े ले
सं थागत िनणय गरी म शेरबहादरु देउवालाई
धानम ीको उ मेदवार बनाउने िनणय
गरेको र उ िनणयलाई नेपाल क यिु न
पाट (माओवादी के ) को दलगत िनणयका
साथै ितिनिधसभाका बहमत ितिनिधसभा
सद यह को मलाई समथन ा छ ।
ितिनिधसभािभ रहेका ितिनिधसभा
सद यह को सं या जोड् दा मेरो प मा
१४९ सं या रहेको र उ सं या नेपालको
संिवधानबमोिजम ितिनिधसभामा त काल
कायम रहेको सद य सं याको बहमत भएको
हँदा मलाई ितिनिधसभामा िव ासको मत
ा हने प आधार रहेको छ । तसथ,
नेपालको संिवधानको धारा ७६ (५)
बमोिजम स माननीय रा पितबाट नेपालको
धानम ी पदमा मलाई िनयिु ग रयोस्
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
भनी दाबी ततु गदछु” ।
१२. ने.क.पा. (माओवादी के ) ले िमित
२०७८/२/७ मा िन न बेहोराको िनणय
गरेको भनी मा. ी शेरबहादरु देउवाले दाबी
गदा पेस गनु भएकोः
“िमित २०७८।०२।०६ गते रा पित
कायालय ारा जारी िव ि बमोिजम
आज िमित २०७८।०२।०७ गते ५
बजेिभ नेपालको संिवधानको धारा ७६
(५) बमोिजमको धानम ी िनयिु
गन योजनका लािग मि प रषदको
२०७८।२।६ को िनणयले धानम ी िनयिु
ि या आर भ हन धानम ीबाट अनरु ोध
भएबमोिजम ितिनिधसभाको िव ासको
मत ा गन स ने आधार ततु गनु भनी
िनिद गरेबमोिजम उ आधार ततु गन
ितिनिधसभा सद य माननीय शेरबहादरु
देउवालाई यस दल नेपाल क यिु न पाट
(माओवादी के ) को तफबाट समथन दान
गन िनणय ग रयो” ।
१३. नेपाल क यिु न पाट (एमाले) को तफबाट
िमित २०७८/२/७ मा “अनिधकृत
यि ह को ह ता र स ब धमा” भनी
स माननीय रा पितलाई िन न बेहोराको प
लेिखएकोः
“यस राजनीितक दलबाट ितिनिधसभामा
ितिनिध व गन के ही ितिनिधसभाका
सद यह ले दलको वीकृित निलई र
िनणयिवपरीत आ नो दलको नेताको
धानम ीमा भएको दाबीलाई असफल पान
मनसायले ितिनिधसभाको कुनै ितप ी
दलको सद यलाई धानम ीको लािग
समथन गन भनी दललाई नै आघात हने
गरी अ य राजनीितक दलको यि लाई
धानम ी हन िसफा रसमा ह ता र गरेको
भ ने सावजिनक स चार मा यमह बाट
जानकारी हन आएको छ । संसदीय
यव थामा राजनीितक दलको िनणय तथा
वीकृितिवपरीत अराजक ढङ् गले आफू
िनवािचत भएको दलको िवप मा हने गरी
कुनै पिन ि याकलाप गन तथा ह ता र
गन िम दैन । यस दलको िवधान, २०४९
(संशोधन, २०७१ समेत) राजनीितक
दलस ब धी ऐन, २०७३ समेत िवपरीत हने
् गरी आ नो दलको सरकार तथा दलिवपरीत
कोही कसैलाई यस दलका ितिनिधसभा
सद यह ले समथन गरेको भनी यहाँ
ह ता र पेस भएको भए य ता ह ता रह
दलीय अनशु ासनिवपरीत हने हदाँ खारेज
हन अनरु ोध छ । यस कारको असंसदीय,
अनशु ासनहीन र अराजक काय लोकत लाई
नै कमजोर पान अ यास भएकोले य ता
ि याकलापह लाई वीकान सिकँ दैन ।
उपयु ह ता रकता भिनएका ितिनिधसभा
सद यह म येबाट आ नो ह ता र
दु पयोग भएको भनी िति यासमेत
ा भइरहेको छ । अनिधकृत ह ता र
तथा ह ता र दु पयोगका स ब धमा
दलिभ दलको िवधान र कानूनबमोिजम
छानिबन भइरहेको छ । छानिबनबाट दलीय
अनशु ासनिवपरीत ह ता र ग रएको पाइए
नेपालको संिवधानको धारा ८९ (ङ) तथा
राजनीितक दलस ब धी ऐनको प र छे द
६ अनस ु ार िनजको ितिनिधसभा सद य
पदसमेत नरहने गरी िन काशन ग रने हँदा
हाल िनजह को ह ता रको मा यता नहन
र उ ह ता रबाट कुनै पिन िनणय हन
नस ने बेहोरासमेत अनरु ोध गदछु” ।
109
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
१४. जनता समाजवादी पाट , नेपालले िमित
२०७८/२/७ मा “मा यता अ वीकृत ग रिदन
हन” भनी स माननीय रा पितलाई िन न
बेहोराको प लेिखएकोः
“जनता समाजवादी पाट , नेपालका
के ही सांसद्ह ले पाट को आचरण र
मयादािवपरीत ह ता र गरी रा पित
कायालयमा बझ ु ाएको त य जानकारीमा
आएकोले य तो ह ता रलाई अ वीकृत
ग रिदन हन अनरु ोध गदछ ” ।
१५. स माननीय रा पितबाट िमित २०७८/२/७
गते िन न बेहोराको िनणय भएकोः
“म, िव ादेवी भ डारी, सङ् घीय
लोकताि क गणत नेपालको रा पित,
नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(५) बमोिजम धानम ी पदमा िनयिु
गन योजनका लािग ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गन स ने आधारसिहत
दाबी ततु गन धारा ७६ को उपधारा (२)
बमोिजमको ितिनिधसभाका सद यलाई
आज साँझ ५:०० बजेस मको समय िदई
आ ान गरेकोमा उ अविधिभ परेका
ितिनिधसभाका माननीय सद य ी के .पी.
शमा ओली र माननीय सद य ी शेरबहादरु
देउवाका दाबीह मा देहायको अव था
देिखएकोले देहायबमोिजम गनः
ितिनिधसभाका सद य ी के .पी. शमा
ओलीले ने.क.पा. (एमाले) का १२१ र
जनता समाजवादी पाट का ३२ जना
सद यको समथन ा भएकोले धारा
७६ को उपधारा (५) र (६) बमोिजम
धानम ी पदमा िव ासको मत पाउन
पया आधार रहेको भनी प पेस
गनभएको
ु र जनता समाजवादी पाट ,
110
नेपालको ३२ जना सद यको समथन
रहेको भनी सो पाट को तफबाट अ य
ी मह थ ठाकुर र संसदीय दलको नेता
ी राजे महतोको ह ता र रहेको प
ा भएकोमा उ दवु ै दलका गरी १५३
सद यको समथन रहेको भिनएकोमा
ने.क.पा. (एमाले) का २६ जना सद य
र जसपाका १२ जना सद यको अका
दाबी कता माननीय ी शेरबहादरु
देउवालाई समथन गरी ह ता र गरेको
देिखएको ।
माननीय ी शेरबहादरु देउवाको तफबाट
पेस भएको दाबीमा नेपाली कां ेसका
६१ जना, ने.क.पा. (माओवादी के )
का ४९ जनाको ह ता र र स बि धत
पाट को प तथा जसपाका १२ जना,
ने.क.पा. (एमाले) का २६ जना तथा
माननीय सद य ी दगु ा पौडेलको
ह ता रसिहत १४९ जनाको ह ता र
रहेको, ने.क.पा. (एमाले) बाट िनवािचत
सद यह को हकमा पाट को तफबाट
यसरी अक दलका उ मेदवारको प मा
ह ता र गरेका सद यह लाई मा यता
निदन अनरु ोध गद िनजह को हकमा
दलीय अनशु ासनिवपरीत ह ता र
गरेको पाइए ितिनिधसभाको सद य
नरहने गरी िन कासन ग रने हँदा हाल
िनजह को ह ता रको मा यता नहन
भनी पाट का अ य तथा संसदीय
दलका नेताबाट लेखी आएको ।
य तै जसपा नेपालको तफबाट पिन
पाट का सद यह ले पाट को आचरण
र मयादािवपरीत ह ता र ग रएको
बिु झएकोले यसलाई अ वीकृत गरी
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
िदनहु न भनी उ पाट का अ य ी
मह थ ठाकुर र संसदीय दलको नेता ी
राजे महतोको ह ता रसिहतको प
ा भएको छ ।
अतः दाबीकता दवु ै माननीय
सद यह का समथनकता भिनएका
सद यह एक अकामा दोहोरो परेका,
दलको िनणयिवपरीत एकले अक लाई
समथन गरेकोसमेत देिखएको र
स बि धत दलले मा यता निदन लेखी
आएकोसमेत देिखएकोले नेपालको
संिवधानको धारा ८९ को ख ड (ङ)
समेत आकिषत हन स ने, राजनीितक
दलस ब धी ऐन, २०७३ को प र छे द
६ का िवषयह समेतलाई यान िदँदै
दाबी कता दवु ै माननीय सद यह ले
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम ितिनिधसभामा िव ासको मत
ा गन स ने ठोस आधार नदेिखएकोले
उ उपधारा (५) बमोिजमका दाबीकता
दवु ै माननीय सद यह को दाबी नपु ने
देिखएकोले धानम ी पदमा िनयिु
गन िम ने देिखएन । यस िनणयबमोिजम
ेस िव ि माफत स बि धत सबैलाई
जानकारी गराउने” ।
१६. ितिनिधसभा िवघटन गरी अक
ितिनिधसभाको िनवाचनको िमित तो न
िसफा रस गन िवषयमा नेपाल सरकार,
मि प रषदबाट ् िमित २०७८/२/८ मा
देहायबमोिजमको बेहोरा खल ु ाई िनणय
भएकोः
“स माननीय रा पित यूले नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम धानम ी पदमा िनयिु का लािग
िमित २०७८/२/६ मा आ ान गनभएको ु
समयसीमा िमित २०७८/२/७ गते अपरा
५.०० बजेिभ ितिनिधसभाका दईु जना
माननीय सद यह को दाबी परेकोमा
स माननीय रा पित यूबाट िनणय गन
ममा दाबीकता दवु ै माननीय सद यह ले
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम ितिनिधसभामा िव ासको मत
ा गन स ने ठोस आधार नदेिखएकोले
उ उपधारा (५) बमोिजमका दाबीकता
दवु ै माननीय सद यह को दाबी नपु ने
देिखएकोले धानम ी पदमा िनयिु गन
िम ने देिखएन भ ने बेहोरा रा पितको
कायालयबाट िमित २०७८/२/७ मा
कािशत िव ि माफत जानकारी हन आएको
हँदा संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम धानम ी िनयु हन नसके कोले
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (७)
बमोिजम वतमान ितिनिधसभा िवघटन गन
र अक ितिनिधसभाको पिहलो चरणको
िनवाचन संवत् २०७८ साल काितक २६
गते शु बार र दो ो चरणको िनवाचन
संवत् २०७८ साल मङ् िसर ३ गते शु बार
स प न गन गरी िनवाचनको िमित घोषणा
हन स माननीय रा पित यूसम िसफा रस
गन ।“
१७. उपयु िनणय भएपिछ स माननीय
धानम ी ी के .पी. शमा ओलीले िमित
२०७८/२/८ मा स माननीय रा पितसम
िन न बेहोराको िसफा रस पेस गनभएकोः
ु
“स माननीय रा पित यूले नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम धानम ी पदमा िनयिु का लािग
िमित २०७८/२/६ मा आ ान गनभएको ु
111
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
समयसीमा िमित २०७८/२/७ गते अपरा
५.०० बजेिभ ितिनिधसभाका दईु जना
माननीय सद यह को दाबी परेकोमा
स माननीय रा पित यूबाट िनणय गन
ममा दाबीकता दवु ै माननीय सद यह ले
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम ितिनिधसभामा िव ासको मत
ा गन स ने ठोस आधार नदेिखएकोले
उ उपधारा (५) बमोिजमका दाबीकता
दवु ै माननीय सद यह को दाबी नपु ने
देिखएकोले धानम ी पदमा िनयिु गन
िम ने देिखएन भ ने बेहोरा रा पितको
कायालयबाट िमित २०७८/२/७ मा
कािशत िव ि माफत जानकारी हन आएको
हँदा संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम धानम ी िनयु हन नसके कोले
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (७)
बमोिजम वतमान ितिनिधसभा िवघटन गन
र अक ितिनिधसभाको पिहलो चरणको
िनवाचन संवत् २०७८ साल काितक २६
गते शु बार र दो ो चरणको िनवाचन
संवत् २०७८ साल मङ् िसर ३ गते शु बार
स प न गन गरी िनवाचनको िमित घोषणा
हन स माननीय रा पित यूसम िसफा रस
गन नेपाल सरकार, मि प रषदबाट ् िमित
२०७८/२/८ मा िनणय भएकोले सोबमोिजम
वतमान ितिनिधसभा िवघटन हन र नयाँ
ितिनिधसभाको िनवाचनको िमित तो न
िसफा रससाथ अनरु ोध गदछु” ।
१८. उपयु अनस ु ारको िसफा रस पेस हन
आएपिछ स माननीय रा पितबाट सोही
िसफा रस प को िशरमा सोही िमित
२०७८/२/८ मा “िसफा रसअनस ु ार
112
नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(७) बमोिजम वतमान ितिनिधसभा िवघटन
गरी अक ितिनिधसभाको पिहलो चरणको
िनवाचन संवत् २०७८ साल काितक २६
गते शु बार र दो ो चरणको िनवाचन
संवत् २०७८ साल मङ् िसर ३ गते शु बार
स प न गन गरी िनवाचनको िमित तोके को
छु । स ब सबै िनकायह लाई जानकारी
िदने” भनी आदेश (िनणय) गनभएको ु
पाइयो । यस पिछ रा पितको कायालयबाट
िमित २०७८/२/८ गते िन न बेहोराको
िव ि जारी ग रएकोः
“स माननीय रा पित ीमती िव ादेवी
भ डारी यूबाट नेपालको संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (७) बमोिजम
वतमान ितिनिधसभा िवघटन गन र
अक ितिनिधसभाको पिहलो चरणको
िनवाचन संवत् २०७८ साल काितक
२६ गते शु बार र दो ो चरणको
िनवाचन संवत् २०७८ साल मङ् िसर
३ गते शु बार स प न गन गरी
िनवाचनको िमित तो न नेपाल सरकार,
मि प रषदब् ाट िमित २०७८/२/८ मा
िनणय भई सोहीबमोिजम स माननीय
धानम ी यूबाट िसफा रस भएकोले
उ िसफा रसबमोिजम वतमान
ितिनिधसभा िवघटन गरी अक
ितिनिधसभाको पिहलो चरणको
िनवाचन संवत् २०७८ साल काितक
२६ गते शु बार र दो ो चरणको
िनवाचन संवत् २०७८ साल मङ् िसर ३
गते शु बार स प न गन गरी िनवाचनको
िमित तो नु भएको छ” ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
२. रा य यव था स चालनका स दभमा
संिवधानलाई सवािधक मह वपूण र पिव तम
द ताबेजको पमा िलइ छ र यसको श द तथा
भावको स पूणतामा अनशु रण ग रनु वा छनीय ह छ ।
यसलाई अक श दमा संवैधािनक सव चता पिन भ न
सिक छ । संिवधानभ दा मािथ कोही पिन र के ही पिन
हँदनै ; रा यका सबै िनकाय, सबै पदािधकारी तथा सबै
कानूनह संिवधानकै अधीन थ रह छन् । संिवधानको
काया वयनका ममा लोकताि क मू य मा यतालाई
भ दा िनिहत वाथ, शासक य हैिसयतमा रहेका
पा ह को यावहा रक सहजता र सिु वधा, दलीय
शि -स तल ु नको अव था, राजनीितक शि मा रहने
अवाि छत तहको स ामोह आिदलाई मह व िदइयो
भने संिवधान ारा घोिषत अभी पूरा नहने अव था
आई पदछ । संिवधान लोकताि क भएर मा पु दैन;
यसको अलोकताि क शैलीको योग हन पु यो भने
संवैधािनक दघु टनाका स भावनाह देखा पदछन् ।
संिवधानले अगािड सारेका मू य मा यता र आदशलाई
एकातफ प छाएर तथा संिवधानमा रहेका ावधानको
सरल अथ हण नगरी िछ ा वेषण गरेर आ नो
िनिहत वाथ र सिु वधाअनस ु ार शासन यव था
स चालन गन चे ा ग रयो भने संिवधानवादको
मा यता खलबिलने अव था रह छ । यस कारका
विृ ले वे छाचा रतालाई नै बढावा िदन
पु दछन् । ितिनिधसभा िवघटनको िववादका स दभमा
उि लिखत कुराह तफ पिन ि िदनु सा दिभक
ह छ।
३. ततु िववाद िन पणका स दभमा
संसदीय णालीको आधारभूत मम एवं मू य मा यता
तथा संसदीय णाली भएका मल ु क
ु को अ यासतफ
ि िदनु आव यक छ । लोकताि क मू य
मा यताको जगेनाका लािग अ य का सख ु द, सफल र
असल योगह को अनशु रण गनु वा यसबाट लाभ
ा गनु वाि छत कुरा पिन हो । तर अ य ग रएको
योग वा चलनको अनशु रण गदा हा ो संिवधानमा
रहेका ावधानह को सापे तामा नै हे रनु र हण
ग रनपु दछ । रा य स चालनका स दभमा
संिवधान सवािधक मह वपूण र पिव तम द ताबेज
(Sacrosanct document) मािन छ र कसैको कुनै
अ यासभ दा संिवधानमा रहेका ावधानकै बढी
मह व र उपयोिगता रह छ । ियनै कुराह का स दभमा
संसदीय णालीको ितिनिधमूलक के ही अ यास
स ब धमा उ लेख गनु ासङ् िगक देिख छ ।
४. Westminster model भिनने बेलायती
संसदीय णालीलाई हेररे ितिनिधसभाको िवघटन
गन कुराको औिच य पिु वा ख डन गन विृ ह
कायम छन् । नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७
को धारा ५३ मा रहेको ावधानले तल ु ना मक
पमा Westminster model सँग के ही हदस म
सािन यता राखेको िथयो । यसैले २०४७
सालको संिवधानअनस ु ार यस अदालतमा दायर
भएका िववादह को िन पणका स दभमा पिन
Westminster model लाई स दभ सामा ीको
पमा उ लेख ग रएको देिख छ । यो Westminster
model कुनै संिवधान ारा िनदिशत मोडेल नभएर
बेलायतमा ग रएको लामो समयको संसदीय णाली
अ यासको प रणाम हो । “Westminster Model”
को जननी मािनएको बेलायती स दभमा पिन पिछ लो
समयमा आएर ितिनिधसभा िवघटनका सीमा
ब देजह िनधारण ग रएको देिख छ । कायम रहेको
House of Commons सश र काय स पादनका
लािग ि याशील रहेको; राि य अथत का लािग
तथा राि य वाथका ि ले म याविध िनवाचन
अनपु यु (detrimental to the national
economy/harmful to the national interest)
भएको; अक वैकि पक सरकार गठन हने अव था
कायम रहेको ि थितमा धानम ीले िवघटनका
लािग गरेको िसफा रस अ वीकार गन सिकने
113
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
मा यता थािपत ग रएको पाइ छ36 । यसैगरी यिद
धानम ीको िसफा रस असंवैधािनक छ भने पिन
यसलाई अ वीकार गन सिकने ि कोण िवकास
भएको देिख छ । खास गरी, सन् २०११ मा जारी
भएको Fixed-term Parliaments Act, २०११ ले
बेलायती पर परागत धारणामा के ही प रवतन याएको
(सीमा-ब देज िनधारण गरेको) पाइ छ । पिहले
बेलायतमा संसदको ् िवघटन रानीको िवशेषािधकार
मािन यो र धानम ीको स लाह वा िसफा रसमा यो
अिधकारको योग गन संसदीय अ यास रही आएको
िथयो । बेलायतको Fixed-term Parliaments Act,
२०११ अनस ु ार येक पाँच वषमा हने िनवाचन
िमितभ दा २५ काय-िदन अगािड संसदको ् िवघटन
हन स छ । यसबाहेक संसद् वयम्ले म याविध
िनवाचन (early general election) गन भनी मतदान
गरेमा37 वा संसदबाट
् सरकारले िव ास गमु ाएको
36 “In 1950, during discussion of the problems caused by
the Labor Government’s small majority after the 1950
election, it was submitted by the Private Secretary to
George VI that the Sovereign could properly refuse
a dissolution if he were satisfied that (a) the existing
Parliament was still vital, viable and capable of doing
its job, (b) a general election would be detrimental
to the national economy, and (c) he could rely on
finding another Prime Minister who could carry on his
Government for a reasonable period with a working
majority” भनी E.C.S. Wade and G. Godfrey Phillips;
Constitutional and Administrative Law; 9th. Ed. By
A.W. Bradley; English Language Book Society; page
227 मा उ लेख ग रएको छ । John Alder ले पिन “The queen
might refuse a dissolution if the Prime Minister is
acting clearly unconstitutionally. It is likely that the
Queen could refuse where there is a viable alternative
government and general election would be harmful
to the national interest” भनी “Constitutional and
Administrative Law” नामक पु तकको दो ो सं करण, पृ
२०० मा उ लेख गरेको पाइ छ ।
37 यही ावधानका आधारमा सन् २०१७ अि लमा संसदले ् September until 14th October was lawful. It arises in
िवघटनस ब धी ताव पा रत गरेको िथयो र सोहीबमोिजम
िनवाचनको घोषणा ग रएको पाइ छ । यसपिछ जुन ८, २०१७ मा
आम िनवाचन भयो र यसपिछको अक िनवाचन सन् २०२२ मा
114
अव थामा िनवाचनमा जान सिकने यव था ग रएको
छ । यसरी बहदलीय संसदीय जात को जननी
मािनएको बेलायती प ितमा पिछ लो समयमा आएको
प रवतनलाई नहेरी पर परागत Westminster
Model का के ही सु ह को मा अ धानक ु रण गनु
हा ा लािग बिु मतापूण काय हँदनै ।
५. बेलायत सिदय देिख संसदीय सव चता
अपनाई आएको मल ु क
ु हो । संसदीय काम कुरामा वा
रानी / राजा र धानम ीिबचको स लाह, िसफा रसको
अ तरव तमु ा वेश गरेर अदालतबाट कानूनी
वैधािनकता परी ण गरेको बेलायती उदाहरण पाउन
सिजलो छै न । यित हँदाहँदै पिन संसदको
् अिधवेशनको
अ त (Prorogation) गरेको िवषयलाई िलएर बेलायती
इितहासमा पिहलो पटक अदालतमा िववाद पु यो,
धानम ीले रानीलाई गरेको िसफा रसको कुराको
पिन याियक परी ण भयो, संसदीय अ यासको पिन
के ही प मा समी ा ग रयो, र अदालतले सन् २०१९
से टे बर २४ मा ऐितहािसक फै सला गद अिधवेशनको
अ त ग रएको कुरालाई गैरकानूनी भनी ठहर गरेको
छ38 । य तो घटना संसदीय इितहासमा यादै नौलो
घटना मािन छ । संसदीय सव चताको इितहास
बोके को बेलायतमा नै संवैधािनक सव चता अपनाएका
मलु क
ु ह का लािग पिन दल ु भ मािनने यस कारका
याियक या याले अवधारणागत गितशीलताको
कुरालाई नै मािणत गदछ । अक श दमा भ नपु दा
हने गरी िमितसमेत तय ग रयो ।
38 Miller and Others v. The Prime Minister; (2019) UKSC
41 - On appeals from: (2019) EWHC 2381 (QB) and
(2019) CSIH 49; Judgement given on 24 September
2019. उ फै सलामाः “The issue is whether the advice
given by the Prime Minister to Her Majesty the Queen
on 27th or 28th August 2019 that Parliament should
be prorogued from a date between 9th and 12th
circumstances which have never arisen before and
are unlikely ever to arise again. It is a “one off” भनी
िट पणीसमेत ग रएको छ ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
पर परागत बहदलीय र संसदीय अ यासलाई नवोिदत
लोकताि क मल ु क
ु ह ले सापेि क पमा नै हण
गनपदछ
ु भ ने पिन हो ।
६. बेलायती अ याससँग धेरै हदस म
िम दोजु दो बहदलीय संसदीय णाली अपनाएको
भारतमा समेत लोकसभा तथा रा यका िवधानसभा
िवघटनस ब धी िववादह याियक िन पणको
िवषय ब ने गरेका र या या भई िस ा त ितपादन
हने िसलिसला अगािड बढेको देिख छ । यस कुराको
ितिनिध उदाहरणको पमा S.R. Bommai39 तथा
Rameshwar Prasad40 को िववादका स दभमा
भएका या यालाई िलन सिक छ । सङ् ेपमा भ नपु दा
भारतीय संिवधानमा लोकसभा वा िवधानसभा िवघटन
गन अिधकारको कुनै खास सीमा ब देज नतोिकएको
भए पिन याियक या याको मा यमबाट यो अिधकार
योगका िसमाह िनधारण हँदै आएको देिख छ ।
भारतीय योगकै स दभमा हेदा पिन िवघटनस ब धी
अिधकार िनरपे तवरको अिधकार होइन, यसको
याियक परी ण हन स छ, सरकारले िव ास गमु ाएको
छ वा छै न भ ने कुरा सदनमा नै परी ण ग रनपु दछ,
बदिनयत वा दरु ाशयपूवक, वा असा दिभक कुराह का
आधारमा िवघटन ग रएको छ वा छै न भ ने कुरा
अदालतले हेनपदछ,
ु िववेकहीन र दरु ाशयपूवक िवघटन
ग रएको कायले मा यता पाउन स ै न, िवघटनका
उिचत आधार र कारणह िथए भ ने कुरा सरकारले
ु 41 भ ने कुराह अिहले थािपत मा यता
पिु गनपदछ
बिनसके को पाइ छ । संिवधानको संर ण गन कुरामा
अदालत अनदेखा र मौन रहन स ै न, सिवधानको
र कको पमा अदालत जाग क रह छ भ ने कुरामा
39 S.R. Bommai V. Union of India, 1994 AIR 1918
40 Rameshwar Prasad V. Union of India AIR 2006 SC
980
41 Proclamation of dissolution illegal, made malafide,
or for extraneous or collateral purpose (Rameshwar
Prasad V. Union of India AIR 2006 SC 980).
पिन पिछ लो समयमा जोड िदइएको देिख छ42 ।
७. संसद् िवघटनका प रघटनाह
पािक तानमा पिन समय समयमा देखा परेका छन् ।
िववादह बेला-बेलामा अदालत पगु ेका र याियक
पनु रावलोकन भएका छन्43 । सैफु ला मोहमद खानको
मु ामा संसद् िवघटन स ब धमा संिवधानको धारा
५८(२)(ख) अ तगत रा पितले योग गन विववेकको
अदालतले याियक परी ण गरेको िथयो । सो मु ामा
पािक तानको राि य सभा (National Assembly)
सन् १९९३ को अि लमा िवघटन ग रएको काय
संिवधानस मत िथयो वा िथएन र अदालतले सो
िवषय हेन स छ वा स दैन भनी संवैधािनकता
र स मता ( े ािधकारस ब धी) उठाइएको
िथयो । पािक तानको सव च अदालतले संिवधानको
धारा ५८(२)(ख) को या या गद रा पितलाई
राि य सभा िवघटन गन अिधकार भए पिन सो
अिधकारको योग कानून र यायस मत हनपु दछ र
यसो नभएमा अदालतले संिवधानबमोिजम आ नो
कत य िनवाह गनपदछु भनी या या गरेको छ44 ।
42 भारतीय धान यायाधीश Y.K. Sabharwal ले Rameshwar
Prasad को (पूव उ ृत) मु ामा उ लेख गरेका छन् : “The
drastic and extreme action under Article 356 cannot
be justified on mere ipse dixit, suspicion, whims and
fancies of the Governor. This Court cannot remain
a silent spectator watching the subversion of the
Constitution. It is to be remembered that this Court is
the sentinel on the qui vive”.
43 Haji Muhammad Saifullah Khan v Federation of
Pakistan (Dismissal of Muhammad Khan Zunejo govt.)
PLD 1989 SC 166.
44 Haji Muhammad Saifullah Khan को उि लिखत मु ामा
यायाधीश Nasim Hasan Shah ले फै सलामा यसरी उ लेख
गरेका छन् : “No doubt, the Courts will be chary to interfere
in his ‘discretion’ or formation of the ‘opinion’ about the
‘situation’ but if there be no basis or justification for the
order under the Constitution, the Courts will have to
perform their duty cast on them under the Constitution.
While doing so, they will not be entering in the political
arena for which appeal to electorate is provided for.”
115
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
त प ात् नवाज स रफको मु ामा सन १९९३ मा
िववेकस मत आधार नभई आ नो इ छा वा सनकको
आधारमा जनताको ितिनिध व गन सं थाको िवघटन
ग रने ज तो ग भीर कदम िलन नहने, यसको लािग
व तिु न आधार देिखनपु न, र जनताको नजरमा
समेत यायपूण देिखनपु न आिद कारण उ लेख गद
िवघटन कायलाई बदर गरी राि य सभा पनु थापना
गन फै सला भएको िथयो45 । यी प रघटनाह पिछ
सन् २०१० मा पािक तानको संिवधानको धारा
५८ मा संशोधन गरी अब राि य सभा (National
Assembly) मा अिव ासको ताव पेस ग रने
कुराको सूचना िदइएको वा अिव ासको ताव पा रत
भएको वा पदबाट राजीनामा िदइसके को धानम ीले
राि य सभा िवघटनको िसफा रस गन नपाउने,
धानम ीको िव अिव ासको ताव पा रत
भएको अव थामा राि य सभाको बैठकबाट अब कुनै
सद यले सदनबाट िव ासको मत ा गरी िवक प
िदन स दैन भ ने यिकन नगरेस म रा पितले राि य
सभा िवघटन गन नपाउने यव थासमेत ग रएको छ46 ।
८. संसदको
् िवघटनस ब धी िवषय र रा
मख
ु को अिधकार स ब धमा ीलंकाको सव च
अदालतले पिन या या गरेको देिख छ । कुल २२५
45 Muhammad Nawaz Sharif v Federation of Pakistan,
PLD 1993 SC 473 यो मु ामा पािक तानी धान यायाधीश
Nasim Hasan Shah ले पुनः भनेका छनः …No one man
how high so ever can, … destroy an organ consisting
of chosen representatives of the people unless cogent,
proper and sufficient reasons exists for taking such a
grave action. Article 58(2)(b), no doubt, empowers the
President to take this action but only where it is shown
that “a situation has arisen in which the Government
of the Federation cannot be carried on in accordance
with the provisions of the Constitution”….The action
taken did not fall within the ambit of the provisions.”
यसरी अदालतले संसद् र धानम ीको पनु थापना गरेको
देिख छ ।
46 हेनहोस्
ु इ लािमक गणत पािक तानको संिवधान, १९७३ को
धारा ५८ (सन् २०१० को संसोधनसिहत)
116
सद यीय ीलंकाको संसदमा ् धानम ी Ranil
Wickremesinghe को प मा ११७ जनाको बहमत
देिखएपिछ रा पित Maithripala Sirisena ले
आ नो प मा संसदमा ् बहमत नभएको कारणबाट
संसदको
् िवघटन गरेर िनवाचन गराउने भनी घोषणा
गरेका िथए । सो िवषयमा िविभ न ९ वटा िववादह
सव च अदालतमा दायर भए । उ िववादको स दभमा
१३ िडसे बर २०१८ मा सव च अदालतका सात जना
यायाधीश संल न इजलासबाट रा पितको िनणय
“असंवधै ािनक” भनी बदर ग रएको ा त ताजा नै
छ47 । रा पितले कायकारी हैिसयतमा गरेको िनणय
/ घोषणा ीलंकाको संिवधानको धारा ११८(ख)
र धारा १२६ अ तगत याियक पनु रावलोकनको
दायरािभ पछ भ दै अदालतले िवघटनका
आधारह को मू याङ् कन गरेको छ । संसदको ्
तोिकएको कायाविधभ दा अगावै ग रएको िवघटनलाई
संिवधानको धारा ७०(१) को ितब धा मक वा यांश
ितकूल हँदा “असंवैधािनक” छ भनी रा पितको
घोषणा बदर ग रएको र संसदको ् पनु थापना ग रएको
पाइ छ । यसबाट समेत ितिनिधसभा िवघटनको
िवषय याियक िन पणको िवषय हो, यो रा ा य को
अिसिमत िवशेषािधकारको िवषय होइन, यो अिधकार
योगका संवैधािनक सीमाह छन्, र यसको िन पण
अदालतबाट हन स छ भ ने देिख छ ।
९. लोकत वा संसदीय जात को कुनै
सवकालीन र सव- वीकाय ढाँचा छै नन् । यसलाई
आ-आ नै मल ु क
ु को प रवेश र संवैधािनक िवकास मको
सापे तामा हेन ग र छ । लोकताि क मल ु क
ु को पमा
रहेको जमनीको संिवधान (Basic Law) अनस ु ार
यहाँको संसद् (Bundestag) बाट Chancellor ले
47 Rajavarothiam Sampanthan and others Vs.
Attorney General and others (SC FR 351/2018),
judgment delivered on 13 December 2018 (http://
www.supremecourt.lk/index.php?option=com_
geda&Itemid=126)
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
िव ासको मत पाउन नसके को अव थामा िवघटन हन
स ने ावधान रहेको छ । यही ावधानका आधारमा
सन् १९७२, १९८२ र २००५ मा मशः स ामा
रहेका चा सलरह Willy Brandt, Helmut Kohl,
र Gerhard Schröder ले िव ासको मत नपाएको
भ ने आधारमा Bundestag िवघटन भई िनवाचन
भएको िथयो । यसरी ग रएको िवघटनस ब धी दइु
वटा िववाद यहाँको Constitutional Court मा
पगु ेको र सनु वु ाइसमेत ग रएको िथयो48 । डेनमाकको
संसद् (Folketing) लाई चार वषको कायकाल पूरा
हन नपाउँदै सरकारले िवघटन गन स ने सिजलो
वा खक ु ु लो ावधान यहाँको संिवधानमा रहेको
छ । तथािप यस कारको अिधकारको योग गरेर
िवघटन गरेको उदाहरण देिखँदैन । Canada को
House of Commons को पिन पाँच वष अविधको
कायकाल पूरा नहँदै िवघटन हन स ने यव था छ ।
तर यो अिधकारको योग भएका ा त पाउन भने
किठन छ । यहाँको provincial legislatures पिन
िवघटन गन सिकने यव था रहेको छ ।
British Columbia, Ontario, Québec,
Newfoundland and Labrador, Prince
Edward Island, Manitoba तथा Northwest
Territories ले िनि त िमितमा िनवाचन गन संवैधािनक
प ित अपनाएको पाइ छ । Belgium को संिवधानमा
पिन िवघटनस ब धी यव था रहेको छ । तर यहाँ
िवघटनको अि तयारी दु पयोग ग रएको ा त
पाउन सिकँ दैन । राजत र संवैधािनक जात
अपनाएको मल ु क
ु Norway को संिवधानअनस ु ार
48 िवघटन स ब धमा जमनीको सङ् घीय संवैधािनक अदालतमा
सन् १९८३ र २००५ मा गरी दईु वटा िववाद आएका िथए ।
दवु ै िववादको स दभमा अदालतले िवघटनस ब धी संवैधािनक
ावधानह को या या गरेको छ र Bundestag (संसद)् को
पनु थापना नहने भनी ठहर गरेको छ । Donald P Kommers and
Russel A Miller; The Constitutional Jurisprudence of
the Federal Republic of Germany; 3rd ed. 2012; Duke
University Press, Durham London; p 154-162
यहाँको संसद् (Storting) को चार वषको कायाविध
पूरा नभई िवघटन गन िम दैन । संसद् ( ितिनिधसभा)
िवघटन नगदा पिन नवको लोकत मौलाएकै छ, यहाँ
राजनीितक ि थरताको कुरामा खास कुनै सम या
देिखएको छै न । Japanको स दभमा हेदा यहाँको
संसद् (Diet) को House of Representatives
लाई मि प रषदको ् िसफा रसमा राजाले िवघटन गन
स ने यव था संिवधानमा रहेको पाइ छ । तर सन्
१९७६ िडसे बरको एउटा अपवादबाहेक असामियक
पमा िवघटन ग रएका उदाहरण पाउन सिजलो छै न ।
लोकत लाई बिलयो र मजबदु बनाउन िवघटन यिद
आव यक ह यो भने िव का धेरवै टा लोकताि क
मलु क
ु ह ले धेरै पटक िवघटनस ब धी अ यास गन
िथए होला !! तर यसो ग रएको पाइँदैन । यसलाई
अक कोणबाट हेन हो भने ितिनिधसभा िवघटन
नहनल ु ाई राजनीितक ि थरताको ोतकको पमा
पिन िलन सिक छ ।
१०. िवघटन गनस ब धी कुनै शा त त रका
(modalities) िनधा रत रहेको देिखँदनै । िवघटन
गन णाली अपनाइएको अव थाका मल ु क
ु ह मा
सामा यतयाः यो काय रा ा य (राजा वा रा पित)
बाट हने गदछ । रा ा य बाट यो अिधकारको
योग गदा कतै िनजको आ नो तजिबजमा, कतै
धानम ीको स लाह वा िसफा रसमा, किहले
कानून ारा िनधा रत अिनवाय प रि थितमा
(Automatic/obligatory dissolution) पिन
िवघटन हने चलन रहेको छ । संसदबाट ् सरकार
गठन हन नसके को अव थालाई भने सामा यतयाः
सबै ठाउँमा िवघटनको वैध कारण वा आधार मािनएको
देिख छ । कितपय अव थामा धानम ीले गरेको
िवघटनको िसफा रस रा ा य ले अ वीकार गनपन ु
अव था पिन रह छ भनी मािनएको छ । कुनै मल ु क
ु ले
संसद् िवघटनको लािग वयम् संसदकै् वीकृित
चािहने णाली अपनाएका छन् । िवघटन गन वा नगन
117
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
िवषयमा जनमत सङ् हको मा यमबाट िनणय ग रएको
ा त पिन छ । संिवधान ारा िनधा रत कायाविध
समा नभएस म ितिनिधसभा िवघटन गन नसिकने
संवैधािनक प ितसमेत रहेको पाइ छ । कुनै देशले
िविभ न मोडेलह (Combined approaches)
अपनाएको समेत देिख छ । यसबाट ितिनिधसभा
िवघटनका सवकालीन वा सव- वीकाय एउटै िस ा त
छै नन्; यसलाई आ-आ नो मल ु क
ु को संवैधािनक
संरचनाको सापे तामा हे रनपु दछ भ ने देिख छ ।
११. हा ो िवगतको अ यासका के ही स दभ
सङ् ेपमा उ लेख गनु अब ासङ् िगक देिख छ ।
िव.सं. २००४ सालमा जारी भएको नेपाल सरकार
वैधािनक कानूनदेिख गणना गदा २०७२ सालस म ६८
वषको अविधमा नेपालमा ७ वटा संवैधािनक द ताबेज
िनमाण भएको पाइ छ भने २०१७ सालदेिख हालस म
िविभ न आठ पटक कायकाल पूरा हन नपाउँदै
ितिनिधसभा िवघटन भएका देिख छन् । यसलाई
गव गन िवषय मा न सिकँ दैन; यसले राजनीितक
अि थरताको सङ् के त गदछ । पिहले जारी भएका
संिवधानह म ये २००७ सालको अ त रम िवधान र
२०६३ सालको अ त रम संिवधान सङ् मणकालका
लािग जारी भएको देिखँदा वभावैले ती संिवधानह
अ थायी कृितका िथए । िव.सं.२०१५ साल तथा
२०४७ सालमा जारी भएका नेपाल अिधरा यको
संिवधानह लाई आधारभूत पमा लोकताि क
मू य मा यतामा आधा रत र अपे ाकृत गितशील
संिवधान मािनएको पाइ छ । तथािप उि लिखत
संिवधानह अपे ाकृत लामो अविध िटकाउ हन
सके नन् । यसरी िटकाउ हन नस नक ु ा िविवध
कारणह म ये लोकताि क सं कारयु काया वयन
शैली नअपनाइनल
ु ाई एउटा मख ु कारणको पमा
िलन सिक छ । संिवधानको बनोट, यसले आ मसात्
गरेका राजनीितक दशन र मू य मा यताको
मू याङ् कन वा िव ेषण गरेर मा िवगतका संवैधािनक
118
यव था असफलताका कारण पिह याउन सिकँ दैन;
योग वा काया वयनका स दभमा रहेका िु ट वा
कमी-कमजोरीह लाई पिन मह व र ग भीरताका साथ
मू याङ् कन वा िव ेषण ग रनु वा छनीय देिख छ ।
िव.सं.२०१५ साल फा गणु १ गते जारी भएको नेपाल
अिधरा यको संिवधानले काया वयनको दईु वस त
पिन पार गन नपाउँदै २०१७ साल पौष १ गते िन तेज
पा रयो49 । जन-आ दोलनको प रणाम व प २०४७
सालमा जारी भएको संिवधानको पिन क रब १५ वषमा
अवसान भयो । यसो हनक ु ो कारण के वल अवधारणागत
िु ट वा कमजोरी मा िथएनन्; संिवधान काया वयन
ि यामा रहेका कमी-कमजोरी पिन कारक त व
बनेका िथए । राजनीितक शि ह को आ-आ नो
वाथ-के ि त आ हबाट संिवधानको योग र
या या गन कायशैलीले एकपिछ अक संिवधान
काया वयनमा असफलताह देखा परेका हन् । यस
कारको िसलिसला, सोच, कायशैली र विृ ह
अझै पिन कायम रहेको ितत ह छ । अदालतबाट
संिवधान तथा कानूनको या या गरी भएको कुनै
िनणय वा आदेशलाई नै राजनीितक असफलताका
लािग दोष िदने मख ु कारणको पमा अगािड सारेर50
राजनीितक तहमा देिखने गरेका वाथ-के ि त आ ह,
असिह णतु ा, अकम यता, सशु ासन कायम गन कुरामा
49 नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०१५ लाई २०१९ साल पौष १
गतेको शाही घोषणाले “ ितसंहरण” गरेको भए पिन सो संिवधानका
मह वपूण ावधानह लाई २०१७ साल पौष १ गतेको शाही
घोषणाले “िनल बन” गरेर संिवधानलाई सारत: िन तेज पा रएको
देिख छ ।
50 यथ म येका स माननीय धानम ीले पेस गनभएको ु िलिखत
जवाफमाः “नेपालको इितहासमा पुन: थापना भएका कु नै
पिन ितिनिधसभाले राजनीितक प रणाम हािसल गन सके का
छै नन्; कायकाल थिपएको संिवधान सभाले पिन संिवधान जारी गन
सके न; २०५२ सालमा ितिनिधसभाको पनु : थापनापिछ उ प न
राजनीितक अि थरताले देशमा १० वष सश लाई ज म
िदयो; मल ु क
ु मा चरम राजनीितक िवसङ् गित देिखए; सरकारको
गठन र िवघटनमा गैरसंसदीय अ यासह मौलाए” भनी उ लेख गनु
भएको बेहोरालाई यस सङ् गमा एउटा ा तको पमा उ लेख
गन सिक छ ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
रहेका कमी-कमजोरीह आिद कुराको ढाकछोप गन
यास ग रयो भने संिवधानको सफल र िसजनशील
काया वयन गन अभी पूरा हन स ै न ।
१२. “पर परागत संसदीय णाली” अपनाएको
अव थामा धानम ीलाई ितिनिधसभा िवघटन गन
िसफा रस गन स ने िवशेषािधकार रहने कुरालाई
सामा यतयाः वीकार गन ग रएको देिख छ । तथािप,
यसलाई िनरपे वा सत-ब देजरिहत िवशेषािधकारको
पमा हेन ग रएको भने देिखँदनै । आधारभूत पमा
पर परागत संसदीय णालीलाई अनशु रण गरी जारी
भएको नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०१५ को
धारा २६ मा संसद् िवघटनस ब धी यव था रहेको
देिख छ । सो धारामा संसद् िवघटन गन िसफा रस गन
अिधकार मि म डललाई िदइएको भए पिन राजाको
िवचारमा “िवघटन गन पाउने अिधकारको दु पयोग
गरेको लागेमा” राजाको “ विववेकमा य तो िसफा रस
अ वीकार गन” सिकने ावधानसमेत रहेको िथयो ।
िवघटन गन हने र नहनेस ब धी कुनै थप सत ब देज
उ संिवधानमा उ लेख नभएको भए पिन “िवघटन
गन पाउने अिधकारको दु पयोग गरेको लागेमा”
राजाले मि म डलको िसफा रस अ वीकार गन स ने
ावधान रहेको कारणबाट ितिनिधसभा िवघटन गदा
“अिधकारको दु पयोग गन नहने” सत ब देज भने
पिहले पिन रहेकै देिख छ ।
१३. नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७
को धारा ५३ को उपधारा (४) मा “ ी ५ बाट
धानम ीको िसफा रसमा ितिनिधसभाको िवघटन
गन सिकब सने छ । यसरी ितिनिधसभा िवघटन
ग रब सदा छ मिहनािभ नयाँ ितिनिधसभाका
लािग िनवाचन हने िमितसमेत तोिकब सने छ”
भनी उ लेख भएको िथयो । उ संिवधानमा
िवघटन गनपन ु कारण वा सोस ब धी कुनै सत
वा ब देज स ब धमा कुनै कुरा उ लेख भएको
देिखँदनै । उि लिखत संिवधानअनस ु ार िविभ न चार
पटक ितिनिधसभा िवघटनका लािग िसफा रस भएका
र सोस ब धी िववादह का स दभमा यस अदालतबाट
संिवधानमा रहेका अ य ावधानह को योग हन
स ने अव था कायम रहेको तथा संिवधानमा रहेका
सम ावधानको सम वयकारी वा सस ु ङ् गत या या
(Harmonious interpretation) हनपु न भएको
भ ने आधारमा यस अदालतबाट जनु सक ु ै अव थामा
पिन धानम ीलाई ितिनिधसभा िवघटन गन
िसफा रस गन अिधकार रहँदैन, यसका के ही सीमा
ब देज छन् भ ने िस ा त कायम ग रएको देिख छ51
। अ पमतमा परेका धानम ीले िसफा रस गरेको
र अक वैकि पक सरकार गठन हन स ने अव था
कायम रहेको भ ने आधारमा ितिनिधसभा िवघटनको
िसफा रस संिवधान ितकूल भएको भनी यस
अदालतबाट संसद् पनु थापना हने गरी िनणय भएको
छ । यसबाट िवघटनस ब धी दायरा सीिमत छ भ ने
याियक मा यता थािपत भएको देिखन आउँदछ ।
१४. अिधव ा रिवराज भ डारी िव.
स माननीय धानम ी ी मनमोहन अिधकारीसमेत
भएको िववादमा52 ितिनिधसभाका ७० जना
सद यह ले नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७
को धारा ५३ को उधारा (३) अ तगत समावेदन
गरेअनसु ार मि प रषदका
् िव अिव ासको ताव
पेस गन िवशेष अिधवेशन बोलाइएको र यसबाट
आ नो काय म र बजेट ततु गन अवसरबाट
वि चत हने ि थितको िसजना भएकोले नयाँ जनादेश
ा त गनको लािग ितिनिधसभालाई िवघटन गन
िसफा रस गनपरेु को भनी िजिकर िलइएको स दभमा
या या गद भिनएको छः
“ धानम ीले नयाँ जनादेश ा गन
51 अिधव ा रिवराज भ डारी िव. स माननीय धानम ी ी मनमोहन
अिधकारीसमेत; उ ेषणयु परमादेश; संवत् २०५२ सालको
र.नं. ३१०५; आदेश िमितः २०५२/५/१२ ।
52 अिधव ा रिवराज भ डारी िव. स माननीय धानम ी ी मनमोहन
अिधकारीसमेत; िमितः २०५२/५/१२ ।
119
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
आव यकतानस ु ार उपधारा (४) अ तगत
िवघटनको िसफा रस गन स छ । तर
यो अिधकार अिनयि त अिधकार
होइन । "संिवधान" भ नाले संिवधानको
धारा, उपधारा, ख ड, उपख ड इ यािद
सबैलाई जनाउँछ । तावना पिन
संिवधानको एउटा मह वपूण अंश हो ।
तावनामा य भएको संिवधानको भावना
र उ े य पिन संिवधान हो । संिवधानको धारा
११६ को उपधारा (१) ले तावनामा विणत
संिवधानको आधारभूत संरचनाह लाई
अप रवतनीय घोिषत गरेर तावनालाई
संिवधानका अ य ावधानह लाई िवशेष
थानमा राखेको छ । यसैले धारा ५३ को
उपधारा (४) अ तगत ितिनिधसभालाई
िवघटन गनलाई सो उपधारालाई मा
हेनु पया हँदैन । संिवधानका अ य
धाराह मा ग रएका यव थाह का
अित र संिवधानको भावना (spirit) र
उ े यलाई पिन ि गत गनपन ु ह छ । यस
स ब धमा खास गरी संसदीय णाली र
बहलदीय जात का आधारभूत मू य र
मा यताह को स ब न गन संिवधानमा
समािहत ग रएका ावधानह मािथ िवचार
गनु आव यक ह छ” ।
“संसदीय णालीको सवािधक मह वपूण
िवशेषता उ रदायी शासन यव था
हो । धानम ी र अ य म ीह आफूले
गरेको कामको लािग जनता ारा िनवािचत
जन ितिनिधह रहेको संसद् ित सामूिहक
र यि गत पमा उ रदायी हने हनाले
िनजह ले आ नो िव संसदमा ् भएका
आलोचना र लगाइएका आरोपह का
स ब धमा संसदमा ् उपि थत भएर प ीकरण
120
िदनपु छ र बहमतको समथन र िव ास
ा गन स नपु छ, अ यथा िनजह लाई
स ामा ब ने अिधकार हँदैन । मि प रषद्
संसद् ित उ रदायी हनपु न यव था
व ततु ः संसदीय यव थाको आधारशीला
हो, आ मा हो । तसथ ितिनिधसभालाई
िवघटन गन िसफा रस गन धानम ीको
अिधकार जितसक ु ै मह वपूण वा िविश भए
पिन ितिनिधसभा ितको उ रदािय वलाई
छ ने र त स ब धी धारा ३६ को उपधारा
(४) र धारा ५९ को उपधारा (२) को
संवैधािनक ावधानलाई यथ तु याउने गरी
योग गनु संिवधानको मम र भावनाअनक ु ूल
हँदैन । आ ना िव धारा ५९ को उपधारा
(२) अ तगत अिव ासको ताव पेस
भएको वा पेस गन धारा ५३ को उपधारा
(३) अ तगत अिधवेशन बोलाइएको कारणले
धानम ीले ितिनिधसभा िवघटन गन
िसफा रस गनु उ रदायी शासन यव थाको
ोतक होइन । य तो कायले संसदीय
णालीको सं थागत िवकासमा योगदान
गनकोु स ा अनु रदायी शासन यव थालाई
िन याउँछ । यसबाट जनताको ितिनिध व
गन ितिनिधसभा जनइ छा य गन
अिधकारबाट वि चत हने मा होइन, िवगत
िनवाचन ारा जनताले िदएको जनादेशको
पिन अनादर ह छ र िवरोधी दललाई स ा
स चालन गन मौका िदने वा निदने कुरा पिन
त काल पदासीन धानम ीकै वे छामा
िनभर हन जा छ । हा ो संवैधािनक
यव थाको स दभमा धानम ीले आ नो
िव आएको अिव ासको तावलाई
यथ तु याउन ितिनिधसभाको िवघटनको
िसफा रस गरेपिछ स ाबाट बािह रनपु न
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
संवैधािनक ावधानबाट उ मिु पाउनु हो । ितिनिधसभा बोलाउन िदएको समावेदनको
संिवधानको धारा ३६ को उपधारा (५) को काया वयनका स ब धमा कुनले ाथिमकता पाउँछ
ख ड (ख) ले धारा ५९ को उपधारा (२) भ ने िवषयमा यस अदालतबाट त कालीन राजासम
अ तगत अिव ासको ताव पा रत भएको िन नानस ु ार राय पेस ग रएको देिख छः
धानम ी पदमु हने यव था गरेको “नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७
छ । यसरी र हन आएको धानम ीको को धारा ५३(४) बमोिजमको धानम ीले
पदमा संिवधानबमोिजम बहमतको िव ास ितिनिधसभाको िवघटन गन िसफा रस
र समथन ा त गन स ने अक यि लाई गन अिधकार िनयि त र सशत भएको र
धानम ी िनयु गनपन ु ह छ । यस धारा ५३(३) को सांसदह् को समावेदन
अव थामा कुन यि धानम ी हने गन अिधकार बा या मक भई िवशेष पमा
भ ने कुरा ितिनिधसभामा िविभ न रहेको देिखन आएको र वतमान सरकार धारा
दलह को नेताको ि कोणमा िनभर ४२ अ तगत गठन भएको र यो यव था
गदछ । यी संवैधािनक यव थाह को िवक पमख ु ी भएको र िवक प सरकार िदन
स दभमा पदासीन धानम ीको स ाबाट स ने ितिनिधसभा जीिवत रहेको अव थामा
आ नो बिहगमन र अक मि प रषदक ् ो ५३(४) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटनको
आगमनको संवैधािनक ि यालाई लािग स माननीय धानम ीले िसफा रस
अव गन गरी उपधारा (४) को योग गरेको र धारा ५३(३) अनस ु ार सोही िदन
गनु संिवधानस मत हँदनै । य तो ि थितमा ९६ जना सांसदह् को ितिनिधसभाको
िव मान ितिनिधसभाबाट संिवधानबमोिजम अिधवेशन बोलाउन समावेदन परी उ
अक मि प रषदक ् ो गठन हन स भव भएन िसफा रस र समावेदनको काया वयन नभई
भने मा यो ितिनिधसभालाई िवघटन समान अव थामा (Equal footing) रहेको
गरी जनतासम जाने कुरा संिवधानस मत यस ि थितमा ितिनिधसभा जीिवत रहेकै
ह छ” । अव थामा धारा ५३(३) को सांसदह् को
अिनयि त िवशेष अिधकारको बा या मक
१५. ितिनिधसभा िवघटनको स दभलाई यव थालाई धारा ५३(४) को धानम ीको
िलएर नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७ को धारा ितिनिधसभा िवघटनको िसफा रस गन
८८(५) बमोिजम िमित २०५४ साल माघ २१ गते सत ब देजसिहतको िनयि त यव थाले
िवशेष इजलासमा रहनु भएका नौ जना यायाधीशम ये कुि ठत, सङ् कुिचत र िन योजन
छ जनाको बहमतबाट राजासम राय पेस ग रएको बनाउन स ने कुनै संवैधािनक वा कानूनी
53
िथयो । नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७ को यव था नदेिखँदा धारा ५३(३) अनस ु ार
धारा ५३ को उपधारा (४) बमोिजम ितिनिधसभा ितिनिधसभाका ९६ जना सांसदह् ले
िवघटन गन िसफा रस र धारा ५३ को उपधारा (३) ितिनिधसभाको अिधवेशन बोलाउन गरेको
बमोिजम ितिनिधसभाका ९६ जना सद यह ले समावेदनलाई काया वयनको स ब धमा
53 िनणय नं. ६४४६, ने.का.प. २०५४, अङ् क १०
ाथिमकता िदन उिचत र उपयु देिख छ” ।

121
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
१६. वतमान अव थाको हा ो संवैधािनक
ि थितस ब धी िवषयव तुको टताका लािग
सरकार गठन तथा ितिनिधसभा िवघटन स ब धमा
नेपालको संिवधानको धारा ७६ मा रहेको ावधान
उ ृत गनु आव यक देिख छः
धारा ७६. “मि प रषदको ् गठनः (१)
रा पितले ितिनिधसभामा बहमत ा
संसदीय दलको नेतालाई धानम ी िनयु
गन छ र िनजको अ य तामा मि प रषदको
गठन हने छ ।
(२) उपधारा (१) बमोिजम ितिनिधसभामा
कुनै पिन दलको प बहमत
नरहेको अव थामा ितिनिधसभामा
ितिनिध व गन दईु वा दईु भ दा बढी
दलह को समथनमा बहमत ा गन
स ने ितिनिधसभाको सद यलाई
रा पितले धानम ी िनयु गन छ ।
(३) ितिनिधसभाको िनवाचनको अि तम
प रणाम घोषणा भएको िमितले ितस
िदनिभ उपधारा (२) बमोिजम
धानम ी िनयिु हन स ने अव था
नभएमा वा यसरी िनयु धानम ीले
उपधारा (४) बमोिजम िव वासको
मत ा गन नसके मा रा पितले
ितिनिधसभामा सबैभ दा बढी
सद यह भएको दलको संसदीय
दलको नेतालाई धानम ी िनयु गन
छ।
(४) उपधारा (२) वा (३) बमोिजम िनयु
धानम ीले यसरी िनयु भएको
िमितले तीस िदनिभ ितिनिधसभाबाट
िव वासको मत ा गनपन ु छ।
122
(५) उपधारा (३) बमोिजम िनयु
धानम ीले उपधारा (४) बमोिजम
िव वासको मत ा गन नसके मा
उपधारा (२) बमोिजमको कुनै सद यले
ितिनिधसभामा िव वासको मत ा गन
स ने आधार ततु गरेमा रा पितले
य तो सद यलाई धानम ी िनयु
गन छ ।
(६) उपधारा (५) बमोिजम िनयु
् धानम ीले उपधारा (४) बमोिजम
िव वासको मत ा गनपन ु छ।
(७) उपधारा (५) बमोिजम िनयु
धानम ीले िव वासको मत ा गन
नसके मा वा धानम ी िनयु हन
नसके मा धानम ीको िसफा रसमा
रा पितले ितिनिधसभा िवघटन गरी
छ मिहनािभ अक ितिनिधसभाको
िनवाचन स प न हने गरी िनवाचनको
िमित तो ने छ ।
(८) यस संिवधानबमोिजम भएको
ितिनिधसभाको िनवाचनको अि तम
प रणाम घोषणा भएको वा धानम ीको
पद र भएको िमितले पितस िदनिभ
यस धाराबमोिजम धानम ी
िनयिु स ब धी ि या स प न गनपन ु
छ।
(९) रा पितले धानम ीको िसफा रसमा
सङ् घीय संसदका ् सद यम येबाट
समावेशी िस ा तबमोिजम
धानम ीसिहत बढीमा पि चस जना
म ी रहेको मि प रषद् गठन गन छ ।
प ीकरणः यस भागको योजनका
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
लािग “म ी” भ नाले उप धानम ी,
म ी, रा य म ी र सहायक म ी
स झनपु छ ।
(१०) धानम ी र म ी सामूिहक पमा
सङ् घीय संसद् ित उ रदायी हने छन् र
म ी आ नो म ालयको कामका लािग
यि गत पमा धानम ी र सङ् घीय
संसद् ित उ रदायी हने छन्” ।
१७. अिहले हा ो संवैधािनक ि थित
पर परागत Westminster Model भ दा के ही
अथमा फरक िकिसमको छ । नेपालको संिवधानले
अङ् गीकार गरेको सङ् घीय शासन यव थाअनस ु ार
संघ, देश र थानीय तहमा जन ितिनिध वका
आ-आ नै िवशेषताह छन् । संिवधानको धारा ७४
मा “संसदीय शासन णाली” शासक य व पको
पमा उ लेख ग रएको छ । संसदीय शासन
णालीको जननी मािनएको संयु अिधरा य वा
यसको भाव परेका वा यो णालीको अनशु रण गन
यरु ोपका के ही देशह को शासक य व प हेदा पिन
एकै कृितको शासन णाली रहे भएको पाइँदनै ।
नेपालमा पिन २०१५ सालको संिवधान, २०४७
सालको संिवधान र हालको संिवधानले गरेको
संसदीय णालीको प र सार दवु ै कुरामा िभ नता
रहेको देिख छ । अिहले नेपालले अपनाएको िनवाचन
णाली, सरकारको गठन र िवघटन, आकार- कार
आिदमा ग रएको यव था पर परागत संसदीय शासन
णाली वा वे टिमिन ट रयल मोडलभ दा िभ न
िकिसमको रहेको पाइ छ । संिवधानको धारा ८४ मा
ितिनिधसभा र धारा ८६ मा राि य सभाको गठनको
स दभमा ग रएको िनवाचन र मनोनयन णाली,
मतदान, उ मेदवारी र सहभािगतासमेतको ि बाट
पिन यो िभ न कारको देिख छ । संिवधानको धारा
७६ अनस ु ार ितिनिधसभाका िनवािचत सद य
मा धानम ी हन स ने गरी समावेश ग रएको
यव था, मि प रषदको् गठन ग रस नपु न अविध,
म ी सं या, अनशु रण ग रनु पन समावेिशताको
िस ा त, धारा ७७ र ७८ मा रहेको धानम ी
तथा म ीह को पद र हने यव थाह बाट हा ो
शासक य व प संसदीय हँदाहँदै पिन के ही फरक
र मौिलक अवधारणालाई समेत आ मसात् ग रएको
ि थित देखा पदछ । यस अदालतको संवैधािनक
इजलासले िमित २०७७/११/११ मा हा ो संसदीय
णाली “आ नै अनभ ु वले खा रएको र आ नै
आव यकता ारा अनु ािणत एवं िविश िकिसमको
छ”54 भनी आदेशमा उ लेख गरेको देिख छ । नेपाल
अिधरा यको संिवधान, २०४७ मा रहेको सङ् घीय
संसदको् िनवाचन णालीमा वतमान संिवधानले
फे रबदल गरी आविधक िनवाचनको मा यम ारा
सङ् घीय संसदमा
् रहने ितिनिध वको यव थालाई
समावेशी र स मितमूलक (Consensus oriented)
कायम गन अभी अगािड सा रएको देिख छ ।
मलु क
ु को शासन णालीमा सावभौम जनता दैनि दन
सहभागी नभई आ ना ितिनिधह माफत शासन
यव था स चालन गदछन् । संिवधानले िसिमत
सरकारस ब धी मा यताअनस ु ार शासक य व प
र कायपािलक अिधकारको सीमा िनधारण गरेको
देिख छ ।
१८. संिवधान सभाबाट िनमाण भएको
नेपालको संिवधानले पर परागत व पको संसदीय
णालीलाई नै अङ् गीकार गरेको भिनयो भने
यथाथपरक र व तवु ादी ि कोण ब दैन । हामीले
अिहले पर परागत व पको भ दा के ही िभ न वा
मौिलक िवशेषतासिहतको संसदीय णाली अपनाएको
अव था हो । नेपालको संिवधानको धारा १०० को
उपधारा (४) मा “ धानम ी िनयु भएको दईु
54 िनवेदक देव साद गु ङसमेत यथ रा पितको कायालयसमेत,
०७७-WC-००३७; िमित २०७७/११/११ मा भएको आदेश ।
123
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
वषस म र एक पटक राखेको अिव ासको ताव
असफल भएको एक वषिभ अिव ासको ताव पेस
गन सिकने छै न” भ ने ावधान रहेको छ । यसबाट
पिन पर परागत संसदीय णालीभ दा िभ न कारको
णाली अपनाएको देिखन आउँदछ । नेपालको संिवधान
पर परागत संसदीय णालीका प धर र फरक धारणा
रा ने राजनीितक शि िबच भएको समझदारीको
उपज पिन हो । सरकार तथा संसद् गठन र िवघटनका
िवगतका िविवध च य अनभु वलाई हेररे राजनीितक
थािय वका लािग यादै सीिमत अव थामा मा
ितिनिधसभा िवघटन हन स ने गरी अिहले
संिवधानले ा प तयार गरेको छ । यो संिवधानले
धानम ीलाई आ नो स तु ी वा राजनीितक
ि थित मू याङ् कनको आधारमा सङ् घीय संसदको ्
ितिनिधसभा िवघटन गन िसफा रस गन अनमु ित दान
गदन । जनु कुरामा नेपालको संिवधानमा यव था
भएको छ यो कुरामा अ य देशका प रपाटी वा चलन
हेन आव यक मा न िम दैन भनी यस अदालतबाट
या यासमेत भएको छ55 । देव साद गु ङसमेतका
रट िनवेदनह का िसलिसलामा यस अदालतबाट
“ ितिनिधसभा िवघटन स ब धमा संिवधानले दान
गरेको अिधकार र िनधारण गरेका सीमा ब देजलाई
अिनवाय पमा पालना ग रनु पदछ” भनी या या
भएको छ56 । यसका अित र उ िववादका स दभमा
“िलिखत संिवधानको ल य सीिमत सरकार ह छ र
हरेक अङ् गको अिधकारको सीमा रेखा संिवधानले
55 ह र साद नेपाल िव. स माननीय धानम ी ी िग रजा साद
कोइरालासमेत; उ ेषणयु परमादेश; संवत् २०५१ सालको रट
नं. २३०४; आदेश िमितः २०५१/५/२७; (११ जना यायाधीशह
सि मिलत िवशेष इजलास) ।
56 उ कु रा िनवेदक देव साद गु ङसमेत यथ रा पितको
कायालयसमेत, ०७७-WC-००३७ को िनवेदनसिहत ०७७-WC-
००२८, ००३१, ००३२, ००३३, ००३४, ००३५, ००३६,
००३८, ००३९, ००४०, ००४१, ००४२ समेतका गरी कुल
१३ वटा िनवेदनका िसलिसलामा यस अदालतको संवैधािनक
इजलासबाट िमित २०७७/११/११ मा जारी भएको संि
आदेशमा उ लेख छ ।
124
कोरेको ह छ । संिवधानवादस ब धी अवधारणाले
सरकारको शि मा सीिमतता, रा यशि को िविभ न
अङ् गमा शि र अिधकारसमेतको पथृ क करण र
जनता ित उ रदायी सरकार स चालनस ब धी
मा यतालाई आ मसात् गरेको ह छ; रा यको सबै
अङ् गको अिधकारको सीमारेखा संिवधानबाट नै
िनधा रत गरी शि स तल ु नको पालनमा भावकारी
बनाउनु नै िलिखत संिवधानको गणु हो” भनी ग रएको
या या र िव ेषण पिन यस सङ् गमा मननीय छ ।
ताजा जनादेशको नाउँमा राजनीितक अि थरता पैदा
नहोस् भ ने अिभ ायले संिवधानमा नै ितिनिधसभा
िवघटनको सीिमत अव था वा दायरा िनधारण ग रएको
हो । नेपालको संिवधानले सहमित र समझदारीमा
आधा रत राजनीितक सहकायको मौिलक अवधारणा
अगािड सारेको छ । यस प मा पिन िववेकपूण ि िदनु
आव यक देिख छ ।
१९. नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७
का स दभमा यस अदालतबाट भएका या या वा
ितपािदत िस ा तह तफ पिन अिहले ततु
िववाद िन पणका ममा ि िदनु आव यक
छ । यसरी ितपािदत िस ा तह लाई वतमान
संिवधानमा रहेका ावधानह को स दभमा (प रवितत
संवैधािनक यव थाको सापे तामा) सा दिभकता
िवचार ग रनपु दछ । नेपालको संिवधानको धारा ७६
ले िसिमत अव थामा मा ितिनिधसभा िवघटन
हने यव था गरेको देिख छ । यसका लािग सरकार
गठनका के ही चरणह पूरा भएको हनपु दछ । पिहलो
अव थाः धारा ७६(१) बमोिजम बहमत ा संसदीय
दलको नेता धानम ी िनयु हने; दो ो अव थाः
धारा ७६(२) बमोिजम ितिनिधसभामा कुनै दलको
प बहमत नरहेको अव थामा ितिनिधसभामा
ितिनिध व गन दईु वा दईु भ दा बढी दलह को
समथनमा बहमत ा गन स ने ितिनिधसभाका
सद यलाई रा पितले धानम ी िनयु गनपन; ु
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
ते ो अव थाः पिहलो र दो ो अव थाको ि याबाट
धानम ी िनयु हने अव था नभएमा वा िनयु
भएका धानम ीले िव ासको मत ा गन नसके मा
रा पितले ितिनिधसभामा सबैभ दा बढी सद यह
भएका संसदीय दलका नेतालाई धारा ७६(३)
बमोिजम धानम ीमा िनयु गन; र चौथो अव थाः
धारा ७६(३) बमोिजम िनयु धानम ीले िव ासको
मत ा गन नसके मा ितिनिधसभाका कुनै सद यले
ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन स ने
आधार ततु गरेमा रा पितले य तो सद यलाई
धारा ७६(५) बमोिजम धानम ीमा िनयु गनपन
यव था रहेको देिख छ । यसरी धारा ७६(५)
मा उ लेख भएको ावधानअनस ु ार धानम ी
िनयु हन नसके मा वा िनयु भएका धानम ीले
िव ासको मत ा गन नसके मा त काल बहाल रहेका
धानम ीको िसफा रसमा रा पितले धारा ७६(७)
बमोिजम ितिनिधसभाको िवघटन गरी ६ मिहनािभ
अक ितिनिधसभाको िनवाचन हने गरी िनवाचनको
िमित तो न स ने देिख छ । उि लिखत धारा ७६(७)
को अव थामा बाहेक धानम ीले ितिनिधसभा
िवघटनको लािग िसफा रस गन स ने अ य कुनै पिन
ावधान अिहलेको संिवधानमा रहेको देिखँदैन ।
२०. संसद् भङ् ग गन पाउने अिधकारको
िवगतमा पटकपटक योग भई राजनीितक
अि थरता पैदा भएको, राजनीितक ि थरताका
लािग ितिनिधसभाको असामियक िवघटन हन
निदने यव था गनु आव यक रहेको कारणबाट
धानम ीलाई ितिनिधसभा िवघटन गन स ने
गरी पूववत संिवधानले िदएको अिधकार वतमान
संिवधानमा समावेश नग रएको कुरा संिवधान िनमाण
ि या स दभका अिभलेखह बाट पिन
ह छ । िवघटन गन अि तयारीको खक ु ु लो वा हलक ु ो
योगका कारणबाट अिधकारको दु पयोग हन
स ने, असामियक पमा पटक-पटक हने म याविध
िनवाचनको आिथक भार पन, रा य कोषको अप यय
हन जाने, राजनीितक अि थरता पैदा हने, राजनीितक
अकम यताले थप य पाउने स भावना रह छ
भ ने मा यता राखेर नै संिवधान सभाले संिवधानको
मा यमबाट िवघटनको अव थालाई सीमाब गरेको
देिख छ । संिवधानमा कुनै कुरा ट श दमा समावेश
ग रएको छ भने सोबाहेकका अ य कुराह लाई समावेश
नग रएको अथमा िलइनपु दछ । नेपाल अिधरा यको
संिवधान, २०४७ मा रहेअनस ु ारको ावधान समावेश
नगरी (हटाई) नेपालको संिवधानले ितिनिधसभा
ु िवघटनको सीमा ब देज िनधारण गरेको अव थामा
अब यसलाई रा पित वा धानम ी कसैको पिन
तजिबजको िवषय बनाउनु मनािसब र संिवधानस मत्
हँदैन ।
२१. क रब चार मिहनाअगािड मा वतमान
संिवधानको धारा ७६ कै स दभमा या या भई
ितिनिधसभा िवघटन हन स ने अव था स ब धमा
िस ा त कायम भएको देिख छ । देव साद
गु ङसमेतले िदएको रट िनवेदनह का िसलिसलामा57
यस अदालतबाट “यो संिवधान पर परागत संसदीय
णालीको ितिब ब नभई संिवधान सभाह को लामो
य नप ात् आएको द ताबेज हो । हा ो शासक य
व प संसदीय णाली हँदाहँदै पिन आ नै अनभु वले
खा रएको र आव यकता ारा अनु ािणत िविश
िकिसमको छ, यस संिवधानमा पर परागत संसदीय
शासन णालीका सबै गणु ह वत: समािहत छै नन्”
भनी या या भएको देिख छ । उ िववादका स दभमा
“वतमान संिवधानका िनमाताह ले ितिनिधसभा
िवघटनस ब धी यव थालाई संिवधानमा िन:शत
पमा खलु ा छोडेको पाइँदैन; संिवधानमा रहेका
ट सीमा ब देजअनस ु ारको कारण आइपरेको अव थामा
बाहेक संसदीय णालीको आधारभूत मू य, मा यता
57 िनवेदक देव साद गु ङसमेत यथ रा पितको कायालयसमेत,
०७७-WC-००३७; िमित २०७७/११/११ मा भएको आदेश ।
125
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
तथा अ यासको आधार हण गरी अ य िवक प
हँदाहँदै कसैको इ छा वा आ मिन पमा देखक े ो
आव यकताका आधारमा आविधक चनु ावबाहेकको
अव थामा जनतालाई समेत आिथक दािय व पन
गरी ितिनिधसभा िवघटन ग रनु संिवधानको मम र
उ े य नहँदा य तो काय संिवधानस मत हँदैन” भनी
या या भएको छ । सोही िववादको िसलिसलामा
या या गद भिनएको छः “ ितिनिधसभाको कायकाल
स ब धमा संिवधानको धारा ८५ को उपधारा (१)
मा “यस संिवधानबमोिजम अगावै िवघटन भएकोमा
बाहेक ितिनिधसभाको कायकाल पाँच वषको हने छ”
भ ने यव था रहेको छ । ितिनिधसभा िवघटनका
स ब धमा संिवधानमा शाि दक पमा य अव था
प रि थित र अिधकारबाहेक अ य अिधकार पिन
रहेको भ ने दाबी वीकारयो य देिखँदनै । संसद्ले
धानम ी िदने र संसदले
् िदएको धानम ी सोही
संसद् ित उ रदायी हने यव था धारा ७६ मा
रहेबाट सीिमत सरकारको अवधारणा अङ् गीकार
गरेको यस संिवधानले ितिनिधसभा िवघटनको
के ही पूवाव थालाई िलिखत पमा राखेको र अ य
अवधारणागत अिधकारलाई मौन वा सषु ु पमा
ि याशील राखेको अनमु ान गन सिकँ दैन । धारा
८५(१) मा “यस संिवधानबमोिजम अगावै िवघटन
भएकोमा बाहेक” भ ने वा यांशले ितिनिधसभा
िनवाचनप ात् धारा ७६ को उपधारा (१), (२), (३)
र (५) बमोिजम धानम ी िनयु हन नसके पिछ वा
िनयु भएका धानम ीले िव ासको मत ा गन
नसके पिछ ( ितिनिधसभाका कुनै सद य धानम ी
िनयु हने िवक प समा भएप ात्) धारा ७६ को
उपधारा (७) बमोिजम ितिनिधसभा िवघटन हने
संवैधािनक ावधान रहेको भ ने अथमा नै बझु ाउँछ ।
ितिनिधसभाको कायकाल िनधारण गन योजनाथ
रहेको धारा ८५ को उपधारा (१) ितिनिधसभा
िवघटन गन अिधकार िसजना गन वत धाराको
126
पमा रहेको भ ने तक वीकार गन सिकँ दैन” । यसरी
भएको या या र थािपत िस ा तभ दा अिहले फरक
ि कोण रा नपु न कुनै उिचत कारण देिखँदैन ।
२२. “राजनीितक ि थरताका लािग िनवाचन
अिनवाय छ; राजनीितक िहसाबले कुनै प रणाम िदनै
नस ने अव थाको ितिनिधसभाको िनर तरता
िनरथक छ; ितिनिधसभाको पनु : थापनाको कुरा
गनु मलु क
ु लाई थप अ योल‚ अि थरता र राजनीितक
अराजकतामा धके नु हो ; य तो िवषयमा अदालत
वेश गनु हँदनै ; जन अनमु ोदनको लािग जनतामा
जाने िवषय राजनीितक िवषय हो” भनी यथ म येका
स माननीय धानम ीले पेस गनभएको ु िलिखत
जवाफमा िजिकर ग रएको देिखयो । यसैले यस प मा
पिन संवैधािनक तथा कानूनी ि थित स ब धमा के ही
कुरा उ लेख गनपन ु हन आएको छ ।
२३. राजनीितक स ब धी िवषयमा
यस अदालतबाट भएका पूव या या वा ितपािदत
िस ा ततफ ि -गोचर हन आव यक छ । अिधव ा
रिवराज भ डारी िव. स माननीय धानम ी ी
मनमोहन अिधकारीसमेत भएको िववादमा58 िवघटन र
राजनीितक का कुरामा स तै माग िनदश ग रएको
देिख छ । उ िववादका स दभमा यस अदालतले
ितपादन गरेको िस ा त िन नअनस ु ार उ तृ ग रएको
छः
“ ितिनिधसभाको िवघटनस ब धी सबै
ह राजनीितक ह नै ह छन्
भनेर अदालतले तत्स ब धी कुनै पिन
िववादलाई अदालतमा वेश गन निदने
वा तत्स ब धी अ य ह जे ज तो
कृितका भएपिन यसमा कुनै िवचारै नगन
भ ने ि कोण अपनाउन िम दैन । संिवधान
58 अिधव ा रिवराज भ डारी िव. स माननीय धानम ी ी
मनमोहन अिधकारीसमेत; उ ेषणयु परमादेश; आदेश िमितः
२०५२/५/१२ ।
िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
एउटा राजनीितक िलखतको साथै कानूनी
िलखत पिन भएकोले संिवधानअ तगतका
िववादह मा राजनीितक ह पिन
िववादको िवषय ब दछन् । कायपािलका
वा यव थािपकाको संिवधान द
अिधकारसँग स बि धत भएको कारणले मा
त स ब धी सबै ह राजनीितक
हँदनै । िववादमा उपि थत संवैधािनक
वा कानूनी सँग राजनीितक पिन
गाँिसएको अथवा संवैधािनक िववादलाई
राजनीितक रङमा रङ् गाइएको कारणले
पिन संवैधािनक वा कानूनी वैधताको
राजनीितक मा पा त रत हने पिन
होइन । यसैले कुनै पिन संवैधािनक िववादमा
राजनीितक ह का अित र संवैधािनक
वा कानूनी ह पिन मिु छएका छन् र
िववादको िन पणको लािग ती संवैधािनक
वा कानूनी ह को िन पण हनु आव यक
देिख छ भने राजनीितक स ब धी
अवधारणालाई अिघ सारेर यस अदालतले
संवैधािनक र कानूनी को िनणय गन
आ नो संवैधािनक अिभभारालाई प छाउन
पिन िम दैन । यस अव थामा यस अदालतले
राजनीितक ह लाई अलग प छाएर
संवैधािनक र कानूनी ह को िनणय गनु
नै संिवधानको यव था र भावनाअनु प
ह छ । य तो ि थितमा संिवधान वा
कानूनको या या गन अि तम अिधकारीको
पमा संिवधानले यस अदालतलाई सु पेको
अिधकार र अिधकार े लाई सीिमत वा
कुि ठत गन अवधारणाको पमा राजनीितक
स ब धी अवधारणाको उपयोग गनु
कदािप संिवधानस मत हँदैन । राजनीितक
को अवधारणा व ततु ः अदालतको
अिधकारलाई सीिमत वा कुि ठत गनको
लािग संिवधान वा कानूनले नै प रभािषत
गरेको कुनै अवधारणा नभएर यायपािलकाले
वयं ितपािदत गरेको एउटा सै ाि तक
अवधारणा हो । यसको एउटै योजन
संवैधािनक अङ् गह का िबच अनाव यक
र टकरावको ि थितको िसजना हन निदई
ती सबै अङ् गह ले आ नो-आ नो काय े
र अिधकारको योग वत तापूवक गन
सकुन् भ ने हो । यसको अथ अदालतसम
िवचाराधीन िववादह कायपािलका वा
यव थािपकाले गरेको िनणयसँग स बि धत
छन भ दैमा अदालतले यसबाट प छने
ि कोण िलनपु छ भ ने होइन । यो अदालत
संिवधान र चिलत नेपाल कानूनको अि तम
या याता हो । कुनै पिन िववादमा उठेका
कानूनी वा संवैधािनक ह को िनणय गन
स ब धमा यो अदालतले स ब कानूनी वा
संवैधािनक ावधानह मा के यव था भएको
छ र ती कानूनी वा संवैधािनक ावधानह को
अथ के हो भ ने कुराको अि तम पमा िनणय
गन अिधकार संिवधानले यो अदालतलाई
दान गरेको छ । व ततु ः िविभ न संवैधािनक
अङ् ग, िनकाय वा पदािधकारीलाई
संिवधानले के क ता अिधकारह दान
गरेको छ र य तो कुनै अङ् ग, िनकाय वा
पदािधकारीले गरेको कुनै काय संवैधािनक वा
कानूनी यव थाको ितकूल छ वा छै न भ ने
कुराको जाँचबझु गन तथा कसैलाई संिवधान
र कानूनले तोके को काय े र अिधकारको
सीमालाई अित मण गन निदइ संिवधानको
संर ण गनु यस अदालतको कत य नै हो ।
यसैले संिवधानअ तगत अिधकारको योग
गरेर ग रएका जनु सक ु ै कायको संवधै ािनक
127
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
वैधता जाँचबझ
ु गन धारा ८८ को उपधारा
(१) र (२) ले यस अदालतलाई असाधारण
अिधकारह दान गरेको पिन छ” ।
२४. अिधव ा यामकुमार ख ीसमेत िव.
स माननीय धानम ी ी शेरबहादरु देउवासमेत
भएको िववादका स दभमा59 पिन यस अदालतबाट
राजनीितक िववादको िवषयमा के ही या या भएको
देिख छ । उ िववादका स दभमा िन न कुरा उ लेख
ग रएको छः
“संिवधान एउटा राजनीितक एवं कानूनी
िलखत पिन भएकोले संिवधानअ तगतका
िववादह मा राजनीितक ह का साथै
संवैधािनक वैधताका ह पिन समावेश
भएको अव थामा य ता ह को
िन पणका लािग अदालतले आ नो
संवैधािनक िज मेवारीलाई प छाउन
िम दैन । कानूनी एवं संवैधािनक
बाहेकका अ य राजनीितक ह िन पण गनु यस अदालतको कत य नै
(Political Question Doctrine) िनिहत
भएको िववादको याियक िन पण हन
स दैन (Baker v. Carr 1962, 369
US 186) भ ने िस ा तको िवकास ारा
अदालतले के वल संवैधािनक एवं कानूनी
मापद डिभ का िववादह (Judicially
manageable standard) को मा
िन पण गदछ । संिवधान एवं कानूनको
या या गन अि तम अिधकारीको पमा
संिवधानले सव च अदालतलाई वीकार
गरेको छ । ततु मु ामा संिवधानको धारा
59 अिधव ा यामकुमार ख ीसमेत िव. स माननीय धानम ी ी
शेरबहादरु देउवासमेत; २०५९ सालको रट नं. ३५४२; िनणय
िमितः २०५९/४/२१ (यस अदालतका ११ जना यायाधीशह
संल न इजलासबाट भएको आदेश)
128
३६(१), धारा ५३(१), धारा ५३(४) र
सङ् कटकालीन अिधकारस ब धी धारा
११५ को समेत या या गन ह
उठाइएकोले ितिनिधसभा िवघटनस ब धी
िवषय ततु स दभमा राजनीितक िववाद
मा नभई संवैधािनक पिन िनिहत भएको
देिखँदा अदालतको याियक पनु रावलोकनकै
िवषयिभ पन आएको मा नपु न ह छ” ।
२५. देव साद गु ङसमेतका रट
िनवेदनह का िसलिसलामा60 यस अदालतबाट आदेश
हँदा िन न बेहोरा उ लेख भएको देिख छः
“संिवधानमा याियक िन पणको िवषय हँदनै
भनी ट श दमा अ यथा यव था गरेको
िवषयका कुरामा बाहेक संिवधानमा रहेका
कुनै ावधानको योग र या यास ब धी
उठाई अदालतमा वेश ग रएको
अव थामा यस कारका ह को
ब दछ । के वल राजनीितक मह व वा
राजनीितक ि याकलाप भ ने ज ता कुराको
आवरणमा संिवधान ारा िनधा रत सीमा
वा प रिध नाघेको भनी उठाएको ह को
िन पण गन पि छने हो भने यस अदालतले
संिवधान द िज मेवारी पूरा नगरेको
अव था िसजना हन जा छ” ।
२६. ितिनिधसभा िवघटनको िवषयसँग
राजनीितक स ब धह जोिडएका हने भए पिन
आधारभूत पमा यो संवैधािनक ावधानको अनशु रण
भए-नभएको िवषयसँग स बि धत याियक िन पणयो य
हो । िवगतका ा तह हेदा ितिनिधसभा
60 िनवेदक देव साद गु ङसमेत यथ रा पितको कायालयसमेत,
०७७-WC-००३७; िमित २०७७/११/११ मा भएको आदेश ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
िवघटनको िवषय के वल राजनीितक िवषय मा
नभएर संिवधानको या या र योगस ब धी याियक
िन पणयो य िवषय हो भनी यस अदालतबाट या या
भइसके को देिख छ । यस कुरामा अिहले अ यथा फरक
धारणा वा ि कोण रा नपु न कुनै उिचत कारण ततु
हन आएको देिखँदनै । संिवधानले देशको राजनीितक
सं था, संरचना, गितिविध र रा य-स चालन-िविध
िनधारण गन भएकाले राजनीितसँग अव य नै यसको
स ब ध रहेको ह छ । संिवधानअ तगत नै राजनीित
स चािलत हने भएकाले यसमा राजनीितक स ब ध
देिखनु वाभािवक पिन छ । तर संिवधान के वल
राजनीितक द तावेज मा नभएर यो कानूनम येको
मूल कानून पिन हो । संिवधानमा रहेका ावधानको
योग र पालनास ब धी लाई राजनीितक िववादको
आवरण िदएर याय िन पण गनबाट पि छनु यस
अदालतका लािग शोभनीय िवषय हँदैन । संिवधान
वयम्ले ट श दमा याियक िन पणको िवषय हँदैन
भनी बाहेक गरेको कुरामा सामा यतयाः अदालत वेश
पिन गदन61 । कुनै िवषय याियक िन पण-यो य हो
वा होइन भ ने कुराको िन पण वयं अदालतबाट नै
हने कुरा पिन यस सङ् गमा मरणीय छ । संिवधानमा
रहेका कुनै ावधानको योग र या यास ब धी
उठाई अदालतमा वेश ग रएको अव थामा यस
कारका ह को िन पण गनु यस अदालतको
कत य नै ब दछ । राजनीितक मह व, राजनीितक
स ब ध वा राजनीितक ि याकलाप ज ता कुराको
आवरणमा संिवधान ारा िनधा रत सीमा वा प रिध
नाघेको भनी उठाइएका ह को िन पण गनबाट
61 उदाहरणका लािग नेपालको संिवधानको भाग ४ (रा यका िनदशक
िस ा त, नीित तथा दािय व) मा लेिखएका कु नै िवषय काया वयन
भए वा नभएको स ब धमा धारा ५५ अनुसार अदालतमा
उठाउन िम दैन, धारा १०३ को उपधारा (१), (२), (५) तथा
धारा १८७(५) बमोिजमका सङ् घीय संसद् वा देश सभाको
िवशेषािधकार स ब धमा धारा १३३ को उपधारा (३) को
ितब धा मक वा यअनुसार पिन अदालतमा उठाउने ग रँदैन ।
पि छने हो भने यस अदालतले िनय ण र स तल ु नको
संवधै ािनक िज मेवारी पूरा नगरेको हन जा छ ।
िवघटनस ब धी संिवधानको पालनासँग य तः
स बि धत भएकाले यसलाई राजनीितक को
आवरण िदएर यस िवषयमा अदालतले वेश गनु हँदनै
भ नु यिु सङ् गत देिखँदैन ।
२७. ितिनिधसभाको िनर तरता वा
िवघटनको कुरामा राजनीितक अथ र स ब धह
रहनु वाभािवक छ । तर यही स ब धको कुरालाई
ितिनिधसभा िवघटन गन संिवधानअनक ु ू लको पया
कारण वा तक मा न िम ने देिखँदनै । अिहले यस
अदालतले हेन भनेको हाल चलनमा रहेको संिवधानमा
रहेका ावधानह नै हन् । संिवधानले अनमु ित निदएको
कुरामा आव यकता, यावहा रकता वा औिच यलाई
मा हेररे यस अदालतले िववादको िन पण गन
िम दैन । संिवधान वा कानूनमा रहेका ावधानलाई
अनदेखा गरेर वा एकाितर प छाएर आव यकता,
यावहा रकता वा औिच यका िजिकरलाई मा यता
िदएर िववादको िन पण गन थािलयो भने यसको
प रणाम व प वे छाचा रताले नै य पाउने
खतरा रह छ । संिवधानमा अिभ य श द, वा य वा
भावलाई एकातफ प छाएर यावहा रकता, राजनीितक
थािय व ज ता तकका आधारमा िन कषमा पु नु
याियक मू य, मा यता, िस ा त र चलनअनक ु ूल
पिन हँदनै । संिवधानले आ मसात् गरेका आदश र
अभी ाि का लािगस म आव यकता, यावहा रकता
वा औिच य ज ता कुराह या याको स दभमा
सहयोगी ब न स छन् ।
२८. कुनै राजनीितक प रणाम िदन स छ
वा स ै न भ ने आधारमा धानम ीको तजिबजमा
ितिनिधसभाको िवघटन गन पाउने छुट नेपालको
संिवधानको कुनै पिन धारा वा उपधाराले िदएको
देिखँदनै । जनता ारा िनवािचत ितिनिधसभाको
पनु थापना हँदा मल ु क
ु थप अ योल‚ अि थरता
129
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
र राजनीितक अराजकतामा धके िलन पु दछ भ ने
कुरा वयम्मा आ मिन र अमूत िन कष हो । जन-
िनवािचत िवधाियकालाई कायका रणीको तजिबज
वा विववेकमा िवघटन गरेर राजनीितक अि थरता,
अ योलता वा अराजकता हटाउन सिक छ भ ने
तकको अ तयमा रहेको अभी बु न किठन
देिख छ । ितिनिधसभाको कायकाल पूरा नहँदै
राजनीितक थीरता ज ता कारण देखाएर िवघटन गन र
िनवाचन गराउने छुट संिवधानले िदँदैन । ितिनिधसभाका
सद यह लाई सावभौम जनताले पाँच वषका लािग
आ नो ितिनिधको हैिसयतमा शासन यव था
स चालन गन आदेश र अि तयारी िदएर पठाएका
हन् । यसरी जनताबाट पाएको आदेश र अि तयारीको
पालना नगरी पाँच वषको अविध नपु दै िबचैमा
ितिनिधसभा िवघटन गरी पनु ः जनतामा जाने
कुरा संिवधानमा अ तिनिहत भावना र िनवाचनको
मा यमबाट कट भएको जनादेशअनक ु ू ल हँदैन ।
जनताको ताजा अिभमतका लािग िनवाचनमा जाने कुरा
अव य नै लोकताि क िविध हो । तर लोकताि क
िविधको योग वा अनशु रण गन कुराका पिन िविध
र प ित छन् । राजनीितक सम वय, समझदारी,
सदभाव,
् सिह णतु ा, सहका रता र सहकायका
कुरामा देखा परेका सम याह को पटा ेप व प
“लोकताि क िविध”, “जनताको ताजा अिभमत”
भनी भइरहेको ितिनिधसभालाई असामियक पमा
िवघटन गरेर िनवाचनमा जाने छुट वतमान संिवधानले
िदँदैन । संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम वैकि पक
सरकार गठन हन नसके को अव थाका कुरामा बाहेक
अ य कुनै आधार वा कारणबाट कायाविध बाँक
रहेको ितिनिधसभाको िवघटन हन नस ने भएकाले
राजनीितक औिच यसँग जोिडएका अ य तक, आधार
वा कारणह को वतमान संिवधानमा रहेको ावधानका
ि ले कुनै औिच य र सा दिभकता नै देिखँदनै ।
२९. यस सङ् गमा अक पिन िवचारणीय
130
पाटो छ । रा यका येक अङ् गले आ नो अिधकारको
योग गदा संिवधान र कानून ारा िनधा रत सीमािभ
रहनु पदछ । अक अङ् गलाई िनषेध गन वा िन भावी
तु याउने कुराले शि पथृ क करण तथा िनय ण र
स तल ु नको िस ा तको योग र पालनामा अनिु चत
अवरोध पैदा हन जा छ । लोकताि क सरकार
भ नाले सीिमत सरकार (Limited Government)
हो भ ने मािन छ । संिवधानले अनमु ित निदएको
कुरामा कायका रणी अिधकारको योग हन
स ै न । संसदीय जात तथा शि पथृ क करणको
िस ा तको योग गन शैली, त रका वा मोडल पिन
चलनमा रहेको संिवधानको सापे तामा नै अनशु रण
ग र छ । नेपालको संिवधानको तावनामा “जनताको
ित पधा मक बहदलीय लोकताि क शासन णाली”
लगायतका “लोकताि क मू य मा यतामा आधा रत”
रा िनमाण गन उ े यले संिवधान जारी ग रएको
कुरा अिभ य भएको छ । यो संिवधानमा संसदीय
लोकत का आधारभूत िवशेषताह लाई आ मसात्
गद पर परागत अ यासभ दा के ही िभ न र मौिलक
िवशेषताह पिन समावेश ग रएको देिख छ । िवगतको
तलु नामा संसदलाई
् अपे ाकृत बढी वत , िदगो
र सबै कारका राजनीितक सम याह को िनकास
िदने आिधका रक थलोको पमा खडा ग रएको
देिख छ । वतमान संिवधानले गरेको प रवितत
यव थाम ये िवधाियक अङ् गको थािय व कायम
रा ने र सरकार मख ु को वे छामा ितिनिधसभाको
िवघटन हन नस ने कुरा ततु िववादको स दभमा
िवशेष पमा मरणीय र िवचारणीय देिख छन् । यस
कारका व ततु यलाई अनदेखा गरेर ितिनिधसभा
िवघटन गन तजिबजी अिधकारको दाबी गनु मनािसब
देिखँदनै ।
३०. ितिनिधसभा िवघटनको कारणमा
सरकारमा रहेको राजनीितक दलको आ त रक
सम यालाई समेत अगािड सा रएको देिख छ ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
राजनीितक दलिभ जेसक ु ै आ त रक सम या
भएपिन यस कारका दलीय आ त रक सम यालाई
ितिनिधसभा िवघटन गन वैध कारण मा न सिकँ दैन ।
ताजा जनादेशको नाउँमा आ नो सिु वधा र इ छाअनक ु ूल
जिहलेसक ु ै र जनु सक ु ै कारणबाट िनवाचन गन गराउने
कुरालाई संिवधानले वीकृित िदँदैन । ताजा जनादेश
ा गन समयाविध िनधा रत छ । नेपालको संिवधानको
धारा ७६(७) को अव थामा बाहेक येक पाँच वषमा
ताजा जनादेश ा गनपन ु ह छ । ितिनिधसभाका
िनवािचत सद यह लाई पाँच वषको एक कायाविधका
लािग ताजा जनादेश ा जन ितिनिधह
मा नपु दछ । संिवधानमा रहेको ावधान ितकूल
ताजा जनादेश भनी असामियक पमा ितिनिधसभा
िवघटन गनु संिवधानअनक ु ू ल हँदैन । वतमान
संिवधानले राजनीितक दलह का िबच उ चतम
समझदारी र सहकायको अपे ा रा दछ र राजनीितक
सम याको समाधान समझदारीका आधारमा
गनपनु र शासन णालीमा थािय व कायम हनपु न
मा यतासमेत आ मसात् गरेको देिख छ । यस
अव थामा ितिनिधसभा िवघटन हनु संिवधानले
िनधारण गरेको सीमा, प रिध तथा आ मसात् गरेको
राजनीितक दशनका ि ले मनािसब देिखँदैन ।
३१. िनवाचन सबैभ दा अ गामी र
लोकताि क िविध हो भनी यथ को तफबाट
ितिनिधसभाको िवघटन गरी िनवाचन िमित
तोिकएको कुराको औिच य मािणत गन खोिजएको
देिख छ । िन य नै लोकत मा आविधक िनवाचन
हनु पदछ । िनवाचन हनु लोकत को आधारभूत
िवशेषता नै हो । तर िनवाचन वा जनताको अिभमतको
नाउँमा जिहलेसक ु ै पिन राजनीितक वा शासक य
सिु वधाको लािग संिवधानको भावना र मम ितकूल
हने गरी ितिनिधसभा िवघटन गनु मनािसब हँदैन ।
सरकार गठनको संवैधािनक िवक प कायम रहेस म
संिवधानले तोके बमोिजमको कायाविध बाँक रहेको
ितिनिधसभालाई कायम रा नु वा िनर तरता िदनु नै
संिवधानस मत ह छ । िनवाचन लोकताि क िविध हो
भ ने कुराको आडमा सावभौम जनताका ितिनिधह ले
सरकारको िवक प खो न पाउने वैधािनक अिधकारमा
असर पन गरी अथात् संिवधानले िनधा रत गरेका सत
ितकूल हने गरी भइरहेको ितिनिधसभालाई िवघटन
गन र नयाँ जनादेशको खोजी गन कुराको याियक
औिच य मािणत हन स ै न ।
३२. नेपालको संिवधानको धारा ७६(५)
मा उ लेख भएको ितिनिधसभाको “कुनै सद यले
ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन स ने आधार
ततु गरेमा” भ ने वा यांशको अथ, योजन वा
अिभ ायकै सेरोफे रोमा ततु िववाद के ि त रहेको
हँदा अब सोस ब धी को िन पण गनु आव यक
हन आएको छ । िमित २०७८/२/७ गते माननीय
ी शेरबहादरु देउवाको नेतृ वमा सरकार गठन गन
भनी ने.क.पा. एमालेका ितिनिधसभाका २६ जना
सद यह सिहत कुल १४९ जना सद यह ले
ह ता र गरी रा पित कायालयमा दाबी-प
(िनवेदन) पेस ग रएको कुरामा िववाद छै न । वयं
रा पितको कायालयको िमित २०७८/२/७ को
िव ि मा पिन यो त य उ लेख भएको देिख छ ।
यो सं या ितिनिधसभामा त काल कायम रहेको
सद यह को बहमत सं या हो भ ने कुरामा पिन
िववाद देिखँदैन । यसरी संिवधानको धारा ७६(५)
बमोिजम सरकार गठनको प मा सहमित (िव ास)
जनाई ह ता रसमेत गरी दाबी-प (िनवेदन) पेस
भएको कुरालाई ितिनिधसभामा िव ासको मत
ा गन स ने आधार ततु गरेको भनी मा नपु न
देिख छ62 । बहमत सद यको ह ता र पेस हन आउनु
62 “Without highly cogent material, it would be wholly
irrational for constitutional authority to deny the claim
made by a majority to form the Govt.” भनी Rameshwar
Prasad V. Union of India, AIR 2006 SC 980 को िववादमा
भारतीय सव च अदालतले या या गरेको कु रा पिन यहाँ मरणीय
131
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
वयम्मा नै “ ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन
स ने आधार” हो । यसरी िव ास रहेको आधार पेस
गन स दभमा कुनै राजनीितक दलको तफबाट सहमित
दान ग रएको छ भने यो पिन हणयो य त य
ब दछ । तर यस कारको दलीय सहमित हनु अिनवाय
सतको पमा रहेको भने देिखँदैन । ितिनिधसभाका
कुनै पिन सद यले संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम
समथन जनाउन वा कसैको प मा िव ास य गन
पाउने नै ह छ । यसरी िव ास जनाउने वा दाबी पेस
गन स दभका कुनै कुरामा यिद कुनै संशयको अव था
िथयो भने पिन सो कुराको सामा य तवरबाट नै
ारि भक पमा परी ण गन सिकने देिख छ । यो नै
सामा य र वाभािवक ि या पिन हो63 । तर िववािदत
िवघटनको स दभमा यस कारको िविधसङ् गत
ि या अपनाइएको देिखन नआएबाट १४९ जनाको
समथनसिहत दाबी परेको कुरामा स माननीय रा पित
िव त रहनभु एको मा नपु न अव थासमेत देिख छ ।
३३. ितिनिधसभाको कुनै सद यले
धानम ी पदमा िनयिु को लािग ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गन स ने वा नस ने के हो भ ने
कुराको िन पण गन आिधका रक िनकाय भनेको
वयम् ितिनिधसभा नै हो । ितिनिधसभाबाहेक
अ य कुनै िनकाय वा पदािधकारीबाट िव ास रहेको
वा नरहेको को अि तम पमा िन पण गन
िम दैन । रा पितबाट धारा ७६(५) बमोिजम
“िव ासको मत ा गन स ने आधार” ततु भएको
वा नभएको कुराको ारि भक अव था (prima facie
facts) स म हे रने हो । ारि भक त यह बाट िव ास
छ।
63 यथ ह को तफबाट िलइएको िजिकरमा रट िनवेदकह समेतका
१४९ जनाले स माननीय रा पितसम पेस गनभएको ु दाबी-प मा
िटपे स लगाइएको, काटकुट गरेको, रीत नपगु ेको, शंका पद रहेको
आिद भनी उ लेख ग रएको देिख छ । िववादको कृ िततफ िवचार
गदा यस कारको िनता त ािविधक र याियक ि ले औिच यहीन
िजिकरको कु नै अथ नदेिखँदा सो स ब धमा थप या या र िववेचना
ग ररहनुपन आव यकता रहेन ।
132
रहेको कुरा ततु हन आएको अव थामा यसलाई
रा पितले अ वीकार गन िम दैन । तर ततु
िववादका स दभमा हेदा िनवेदकम येका ी शेरबहादरु
देउवा ित िव ास जनाउने ितिनिधसभाका
ने.क.पा. एमाले र जनता समाजवादी पाट स ब
के ही सद यह उपर राजनीितक दलस ब धी ऐन,
२०७३ बमोिजम कारबाही हने (सांसद् पदबाट
हटाउने) आशयले प ाचार ग रएको भ ने आधारमा
असा दिभक र कानून ितकूल तक गरी िनजह ले
गरेको ह ता रको िवषयमा उठाई धारा ७६(५)
बमोिजम धानम ी िनयु गन इ कार ग रएको
पाइयो । उि लिखत कुनै पिन सद यउपर संिवधानको
धारा ८९(ङ) तथा राजनीितक दलस ब धी ऐन,
२०७३ को प र छे द ६ (दफा ३० देिख ३६) बमोिजम
कारबाही र सजाय भएको देिखँदनै । िनजह ले
कानूनतः दल याग गरेको र िनजह कसैको
सद य पद र भएको देिखँदैन । ितिनिधसभाको
सद य पदबाट िविधवत् पमा नहटेस म िनजह ले
ितिनिधसभाको सद यको हैिसयतमा अिधकार
र कत यको योग र पालना गन पाउने अव था
रह छ । स बि धत राजनीितक दल, संसदीय दल तथा
संसदबाट
् कानूनबमोिजम ि या पूरा गरी पद र
नग रएको ि थितमा अस ब माण र असा दिभक
तक अगािड सारेर स माननीय रा पितको तहबाट
ग रएको िनणयलाई संिवधानअनक ु ू ल मा न िम दैन ।
३४. नेपालको संिवधानको धारा ८५ मा
ितिनिधसभाको कायकालस ब धी िन नानस ु ारको
ावधान रहेको देिख छः
धारा ८५ - (१) “यस संिवधानबमोिजम अगावै
िवघटन भएकोमा बाहेक ितिनिधसभाको
कायकाल पाँच वषको हने छ ।
(२) उपधारा (१) मा जनु सकु ै कुरा लेिखएको
भए तापिन सङ् कटकालीन अव थाको
घोषणा वा आदेश लागु रहेको अव थामा
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
सङ् घीय ऐनबमोिजम ितिनिधसभाको
कायकाल एक वषमा नबढ् ने गरी थप गन
सिकने छ ।
(३) “उपधारा (२) बमोिजम थप ग रएको
ितिनिधसभाको कायकाल सङ् कटकालीन
अव थाको घोषणा वा आदेश खारेज भएको
िमितले छ मिहना पगु ेपिछ वतः समा हने
छ” ।
३५. नेपालको संिवधानको धारा ८५ मा रहेका
उपयु ावधानह म ये उपधारा (२) र (३) मा रहेका
सङ् कटकालीन अव थाको घोषणा भएको समयमा
आकिषत हन स ने ावधानको हाल यस िववादका
ममा कुनै सा दिभकता नदेिखएकाले सोतफ थप
िववेचना ग ररहन परेन । ततु िववादका स दभमा
धारा ८५(१) को ावधान मह वपूण र सा दिभक
देिख छ । उ धारा ८५(१) मा “यस संिवधानबमोिजम
अगावै िवघटन भएकोमा बाहेक ितिनिधसभाको
कायकाल पाँच वषको हने छ” भनी उ लेख भएकोबाट
सामा यतयाः ितिनिधसभाको कायकाल पाँच वषको
हने कुरा ट नै छ । उ उपधारामा यु “यस
संिवधानबमोिजम अगावै िवघटन भएकोमा बाहेक”
भ ने वा यांशको अथ वा योजन हे रनु यस सङ् गमा
मह वपूण छ । यस ावधानअनस ु ार पाँच वषअगावै
पिन ितिनिधसभाको िवघटन हन स छ, तर य तो
िवघटन “संिवधानबमोिजम” नै ग रएको हनपु दछ । यो
संिवधान ारा नै िनधारण ग रएको सत हो ।
३६. अब नेपालको संिवधानबमोिजम
“अगावै िवघटन” हन स ने अव था कुन रहेछ भ ने
स दभमा संिवधानमा रहेका सम ावधान अ ययन
गरी हेदा सङ् घीय संसदको् ितिनिधसभा िवघटन
हने अव थाका स ब धमा धारा ७६ को उपधारा
(७) बाहेक अ य िवघटनस ब धी ावधान रहेको
पाइएन । उ धारा ७६(७) मा “उपधारा (५) बमोिजम
िनयु धानम ीले िव ासको मत ा गन नसके मा
वा धानम ी िनयु हन नसके मा धानम ीको
िसफा रसमा रा पितले ितिनिधसभा िवघटन
गरी छ मिहनािभ अक ितिनिधसभाको िनवाचन
स प न हने गरी िनवाचनको िमित तो ने छ” भनी
उ लेख भएको देिख छ । ततु िववादका स दभमा
हेदा संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
धानम ी िनयु भएको अव था नदेिखँदा िनजले
िव ासको मत ा गन सके को वा नसके को भ ने
िवषय अिहले सा दिभक हन आएन । संिवधानको धारा
७६ को उपधारा (५) बमोिजम “ धानम ी िनयु हन
नसके मा” भ ने वा यांशको स दभमा िववािदत को
िन पण गनपन ु देिख छ ।
३७. संिवधानको धारा ७६(७) मा रहेको
ावधान आकिषत हन धारा ७६(५) बमोिजमको सत
पूरा हनु वा सोबमोिजमको अव था िव मान रहेको
देिखनु अिनवाय छ । धारा ७६(५) बमोिजमको सत पूरा
नभएको वा सोबमोिजमको अव था िव मान नरहेको
अव थामा धारा ७६(७) बमोिजम ितिनिधसभा
िवघटन हन स ै न । धारा ७६(५) मा “उपधारा (३)
बमोिजम िनयु धानम ीले उपधारा (४) बमोिजम
िव ासको मत ा गन नसके मा उपधारा (२)
बमोिजमको कुनै सद यले ितिनिधसभामा िव ासको
मत ा गन स ने आधार ततु गरेमा रा पितले
य तो सद यलाई धानम ी िनयु गन छ” भनी
उ लेख भएको देिख छ । ततु िववादको स दभमा
हेदा धानम ी पदमा िनयु ी के .पी. शमा ओलीले
ितिनिधसभाबाट िमित २०७८/१/२७ मा बहमत
सद यको िव ासको मत ा गन नस नु भएको
(अथात् हाल कायम रहेको कुल २७१ सद यम ये
िव ास छ भ ने प मा के वल ९३ मत रहेको)
कुरामा कुनै िववाद छै न । यसरी २०७८/१/२७ गते
नै ितिनिधसभाको िव ास गमु ाएको कुरा मािणत
भएको अव थामा तीन िदनपिछ अथात् २०७८/१/३०
133
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
गते वहाँ नै पनु ः धानम ी पदमा िनयु हनु भएको
देिख छ । यसपिछ स माननीय धानम ीले
िमित २०७८/२/६ मा स माननीय रा पितसम
“संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (४) बमोिजम
ितस िदनिभ ितिनिधसभाबाट िव ासको मत ा
गनपनमा
ु हाल िवकिसत राजनीितक प रि थितमा
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (३) बमोिजमको
मौजदु ा सरकारलाई िव ासको मत ा हने द ो
राजनीितक आधार नदेिखएको, िमित २०७८/१/२७
भ दा ि थितमा ताि वक अ तर नदेिखएको र
मलु क ु लाई अ योलमा रा न उिचत नभएको हँदा
वैकि पक सरकार गठनका लािग माग श त गन
उपयु देिखएकोले नेपालको संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (५) बमोिजम धानम ी िनयिु स ब धी
ि या आर भ गन नेपाल सरकार, मि प रषदबाट ् यस अदालतबाट “धारा ७६ को उपधारा (१), (२),
िमित २०७८/२/६ मा िनणय भएको” भनी अनरु ोध
गनभएकोु समेत देिखयो । उपयु अनसु ारको अनरु ोध
प पेस भएपिछ स माननीय रा पितबाट सोही िमित
२०७८/२/६ गते नै “नेपालको संिवधानको धारा
७६ को उपधारा (५) बमोिजम धानम ी िनयिु
गन योजनका लािग संवत् २०७८ साल जे ७ गते
साँझ ५.०० बजेस म ितिनिधसभामा िव ासको
मत ा गन स ने आधार ततु गन” आ ान
गनभएको ु पाइयो । यसरी ग रएको आ ानअनस ु ार रट
िनवेदकह म येका ी शेरबहादरु देउवा ित िव ास
रहेको बेहोरा खल ु ाई ितिनिधसभाका १४९ जना
सद यह ले स माननीय रा पितसम दाबी पेस
गनभएको ु देिख छ । यो सं या त काल कायम रहेका
ितिनिधसभाका बहमत सद य सं या हो भ ने कुरामा
िववाद छै न । बहमत सद यको समथन रहेको त य
पेस भएको कुरालाई “ ितिनिधसभामा िव ासको मत
ा गन स ने आधार ततु गरेको” भनी मा नपु न
देिख छ । यसरी िव ासको मत ा गन स ने पया र
मनािसब आधार ततु ग रएको अव थामा यसलाई
134
मा यता निदई ितिनिधसभा िवघटन ग रएको अव था
देिखयो ।
३८. यस अदालतबाट िमित २०७७/११/११
मा भएको या याको स दभ उ लेख गद “िवघटन
सव च अदालतको आदेशअनु प भएको छ” भनी
यथ म येका स माननीय धानम ीको तफबाट
िजिकर ग रएको पाइयो । तसथ, यस अदालतबाट िमित
२०७७/११/११ मा ितिनिधसभा िवघटनस ब धी
िसफा रस तथा िनणयह बदर भई सो सभा पनु थापना
भएको स दभमा ग रएको या या र ितपािदत
िस ा तका स दभमा िमित २०७८ जे ८ गते भएको
ितिनिधसभा िवघटनस ब धी ततु िववादको
ि थित मू याङ् कन गनपनु हन आएको छ । देव साद
गु ङसमेतको रट िनवेदनह का िसलिसलामा
(३) र (५) को सम बनोटलाई हेदा धानम ी
िनयिु मा एकपिछ अक ि या अ यासगत पमा
ितिनिधसभािभ ि या वयन हँदै गई धानम ी
िनयु हन नसके को वा िव ासको मत ा गन
नसके को अव था िसजना भएमा य तो बा या मक
अव थामा मा धारा ७६ को उपधारा (७) बमोिजम
त काल बहाल रहेका धानम ीको िसफा रसमा
ितिनिधसभा िवघटन हने संवैधािनक यव था
रहेको देिख छ”64 भनी या या भएको छ । नेपालको
संिवधानको धारा ७६ सँग स बि धत मा नै या या
भएको देिखँदा यसरी ग रएको या यालाई निजरको
पमा हण गनपन ु अव था छ । उपयु अनस ु ार
ितपािदत िस ा तका ि ले हेदा पिन िववािदत
िवघटनलाई यस “अदालतको आदेशअनु प भएको
छ” भनी मा न िम ने देिखँदैन । धानम ी िनयिु हने
ि या नै समा नभएको; धारा ७६(५) बमोिजमको
पूवाव था कायम नै रहेको; र िव ासको मत ा गन
64 िनवेदक देव साद गु ङसमेत यथ रा पितको कायालयसमेत,
०७७-WC-००३७; िमित २०७७/११/११ मा भएको आदेश ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
अव था िसजना नै नभएको अव थामा िवघटन ग रएको
पाइयो । तसथ, पिन क रब तीन मिहना अगािड मा यही
ितिनिधसभा िवघटनको िवषयमा िववादको सनु वु ाइ
गरी यस अदालतबाट भएको या या र ितपािदत
िस ा त ितकूल हने गरी िमित २०७८/२/८ मा
पनु ः िवघटन ग रएको कुरालाई वाभािवक पमा
िलन िम ने देिखँदनै । यस अदालतबाट भएको पूव
या याको ि ले हेदा पिन िमित २०७८/२/८ को
िवघटन काय िु टपूण देिखन आयो ।
३९. यस सङ् गमा संिवधानको धारा
७६(३) बमोिजम िमित २०७८/१/३० मा धानम ी
पदमा िनयु हनु भएका ी के .पी. शमा ओलीले
िव ासको मत निलनु भएको र वहाँले िव ासको
मत िलन स ने द ो राजनीितक आधार नभएकोले
वैकि पक सरकार गठनका लािग माग स त
गरेको भनी िमित २०७८/२/६ गते स माननीय
रा पितसम िलिखत पमा अनरु ोध गनु भएको
स दभमा वहाँले धारा ७६(५) बमोिजम धानम ी
पदमा िनयिु का लािग दाबी पेस गन पाउने हो वा
होइन भ ने िवषयमा िवचार गनपन ु देिख छ । व ततु ः
िव ासको मत ा गन नस नु र िव ासको मत ा
गन ि यामा वेश नगद िव ासको मत ा गन
नस ने कुरा वीकार गरी माग श त गनु धारा ७६(५)
को योजनका लािग उ तै अथात् समान प रणाम
िदने कुरा हन् । िवक प खो ने भ नक
ु ो अथ भइरहेको
अव थाभ दा िभ न कुराको खोजी गन काय हो भ ने
बिु झ छ । मि प रषद्को िमित २०७८/२/६ को
िनणय र स माननीय धानम ीको सोही िमितको
िसफा रसमा िवक प खो ने भिनएको कुराको ता पय
कायम रहेको सरकारको ठाउँमा अक सरकार िनमाण
गन भ ने नै ह छ । िवक प खो नपु न अव था नपरी वा
धारा ७६(३) बमोिजम िनयु धानम ीले िव ासको
मत ा गन अव था कायम रहेस म धारा ७६(५)
योगमा आउने ि थित नै आउँदनै । यस स दभमा
संिवधानको धारा ७६(३) बमोिजम िनयु धानम ीले
धारा ७६(४) बमोिजम िव ासको मत ा गन नस ने
भनी माग श त गनु भएको कुरालाई समपण,
प र याग वा असफलताको वीकारोि भनी मा नु
तकपूण हने देिख छ । यस अव थाका धानम ीलाई
संिवधानको धारा १०० बमोिजम िव वासको ताव
पा रत हन नसके का धानम ीसरह मा नपु न
ह छ । यसरी धारा ७६(३) बमोिजम धानम ी
पदमा िनयिु भई ितिनिधसभाबाट िव ासको मत
ा गन नस ने त काल बहाल रहेका धानम ीले
धारा ७६(५) बमोिजम धानम ी पदमा िनयिु
हनका लािग दाबी गन पाउने अव था नै रहँदैन; िनजले
यस कारको दाबी गन नै िम दैन । धारा ७६(५)
को ावधान वैकि पक सरकार गठनको यव था
हो । जसको िवक पमा सरकार गठन हने हो, िनजैले
पनु ः सरकार गठनका लािग दाबी गनु तकपूण देिखँदैन ।
यस सङ् गमा संिवधानको धारा ७६(५) मा रहेको “कुनै
सद य” भ नाले धारा ७६(३) बमोिजम धानम ी
पदमा िनयु भई ितिनिधसभाबाट िव ासको मत िलन
नसके का (वा िव ासको मत िलन नस ने भनी वीकार
गरेका) त काल बहाल रहेका धानम ीबाहेकका
ितिनिधसभाका अ य कुनै सद य भनी बु नपु न
ह छ । यसरी हेदा िमित २०७८/२/७ गते धानम ी
पदमा िनयिु का लािग ी के .पी. शमा ओलीले
पेस गनभएको
ु दाबी नै संिवधानअनकु ू लको देिखन
आउँदनै ।
४०. िव ासको मत ा गन नसके का
धानम ीले ितिनिधसभा िवघटन गन िसफा रस
गन िम दैन भनी बहसका ममा िनवेदकतफका के ही
िव ान् अिधव ाह ले िजिकर ततु गनभएको ु
पाइयो । िवघटनका लािग िसफा रस कसले गन अथवा
कुन ि या अपनाउने भ ने िवषयमा पिन प
ि कोण अपनाउन आव यक देिखएको छ । नेपाल
अिधरा यको संिवधान, २०४७ को स दभमा या या
135
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
हँदा अ पमतमा परेका धानम ीले ितिनिधसभाको
िवघटनका लािग िसफा रस गन निम ने भ ने
ि कोण अपनाइएको देिख छ । तर अिहलेको
संिवधानको ावधान फरक िकिसमको रहेको छ ।
यसका लािग संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (२)
देिख उपधारा (७) स मका सबै ावधानलाई हेररे
सस ु ङ् गत अथ लगाउनपु न ह छ । संिवधानको धारा
७६ को उपधारा (३) बमोिजम िनयु धानम ीले
उपधारा (४) बमोिजम िव वासको मत ा गन
नसके को अव थामा मा उपधारा (५) मा रहेको
“ ितिनिधसभाको कुनै सद यले ितिनिधसभामा
िव वासको मत ा गन स ने आधार ततु गरेमा”
भ ने ावधान आकिषत हने हो । सो ावधानबमोिजम
“िव वासको मत ा गन स ने आधार ततु गरेमा”
रा पितले य तो सद यलाई धानम ी िनयु
गनु नै पन ह छ । ितिनिधसभाको कुनै सद यले
“िव वासको मत ा गन स ने आधार ततु
गरेमा” िनजलाई धानम ीमा िनयु गन ई कार गन
िम दैन । यसरी िव वासको मत ा गन स ने
आधार ततु गरेका सद यले उपधारा (६) बमोिजम
ितिनिधसभाबाट िव ासको मत ा गनु अिनवाय
ह छ । यस अव थास म ितिनिधसभाको िवघटन गन
िम ने कुनै संवैधािनक आधार रहेको देिखँदैन । उपधारा
(५) बमोिजम िनयु धानम ीले िव वासको मत ा
गन नसके मा वा सो ावधानअनस ु ार पिन धानम ी
िनयु हन नसके को अव थामा मा उपधारा (७)
बमोिजम त काल कायम रहेका धानम ीको
िसफा रसमा रा पितले ितिनिधसभा िवघटन गरी छ
मिहनािभ अक ितिनिधसभाको िनवाचन स प न
हने गरी िनवाचनको िमित तो नपु न ह छ । संिवधानका
ावधानह को बनौटका ि ले हेदा ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गरेका धानम ीले िवघटनका
लािग िसफा रस गन पाउने वा िसफा रस गन स ने
कुनै अव था नै रहेको देिखँदनै । सङ् पे मा भ नु पदा
136
संिवधानको धारा ७६(३) बमोिजम धानम ी पदमा
िनयु “ ितिनिधसभामा सबैभ दा बढी सद यह
भएको संसदीय दलको नेताले उपधारा (४) बमोिजम
िव वासको मत ा गन नसके को अव थाको
कारणबाट उपधारा (५) बमोिजम ितिनिधसभाको
कुनै सद यले ितिनिधसभामा िव वासको मत ा
गन स ने आधार ततु गरेको आधारमा धानम ी
पदमा िनयु भएकोमा िनजले िव वासको मत ा
गन नसके मा वा सो ावधानअनस ु ार िव वासको मत
ा गन स ने आधारसिहत दाबी ततु गन नसके को
कारणबाट धानम ी िनयु हन नसके को अव थामा
मा त काल कायम रहेका धानम ीको िसफा रसमा
रा पितले ितिनिधसभा िवघटन गन स ने ह छ ।
संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम वैकि पक सरकार
गठन हन स ने अव था कायम रहेस म अथात् यसरी
सरकार गठन गन िनधा रत ि या स प न नभएस म
उपधारा (७) योगमा आउने अव था नै रहँदनै ।
४१. ितिनिधसभाबाट संिवधानको धारा
७६(५) बमोिजम वैकि पक सरकार गठन हन नस ने
भएको अव थामा मा धारा ७६(७) बमोिजम सो
सभा िवघटन हन स ने भएकाले यसलाई बा या मक
प रि थितको उपज वा धानम ी चयन गन
ितिनिधसभा असफल भएको कुराको प रणामको
पमा िलन सिक छ । कुनै राजनीितक वा अ य
कुनै कारणबाट िवघटन हने नभएर धानम ी
िनयिु का लािग अि तम िवक प अपनाउँदा पिन
िनयु हन नसके को वा िव ास ा गन नसके को
अव थामा मा िवघटन हन स ने भएकाले धारा
७६(७) को कुरामा रा पित वा धानम ी कसैको
तजिबज योग हने अव था नै रहँदैन । प रि थितको
बा या मक उपज वा प रणाम व प िवघटन हने हो ।
संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम वैकि पक सरकार
गठन हन नस ने भएपिछ ितिनिधसभा िवघटन हने
भएकाले अ पमतका वा ितिनिधसभामा िव ास
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
ा गन नसके का धानम ीले िसफा रस गरेको
भ ने को कुनै औिच य वा योजन नै रहँदनै ।
संिवधानको धारा ७६(७) बमोिजम िसफा रस गन
धानम ी ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन
नसके को अव थाका धानम ी नै हने कुरा ट
नै छ । वैकि पक सरकार गठनको अव था समा
भई प रणामतः िवघटनका लािग िसफा रस गनपन ु र अ योल बेहोनपन
हन आएको अव थामा संिवधानबमोिजम त काल
कायम रहेका कामचलाउ सरकारका धानम ीले नै
िसफा रस गनपन ु अव था रह छ र सो िसफा रसका
आधारमा मा रा पितबाट ितिनिधसभाको िवघटन
हन स छ । यसैले वतमान संवैधािनक संरचनाको
स दभमा िवघटनका लािग िसफा रस गन धानम ीले
ितिनिधसभामा बहमत हािसल गरेको छै न भ ने
को कुनै सा दिभकता देिखँदैन ।
४२. अिधव ा रिवराज भ डारी िव.
स माननीय धानम ी ी मनमोहन अिधकारीसमेत
भएको िववादमा65 नेपाल अिधरा यको संिवधान,
२०४७ को धारा ५९ अ तगत धानम ीका िव
अिव ासको ताव पा रत भएपिछ ितिनिधसभाको
िव ास ा गन स ने अक वैकि पक सरकार गठनको
स भावनामा कुनै िवचारै नगरी ितिनिधसभाकै
िवघटन गन कुरा संसदीय णालीको थािपत पर परा
र यवहारअनक ु ू ल हँदैन; िव मान ितिनिधसभाले
वैकि पक सरकार िदन स ने अव था हँदाहँदै अथात्
ितिनिधसभा ि याशील (Active) र भावकारी
(Effective) हँदाहँदै अक िवक प िदनै नसके को
अव थामा अिनवाय पमा लागु ह छ भनी बलपूवक
या या गरी ितिनिधसभालाई िवघटन गनु िववेकपूण
र तकपूण हँदैन भनी यस अदालतबाट या या भएको
छ । उ िववादको स दभमा भिनएको छः “संसदीय
65 अिधव ा रिवराज भ डारी िव. स माननीय धानम ी ी
मनमोहन अिधकारीसमेत; उ ेषणयु परमादेश; आदेश िमितः
२०५२/५/१२ ।
णालीको थािपत पर पराअनस ु ार सरकारको
गठनको स ब धमा एकपिछ अक िवक पको खोजी
हनु पन हनाले य तो िवक प ा हँदाहँदै अनाव यक
पमा ितिनिधसभालाई िवघटन गरेर देशलाई
नयाँ िनवाचनको अनाव यक आिथक बोझ पान र
जनताले अनाव यक पमा िनवाचनकालीन तनाव
ु अव थाको िसजना गन कुरा
संिवधानको भावनाअनक ु ू ल हँदैन; संसदको् िव ास
ा सरकार ारा देशमा शासन यव था स चालन हनु
नै संसदीय णालीको िवशेषता हो; एउटा सरकारले
संसदको ् िव ास गमु ाएपिछ संसदको ् िव ास ा गन
स ने अक सरकारको गठन हनु सवथा संिवधानस मत
र संसदीय णालीको थािपत पर परा र मा यता
अनु प ह छ; हा ो संिवधानले पिन संसदीय
णालीको यो पर परा र मा यतालाई अङ् गीकार
गरेको छ; यस ि थितमा अिव ासको ताव पा रत
भए पिन संिवधानबमोिजम अक मि प रषदको ् गठन
हन नस ने भनी संिवधानको गलत या या गरी
स माननीय धानम ीले ी ५ सम िसफा रस
गनभएको
ु र सो बेहोरा िवघटनको एउटा मख ु कारण र
आधारको पमा उ लेख ग रएको देिखनाले िसफा रस
िु टपूण र उपयु संवैधािनक ावधानको ितकूल
देिख छ” । यसरी पूववत संिवधानको स दभमा पिन
ितिनिधसभा िवघटनका लािग वैकि पक सरकार
गठन हने कुरालाई मु य वा मह वपूण सतको पमा
वीकार ग रएको देिख छ ।
४३. ततु िववादका स दभमा पिन यथ
स माननीय धानम ीले पेस गनभएको ु िलिखत
जवाफमा “वैकि पक सरकार गठन हनस ने अव था
िथएन र छै न; यसैले ितिनिधसभा िवघटन गन
िसफा रस गरेको हँ” भनी िजिकर गनभएको ु पाइयो ।
व ततु ः वैकि पक सरकार गठनको िवषय िन पण
गन तथा सरकार गठनका लािग ितिनिधसभाका
कुनै सद यउपर बहमत सद यको िव ास छ वा छै न
137
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
भनी अि तम िनणय गन अिधकार ा संवैधािनक
िनकाय भनेको सङ् घीय संसदको ् ितिनिधसभा नै
हो । अ य िनकाय वा पदािधकारीले अनमु ान गरेर वा
कुनै अमक ु त यको आ मिन तवरबाट मू याङ् कन
गरेर वैकि पक सरकार गठन हने अव था कायम छ
वा छै न भनी िनणय िदनु संिवधानको भावनाअनक ु ूल
हने देिखँदैन । नेपालको संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (५) बमोिजम ितिनिधसभाका कुनै सद यले
“ ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन स ने आधार
ततु गरेमा” य तो सद यलाई धानम ी िनयु
गनु नै पन ह छ । यस ावधानअनस ु ार रा पितसम
“आधार ततु ” ग रने हो; यसरी िनयु धानम ीले
िव ासको मत ा गन वा नगन कुराको िन पण
वा परी ण ितिनिधसभाबाट नै हने हो । यो कुरा
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५), (६) र (७) को
बनौट, तिु त वा अिभ यि बाट ट ह छ । यसका
अित र ितिनिधसभाका १४९ जना सद यको
ह ता र परेको दाबी-प पेस भएको देिखँदा कुनै पिन
सद यले “ ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन
स ने भनी िव ास गन सिकने “आधार” िथएन भनी
स झन िम ने अव था पिन देिखँदनै । यस कारका
त यह ततु हन आएको अव थामा संिवधानको
धारा ७६(५) बमोिजम धानम ी िनयिु गरी
िनजउपर िव ास रहेको वा नरहेको कुराको परी ण वा
िन पण ितिनिधसभाबाट नै हने गरी सरकार गठनको
ि या अगािड बढाउनु वाभािवक संवैधािनक
ि या ब ने िथयो । तर यथ ह बाट यसो ग रएको
पाइएन । यस अदालतमा कुल १४६ जना सद यह ले
ितिनिधसभाका सद य ी शेरबहादरु देउवाउपर
िव ास रहेको बेहोरा खल ु ाई रट िनवेदन गनभएको
ु उ लेख भएको “उपधारा (२) बमोिजमको कुनै सद य”
छ । यो त य वयंमा पिन वैकि पक सरकार गठन हने
अव था कायम रहेको कुरामा िव ास गन सिकने पया
र मनािसब आधारको पमा रहेको देिख छ । यसैले
वैकि पक सरकार गठन हन स ने अव था िथएन वा
138
छै न भ ने िजिकर त यपरक र िव सनीय देिखएन ।
४४. संिवधानले बहदलीय संसदीय णाली
अङ् गीकार गरेको हो, िनदलीयताको प रक पना
गरेको छै न; धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
धानम ी िनयिु को लािग दलीय िनदशन लागु
नहने र यसमा ि प जारी नहने तक संिवधानिवपरीत
छ भनी यथ का तफबाट िलिखत जवाफमा तथा
बहसका ममा समेत िजिकर गरेको पाइयो । नेपालको
संिवधानको धारा ७६ ले िविभ न चार अव थामा
धानम ी िनयु हने यव था गरेको छ । धारा
७६(१) अनस ु ार “बहमत ा संसदीय दलको नेता”;
धारा ७६(२) अनस ु ार “ ितिनिधसभामा ितिनिध व
गन दईु वा दईु भ दा बढी दलह को समथनमा बहमत
ा गन स ने ितिनिधसभाका सद य”; धारा ७६(३)
अनस ु ार “ ितिनिधसभामा सबैभ दा बढी सद यह
भएका संसदीय दलका नेता”; र धारा ७६(५) अनस ु ार
“ ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन स ने
आधार ततु गरेका ितिनिधसभाका कुनै सद य”
धानम ी पदमा िनयु हने हो । उि लिखत िविभ न
चार अव थाह म ये पिहलो तीन अव था (धारा ७६
को उपधारा (१), (२) र (३) को अव था) का लािग
“दलको नेता” वा “दलको समथन” आव यक ह छ ।
तर धारा ७६(५) बमोिजम धानम ी िनयिु का
लािग दलको नेता वा दलको समथनस ब धी कुरा
उ लेख भएको देिखँदैन । धारा ७६ को उपधारा
(१), (२) र (३) मा “दलको समथन”, “दलको नेता”
भ ने श दह उ लेख गन संिवधान िनमाताले धारा
७६(५) मा सो श द उ लेख नगनको ु अ यथा अथ
र ता पय देिखँदैन । संिवधानको “धारा ७६(५) मा
भ नक ु ो अथ “ ितिनिधसभाका कुनै सद य” भ ने
देिख छ । उ वा यांशबाट “दलको सद य”
भ ने अथ-बोध हँदनै । उि लिखत वा यांशले
ितिनिधसभाका कुनै दलसँग आब सद य तथा
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
वत सद यलगायतका (धारा ७६(३) बमोिजम
धानम ी पदमा िनयु भई िव ासको मत ा
गन नसके का सद यबाहेकका) ितिनिधसभाका सबै
सद यह लाई जनाउँदछ । धारा ७६ को उपधारा (५)
को कुरामा राजनीितक दलको समथन वा सहमितको
सत जोिडयो भने यो ावधान र उपधारा (२) मा रहेको
ावधानका िबच कुनै ताि वक िवभेद पिन रहँदैन ।
४५. संिवधानमा यु श द र अिभ यि ले
यिद ट िदशािनदश गरेको छ भने यसलाई सोही
पमा अनशु रण ग रनपु दछ । धारा ७६(५) मा रहेको
ावधान हेदा यदाकदा दलीय आधारमा सरकार
गठन हन नस ने प रि थित पैदा भएमा पिन अि तम
िवक पको पमा सरकार गठन हने उपाय कायम
रा ने अिभ ाय रािखएको देिख छ । नेपालको
संिवधानले अङ् गीकार गरेको बहलवादी लोकत मा
राजनीितक दलह र यसका सद यह िबच सहमित
र समझदारीमा आधा रत सहकायको अपे ा रािखएको
छ । दलीय यव था भएकाले हरेक कुरामा दलीय
ित पधा नै गनपदछ
ु भ ने ि कोण रािखनु पिन
हँदनै । संिवधानमा यवि थत राजनीितक दल,
िनवाचन णाली र हा ो यावहा रक यथाथताका
ि ले हेदा पिन सहमित, समझदारी, सद्भाव र
सहकायमा आधा रत राजनीितक सं कृितको अभावमा
संवैधािनक णालीले गितशीलता ा गन स ने
देिखँदैन । संिवधानको धारा ७६(५) लाई सहमित,
समझदारी र सहकायलाई आधार दान गन एउटा
उपायको पमा पिन हण गन सिक छ । यो ावधान
दलीय आधारमा सरकार गठन गन कुरा असफल
भएपिछ ि याशील हने ावधान हो । राजनीितक
ि थरता वा थािय वका लािग यस कारको ावधान
आव यक रहेको भनी संिवधान िनमाताले ठानेको
देिख छ । यस ावधानमा दलीय समथन वा दलका
नेतास ब धी कुनै सत जोिडएको देिखँदनै ।
४६. संिवधानको धारा ७४ अनस ु ार
नेपालको शासक य व प बहलवादमा आधा रत
बहदलीय ित पधा मक सङ् घीय लोकताि क
गणत ा मक संसदीय शासन णाली हने कुरा ट
नै छ । संिवधानले िनदलीय अ यासको क पना
गदन । यस कुरामा धेरै शंका, चचा-प रचचा वा िववेचना
ग ररहनु आव यक देिखँदैन । कुनै कुरामा दलीय ि प
नला ने भिनयो भ दैमा यसैका आधारमा यथ ले
िजिकर गनु भए ज तो “िनदलीय अ यास गरेको”
वा “प चायती यव थाको ज तो िनदलीयतालाई
पनु ः यतुँ ाउने” काय हने भएको भनी स झन
िम दैन । दलीय ि पका आ ना सीमा वा प रिधह
छन् । सांसदह् लाई के वल दलीय आदेशको अधीन थ
मा रहेको ठािननु हँदैन । सावभौम जनता ारा
िनवािचत ितिनिध भएका नाताले सांसद्ह कितपय
कुरामा आ नो वत िववेक र बिु मता योग गन
वत पिन रह छन् । दलीय ि प लगाईएको कुरामा
बाहेक अ य कितपय अव था र स दभमा सांसदह् ले
आ नो वत िववेक योग गन गरेका (Conscience
voting वा Free voting गरेका) ा तह पिन
अनेक छन् । यसलाई “िनदलीय अ यास” मािनएको
पाइँदैन । यस कारको अ यासलाई पिन लोकताि क
मू य, मा यताकै िवषयको पमा हे र छ । कुनै
कुरामा सांसदलाई
् वत िववेक योग गन छुट
िदइँदैमा दलीय लोकताि क िविध र प ित दूिषत
हने पिन होइन । ितिनिधसभाका सद यलाई कुनै
दल िवशेषको आ ा-पालक वा दलका ितिनिधको
पमा मा नभएर सावभौम जनताका ितिनिधको
पमा पिन हे रनपु दछ । दलसँग आब हनक ु ा
अित र ितिनिधसभाका सद यह लाई सावभौम
जनताबाट िनवािचत ितिनिध र सरकार स चालनका
लािग यो य, स म र िज मेवार पा को पमा पिन
बिु झनपु दछ । संिवधान र कानूनमा सांसदह् ले
वत हैिसयतमा मतदान गन, ताव रा ने कितपय
ावधानह छन् । संिवधानको धारा १०० को
139
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
उपधारा (४) तथा धारा १०१ का यव थाह ले पिन
सांसदह् को वत िववेकलाई नै सङ् के त गदछन्,
धारा ११० ले सांसदह् ले यि गत हैिसयतमा
िवधेयक पेस गन अनमु ित िद छ । कुनै पिन सांसदका्
यो यता वा अयो यताका कुरा पिन यि गत तवरबाट
नै हे रने िवषय ह छन् । संिवधानको बहृ त् भावभूिम,
उ े य र शासक य व पले सांसदह् मा शासक य
उ रदािय व र िज मेवारी दान गरेको देिख छ । यस
अव थामा संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
बमोिजम वत िववेकको योग हँदमै ा िनदलीयता
नै ज मन पु दछ भ न िम दैन । सांसदह् लाई दलीय
ि पको अधीन थ राखेमा मा दलीय यव था मजबतु
ब दछ, अ यथा “िनदलीय अ यास” हन जा छ भ नु
व तवु ादी ि कोण हँदैन । िवषय र सङ् गस म
सापेि क र िवचारणीय ब दछन् ।
४७. संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(५) मा रहेको ावधानले दलीय समथनको आधारमा
मा धानम ी पदमा िनयिु हने कुरालाई सतको
पमा उ लेख गरेको देिखँदनै । उ उपधारा (५)
मा रहेको यव थाअनस ु ार ितिनिधसभाका कुनै
सद यले “ ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन
स ने आधार ततु गरेमा” य तो सद यलाई
धानम ी िनयु गनपन ु ह छ । यो ावधान दलीय
आधारमा सरकार गठन हन नसके को अव थामा
अि तम िवक पको पमा योगमा आउने ावधान
हो । यस उपधाराअनस ु ार दान ग रने समथन वा
य ग रने िव ास दलीय िनणयको आधारमा पिन गन
सिक छ, साथै ितिनिधसभाका सद यह ले आ नो
वत िववेक र बिु मता योग गरेर पिन समथन
वा िव ास य गन स ने देिख छ । यसरी िदइएको
समथन वा िव ास िचर थायी नै हनपु दछ भ ने पिन
हँदनै । अव था र प रि थितअनस ु ार िदइएको दलीय
वा यि गत समथन िफता िलन पिन सिक छ ।
संसदिभ् का खेलाडी वा भूिमका िनवाह गन पा
140
भनेको सांसदह् नै हन् । सांसदह् को भूिमकालाई
शू यीकरण र राजनीितक दलिभ मा सीिमत
ग रयो भने जनताबाट िनवािचत ितिनिध हनक ु ो
अथ पिन सङ् कुिचत ब न पु दछ । सरकार गठनको
िवक प रहेस म संसद् िवघटन गरेर राजनीितक
अि थरता आउन निदने अिभ ायबाट धारा ७६(५)
को यव था संिवधानमा समावेश ग रएको हो । यस
कारको ावधान न कुनै पूववत संिवधानह मा
िथए, न त पर परागत संसदीय जात को अ यास
गरेका मल ु क
ु ह मा नै यस कारको ा त पाउन
सिक छ । नौलो अ यास वा योगको िवषय भएकाले
झ हेदा अलमिलने ज तो भए पिन वतमान संिवधान
िनमाताले ट पमा अिभ य गरेको कुरालाई
अ यथा अथ लगाएर यस धारामा दलीय िव ासको
सत थप गनु मनािसब देिखँदैन । यस कुरामा पिन
दलीय समथनलाई अिनवाय ठािनयो भने धारा ७६ को
उपधारा (२) मा भ दा फरक ावधान उपधारा (५)
मा रािखएको छ भ न निम ने अव था आइ पदछ ।
यस कारको अथ लगाउँदा संिवधानको सस ु ङ् गत
या या ग रएको हँदैन । यसैले पिन धारा ७६(५)
बमोिजम धानम ी िनयिु गन कुरामा दलीय ि प
लगाउन िम दैन । यो ावधानले ितिनिधसभाका
सद यह लाई वत पमा आ-आ नो िववेक
योग गन छुट िदएको छ ।
४८. यरु ोिपयन यिु नयनबाट अलग हने वा
नहने िवषयमा बेलायती संसदमा ् िनकै लामो र ठुलो
बहस, छलफल भएको िथयो । यही िवषयलाई िलएर
जनमत सङ् ह गनस मको ि थित पिन आयो । देशको
इितहासमा नै एउटा मह वपूण राजनीितक प रघटना
बनेको उ Brexit िववादको िवषयमा संसदमा ् मतदान
हँदा स ा ढ दलका सांसदह् पिन िवभािजत हन
पगु ेको (Floor Cross गरेको) देिख छ66 । यसलाई
66 “In the United Kingdom, there have been 167
instances of members of parliament switching parties
since 1979 - with 62 of those changes happening since
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
न िनदलीयताको अ यास मािनयो, न त संसदीय
जात ितको चनु ौती । यसलाई लोकताि क
अ यासको वाभािवक प रघटनाको पमा वीकार
गन बेलायतीह मा कुनै िहचिकचावट देखा परेन ।
अमे रका पिन जाताि क शासन यव थाको एउटा
उदाहरण बोके को मल
ु क
ु मािनँदै आएको छ । सन् २०२०
मा त कालीन रा पित Donald Trump का िव
Democratic Party का तफबाट याइएको महािभयोग
ताव स ब धमा Senate मा मतदान हँदा रा पित
Trump स ब राजनीितक दल Republican Party
का Utah रा यबाट ितिनिध व गन Senator Mitt
Romney ले तावको प मा (रा पित Trump
को िवप मा) मतदान गरेका िथए67 । यसलाई यहाँको
लोकत उपरको चनु ौती भ ने ठािनएन, वाभािवक
लोकताि क ि या नै मािनयो । यसबाट बहलवाद,
लोकत ज ता अवधारणा गितशील वा प रवतनशील
अवधारणा हन भ ने कुरा नै समिथत ह छ । बहलवाद
वा लोकत को जडसू वादी शैलीबाट प रभाषा
गन खोिजयो भने यस कारको प रभाषा वयम्ले
लोकत को िसजनशील गितशीलतामा अवरोध पैदा
गन स भावना रह छ भ ने प मा पिन हे का रा नै
पन ह छ । यसैले पिन नेपालको संिवधानको धारा
७६(५) बमोिजमको अव थामा ितिनिधसभाका
सद यह लाई वत पमा िववेकको योग गन छुट
िदँदा प चायती यव था नै फिक छ; िनदलीयताको नै
अ यास ह छ; बहलवाद वा बहदलीयता समा ह छ
भ ने ज ता िसत मनोिव ानको कुनै यावहा रक
Britain voted to leave the European Union in June
2016. Since the Brexit referendum, 32 Conservative
lawmakers alone have left the Conservative
Party”. भ ने https://graphics.reuters.com/BRITAIN-
EUPARLIAMENT/0100B2J61TZ/index.html भ ने स दभ
साम ी थप जानकारीका लािग हेनहोस्
ु ।
67 Republican Party का Utah रा यबाट ितिनिध व गन
Senator Mitt Romney ले आ नै दलका रा पित Trump को
िवप मा मतदान गरेका िथए । हेनहोसः
ु https://www.nytimes.
com/२०२०/०२/०५/us/politics/impeachment-vote.html
उपादेयता र मह व रहेको देिखँदैन ।
४९. राजनीितक दलस ब धी ऐन,
२०७३ को दफा २८ ले ि प जारी हन स ने
िविभ न चारवटा अव था मा तोके को देिख छ;
दफा ३३ ले दल याग गरेको नमािनने अव थाह
तोके को छ । यसको ता पय सांसद्का येक काय
वा ि याकलाप दलीय ि पको अधीन थ हँदैनन्,
सांसदले
् वत पमा िववेक योग गन पाउने
अव थाह पिन िनधा रत छन् भ ने हो । कानून ारा
दलीय िनदशन (ि प) ला ने र नला ने अव थाह
िनधा रत ग रएका छन् । यसरी भएका यव थाह को
अधीनमा रहेर नै राजनीितक ि याकलाप स चािलत
हनपु दछ । दलीय िनदशनिवपरीत काय गरेको
अव थामा नेपालको संिवधानको धारा ८९(ङ) तथा
राजनीितक दलस ब धी ऐन, २०७३ को प रिधिभ
रही स बि धत यि उपर कारबाही हने अव था पिन
रहन स छ । तर यसको ता पय कारबाहीको ि यामा
वेश नै नगरी के वल कारबाहीको स भािवत अव था
देखाएर दल नै याग गरेको भ ने प रणाम आउने गरी
संिवधानको धारा ७६(५) को योग ग रनु अनिु चत,
अतािकक र िु टपूण देिख छ68 ।
68 अनशु ासना मक कारण देखाई िवहार िवधानसभाका सद य
(िवधायक) को अयो यता िसजना हने भनी गभनर (रा यपाल)
ले उ लेख गरेको कारणलाई अनिु चत ठहर गद भारतीय सव च
अदालतले गरेको या या पिन यस सङ् गमा उ लेखनीय रहेको
छ । Rameswar Prasad and ors v. Union of India, AIR
2006 SC 980 मा सव च अदालतले या या गद यस कारको
बेहोरा उ लेख गरेको देिख छः “It was a wholly extraneous
to take into consideration that some of the members
would incur the disqualification if they supported a
particular party against the professed stand of the
political party to which they belong. The intricate
question as to whether the case would fall within the
permissible category of merger or not could not be
taken into consideration. Assuming it did not fall in
the permissible arena of merger and the MLAs would
earn the risk of disqualification, it is for the MLAs or
the appropriate functionary to decide and not for the
Governor to assume disqualification and thereby
141
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
५०. संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम
सरकार गठनको िवषयमा ितिनिधसभाका कुनै
सद यको प मा मत जाहेर गन, मतदान गन, आ नो
अिभमत कट गन कुरामा ितिनिधसभाका सद यह
वत रहने कुरा उ उपधाराको बनौटबाट नै ट
देिख छ । यसलाई सावभौम जनताका ितिनिधह को
अिधकार तथा संवैधािनक दािय वस ब धी िवषयको
पमा पिन हेन सिक छ । जनताले िनवाचनको
मा यमबाट कट गरेको अिभमतको अवमू यन
हने गरी सांसदको
् िववेक र बिु मता योग गन
भूिमकालाई अनिु चत तवरबाट सीिमत ग रनु हँदनै ।
संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम धानम ीको
िनयिु गन कुरामा ितिनिधसभाको सद यले खे ने
भूिमका सङ् कुिचत हने गरी दलीय ि प लगाउन
िम दैन । दलीय ि प नला ने कुरा भएको, स माननीय
रा पितसम िनवेदन िदँदाको अव थास म ि प
जारी पिन नभएको, र यस अदालतसम िनवेदन
िदँदाको अव थास म कानूनी ि या पूरा गरी
ितिनिधसभाको सद य पदबाट हटाउने काय भएको
नदेिखएको यस अव थामा अनिु चत, असङ् गत र
असा दिभक तवरबाट दलीय अनशु ासन उ लङ् घन
गरेको कारण देखाई के ही सांसदह् पदमा नै
नरहेको प रणाम आउने गरी अथ लगाई स माननीय
रा पितबाट भएको िनणय संिवधानको धारा ७६(५),
धारा ८९(ङ), तथा राजनीितक दलस ब धी ऐन,
२०७३ समेतको ितकूल देिखन आयो ।
५१. दलीय अनशु ासन उ लङ् घन गन छुट
कुनै सांसदलाई
् छै न भ ने समेत यथ ह का
तफबाट उठाइएको देिख छ । स माननीय रा पितबाट
prevent staking of claim by recommending dissolution”.
सो िववादको स दभमा “Governor is not an autocratic
political Ombudsman. If such a power is vested in the
Governor and/or the President, the consequences can
be horrendous” भनी अदालतले उ लेख गरेको बेहोरा तुत
िववादको िवषयव तुसगँ सा दिभक देिखन आउँदछ ।
142
भएको िनणयमा समेत दलीय अनशु ासनको
स दभह उ लेख ग रएको पाइयो । िन:स देह सबैले
अनशु ासनको पालना गनपदछ ु । दल यागको कुरा
कितपय स दभमा जनताको अिभमतको अपमान, गैर-
लोकताि क, र राजनीितक नैितकताका ि ले
अनिु चत िकिसमको काय मािन छ । “आया राम,
गया राम” भ ने विृ ले राजनीित दूिषत र अि थर
नै ब दछ । यस हदस म असहमत हनपु न कारण
देिखँदनै । यसैले नवोिदत लोकताि क मल ु क
ु ह मा
दल- यागस ब धी िवषयलाई िन सािहत गन कानूनी
संरचनाह िनमाण गन अ यास रहेको पाइ छ । दलीय
अनशु ासन पालन भए-नभएको कुराको मू याङ् कन
र िन पण गन पिन िनि त िविध र प ित िनधा रत
छन् । यसरी िनधा रत िविध र प ित ितकूल
अनशु ासन पालना गरे-नगरेको कुराको िन पण हन
स ै न । कुनै सांसदले ् अनशु ासनको पालना गरेको
छ वा छै न र नगरेको अव थामा िनजउपर के क तो
कारबाही गन हो भ ने कुरा राजनीितक दलस ब धी
कानून ारा िनधा रत भएका िवषय हन् । तर रट
िनवेदनमा अिहले सनु वु ाइ हँदाको अव थास म पिन रट
िनवेदकह म येका कुनै यि उपर दलीय अनशु ासन
उ लङ् घन गरेको भनी कानूनी ि या पूरा गरी सांसद्
पदबाट हटाइएको देिखँदनै । यसका अित र कुनै
सांसदले ् अनशु ासनको दायरा नाघेको छ भने पिन
यस कुराको जवाफदेिहता िनजै यि ले बेहोनपन ु
ह छ । कुनै सांसदबाट
् यिद कु नै अन श
ु ासनहीन काय
वा यवहार भएको छ भने पिन यस कुराको दु प रणाम
वा सजाय व प वयम् ितिनिधसभालाई नै िवघटन
गनु शोभनीय र िववेकपूण काय हँदनै । यस कारको
िवषयमा स माननीय रा पित वा धानम ी कसैले
पिन आ नो विववेक वा तजिबज योग गरी कुनै
कानूनी प रणाममा पगु ेको िन कष िनका न िम ने
देिखँदनै ।
५२. मािथका िविभ न करणह मा िववेिचत
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
आधार र कारणह बाट संिवधानको धारा ७६(५) को
अव थामा दलीय ि प ला न स ने देिखँदनै । स बि धत
राजनीितक दलको तफबाट कानूनबमोिजमको ि या
पूरा गरी कुनै ितिनिधसभाको सद यलाई पदबाट
हटाउने काय भएको पिन पाइएन । ि प जारी भएपिछ
ग रएको मतदानमा सो ि पको उ लङ् घन गरेको
अव थामा पिन िदइएको मत बदर हने वा अमा य
घोिषत हने यव था रहेको देिखँदैन । यसका अित र
कुनै ि प नै जारी नग रएको अव थामा संिवधानको
धारा ७६(५) बमोिजम सरकार गठनको िवषयमा कुनै
सद य ित समथन वा िव ास जाहेर गरेको कुरालाई
िलएर अनमु ािनत पमा दल- याग गरेको भनी अथ
लगाउनु र िन कषमा पु नु िु टपूण हने देिख छ ।
यस अव थामा रट िनवेदकम येका ी शेरबहादरु
देउवा ित समथन जनाई ह ता र गनम येका
ने.क.पा. एमालेका २६ जना र जनता समाजवादी
पाट का १२ जना गरी कुल ३८ जना ितिनिधसभाका
सद यह ले दल- याग गरेको भ ने प रणाम आउने
बेहोरा खल ु ाई स माननीय रा पितबाट संिवधानको
धारा ७६(५) बमोिजम धानम ी पदमा िनयु गन
निम ने भनी िमित २०७८/२/७ मा भएको िनणयलाई
संिवधान र कानूनअनक ु ू ल मा न िम ने देिखँदैन । उ
िनणयमा संिवधानको या या तथा कानूनको योगमा
िु ट रहेको र रा पतीय अिधकार े को सीमारेखा
नाघेको देिखएको छ । यस अथमा हेदा िववािदत
िवघटनस ब धी िनणय बदरभागी तथा ार भदेिख नै
अमा य र भावसू य कृितको देिखन आयो ।
५३. ितिनिधसभा िवघटन गन िनणय
स माननीय रा पितले गनु भएको र रट िनवेदनमा
वहाँलाई िवप ी नबनाएको हँदा िवघटनस ब धी िनणय
बदर गन िम दैन भनी यथ ह का तफबाट िजिकर
ग रएको पाइयो । यस स ब धमा हेदा सामा यतया
रा पितलाई रट िनवेदनका स दभमा यथ को
पमा उ लेख गन संवधै ािनक अ यास रहेको
देिखँदनै । यस कुरालाई रा मख ु ितको स मानको
पमा पिन िलने ग र छ । तर यसको ता पय
संिवधानको योग, पालना, या या वा काया वयनको
िवषयमा रा पितबाट ग रएका काम कारबाहीह मा
िु ट छन् भने य ता कायको याियक परी ण नै गन
िम दैन भ ने पिन होइन । अ य स बि धत िनकाय
वा पदािधकारीलाई यथ को पमा उ लेख गरेर
परेका रट िनवेदनह को मा यमबाट याियक
उपचार दान ग रएका उदाहरणह धेरवै टा पाउन
सिक छ । ीलंकाको Rajavarothiam
Sampanthan को िववादलाई यस कुराको एउटा
ा तको पमा िलन सिक छ । रा पितको
घोषणाबाट ग रएको संसद् िवघटनको िवषयमा
Rajavarothiam Sampanthan समेतका िविभ न
९ वटा रट िनवेदनमा रा पितलाई िवप ीको पमा
उ लेख नगरी महा यायािधव ालाई यथ को पमा
उ लेख ग रएको िथयो । यस िवषयमा उठाइएको को
िन पण गद ीलंकाको सव च अदालतले “It hardly
needs to be said that the Attorney General is
to be named as the Respondent in the place
of the President and as his representative”69
भनी अदालतले याियक ि कोण अगािड सारेको
देिख छ । ीलंकाको संिवधानको धारा ३५ ले नै
रा पितलाई िवशेष संवैधािनक संर ण दान गरेको70
69 Rajavarothiam Sampanthan and Others v. Attorney
General and Others, SC FR Application No. 351/ 2018
and 8 other petitions; Decision Date: 13th December
2018 (Eleven Justices Bench) - उ िववादमा अदालतले
फै सलामा यसरी पिन ि कोण ततु गरेको छः “In view of the
principle set out above, this Court cannot accept the
submission made on behalf of the Attorney General
that there are some powers which are vested in the
President which are not limited by the provisions of the
Constitution and which are, therefore, not subject to
review in appropriate circumstances.
70 ीलंकाको संिवधानको धारा ३५ मा उ लेख छः “While any
person holds office as President of the Republic
of Sri Lanka, no civil or criminal proceedings shall
143
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
अव थामा पिन ीलङ् काले यस कारको अ यास
गद आएको छ71 । यस कारको अ यास भारतलगायत
अ य मल ु क
ु ह मा पिन रहेको पाइ छ ।
५४. नेपालको स दभमा हेदा संिवधानको
पालन र संर ण गनपन ु िज मेवारी रहेका रा पितबाट
स पािदत कायका लािग रा पितको कायालयलाई
यथ को पमा उ लेख गरी रट िनवेदन ग रएका र
सोअनस ु ार याियक उपचार दान ग रएका ा तह
छन् । पूव उ लेख ग रएअनस ु ारको २०७७ साल पौष ५
गते िवघटन ग रएको ितिनिधसभाको पनु थापना हने
गरी यस अदालतबाट २०७७ साल फा गणु ११ गते
जारी भएको आदेशस ब धी िववादमा पिन रा पितलाई
िवप ी ( यथ ) को पमा उ लेख ग रएको देिखँदैन ।
व ततु ः यस कारको िववादको िवषयमा रा पितको
कायालय वा (िववादको िवषयअनस ु ार) सो िववादसँग
be instituted or continued against the President in
respect of anything done or omitted to be done by the
President, either in his official or private capacity:
Provided that nothing in this paragraph shall be read
and construed as restricting the right of any person
to make an application under Article 126 against the
Attorney-General, in respect of anything done or
omitted to be done by the President, in his official
capacity: Provided further that the Supreme Court
shall have no jurisdiction to pronounce upon the
exercise of the powers of the President under Article
33(2)(g).
71 Sugathapala Mendis vs. Chandrika Kumaratunga;
(2008 2 SLR 339 at p.374) को िववादमा यायाधीश
Tilakawardane ले य गरेको राय पिन उ लेखनीय छः
“Furthermore, being a creature of the Constitution,
the President’s powers in effecting action of the
Government or of state officers is also necessarily
limited to effecting action by them that accords with the
Constitution.” “…no single position or office created
by the Constitution has unlimited power and the
Constitution itself circumscribes the scope and ambit
of even the power vested with any President who sits
as the head of this country.”
144
स ब ध वा सरोकार रा ने रा यका स बि धत िनकाय
वा / तथा पदािधकारीह लाई यथ को पमा
उ लेख ग रएको अव थामा रा पितलाई यथ को
पमा उ लेख गन कुराको योजन पूरा भएको
मािन छ । ततु िवषयको रट िनवेदनमा रा पितको
कायालयलाई समेत यथ को पमा उ लेख ग रएको
देिख छ; स माननीय रा पितबाट स पािदत कायह
संिवधानस मत छन् भनी रा पितको कायालयबाट
आधार र कारणह समेत उ लेख गरी िलिखत
जवाफ पेस ग रएको छ; िव ान् महा यायािधव ाले
रा पितको कायालयको समेत तफबाट ितिनिध व
गरी बहस पैरवी गनभएको ु देिख छ । यसैले
सनु वु ाइको अवसर दान नभएको भ ने स झन िम ने
देिखँदनै । रा पितको पदको उ चतम् ग रमा र
मयादाका ि ले पिन कानूनी िववादह मा रा पित
वयम्लाई यथ कायम नगन चलन रही आएको
हो । रा यका स बि धत िनकाय वा पदािधकारीबाट
ितिनिध व र ितर ा हन स ने नै भएकाले रा को
एक स मािनत सं था रा पितलाई िवप ी ( यथ )
बनाइनु पदछ भ नु मनािसब हँदैन । तसथ, यस
स ब धमा रा पितको कायालय तथा स माननीय
धानम ीको तफबाट िलइएको िजिकरसँग सहमत
हन सिकएन ।
५५. िमित २०६३/१०/१ मा जारी ग रएको
नेपालको अ त रम संिवधानले नेपाललाई “एक
सङ् घीय लोकताि क गणत ”72 घोषणा गरेको
देिख छ । सु मा अ त रम संिवधान जारी हँदा
रा पितका स ब धमा कुनै यव था िथएन । पिछ
िमित २०६५/२/१६ मा भएको चौथो संशोधनको
मा यमबाट रा पितस ब धी यव था थप ग रएको
देिख छ73 । अ त रम संिवधान ारा नेपालको
कायकारणी अिधकार मि प रषदमा ् रहने यव था
72 नेपालको अ त रम संिवधान, २०६३ को तावना र धारा ४
73 नेपालको अ त रम संिवधान, २०६३ भाग ४ क. धारा ३६
क.ख.ग.घ.ङ.च
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
ग रएको िथयो74 । पूववत संिवधानले रा मख ु लाई
दान गरेका अिधकारस ब धी यव थाह हटाई
अ त रम संिवधानले मल ु क
ु को शासन यव था
स चालनमा रा पितको भूिमकालाई सीिमत
गरेको देिख छ75 । वतमान संिवधानमा रहेको
रा पितस ब धी ावधान लगभग (धेरै हदस म)
अ त रम संिवधानले गरेको यव थाकै िनर तरता
हो । नेपालको संिवधानको धारा ६१(२) ले
रा पितको पदलाई “रा ा य ” मानेको छ । यो
अ य त उ च, स मािनत र मयािदत पद हो । राि य
एकताको व न गन, संिवधानको पालन र संर ण गन
दािय व संिवधानको धारा ६१ अनस ु ार रा पितमा
रहेको छ । संिवधानको धारा ६६(२) बमोिजम अ य
िनकाय वा पदािधकारीको िसफा रसमा ग रने भनी
िकटानी भएको कुरामा बाहेक रा पितबाट स प न
ग रने अ य जनु सकु ै काय मि प रषद्को िसफा रस
र स मितबाट ग रनपु दछ । य तो िसफा रस र
स मित धानम ीमाफत पेस हने यव था छ ।
रा पितको अिधकार र कत य कानून ारा िनधा रत
छन् । रा पितले “संिवधान र सङ् घीय कानूनबमोिजम
आ नो अिधकारको योग र कत यको पालन गनपन ु पेस भएको िलिखत जवाफको करण ५.१ र करण
76
ह छ । यस िवषयमा हेन र संिवधानस मत पमा
काम कारबाही नभएको अव थामा यसलाई स याई
संिवधान र कानूनस मत तु याउन आदेश िदने कत य
यस अदालतको ब दछ । नेपालको संिवधानको
धारा १२८(२) बमोिजम “संिवधान र कानूनको
अि तम या या गन काय सव च अदालतबाट
74 ऐ.ऐ. धारा ३७
75 उदाहरणको लािगः नेपाल अिधरा यको संिवधानको धारा ३१
मा रहेको ी ५ बाट भए गरेका कायमा अदालतमा उठाउन
नपाइने भ ने र धारा ३५(१) मा ज तो “कायका रणी अिधकार
ी ५ र मि प रषद्मा रहने” भ ने यव था, धारा ४३ (२) मा
ज तो राि य मह वका िवषयमा सझ ु ाव ो साहन र सचेत गराउने
अिधकार, यसैगरी धारा ४४ मा ज तो “ ी ५ सिहत संसद् ब ने
यव था अ त रम संिवधानमा रािखएन ।
76 नेपालको संिवधान धारा ६१(१) र धारा ६६(१)
नै हने हो । संिवधानको कुनै ावधानको ता पय,
संिवधानबमोिजमका िनकाय वा पदािधकारीह को
अिधकार र कत यको सीमा आिद कुराका स ब धमा
अि तम या या गन िज मेदारी पिन यसै अदालतको
हो । यसरी ग रएको या याको पालन गनु रा य
स चालन कायमा संल न सबैको संवैधािनक एवम्
कानूनी िज मेवारीको िवषय ब दछ ।
५६. रा पितको कायालयबाट पेस भएको
िलिखत जवाफमा “कसैको िसफा रस िवना रा पित
वयंबाट संिवधानबमोिजम स पादन भएको काम
कारबाही र िनणय अदालतबाट बदर हन स दैन;
अमक ु यि लाई धानम ी िनयु गनु भनी
परमादेश जारी हन स दैन; य तो माग गनु आफै ँमा
संिवधानिवपरीतको िवषय हो भ ने प छ” ( करण
११); “रा ा य को हैिसयतमा रा पितबाट
संिवधानको धारा ७६ बमोिजम भए गरेका काम
कारबाहीका िवषयमा रट े ािधकार आकिषत हने
होइन; यो याियक पनु रावलोकनको िवषय पिन होइन”
( करण १२) भ ने िजिकरह िलइएको देिखयो ।
यसै कृितको िजिकर स माननीय धानम ीबाट
१५ मा उ लेख भएको देिख छ । बहसको ममा धारा
७६ अ तगतको अिधकार रा पितको अ तरिनिहत
अिधकार भएकाले यस िवषयमा अदालतमा
उठाउन िम दैन भ नेसमेतका िजिकर ग रएको
पाइयो । तसथ, उि लिखत िवषयमा रहेको संवधै ािनक
ि थित ट पानु आव यक हन आएको छ ।
५७. नेपालको संिवधानको धारा १, धारा
१२६, धारा १२८, धारा १३३ समेतले संवैधािनक
सव चताको िस ा तलाई आ मसात् गरेको
छ । संिवधानका आधारभूत संरचनाह संवैधािनक
सव चताको मा यतामा आधा रत भएर तयार
ग रएका छन् । संिवधानको धारा ६६ ले रा पितको
अिधकार र कत यका कुराह लाई ट श दमा
145
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
संिवधान र कानूनको दायरािभ सीमाव गरेको
छ । “अिधकारको योग र कत यको पालन गदा कुनै
िनकाय वा पदािधकारीको िसफा रसमा ग रने भनी
िकटानीसाथ यव था भएको कायबाहेक रा पितबाट
स पादन ग रने अ य काय मि प रषदको ् िसफा रस र
स मितबाट हने छ” भनी धारा ६६ को उपधारा (२) मा
उ लेख भएको छ । संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(७) मा ितिनिधसभाको िवघटनस ब धी िसफा रस
धानम ी ारा ग रने कुरा उ लेख छ । धानम ीको
िनयिु गदा कुनै िनकाय वा पदािधकारीको िसफा रस
आव यक पन कुरा संिवधानमा उ लेख ग रएको
देिखँदैन । यो संवैधािनक रा ा य बाट ग रने
“संवैधािनक काय” हो । तर यसरी ग रने कायका सीमा,
प रिध वा मयादा पिन संिवधानले नै िनधारण गरेको
देिख छ । उदाहरणका लािग संिवधानको धारा ७६
को उपधारा (१) बमोिजमको अव थामा रा पितले
ितिनिधसभामा बहमत ा संसदीय दलको नेतालाई
धानम ी िनयु गनु नै पन ह छ भने उपधारा
(२) बमोिजमको अव थामा “ ितिनिधसभामा
ितिनिध व गन दईु वा दईु भ दा बढी दलह को
समथनमा बहमत ा गन स ने ितिनिधसभाको
सद यलाई” नै धानम ी पदमा िनयिु
गनपदछ
ु । यसमा रा पितको अिधकार र कत य दवु ै कुरा
अ तरिनिहत छन् । यसलाई रा पितको अ तरिनिहत
िवशेषािधकारको पमा प रभािषत ग ररहनु आव यक
देिखँदनै । धानम ीको िनयिु संिवधानबमोिजम
रा पितबाट स पादन हने कायह म यको एउटा काय
भएको र यस कुरामा संवैधािनक लोकत स ब धी
मू य मा यता, संिवधानवाद, कानूनको शासन आिद
आिद िविवध िवषयह समेत स बि धत र सरोकारको
िवषय ब न आउने भएको हँदा यस कारको िवषयलाई
अदालतमा उठाउन निम ने कृितको रा पितको
अ तरिनिहत िवशेषािधकार भनी मा न िम ने
देिखँदनै ।
146
५८. ितिनिधसभा िवघटनको स दभमा
रा पितबाट संिवधान ितकूल काम कारबाही
भएको छ भनी रट िनवेदकह ले िजिकर गनभएको ु
देिख छ भने रा पितबाट योग ग रएको विववेक य
अिधकारको िवषयमा अदालतमा उठाउन र
िन पण गन िम दैन भनी रा पित र उपरा पितको
पा र िमक तथा सिु वधास ब धी ऐन, २०७४ को दफा
१६ समेतका आधारमा यथ को तफबाट िजिकर
ग रएको पाइयो । उि लिखत ऐनको दफा १६ मा
“रा पित र उपरा पितले आ नो पदीय हैिसयतले
स पादन गरेका काम कारबाहीको िवषयमा िनज पदमा
रहँदा वा सेवा िनवृ भएपिछ िनजउपर कुनै अदालतमा
मु ा चलाइने छै न” भ ने ावधान रहेको देिख छ77 ।
अब उ ावधानको ता पय वा कानूनी अथ स ब धमा
के ही िववेचना गनु आव यक हन आएको छ ।
५९. लोकताि क मू य मा यतालाई
आ मसात् गरेको संवैधािनक णाली र कानूनको
शासनमा रा यका कुनै पिन पदािधकारी कानूनभ दा
मािथ वा कानूनको दायराभ दा बािहर रहन
स ै नन् । सबैको कानून ित समान समपण रह छ र
कानून नै सव प र ह छ । रा पित र उपरा पितको
पा र िमक तथा सिु वधास ब धी ऐन, २०७४ को
दफा १६ मा उि लिखत ावधानले पदीय हैिसयतले
स पादन गरेका काम कारबाहीको िवषयमा यि गत
जवाफदेिहता वहन गराउने गरी मु ा नचलाइने भनी
77 भारतीय संिवधानको धारा ३६१ मा नै “The President or
the Governors or Rajpramukhs of a State, shall not
be answerable to any court for the exercise and
performance of the powers and duties of his office or
for any act done or purporting to be done by him in
the exercise and performance of those powers and
duties; Provided that the conduct of the President may
be brought under review by any court, tribunal or body
appointed or designated by either House of Parliament
for the investigation of a charge under Article 61” भनी
उ लेख भएको देिख छ ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
संर ण दान गरेको देिख छ । रा य शि को योग
गरी अथात् सं थागत पमा भए ग रएका िनणयको
संवैधािनक वा कानूनी वैधता परी णको कुरामा उ
दफा १६ ले कुनै ब देज लगाएको, िनषेध गरेको वा
िवशेष संर ण दान गरेको देिखँदैन । रा पितले
आ नो पदीय हैिसयतले स पादन गरेका काम
कारबाहीको िवषयमा िनजउपर “कुनै अदालतमा मु ा
चलाइने छै न” भ नक ु ो ता पय यस कारका िवषयमा
रा पितलाई यि गत पमा जवाफदेिहता वहन
गराउने गरी मु ा चलाउन हँदनै भ नेस म हो । यसले
पदीय वा सं थागत पमा ग रएको संिवधानको योग
वा पालनास ब धी िवषयमा उठे का ह को याियक
पमा वैधता परी ण गन कुरामा कुनै सीमा िनधारण
गरेको वा ब देज लगाएको मा न िम दैन । रा पितका
काम कारबाही पिन संिवधान र कानूनस मत नै हन
अिनवाय छ । रा पित तथा उपरा पितको पा र िमक
तथा सिु वधास ब धी ऐन, २०७४ को दफा १५ सँग
स बि धत अनस ु ूची ४ मा तोिकएको रा पितले िलने
पद तथा गोपनीयतास ब धी सपथको ढाँचामा पिन
“नेपालको संिवधान ित पूण बफादार रही... चिलत
कानूनको अधीनमा रही....इमा दारीसाथ स पादन
गन छु” भ ने बेहोरा उ लेख ग रएको छ । संिवधान
तथा कानून उ लङ् घन गन छुट कोही कसैलाई पिन
छै न । यिद रा पितले गरेको िनणय भ ने आधारमा
यस कारका कुनै िनणयलाई याियक परी णको
दायराभ दा बािहर राखेर हेन हो भने प रणामतः
यसबाट वे छाचा रता र िनरङ् कुशता नै पैदा हने
अव था रह छ । नेपालको संिवधानले यस कारको
छुट दान गदन । यो संिवधानले वे छाचा रता र
िनरङ् कुशतालाई कुनै ठाउँ िदँदैन । यो लोकताि क
मू य मा यताको संर ण र व न गन हेतल
ु े िनमाण
भएको संिवधान हो र यसको योग र पालना पिन
लोकताि क िविधअनस ु ार नै ग रनु पदछ ।
६०. संिवधानको योग वा या या गदा
यसले अगािड सारेको मू य मा यतातफ समिु चत ि
िदनु आव यक ह छ । नेपालको संिवधानले आ मसात्
गरेको मू य मा यताह म ये शि पथृ क करण,
िनय ण र स तुलनको कुरालाई पिन एउटा मू य
(Value) को पमा यवि थत ग रएको देिख छ ।
यसबाट पिन “Constitutional objectivity” को
अव था पैदा ह छ78 । देशका रा पितबाट स पािदत
हने काय आधारभूत पमा कायपािलक य े िभ को
काय हो । यस अव थामा रा पितबाट स पादन
ग रने कायलाई याियक परी णको िवषयभ दा बािहर
रािखने हो भने यसबाट शि पथृ क करण, िनय ण र
स तल ु नको ि थित खलबिलने स भावना पिन रह छ ।
६१. संिवधानको धारा ७६ (५) र (७)
बमोिजम िनणय गन कुरा रा पितको विववेक य
अिधकार भएकाले यस िवषयमा अदालतमा
उठाउन िम दैन भ नेसमेत यथ को िजिकर रहेको
पाइयो । व ततु ः धारा ७६ को उपधारा (५) को योग
गदा के ही विववेक वा तजिबज योग गनपन ु अव था
अव य नै रह छ । तर यसको ता पय आफूसम पेस
भएका व ततु यलाई नहेन, हण गनपन ु त यह
हण नगन वा हण गन नहने त यह हण गन
गरी विववेक य अिधकार िदएको भनी स झन
भने िम दैन । उि लिखत ावधानले रा पितलाई
िनरपे पमा विववेक य अिधकार दान गरेको
देिखँदनै । धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
अिधकारको योग गदा ितिनिधसभाको “कुनै
सद यले ितिनिधसभामा िव ासको मत ा गन
स ने आधार ततु गरेमा” य तो सद यलाई
अिनवाय पमा धानम ी पदमा िनयु गनु नै पन
78 भारतीय संिवधानको स दभमा Govt. Of Nct of Delhi vs.
Union of India को िववादमा यहाँको सव च अदालतले 4 July,
2018 मा या या गद भनेको छः “Our Constitution, in its
grandness, resolutely embraces the theory of “checks
and balances”. This concept of checks and balances,
in turn, gives birth to the principle of “constitutional
objectivity”.
147
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
ह छ । कुनै सद यले िव ासको मत ा गन स ने
उिचत वा मनािसब आधार ततु गरेको अव थामा
पिन िनजलाई धानम ी पदमा िनयु नगन
गरी विववेक य अिधकार योग गन संिवधानले
रा पितलाई अनमु ित िदँदैन । रा पितले आफूसम
त काल पेस भएको िव ास ा गन आधारको स म
मू याङ् कन गन हो, संसदिभ् प रणाम के ह छ भनी
अनमु ान गरेर िनणय गन िम दैन । संसदको ् काम
संसदिभ् नै ह छ । उपधारा (७) को स दभमा हेदा पिन
उपधारा (५) को अ य पूवसत पूरा भएको अव थामा
त काल बहाल रहेका धानम ीको िसफा रसमा
मा सो ावधान ि याशील हने भएकाले उपधारा
(५) बमोिजमको रा पितको अिधकार िनरपे
व पको विववेक य अिधकार हो भनी स झन िम ने
देिखँदैन79 ।
६२. बहस छलफलका स दभमा रा पितका
अिधकारका कार, योगका िसमाह लगायत
िविवध प मा िजिकरह ततु हन आएको पाइयो ।
रा पितमा के के अिधकारह िनिहत रहेका छन् र सो
अिधकारको पालना र योग कसरी ग रनु पदछ भ ने
िवषय ततु िववादमा िन पण गनपन ु िवषयको
पमा रहेको देिखँदैन । नेपालको संिवधानको धारा
७६ को योग र ितिनिधसभा िवघटनका िवषयसँग
स बि धत ह स म अिहले िन पणको िवषय
बनेको देिख छ । यसमा पिन खासगरी धारा ७६ को
उपधारा (५) को योगस ब धी यस िववादको
के मा रहेको छ । संिवधानको धारा ७६(५) मा यु
ितिनिधसभाको “कुनै सद यले ितिनिधसभामा
िव ासको मत ा गन स ने आधार तुत गरेमा”
79 “The Proclamation under Article 356(1) is not immune
from judicial review. The Supreme Court or the
High Court can strike down the Proclamation if it is
found to be mala fide or based on wholly irrelevant
or extraneous grounds” भनी S. R. Bommai V. Union
of India, AIR 1994 SC 1918 को िववादमा भारतीय सव च
अदालतले या या गरेकोसमेत पाइ छ ।
148
भ ने वा यांश योगका सीमा र त रकाह छन् । ती
सतह को पालन ग रनु नै पदछ । यसका अित र
उ ावधानले के ही हदमा विववेक य अिधकार
दान गरेको भ ने मानेर हेदा पिन के ही िविधशा ीय
मा यताह पिन िवचारणीय ब न पु दछन् । विववेक य
अिधकार भनेको वे छाचारी अिधकार होइन ।
संिवधान वा कानूनले कुनै सावजिनक पदािधकारी
वा िनणयकतालाई कुनै विववेक य अिधकार दान
गरेको अव थामा पिन य तो अिधकारको योग
िनणयकताको आ मिन स तिु (Subjective
satisfaction) को आधारमा मा योग गन
80
िम दैन । कुनै िनणयमा पु न मनािसब िकिसमको
व तगु त आधार पिन िव मान रहेको देिखनु पदछ ।
िवषयव तक ु ो सम िव ेषण र िन प मू याङ् कन
हन सके मा नै एउटा तािकक िन कषमा पु न सिकने
ह छ । कुनै आ ह, पूवा ह वा वृ धारणा राखेर
इि छत प रणामका लािग ग रएका तक वा िवषयका
तिु तह एकाङ् गी ब दछन् र याियक वैधता
गमु ाउने अव थामा पु दछन् । अस ब त यह लाई
आधारको पमा हण ग रयो वा स ब त यह लाई
हण गन अ वीकार ग रयो भने पिन विववेक य
अिधकारको दु पयोग हन पु दछ । य तै अव थामा
अिधकार सदिनयतपूवक वा बदिनयत राखेर योग
ग रयो भनी हे रने हो । यो नै हामीले अनशु रण गरी
आएको िविधशा ीय मा यता हो र तल ु ना मक
िविधशा को अ ययनबाट पिन यही कुरा देिख छ ।
विववेक य अिधकार िनरपे र असीिमत कृितको
80 “Subjective satisfaction” मा ै पया हँदैन भ ने उ लेख
गद “The drastic and extreme action under Article
356 cannot be justified on mere ipse dixit, suspicion,
whims and fancies of the Governor. This Court cannot
remain a silent spectator watching the subversion of
the Constitution” भनी सन् २००५ मा िवहारको िवधानसभा
िवघटन ग रएकोस ब धी Rameswar Prasad and ors v.
Union of India, AIR 2006 SC 980 को िववादमा भारतीय
सव च अदालतले या या गरेको छ ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
हँदनै । यसलाई िवषयव तक ु ो सापे तामा हे रनु
पदछ । यस कारको विववेक य अिधकारको योग
उिचत पमा भए-नभएको िवषय वाभािवक पमा
याियक िन पणको िवषय ब दछन् ।
६३. नेपालको संिवधानको धारा १ अनस ु ार
“यो संिवधान नेपालको मूल कानून हो”; धारा १२६ (१)
मा “नेपालको यायस ब धी अिधकार यो संिवधान,
अ य कानून र यायका मा य िस ा तबमोिजम
अदालत तथा याियक िनकायबाट योग ग रने छ”
भ ने यव था रहेको छ; धारा १२८ को उपधारा (२)
मा “संिवधान र कानूनको या या गन अि तम अिधकार
सव च अदालतलाई हने छ” भनी उ लेख भएको छ ।
लोकताि क मा यता, कानूनको शासन, संिवधानवाद
तथा शि पथृ क करणको िस ा तअनस ु ार पिन
संिवधान तथा कानूनको अि तम या या गन अिधकार
अदालतमा अ तिनिहत रहेको देिख छ । िवगतको
अ यासलाई ि गत गन हो भने पिन रा ा य बाट
ितिनिधसभा िवघटन ग रएका र पटक-पटक यस
अदालतबाट िववादको िन पण ग रएका ा तह
छन्81 । “ ी ५ बाट ग रएका कायह को स ब धमा
नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७ को धारा
३१ अ तगत दान ग रएको वैयि क उ मिु ी धारा ३१ अ तगत कुनै अदालतमा
५ का नाममा भएका सबै कायह का स ब धमा
लागु ह छ भ न िम दैन; संिवधानले अङ् गीकार
गरेको संवैधािनक राजत ा मक यव था र संसदीय
णालीअनु प ी ५ बाट मि प रषद् वा अ य कुनै
पदािधकारी वा िनकायको स लाह वा िसफा रसमा गन
कायको उ रदािय व सो सझ ु ाव िदने वा िसफा रस
गन पदािधकारी वा िनकायले नै बेहोनपन ु हनाले ी
81 त कालीन धानम ीह मशः ी िग रजा साद कोइराला, ी
मनमोहन अिधकारी, ी सूयबहादरु थापा, ी शेरबहादरु देउवाले
ितिनिधसभा िवघटन स ब धमा गनभएका
ु िसफा रसका स दभमा
त कालीन राजाबाट ग रएको िवघटनस ब धी काम कारबाहीको
िवषयलाई िलएर यस अदालतबाट संवैधािनक र कानूनी ि थित
स ब धमा या या भएका छन् ।
५ बाट ग रएका य ता कायह का स ब धमा उ
धारा ३१ को ितब धा मक वा यांशअनस ु ार य तो
पदािधकारी वा िनकायका िव कानूनी कारबाही
च न स दछ । संिवधानको धारा ५३ को उपधारा
(४) अ तगत स माननीय धानम ीले गनु भएको
िसफा रस र सो िसफा रसको आधारमा ी ५ बाट
ग रएको ितिनिधसभाको िवघटनको उ रदािय व
स माननीय धानम ीउपर नै रह छ । राजाबाट
भएका कायह को संवैधािनकताको मा यस
अदालतले िवचार गन निम ने देिखँदनै ” भनी ह र साद
नेपाल िव. स माननीय धानम ी ी िग रजा साद
कोइरालासमेत भएको िववादमा िस ा त कायम
भएको देिख छ82 ।
६४. अिधव ा रिवराज भ डारी िव.
स माननीय धानम ी ी मनमोहन अिधकारीसमेत
भएको िववादमा83 समेत यस िवषयमा या या भएको
देिख छ । यस िववादका स दभमा नेपाल अिधरा यको
संिवधान, २०४७ को धारा ५३ को उपधारा (४)
अ तगत ितिनिधसभाको िवघटन गन अि तम काय
धानम ीबाट हने नभइ ी ५ को विववेकमा हने
र ी ५ बाट हने कुनै कायको स ब धमा संिवधानको
उठाउन
नसिकने हनाले सो िववादमा अदालतले ह त ेप गरेर
कुनै िनणय गन िम दैन भनी यथ ह का तफबाट
िजिकर िलइएको िथयो । उ िजिकरको संवैधािनक
ि थित ट पाद यस अदालतबाट भिनएको छः
“झ हेदा धारा ३१ को संवैधािनक
यव थाअनस ु ार ी ५ बाट भएको कुनै पिन
काय याियक पनु रावलोकनको े िभ
82 ह र साद नेपाल िव. स माननीय धानम ी ी िग रजा साद
कोइरालासमेत; उ ेषणयु परमादेश; संवत् २०५१ सालको रट
नं. २३०४; आदेश िमितः २०५१/५/२७ ।
83 अिधव ा रिवराज भ डारी िव. स माननीय धानम ी ी मनमोहन
अिधकारीसमेत; उ ेषणयु परमादेश; संवत् २०५२ सालको
र.नं. ३१०५; आदेश िमितः २०५२/५/१२
149
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
पदन िक ज तो भान पिन पदछ; तर य तो
सङ् क ण या याले संिवधानको मनसायलाई
सही पमा ितिबि बत गदन; हा ो संिवधान
एउटा िलिखत संिवधान हो; संिवधानले
बहदलीय संवैधािनक राजत संसदीय
णाली र उ रदायी शासन यव थालाई
अङ् गीकार गरेको छ; ी ५ को विववेकमा
ग रने कायह बाहेक अ य कायह
मि प रषद् वा अ य कुनै संवैधािनक
िनकाय वा पदािधकारीको िसफा रसमा ह छ;
सोअनस ु ार ी ५ बाट मि प रषद् वा अ य
कुनै संवैधािनक िनकाय वा पदािधकारीको
िसफा रसमा ग रएका कायह को स ब धमा
ी ५ वयम् कुनै उ रदायी हने अव था
रहँदैन; धानम ी वा मि प रषदक ् ो
िसफा रसमा ी ५ बाट ग रएको य ता
सबै कायह को लािग धानम ी र
मि प रषदल ् े ितिनिधसभा ित उ रदायी
हनपु छ; ी ५ बाट अ य कुनै िनकाय वा
पदािधकारीको िसफा रस ग रएका कायमा
यो िनकाय वा पदािधकारी नै उ रदायी
ह छन्; य ता कायह को स ब धमा ी
५ लाई अदालतले कुनै सवाल गन र राजाले
अदालतलाई कुनै जवाफ िदइरहनु पदन;
संवैधािनक राजत ा मक यव थाको मम
र आदशअनु प ी ५ को विववेकमा
ग रएका कायह को कृित र िव तारलाई
संिवधानले नै सीमाङ् कन गरेको र य ता
कायह साधारणतः राजनीितक कृितकै
हने भएकोले संिवधानबमोिजम ी ५ को
विववेकमा ग रएका कायह को स ब धमा
धारा ३१ को यव था िवचारणीय ह छ; तर
ी ५ बाट संिवधानबमोिजम अ य संवैधािनक
150
अङ् ग, िनकाय वा पदािधकारीको स लाह वा
िसफा रसमा ग रने कायह पिन धारा ३१
को आधारमा याियक पनु रावलोकनको
े बाट अलग रा नपु छ भ ने हो भने िलिखत
संिवधान, सीिमत सरकार, उ रदायी
शासन यव था र कानूनको रा य ज ता
संिवधान ारा अङ् गीकृत अवधारणाह को
कुनै अथ नै हँदैन; संिवधानअनस ु ार
स लाह िदने वा िसफा रस गन पाउने
संवधै ािनक अङ् ग, िनकाय वा पदािधकारीले
गैरसंवैधािनक कायह को िसफा रस गरी
ी ५ बाट वीकृत गराएको ख डमा यो
असंवैधािनकता यथावत् कायम रहने अथवा
भएको भयै हने हो भने िलिखत संिवधान
लागु गन, शि पथृ क करणको िस ा त
अङ् गालेर िविभ न संवैधािनक अंगह को
काय े र सीमा िनधा रत गन र ती
संवधै ािनक यव थाह को पालन भए वा
नभएको जाँचबझ ु गरेर आव यकताअनस ु ार
पालन गराउन यायपािलकालाई अिधकार
स प न गराउने संवैधािनक यव थाह को
औिच य नै रहँदैन; नयाँ संिवधान आउनभु दा
पिहले ी ५ बाट जारी भएका ऐनह र नयाँ
संिवधान लागु भएपिछ ी ५ बाट भएका
िनयिु ह को संवैधािनकताह को मा
यस अदालतले अिधकार े हण गरी
याियक पनु रावलोकन गद आएको छ; ती
कायह अि तम पमा ी ५ बाट स प न
भएका हन् भ ने आधारमा यस अदालतले
अिधकार े हण गन अ वीकार गरेको
देिख न; यस ि थितमा धारा ३१ को अथलाई
बङ् गाएर ी ५ को नाममा धानम ी
वा मि प रषदब् ाट भए गरेका सबै काम
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
कुराह लाई याियक पनु रावलोकनको
े भ दा बािहर पछ भ ने तक वीकार हन
स ै न” ।
६५. शाही आयोग खारेजीस ब धी िववादका
84
स दभमा ग रएको या याबाट पिन रा ा य बाट
भए ग रएका काम कारबाहीको याियक वैधता परी ण
हने कुरा ट पा रएको देिख छ । सो िववादका स दभमा
पिन त कालीन नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७
को धारा ३१ मा रहेको ावधानका आधारमा राजाबाट
ाचार िनय ण शाही आयोग गठन ग रएको िवषयमा
अदालतमा उठाउन पाइँदैन भनी िजिकर ग रएको
िथयो । उ धारा ३१ मा “ ी ५ बाट ग रब सेको कुनै
कामको स ब धमा कुनै अदालतमा उठाइने छै न ।
तर यस धाराको कुनै कुराले ी ५ को सरकार वा ी ५
को कुनै कमचारीको िव कारबाही चलाउन पाउने
कानूनी अिधकारलाई सीिमत गरेको सि झने छै न”
भनी उ लेख भएको िथयो । यसरी उठाइएको को
िन पण गद यस अदालतबाट नेपाल अिधरा यको
संिवधान, २०४७ को धारा ३१ को यव थाका
स ब धमा ह र साद नेपालको िनवेदनका स दभमा85
तथा रिवराज भ डारीको िनवेदनका स दभमा86 भएको
या या मरण गद िन न बेहोरा उ लेख ग रएको छः
“संयु अिधरा यको संवैधािनक िवकासको
ममा राजाबाट रा यको यव था,
राजक यस ा मि प रषद् वा िज मेवार
पदािधकारीको िसफा रस वा स लाहमा
84 राजीव पराजुली िव. ाचार िनय ण शाही आयोगसमेत, िन.नं.
७६१८, ने.का.प. २०६२, अङ् क ११, २०६२ सालको रट नं.
११८, आदेश िमितः २०६२/११/१, िवशेष इजलास
85 ह र साद नेपालसमेत िव. स माननीय धानम ी िग रजा साद
कोइरालासमेत; उ ेषण; ने.का.प. वण शभु ज मो सव िवशेषाङ् क
२०५२, पृ ८८; (११ जना यायाधीश सि मिलत िवशेष इजलास)
86 िनवेदक रिवराज भ डारी िव. स माननीय धानम ी मनमोहन
अिधकारीसमेत; उ ेषण; ने.का.प. वण शुभज मो सव िवशेषाङ् क
२०५२, पृ १
योग हने प रपाटीले राजाबाट ग ती र
गैरकानूनी काय हँदनै न् भ ने अवधारणाको
िवकास भयो; यथाथमा जब राजाबाट
कसैको परामश वा स लाहमा मा कुनै काय
ह छ भने राजाले ग ती गरेको भ ने नै
उठन स दैन; ग ती यिद ह छ भने य तो
कायको िज मेवारी स लाह वा परामश िदने
पदािधकारीमा नै रह छ; यही िस ा तलाई
नेपाल अिधरा यको संिवधान, २०४७ को
धारा ३१ ले अवल बन गरेको देिख छ;
संिवधानको धारा ३१ को े पिहचान गन
ी ५ बाट ग रने कायको कृित हेनपन
ु ह छ;
यस िनिम संिवधानमा ी ५ बाट ग रने
कायका स ब धमा भएका यव था यसमा
पिन धारा ३५ को उपधारा (२) को यव था
िवशेष पबाट हे रनपु न ह छ; संिवधानको
धारा ३५(२) लाई बाहेक गरेर धारा ३१ को
या या हन स ने अव था देिखँदनै ” ।
६६. यस कार नेपाल अिधरा यको
संिवधान, २०४७ को धारा ३१ मा रहेको ावधानको
या या गरी राजाबाट भएको कायको याियक परी ण
ग रएको देिख छ । अिहले नेपालको संिवधानका
कुनै ावधानले पिन नेपाल अिधरा यको संिवधान,
२०४७ को धारा ३१ ले राजालाई दान गरे ज तो
अिधकार रा पितलाई दान गरेको देिखँदनै ।
लोकताि क मू य, कानूनको शासन, संिवधानवाद
आिद मा यताह लाई २०४७ सालको संिवधानको
तल
ु नामा अझ बढी गितशील पमा आ मसात् गरेर
जारी भएको वतमान संिवधानको प र े यमा नै
गन नपाउने िनरपे िवशेषािधकार रा पितमा रहेको
छ भनी दाबी गनु संिवधानको िसजनशील योग र
लोकताि क पा तरणको ि ले मनािसब हँदैन ।
६७. नेपालको संिवधानको धारा ६१(४)
151
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
ले “संिवधानको पालना र संर ण गनु रा पितको
मख
ु कत य हने छ” भनी कत य िनधारण गरेको छ ।
संिवधानको धारा ६६(१) मा “रा पितले यो संिवधान
वा सङ् घीय कानूनबमोिजम िनजलाई ा अिधकारको
योग र कत यको पालन गन छ” भनी उ लेख भएको
छ । उि लिखत ावधानको ता पय रा पित संिवधान
र कानूनको अधीन थ रहेको कुराको उदघोष ् पिन
हो । संिवधान वा सङ् घीय कानूनबमोिजम कुनै िनकाय
वा पदािधकारीको िसफा रसमा गन गरी िकटानीसाथ
रा पितले गन काय भनी तोिकएको कुरामा
सोहीबमोिजम र सोबाहेक रा पितबाट स पादन
ग रने अ य जनु सक ु ै काय मि प रषदको ् िसफा रस र
स मितबाट ह छ भनी संिवधानले नै अिधकार योगको
सीमा-रेखा िनधारण गरेको छ । संिवधानको योग र
या यास ब धी कुरा याियक िन पण-यो य िवषय
ब दछन् । यस कारको कुरालाई अदालतमा नै
उठाउन नपाउने िकिसमको विववेक य अिधकारको
पमा दाबी गनु शोभनीय कुरा देिखँदनै । संिवधानका
अ रह लाई “शाि दक पमा” (Literally) मा हेन
होइन, यसलाई आ था, िव ास, भरोसायो य पिव तम
द ताबेजको पमा “आ थापूवक” (Faithfully)
पिन हे रनु र सोहीअनस ु ार योग ग रनु पदछ ।
संिवधान आ थाको पिन द ताबेज हो । रा ा य को
हैिसयतमा रही नेपालको राि य एकताको व न गन
पनु ीत कत य रा पितमा रहेको छ । संिवधान ितको
आ थालाई सदा जीव त बनाई रा ने कत य पिन
रा पितमा रहेको छ । “संिवधानको पालन” स ब धी
दािय वको अ तय पिन यही हो । रा पितले आ नो
अिधकारको योग गदा कानूनको शासनको व न हने
गरी सावभौम जनताबाट ा गरेको िव ासको पालना
र संर ण गन संवैधािनक कत यवोध गनु आव यक
ह छ87 । यस अव थामा रा पितको भूिमकामा
87 ीलंकाको सव च अदालतले रा पितको अिधकार तथा
कत यका स ब धमा Sugatpala Mendis v Chandraika
152
अनाव यक स देह पैदा हने गरी रा पितबाट भएको
िनणय याियक िन पणको िवषय नै हन स ै न;
िवघटनस ब धी कायकारी अिधकार रहेको छ भनी
िलिखत जवाफमा िलइएको िजिकरलाई मनािसब मा न
सिकएन । पिछ लो समयमा आएर वयम् वतमान
स माननीय धानम ी ी के .पी. शमा ओलीको
िसफा रसमा वतमान स माननीय रा पितबाट नै
२०७७ साल पौष ५ गते भएको ितिनिधसभाको
िवघटनस ब धी िववादको यस अदालतबाट िन पण
भएको ा त पिन ताजा नै छ । रा ा य बाट भएका
काम कारबाही वा िनणयउपर िववाद खडा भई पटक-
पटक यस अदालतबाट िन पण भइसके को िवषय
(Constitutionally and judicially settled rule)
को कुरामा पनु ः घमु ाई-िफराई यथ तफबाट उही
उठाउनकु ो कुनै याियक वा कानूनी औिच य
88
देिखँदनै । अतः स माननीय रा पितले संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (५) र (७) बमोिजम गनभएकोु
िववािदत िवघटनस ब धी िनणयको िवषयमा यस
अदालतमा उठाउन िम दछ र यसलाई याियक
िन पणयो य िवषय बनाउन सिक छ भ ने िन कषमा
यो इजलास पगु ेको छ ।
Kumartunga, 2008 2 SLR 339) को िववादमा यसरी या या
गरेको छः “Presidency are so chosen because they are
deemed able to embrace, uphold, and set example
as a follower of the Rule of Law created pursuant to
the Constitution and they hold in trust the executive
power of the People acquired through the Sovereignty
of the People. While the exercise of Presidential
power is a duty that must accord with the Rule of
Law, such compliance should also come from one’s
own conscience and sense of integrity as owed to its
People”.
88 इ हरेड इ टरनेसनलसमेतका तफबाट कायकारी िनदशक अिधव ा
ीकृ ण सुवेदीसमेत िव. रा पित डा. रामवरण यादव, रा पितको
कायालयसमेत, ने.का.प. २०६९, अङ् क १२, िन.नं. ८९२६
को िववादका स दभमा समेत उि लिखत को िन पण िमित
२०६७/६/१४ मा यस अदालतबाट भएको देिख छ ।
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
६८. नेपालको संिवधानको धारा ११९ को
उपधारा (३) बमोिजम नेपाल सरकारको अथ म ीले
राज व र ययको अनमु ान येक वष जेठ मिहनाको
प गते सङ् घीय संसदमा ् पेस गनपनु ावधान
रहेको देिख छ । उ ावधानबमोिजम राज व र
ययको अनमु ान पेस गनभु दा के वल ह ा िदनअगािड
२०७८ जे ८ गते ितिनिधसभाको िवघटन ग रएको
देिखयो । तसथ, बजेटस ब धी िवषयको स दभमा
समेत िवघटनको औिच य िवचार गनपन ु हन आएको
छ । यस स दभमा अिधव ा रिवराज भ डारी िव.
स माननीय धानम ी ी मनमोहन अिधकारीसमेत
भएको िववादमा89 यस अदालतबाट भएको या याको
िन न अनु छे द उ ृत गनु आव यक देिख छः
“ ितिनिधसभालाई िवघटन गन िसफा रस
गन अिधकार धानम ीलाई िदनक ु ो योजन
ितिनिधसभाको अिधकारलाई भावहीन
बनाउन वा उ रदायी शासन यव थाको
ममलाई िनरादर गन होइन । येक आिथक
वषको अनमु ािनत राज व तथा संिवधान
र िविनयोजन ऐन ारा िविनयोिजत हने
रकमह खल ु ाएर राज व र ययको
वािषक अनमु ान संसदको् दवु ै सदनह को
संयु अिधवेशनमा पेस हनपु न िकटानी
संवैधािनक यव था हँदाहँदै अथम ीबाट
बे लै िकिसमको समारोहको आयोजना गरी
संसदबाहे
् क अ य य तो अनमु ान अथात्
वािषक बजेट पेस गन, संिवधानको धारा ३६
को उपधारा (७) अ तगतको काम चलाउ
मि प रषदल ् े िनवाचनको अविधस मलाई
अिनवाय सरकारी खचको लािग मा सि चत
कोषबाट उधारो वा पे क को पमा रकम
89 अिधव ा रिवराज भ डारी िव. स माननीय धानम ी ी मनमोहन
अिधकारीसमेत; उ ेषणयु परमादेश; संवत् २०५२ सालको
र.नं. ३१०५; आदेश िमितः २०५२/५/१२
खच गन आव यक अ यादेश याउनक ु ो
स ा आ नो नीित र वािषक काय मह
उदघोिषत
् गरेर ती सबै काय मह का लािग
संसदीय अनमु ोदनिवना अ यादेश जारी
गरेर सि चत कोषबाट रकम िविनयोिजत
गन र करको दरमा प रवतन गन, र सि चत
कोषमािथ ययभार हने गरी ऋण िलने
अवा छनीय र असंसदीय पर परा िवकिसत
गद गएको हा ो देशमा मि प रषदले् आ नो
िव को अिव ासको तावको सामना
नगरे पिन स ामा बिसरहन पाउने हो भने
िवघटनको अिधकारभ दा अिधवेशन आ ान
गन र अ य गन अिधकारको योग गरेरै पिन
धानम ीले पाँच वषस म िनरङ् कुश पमा
शासन स चालन गन स ने ह छ । संवैधािनक
औपचा रकताको िनवाह गनस मको लािग
धारा ५३ को उपधारा (१) अ तगत अिधवेशन
आ ान गन, आ नो ितकूल कुनै ताव
आएमा अिधवेशनलाई अ य गन र शासन
यव थाको स चालन गन आव यक पन
आिथक ोत अ यादेशबाट जटु ाउने गरी कुनै
पिन मि प रषदल ् े ५ वषस म अटुट पमा
शासन चलाउन स ने ह छ । जाताि क
सं कारको यादै अभाव रहेको हा ो
देशको ियनै वा तिवकताह लाई ि गत
गरेर हा ो संिवधानले मि प रषदमािथ्
जन ितिनिधह को िनय ण भावकारी हन
सकोस् भ ने उ े यले धारा ५३ को उपधारा
(३) को यव था गरेको हो” ।
६९. यस अदालतबाट क रब पि चस
वषअगािड ग रएको उपयु अनस ु ारको या याको
अिहले पिन उि कै सा दिभकता रहेको देिख छ ।
उ रदायी शासन यव थाको ममको िनरादर हने
153
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
गरी ितिनिधसभा िवघटन ग रनु हँदैन । यसका
अित र नेपालको संिवधानको धारा ११९ को
उपधारा (३) बमोिजम नेपाल सरकारको अथ म ीले
राज व र ययको अनमु ान येक वष जेठ मिहनाको
प गते सङ् घीय संसदमा ् पेस गनपनु संवैधािनक
अिनवायतासमेत रहेको देिख छ । यस अव थामा
बजेट पेस गनपन ु िमितभ दा ह ा िदनअगािड
हठात् ितिनिधसभाको िवघटन गरेर अ यादेशको
मा यमबाट राज व र ययको अनमु ानको कुरालाई
कानूनी व प िदइनु र कामचलाउ सरकारले अिनवाय
सरकारी खचको लािग मा ययको यव था गनपनमा ु तावनामा “जनताको ित पधा मक बहदलीय
दीघकालीन मह व र भाव रा ने कृितका नीित तथा
वािषक काय मह को उदघोष गनु वाि छत कुरा
हँदनै । यस कारको असंसदीय पर परा िवकिसत
गद जाने हो भने संसदलाई् छ ने, संिवधानले गरेका
यव थाह को अवमू यन गन र वे छाचा रताले थप
ो साहन पाउने अव था रह छ । बजेट पेस गनपन ु
भनी संिवधानमा नै िकटानीसाथ उ लेख ग रएको
िमितभ दा के बल ह ा िदनअगािड ितिनिधसभा
िवघटन ग रनल ु ाई नेपालको संिवधानको धारा ११९
को उपधारा (३) को पालना र काया वयनमा जालझेल
वा धोखाधडी गरेको अथमा पिन बु न सिक छ । यो
न लोकताि क सं कारको कुरा भयो, न त यसबाट
सशु ासनको नै याभूित हन स छ । यसबाट ग रब
मलु कु को सीिमत ोत साधनको अनिु चत, अपारदश
र वाथ- े रत दोहन हने तथा वे छाचा रताले
ो साहन पाउने अव था रह छ । अ यादेशकै
मा यमबाट बजेटलगायतका िविवध िवषयमा
कानूनी ब दोब त ग रने हो भने जन ितिनिधमूलक
शासन यव थाको कुनै साथकता वा योजन रहने
हँदनै । यस कारको िनरङ् कुशतातफको या ालाई
वतमान नेपालको संिवधानले िनषेध गदछ । यस
कारको विृ बाट संिवधानले हािसल गन खोजेको
लोकताि क मू य मा यतामा आधा रत अभी पूरा
154
हनमा अवाि छत अवरोध नै पैदा हन जा छ । यस
ि ले हेदासमेत िववािदत िवघटन कायको संवधै ािनक
वैधता वा औिच य मािणत हने अव था देिखएन ।
७०. लोकत लाई सं थागत गन अिभ ायले
िन प र वत पमा आविधक िनवाचन हने र
िनवािचत जन ितिनिधले रा यको शासन यव था
स चालन गन आधारभूत ा प संिवधानले िनधारण
गरेको छ । नेपालको संिवधानअनस ु ार जनतामा रहेको
सावभौम अिधकार आविधक िनवाचनको मा यमबाट
िनवािचत जन ितिनिधमाफत योग ह छ । संिवधानको
लोकताि क शासन णाली”, “बािलग मतािधकार”,
“आविधक िनवाचन” लगायतका लोकताि क मू य
र मा यतामा आधा रत” “समृ रा को” प रक पना
ग रएको छ । संिवधानको धारा ४ मा अ य कुराह का
अित र नेपाललाई “लोकत ा मक” रा यको
पमा पिन प रभािषत ग रएको छ । धारा ५० मा
“लोकताि क गणत ा मक यव था सु ढ गन”
भनी रा यको िनदशक िस ा त तोिकएको छ । धारा
५६(६) मा “सङ् घ, देश र थानीय तहले नेपालको
वत ता, सावभौमस ा, भौगोिलक अख डता,
वाधीनता, राि य िहत, सवाङ् गीण िवकास,
बहदलीय ित पधा मक लोकताि क गणत ा मक
सङ् घीय शासन णाली, मानव अिधकार तथा मौिलक
हक, कानूनी रा य, शि पथृ क करण र िनय ण तथा
स तल ु न, बहलता र समानतामा आधा रत समतामूलक
समाज, समावेशी ितिनिध व र पिहचानको संर ण गन
छन्” भनी उ लेख भएको छ । धारा ७४ मा “नेपालको
शासक य व प बहलवादमा आधा रत बहदलीय
ित पधा मक सङ् घीय लोकताि क गणत ा मक
संसदीय शासन णाली हने छ” भनी उ लेख छ ।
उि लिखत ावधानह मा जनताबाट अनमु ोिदत
ितिनिधबाट रा यको शासन यव था स चालन
हनपु न र शासन यव थामा संिवधानवादका मू य,
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
मा यता तथा आदशह को अनशु रण ग रने अिभ ाय
अ तिनिहत रहेको देिख छ ।
७१. लोकताि क मू य मा यता
(Democratic norms and values) को संर णका
लािग जन ितिनिधमूलक सं थाह को सु ढीकरण र
सवलीकरण वा छनीय ह छ । जनताको अिभमत पाएर
िनवािचत भएका ितिनिधह को भूिमकालाई सीिमत
वा िन तेज पा रयो वा लोकताि क सं थाह लाई
ि याशील हन निदई शासक य सिु वधाअनक ु ूल
प रचालन ग रयो भने लोकताि क मू य मा यताह को
संर ण र व न हन स ै न । संिवधानलाई आ था,
आदश र समपण-भाव राखेर िन ापूवक पालन गनपन ु “Constitutional morality means adherence
राजनीितक तथा कानूनी जीवन-दशनको पमा
आ मसात् गनपन ु पिव तम द ताबेजको पमा हे रयो
भने नै यसले गितशीलता ा गन स छ । यसलाई
कुनै घटना मको उपजको पमा सामा य कागजमा
लेिखएको आविधक राजनीितक चाहनाको पमा मा ै
हे रयो भने यसको साथकता र सा दिभकता नै हराएर
जा छ । मू य मा यता सै ाि तक चचाका िवषय मा ै
होइनन्, यसको उपयोिगता यावहा रक जीवनमा पिन
मािणत हनपु दछ । शासन यव था स चालनका
स दभमा उि लिखत कुराह अनशु रण ग रएको छ वा
छै न भ ने स ब धमा पिन शासक य यव था स चालन
कायमा भूिमका िनवाह गन रा यका सबै िनकाय र
पदािधकारीह ले ग भीर पमा आ म-समी ा गनु
वा छनीय हन जा छ ।
७२. संिवधानको योग वा काया वयनका
स दभमा संवैधािनक एवम् राजनीितक नैितकता
(Constitutional and political morality)
स ब धी िवषयह पिन अनशु रणका िवषय
ब दछन् । समसामियक संवैधािनक िविधशा मा
संवैधािनक नैितकता (Constitutional morality) को
खास मह व रहेको छ । पर परागत िविधशा अनस ु ार
“नैितकता” स ब धी कुरालाई याियक िन पणको
िवषय बनाउनु हँदैन भ ने मा यता रही आएको
पाइ छ । समसामियक िविधशा अनस ु ार पिन
सामा य वा सामािजक नैितकताका िवषयह लाई
याय िन पणको आधारव तक ु ो पमा हण
ग रँदैन । तर “संवैधािनक नैितकता” भ नु र सामा य
अथमा “नैितकता” भिननु फरक-फरक कुरा हन्
भ ने प भने यस सङ् गमा िवशेष मह वपूण
देिख छ । संवैधािनक नैितकताले संिवधान ारा
आ मसात् ग रएको मू य, मा यता वा दशन ितकूल
भए ग रएका काम कारबाहीलाई मा यता िदनु हँदनै
भ ने मा यता रा दछ । भारतीय सव च अदालतले
to the core principles of constitutional
democracy” भनी य या गरेको छ । सव रमाला90
िववादका स दभमा भारतीय सव च अदालतले
“संवैधािनक नैितकता” (Constitutional
morality) र “सामािजक नैितकता” (Social
morality) को अवधारणागत ि कोण ततु गरेको
पाइ छ । कितपय िववादको स दभमा भारतीय सव च
अदालतले लोकताि क सं था ितको जनआ था र
िव ास कायम रा न संवैधािनक नैितकतास ब धी
मा यता योगको औिच य पिु ह छ भ ने ि कोण
अगािड सारेको छ । भारतीय सव च अदालतले
के शवान द भारतीको िववादमा91 गरेको या या
संिवधानवाद र संवैधािनक नैितकता स दभको अक
या या मक उदाहरणको पमा रहेको छ । यसरी
िवकिसत नवीनतम अवधारणाह ित अिभ िच
रा नु हा ो स दभमा पिन उपयोगी नै हनेछ ।
७३. संवैधािनक नैितकताको िवषय
संवैधािनक कानूनको या याका ममा योगमा
90 सव रमाला मि दर वेश िववादको पमा प रिचत Indian Young
Lawyers’ Association Vs. State of Kerala भएको िववादमा
भारतीय सव च अदालतले २८ से टे बर २०१८ मा गरेको फै सला
91 Kesavananda Bharati Sripadagalvaru, v. State of
Kerala, 24 April 1973, AIR 1973 SC 1461
155
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
आउन थालेको लामो अविध भएको छै न । तथािप यो
कुनै नौलो अवधारणा पिन होइन । Ronald Dworkin
ले “fidelity in interpreting the Constitution as
written calls for a fusion of constitutional
law and moral philosophy”92 भनी धारणा
अगािड सारेको पाइ छ । Dr. B.R. Ambedkar
ले पिन भारतीय संिवधान िनमाणको स दभमा
Constitutional morality को कुरामा जोड िदएको
देिख छ93 । पिछ लो समयमा आएर Govt. Of
Nct of Delhi vs. Union of India को िववादमा
भारतीय सव च अदालतले यस अवधारणाका
स ब धमा याियक ि कोण अझ ट पारेको
छ94 । संवैधािनक नैितकताको अवधारणाले संिवधानको
92 Constitutional Interpretation: The Basic Question;
Sotirios A. Barber & James E. Fleming; Oxford
University Press; p - 189
93 Dr. B.R. Ambedkar ले “Constitutional morality is not
a natural sentiment. It has to be cultivated. We must
realize that our people are yet to learn it. Democracy
in India is only a top-dressing on an Indian soil, which
is essentially undemocratic.” भनी उ लेख गरेको कु रा Govt.
Of Nct of Delhi vs. Union of India को िववादमा 4 July,
2018 मा ग रएको फै सलाबाट साभार ग रएको ।
94 Govt. Of Nct of Delhi vs. Union of India भएको मु ामा
धान यायाधीश Dipak Misra तथा यायाधीशह A.K. Sikri
र A.M. Khanwilkar बाट 4 July, 2018 भएको फै सलामा िन न
बेहोरासमेत उ लेख ग रएको छः
“Constitutional morality in its strictest sense of the
term implies strict and complete adherence to the
constitutional principles as enshrined in various
segments of the document. When a country is endowed
with a Constitution, there is an accompanying promise
which stipulates that every member of the country right
from its citizens to the high constitutional functionaries
must idolize accompanying promise which stipulates
that every member of the country right from its citizens
to the high constitutional functionaries must idolize the
constitutional fundamentals. This duty imposed by the
Constitution stems from the fact that the Constitution
156
पूण प रपालना हनपु न कुरामा जोड िद छ, यसले
संिवधानमा अ तिनिहत लोकताि क मू य मा यता,
आदश र ितब ताह लाई यवहारमा पा तरण
गनपनु अिनवायता पिन बोध गराउँदछ । संवैधािनक
नैितकता रा यका उ चािधकारीह को वे छाचारी,
िनरङ् कुश वा एकािधकार िव को एक मह वपूण
र ब धनयु संवैधािनक आदेश पिन हो95 । यसले
लोकताि क मा यतामा आधा रत राजनीितलाई
दूिषत ब न िदनबाट रो न पिन म त नै गदछ96 ।
यो संिवधानमा अ तरिनिहत अवधारणा हो र यसले
संिवधान ित समपणको कुरामा जोड िद छ97 । हरेक
is the indispensable foundational base that functions
as the guiding force to protect and ensure that the
democratic setup promised to the citizenry remains
unperturbed. The constitutional functionaries owe a
greater degree of responsibility towards this eloquent
instrument for it is from this document that they derive
their power and authority and, as a natural corollary,
they must ensure that they cultivate and develop a
spirit of constitutionalism where every action taken by
them is governed by and is in strict conformity with the
basic tenets of the Constitution.
95 पूव उि लिखत Govt. Of Nct of Delhi vs. Union of India को
िववादमा भारतीय सव च अदालतले भनेको छः “Constitutional
morality is that fulcrum which acts as an essential
check upon the high functionaries and citizens alike,
as experience has shown that unbridled power without
any checks and balances would result in a despotic
and tyrannical situation which is antithetical to the very
idea of democracy”.
96 “Constitutional morality acts as a check against
lapses on the part of the governmental agencies and
colorable activities aimed at affecting the democratic
nature of polity”. (पूव उि लिखत Govt. Of Nct of Delhi vs.
Union of India, 2018)
97 पूव उि लिखत Govt. Of Nct of Delhi vs. Union of India को
िववादमा भारतीय सव च अदालतले यसरी पिन धारणा य गरेको
छः “Constitutional morality, appositely understood,
means the morality that has inherent elements in
the constitutional norms and the conscience of the
Constitution. Any act to garner justification must
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
संिवधानको अभी ह छ र ग त य ह छ । रा यका
पदािधकारीह ले आ नो कत यपालनमाफत
संवैधािनक अभी र ग त य प याउन स नपु छ । याय
संवैधािनक नैितकताको आ मा हो । ग रएका कायह
यायपूण, व छ र िववेकस मत हनु संवैधािनक
नैितकताको ि ले आव यक ठािन छ । संवैधािनक
िवकासको ममा िवकिसत हँदै आएको यो संवैधािनक
नैितकताको अवधारणालाई यावहा रक जीवनमा
पा तरण गनतफ हा ो पिन गिहरो अिभ िचको
िवषय ब नपु न देिख छ ।
७४. संिवधानवाद, संवैधािनक नैितकता
तथा लोकत गितशील अवधारणा (dynamic
concept) हन् । सीिमत सरकार तथा उ रदायी
शासन यव थास ब धी दशनको पमा
संिवधानवादको अवधारणा िवकिसत हँदै आएको
पाइ छ । यस अवधारणाले नाग रक अिधकारको प -
पोषण र िनरङ् कुश वा वे छाचारी शासन शैलीलाई
ितर कार गदछ । शासक य वैधतामा जोड िदनु
यसको अक िवशेषता हो । संवैधािनक सव चता,
उ रदायी सरकार, ितिनिधमूलक शासन यव था,
आधारभूत मानव अिधकारको याभूित, कानूनको
शासन, शि पथृ क करण तथा िनय ण र स तल ु न,
वत यायपािलका आिद कुराह संिवधानवादका
आधारभूत िवशेषताह हन् । संिवधानिवद् Hilaire
Barnett ले संिवधानवाद कुनै कानूनी अवधारणा मा
नभएर वैधािनक शासन यव था थापना गन दशन
possess the potentiality to be in harmony with the
constitutional impulse. We may give an example.
When one is expressing an idea of generosity, he may
not be meeting the standard of justness. There may
be an element of condescension. But when one shows
justness in action, there is no feeling of any grant
or generosity. That will come within the normative
value. That is the test of constitutional justness which
falls within the sweep of constitutional morality. It
advocates the principle of constitutional justness
without subjective exposition of generosity”.
पिन हो भनी िववेचना गरेका छन्98 । संिवधानवादको
मा यताअनस ु ार संिवधानमा अिभ य लोकताि क
अवधारणाको योग वा काया वयनका ममा यसका
योगकताह बाट लोकताि क मू य मा यतालाई
आ मसात् गद सं थागत गन कुरा अपेि त रह छ ।
लोकत मा कुनै पिन यि को तल ु नामा लोकताि क
िविध, प ित र णाली नै सवािधक मह वपूण
ह छ । यि के ि त शासन यव था लोकताि क
मू य मा यतामा अिडग भएर रहन स ै न । यि
के ि त शासक य शैली अपनाइयो भने अ ततोग वा
यसले वे छाचा रता र िनरङ् कुशतालाई नै ज म िदन
पु दछ । शासक य सं कार, शैली र िच तनमा
लोकताि क मू य मा यता (Democratic norms
& Values) लाई सामािजक िवकाश र प रवतनको
सापे तामा अनशु रण गद लैजाने गरेको प रणाम व प
नै क रब २३० वष परु ानो अमे रक संिवधान
आज पय त गितशील र ि याशील रहन सके को
छ । लोकताि क मू य मा यतालाई सामािजक
प रवतनको सापे तामा पा तरण गन सके को
कारणबाट िलिखत संिवधानको अभावकै ि थितमा
पिन बेलायती संवैधािनक णाली सिदय देिख गितशील
रही आएकै छ । संिवधानवाद, संवैधािनक नैितकता
ज ता अवधारणालाई एकातफ प छाएर संिवधानका
श दह मा रहेका िछ ह को अ वेषण गरी शासक य
सिु वधालाई के मा राखेर संिवधानलाई हेन थािलयो
भने सु दर संवैधािनक संरचना पिन िन तेज ब दै
जाने िनि त छ । ितिनिधसभा िवघटनको िववादका
स दभमा उि लिखत सङ् गतफ पिन हा ो ि पु नु
वा छनीय देिख छ ।
७५. ितिनिधसभालाई सरकारको इ छाधीन
पमा स चािलत हने सरकारको िनय णिभ को
अधीन थ सं था ठािननु हँदैन । यो त सरकारलाई
98 Hilaire Barnett, Constitutional and Administrative Law,
1996 publication, Delhi (India)
157
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
नै िनय ण गन र उ रदायी बनाउने सं था हो । यो
शि पथृ क करणको िस ा तअनस ु ार रा यका तीन
अङ् गम येको एउटा अङ् ग भएको र काय कृितको
ि ले सरकारको िनमाण गनदेिख यसलाई िनय ण
र उ रदायी बनाउने कुरामा य भूिमका िनवाह
गनपनु सं था पिन हो । सरकार िनमाणका लािग तथा
अ य मह वपूण सावजिनक चासोका िवषयमा छलफल
गरी िनणय गन ितिनिधसभाको बैठक ब ने कुरामा
सरकारले सहजीकरण नै गनपन ु ह छ । यसरी बैठक
बसी छलफल र िनणय गन पाउने कुरा ितिनिधसभाको
नैसिगक अिधकार पिन हो । यसैले बैठक ब ने िवषयमा
मा नभएर ितिनिधसभा िवघटनको िवषयमा समेत
वयं यही ितिनिधसभाले िनणय िलने िविधशा
िनमाण र िवकासको िसलिसला अिहले अगािड बढ् दै
आएको छ । यसको ता पय िवशेष प रि थितमा यिद
ि यासङ् गत पमा ितिनिधसभाको अिधवेशन वा
बैठक बोलाइएन भने पिन सभामख ु को अ सरतामा
ितिनिधसभाका सद यह ले बैठक गरी संिवधानले
दान गरेको अि तयारी योग गनपनु अव था रह छ
। बैठक बोलाउन,ु अिधवेशन आ ान गनु ि यागत
कुरा हन् । रा यको शासन यव थामा सावभौम
जनताका ितिनिधह को उ रदािय वपूण संल नता
मूल र सारवान् िवषय ह छ । ि यागत कुराह को
कारणबाट मूल िवषय वा सारवान् कुरा अनिु चत
तवरबाट भािवत हन िदनु हँदैन । यस कुरामा कुनै
अवाि छत वा अनिु चत अवरोध पैदा हन आएको
ि थितमा वयं ितिनिधसभाले य ता अवरोध
हटाउने माग पिह याउनु आव यक ह छ ।
७६. व छता वा िन प ताको ि ले पिन
ितिनिधसभा िवघटनस ब धी ततु िववादलाई
हेनपन
ु अव था रहेको पाइयो । रा यको तफबाट
ग रने हरेक काम कारबाही व छ (Fair), िन प
(Impartial), तािकक (Reasonable) र औिच यपूण
(Rational) हनपु दछ । पूवा हपूण, वे छाचारी
158
वा वृ धारणा राखेर ग रएको कायले याियक
वैधािनकता ा गन स ै न । रा यका कुनै पिन
िनकाय वा पदािधकारीलाई वे छाचारी पमा
िनणय गन पाउने छुट हँदैन । िनणय गदा पूवा हपूण
वा वृ धारणा रािखएको अथवा वे छाचा रता
अपनाइएको अव थाका कुराह वाभािवक पमा
याियक परी णको िवषय ब दछन् । यस ि ले हेदा
ितिनिधसभा िवघटनस ब धी घटना ममा के ही
अ वाभािवक प रि थितह पिन देिखन आएको
पाइयो ।
७७. सरकार स चालनमा रहेको राजनीितक
दल (त कालीन ने.क.पा.) िभ को आ त रक
सम याको प रणाम व प स माननीय धानम ी ी
के .पी. शमा ओलीको िसफा रसमा २०७७ साल पौष ५
गते असंवैधािनक तवरबाट ितिनिधसभाको िवघटन
भएको कुरा यस अदालतबाट िमित २०७७/११/११
मा जारी ग रएको रट आदेशबाट मािणत भइसके को
छ । यसरी िवघिटत ितिनिधसभा पनु थािपत भएपिछ
स माननीय धानम ी ी के .पी. शमा ओलीले
नै िव ास नगरेर वा भरोसा नराखेर िवघटन गन
िसफा रस गनभएकोु यही ितिनिधसभामा आ नो
लािग िव ासको ताव रा नु भएको देिख छ । िमित
२०७८/१/२७ मा भएको मतदानमा वहाँले के वल
९३ जना ितिनिधसभाका सद यह को िव ास
रहेको भनी मत पाउनु भएको पाइयो । वहाँको ताव
बहमतबाट पा रत हन सके को देिखएन । यसपिछ सोही
िमितमा ितिनिधसभाको अिधवेशनको अ यसमेत
ग रएको देिख छ99 । यस अव थाको ितिनिधसभाबाट
99 ितिनिधसभाको अिधवेशन आ ान गदा वा अ त गदा वा िवघटन
गदा सभामुखको स लाह िलने अ यास रही आएकोमा वतमान
ितिनिधसभाको अिधवेशनको आ ान, अ य, िवघटन आिद
कुराका स दभमा कुनै स लाह िलइएन, परामश ग रएन भनी
यथ म येका स माननीय सभामख ु को तफबाट िजिकर तुत हन
आएको छ । यो वृि लाई संसदीय णालीको सुखद अ यास मा न
िम ने देिखँदैन । थािपत मू य मा यताह अकारण भ काउनु
शोभनीय हँदैन । यस स ब धमा थप जानकारीका लािग हेनहोस्
ु :
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
वयं आफै ँ ले राखेको िव ासको ताव पा रत हन
नसके को भए पिन पनु ः िमित २०७८/१/३० मा
संिवधानको धारा ७६(३) बमोिजम ी के .पी. शमा
ओली नै धानम ी पदमा िनयु हनु भएको पाइयो
। यसरी पनु ः धानम ीको पदमा िनयिु भएपिछ सो
पदमा कायम रहनका लािग संिवधानको धारा ७६(४)
बमोिजम ितिनिधसभाबाट संिवधानका सतबमोिजम
िव ासको मत ा गनपन ु अिनवायता िथयो ।
यस कुरालाई संिवधानको धारा ७६(३) बमोिजम
धानम ी पदमा भएको िनयिु मा अ तरिनिहत
संवैधािनक सत मा नपु दछ । सोबमोिजम िव ासको
मतस ब धी ि यामा वेश नगन कुरा धानम ी
वयम्ले वीकार गरी िव ासको मत ा गन नस ने
कारण जनाई संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम
धानम ी पदमा िनयिु का लािग माग श त गरेको
भनी स माननीय रा पितसम िमित २०७८/२/६
मा मि प रषदको ् िनणयअनस ु ार भनी िसफा रस पेस
गनभएको
ु देिख छ । यसरी धानम ी वयंले िव ासको
मत ा गन नस ने भनी िलिखत पमा वीकार
गनभएको
ु कुरालाई प रणामतः िव ासको ताव
ितिनिधसभाबाट पा रत हन नसके सरह मा नपु न
ह छ100 । स बि धत यि ले नै वीकार ग रसके को
Durga Das Basu; Commentary on the Constitution of
India; 9th. Ed. Lexis Nexis; Article 85 - 8107.
100 “Dicey, in listing the conventions of the English
Constitution, stated that a government defeated
in Parliament may appeal once to the country by
means of a dissolution, but that if the ministry loses
the election, ministers‘ are bound to retire from office,
and have no right to dissolve Parliament a second
time’. Monahan expanded upon Dicey’s conventions
by observing that ‘if a government continues in office
as a minority administration after an inconclusive
general election obtained by its prime minister and
is subsequently defeated in the House of Commons,
such a prime minister is not entitled to a second
dissolution and must resign”. – Quoted from: Anne
यस कारको त यलाई थप परी ण वा मािणत
ग ररहनु आव यक देिखँदनै । यसरी संिवधानको धारा
७६(४) बमोिजम िव ासको मत ा गन नस ने
भएकाले धानम ी पदमा िनयिु (वैकि पक
सरकार गठन) का लािग स माननीय धानम ी ी
के .पी. शमा ओलीले स माननीय रा पितसम िमित
२०७८/२/६ मा “िलिखत पमा अनुरोध गनुभएको
तत-् ण” वहाँ धानम ीको पदबाट पदमु हनु
भएको र अक सरकार गठन नभएस मको लािग
कामचलाउ धानम ीमा प रणत हनु भएको देिख छ
। यसरी वतः पदमु भएको अव था देिखएको हँदा
धानम ी पदबाट राजीनामा िदनु वा निदनक ु ो कुराले
101
प रणाममा कुनै अ तर रा ने देिखँदनै । राजीनामा
भनेको स बि धत यि “राजी भएर” (खस ु ी भएर वा
इ छा राखेर) िदइने म जरु ीको िलखत भएकाले यस
कुरालाई कानूनी सतको पमा हेनु मनािसब पिन हँदैन102
। यसरी िमित२०७८/२/६ मा स माननीय धानम ी
ी के .पी. शमा ओली पदमु हनु भई अक सरकार
गठन नभएस मको लािग कामचलाउ धानम ीमा
प रणत हनभु एपिछ गठन हने भनेको संिवधानको
Twomey; The Veiled Sceptre: Reserve Powers of
Heads of State in Westminster Systems; Cambridge
University Press 2018; page – 436.
101 भारतीय सव च अदालतले समेत यसै कारको ि कोण
अपनाएको पाइ छ । “A Chief Minister’s refusal to test
his strength on the floor of the assembly can well
be interpreted as prima facie proof of his no longer
enjoying the confidence of the legislature. If then an
alternative Ministry can be formed” भनी S.R. Bommai
V. Union of India, 1994 AIR 1918 को िववादमा ग रएको
या यालाई एउटा ा तको पमा िलन सिक छ ।
102 राजीनामा भनेको स बि धत यि “राजी भएर” (खुसी भएर वा
इ छा राखेर) िदइने म जुरीको िलखत हो । य तो य तो अव था
वा प रि थितमा राजीनामा िदनपु न अिनवायता रह छ भ ने
कानूनी सतसिहतको बा यता रहँदैन । यो अव य नै संवैधािनक
तथा राजनीितक नैितकतास ब धी िवषय ब न स छ, तर कानूनी
अिनवायता वा सतको िवषय होइन । यसैले स माननीय धानम ी
ी के .पी. शमा ओलीले राजीनामा िदनुपन िथयो भनी िलइएको
िजिकरका स ब धमा थप उ लेख ग ररहनु परेन ।
159
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
धारा ७६(५) बमोिजमको वैकि पक सरकार नै हो ।
वैकि पक सरकार गठनको यो ि या धारा ७६ को
उपधारा (३) बमोिजम िनयु धानम ीले िव ासको
मत ा गन नसके पिछ मा ि याशील ह छ । धारा
७६(५) बमोिजम गठन हने वैकि पक सरकार गठनको
कुरामा त काल धारा ७६(३) बमोिजम िनयिु भई
ितिनिधसभाबाट िव ासको मत ा गन नसक वा
सो ि यामा वेश गन अ वीकार गरेको कारणबाट
पदमु भई कामचलाउमा प रणत हन पु नु भएका
धानम ीले दाबी गन पाउने अव था नै रहँदनै ।
संिवधानका ावधानह को या या गदा एक-अका
ावधानसँग ससु ङ् गत हने गरी या या ग रनु पदछ103 ।
यसरी हेदा धारा ७६(३) बमोिजम िनयु धानम ीले
ितिनिधसभाबाट िव ासको मत िलन नसके को
अव थामा िनजले सो ि याको त कालपिछ धारा
७६(५) बमोिजम धानम ी पदमा िनयिु का लािग
दाबी गन िम ने संवैधािनक आधार देिखएन ।
७८. ततु िववादको स दभमा हेदा
िव ासको मत हािसल गन नस ने भनी वैकि पक
103 Justice Aharon Barak, President of Supreme Court of
Israel ले भनेका छनः “The task of expounding a constitution
is crucially different from that of construing a statute.
A statute defines present rights and obligations. It is
easily enacted and as easily repealed. A constitution,
by contrast, is drafted with an eye to the future. Its
function is to provide a continuing framework for the
legitimate exercise of governmental power and, when
joined by a Bill or Charter of rights, for the unremitting
protection of individual rights and liberties. Once
enacted, its provisions cannot easily be repealed or
amended. It must, therefore, be capable of growth and
development over time to meet new social, political and
historical realities often unimagined by its framers. The
judiciary is the guardian of the constitution and must,
in interpreting its provisions, bear these considerations
in mind.” (Harvard Law Review, Vol.116 (2002-2003)
- As Quoted in: Rameswar Prasad and ors v. Union of
India, AIR 2006 SC 980)
160
सरकार गठनका लािग माग स त गरेको अक िदन
नै यथ स माननीय धानम ी ी के .पी. शमा
ओलीले िमित २०७८/२/७ मा आफूउपर १५३ जना
ितिनिधसभाका सद यह को समथन रहेको भनी
दाबी गरी संिवधानको धारा ७६(५) बमोिजम धानम ी
पदमा िनयिु का लािग रा पित कायालयमा दाबी
पेस गनु भएको पाइयो । यसरी पेस ग रएको दाबी-
प मा ी के .पी. शमा ओली, ी मह थ ठाकुर र
ी राजे महतो गरी तीन जनाको मा सही भएको
देिख छ । ितिनिधसभाका अ य सद यह को
समथन रहेको त य मािणत हने कुनै आधार पेस
ग रएको देिखँदैन । ितिनिधसभाका सद य ी
शेरबहादरु देउवा ित िव ास जनाई सही गरी रा पित
कायालयमा दाबी-प पेस गनम येका ने.क.पा.
एमालेका २६ जना र जनता समाजवादी पाट का १२
जना सद यह लाई समेत गणना गरी ी के .पी. शमा
ओलीले धानम ी पदमा िनयिु का लािग दाबी पेस
गनभएको
ु कुरामा िववाद छै न । उि लिखत दवु ै दाबीलाई
स माननीय रा पितबाट अ वीकार ग रएको,
त प ात् ितिनिधसभा िवघटनका लािग स माननीय
धानम ीले त काल िसफा रस गनभएको ु र िवघटन
भएको पाइयो । मािथ उ लेख भएअनस ु ार िमित
२०७७/११/११ मा पनु थािपत ितिनिधसभालाई
िव ासको तावमा छलफल गन कामबाहेक सरकारले
अ य कुनै पिन काम (Business) निदई अिधवेशनको
अ त ग रएको र अ ततः िवघटन ग रएकोसमेत
देिखयो । उपयु अनस ु ार ग रएका कायह लाई रट
िनवेदक प बाट संिवधान ितको धोखाधडी तथा
बदिनयतपूण काय (Fraud on Constitution) हो
भनी िजिकर ग रएकोसमेत देिख छ ।
७९. ितिनिधसभा िवघटनस ब धी सम
घटना म र प रि थित संवैधािनक कानून तथा
राजनीित शा का िव ह का लािग िव ेषणको
िचकर िवषय ब न स लान् !! स भवतः उि लिखत
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
घटना म लोकताि क मल ु क
ु का संवैधािनक
कानूनमा िवरलै दे न वा पाउन सिकने घटना
हो । यसलाई “नौलो अ यासको पमा” पिन िलन
सिक छ । ितिनिधसभा िवघटन, पनु थापना,
िव ासको मत हािसल हन नसके को अव था, बहमत
पु याउन नस ने कुराको वीकारोि , पनु ः िनयिु का
लािग दाबी-प पेस, ितिनिधसभाका १४९ जना
सद यले वैकि पक सरकार गठन हने अव था
कायम रहेको भनी ह ता र गरी िलिखत पमा दाबी
पेस भएको अव था, सो दाबीलाई संिवधान तथा
कानूनका ावधान ितकूल अथ लगाई अ वीकार
ग रएको ि थित र पनु ः ितिनिधसभा िवघटन ग रएको
घटना-च लाई स बोधन गन कितपय िवशेषणह
पिन होलान् !! याियक मा यताका ि ले हेदा
िववािदत िवघटनस ब धी कायलाई सदाशयतापूवक
ग रएको काय हो भनी मा न सिकने अव था
देिखँदैन । संिवधानउपर कुनै कारको िथचोिमचो गन
र संिवधानलाई छ ने कुराले वैधता ा गन स ै न ।
संिवधानवाद, संवैधािनक नैितकता तथा लोकताि क
मू य मा यताका ि ले उि लिखत घटना मको
औिच य मािणत हन स ने देिखँदैन104 ।
८०. रट िनवेदकह ले ितिनिधसभाका
सद य ी शेरबहादरु देउवालाई धानम ीमा
िनयु का लािग परमादेश जारी ग रनु पदछ भनी
माग दाबी िलनभु एको देिख छ भने यथ ह का
तफबाट अदालतले धानम ी िनयु गन होइन,
यो अदालतको काय े िभ पदन, धानम ीको
िनयिु के वल रा पितबाट मा ह छ भनी िजिकर
104 “Too frequent dissolutions undermine the capacity
of governments to govern. They are also expensive,
socially disruptive, and impose a burden on the
economy and the people”. (Anne Twomey; The
Veiled Sceptre: Reserve Powers of Heads of State in
Westminster Systems; Cambridge University Press
2018; page – 358).
ग रएको पाइयो । यसैले धानम ी िनयु गन
कुरामा अदालतको अपेि त संवधै ािनक भूिमका
स ब धमा के ही कुरा ट पानु आव यक हन आएको
छ । िन:स देह धानम ीको िनयिु गन अिधकार
नेपालको संिवधानको धारा ७६ अनस ु ार रा पितमा
नै िनिहत रहेको छ । यो अिधकार रा पितको नै
हो । यस िवषयमा संिवधानका ावधानह पिन ट
नै छन् । यस हदमा िववाद वा थप चचा प रचचा गरी
रहनपु न कुनै आव यकता देिखँदनै । तर यसो भ नक ु ो
ता पय धानम ी िनयिु स ब धमा संवधै ािनक
या याको खडा भएको अव थामा यस अदालतले
िनयिु स ब धी संवैधािनक ि थित स ब धमा हेन वा
सनु वु ाइ गन नै हँदैन भ ने पिन होइन । धानम ीको
िनयिु संिवधानबमोिजम हने हो । िनयिु ि यामा
संिवधानको योग, पालना वा या यास ब धी
खडा हन आएमा संिवधानको अि तम या या गन
कत य र िज मेवारी रहेको कारणबाट यस अदालतले
धानम ी िनयिु स ब धी िववादउपर सनु वु ाइ
गरी याियक उपचार दान गनु नै पन ह छ । यसरी
उपचार दान ग रनक ु ो अथ अदालत आफै ँ धानम ी
िनयु गन अ सर भएको भ ने होइन; गैरसंवैधािनक
तवरबाट भएको कायलाई संिवधानस मत तु याउन
याियक उद्घोषणको िज मेवारीस म अदालतले
िनवाह गरेको भ ने अथमा यसलाई हे रएको अव थामा
यस कारका अ ासङ् िगक आशंकाजिनत तक
गनपनु अव था नै रहने िथएन । यस कुरालाई
थप ट पान एउटा ा तको प रक पना गन
सिक छ । नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(१) मा “रा पितले ितिनिधसभामा बहमत ा
संसदीय दलको नेतालाई धानम ी िनयु गन छ र
िनजको अ य तामा मि प रषदको ् गठन हने छ” भ ने
यव था रहेको छ । कदािचत् कुनै िदन, दभु ा यवश,
कुनै रा पितले ितिनिधसभामा बहमत ा संसदीय
दलको नेतालाई धानम ी िनयु गन इ कार गरेको
161
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
अव थामा यस कुराको संवैधािनक उपचार कसरी
ा ह छ भ ने प मा सामा य पमा िवचार ग रयो भने
पिन यस कारका सतही िकिसमका ािविधक ह
गनपन
ु ज रत रहने िथएन । प रकि पत घटनाको
उि लिखत अव थामा पिन अदालतले संवैधािनक
ि थितको उदघोषणस
् म गन हो; धानम ी पदको
िनयिु िदएर पठाउने काय अदालतले गदन । यो
काय रा पितबाट नै ह छ र हनपु दछ भ ने कुरामा
थप तक र शंकाको कुनै आव यकता देिखँदैन । तर
यस सङ् गमा मरणीय कुरा के छ भने सािधकार
अदालतबाट संिवधानको या या गरी जारी ग रएको
आदेशबमोिजम काय गन भने रा पितलगायत रा यका
सबै िनकाय र पदािधकारीको कत य र िज मेवारी
ब दछ । अदालतको आदेशको पालना नगनको ु अथ
संिवधानका ावधानको उ लङ् घन गरेको भ ने ह छ
र संिवधानको उ लङ् घन गरेर शासन-स ामा कायम
रहने छुट कोही कसैलाई पिन हन स ै न ।
८१. यस कार धानम ी िनयु गन कुरामा
भए ग रएका काम कारबाही, िनणय, घोषणा, सूचना,
प ाचार आिद संिवधानको ावधान र अ तिनिहत
भावना र मम ितकूल देिखएका छन् । संिवधान
ितकूलका कायले वैधािनकता ा गन स ै नन् ।
अतः मािथका िविभ न करणह मा उ लेख ग रएका
आधार र कारणह बाट ततु िववादमा नेपालको
संिवधानको धारा १३३ को उपधारा (२) र (३) तथा
धारा १३७ को उपधारा (३) अनसु ार देहायबमोिजमको
आदेश जारी हने ठहछः
१. सङ् घीय संसदको ् ितिनिधसभाको
िववािदत िवघटन काय नेपालको
संिवधानको धारा ७६ को उपधारा (५)
र उपधारा (७) मा रहेको ावधान,
संिवधानले आ मसात् गरेको लोकताि क
आदश, मू य मा यता, संिवधानवाद तथा
संवैधािनक नैितकताअनक ु ू ल देिखन
162
आएन । उ िवघटन काय यस अदालतबाट
िमित २०७७/११/११ मा ग रएको
संिवधानको या या र जारी ग रएको
आदेशको ममअनक ु ू ल पिन देिखएन । यस
कारको िवघटन कायलाई याियक मा यता
दान गदा देशको संवैधािनक णालीमा नै
नकारा मक पमा ग भीर असर पन जाने
देिखयो । धानम ी पदमा िनयिु का
लािग ितिनिधसभाका माननीय सद य ी
शेरबहादरु देउवासमेतका १४९ जनाले पेस
गनभएको
ु दाबी पु न नस ने भनी स माननीय
रा पितबाट िमित २०७८/२/७ मा भएको
िनणय संिवधानअनक ु ू ल रहेको पाइएन । अतः
स माननीय रा पितबाट िमित २०७८/२/७
मा ी शेरबहादरु देउवासमेतका १४९
जनाले पेस गनभएको
ु दाबी पु न नस ने भनी
ग रएको िनणय; सोप ात् सङ् घीय संसदको ्
ितिनिधसभा िवघटन गन गरी नेपाल
सरकार, मि प रषदले ् गरेको िनणयबमोिजम
स माननीय धानम ीले िमित २०७८
जे ८ गते गनभएको ु िसफा रसअनस ु ार
स माननीय रा पितबाट िमित २०७८
जे ८ गते भएको ितिनिधसभाको
िवघटनस ब धी िनणय, सोअनस ु ार जारी
ग रएको सूचना, िव ि समेतका स पूण काम
कारबाहीह उ षे णको आदेशले बदर ह छ
र प रणामतः िवघिटत सङ् घीय संसदको ्
ितिनिधसभाको पनु थापना हने ठहछ ।
२. उपयु करण (क) बमोिजम पनु थािपत
ितिनिधसभाको अिधवेशन आजका िमितले
७ (सात) िदनिभ (अथात् २०७८ साल
ावण ३ गते आइतबार अपरा ५ बजेिभ )
ार भ हने गरी नेपालको संिवधानबमोिजम
अिधवेशन आ ान गरी िनयिमत पमा
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
बैठक ब ने यव था त काल िमलाउनु भनी
यथ ह का नाममा परमादेश जारी हने
ठहछ ।
३. नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(३) बमोिजम िनयु धानम ीले उपधारा
(४) बमोिजम ितिनिधसभाबाट िव ासको
मत ा नगरेको वा िनजले सो ि या
प र याग गरेको कारणबाट उपधारा (५)
बमोिजम धानम ी िनयिु हने अव थामा
िनजले दाबी पेस गन निम ने भएकाले
त काल िव ासको मत िलन नस नु भएका
स माननीय धानम ी ी के .पी. शमा
ओलीले धारा ७६ को उपधारा (५) बमोिजम
धानम ी पदमा िनयिु का लािग गनभएको
ु ठहछ ।
दाबी संिवधानस मत देिखएन । संिवधानको
धारा ७६(५) बमोिजम धानम ी पदमा
िनयिु का लािग ी शेरबहादरु देउवाले
१४९ जना ितिनिधसभाका सद यह को
समथन रहेको भनी गनभएको ु दाबीलाई
संिवधानको धारा ७६(५) ितकूल हने गरी
दाबी नपु ने भनी ग रएको िनणय उपयु
करण (क) मा उ लेख भएअनस ु ार बदर
ग रएको छ । अब जनु िव दबु ाट संिवधानको
योग र पालनामा िु ट भएको हो, सोही
अव थाबाट संिवधानस मत तवरले ि या
अगािड बढाउनु मनािसब हने देिख छ ।
नेपालको संिवधानको धारा ७६ को उपधारा
(५) मा ितिनिधसभाका “कुनै सद यले
ितिनिधसभामा िव वासको मत ा गन
स ने आधार ततु गरेमा” भ ने वा यांश
रहेको र सो योजनका लािग ितिनिधसभाका १. यो आदेश त काल काया वयन ग रनपु न
१४९ जना सद यह (बहमत सद यह )
ले समथन जनाएको कुरालाई िव वासको
मत ा गन स ने आधार ततु गरेको भनी
मा नपु न पया र मनािसब आधार देिखएको
हँदा सोहीबमोिजम आजका िमितले २ (दईु )
िदनिभ (अथात् २०७८ साल असार
२९ गते मंगलबार अपरा ५ बजेिभ )
उपयु अनस ु ार संिवधानस मत पमा िमित
२०७८/२/७ गते स माननीय रा पितसम
दाबी पेस गरेका ितिनिधसभाका सद यलाई
धानम ी पदमा िनयिु गनु र संिवधानको
धारा ७६ को उपधारा (६) बमोिजम
िव वासको मत ा गन ि या पूरा गन,ु
गराउनु भनी यथ म येका रा पितको
कायालय तथा सङ् घीय संसदको ् पनु थािपत
ितिनिधसभाका नाउँमा परमादेश जारी हने
४. नेपालको संिवधानको धारा ७६ को
उपधारा (५) बमोिजम धानम ी िनयिु
गन योजनका लािग िव ास जनाएको
वा समथन गरेको कारणबाट राजनीितक
दलस ब धी ऐन, २०७३ बमोिजम दल
यागस ब धी कारबाही गन निम ने भएकाले
उ ावधानबमोिजम धानम ी पदमा
िनयिु का स दभमा ितिनिधसभाका
कुनै सद य ित िव ास जनाएको, समथन
गरेको, आ नो अिभमत वा धारणा य
गरेको, वा मतदान गरेको कुरालाई िलएर
ितिनिधसभाका कुनै पिन सद यउपर दल
यागस ब धी कारबाही नगन,ु नगराउनु भनी
यथ ह का नाउँमा ितषेधको आदेश
जारी हने ठहछ । अ तपिसलबमोिजम गनूः
तपिसल
कृितको रहेको हँदा आदेशको जानकारी
तथा काया वयनका लािग १/१ ित आदेशको
ितिलिपसिहत सबै यथ ह लाई तथा
163
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
महा यायािधव ाको कायालयलाई समेत त काल अनसु चू ी १ क.
लेखी पठाइिदनू । ी शेरबहादरु देउवासमेतका िनवेदकह को तफबाट
२. यस अदालतको िमित २०७८/२/२६ को िलिखत बहसनोट पेस गनु हने िव ान् कानून
आदेशबमोिजम िझकाइएका ितिनिधसभा यवसायीह को नामावली तल ततु ग रएको छ ।
िवघटनस ब धी िमित २०७८/२/७ को नेपाल िमित २०७८/३/१० गते पेस भएको िलिखत बहस
सरकार, मि प रषदको ् िनणय, स माननीय नोटको सूचीमा कूल २९२ जनाको नाम उ लेख भए
धानम ीले गनभएको
ु िसफा रस, तदनस ु ार पिन स बि धत कानून यवसायीको सही (ह ता र)
स माननीय रा पितबाट भएको िनणयस ब धी नभएको नाम यहाँ समावेश ग रएको छै न ।
स कल फायलह त काल स बि धत
कायालयह मा िफता पठाइिदनू । िव ान् व र अिधव ाह
३. िनवेदन दायरीको लगत क ा गरी; आदेश िव तु ीय १. ी कृ ण साद भ डारी
णालीमा िव गरी; िमिसल िनयमानस ु ार २. ी ीहरी अयाल
अिभलेख शाखामा बझ ु ाइिदनू । ३. ी महादेव यादव
४. ी ह रहर दाहाल
उपयु रायमा हामी सहमत छ । ५. ी बि बहादरु काक
स. . या.चोले श शेर ज.ब.रा. ६. ी श भु थापा
या.दीपककुमार काक ७. ी बाबरु ाजा जोशी
या.मीरा खडका ८. ी नरहरी आचाय
या.डा.आन दमोहन भ राई ९. ी सितशकृ ण खरेल
१०. ी गणु िनिध यौपाने
इजलास अिधकृतः हकबहादरु े ी, गीता पौडेल ११. ी ेमबहादरु खड् का
(शा.अ.) १२. ी राम साद गौडेल
इित संवत् २०७८ साल असार २८ गते रोज २ शभु म् । १३. ी ह र साद उ ेती
१४. ी वोणबहादरु काक
१५. ी सिवता भ डारी बराल
१६. ी िमिथलेशकुमार िसहं
१७. ी च डे र े
१८. ी मिु नारायण धान
१९. ी उमेश साद गौतम
२०. ी गा धी पि डत
—— & –– २१. ी खगे साद अिधकारी
२२. ा.डा. ी निृ संहकुमार ख ी
२३. डा. ी नारायण साद िघिमरे
२४. ी शेरबहादरु के .सी.

164
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
२५. ी बाबरु ाम कुँवर, ५७. ी िसताराम के .सी.
२६. ी दामोदर खड् का ५८. ी एकबहादरु खड् का
२७. ी रमणकुमार े ५९. ी धन जय खनाल
२८. ी रमेशकुमार मैनाली ६०. ी यवु राज े
२९. ी रामनारायण िवडारी ६१. ी याम नारायण े
३०. ी हेमराज नेपाल ६२. ी लिलतबहादरु ब नेत
३१. डा. ी च का त वाली ६३. ी रोशनकुमार विजमय
३२. ी यदनु ाथ खनाल ६४. डा. ी भीमाजनु आचाय
३३. ी बालच आचाय ६५. ी उ मभ खनाल
३४. ी गोपालकृ ण िघिमरे ६६. ी ह र साद राई
३५. ी दगु ामोहन े ६७. ी एगराज पोखरेल
६८. ी पदमबहादरु रोका
िव ान् अिधव ाह ६९. ी गजबहादरु ऐरी
३६. ी रेवतीराज ि पाठी ७०. ी रामकृ ण भ डारी
३७. ी इ र साद सवु ेदी ७१. डा. ी िदनमणी पोखरेल
३८. ी शंकर सवु ेदी ७२. ी रामच यौपाने
३९. ी डासीराम ढुंगाना ७३. ी िशवकुमार िगरी
४०. ी यामनारायण सापकोटा ७४. ी राम े
४१. ी बासदु ेव िस देल ७५. ी ख मबहादरु खाती
४२. ी कृ ण साद सवु ेदी ७६. ी नगे बहादरु काक
४३. ी िटकाराम भ राई ७७. ी राजु खड् का
४४. ी सिु नलकुमार पोखरेल ७८. ी सोमराज िति सना
४५. ी हकबहादरु रावल ७९. ी अ ण पौडेल
४६. ी रमेशकुमार रोका ८०. ी गोपाल े
४७. ी कृ ण साद भ डारी ८१. ी देवे कुमार आङदे बे
४८. ी सानभु ाई शा य ८२. ी देवकुमार मो ान
४९. ी गोिव द साद शमा ८३. ी रेवती साद दाहाल
५०. ी सोम साद लइु टँ ेल ८४. ी ह रराम लवजु
५१. ी मानबहादरु दाली ८५. ी पूणबहादरु राना मगर
५२. ी रामकृ ण का ले ८६. ी अ बरबहादर राउत
५३. ी योगे बहादरु अिधकारी ८७. ी िवकास भटराई
५४. ी रमेश पौडेल ८८. ी मंगल महजन
५५. ी कृ ण साद अयाल ८९. ी डेके साद सवु ेदी
५६. ी शाि तराम खितवडा ९०. ी शिु सल पोखरेल

165
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
९१. ी मंगलसु दर िस पकार १२५. ी समबहादरु भ
९२. ी गजे कुमार े १२६. ी बेलकुमारी राई
९३. ी भावना रंिजत १२७. ी जग नाथ े
९४. ी जयबहादरु ख ी १२८. ी ओम काश अयाल
९५. ी सूयबहादरु शाह १२९. ी भरतराज पोखरेल
९६. ी कुमार साद िघिमरे १३०. ी कृ णराज पा या
९७. ी ीराम पा डे १३१. ी तेजबहादरु रावल
९८. ी राजकुमार िनरौला १३२. ी रोशनी पौडेल
९९. ी सितषराज मैनाली १३३. ी अजनु अिधकारी
१००. ी गोपालद पा डेय १३४. ी बस तबहादरु ब नेत
१०१. ी के दारनाथ पौडेल १३५. ी कै लाश गु ङ
१०२. ी काश महजन १३६. ी उमेश साद साह
१०३. ी खडान द कडेल १३७. ी दमनबहादरु च द
१०४. ी धनबहादरु े १३८. ी जनकराज े
१०५. ी तलु बहादरु कडल १३९. ी राजे खनाल
१०६. ी िसताराम दाहाल १४०. ी के शव रजाल
१०७. ी दामोदर यौपाने १४१. डा. ी शमा
१०८. ी िवरे महजन १४२. ी सरोजकुमार े
१०९. ी नरबहादरु खड् का १४३. ी सरोजकृ ण िघिमरे
११०. ी अि जता खनाल १४४. ी राजन कंु वर
१११. ी सिु नल पा डे १४५. ी शंकरकुमार खड् का
११२. ी दयाभ डंगोल १४६. ी उमेश साद
११३. ी िव नाथ खनाल १४७. ी कृ ण साद भेटुवाल
११४. ी आ माराम ढकाल १४८. ी बीरे साद साह
११५. ी कृ ण पोखरेल १४९. ी गणु राज िघिमरे
११६. ी पशराम
ु िघिमरे १५०. ी बाबकु ृ ण महजन
११७. ी च साद यौपाने १५१. ी ल मीदेवी दाहाल
११८. ी धनमाया राना १५२. ी सानमु ैया महजन
११९. ी कृ ण साद ढुंगाना १५३. ी ितथराज थापा
१२०. ी सानु शा य १५४. ी मोहना अ सारी
१२१. ी अजनु महजन १५५. ी स तोष राउत
१२२. ी रामकुमार आचाय १५६. ी रामसु दर े
१२३. ी सानमु ैया डंगोल १५७. ी रामभ सवु ाल
१२४. ी िदमोद े १५८. ी ल मण ब याल

166
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
१५९. ी भूमेराज आले मगर १९३. ी ेम साद िधताल
१६०. ी च बहादरु शाही १९४. ी ाने राज आरण
१६१. ी भवु निसहं बोहोरा १९५. डा. ी जनक पा डेय
१६२. ी पबहादरु सा १९६. ी घन याम िसलवाल
१६३. ी मरु ारी साद सापकोटा १९७. ी सिवता िवमली
१६४. ी लालबहादरु ब नेत १९८. ी समु नच आचाय
१६५. ी सवु ोधबाबु िचलवु ाल १९९. ी नानीछोरी महजन
१६६. ी डु डीराज देवकोटा २००. ी अ जना अयाल
१६७. ी िदलकुमारी राई २०१. ी अिमतकुमार कण
१६८. ी मक ु ु द यौपाने २०२. ी राजु शा य
१६९. ी र ा ब याल २०३. ी भेषराज िघिमरे
१७०. ी ाने नेपाल २०४. ी सिु मता डंगोल
१७१. ी गोपीबहादरु भ डारी २०५. ी रता शेपा
१७२. ी एकनारायण का ले २०६. ी शारदा अयाल
१७३. ी अ जक ु मारी के .सी. २०७. ी अिनल कंु वर
१७४. ी च साद लइु टँ ेल २०८. ी मि दरा अिधकारी
१७५. ी भिव र पौडेल २०९. ी सज ु ाता े
१७६. ी ल मी थापा खड् का २१०. ी िजते खड् का
१७७. ी लोके वज खाण २११. ी िशवकुमार यादब
१७८. ी जीते बहादरु मडै २१२. ी च साद गरु ागाइ
१७९. ी ल मण महजन २१३. ी कुमार अिधकारी
१८०. ी रामच पौडेल २१४. ी बलराम फुयाल
१८१. ी धमिसंह काक २१५. ी िदपे अिधकारी
१८२. ी धमिसंह धामी २१६. ी सािव ी के . सी.
१८३. ी रमेशकुमार महजन २१७. ी च बहादरु थापा
१८४. ी शरद राना मगर २१८. ी रमेश सापकोटा
१८५. ी िदप थापा २१९. ी अनु भ राई
१८६. ी ह रबहादरु ब नेत २२०. ी अमतृ ा अयाल
१८७. ी भगवान अिधकारी २२१. ी दयािनिध पौडेल
१८८. ी छोनाम मो ान २२२. ी उपे कोइराला
१८९. ी शोिभतलाल देशार २२३. ी जनकिसंह साउद
१९०. ी के शवराज जोशी २२४. ी िव णज ु ी धान
१९१. ी िवदरु बहादरु िघिमरे २२५. ी रामकुमार खितवडा
१९२. ी ह र साद ितवारी २२६. ी रामकुमार माझी

167
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
२२७. ी कुलबहादरु बोगटी २६१. ी विु साद खरेल
२२८. ी संगीता े २६२. ी िकशोर खितवडा
२२९. ी शैले साद अ बेडकर २६३. ी र नबहादरु बढु ा
२३०. ी नवराज अिधकारी २६४. ी सीलादेवी ख ी
२३१. ी िशवलाल पा डे २६५. ी खड् गबहादरु बढु ाथोक
२३२. ी जीवनकुमार ब नेत २६६. ी शिमला थापा िव
२३३. ी आशाकुमारी शाह २६७. ी देवशरण यादव
२३४. ी िनशा रो का
२३५. ी झिवलाल े अनसु चू ी १ख.
२३६. ी राजकुमार महतो िनवेदक उमाका त चौधरीसमेतका तफबाट संयु
२३७. ी तु सीराम यौपाने पमा िलिखत बहसनोट पेस गनहने ु िव ान्
२३८. ी िबराज थापा अिधव ाह को नामावली:
२३९. ी दीपकराज खनाल १. डा. ी िशवकुमार यादव
२४०. ी हेम तराज दाहाल २. ी ाने राज आरण
२४१. ी िनलम साद गौतम ३. ी के शव रजाल
२४२. ी अिमत गौतम
२४३. ी राममाया लािमछाने
२४४. ी भवु न साद वा ले
२४५. ी वनकुमार े
२४६. ी िविनता काक
२४७. ी िनभयराज पौडेल
२४८. ी गोपालराज अयाल
२४९. ी समु ना पौडेल
२५०. ी दगु ा साद िचमो रया
२५१. ी िकितनाथ शमा पौडेल
२५२. ी भरत ब. राउत
२५३. ी कृ णनाथ शमा
२५४. ी हमबहादरु ख ी
२५५. ी बाबरु ाम भ राई
२५६. ी टेक साद सवु ेदी
२५७. ी किपलदेव ढकाल
२५८. ी अिनता थापा के .सी.
२५९. ी मधक ु ु मार चौलागांई
२६०. ी जेनी कडेल

168
 िन.नं.००२८ - शेरबहादरु देउवासमेत िव. रा पितको कायालय शीतल िनवास, काठमाड समेत
अनसु ूची २ २१. ी राजकुमारी राई
यथ स माननीय धानम ी ी के .पी. शमा २२. ी ह र साद मैनाली
ओलीको तफबाट संयु पमा िलिखत बहसनोट २३. ी अन त काक
पेस गनु हने िव ान् कानून यवसायीह को नामावलीः २४. ी ि यह र भ डारी
िव ान् व र अिधव ाह २५. ी थ र साद कडल
१. ी रिवनारायण खनाल २६. ी कृ णकुमार आङ् दे बे
२. ी िवजयाका त मैनाली २७. ी ऋिषके श प थी
३. ी िव णमु णी अिधकारी २८. ी गणेशकुमार आचाय
४. ी महेशकुमार नेपाल २९. ी सटकुल ख ी
५. ी रमेश साद गरु ागाई ३०. ी िड लीराम दाहाल
६. ी टंक दल ु ाल ३१. ी याम रो का
७. ी सरु े महतो ३२. ी बाबरु ाम राई
३३. ी ितभा े
िव ान् अिधव ाह ३४. ी मोहनकृ ण े
१. ी सानरु ाज पोखरेल ३५. ी देवी रे मी
२. ी इ री साद भ राई ३६. ी शोभा काक
३. ी भोजराज आचाय ३७. ी मनु ा लािमछाने
४. ी के दार साद कोइराला ३८. ी अन तराज लइु टँ ेल
५. ी बाबरु ाम दाहाल ३९. ी ितभा उ ेती
६. ी िव णमु ाया भषु ाल ४०. ी राजीव पोखरेल
७. ी धमराज रे मी ४१. ी िधरे रावल
८. ी शाि तदेवी खनाल ४२. ी भगवती पा डे िशतल
९. ी गंगासागर ख ी ४३. ी रमा े
१०. ी छिवलाल िघिमरे ४४. ी िव भर बढु ाथोक
११. ी तीथराज खितवडा ४५. ी शंतकुमारी े
१२. ी योितराज फुयाल ४६. ी सु मा जापित होके
१३. ी ल मी सापकोटा ४७. ी सिु नता जापित
१४. ी रामबहादरु शाह ४८. ी क णाकर मि लक
१५. ी सरु थ उ ेती ४९. ी िवण धान
१६. ी कमल साद आचाय ५०. ी गोपाल साद भ डारी
१७. ी सधु ा िधताल ५१. ी कृ णह र खितवडा
१८. ी काश खितवडा ५२. ी ितलबहादरु भ राई
१९. ी कुवेर िघिमरे ५३. ी सेव त राज िनरौला
२०. ी घने बहादरु े ५४. ी बोलाराम पा डे

169
 नेपाल कानून पि का, संवैधािनक इजलास ख ड, २०७९
५५. ी िनराज खड् का ८३. ी छ मिण िनरौला
५६. ी लोकनाथ खरेल ८४. ी िशव अयाल
५७. ी रिव कुमार ढुंगाना ८५. ी िहमादेवी ब नेत
५८. ी मकु ु द अिधकारी ८६. ी भीमसेन ब जारा
५९. ी टीकाराम रजाल ८७. ी स तोषराज ढकाल
६०. ी कुमारी खरेल ८८. ी ह र साद कटेल
६१. ी गु भ िनरौला ८९. ी सर वती शाह
६२. ी अपे ा िनरौला ९०. ी सीता राणा म डल
६३. ी गणेश दाहाल ९१. ी साद पो ेल
६४. ी भवु न साद िनरौला ९२. ी जयराम पराजल ु ी
६५. ी कमलकुमार भारती ९३. ी गणेश साद िस देल
६६. ी हकबहादरु भ राई ९४. ी कटकबहादरु शाही
६७. ी न दकुमार राई ९५. ी रामशरण िघिमरे
६८. ी ओम साद ितिमलिसना ९६. ी सजु न पा डे
६९. ी देवी साद भ राई ९७. ी िवशाल यौपाने
७०. ी आिशष उ ेती ९८. ी बि नारायण नगरकोटी
७१. ी कािशनाथ अयाल ९९. ी ल मी तामाङ
७२. ी िसजना कडेल १००. ी सज ु न रजाल
७३. ी ानबहादरु े १०१. ी िड ली मैनाली
७४. ी कुमार काक १०२. ी बलबहादरु राई
७५. ी छ द साद आचाय १०३. ी पदमबहादरु े
७६. ी ऋिषराम उपा याय १०४. ी िनराजन महजन
७७. ी ह र साद पंगेनी १०५. ी रिवनारायण खनाल
७८. ी चेतबहादरु थापा १०६. ी िवजयका त मैनाली
७९. ी रामच पौडेल १०७. ी िव णमु णी अिधकारी
८०. ी योगे बहादरु थापा १०८. ी महेशकुमार नेपाल
८१. ी रोशन िघमीरे १०९. ी रमेश साद गरु ागाई
८२. ी सरु े कुँवर ११०. ी टंक दल ु ाल

—— & ––

170