DÊËU ÊËN BIÏÍN

TRONG TUÅC THÚÂ CUÁNG CUÃA NGÛÚÂI CHÙM

. Buâi Thõ Thuây*

TOÁM TÙÆT
Ài tòm dêëu êën biïín trong tuåc thúâ cuáng cuãa ngûúâi Chùm, mùåc duâ hiïån nay phêìn
lúán hoå khöng coân nhiïìu möëi quan hïå vúái biïín nhû trûúác, seä giuáp chuáng ta hiïíu thïm vïì
vùn hoáa Chùm vaâ ngûúâi Chùm trong ûáng xûã vúái biïín.
Baâi viïët khaão saát vaâ phên tñch möåt söë tñn ngûúäng, phong tuåc cuãa ngûúâi Chùm
nhòn trong quan hïå vùn hoáa ûáng xûã vúái biïín nhû tuåc thúâ thêìn Soáng, thêìn Biïín, thúâ Nûä
thêìn, phong tuåc tang ma,... Trong quaá trònh khaão saát thûåc tïë, taác giaã baâi viïët àaä trao
àöíi vúái trñ thûác Chùm cuäng nhû vêån duång caác lyá thuyïët Vùn hoáa hoåc, tòm hiïíu lõch sûã àïí
coá thïí triïín khai baâi viïët.
Qua nghiïn cûáu caác tñn ngûúäng, phong tuåc cuãa ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån,
bûúác àêìu taác giaã àaä nïu àûúåc yá nghôa vaâ àùåc àiïím cuãa Biïín trong vùn hoáa Chùm.
Àïì taâi àûúåc nghiïn cûáu vúái phûúng phaáp hïå thöëng xuyïn vùn hoáa, quaá trònh
khaão saát thûåc tïë, trao àöíi vúái trñ thûác Chùm cuäng nhû vêån duång caác lyá thuyïët vùn hoáa
hoåc, tòm hiïíu lõch sûã àïí coá thïí triïín khai baâi viïët.

Múã àêìu
Ngûúâi Chùm laâ möåt dên töåc sinh söëng lêu àúâi trïn laänh thöí Viïåt Nam ngaây nay. Ngûúâi
Chùm cû truá trïn möåt àõa baân khaá röång, phêìn lúán laâ daãi àêët nùçm doåc theo caác tónh ven biïín miïìn
Trung traãi daâi tûâ Bònh Trõ Thiïn àïën cûåc nam Trung böå (Ninh Thuêån - Bònh Thuêån ngaây nay).
Nhûäng vuâng àêët naây àïìu àûúåc bao boåc búãi biïín vaâ nuái, vò thïë ngay tûâ khi múái àùåt chên àïën núi
àêy, hoå àaä coá nhûäng gùæn boá mêåt thiïët vúái biïín. Do nguyïn nhên lõch sûã, sau thïë kyã XVII, ngûúâi
Chùm coân hònh thaânh núi cû truá úã An Giang, Têy Ninh vaâ caác tónh thaânh phöë khaác úã Nam böå.
Qua möåt söë khaão cûáu àaä xaác àõnh àûúåc nguöìn göëc, àõa baân cû truá cuãa cû dên Chùm vaâ àùåc

* HVCH., Khoa Vùn hoáa hoåc, Khoáa 11, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG TP.HCM.

44♦TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØØ NHAÂN VAÊN
biïåt vúái hoå biïín coá möåt vai troâ quan troång trong àúâi söëng. Biïín àaä töìn taåi trong têm thûác ngûúâi
Chùm vaâ chi phöëi phong tuåc têåp quaán cuãa dên töåc naây, trúã thaânh sûå linh thiïng hoáa caác hònh
tûúång cuãa biïín vúái àúâi söëng têm linh phong phuá cuãa hoå tûâ ngaân xûa vêîn coân truyïìn laåi cho túái
têån ngaây nay. Trong caác dõp lïî Kate, àöìng baâo Chùm lïn thaáp àïí cêìu xin nhûäng àiïìu töët laânh cho
mònh vaâ ngûúâi thên, nöåi dung quan troång nhêët trûúác khi diïîn ra caác nghi lïî laâ phaãi múâi öng baâ,
caác võ thêìn linh vaâ trong àoá khöng thïí thiïëu àûúåc thêìn biïín Nam Haãi (hoáa thên cuãa thêìn caá Voi
trûúác kia).
Àêy cuäng laâ lyá do maâ ngûúâi viïët muöën thûã ài tòm hiïíu dêëu êën biïín trong tuåc thúâ cuáng cuãa
ngûúâi Chùm mùåc duâ hiïån nay phêìn lúán hoå khöng coân nhiïìu möëi quan hïå vúái biïín nhû trûúác. Qua
àêy, giuáp chuáng ta hiïíu thïm vïì vùn hoáa Chùm vaâ ngûúâi Chùm trong ûáng xûã vúái biïín.
Àïì taâi àûúåc nghiïn cûáu vúái phûúng phaáp hïå thöëng xuyïn vùn hoáa, quaá trònh khaão saát thûåc
tïë, trao àöíi vúái trñ thûác Chùm cuäng nhû vêån duång caác lyá thuyïët vùn hoáa hoåc, tòm hiïíu lõch sûã àïí
coá thïí triïín khai baâi viïët.
1. Tuåc thúâ thêìn Soáng, thêìn Biïín
Dêëu êën biïín coá thïí noái laâ àûúåc thïí hiïån roä nhêët trong tuåc thúâ cuáng gùæn liïìn vúái nghïì biïín,
àoá laâ cuáng thêìn biïín. Nhiïìu ngûúâi Viïåt úã vuâng thúâ caá Voi hiïån nay àïìu cho rùçng tñn ngûúäng thúâ
cuáng caá Voi laâ tñn ngûúäng truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Chùm. Baãn thên tuåc thúâ caá Voi coân cho thêëy
nhêån thûác cuãa con ngûúâi trong nhûäng buöíi àêìu sú khai vïì biïín. Xeát theo tiïën trònh vùn hoáa coáë
möåt söë yïëu töë taác àöång àïën viïåc thúâ cuáng caá Voi, rêët coá thïí àoá laâ quaá trònh giao lûu tiïëp biïën vùn
hoáa khi cû dên naây tiïëp nhêån nhûäng aãnh hûúãng tûâ vùn hoáa ÊËn Àöå nhêët laâ Hinàu giaáo. Trong thêìn
thoaåi ÊËn Àöå coá hònh aãnh con caá thêìn àûúåc töí tiïn (Mannu) nuöi nêëng, con caá thêìn êëy khi àïën àêët
Chùm àaä àûúåc Chùm hoáa biïën thaânh thêìn soáng Poriyak tûác laâ caá Voi.
Tûâ möåt cêu chuyïån tiïëp nhêån àûúåc vïì hònh aãnh con caá thêìn, ngûúâi Chùm àaä laâm cho noá
trúã thaânh võ thêìn biïín cuãa cû dên mònh, tiïëp nhêån coá sûå biïën àöíi phuâ húåp vúái möi trûúâng vaâ àúâi
söëng cuãa hoå. Trong quaá trònh di cû, ngûúâi Chùm vûâa àoán nhêån nhûäng yïëu töë vùn hoáa tûâ bïn
ngoaâi, àöìng thúâi trong quaá trònh sinh söëng úã nhûäng daãi àêët ven biïín miïìn Trung cuäng nhû phaãi
traãi qua möåt sûå tiïëp xuác vúái thiïn nhiïn rêët lúán khi lïnh àïnh trïn biïín, gùæn liïìn àúâi söëng cuãa cû
dên mònh vúái biïín nïn thúâ cuáng thêìn biïín àaä trúã thaânh phong tuåc cuãa ngûúâi Chùm tûâ lêu.
Coá möåt truyïìn thuyïët Pö Riyak coân lûu laåi trong vùn baãn Chùm maâ caác nhaâ nghiïn cûáu àaä
dõch thuêåt vaâ cöng böë nhû sau: "Pö Riyak (thêìn Soáng hay vua Àaåi Dûúng) laâ möåt trong nhûäng
truyïìn thuyïët rêët phöí biïën trong vùn chûúng tñn ngûúäng cuãa ngûúâi Chùm. Võ thêìn naây luön hiïån
diïån trong lïî tuåc Chùm (Katï, Puis, Payak, Rija). Ngoaâi cêu chuyïån truyïìn khêíu naây, Pö Riyak
cuäng laâ nhên vêåt rêët quen thuöåc trong nhiïìu taác phêím nhû: Ariya Pö Riyak hay caác baâi phuáng ca
(Kadha Adaoh) trong caác lïî tuåc Chùm. Möåt söë saách cöí Chùm do P. Mus ghi laåi, Pö Riyak tïn thêåt
laâ Ja Aih Wa, sinh ngaây thûá ba, möìng 4, thaáng 4, nùm Tyá [ Theo P. Mus trong Etudes Indiennes
et Indochinoises, Deux leágendes chames (BEFEO XXXI, Hanoi, 1931, 39-101].
Theo taác phêím Ariya Pö Riyak, ngaâi laâ ngûúâi Chùm Awal (Bani), göëc laâng Pacem (Phan
Rñ), sang hoåc phaáp thuêåt úã Serambi Makah (Maä Lai). Khi nghe tin quï hûúng mònh bõ caãnh loaån
laåc, ngaâi quay vïì cûáu dên, cûáu nûúác. Sû phuå cuãa ngaâi khuyïn laâ chûa nïn quay vïì, vò thiïn thêìn
chûa cho pheáp. Nûãa àïm, ngaâi quay xuöëng thuyïìn laâm lïî taå löîi, röìi nhöí neo trúã vïì Panduranga.
Khi thuyïìn ngaâi vïì àïën gêìn haãi phêån Champa, trúâi nöíi mêy mûa baäo töë vaâ caá thêìn mang tïn laâ

KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO KHOA HOÏC♦45

Inê patrang hay Inê Katrang àaánh vúä thuyïìn. Bõ chòm àùæm vaâo loâng àaåi dûúng, ngaâi àûúåc caá
"Öng" (Ikan Limên) àûa vïì búâ àêët liïìn úã Gram Pari, Phan Rñ. Ngûúâi Chùm vaâ caã ngûúâi Viïåt
thêëy vêåy liïìn lêåp àïìn thúâ phuång ngaâi úã àêy. Baâi tuång ca cuãa thêìn Pö Riyak trong lïî cuáng, cuäng
coá àoaån noái vïì Pö Riyak gùæn vúái caá Öng: "Khen cho thêìn Pö Rijak thêåt taâi, lêåp laâng ngûúâi Viïåt
trêën giûä taåi võnh/ Ngaâi àïën àaân caá dûúái biïín höå töëng ngaâi/ Ngaâi àïën tûâ àêìu höm, ruã nhau cheám
tûúãng àaân caá/ Ngaâi àïën luác nûãa àïm, ruã nhau cheám tûúãng àaân caá / Haå buöìm cho ghe ài, voång
tiïëng cûúâi trong soáng biïín(…)1.
Xuêët phaát tûâ niïìm tin vaån vêåt hûäu linh, ngûúâi Chùm coá tñn ngûúäng àa thêìn. Nhûäng ngoån
nuái, doâng söng, cûãa biïín, cêy cöí thuå... àïìu àûúåc hoå xem laâ coá linh höìn, coá khaã nùng phuâ höå àöå
trò hoùåc coá thïí àe doåa cuöåc söëng cuãa con ngûúâi. Àïí àûúåc may mùæn, bònh an, àûúåc muâa maâng böåi
thu, mûa thuêån gioá hoâa, töm caá àêìy khoang, con àaân chaáu àöëng... hoå tön thúâ caác võ thêìn linh
nhû: thêìn nuái Patau Cúk, thêìn söng Patau Ia, thêìn biïín Pö Riyak, thêìn mêy, thêìn mûa, sêëm
chúáp...2.
Haâng nùm ngûúâi Chùm thûúâng coá möåt lïî lúán laâ lïî cêìu àaão, tham gia nghi lïî cêìu àaão taåi
caác cûãa biïín coá àêìy àuã caác chûác sùæc thuöåc tön giaáo Baâlamön (Halúw Janûng Ahier), caác chûác
sùæc thuöåc tön giaáo Baâni (Halúw Janûng Aval) vaâ caác chûác sùæc thuöåc tñn ngûúäng nhû KaDhar,
Mûdwún, Pajúw... cuâng ngûúâi dên thuöåc 22 laâng úã Ninh Thuêån. Àêy laâ neát àöåc àaáo nhêët trong
nghi lïî cêìu àaão taåi caác cûãa biïín cuãa ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån.
YÁ nghôa cuãa lïî cêìu àaão taåi caác cûãa biïín laâ dên laâng mang lïî vêåt àïën taåi caác cûãa biïín, thöng
qua caác võ chûác sùæc àïí cêìu xin caác võ thêìn linh ban cho mûa xuöëng àïí dên laâng caây cêëy, saãn xuêët.
Caác võ thêìn àûúåc kïu cêìu cuáng tïë göìm caác võ nhiïn thêìn nhû Thêìn Biïín, Thêìn Mêy, Thêìn Mûa,
Thêìn Gioá, Thêìn Sêëm seát, Thêìn Soáng biïín... cuâng caác võ vua coá cöng vúái nûúác, vúái dên töåc àûúåc
thêìn thaánh hoaá nhû Pö Nûgar, Pö Klong Girai, Pö Römï... Ngoaâi caác àõa àiïím töí chûác nghi lïî
cêìu àaão taåi caác cûãa biïín àaä nïu úã trïn, thò laâng Chùm Bónh Nghôa coân töí chûác lïî höåi cêìu àaão
mang tñnh phaåm vi laâng taåi àïìn thúâ Pö Bin Thör (Myä Tûúâng - Nhún Haãi - Ninh Haãi - Ninh
Thuêån) vaâ àïìn thúâ Bia Söi (Myä Tên - Nhún Haãi - Ninh Haãi).
Hiïån nay, laâng Bónh Nghôa vêîn coân duy trò nghi lïî naây haâng nùm. Lïî cêìu àaão do laâng Bónh
Nghôa töí chûác taåi àïìn thúâ Pö Bin Thör vaâ Bia Söi khöng chó thu huát sûå tham gia cuãa caác chûác sùæc
vaâ dên laâng Bónh Nghôa maâ noá coân thu huát caã chûác sùæc, nhên sô, trñ thûác Chùm Baâlamön vaâ Chùm
Baâni úã 22 laâng tham gia rêët àöng3. Àiïìu naây chûáng toã rùçng nghi lïî cêìu àaão vêîn coân laâ möåt nhu cêìu
têm linh cêìn thiïët àöëi vúái möåt böå phêån ngûúâi dên. Caác nghi lïî taåi caác cûãa biïín Myä Tên, Caâ Naá, Lêm
Ngû khöng coân thûåc hiïån nûäa nïn nghi lïî taåi àïìn thúâ Pö Bin Thör vaâ Bia Söi do laâng Bónh Nghôa
töí chûác trûúác àêy chó mang tñnh phaåm vi laâng thò giúâ àêy àaä trúã thaânh nghi lïî chung cuãa caã cöång
àöìng ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån. Àiïìu naây coân chûáng toã nghi lïî cêìu àaão àaä trúã thaânh möåt tñn
ngûúäng ùn sêu vaâo maáu thõt cuãa ngûúâi Chùm úã Ninh Thuêån, trúã thaânh möåt nhu cêìu khöng thïí thiïëu
trong àúâi söëng tinh thêìn cuãa àöìng baâo. Mùåt khaác, nghi lïî cêìu àaão khöng phaãi laâ möåt nghi lïî chûáa
àûång caác yïëu töë mï tñn, hoang àûúâng phi hiïån thûåc nhû nhiïìu ngûúâi thûúâng nghô maâ noá coân laâ möåt
yïëu töë vùn hoáa laâm cho nhiïìu ngûúâi Chùm luön nhúá àïën cöåi nguöìn, töí tiïn.

1. Nguyïîn Thanh Lúåi: Noái thïm vïì tuåc thúâ caá öng, àùng trïn website http://anthdep.edu.vn.
2. http://thapcham.com/tin-tuc.
3. Cuöåc Söëng Viïåt: Lïî cêìu àaão cuãa ngûúâi Chùm, Taåp chñ UÃy ban Dên töåc.

46♦TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØØ NHAÂN VAÊN
 Tñnh thiïng cuãa tuåc thúâ cuáng naây xuêët phaát úã yïëu töë nhên sinh, noá àûúåc böí sung trong àoá
laâ sûå linh dõ cuãa thêìn thaánh vaâ loâng àûác àöå cuãa con ngûúâi, caác neát tñnh caách naây àaä hoâa kïët, höåi
tuå vaâo thêìn Soáng, thêìn Biïín thïí hiïån trong caác truyïìn thuyïët, nghi lïî qua viïåc kïët húåp thúâ cuáng
vúái caác võ thaánh thêìn coá cöng trong taåo dûång vuä truå, thïë giúái.
Viïåc thúâ cuáng thêìn Soáng Pö Riyak, thêìn Biïín coá yá nghôa to lúán trong àúâi söëng têm linh
cuãa ngûúâi Chùm, àoá laâ biïíu hiïån cuãa nhûäng nhêån thûác, nhûäng traãi nghiïåm vúái biïín tòm àûúåc löëi
ài riïng trong sûå vûäng tin hún trûúác biïín caã.
2. Biïín trong tang tïë cuãa ngûúâi Chùm
Khöng chó coá tuåc thúâ cuáng thêìn Soáng, thêìn Biïín, dêëu êën biïín coân thïí hiïån trong caác nghi
thûác, tuåc lïå cuãa ngûúâi Chùm àïën têån sau naây ngay caã trong nghi lïî voâng àúâi cuãa con ngûúâi (chuã
yïëu laâ úã giai àoaån cuöëi cuâng cuãa àúâi ngûúâi - tang tïë).
Xeát theo quan niïåm phöìn thûåc cuãa ngûúâi Chùm thò êm dûúng lûúäng húåp nïëu trong quaá
trònh cêìu cuáng àaä coá ngoån thaáp tûúång trûng cho nuái dûúng thò phaãi coá haâo raänh tûúång trûng cho
biïín êm4. Ngûúâi Chùm cuäng coá yá niïåm vïì nghiïåp luên höìi trong cuöåc àúâi cuãa con ngûúâi, hoå cho
rùçng sûå söëng cuãa chuáng ta trïn dûúng thïë chùèng qua àoá nhû laâ "möåt chuyïën ài buön"5. Nïëu gùæn
vúái lõch sûã nghïì buön cuãa ngûúâi Chùm trûúác àêy cuäng giöëng nhû möåt chuyïën ài biïín daâi sau khi
trao àöíi, thöng thûúng vúái caác nûúác laåi trúã vïì võ trñ xuêët phaát àiïím ban àêìu coá khúãi haânh vaâ coá
kïët thuác. Vúái quan niïåm nhû thïë nïn khi möåt ngûúâi qua àúâi ngoaâi viïåc àùåt lïn giaân hoãa thiïu vúái
thêìn lûãa linh thiïng (dûúng) thò sau khi àaä hoáa thên, tro cuãa hoå phaãi àûúåc raãi xuöëng biïín (êm).
Trúã vïì vúái biïín nhû laâ möåt sûå hoâa nhêåp vúái thïë giúái tûå nhiïn trûúác àêy baãn thên hoå àaä tûâng gùæn
boá, àaä tûâng traãi qua nhûäng khoá khùn trong thïë giúái àoá.
Theo caác sûã liïåu khaác nhau, thúâi Champa, viïåc mang xûúng cöët vïì thúâ chûa coá, phaãi
mang tro boã trïn caác doâng söng, suöëi lúán nhoã: cuãa vua chuáa thò boã vaâo biïín caã, cuãa quyá töåc giaâu
coá thò boã xuöëng söng, cuãa ngûúâi dên lao àöång ngheâo thò boã trïn doâng suöëi hoùåc mûúng nûúác, ao
höì. Theo truyïìn thuyïët, tûâ thúâi vua Pö Alloah àïën Pö Klongirai (vaâo khoaãng cuöëi thïë kyãXI)
xûúng cöët vua chuáa àûúåc chön trong thaáp, coân cuãa quyá töåc thò úã lùng têím. Àöëi vúái dên lao àöång
ngheâo vêîn boã tro xuöëng nûúác. Cho àïën khi Pö Klongirai lïn ngöi, xûúng cöët dên ngheâo múái
àûúåc chön vaâo Kuát [Inrasara (1944), Vùn hoåc Chùm, khaái luêån, vùn tuyïín, Nxb. VHDT, Haâ Nöåi,
17 - 22].
Hiïån nay, ngûúâi Chùm sau khi chïët àûúåc àûa vaâo thúâ trong Kuát, nguöìn göëc cuãa tuåc naây
öng Sûã Vùn Ngoåc trong baâi viïët: Àaám ma ngûúâi Chùm Baâlamön Thuêån Haãi cho rùçng tuåc chùåt
thuã cêëp khi thiïu ngûúâi chïët laâ xuêët phaát tûâ sûå tñch Um Mûrup, con vua Rum Muk, möåt thaái tûã
àaåo Baâlamön bõ àaåo Höìi mï hoùåc phaãn böåi vua cha, sau bõ bïu àêìu laâm gûúng [Sûã Vùn Ngoåc.
Àaám ma ngûúâi Chùm Baâlamön úã Thuêån Haãi, Trong: Nhûäng vêën àïì dên töåc hoåc úã miïìn Nam
Viïåt Nam, têåp 2, quyïín 2, Ban Dên töåc - Viïån KHXH taåi Thaânh phöë Höì Chñ Minh 1978, 183].
Quan niïåm cuãa ngûúâi Chùm Baâlamön, hoå töåc naâo khöng coá nhaâ Kut seä bõ dên laâng móa
mai, chï cûúâi cho laâ khöng coá töí töng. Theo cöí thû, Kut cuãa ngûúâi Chùm Baâlamön coá 3 biïíu
tûúång chñnh vaâ choån àaá theo tiïu chuêín sau:

4. Phan Quöëc Anh (1995), Nghi lïî voâng àúâi cuãa ngûúâi Chùm Ahier úã Ninh Thuêån, Nxb. Vùn hoáa dên töåc.
5. Inrasara (1995), Vùn hoåc dên gian Chùm - tuåc ngûä - thaânh ngûä - cêu àöë, Nxb. Vùn hoáa dên töåc.

KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO KHOA HOÏC♦47

 Patuw podi - biïíu tûúång chuã trò, dên gian coân goåi laâ biïíu tûúång baâ Chuáa Xûá (Patuw Po Inû
Nûgar): Hoân àaá naây phaãi choån úã biïín, àïí thïí hiïån sûå bao dung nhû biïín caã.
Patuw likei - biïíu tûúång àaân öng, phaãi choån àaá trïn nuái, thïí hiïån "cöng cha nhû nuái Thaái
Sún".
Patuw kamei - biïíu tûúång àaân baâ, phaãi choån àaá úã söng àïí thïí hiïån "nghôa meå nhû nûúác
trong nguöìn chaãy ra"6.
Theo möåt söë trñ thûác Chùm, ngûúâi Chùm sau khi chïët àûúåc hoãa taáng vaâ 9 maãnh xûúng traán
àûúåc àûa vaâo Kuát àïí thúâ nhûäng phêìn tro coân laåi àûúåc thaã ra biïín nhû möåt sûå trúã vïì vúái thiïn
nhiïn, nguöìn cöåi. Roä raâng duâ àaä qua rêët nhiïìu sûå biïín àöíi cuãa thúâi gian thò yïëu töë biïín vêîn coân
khaá àêåm neát trong caác tuåc thúâ cuáng cuãa ngûúâi Chùm, noá liïn quan mêåt thiïët àïën àúâi söëng cuãa
con ngûúâi tûâ khi sinh ra cho àïën luác rúâi khoãi coäi àúâi.
Cho àïën hiïån nay vêîn coân möåt söë nghôa àõa cuãa ngûúâi Chùm úã ven biïín vaâ nhûäng ngûúâi
trong doâng hoå túái àêy àïí thùm viïëng, toã loâng thûúng nhúá vïì nhûäng ngûúâi trong doâng töåc cuãa mònh.
3. Biïín trong hoáa thên cuãa meå xûá súã Po Inû Nûgar
Theo baâi haát ca ngúåi taåi lïî cuáng úã lùng Pö Inû Nagar thò "Thêìn coá tïn laâ Pö Yan Inû Nugar
Taha, nûä thêìn vô àaåi cuãa xûá súã. Thêìn coân coá tïn nûäa laâ Muk Juk (Baâ àen), laâ Patao Kumêy (Chuáa
tïí cuãa phuå nûä). Thêìn sinh ra tûâ mêy vaâ boåt biïín. Thêìn coá 97 ngûúâi chöìng, maâ nöíi tiïëng nhêët laâ
Pö Yan Amû (Ngaâi thêìn Cha). Thêìn sinh ra 38 cö con gaái, trong àoá coá nhûäng cö con gaái nöíi tiïëng
nhû: Pö Nûga, Jaåraå, Pö Bia Tikuk, Pö Jaåraå Nai Aneáthú (Baâ Jaåraå Naâng Nhoã), Pö Sah Anethú vaâ
Pö Nûgar Gahúlêu (Baâ xûá Trêìm)". Phña nam nhaâ öng baâ giaâ coá möåt con söng lúán chaãy ra biïín.
Ngaây ngaây, naâng Mûjûk thûúâng ra söng tùæm. Möåt höm naâng thêëy möåt cêy trêìm hûúng lúán àöå
möåt öm, daâi chûâng ba saãi àang lêåp lúâ tröi theo doâng söng. Naâng liïìn baám vaâo cêy trêìm àïí têåp
búi, àöåt nhiïn, möåt ngoån soáng lúán êåp túái, keáo cêy trêìm cuâng naâng ra biïín. Taåi möåt xûá noå, dên
chuáng àang laâm ùn yïn öín, böîng dûng bõ haån haán liïn miïn, àöìng ruöång trúã nïn khö cùçn, xoám
laâng tiïu àiïìu. Nhaâ vua vaâ triïìu àònh cho lêåp àïìn cêìu mûa, nhûng vêîn khöng coá mûa. Caác nhaâ
thöng thaái cuäng àaânh boá tay, khöng hiïíu vò sao maâ suöët baãy nùm trúâi haån haán liïn miïn nhû vêåy.
Böîng coá möåt àaåo sô têu vúái vua rùçng ngoaâi cûãa biïín coá möåt cêy trêìm hûúng tûâ phûúng xa daåt
vaâo, muöën hïët haån thò phaãi vúát cêy trêìm hûúng àoá lïn. Lêåp tûác, caã ngaân ngûúâi àûúåc goåi ra cûãa
biïín, nhûng hoå khöng taâi naâo keáo àûúåc cêy trêìm hûúng lïn. Chuyïån cêy trêìm kyâ laå loåt àïën tai
thaái tûã. Chaâng túái búâ biïín vaâ thûã keáo cêy trêìm lïn. Laå thay, cêy trêìm trúã nïn nheå böîng, vaâ chaâng
vaác cêy trêìm vïì cung. Tûâ khi cêy trêìm àûúåc vúát lïn thò mûa thuêån, gioá hoâa, nhên dên no àuã.
Nhûng thaái tûã thò laåi àöí bïånh, quïn ùn, mêët nguã. Àïm àïën, chaâng ra ngöìi caånh cêy trêìm, vaâ lêåp
tûác tûâ trong cêy trêìm phaát ra tiïëng keân, tiïëng saáo du dûúng. Àûúåc tin naâng Mûjûk àaä boã vïì quï
cuä vaâ laâm vua núi êëy, hoaâng tûã vö cuâng tûác giêån vaâ quyïët àõnh cuâng hai con ài goåi naâng vïì. Höm
àoá, nhòn thêëy möåt chiïëc thuyïìn laå tiïën vaâo cûãa biïín Nha Trang, naâng Mûjûk biïët ngay laâ ngûúâi
chöìng taân baåo cuãa mònh àaä àïën. Lêåp tûác, naâng laâm cho giöng töë nöíi lïn, nhêën chòm chiïëc thuyïìn
xuöëng àaáy biïín. Hoaâng tûã vaâ hai ngûúâi con biïën thaânh ba taãng àaá. Ngaây nay, taåi cûãa biïín Nha
Trang vêîn coân dêëu vïët cuãa nhuäng taãng àaá àoá7.

6. http://dhdulich2dhvhtp.blogtiengviet.net.
7. http://saigontoserco.com.

48♦TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØØ NHAÂN VAÊN
 Võ nûä thêìn khi xuêët hiïån trong truyïìn thuyïët cuãa ngûúâi Chùm, baâ laâ hiïån thên cuãa biïín. Baâ
àûúåc sinh ra tûâ mêy trúâi vaâ boåt biïín (sûå kïët húåp cuãa vuä truå) àöi khi ngûúâi ta tòm thêëy möåt söë
truyïìn thuyïët khaác nhau vïì baâ coá thïí baâ laâ con gaái cuãa hai öng baâ ngheâo hoáa thên vaâo khuác göî
trêìm hûúng vaâ tröi vïì biïín caã, ngûúåc lïn biïín bùæc gùåp hoaâng tûã Trung Hoa kïët hön röìi quay laåi
vïì xûá súã cuãa ngûúâi Chùm úã laåi àoá daåy dên laâng caây cêëy, daåy chûä... duâ àûúåc kïí theo caách naâo ài
nûäa thò têët caã àïìu coá nhûäng yïëu töë chung liïn quan àïën biïín trong àoá. Tûâ sûå tñch trïn àïí lyá giaãi
cho àïìn thaáp PöNagar khöng chó àêìy huyïìn tñch maâ coân laâ möåt trong nhûäng töíng thïí kiïën truác
vaâo loaåi lúán nhêët cuãa vûúng quöëc Champa xûa. Toaân böå khu àïìn Pö Nagar nùçm trïn àöìi Cuâ Lao,
hûúáng mùåt vïì phña biïín, hûúáng vïì phña Àöng, chïëch Bùæc 7 àöå vaâ coá caã 3 têìng kiïën truác. ÚÃ têìng
trïn cuâng laâ hai daäy thaáp, xung quanh coá tûúâng bao (hiïån chó coân dêëu tñch tûúâng xûa úã meá têy vaâ
nam). Daäy thaáp thûá nhêët, tûâ Bùæc xuöëng Nam, göìm ngöi thaáp chñnh (theo truyïìn thuyïët laâ thaáp
thúâ thaái tûã Bùæc Haãi), ngöi miïëu nhoã (núi thúâ öng baâ tröìng dûa).
Ngûúâi Chùm rêët tön thúâ võ nûä thêìn naây, baâ àûúåc coi laâ meå sinh ra vaån vêåt muön loaâi, laâ
ngûúâi baão höå cho cû dên Chùm. Baâ laâ möåt phêìn cuãa biïín nïn trong caác nghi thûác cuáng tïë dên
gian àïìu gùæn liïìn vúái vùn hoáa biïín bïn caånh vùn hoáa nöng nghiïåp. Trong caác nghi thûác cuáng
thaáp, ngûúâi Chùm vêîn thûúâng hay sûã duång caác vêåt cuáng àûúåc lêëy tûâ biïín nhû: muöëi, caá sûã duång
caác àiïåu muáa vïì biïín àïí dêng lïn caác võ thêìn linh vaâ thêåm chñ coân coá möåt söë kiïng cûä trong viïåc
àùåt tïn doâng hoå coá liïn quan àïën biïín. Quan niïåm vïì biïín àûúåc thïí hiïån rêët roä trong sûå phên biïåt
giûäa Chùm "doâng nuái" thúâ thêìn Atúw chok vaâ Chùm "doâng biïín" thúâ thêìn Atúw tathik8. Do sûå
phên biïåt naây nïn trong caác lïî höåi, nghi lïî Rija cuãa ngûúâi Chùm "doâng biïín" lúán hún vaâ phûác taåp
hún rêët nhiïìu so vúái ngûúâi Chùm "doâng nuái".
Trong quaá trònh khai phaá vaâ sinh töìn nïn ngûúâi Chùm coá nhiïìu gùæn boá vúái biïín, vò thïë
hònh tûúång ngûúâi meå xûá súã mang dêëu êën cuãa biïín laâ àiïìu dïî hiïíu. Tuy nhiïn, chuáng ta cuäng cêìn
coá möåt vaâi sûå lyá giaãi nhoã cho hònh thûác thúâ cuáng naây, nïëu àùåt trong xaä höåi Chùm xûa khi con
ngûúâi chûa biïët àïën khoa hoåc nhûng laåi muöën giaãi thñch àûúåc sûå xuêët hiïån cuãa mònh vaâ vaån vêåt
thò phaãi gaán cho möåt lûåc lûúång siïu nhiïn naâo àoá àaä sinh ra thïë giúái vaâ con ngûúâi. Vúái hònh
tûúång ngûúâi meå PoInû Nûga cho thêëy xaä höåi Chùm tûâ xûa àaä àïì cao vai troâ cuãa ngûúâi phuå nûä
trong neát vùn hoáa phöìn thûåc cuãa khu vûåc Àöng Nam AÁ noái chung vaâ ngûúâi Chùm noái riïng.
Nhûng caái khaác biïåt úã àêy chñnh laâ chïë àöå mêîu hïå trong àúâi söëng cöång àöìng cû dên
Chùm, do vêåy ngûúâi phuå nûä coá vai troâ rêët quan troång vaâ baâ meå xûá súã àaä ra àúâi. Àöëi vúái ngûúâi
Chùm, meå chñnh laâ ngûúâi che chúã vaâ baão vïå cho cuöåc söëng cuãa hoå, coá leä vò lyá do naây nïn khi
thêìn tûúång hoáa hònh tûúång ngûúâi phuå nûä gùæn liïìn vúái nghïì biïín ngûúâi Chùm àaä àïí cho nguöìn
göëc xuêët thên cuãa baâ tûâ biïín caã.
Vò sûå linh thiïng cuãa võ nûä thêìn naây nïn baâ trúã thaânh ngûúâi baão trúå cho àúâi söëng cuãa cû
dên ngû nghiïåp, trong möîi lêìn ra khúi hay möîi chuyïën ài buön hoå àïìu cêìu nguyïån àïën sûå linh
ûáng cuãa baâ nhû möåt giaãi phaáp tinh thêìn àïí con ngûúâi thêëy vûäng tin hún. Sau naây, khi ngûúâi Viïåt
tiïëp nhêån hònh tûúång ngûúâi phuå nûä trong vùn hoáa Chùm, baâ àaä biïën thaânh thuãy long thêìn baão höå
cho ngûúâi ài biïín vaâ àïìn thúâ cuãa baâ thûúâng àûúåc àùåt taåi caác cûãa söng, cûãa biïín.
Viïåc thúâ cuáng meå xûá súã cuäng lyá giaãi cho bûúác chuyïín trong nhêån thûác têm linh cuãa ngûúâi

8. Phan Quöëc Anh (1995), Nghi lïî voâng àúâi cuãa ngûúâi Chùm Ahier úã Ninh Thuêån, Nxb. Vùn hoáa dên töåc.

KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO KHOA HOÏC♦49

Chùm tûâ viïåc tön thúâ caác hònh tûúång cuãa thïë giúái siïu nhiïn cho àïën viïåc thúâ cuáng möåt hònh
tûúång àûúåc cuå thïí hoáa laâ ngûúâi phuå nûä coá tïn tuöíi, nguöìn göëc. Àoá chñnh laâ sûå kïët húåp hïët thaãy
caác yïëu töë vöën töìn taåi trong vuä truå naây, laâ sûå kïët húåp êm dûúng haâi hoâa, sûå chuyïín biïën trong thúâ
tûå tûâ àa thêìn àïën àöåc thêìn laâm nïn neát vùn hoáa riïng cuãa cû dên Chùm xûa vaâ nay.
Kïët luêån
Tuåc thúâ cuáng nhûäng hiïån thên mang yïëu töë cuãa biïín trong àúâi söëng ngûúâi Chùm coá yá
nghôa to lúán. Lïî laâ dõp thïí hiïån yá nghôa phuång tûå vaâ trúã thaânh möåt sinh hoaåt vùn hoáa tñn ngûúäng
cöång àöìng, coá sûác lan toãa röång raäi, taåo nïn möåt caãm nhêån chung vïì loâng biïët ún àöëi vúái cöng àûác
cuãa caác võ thêìn, àoá laâ loâng biïët ún àöëi vúái nhûäng võ thêìn baão trúå trong cuöåc söëng cuãa hoå. Thïë giúái
cuãa àúâi söëng têm linh giuáp con ngûúâi vûäng tin hún trong cuöåc söëng, cöng viïåc vaâ cuäng àïí giaãi
toãa nhûäng lo êu trong tinh thêìn.
Thïí hiïån neát vùn hoáa truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa ngûúâi Chùm trong viïåc nhêån thûác vïì sûå taåo
lêåp vuä truå cuäng nhû sûå thêìn thaánh hoáa trong nhûäng hoaåt àöång liïn quan àïën biïín vaâ sau naây trúã
thaânh nhûäng yïëu töë mang tñnh cöång àöìng. Phaãn aãnh cuöåc söëng möåt thúâi àaä tûâng gùæn boá thên thiïët
vúái nghïì biïín, nhûäng cuöåc haânh trònh daâi trïn biïín maâ nay khöng coân nûäa.
Viïåc thúâ cuáng liïn quan àïën biïín coân thïí hiïån yá thûác giûä gòn vaâ phaát huy caác giaá trõ vùn
hoáa, trong àoá coá yá thûác coi troång thiïn nhiïn, coi troång nhûäng con vêåt thiïng hûäu ñch cho mònh
vaâ lõch sûã nguöìn cöåi cuãa dên töåc mònh. Traãi qua möåt thúâi kyâ lõch sûã lêu daâi vúái rêët nhiïìu nhûäng
biïën àöíi trong àúâi söëng vùn hoáa Chùm. Ngûúâi Chùm àaä ñt coân sûå gùæn boá vúái biïín nhû xûa nhûng
khöng vò thïë maâ nhûäng dêëu êën vïì biïín bõ mêët ài maâ cho àïën têån ngaây nay, biïín vêîn coân àïí laåi
möåt dêëu êën àêåm neát trong nïìn vùn hoáa Chùm.
Biïín trúã thaânh möåt phêìn trong àúâi söëng têm linh ngûúâi Chùm bao thïë hïå. Coá thïí noái àêy
laâ möåt neát vùn hoáa àùåc sùæc cuãa ngûúâi Chùm, dêëu êën biïín coân àûúåc lûu giûä nhû minh chûáng cho
möåt thúâi kyâ lõch sûã cuãa dên töåc Chùm. Möåt dên töåc àaä tûâng söëng ven biïín vaâ coá nhûäng giai àoaån
dên töåc naây nöíi danh vúái nghïì biïín. Tuåc thúâ cuáng vïì biïín cuãa ngûúâi Chùm àaä laâm nïn sûå giao
lûu vùn hoáa thuá võ giûäa ngûúâi Chùm vaâ ngûúâi Viïåt, taåo dêëu êën vùn hoáa àùåc trûng trong nïìn vùn
hoáa Viïåt Nam.

TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO

1. Inrasara (1994), Vùn hoåc Chùm, khaái luêån, vùn tuyïín, Nxb. Vùn hoáa Dên töåc.
2. Lï Àònh Phuång (2007), Vùn hoáa Chùm Pa úã Thûâa Thiïn Huïë, Nxb. Vùn hoáa thöng tin vaâ Viïån Vùn hoáa.
3. Ngö Àûác Thõnh (chuã biïn) (2000), Vùn hoáa dên gian laâng ven biïín, Nxb. Vùn hoáa Dên töåc.
4. Ngö Àûác Thõnh (2001), Nhêån thûác vïì Àaåo Mêîu vaâ möåt söë hònh thûác Shaman cuãa caác dên töåc nûúác ta, Thöng
baáo khoa hoåc söë 3, Viïån Nghiïn cûáu Vùn hoáa nghïå thuêåt.
5. Ngö Àûác Thõnh (2007), Vïì tñn ngûúäng lïî höåi cöí truyïìn, Nxb. Vùn hoáa Thöng tin.
6. Ngö Vùn Doanh (2009), Vùn hoáa cöí Chùm Pa, Nxb. Vùn hoáa Dên töåc.
7. Nguyïîn Hûäu Thöng (2001), Tñn ngûúäng thúâ mêîu úã miïìn Trung Viïåt Nam, Nxb. Thuêån Hoáa.
8. Nguyïîn Xuên Hûúng (2009), Tñn ngûúäng cû dên ven biïín Quaãng Nam Àaâ Nùéng, Nxb. Tûâ àiïín baách khoa vaâ
Viïån Vùn hoáa Haâ Nöåi.
9. Phan Quöëc Anh (2006), Nghi lïî voâng àúâi cuãa ngûúâi chùm Ahier úã Ninh Thuêån, Nxb. Vùn hoáa Dên töåc.
10. Phan Xuên Biïn, Phan An, Phan Vùn Döëp (1991), Vùn hoáa Chùm, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi.
11. Sûã Vùn Ngoåc (1978), Àaám ma ngûúâi Chùm Baâlamön úã Thuêån Haãi, In trong: Nhûäng vêën àïì dên töåc hoåc úã miïìn
Nam Viïåt Nam, têåp 2, quyïín 2, Ban dên töåc - Viïån KHXH taåi TP.HCM.
12. Viïån Àöng Nam AÁ (1996), Biïín vúái ngûúâi Viïåt cöí, Nxb. Vùn hoáa Thöng tin.

50♦TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØØ NHAÂN VAÊN
SUMMARY

Marine Symbolism in Worship Traditions

of the Cham People
. Bui Thi Thuy, B.A.

Studying the symbolism of the sea in the worship of the Cham people helps us
understand more about their culture and behavior toward the sea, despite the fact
that most of them have no connection with the sea as in the past.
This report surveys and analyzes some superstitions familiar to the Cham people
in their cultural behavior toward the sea, such as that in their funeral customs and
in their worship of the gods of the waves, the sea, and the nymph. In the actual
surveying process the author exchanged information with the Cham, in addition to
applying cultural theories and historical researching to develop this report.
Through the author's survey of some of the religious customs of the Cham people
in Ninh Thuan Province, the author ascertained and thus brings out a basic
understanding of the characteristics of marine symbolism in Cham culture.
This subject was researched using the trans-culture system method, an actual
surveying process, and exchange with Cham intelligencia, as well as applied culture
theories and historical research in order to develop this report.

KYÛ YEÁU HOÄI THAÛO KHOA HOÏC♦51