Podstawy matematyczne -

notatka
Funkcje
Funkcja jest najprościej mówiąc rodzajem przyporządkowania. Praktycznym
przykładem funkcji może być rozkład towarów z dostawy na półki sklepowe:
odpowiednie produkty są przyporządkowywane odpowiednim miejscom w sklepie. W
matematyce przyporządkowanie najczęściej będzie odbywało się, oczywiście, na
liczbach. Funkcja będzie brała liczbę i przyporządkowywała jej odpowiednik. W
matematyce aby na funkcjach można było operować w sposób sformalizowany,
opisywać je będziemy wzorami. Omówimy teraz kilka przykładów funkcji, co mam
nadzieję, pomoże nam w przyszłości zastosować to w kontekście chemii.

Funkcja liniowa
Najprostszą możliwą (moim zdaniem) funkcją jest funkcja o wzorze y=x. Najczęściej y
jest wartością funkcji, a x argumentem (coś, dla czego będziemy przyporządkowywać).
Wzór funkcji mówi nam, że dla każdego x, przyporządkowywany zostaje y o tej samej
wartości. Dla kilku przykładowych x:

x y

-2 -2

-1 -1

0 0

1 1

2 2

Zapisując powyższe dane w formie wykresu:

Podstawy matematyczne - notatka 1

 Zauważmy, że takie przyporządkowanie będzie analogiczne dla dowolnego x na osi,
stąd wykresem funkcji x=y będzie:

Spróbujmy teraz zmodyfikować nieco y=x i rozpatrzmy jak zachowywałaby się funkcja
y=x+2. Zauważamy, że dla każdego x, przyporządkowywany jest y o dwa większy od x.
Zapisując w tabelce:

x y

-2 0

Podstawy matematyczne - notatka 2

 -1 1

0 2

1 3

2 4

Zaznaczając punkty na wykresie:

Sposób zaznaczania punktów będzie taki sam, dla dowolnego x i wykresem funkcji
y=x+2 jest:

Podstawy matematyczne - notatka 3

 Warto zauważyć zależność pomiędzy y=x, a y=x+2: wykres funkcji y=x+2 będzie
położony o dwie kratki wyżej niż y=x bo do każdego wcześniej otrzymanego y dodajemy
2:

Spróbujmy teraz zmodyfikować wcześniej ustaloną funkcję y=x, ale w trochę inny
sposób. Spróbujmy w analogiczny sposób przeanalizować funkcję o wzorze y = 32 x:
​

x y

-2 -3

-1 -3/2

0 0

1 3/2

2 3

A teraz wykres:

Podstawy matematyczne - notatka 4

 Ponownie zauważamy, że wykres zmienia się liniowo (to jest przez wszystkie punkty
które należą do wykresu funkcji przebiega prosta linia). Łącząc punkty otrzymamy
wykres funkcji y = 32 x:
​

Podstawy matematyczne - notatka 5

 W przypadku dodawania czy odejmowania liczb do y=x funkcja przesuwa się w górę,
lub w dół. Zauważmy, że w przypadku mnożenia x funkcja zmienia swoje nachylenie:

Czerwona prosta to wykres y=x, żółta prosta to wykres y = 32 x, a pomarańczowa

​

prosta to wykres y = 23 x.
​

A teraz połączmy dwie sprawdzane przez nas rzeczy w jedno i spróbujmy narysować
wykres funkcji danej wzorem y = 32 x + 2. Możemy narysować tabelkę,
​

przyporządkować wartości i narysować prostą, ale możemy zrobić to w trochę bardziej

logiczny sposób: spróbujmy krok po kroku zmodyfikować funkcję y=x:

Podstawy matematyczne - notatka 6

 Teraz naszkicujmy wykres funkcji y = 32 x:
​

A teraz aby otrzymać pożądaną przez nas funkcję, przenieśmy ten wykres o dwie kratki
do góry (wtedy z y = 32 xzrobimy y = 32 x + 2):
​ ​

Podstawy matematyczne - notatka 7

 Zauważmy, że funkcje w postaci y=ax+b, gdzie a oraz b są stałymi liczbami, zawsze
będą jedynie odpowiednim przekształceniem funkcji x=y. Funkcje, które spełniają
równanie y=ax+b nazywamy funkcjami liniowymi (ich wykres jest przedstawiany w
postaci prostej linii). Istnieje kilka właściwości funkcji liniowych nad którymi warto się
zastanowić (skąd się biorą?), ponieważ będziemy, a przynajmniej będziemy mogli
korzystać z nich w przyszłości:

Miejscem przecięcia funkcji liniowej z osią OY jest punkt P=(0,b)

Miejscem zerowym (czyli argumentem funkcji, dla której y=0) funkcji liniowej jest
−b
x0 =​

a  ​

A teraz trochę aplikując to co poznaliśmy w kontekście chemii:

Przykład 1
Dla reakcji 0-wego rzędu stężenie substratu po czasie możemy przedstawić w postaci:

[A] = [A0 ] − kt

Udowodnij, że wyrażenie powyżej jest funkcją liniową. Podaj wartości a oraz b i oblicz,
dla jakiego t nastąpi całkowite przereagowanie substratu.
Rozwiązanie 1

Podstawy matematyczne - notatka 8

 Warto najpierw wskazać, co w tym równaniu będzie się zmieniać, a co nie. Stała
szybkości k z definicji w stałej temperaturze będzie liczbą stałą podobnie jak [A0 ]
(stężenie początkowe dla danego eksperymentu będzie zawsze wartością stałą). Z
czasem natomiast zmieniać się będzie wartość t (ponieważ wraz z przebiegiem
doświadczenia czas będzie rósł) oraz [A]ponieważ w toku reakcji stężenie substratu
zacznie maleć. Zauważmy, że równaniu możemy przypisać następujące symbole:

Zauważmy, że powyższe równanie dla danej wartości t przyporządkowuje

odpowiednią wartość [A]. Ponieważ wyrażenie to możemy zapisać w postaci y=ax+b
wyrażenie to jest wzorem funkcji liniowej. W tym wypadku:

b = [A0 ]
a = −k

W przypadku całkowitego przereagowania substratu:

[A] = 0 ⟹ 0 = [A0 ] − kt
kt = [A0 ]
[A0 ]
t= ​

k
Przykład 2
Dla reakcji 2-ego rzędu czas po którym pozostanie [A]substratu możemy przedstawić
w postaci:

[A0 ] − [A]
=t
[A0 ][A]k
​

Podstawy matematyczne - notatka 9

 Sprowadź powyższe równanie do postaci liniowej.
Rozwiązanie 2
Najpierw wymnóżmy to równanie obustronnie przez k

[A0 ] − [A] [A0 ] − [A]

=t ⟹ = kt
[A0 ][A]k [A0 ][A]
​ ​

Teraz spróbujmy uprościć ten ułamek:

[A0 ] − [A]
= kt
[A0 ][A]
​

[A0 ] [A]
− = kt
[A0 ][A] [A0 ][A]
​ ​

W tym momencie możemy skrócić [A0 ]w pierwszym członie i [A]w drugim:

1 1
− 0 = kt
[A] [A ]
​ ​

1 1
= 0 + kt
[A] [A ]
​ ​

Zauważmy teraz, że możemy odpowiednio przypisać:

1
y=
[A]
​

x=t
a=k
1
b= 0
[A ]
​

A zatem jest to liniowa funkcja odwrotności stężenia od czasu

Funkcja kwadratowa
Wcześniej omówiliśmy dokładnie rysowanie, transformacje i znaczenie funkcji liniowych.
Jednak na olimpiadzie równie często spotykać się będziecie z równaniami
kwadratowymi. Z definicji, funkcja kwadratowa to taka, której wzór możemy przedstawić
w postaci:
2

Podstawy matematyczne - notatka 10

 y = ax2 + bx + c ∧ a =
0

Jednak w kontekście olimpiady jedyne co musicie wiedzieć to to, jak takie równanie
rozwiązać. Wyobraźcie sobie, że musicie rozwiązać równanie 3x2 − 0, 005x + 5 ∗
10−10 = 0:
Na pierwszym i trzecim etapie możecie po prostu użyć funkcji liczenia równania
kwadratowego w swoim kalkulatorze. W odpowiedniej sekcji powinniście mieć
możliwość wpisania kolejnych parametrów (w tym wypadku a=3, b=-0,005 oraz
c=5*10^-10), a kalkulator sam wam wyliczy dwa możliwe wyniki (z których tylko jeden
będzie miał fizyczny sens)

Na drugim etapie sytuacja się niestety komplikuje i musicie zapamiętać, że dla

równania kwadratowego:

y = ax2 + bx + c
−b + b2 − 4ac −b − b2 − 4ac
x= ∨ x=
​ ​

2a 2a
​ ​

Was prawdopodobnie będzie interesował ten pierwszy wynik, bo on jak już będzie
dodatni i to od niego zaczynałbym liczenie na drugim etapie. Ale tym będziemy się
przejmować dopiero w styczniu :)

Logarytmy
Mam nadzieję, że wszyscy z podstawówki pamiętają o działaniu takim jak potęgowanie:

an = a ∗ a ∗ ... ∗ a ∗ a = b

I tak n razy.
Jednak potęgowanie jest przydatne w przypadku, gdzie chcemy poznać wynik
potęgowania. Poznaliście już również przypadek, w którym chcemy poznać liczbę którą
potęgujemy. Operację znajdującą liczbę potęgowaną określamy jako pierwiastkowanie:

n
b=a
​

Podstawy matematyczne - notatka 11

 Wiemy już jak znaleźć liczbę potęgowaną, jak znaleźć wynik potęgowania, ale co jeżeli
chcemy znaleźć… wykładnik?

4n = 5???

I właśnie tutaj wkracza logarytm. Jak poprzednie działania badają odpowiednio wynik i
liczbę potęgowaną, tak logarytm wskazuje nam wykładnik z jakim mamy do czynienia. Z
definicji:

an = b ∧ a =
 1 ∧ a, b > 0 ⟹ loga b = n ​

Kilka prostych przypadków, które pomogą wam ogarnąć ideę logarytmu:

log2 4 = x ⟹ x = 2
​

log2 8 = x ⟹ x = 3
​

log8 1 = x ⟹ x = 0
​

logx 9 = 2 ⟹ x = 3
​

log5 x = 3 ⟹ x = 125
​

Logarytmy pełnią ważną rolę w chemii ponieważ potrafią:

Skompresować bardzo duże bądź małe liczby do wygodnego zapisu (stąd idea pH,
pOH, pKso czy logβ ). Rozpatrzmy wersję, w której stała kompleksowania wychodzi
10^47. Trudno to czytelnie zapisać w podręczniku, ale zauważmy, że jeżeli:

1037 = β

To z definicji logarytmu:

log10 β = 37
​

Przyjęto, że jeżeli podstawą logarytmu jest 10, podstawy logarytmu nie trzeba
zapisywać, co pozwala nam zapisać:

log10 β = logβ = 37
​

I znacznie upraszcza zapis.

Podstawy matematyczne - notatka 12

 Logarytmowanie w chemii jest ważniejsze jednak również z innej przyczyny. Pewien
specjalny logarytm pełni ważną rolę w rachunku różniczkowym, stąd bardzo często
pojawiać się będzie w omawianych przez nas wzorach. Mowa tutaj o logarytmie
naturalnym, którego podstawą jest liczba eulera:

lnx = loge x ∧ e ≈ 2, 71828...

​

Stąd ważne jest opanowanie podstawowych działań, które możemy przeprowadzać na

logarytmach, abyśmy potem mogli bez problemowo działać na wzorach dotyczących na
przykład reakcji pierwszego rzędu.
Najważniejszymi wzorami, które musicie opanować są:

b
loga b − loga c = loga ( )
​ ​ ​ ​

c
loga b + loga c = loga bc
​ ​ ​

r ∗ loga b = loga br ​ ​

aloga b = b ​

A teraz sobie każdy z tych wzorów udowodnimy.

Rozpatrzmy sytuację w której:

an = b ∧ am = c ⟹ loga b = n ∧ loga c = m ​ ​

Z działania na potęgach wiemy, że:

b ∗ c = an ∗ am = an+m

A przecież z definicji logarytmu:

loga bc = n + m = loga b + loga c

​ ​ ​

Co mieliśmy udowodnić. Zauważmy, że podobny tok, możemy przeprowadzić dla

odejmowania, wystarczy jedynie podzielić przez siebie b/c:

b
= an : am = an−m
​

c
b
loga = n − m = loga b − logb c
​ ​ ​ ​

Podstawy matematyczne - notatka 13

 Teraz kontynuujmy rozważania dotyczące loga b ​ = n. Jeżeli:

an = b ⟹ arn = br

A z definicji logarytmu:

loga br = rn = r ∗ loga b
​ ​

Ostatni ze wzorów udowodnić jest nam najłatwiej. Ponieważ:

loga b = n ⟹ an = b
​

aloga b = an = b ​

Teraz aby zaaplikować trochę tych wzorów w kontekście chemicznym:

Przykład 3
Czas połowicznego rozpadu dla reakcji 1-ego rzędu wynosi:

ln2
t 12 = ​ ​

k
Udowodnij, że:

t1 k
2=e
​

2
​

Rozwiązanie 3
Równanie przekształcamy:

ln2
t 12 = ⟹ kt 12 = ln2
​ ​

k ​

Ponieważ lnx = n ⟹ en = x:

kt 1
kt 12 = ln2 ⟹ e =2
​

2
​

Przykład 4
Równanie Nernsta jest równaniem pozwalającym wyznaczyć potencjał półogniwa w
stosunku do jego parametrów oraz tak zwanego potencjału standardowego. Dla
półogniwa miedziowego:
RT

Podstawy matematyczne - notatka 14

 RT
E = E0 + ln[Cu2+ ]
​

zF
Wyznacz funkcję stężenia kationów miedzi od potencjału E .
Rozwiązanie 4
Obecnie jesteśmy w sytuacji, w której mamy funkcję potencjału od stężenia [Cu2+ ].
Aby sytuacja była odwrotna, to jest stężenie pełniło rolę wartości funkcji (y), a potencjał
pełnił rolę argumentu (x), po jednej stronie musi znajdować się jedynie stężenie miedzi,
to jest:

[Cu2+ ] = ...

A zatem przekształcamy:

RT
E − E0 = ln[Cu2+ ]
​

zF
(E − E 0 )zF = RTln[Cu2+ ]
(E − E 0 )zF
= ln[Cu2+ ]
​

RT
Ponieważ lnx = n ⟹ en = x:

(E − E 0 )zF (E−E 0 )zF

​ = ln[Cu2+ ] ⟹ e RT = [Cu2+ ]​

RT

Podstawy matematyczne - notatka 15