BAÛN THAÛO VAÁN ÑAÙP

Nguyeân taùc: Ñöôøng Toân Haûi

Caûm Töôûng
Trung thu-Aát Söûu

Söûu laø con Traâu maäp maïp, ñaàu ñuoâi

caân baèng, 4 chaân vöõng chaûi vaø cöùng
maïnh. Aát laø troâi chaûy khoâng khuaát khuùc
quanh co.
Trung thu giöõa muøa thu naêm Aát Söûu,
gioù maùt traêng thanh, khí trôøi trong saùng.
Toâi ñang ngoài ñoïc saùch taïi thö phoøng.
Haân haïnh ñöôïc cuï Nguyeãn Taán Ñöùc
tôùi chôi. Cuï vôùi toâi laø ñoàng canh 84 tuoåi,
caùi tuoåi Nhaâm Daàn. Daàn laø con Hoå, chöõ
Nhaâm ñoïc laø chöõ Vöông. Nhö vaäy cuï
Nguyeãn Taán Ñöùc vôùi Ñònh Ninh naøy ñeàu
laø Hoå vöông. Hoå vöông chuyeân ñem y ñöùc
cuûa mình tröø taø quyõ vaø saùt ma quaùi cho
nhöõng ai bò aùm aûnh. Hoå vöông khoâng
phaûi laø maõnh thuù moi bao, moùc tuùi cuûa
nhöõng ngöôøi beänh.
Nho Y trong ñaúng caáp Y nghieäp coù 7
baäc: Thaùnh y, Nho y, Minh y, Theá y, Ñöùc y,
Tieân y, Thieàn y. Nho y ñöùng haøng thöù hai
trong y nghieäp, vì y xuaát nho.
Y coù nho, veà vaên hoïc thaáu hieãu nghóa
thaâm uyeân, veà ñaïo haïnh coù ñöùc baùc aùi
thöông ngöôøi beänh. Ñoù laø chöùc nghieäp
cuûa nhöõng nhaø nho y vaø cuõng chung cho
taát caû nhöõng ngöôøi haønh y.
Toâi haân haïnh ñöôïc cuï trao cho quyeån
Baûn Thaûo Vaán Ñaùp cuûa Trung Taây hoái
thoâng y thö baèng Haùn töï maø cuï ñaõ dòch
ra Vieät ngöõ. Cuï laø dòch giaû, cuï noùi toâi
vieát lôøi giôùi thieäu. Toâi khoâng daùm, toâi
chæ coù ñoâi lôøi caûm töôûng.
Baûn thaûo: Baûn thaûo chæ laø goác reã
cuûa nhöõng loaøi caây coû, nhöng trong Y
giôùi ñoïc hai chöõ “ Baûn thaûo ” bieát ngay
laø noùi veà döôïc tính cuûa taát caû caùc loaïi
caây coû, caønh laù goác reã, boâng traùi voû
nhaân, goïi laø “ Baûn thaûo döôïc tính ” .
Nhöng Baûn thaûo naøy khoâng noùi tính chaát
khí vò cuûa töøng vò thuoác. Maø coù ñaëc
ñieåm: Baûn thaûo naøy xuaát baûn töø Trung
Taây hoái thoâng töùc laø Baûn thaûo naøy ñaõ
ñi vaøo ñoàng nhaát khoa hoïc. Khoa hoïc hieän
ñaïi vaø khoa hoïc coå truyeàn hôïp hoaù giao
löu ñeå ñi ñeán hieäu naêng chính xaùc saâu xa
vaø môùi meû. Baûn thaûo naøy phaân bieän:
Döôïc vò: chua, ñaéng, ngoït, cay, maën vaø laït.
Döôïc khí: oân, löông, nhieät, haøn vaø bình.
Hoaø hôïp vôùi: 5 muøa: Xuaân, haï, tröôûng
haï, thu,ñoâng. 5 khí hoaù: sinh, tröôûng, hoaù,
thaâu, taøng. 5 phöông: ñoâng, nam, trung, taây,
baéc.
Taát caû suy dieãn trong: 2 khí: aâm, döông. 5
haønh: moäc hoaû thoå kim thuyû maø thoâng
ñaït. Ñieàu ñoù caùc saùch ñaõ daïy ñuû nhöng
ôû ñaây coù nhöõng yù nghóa dò bieät hôn, ñaëc
saéc hôn. Laïi ñaët thaønh caâu hoûi, caâu ñaùp
ñeå ñi saâu vaøo taâm tö cho deã nhôù, deã
hieãu. Chuùng ta ñaët caâu hoûi roài töï mình
ñaùp xem coù ñuùng khoâng? Roài haõy ñoïc
caâu ñaùp cuûa baûn chính. Chuùng ta neân theo
ñaây maø ñaët caâu hoûi khaùc roài ñaùp cho
mau tieán. Keû vieát naøy ñoïc xong cuõng
phaùt theâm cho mình veà “ Y lyù, Döôïc lyù ”
khaù nhieàu. Thaät boå ích vaäy ! Laõo y Ñònh
Ninh Leâ Ñöùc Thieáp Uyû vieân ban chaáp
haønh trung öông hoäi Y hoïc daân toäc Vieät
Nam. Chuû tòch thaønh hoäi Y hoïc daân toäc
TP Hoà Chí Minh.
Lôøi noùi ñaàu Toâi töø khi ñi chôi ôû Quaûng
Ñoâng, ñöôïc gaëp oâng Tröông Baù Loâng,
ngöôøi thieân tö saùng suoát nhaïy beùn thoâng
hieåu vaên sö, löu taâm theá söï, maø khoâng
hoïc taäp theo loái khoa cöû, thaät laø ngöôøi
hieåu roõ söï lyù. Thaân phuï oâng laø Maïc
Vieân, töøng ñöôïc Tröông Höông Suùy tieán
cöû vaøo laøm vieäc chính tr, thöôøng lao taâm
neân sinh chöùng soát. Baù Long cho laø boån
phaän laøm con phaûi bieát laøm thuoác, hieåu
saùch thuoá. Caùch ñaây baûy naêm, vaøo muøa
xuaân thaân phuï oâng bò caûm beänh thôøi
chöùng coù veû nguy hieåm, caùc thaày thuoác
khoâng chöõa noåi, Baù Long heát söùc cöùu
chöõa, beøn ñöôïc an toaøn. OÂng noåi tieáng
moät thôøi laø thaày thuoác gioûi trong caû
nöôùc, caøng theâm löu taâm veà y lyù. Tình
côø gaëp toâ, oâng môøi ôû laïi giaûng daïy.
OÂâng noùi raèng caùc thöù trung taây y thö
maø toâi ñaõ soaïn ñaõ roõ raøng veà beänh
nguyeân trò phaùp chæ coøn thieáu Baûn Thaûo.
Toâi noùi:Trong phaàn bieân soaïn, toâi ñaõ
nguï yù noùi veà döôïc taùnh. Vaõ laïi Baûn
Thaûo in nhieàu laàn, ñaày ñuû roài, khoûi laøm
laïi thieâm phieàn. Baù Long noùi: Khoâng
phaûi theá. Baûn Thaûo cuûa caùc nhaø, khen
ngôïi phoâ tröông nhieáu vò thuoác chöõa ñöôïc
traêm beänh, maø khi ñem ra öùng duïng thì
khoâng trò ñöôïc moät beänh naøo, coøn chuù
giaûi quaù meânh moâng. Hoaëc laø duïng yù
caàu tinh laïi rôi vaøo choå sai laïc, cho neân
muoán noùi cao x, khoù thu hieäu quaû, vaû laïi
lôøi trình baøy trong ñoù thöôøng sai laàm ñoái
vôùi caùc saùch Thaàn Noâng, Hoaøng Ñeá,
Troïng Caûnh. Neáu khoâng gia coâng hieäu
chính, e raèng yù chí cuûa coå thaùnh khoâng
saùng toû ra ngoaøi thieân haï ñöôïc. Gaàn ñaây
Taây y khi giaûi thích veà thuoác thöôøng coâng
kích choå sai laàm Trung y, maø thaày thuoác
Trung y khoâng giaûi ñaùp lôøi phaùt ngoân
cuûa ngöôøi phöông Taây, khieán cho taây y
gaây teä haïi caøng nhieàu. caùi haïi cuûa Baûn
Thaûo to laém ñaâu phaûi nhoû! töø ñôøi Taán
ñôøi Ñöôøng veà sau, Baûn Thaûo xuaát hieän
raát nhieàu, Cöông Muïc laø toät böïc, laøm
ngöôøi ta môø caû maét. Naêm ba nhaø coá söùc
ñaøo saâu nghóa lyù trôõ neân môø toái. Töø
Linh Thai gioûi hôn heát trong moät thôøi, lôøi
cuûa oâng raát phuø hôïp vôùi yù chæ cuûa Noäi
Kinh. Tieác raèng luùc aáy khoâng coù thuyeát
cuûa ngöôøi taây phöông, chöa coù theå ñoái
chöùng ñeå chuù giaûi Baûn Kinh. Nay Tieân
Sinh hoïc roäng Taây y, tham hôïp vôùi saùch
Hoaøng Ñeá, Thaàn Noâng, Troïng Caûnh ñeå
baøy toû nhöõng choã khoâng ñuùng ñaén ôû
trong caùc saùch ñoù. Neáu khoâng ñem Baûn
Thaûo ra maø phaùt huy, thì coøn ai cöùu ñöôïc
caùi teä haïi aáy? Tuy vaät saûn phöông Taây
coù khaùc, vaø caùc thöù thuoác taân cheá
khoâng theå keå xieát, nhöng ñöa ra nghóa lyù
chính ñaùng, noùi ít hieåu nhieàu, thì cöù theo
ñoù maø choïn löïa. Khoâng luaän laø thuoác
Trung y, taây y. Maét thaáy, mieäng nieám
nhaân ñoù suy ra bieát ñöôïc, tính ñöôïc. Mong
ñöøng giöõ bí maät maø khoâng coâng boá. Chæ
coù Tieân Sinh noùi roõ ra ñöôïc ñeå daïy toâi.
Toâi cho lôøi noùi ñoù caïn heát tình yù. Nhaân
cuoäc vaán ñaùp maø laøm thaønh saùch naøy.
Taïi Thuïc Thieân baønh, thaùng Troïng Xuaân
naêm Quí Tî Ñöôøng Toân Haûi, töï Dung
Xuyeân, traàn thuaät.
4 BAÛN THAÛO VAÁN ÑAÙP Quyeån
thöôïng
1. Hoûi : Thuoác laø caùc thöù saâu boï, ñaát,
ñaù, coû, caây, reã, voû, ñoái vôùi ngöôøi laø
khaùc loaøi maø trò ñöôïc beänh cuûa ngöôøi,
taïi sao vaäy ? .
Ñaùp : T rôøi ñaát chæ laø hai khí aâm döông
löu haønh maø thaønh nguõ vaän (Kim, Moäc,
Thuyû, Hoaû, Thoå), ñoái ñaõi nhau maø laøm
ra luïc khí (Phong Haøn = Thöû Thaáp = Taùo =
Hoaû). Ngöôøi sinh ra goác ôû trôøi, gaàn vôùi
ñaát, töùc laø chòu nguõ vaän luïc khí cuûa trôøi
ñaát chi phoái ñeå sinh nguõ taïng luïc phuû.
Tuy vôùi ngöôøi khaùc nhau, nhöng khoâng
beân naøo laø khoâng thuï khí cuûa trôøi ñaát
ñeå sinh ra. Ñaët bieät laø vaät thieân veà moät
khí maø ngöôøi thì ñöôïc troïn veïn khí cuûa
trôøi ñaát. Ví nhö, khí trong nhaân theå, hôn
keùm nhau thì sinh ra beänh taät, neân phaûi
möôïn döôïc vaät thieân veà moät khí, ñeå ñieàu
hoaø söï hôn keùm trong nhaân theå, khieán cho
trôû laïi hoaø bình thì heát beänh. Vì möôïn
AÂm Döông ôû döôïc vaät ñeå bieán hoaù AÂm
Döông ôû Nhaân thaân, cho neân Thaàn Noâng
duøng thuoác ñeå trò beänh.
2. Hoûi : Thaàn Noâng nieám thuoác, laáy nguõ
vaän luïc khí cuûa trôøi ñaát , phoái vôùi luïc
phuû nguõ taïng cuûa ngöôøi, phaân bieät tính
vò, ñeå trò traêm beänh, coù theå noùi roõ raøng
tính vò. Gaàn ñaây phöông phaùp Taây y, hoaøn
toaøn döïa vaøo moå xeû xem xeùt, noùi ngöôøi
xöa ôû trung Quoác chöa thaáy taïng phuû,
phoái hôïp chuyeän khoâng coù, khoâng ñuû
baèng côù, phaûi vaäy chaêng?. Ñaùp : Khoâng
phaûi nhö vaäy. Ngöoøi Taây phöông môùi
saùng laäp pheùp laøm thuoác cho neân phaûi
moå xeû môùi bieát taïng phuû. Caùc vò thaùnh
y xöa ôû Trung Quoác ñònh ra danh muïc nguõ
taïng luïc phuû, roõ raøng saùng suoát, ngaøy
nay caàn gì duøng pheùp moå xeû laïi nöõa. Xöa
Thaàn Noâng saùng laäp y döôïc, hoaëc ñaõ moã
xeû xem xeùt, hoaëc Thaùnh Nhaân thaáy roõ
raøng taïng phuû, khoâng caàn phaûi baøn.
Nhöng ñònh ra danh muïc nguõ taïng luïc phuû,
maø coù vaät thaät, chöa thaáy taïng phuû
khoâng laøm ñöôïc nhö vaäy. Sao noùi raèng
thaùnh nhaân xöa chöa thaáy taïng phuû?. Linh
Khu Kinh noùi : “ nguõ taïng luïc phuû, coù theå
moå xeû maø xem ” . Theo lôøi kinh aáy, thì
bieát thaùnh xöa ñaõ moã xeû xem xeùt roài.
Vaû chaêng ngöôøi phöông taây moå xeû xem
xeùt chæ bieát töøng lôùp, maø khoâng bieát
kinh, maïch, chæ bieát hình tích, maø khoâng
bieát khí hoaù. Ñoái vôùi Trung y gaàn ñaây,
trao qua ñoåi laïi coù choã öu choã khuyeát.
Neáu so vôùi baûn Noäi Kinh cuûa thaùnh xöa,
thì Taây y thua xa vaäy. 3. Hoûi : Ngöôøi
Phöông taây noùi raèng hoï duøng thuoác caên
cöù thí nghieäm. ôû Trung Quoác chæ phaân khí
vò ñeå phoái vôùi nguõ taïng, chöa ñöôïc thí
nghieäm, khoâng baèng phöông phaùp cuûa taây
y. Coù phaûi nhö vaäy khoâng? Ñaùp :ÔÛ
Trung Quoác traûi qua Thaàn Noâng neám
thuoác ñònh ra hình saéc khí vò, chuû trò taïng
phuû baùch beänh, khoâng sai moät maûy may.
Noùi raèng neám thuoác töùc laø thí nghieäm.
Traûi qua söï xaùc ñònh cuûa caùc baäc thaùnh
nhaân ñaõ roõ raøng roài. Ñaâu phaûi ñôïi ñeán
ngaøy nay môùi noùi ñeán thí nghieäm.

4. Hoûi : Pheùp xaùc ñònh thuoác, laáy hình

saéc khí vò, phaân bieät nguõ haønh, phoái hôïp
vôùi taïng phuû, chuû trò baùch beänh, thaät laø
ñaàu moái cuûa döôïc lyù. Hình vôùi Lyù phaûi
töông caûm. Laïi coù khi khoâng luaän theo
hình, saéc, khí, vò, ví nhö : hoã phaùch huùt haït
caûi, ñaù nam chaâm huùt kim, Döông khôûi
thaïch bay leân ñöôïc, raén sôï rít, rít sôï coùc,
coùc sôï raén, khieáp sôï laãn nhau, ñieàu
khoâng theo hình saéc khí vò, taïi sao ?. Ñaùp :
Ñ où laø laáy tính ñeå trò, xeùt ñònh thuoác theo
hình saéc, khí, vò, chính laø ñeå xeùt tính. Neáu
bieát roõ tính, thì caùi lyù veà hình, saéc, khí, vò
ñaõ bao goàm trong ñoù roài. Cho neân xeùt
ñònh thuoác, tröôùc heát phaûi xeùt ñònh tính.
Nhö ñaù Nam Chaâm laâu ngaøy thì hoaù
thaønh, saét töùc laø meï cuûa saét. Huùt kim
loaïi ñöôïc vì cuøng moät khí thì tìm nhau
(ñoàng khí töông caàu), con ñeán vôùi meï. Laáy
tính döôïc maø baøn, ñaù thuoäc kim, maø saét
thuoäc thuyû. Ñaù Nam Chaâm goàm caû tính
cuûa Kim Thuyû maø quy vaøo thaän. Cho neân
veà chuû trò vaøo ñöôïc trong Thaän, huùt ñöôïc
khí cuûa pheá kim ñeå veà coäi. HOÃ PHAÙCH
laø nhöïa thoâng vaøo ñaát maø hoaù ra. Caây
Thoâng laø Döông thì nhöïa noù cuõng laø
Döông, tính hay nhôùt dính. Laâu ngaøy hoùa
thaønh tính dính huùt ñoâng ñaëc, vì chaát
nöôùc ñaëc cöùng ôû ngoaøi, phaàn Döông
lieãmvaøo ôû trong, chaø saùt thì sinh nhieät,
Döông khí phaùt ra ôû, ngoaøi, maø baûn theå
laø dính huùt, cho neân gaëp hoät caûi thì
huùt;ngöøng chaø saùt thì laïnh, Döông khí laïi
voâ trong, maø tính thì thu huùt, cho neân gaëp
hoät caûi thì huùt. Hoàn cuûa con ngöôøi laø
Döông, chöùa trong aâm phaän cuûa Can
Huyeát, ñoái vôùi Döông khí cuûa Hoã Phaùch,
chöùa trong aâm phaùch chaüng khaùc nhau.
Cho neân HOÃ PHAÙCH coù coâng naêng an
hoàn, ñònh phaùch. Hoaù hoïc phöông Taây
noùi raèng ñaù nam chaâm vaø Hoã Phaùch
beân trong coù ñieän khí, cho neân huùt ñöôïc
laø do ñieän löïc, coù ñieän aâm, coù ñieän
döông. Heã moät vaät coù ñieän döông gaëp
moät vaät coù ñieän aâmthì huùt nhau. Vaät coù
ñieän aâm gaëp vaät coù ñieän döông thì huùt
nhau. Neáu vaät coù ñieän aâm gaëp vaät coù
ñieän aâm thì ñaåy nhau, vaät coù ñieän döông
gaëp vaät coù ñieän döông thì ñaåy nhau. Baøn
raát kyõ. Hoã phaùch huùt ñöôïc haït caûi maø
khoâng huùt ñöôïc saét; ñaù nam chaâm huùt
saét maø khoâng huùt haït caûi vì ñieän löïc
khoâng ñoàng. Ngöôøi phöông Taây ñôn ñoäc
laáy khí luaän, khoâng nhö Trung Quoác laáy
caû chaát luaän, thì lyù raát roõ raøng. Chaát
cuûa ñaù nam chaâm laø saét, cho neân ñoàng
loaïi theo

nhau maø huùt saét.Hoã phaùch coù chaát nhôùt

dính, cho neân huùt haït caûi. Xeùt ñònh tính
döôïc, caàn xeùt ñònh caû Theå vaø Duïng.
DÖÔNG KHÔÛI THAÏCH sinh ôû trong hang
nuùi THAÙI DÖÔNG laø goác cuûa Vaân maãu
Thaïch. Nuùi naøy muøa ñoâng khoâng coù
tuyeát, muøa haï sinh maây phaàn Döông ñi
leân, hoaëc vì theo hoaû khí maø bay leân hoaëc
vì theo khí maët trôøi maø bay leân. Heã ngöôøi
maéc beänh döông khí haï haõm, lieät döông,
duøng Döông Khôûi Thaïch ñeå ñöa khí döông
leân, cuõng laø ñuùng theo yù nghóa laáy döông
giuùp döông. Raén hình daøi gioáng vôùi Thuûy
khí, boø quanh theo Moäc khí, ôû Thìn thuoäc
Tî (ôû Thuyû thuoäc moäc). Theo töôïng laø
phöông Baéc, theo sau laø Thöông long ñeàu
thuoäc veà Trôøi. Bieát laø Raén sinh ra bôûi 2
khí Thuûy Moäc. Con Rít sinh ôû phöông Taây,
trong ñaát khoâ raùo, muøi cay, laø do khí taùo
Kim sinh ra. Raén sôï Rít laø vì Kim öùc cheá
ñöôïcMoäc. Rít sôï Coùc, laø vì Coùc coù tinh
cuûa Thuyû sinh nôi aåm thaáp, thaáp laán taùo,
cho neân Rít sôï Coùc. Coùc sôï Raén, laïi vì
Phong khí laánThaáp khí nghóa laø Moäc khaéc
Thoå. Theo ñoù, thì heã sôï nhau, choáng nhau,
lyù do ñeàu coù theå tuyø loaøi maø suy. 5.
Hoûi : Vaät ñeàu coù tính. Sôû dó thaønh tính
nhö vaäy, taïi sao?. ÑAÙP : T haønh tính nhö
vaäy, do nôi sinh ra. Do nôi khí döông maø sinh
ra thì tính döông; do nôi khí aâm sinh ra thì tính
aâm; hoaëc laø do khí aâm trong döông, ñeàu
thaáy tính thaønh ra khaùc nhau. Coøn tröôùc
sau cuõng nguyeân moät vaät, tuyø theo hình
saéc khí vò thay ñoåi, maø sau môùi xeùt ñònh
ñöôïc tính. Nhö NHAÂN SAÂM hoaëc goïi laø
boå Khí thuoäc Döông, hoaëc goïi laø sinh Taân
thuoäc AÂm, ñoù laø chæ thieân veà khí, Vò,
maø khoâng xeùt ñeán lyù: do ñaâu sinh ra, neân
khoâng xeùt ñònh ñöôïc tính. Toâi (ÑÖÔØNG
TOÂN HAÛI) töøng hoûi ngöôøi QUAN
ÑOÂNG vaø moät ngöôøi baïn ÑAØO THÖÙ
NGOÂ ñi chôi Lieâu Ñoâng veà, noùi raát roõ
raøng, ñoái vôùi söï ghi cheùp trong CÖÔNG
MUÏC raèng khoâng khaùc. Baøi ca veà
NHAÂN SAÂM ghi trong BAÛN THAÛO: Ba
nhaùnh naêm laù, Nhö toâi ñeán caàu Löng
döông höôùng aâm, Röøng caây töông taàm !
Toâi nghe maáy ngöôøi cuõng noùi: NHAÂN
SAÂM sinh ôû Lieâu Ñoâng, nôi röøng caây
aåm thaáp, neáu coù ngöôøi troàng cuõng phaûi
troàng ôû trong röøng aåm. Vì moïc nôi aåm
thaáp, thaám nhuaàn khí aâm thuyû neân muøi
vò ñaéng ngoït maø coù chaát nöôùc, phaùt ra ba
nhaùnh naêm laù, töùc laø soá döông; maàm
moùng ñoù ôû trong nôi aåm thaáp sinh ra, laø
töø aâm sinh döông, cho neân trong aâm vò
ngoït ñaéng, coù luùc sinh nhieàu khí
Döông,Nguyeân khí trong thaân theå con
ngöôøitöø trong thaän thuyû thoâng ñaït leân
Pheá, sinh ôû nôi aâm maø xuaát hieän nôi
döông. Ñoàng moät lyù vôùi NHAÂN SAÂM,
cuõng laø do Aâm maø sinh Döông. Vì vaäy
Nhaân saâm cuõng coù coâng naêng hoaù khí.
Khí hoaù ra thì ñi leân, ra ôû mieäng muõi, töùc
laø taân dòch. Nhaân Saâm sinh Taân Dòch laø
theo lyù ñoù, chöù khoâng phaûi theo muøi vò
maø thoâi ñaâu. Nhöng baøn theo khí,vò, thì
trong muøi ngoït ñaéng coù phaùt sinh ra khí,
cuõng chæ laø khí döông sinh ra do nôi aâm.
6. Hoûi: NHAÂN SAÂM khoâng sinh ôû Ñoâng
Nam, maø sinh ôû phöông Baéc. ngaøy xöa sinh
ôû Thöôïng Ñaéng. ngaøy nay sinh ôû Lieâu
Ñoâng, Cao Ly ñeàu laø phöông Baéc. Taïi sao
vaäy ? ÑAÙP: Ñ où chính laø caùi lyù veà nôi
sinh saûn cuûa Nhaân Saâm. Khoâng xeùt ñeán
choå naøy thì khoù hieåu ñöôïc chaân tính cuûa
noù. Vì phöông Baéc thuoäc Thuyû, theo queû
Khaûm, queû Khaûm phía ngoaøi laø Aâm,
trong laø Döông, Nhaân Saâm sinh ôû phöông
Baéc, chính laø Döông ôû trong Aâm. Queû
Khaûm laø Thuyû, khí Thieân Döông ñeàu ôû
trong Thuyû phaùt ra; xem nhö ngöôøi phöông
Taây duøng löûa naáu nöôùc laø nôi phaùt ra;
hôi lan traøn ra gaëp vaät laïi hoaù ra nöôùc, khi
bieát nöôùc laø meï cuûa khí. Khí töø ôû nöôùc
sinh ra. Trong nhaân theå, Thaän vaø Baøng
Quang thuoäc Thuyû; trong Thuyû coù döông
hoaù khí ñi leân, ra mieäng muõi, laøm ra hoâ
haáp, traøn ra loâng da thaønh Veä Khí; ñoù laø
do Döông trong Thaän vaø Baøng Quang hoaù
khí maø traøn khaùp caû.Cho neân Noäi Kinh
noùi: chöùc naêng cuûa Baøng Quang laø chöùa
nöôùc, khí hoaù phaùt xuaát ôû ñoù ( Chaâu Ñoâ
chi quan, khí hoaù xuaát yeân ). Ñoù cuõng laø
ñoàng moät lyù vôùi Thuyû theo Trôøi Ñaát coù
Döông, hoaù laøm khí ñeå buûa khaép vaïn vaät.
Theo Nguõ Haønh Thuyû thuoäc phöông Baéc,
Nhaân Saâm sinh ôû phöông Baéc, coù döông
khí trong thuyû cho neân hôïp vôùi khí hoaù
cuûa ngöoài; vì vaäy coù coâng ñaïi boå khí.
Khoâng rieâng gì Nhaân Saâm, moãi thöù
thuoác ñeàu xeùt nôi sinh ra maø sau môùi bieát
ñöôïc tính.Nhö sinh ra ôû phöông baéc, coù thöù
thuoác Döông ôû trong Aâm, thì bieát laø sinh
ôû phöông Nam coù thöù thuoác Aâm ôû trong
Döông, nhö chaâu sa. Nhaân Saâm laø Döông
thuoäc Thuyû, Chaâu Sa laø Aâm thuoäc Hoaû.
Chaâu Sa sinh ôû Thaàn Chaâu, goïi laø Thaàn
Sa. Ngöôøi ñôøi duøng hai thöù Löu Hoaøng,
Thuyû Ngaân naáu luyeän bieán thaønh maøu
ñoû, ñeå giaû laøm Thaàn Sa. Laïi coù Linh Sa,
cuõng
duøng hai thöù luyeän thaønh, goïi laø Nhò Khí
Sa; ñeàu goïi laø coù coâng naêng boå Thuyû
boå Hoaû, vaãn laø theo pheùp cuûa Baûo Phaùc
Töû (1). Vì Baûo Phaùt Töû luyeän chaâu Sa
uoáng maø thaønh Tieân. Ngöôøi sau noi theo,
maõi ñeán nay. Coøn coù hai thöù thuoác Thaàn
Sa, Linh Sa, ñeàu duøng hai thöù Löu Hoaøng,
Thuyû Ngaân luyeän thaønh. Thuyû ngaân laø
thöù Aâm traáp trong ñaù, Löu hoaøng laø thöù
döông traáp trong ñaù, hôïp laïi maø luyeän aâm
cuûa Thuyû Ngaân bieán thaønh Döông, maøu
saéc ñoû, gioáng vôùi saéc cuûa Chaâu Sa,
nhöng laïi do ngöôøi cheá ra Aâm trôû thaønh
Döông, töùc laø heát Aâm, maø coøn moät mình
Döông, laïi coù chaát ñoäc cuûa hoaû luyeän
duøng ñeå trôï boå Aâm ích Döôngthì khoâng
ñöôïc, khoâng baèng Chaâu Sa thieân nhieân
hun ñuùc trong döông coù aâm, phoâ baøy Hoaû
saéc ra ngoaøi, chöùa Aâm thuyû ôû trong.
Laøm ra Linh Sa, Thaàn Sa phaûi duøng Löu
Hoaøng, Thuyû Ngaân hai thöù luyeän chung,
bieán ra maøu ñoû, thì bieát Chaâu Sa cuõng coù
tính cuûa löu Hoaøng vaø Thuyû Ngaân hôïp
laïi, ñeå bieán thaønh maøu ñoû thuaàn tuyù.
Nhöng Chaâu Sa laø khí Aâm Döông cuûa trôøi
ñaát töï nhieân hun ñuùc, khoâng möôïn söùc
löûa, heát söùc thaàn dieäu. Khoâng theå laáy
Thuûy Ngaân, Löu Hoaøng maø bì vôùi Chaâu
Sa naøy ñöôïc. Chaâu Sacoù thuûy khí ôû trong
hoûa theå, cho neân vaøo ñöôïc Taâm, boå
Aââm ñeå an thaàn. Laïi pheùp laáy thuûy
ngaân, ñem chaâu sa ñoát thì thuûy ngaân chaûy
ra. Caën caùu ñaõ ñoát khoâng duøng ñöôïc, vì
thuûy ngaân thuoäc aâm ñaõ chaûy ra roài,
khoâng coù aâm trong döông nöõa. Thuûy ngaân
coù ñoäc, tích aâm maø khoâng döông. Caàn
hôïp löu hoaøng, thuûy ngaân ñeå laøm linh sa,
thaàn sa khoâng phaûi tính chaát trong döông
coù aâm. Phaân thuûy ngaân, caën caùu ra laøm
2 thöù thì aâm döông raát khaùc nhau, ñeàu
khoâng phaûi baûn tính cuûa chaâu sa. Chæ coù
trôøi ñaát phöông nam laø ly hoûa, töï nhieân
hun ñuùc thaønh chaâu sa, ngoaøi coù hoûa
saéc, trong chöùa aâm thuûy, hôïp vôùi queû ly,
coù hình töôïng ngoaøi döông trong aâm, laø
thuûy cuûa queû khaûm, chaâu saa coù maøu
saéc cuûa hoaû maø trong chöùa thuûy ngaân,
töùc laø hình töôïng ly hoaû trong chöùa khaûm
thuûy. Cho neân boå ñöôïc thuûy cuûa khaûm,
ñeå buø vaøo ly cung döôõng huyeát an thaàn
laø soá moät. Do ñoù coù theå so saùnh vôùi
nhaân saâm. Nhaân saâm chöùa döông trong
thuûy neân boå khí, chaâu sa chöùa aâm trong
hoaû neân boå huyeát. Moät thöù sinh ôû
phöông baéc, moät thöù sinh ôû phöông nam.
Döïa treân hai thöù ñoù thìbieát ñöôïc caùi lyù
cuûa nam baéc,thuyû hoaû, aâm döông, khí
huyeát. Veà nam baéc, thuûy hoûa tuy khoâng
phaûi haún nhö vaäy, xeùt ra ñieàu coù choã
tuyø thuoäc. Cho neân phöông baéc thuoäc
thuûy, sinh nhieàu thöù thuoác veà khí phaàn,
nhö hoaøng kyø. Phöông nam thuoäc hoaû, sinh
nhieàu thöù thuoác veà huyeát phaàn, nhö nhuïc
queá. 7. Hoûi: Hoaøng kyø sinh ôû Haùn-trung
(1), hoaëc ôû cam tuùc, hoaëc ôû Sôn-taây,
hoaëc ôû Baéc khaåu ngoaïi (2), nay toùm laïi
ôû baéc phöông maø luaän, coù ñuùng lyù
khoâng? (1) Haùn trung : xöa laø moät phuû
nöôùc sôû chieám thôøi chieán quoác, ñôøi minh
thanh xeáp moät phuû cuûa thieåm taây,
ñôøiquoác daân ñaõnggoïi huyeän nam trònh.
(2) Baéc khaåu ngoaïi : cöûa aûi ôû tænh tröïc
leä thoâng ra bieân giôùi phía baéc trung quoác.
Ñaùp: T uy khoâng haún ôû phöông baéc, nhöng
veà tính, sinh ra ñeàu chöùa döông khí trong
thuyû cuûa baéc phöông. Laáy phöông baéc ñeå
laäp luaän, laø neâu choã ñaéc khí toát maø
noùi. Cho neân hoaøng kyø laáy thöù sinh ôû
phöông baéc laøm toát. Vì döông khí cuûa trôøi
ñaát, ñeàu do nöôùc ôû döôùi loøng ñaát, thaáu
ra maët ñaát bay leân trôøi laøm maây laøm muø
söong lan traøn ra vaät laøm möa moùc, ôû
ngöôøi laøm hoâ haáp, chæ laø khí trong nöùoc
maø thoâi. Döông khí cuûa con ngöôøi, thì töø
khí haûi cuûa thaän vaø baøng quang maø phaùt
xuaát, theo tam tieâu, maøng môõ ñii leân, ñeán
pheá laøm hoâ haáp, traøn ra loâng da laøm veä
khí, cuõng laø khí trong nöôùc maø thoâi. Trong
nguõ haønh, thuûy thònh ôû phöông baéc, cho
neân thuoác boå khí ñeàu laáy thöù sinh ra ôû
phöông baéc laø toát, Hoaøng kyø sinh ôû haùn
trung cam tuùc, reã vaø thaân caây ñaày ñaëc,
khí khoâng nhieàu maø loã troáng ít. Hoaøng
kyø ôû sôn taây, thaân caây roãng xoáp, khí
ñöôïc nhieàu, trong coù loå thoâng khí, maø
roãng xoáp chöa baèng thöù sinh ôû baéc khaåu
ngoaïi, thaân caây raát xoáp, loã thoâng thuûy
khí laïi lôùn, cho neân bieát laø khí nhieàu. Vì
hoaøng kyø reã daøi maáy thöôùc, aên saâu
döôùi ñaát, huùt daãn nöôùc döôùi loøng ñaát,
ñem leân sinh ra maàm laù. Khí töùc laø thuûy,
daãn thuûy töùc laø daãn khí. Reã roãng xoáp,
loã troáng lôùn, daãn thuûy khí raát nhieàu, cho
neân khí thònh maø boå khí. Trong nhaân theå,
khí sinh ôû Thaän, töø Khí-haûi theo maøng
môõ ñi leân ñeán mieäng muõi. Ñoái vôùi khí
cuûa Hoaøng-kyø, do loã xoáp ñi leân ñeán
maàm laù khoâng khaùc. Loã xoáp cuûa
Hoaøng-kyø, töôïng maøng môõ trong thaân
theå, cuõng coù loã xoáp thoâng thuûy maøng
môõ laø Tam-tieâu, coù coâng naêng thaáu suoát
töø ngoaøi ñeán trong, ñeàu laáy yù nghóa
Hoaøng kyø theo maøng môõ ñi leân, thoâng ra
ngoaøi. Hoaøng-kyø tía ñen ngoaøi da xen laãn
saéc cuûa Thuûy Hoaû, vì chöùa döông khí
trong Thuûy, cho neân xen laãn saéc cuûa Thuûy
Hoaû. Tam-tieâu laø töôùng Hoûa, döông ôû
trong Thuûy, goïi laø Thieáu-döông. Hoaøng-
kyø thoâng ôû giöõa, töôïng Tam-tieâu, daãn khí
cuûa Thuyû leân sinh maàm laù, laø chöùa
döông trong Thuûy maø sinh neân coù xen laãn
maøu Thuûy Hoûa, laø thöù thuoác hay cuûa
Tam-tieâu. Veà khí thì nhö theá, coøn veà nhuïc
thì saéc vaøng vò ngoït, laø saéc vò cuûa Thoå.
Hoaøng kyø vaøo saâu trong ñaát laïi ñöôïc doài
daøo Thoå khí, vì vaäy Hoaøng-kyø laïi ñaïi boå
Tyø. Ngöôøi ñôøi nay khoâng bieát maøng môõ
trong thaân theå laø Tam-tieâu, laïi khoâng bieát
lôùp môõ chaøi chaèng chòt laø vaät cuûa Tyø,
khoâng bieát maøng môõ lieàn nhau, laïi ñaâu
bieát Hoaøng-kyø boå Tyø Thoå, thoâng ñeán
Tam-tieâu. Hieåu ñöôïc môõ chaøi chaèng chòt
laø Tam-tieâu, lôùp môõ aáy laø thuoäc Tyø
thoå, thì hieåu ñöôïc caùi lyù Hoaøng-kyø vaøo
Tyø kinh, thoâng ñeán Tam-tieâu. 8. Hoûi:
Nhuïc-queá sinh ôû phöông nam, thaám nhieàu
hoaû soá 2 cuûa ñaát, vaøo huyeát phaän laø taát
nhieân. Trong thaän khí hoaøn Troïng Caûnh laïi
duøng ñeå hoaù khí, maø khoâng phaûi dung
hoaù huyeát, nhö vaäy laø theá naøo? Ñaùp:
Huyeát khoâng coù khí thì khoâng löu haønh,
khí khoâng coù huyeát thì khoâng choã döïa.
Khí huyeát khoâng phaûi chia lìa thaønh hai
thöù. Troïng caûnh duøng ñeå hoaù khí laø
kheùo duøng, khoâng phaûi baûn tính cuûa
Nhuïc-queá . Khí cuûa nhaân thaân, sinh ôû
nhaát döông trong Thaän, nhôø loã muõi hít khí
trôøi (thieân döông), qua Taâm heä, daãn Taâm
Hoûa xuoáng giao vôùi Thaän, roài laøm cho
Thaän Thuûy boác hôi hoùa khí boác leân ra ôû
mieäng muõi, Thaän khí hoaøn cuûa Troïng-
caûnh duøng nhieàu Ñòa-hoaøng, Sôn-döôïc,
Ñan-bì, Sôn-thuø-du ñeå sinh Thuûy: duøng
Linh, Traïch ñeå lôïi Thuûy, roài duøng Queá,
ñeå daãn Taâm hoûa xuoáng giao vôùi Thaän,
duøng Phuï-töû ñeå phaán chaán thaän döông
laøm boác khí. Nhuïc-queá hoùa khí ñöôïc laø
nhö vaäy. Ñoù laø Troïng-caûnh kheùo duøng
Nhuïc queá, khoâng phaûi Nhuïc-queá töï noù
hoùa khí ñöôïc. Neáu ñôn thuaàn duøng Nhuïc-
queá, hôïp vôùi thuoác huyeát phaän, thì phaàn
nhieàu chaïy vaøo huyeát phaàn, khoâng phaûi
laø thuoác cuûa khí phaàn. Coøn nhö Queá- chi,
saéc ñoû vò cay cuõng vaøo Taâm, Can, laø
thuoác cuûa huyeát phaàn. Maø Nguõ-linh taùn,
Queá-Linh-Cam-thaûo nguõ vò thang, ñeàu
duøng ñeå vaøo Baøng-quang hoùa khí. Khoâng
phaûi Queá-chi töï noù hoùa khí ñöôïc, nhôø
Linh, Traïch lôïi Thuûy, daãn Queá- chi vaøo
trong Thuyû, ñeå hoùa Thuûy laøm khí. Ñoái
vôùi söï duøng Nhuïc-queá trong Thaän-khí
hoaøn yù nghóa gioáng nhau. Khoâng theå noùi
ñôn ñoäc Queá-chi hoùa khí ñöôïc. Coøn nhö
Hoaøng-kyø-nguõ-vaät thang trò huyeát tyù,
Ñöông-quy töù nghòch thang trò mình ñau, ñeàu
duøng Queá-chi oân thoâng huyeát maïch. Bieát
laø taâm hoûa sinh huyeát. Heã thaám nhuaàn
hoûa khí, thì vaøo huyeát phaàn, laø lyù nhaát
ñònh. 9. Hoûi: Vaøo khí phaän, vaøo huyeát
phaän, chöa roõ ñöôïc lyù, xin noùi laïi. Ñaùp :
T haám nhuaàn thieân thuyû maø sinh ra vaøo
khí phaàn . Thaám nhuaàn Ñòa hoaû maø sinh ra
vaøo huyeát phaàn . Khí goác ôû trôøi, Vò goác
ôû ñaát ; Khí daøy thì vaøo khí phaàn; Vò ñaäm
thì vaøo huyeát phaàn. vaøo khí phaän thì chaïy
ñeán thanh khieáu; vaøo huyeát phaän thì chaïy
ñeán troïc khieáu. Cuõng nhö Toûi (Ñaïi-toaùn),
khí noàng naëc cho neân khi vaøo khí phaàn,
chaïy ñeán thanh khieáu, leân treân laøm cho
maét cay, maø xuoáng döôùi laøm cho nöôùc
tieåu hoâi. Hoà-tieâu vò ñaäm, cho neân vaøo
huyeát phaän, chaïy ñeán troïc khieáu, ôû treân
laøm cho mieäng löôõi doäp lôû, ôû döôùi laøm
cho ñaïi tieän raùt ñau, xem hai thöù aáy, thì
bieát caùch bieän luaän vaøo khí phaàn, vaøo
huyeát phaän. Vì ñöôïc khí cuûa Thieân Thuyû
maø sinh, vaøo khí phaàn NHAÂN SAÂM,
HOAØNG KYØ laø raát roõ raøng. Ngoaøi ra,
nhö TRAÏCH TAÛ, DÓ NHAÂN sinh ra ôû
Thuûy maø lôïi thuyû; Hai vaät ñoù gioáng nahu
maø coù khaùc. DÓ NHAÂN sinh ôû treân
thaân caây, thì hoùa khí ñi xuoáng, daãn pheá
döông ñeå thoâng xuoáng döôùi; TRAÏCH TAÛ
sinh ôû döôùi reã, thì hoaù khí ñi leân, daãn
Thaân aâm thoâng vôùi ôû treân. HOA BAÙCH
HÔÏP uùp xuoáng nhö treân trôøi ruû xuoáng,
TOAØN PHUÙC HOA huùt söông maø sinh,
goác ôû thanh khí cuûa trôøi cho neân ñeàu vaøo
khí phaän ñeå lieãm pheá giaùng khí. CHUNG
NHUÕ THAÏCH, ruû xuoáng töôïng trôøi, ñaù
laïi laø theå cuûa kim, cho neân chuû ñöa pheá
khí xuoáng. TAÉC KEØ sinh ôû trong ñaù,
ñöôïc khí cuûa kim thuyû, cho neân thaám nhaàn
pheá kim, chuyeân veà lôïi thuûy, ñònh suyeãn;
vì Thuyû löu haønh thì khí hoaù khoâng coù
ñaøn aåm ngaên caûn, cho neân suyeãn töï
döøng. MAÏCH MOÂN, THIEÂN MOÂN,
thaám nhuaàn AÂm Thuûy, ñeàu nhuaàn töôùi
ñöôïc pheá ñeå thanh khí phaän. ROÀNG laø
vaät döông trong Thuyû, ngöôøi ta duøng
LONG COÁT, laø thöù ñaù ôû trong ñaát
khoâng phaûi thuyû toäc; nhöng ñaõ thaønh hình
roàng, thì goác ôû Döông khí cuûa Thieân thuûy
sinh ra (thieân nhaát thuyû); ñaõ thaønh hình
roàng, laïi khoâng bay, möôïn ñaù laøm chaát
aån naáp ôû trong ñaát, laø neân chìm vaøo
Phuïc khí, thu lieãm taâm thaàn, ñeàu duøng yù
nghiaõ naïp khí. PHUÏC LINH laø nhöïa cuûa
caây thoâng ñoïng laïi ôû reã maø sinh ra, laø
Döông cuûa trôøi, töø döôùi trôû laïi treân.
Döôùi coù Phuïc linh, Tuøng ôû treân choùt,
maàm moáng cuûa Phuïc linh goïi laø UY HÆ
CHI. Phuïc linh ôû trong ñaát, khi leân öùng
vôùi maàm, ñöôïc tính chaát cuûa Tuøng thì coù
Moäc tính, coù theå sô thoå laøm chaát ngöng
Thoå vò nhaït; saéc traéng, chuû thaám lôïi,
laøm cho Thuûy löu haønh. Khí khoâng lieân
tieáp nhau, ñi leân öùng vôùi maàm, cho neân
hoaù ñöôïc khí ñi leân, maø boå khí. Ngöôøi
phöông Taây laáy Tuøng höông (nhöïa thoâng)
chaø xaùt thì phaùt ñieän khí, goïi trong Tuøng
Höông coù nhieàu ñieän khí. TUØNG HÖÔNG
chìm vaøo trong ñaát, bieán ra Phuïc linh, trong
coù ñieän khí, khí ñoù ñi leân öùng vôùi maàm,
cuõng nhö daây ñieän thoâng suoát nhau maø
thoâi. Ngöôøi phöông Taây goïi laø ñieän khí,
Trung Quoác chæ goïi laø Döông khí. TUØNG
CHÆI (nhöïa thoâng) thaám nhuaàn tính cuûa
Döông, chìm vaøo trong ñaát hoaù ra Phuïc linh.
Döông khí phaùt ra, töôùi roùt xa xoâi ñeå sinh
UY HÆ CHI; khoâng phaûi khí hoaù maïnh,
laøm sao ñöôïc nhö vaäy? Khí trong thaân theå,
nhaát Döông trong Thuûy hoaù ra; chaát cuûa
Phuïc linh thaám vaøo laøm cho Thuûy löu
haønh, maø khí ñöông ñöôïc giuùp ñôõ ñeå hoaù
sinh, vì vaäy PHUÏC LINH laø thuoác caàn yeáu
ñeå hoaù khí haønh thuyû. Phaàn bieän luaän
treân ñaây, ñeàu laø ñöôïc Döông cuûa Thieân
thuûy sinh ra, cho neân ñeàu vaøo khí phaàn.
Coøn caùc thöù vaøo huyeát phaän nhaän ñònh
phaûi ñöôïc vò cuûa Ñòa Hoaû sinh ra, nhö
ÑÖÔNG QUI; XUYEÂN KHUNG. Vì huyeát
trong thaân theå laø do chaát
nöôùc ôû daï daøy, ñöôïc Taâm hoaû hoaù maøu
ñoû thaønh huyeát. Hoaù ra huyeát roài; traøn
vaøo maïch, chuyeån ñeán Baøo cung, do Can
quaûn lyù. Cho neân caùc thöù thuoác vaøo
huyeát phaän ñeàu ñöôïc Vò khí cuûa Ñòa hoaû
vaø ñi vaøo Can moäc. ÑÖÔNG QUI cay ñaéng,
laø ñöôïc vò cuûa Ñòa hoaû; khí hôi aám , ñöôïc
tính cuûa Moäc, maø chaát laïi trôn nhuaän
ñöôïc söï aåm öôùt cuûa ñaát; cho neân hoaù
ñöôïc chaát nöôùc, giuùp cho Taâm sinh huyeát
ñeå löu haønh ñeán Can. Trong Baûn thaûo,
choã ghi rieâng coù noùi : ÑÖÔNG QUI, cay
aám quaù, haønh huyeát thì thöøa, sinh huyeát
thì khoâng ñuû. Khoâng bieát raèng huyeát trong
thaân theå, laø do Trung tieâu ñöôïc khí, laáy
chaát nöôùc ñöa leân Pheá hoï, vaøo Taâm nhôø
Taâm hoaû bieán hoaù ra maøu ñoû maø thaønh
huyeát. TAÂY Y noùi chaát nöôùc cuûa ñoà aên
uoáng leân pheá, ñeán hoäi quaûn ôû coå thaønh
ra maøu ñoû, xuoáng vaøo buoàng Taâm. So
vôùi thuyeát naøy cuõng thaáy nhôø Taâm hoaû
bieán hoaù maø thaønh huyeát. Noäi kinh noùi
Taâm huyeát laø nhö theá. ÑÖÔØNG qui cay
ñaéng, khí aám noùng, chính laø ñeå laøm cho
Taâm hoaû bieán hoaù, laáy choã trôn nhuaàn
sinh chaát nöôùc, laáy choã cay aám giuùp Taâm
hoaû hoaù sinh. Veà coâng naêng sinh huyeát,
khoâng coù thöù thuoác ñaëc hieäu naøo khaùc
coù theå saùnh ñöôïc. Phöông hoaø huyeát cuûa
Troïng Caûnh, khoâng ngoaøi OÂN KINH
THANG; phöông thuoác SINH HUYEÁT,
khoâng ngoaøi PHUÏC MAÏCH THANG. OÂn
kinh thang: cay aám giaùng lôïi, ñoàng coâng
naêng vôùi XUYEÂN KHUNG Phuïc maïch
thang cay aám töôi nhuaän, ñoàng coâng naêng
vôùi ÑÖÔNG QUI. Bieát Taâm hoaû bieán hoaù
chaát dòch thaønh huyeát, thì bieát Phuïc maïch
thang sinh huyeát, vaø bieát Ñöông qui laø
thuoác sinh huyeát. XUYEÂN KHUNG vò raát
cay ñaéng, ñöôïc tính raát noùng cuûa Moäc
Hoaû; chaát khoâng nhu nhuaän; tính chuyeân
taåu taùn; cho neân chuyeân chuû laâm huyeát
cuûa TaâmCan löu haønh. Ñaéng laø vò cuûa
hoaû; ñaéng maø theâm cay, thì tính aám coù
coâng naêng sinh huyeát. Neáu chæ ñaéng maø
khoâng cay, thì tính maùt, maø chuyeân chuû
tieát huyeát. HOÀNG HOA saéc ñoû töï noù
vaøo huyeát phaän, maø ñaéng thì coù coâng
naêng tieát huyeát. Vaû laïi tính cuûa hoa ñeàu
nheï nhaøng, ñi leân ra ngoaøi, cho neân
HOÀNG HOA tieát huyeát ôû ngoaøi, ôû treân
cöûa cô phu maïch laïc. ÑAN BÌ veà saéc vò
cuõng cuøng loaïi vôùi Hoàng hoa maø tính
cuûa reã thoâng xuoáng, khoâng gioáng vôùi
hoa cho neân chuû ôû trong, vaø tieát huyeát
cuûa Trung haï tieâu. ÑAØO HOA ñoû maø
nhaân vò ñaéng, ñeàu ñöôïc tính vaø vò cuûa
Ñòa hoaû. Nhaân (hoät) laïi coù sinh khí cho
neân ÑAØO NHAÂN coù coâng naêng phaù
huyeát, cuõng coù coâng naêng sinh huyeát,
THUYEÁN THAÛO saéc ñoû, vò ñaéng, reã
raát daøi; cho neân söùc ñi xuoáng raát maïnh,
chuyeân veà giaùng tieát haønh huyeát.
10. Hoûi: Ñaéng ñöôïc hoûa vò, vaøo taâm ñeå
thanh hoûa tieát huyeát, coù theå bieát ñöôïc lyù.
nhöng caùc thöù coù vò cay laø ñöôïc vò cuûa
pheá kim, maø cuõng vaøo ñöôïc huyeát phaän,
nhö nhuïc queá, queá chi,töû toâ, kinh giôùi nhö
theá laø theá naøo? Ñaùp : Heã thuoác ñöôïc vò
chua, ñeàu ñöôïc tính kim thaâu (thaâu lieãm);
ñöôïc vò cay, ñeàu ñöôïc tính moäc oân (moäc
laøm aám) ñoù laø lyù töông phaûn, töông
thaønh cuûa nguõ haønh. taâm hoûa sinh huyeát,
nhôø caäy nhieàu vaøo can moäc sinh hoûa; nhö
theá coù nghóa laø con hö thì boå meï. cho neân
oân can töùc laø oân taâm. nhuïc queá raát cay
thì aám nhieàu, tuy ñöôïc kim vò (vò cuûa kim)
maø thaønh ra tính cuûa moäc hoûa, cho neân
chuû vaøo huyeát phaàn cuûa taâm can, ñeå
giuùp huyeát hoùa sinh QUEÁ BÌ raát coù
coâng naêng ñi leân; Phuïc maïch thang cuûa
Troïng Caûnh duøng QUEÁ CHI vaøo Taâm
giuùp hoûa ñeå hoùa huyeát. Tính cuûa VIEÃN
CHÍ cuõng gioáng queá chi, nhöng queá chi
thoâng ra boán beân, Vieãn Chí laø chaát reã laïi
raát nhoû, chuû vaøo Taâm kinh, ñeå taùn caùi
huyeát treä trong Taâm maø thoâi. Chaüng
nhöõng coû caây thuoäc hoûa vò vaøo huyeát
phaän; laïi nhö maõ (ngöïa) laø hoûa laø loaïi
(thuù nuoâi thuoäc hoûa), cho neân MAÕ
THOÂNG cuõng coù coâng naêng giaùng Hoûa
ñeå haønh huyeát; TAÙO NHAÂN thaám
ñöôïm saéc ñoû cuûa hoûa, cho neân cuõng vaøo
Taâm döôõng huyeát. Toùm laïi huyeát sinh ôû
Taâm, heã ñöôïc tính vò cuûa ñòa Hoûa ñeàu
vaøo huyeát phaän.
11. Hoûi: SINH ÑÒA chaát nhuaàn, trong chöùa
chaát nöôùc, A Giao nhôø nöôùc naáu thaønh,
voán tính Thuûy aâm. Hai thöù aáy ñeàu coù
coâng naêng sinh huyeát, sao vaäy ? Ñaùp : H
aøo aâm trong queû Ly, töùc laø khaûm thuûy.
A Giao, SINH ÑÒA laáy thuûy giuùp Hoûa,
chính laø laáy Khaûm buø cho Ly; coù chaát
nöôùc aâm ñoù, roài sau nöôùc ñöôïc Taâm hoûa
bieán ra ñoû töùc laø huyeát. Chính Noäi Kinh
noùi: trung tieâu laáy chaát nöôùc, nhôø Taâm
hoûa bieán ra ñoû thaønh huyeát. Bieát ñöôïc lyù
ñoù thì bieát ñöôïc söï sinh hoùa cuûa huyeát.
Theo ñoù thì bieát caùc thöù thuoác vaøo huyeát
phaän. 12. Hoûi: Nam Baéc ñaát khaùc nhau:
thuoác sinh ra ôû ñoù, ñaõ ñöôïc sinh ra coù
Thuûy, Hoûa, Khí, Huyeát: tieân sinh noùi roài.
Coøn nhö ñoâng nam, trung öông chaüng coù
ñeàu khaùc bieät, sao khoâng baøn ñeán ?.
Ñaùp: Thuûy hoûa ôû Nam Baéc phaân bieät roõ
raøng. Nhöng aâm döông coï saùt, ôû Nam chöa
haün khoâng coù Baéc khí; ôû Baéc chöa haün
khoâng coù Nam khí. Ñeán nhö ñoâng nam
tuaàn hoaøn. Trung öông löu thoâng boán phía,
khí xen laãn löu haønh, cho neân khoâng theå
phaân. Nhöng cuõng coù theå phaân bieät ñöôïc,
nhö THANH MOÂNG THAÏCH, QUAÁT
HOÀNG BÌ, HAÏT TRAÙI VAÛI, ñeàu thaém
nhuaàn Moäc khí cuûa phöông ñoâng, hoaëc coù
coâng naêng bình Can ñeå haønh ñaøm, hoaëc
coù khaû naêng taùn Can ñeå giaûi uaát, ñeàu
laáy khí sinh ôû phöông Ñoâng laø ñöôc toøan
moäc khí, cho nen caùc thöù thuoác ñoù saûn
suaát ôû Quaûng Ñoâng laø toát. XUYEÂN
BOÁI MAÅU, SINH THAÏCH CAO, TANG
BAÏCH BÌ ñeàu thaám ñöôûm kim khí cuûa
phöông Taây maø sinh ra , thì hoaëc laø lôïi khí
giaùng ñaøm hoaëc thanh kim khöû nhieät; ñeàu
laáy thöù sinh ôû phöông taây laø ñöôïc chaát
toát cuûa kim khí, cho neân maáy thöù thuoác
ñoù saûn xuaát ôû Töù Xuyeân, Quaõng Taây
laø toát coøn nhö duøng reã phía ñoâng cuûa
caây Ly, duøng phaàn höôùng veà phía ñoâng
cuûa THAÏCH LÖÏU , laø ñeàu coát laáy ñöôïc
Moäc khí. TRAÉC BAÙ DIEÄP ñeàu xoay veà
taây; khi duøng thì laáy nhaùnh phía taây, chæ
laø ñeå laáy nhaùnh coù nhieàu kim khí. Coøn
ôû trung öông, coù ñaày ñuû khí cuûa boán phía
Ñoâng, Nam,Taây, Baéc maø cuõng coù khí
ñoäc ñaéc cuûa trung öông; nhö Haø Nam ôû
giöõa thì saûn xuaát ÑÒA HOAØNG. Ngöôøi ta
thaáy ñòa hoaøng maøu ñen, khoâng bieát laø
tröôùc khi chöng saùi (chöng phôi), saéc noù
voán vaøng. Trung nguyeân ôû Haø Nam, ñaát
daøy nöôùc saâu, cho neân ñòa hoaøng ñöôïc khí
aåm öôùt cuûa trung öông sinh ra, trong thaám
nhuaàn chaát aåm öôùt. Ngöôøi ta chæ thaáy
Ñòa Hoaøng chöng thaønh saéc ñen, coù coâng
naêng tö thaän aâm, maø thaät söï khoâng bieát
noù tö nhuaän tyø aâm. Noäi Kinh noùi : Tyø
laø chí aâm trong aâm; ÑÒA HOAØNG aåm
öôùc qui Tyø; Tyø aâm ñuû thì Can Thaän töï
nhieân ñöôïc thaém nhuaàn. SÔN DÖÔÏC cuõng
laáy thöù ôû HAØ NAM laø toát; vò ngoït coù
chaát nöôùc, laø ñöôïc khí cuûa thaáp thoå; coù
coâng naêng boå Tyø, cuõng boå Tyø aâm.
Nhöng SÔN DÖÔÏC saéc traéng laø ñöôïc kim
khí trong ñaát, cho neân vöøa boå Tyø vöøa ích
Pheá. Ñòa Hoaøng bieán thaønh saéc ñen, laø
Thuûy khí trong ñaát, cho neân vöøa nhuaän
Tyø vöøa tö Thaän. Tuy cuøng saûn xuaát ôû
moät ñòa phöông, maø cuõng coù chuûng loaïi,
hình saéc khaùc nhau, cho neân coâng naêng
cuõng khaùc nhau. 13 Hoûi: CAM THAÛO
vaøo Tyø vì sinh ôû Cam Tuùc. BAÏCH
TRUAÄT chính boå Tyø thoå, vì sao khoâng
sinh ôû Haø Nam maø sinh ôû Trieát Giang ?.
ÑAÙP : N hö vaäy môùi thaáy ly cuûa nguõ
haønh, khoâng neân phaân haün ranh giôùi.
Huoáng hoà nöûa laø thoå vöôïng ôû töù quyù,
boán beân ñeàu coù thoå khí. BAÏCH TRUAÄT
sinh ôû Chieát Giang, aét laø choå ñaát toát coù
thoå maïch. cho neân Baïch Truaät sinh ra trong
chöùa chaát daàu cam nhuaän, coù theå tö Tyø
aâm; ngoaøi phaùt ra tính aám cuûa vò thôm cay
coù theå thoâng ñöôïc Tyø döông. Muoán
thoâng nhuaän, muoán thoâng nhuaän thì duøng
thöù saûn xuaát ôû Chieát Giang, cho ñöôïc
nhieàu daàu, muoán oân taùo thì duøng thöù
saûn xuaát ôû Haáp Huyeän, cho ñöôïc noùng
hôn. CAM THAÛO vò ngoït vaøo Tyø Vò, ôû
yeân choå khoâng chaïy. Boå trung khí, ñieàu
hoøa caùc vò thuoác, tuy khoâng sinh ôû haø
Nam trung chaâu maø sinh ôû Cam Tuùc cöïc
Taây, cuõng do ñaát ñai ôû Cam Tuùc ñoân haäu
(ñaày ñaën) cho neân sinh Cam Thaûo, reã saâu
4-5m, gioáng nhö Hoaøng Kyø, nhöng Hoaøng
Kyø trong roãng thuoäc khí phaàn, laø ñöôïc
Thuûy khí trong ñaát; Cam Thaûo ruoät ñaëc,
thuaàn ñöôïc nhieàu thoå khí, cho neân ñi saâu,
daøi maø chaéc. Tuy sinh ôû Taây, maø thaät
ñöôïc khí cuûa trung thoå. Toùm laïi, lyù cuûa
nguõ haønh, phaân ra maø noùi thì coù caùc
phöông höôùng phaân bieät, chung laïi maø
baøn thì cuøng moät thaùi cöïc. 14 Hoûi: Coù
thöù thuoác laáy teân thôøi gian nhö HAÏ KHEÂ
THAÛO, KHOAÛN ÑOÂNG HOA. Cuõng
laáy thôøi gian ñeå trò beänh sao ? ÑAÙP: T
hôøi gian laø nguõ haønh löu vaäy, aâm döông
xuaát hieän, cho neân bieän luaän thuoác, laïi
neân bieän luaän luùc sinh ra, luùc tröôûng
thaønh. Tuy khoâng hoaøn toaøn caâu chaép
thôøi gian, maø cuõng coù khi laáy thôøi gian
ñeå trò beänh. HAÏ KHOÂ THAÛO sinh ôû
cuoái Ñoâng, lôùn leân ôû Xuaân, laø ñöôïc khí
cuûa Thuûy Moäc; gaëp Haï thì khoâ, Moäc
choáng laïi vôùi Hoûa, thì khí taøn taï; cho neân
duøng ñeå bôùt Hoûa cuûa kinh Can Ñôûm,
KHOAÛN ÑOÂNG HOA sinh trong thaùng
Ñoâng baêng tuyeát maø Hoa laïi ôû döôùi reã,
hình töôïng phaàn döông trong queû Khaûm ,
cho neân daãn ñöôïc döông khí cuûa Pheá ñi
xuoáng, maø laøm thuoác lôïi ñôøm chæ khaùi.
Hai thöù aáy laáy thôøi gian ñaët teân, ñeàu coù
söï dieäu duïng cuûa thôøi gian. Laïi nhö
ÑOÂNG TRUØNG HAÏ THAÛO, khoâng ghi
cheùp trong baûn thaûo, nay xeùt vaät aáy, thaät
laø thieâng lieâng ( linh vaät ).Vaät aáy sinh ra
truøng ( con saâu ) luùc Ñoâng chí, töø Xuaân
qua Haï, truøng lôùn hôn taác, to nhö ngoùn tay
uùt; tröôùc Haï chí moät luùc, cuõng coøn laø
truøng; ñeán luùc Haï chí, thình lình khoâng
thaáy truøng, chuùng ñeàu vaøo ñaát, treân ñaàu
sinh maàm; lôùn daàn ñeán sau tieát thu phaân,
thì maàm lôùn 3 taác, töï nhieân thaønh coû.
Vaät naøy sinh ôû ñoàng coû Taây Phieân.
khaép nôi ñeàu laø coû, khoâng theå bieát noù
ñöôïc; sau Thu Phaân, töùc coù vi tuyeát (tuyeát
nhoû ) ngöôøi ñi choïn nhaët TRUØNG
THAÛO , xem trong tuyeát coù choå naøo
khoâng coù tuyeát, chöøng vaøi taác, laáy cuoác
ñaøo leân, trong choå ñoù coù TRUØNG
THAÛO.Xem noù coù coâng naêng hoùa
Huyeát, thì tính khí laø thuaàn döông, vì truøng
laø ñoäng vaät, töùc laø döông tính; sinh vaøo
Ñoâng chí, caûm ñöôïc khí döông; Haï chí vaøo
döôùi ñaát, laø döông nhaäp aâm ñeå sinh
maàm, laø hình töôïng döông nhaäp aâm xuaát,
laø vaät chí linh; cho neân muoán boå döông ôû
haï tieâu, thì duøng ñôn ñoäc phaàn reã; nhö
muoán boå aâm ôû thöôïng tieâu, thì duøng vôùi
maàm. Toùm laïi, thaáy roõ khí hoùa cuûa hai
muøa Ñoâng Haï maø thoâi. MAÏCH ÑOÂNG,
THIEÂN ÑOÂNG, NHAÃN ÑOÂNG,
ÑOÂNG THANH ñeàu khoâng heùo ruïng trong
muøa ñoâng baêng giaù, caûm khí cuûa Thuûy
taân; cho neân MAÏCH ÑOÂNG, THIEÂN
ÑOÂNG coù coâng naêng thanh Pheá kim;
NHAÃN ÑOÂNG coù coâng naêng thanh
phong nhieät, ÑOÂNG THANH TÖÛ coù
coâng naêng tö Thaän; choå phaân bieät laø laáy
reã traéng ñeå vaøo Pheá, nhaùnh voøi ñeå vaøo
kinh laïc, ÑOÂNG THANH TÖÛ saéc ñen thì
vaøo Thaän tö aâm. Coøn nhö Baùn Haï tuøy
sinh ôû nöõa muøa Haï, reã thaønh ra ôû muøa
Thu, ñöôïc khí vò Taùo kim cay noùng, cho
neân chuû giaùng lôïi thuûy aåm, laø thuoác
cuûa Döông minh; nhö theá laïi khoâng theå
theo teân Baùn Haï maø sai vôùi söï thaät. Cho
neân bieän luaän veà thuoác, hoaëc laáy choã
ñaát, hoaëc laáy thôøi gian, hoaëc chæ laáy khí
vò, ñeàu xeùt ñeán choã troïng yeáu laøm chuû,
thì chaân tính cuûa thuoác töï nhieân roõ raøng.
15 Hoûi: Phaàn nhieàu duøng thuoác trò beänh
theo muøi vò, vò ngoït thì
thuoác coù vò ngoït raát nhieàu, coù thöù vaøo
thaúng Tyø Vò, hoaëc coù thöù
taïng khaùc nöõa, laøm sao ñeå phaân bieät ?
ÑAÙP: T huoác coù chính vò ngoït vaøo thaúng
Tyø kinh. Neáu goàm
chua, goàm vò maën, goàm vò cay thì ñeàu coù
muøi khaùc xen laãn vôùi vò
vaøo boán taïng kia. CAM THAÛO thuaàn vò
ngoït, boå ñöôïc Tyø aâm, theâm
Vò ; hoaëc duøng soáng, hoaëc duøng chín,
hoaëc ñeå ñieàu hoøa traêm vò thuoác,
vaøo choã naøo cuõng ñöôïc. Hoaøng Tinh vò
ngoït maø nhieàu nöôùc, chính
Tyø thoå. SÔN DÖÔÏC saéc traéng vò chua, cho
neân boå Tyø maø gheù vaøo
TRUAÄT vò ngoït maø ñaéng aám, cho neân
boå Tyø laøm aám Thoå, hoøa Can
ñeán Tyø khí. THÖÔNG TRUAÄT vò ngoït
maø ñaéng raùo, cho neân laøm
thaáp. HOAØNG KYØ vò ngoït maø khí maïnh,
cho neân boå khí. TEÀ NI vò
cho neân sinh taân (chaát nöôùc) . LIEÂN MEÃ
(hoät sen) vò ngoït hôi ít, khí
ñöôïc khí cuûa Thuûy Thoå cho neân boå Thoå,
ñeå laøm coá tinh tröø æa chaûy.
vò ngoït ít maø tính chaùc nhieàu, nhö theá vò
thaám öôùt cuûa Thoå ít, maø tính
laïi sinh trong nöôùc, laø loaïi hoät thuoäc
Thaän, cho neân duøng ñeå thu raùp
caàm æa chaûy. DÓ NHAÂN cuõng sinh trong
nöôùc maø vò raát nhaït thì khoâng
khoâng raùp, thì duøng thuaàn vaøo vieäc thaám
lôïi (lôïi tieåu) . PHUÏC LINH
nhaït maø khoâng chaùt. XÍCH THAÏCH CHI
dính rít laïi vò ngoït, thì ñeàu
chaûy. VUÕ DÖ LÖÔNG laø chaát ñaát cuûa
lôùp voû ñaù, vò ngoït hôi maën,
caàm æa chaûy, maën thì vaøo Thaän ñeå coá
tinh, ñeàu duøng vò ngoït, cuõng
nhö thuaàn vò ngoït maø khoâng chaùt, nhö
LONG NHAÕN vaøo Tyø, laïi
Chaâu, ñöôïc Hoûa khí cuûa muøa Haï, vì Hoûa
sinh Thoå, cho neân boå Taâm,
QUAÂN TÖÛ NHAÂN vò ngoït boå Tyø maø
laïi gieát cam truøng; vì khí goàm
aám maïnh, cho neân _Uoáng thöù thuoác naøy
kî uoáng traø noùng. _Phaïm phaûi thì æa chaûy.
Vôùi BA ÑAÄU uoáng noùng thì æa chaûy,
ñoàng nhö yù treân. Baøn veà suùc vaät, Thòt
Boø ngoït aám, ñaïi boå Tyø Vò. Thòt Deâ tuy
ngoït, maø coù muøi Deâ, laø ñöôïc khí aám
cuûa Moäc, cho neân boå Tyø vaø boå Can.
Thòt Heo tuy ngoït maø coù vò maën, ñöôïc tính
haøn (laïnh) cuûa Thuûy Thoå cho neân tö Tyø
nhuaän Thaän. Nhaân Nhuõ (söõa ngöôøi) vò
ngoït, laø chaát nöôùc cuûa ñoà aên uoáng,
ñöôïc khí cuûa pheá Vò hoùa thaønh, cho neân
nhuaän döôõng vò, tö sinh huyeát dòch, boå Tyø
aâm khoâng coù vò thuoác naøo hôn ñöôïc.
TAM TOØNG vò ngoït maø muøi thôm maïnh.
Cho neân chuû veà ñieàu chænh Tyø khí.
MOÄC HÖÔNG ñieàu chænh khí laø vì muøi
thôm vaøo Tyø, maø laïi hôi cay, laïi ñöôïc tính
aám cuûa Moäc khí coù söùc sô thoå (giuùp
vieäc tieâu hoùa). Vaû laïi Moäc Höông thaân
coù naêm nhaùnh, naêm laù, naêm ñoát hôïp
vôùi soá cuûa Tyø thoå, cho neân lyù Tyø
(giuùp vieäc tieâu hoùa) . Baøn veà caùc thöù
traùi caây, Ñaïi Taùo da hoàng, thòt vaøng, da
cay thòt ngoït, ñöôïc tính cuûa Hoûa sinh Thoå,
cho neân nhuaàn boå tyø vò. Leâ vò ngoït maø
coù Thuûy taân (chaát nöôùc) cho neân nhuaän
Tyø Pheá. Leä Chi sinh ôû phía Ñoâng Nam, vò
ngoït chua, cho neân vaøo Tyø vaø Can ñeå oân
boå. Toùm laïi, vò ngoït ñeàu vaøo Tyø, laïi xeùt
choå vò laãn loän, ñeå vaøo caùc taïng khaùc, thì
chuû trò cuûa vò thuoác bieát ñöôïc roõ raøng.
16. Hoûi: Ñaéng laø vò cuûa Hoûa. Maø caùc vò
ñaéng ñeàu khoâng boå Hoûa, laïi hay taû Hoûa,
sao vaäy ? Ñaùp: V aät cuøng toät thì trôû laïi,
döông cuøng toät aâm sinh. Laáy queû maø
baøn, haøo aâm ôû trong Ly Hoûa, laø trong Ly
Hoûa coù töôïng cuûa khaûm Thuûy. Heã
thuoác coù Hoûa vò, töùc cuõng coù Thuûy tính,
maø giaùng Hoûa ñöôïc. Ñoù chính laø ñieàu chí
lyù cuûa Thuûy Hoûa giuùp ñôõ laãn nhau.
HOAØNG LIEÂN vò ñaéng, cho neân vaøo
thaúng Taâm kinh ñeå taû Hoûa. CHI TÖÛ vò
ñaéng töôïng Taâm baøo, cho neân taû Hoûa
cuûa Taâm baøo laïc. LIEÂN KIEÀU cuõng
töôïng hình Taâm baøo, maø chaát nheï boác
leân, vò hôi ñaéng, thì nheï nhaøng thoâng leân
treân thanh Hoûa cuûa Taâm vaø Ñaàu Maét ôû
thöôïng tieâu. LIEÂN TÖÛ ( HOÄT SEN )
töôïng hình Taâm maø tim hoät sen laïi ôû
giöõa, vò laïi raát ñaéng, gioáng nhö haøo aâm
trong queû Ly, duøng ñeå thanh Hoûa trong
Taâm, thaät laø thích hôïp. HOAØNG CAÀM
vò ñaéng, trong coù nhieàu choã troáng, coù
ñöôøng troáng. Trong thaân theå ngöôøi ta duy
Tam Tieâu coù ñöôøng roãng cho Thuûy khí ñi,
chuû Töôùng Hoûa. Hoaøng Caàm trong roãng
coù Loã, vaøo Tam Tieâu, maø vò laïi ñaéng,
cho neân chuû thanh töôùng hoûa. ÑAÛM
THAÛO, HOÀ HOAØNG LIEÂN, vò ñaéng
maø cöùng rít, goàm tính cuûa Thuûy Moäc, cho
neân taû Moäc Hoûa cuûa Can Ñôûm. Nhöng
ÑAÛM THAÛO reã nhieàu maø saâu nhoû, cho
neân taû hoûa goàm giaùng lôïi. HOÀ
HOAØNG LIEÂN thì ôû moät choã khoâng
phaân taùn, neân caàn phaân bieät roõ raøng.
ÑAÏI HOAØNG vò ñaéng, hình lôùn maø khí
maïnh, cho neân chaïy ñeán Tyø Vò, haï Hoûa
nhanh.
17. Hoûi: Thuoác coù vò ñaéng ñeå taû Hoûa,
phaàn nhieàu saéc vaøng, vì sao vaäy ? Ñaùp: V
aøng laø saéc cuûa Thoå; theo lyù cuûa nguõ
haønh, thaønh coâng roài thì lui; saéc cuûa hoûa
laø ñoû, maø sinh thoå saéc vaøng; nhö vaäy
saéc vaøng sinh ra do hoûa khí lui laïi. cho neân
thuoác coù vò ñaéng saéc vaøng ñeàu chuû laøm
lui hoûa. Neáu vò ñaéng maø saéc khoâng
vaøng, thì laïi coù goàm tính khaùc. Cho neân
HOA PHAÁN saéc traéng, vò ñaéng maø coù
chaát nöôùc, thì coâng naêng taû hoûa nheï, maø
vaøo vò sinh taân dòch thì coù söùc löïc nhieàu.
Huyeàn Saâm saéc ñen vò ñaéng, thì coâng
naêng taû hoûa ít, maø coâng naêng tö Thaän
nhieàu. Ñan bì saéc ñoû lôït vò ñaéng, thì thanh
Taâm Hoûa maø vaän haønh huyeát. THANH
ÑAÏI saéc xanh vò ñaéng, maø coù chaát nöôùc
thì thanh Can Hoûa maø döùc ñöôïc phong.
Toùm laïi, coù vò ñaéng cuûa hoûa, ñeàu coù
tính haøn cuûa Thuûy. Xem qua baûn thaûo thì
thaáy roõ raøng, gaàn ñaây nhieàu thaày thuoác
ôû xöù ta (ñaát Thuïc), noùi raèng vò ñaéng
ñeàu coù tính khoâ raùo, hoûa chöùng laïi phaûi
kieâng kî. Khoâng bieát raèng lyù thuyeát ñaéng
hoùa khoâ raùo laø goàm caùc thöù thuoác khoâ
raùo, nhö THÖÔNG TRUAÄT, CAN
KHÖÔNG duøng chung vôùi HOAØNG
LIEÂN thì taùo (KHOÂ RAÙO). SINH ÑÒA,
BAÏCH THÖÔÏC duøng chung vôùi Hoaøng
Lieân ñaâu coù taùo ñöôïc! Huoáng nöõa, saùu
khí trong thaân theå, nhieät (noùng) vaø hoûa
(löûa) khoâng gioáng nhau. Nhieät laø söùc
noùng cuûa khí phaàn, cho neân thanh nhieät
laøm bôùt noùng) thì laáy THAÏCH CAO, HOA
PHAÁN laøm chuû ñeå cho vaøo khí phaàn.
Hoûa laø huyeát phaàn, cho neân taû hoûa, thì
laáy Hoaøng Lieân, Hoaøng Caàm laøm chuû,
ñeå cho vaøo huyeát phaàn.Chæ bieát duøng
cam haøn ( vò ngoït tính laïnh) maø boû khoå
haøn ( vò ñaéng tính haøn), thì thanh nhieät
ñöôïc, maø khoâng laøm lui hoûa ñöôïc. Baøn
veà thuoác neân bieát leõ ñoù.
18. Hoûi: Coù vò ñaéng cuûa hoûa, ñeàu coù
tính haøn cuûa thuûy, thanh hoûa ñöôïc. Taïi sao
Ngaõi Dieäp, Coá Chæ, Ba Kích, Vieãn Chí
ñeàu coù vò ñaéng, maø ñeàu boå hoûa ñöôïc ?
ÑAÙP: Ñ aéng cuøng toät laïi coù tính cuûa
thuûy. neáu ñaéng chuùt ít thì coøn giöû tính
cuûa hoûa, cho neân boå hoûa ñöôïc. Vaû
chaêng trong choã ít ñaéng haün coù cay aám,
khoâng phaûi thuaàn ñaéng. Ngaõi Dieäp vò
ñaéng maø khí aám, loâng nhoû cuûa noù chaùy
ñöôïc, cho neân laøm aám can boå hoûa. Coá
Chæ saéc ñen maø hoät cöùng, thì laøm aám
thaän. Ba Kích saéc tía maø reã chaéc, thì laøm
aám can. Vieãn Chí hình raát nhoû, cho neân
vaøo Taâm, ñeøo theâm vò ñaéng, cuõng vaøo
Taâm, maø goàm cay aám, cho neân boå Taâm
hoûa. Coù muøi xen laãn töùc laø coù khí xen
laãn, khoâng theå laáy thuaàn ñaéng maø baøn
ñöôïc.
19. Hoûi: Cay laø vò cuûa Kim. Tính cuûa kim
laø thu, nay xeùt thuoác coù vò cay ñeàu chuû
taùn maø khoâng chuû thu, laø vì côù laøm sao ?
ÑAÙP: P haøm khí vò cuûa thuoác, coù theå
(theå chaát) coù duïng (coâng duïng), töông
phaûn maø thaät ra töông thaønh, cho neân coù
vò cuûa kim, ñeàu coù khí cuûa Moäc. Moäc khí
ñi leân, ví vaäy vò cay khoâng chuû thu maø
chuû taùn. Khí cuûa Moäc aám, tröø haøn ñöôïc;
KKhí cuûa Moäc taùn , tröø beá taéc ñöôïc. Baïc
Haø cay maø chaát nheï, khí raát nheï bboác
leân; nheï thì khí noåi, chaïy ra da loâng, ñeå
taùn khí laïnh; nheï boác thì khí ñi leân, ñeán
ñaàu maët ñeå tröø phong haøn. TAÂN DI
(buùp ña loâng) ôû treân ngoïn caây, tính leân
cuøng toät, maø vò cay khí taùn cho neân taùn
ñöôïc phong haøn ôû trong naõo, trong muõi,
KINH GIÔÙI tính gioáng Baïc Haø, cho neân
taùn ôû loâng da, maø so vôùi Baïc Haø chaát
noù chieàm, cho neân vaøo ñöôïc huyeát phaàn,
taùn cô nhuïc. KHÖÔNG HOAÏT, ÑOÄC
HOAÏT reã daøi raát saâu, ñöôïc thuûy khí döôùi
ñaát maø leân sinh ra maàm töôïc, gioáng hình
töôïng kinh thaùi döông trong thaân theå, mang
döông trong thuûy ñeå phaùt ra kinh maïch , vò
cay khí maïnh cho neân vaøo kinh thaùi döông,
taùn phong haøn cuûa ñaàu coå, ÑOÄC HOAÏT
coù saéc raát ñen, cho neân vaøo thieáu aâm ñeå
ñeán thaùi döông, taùn ñöôïc phong haøn cuûa
löng coät soáng. TEÁ TAÂN hình nhoû saéc
ñen, cho neân vaøo kinh thieáu aâm, cho neân
truïc ñöôïc thuûy aåm. PHOØNG PHONG cay
maø vò ngoït, cho neân vaøo Tyø, taùn phong
haøn cuûa cô nhuïc. TÖÛ TOÂ saéc tía vaøo
huyeát phaàn; caønh nhaùnh cuûa noù ôû döôùi
chæa ra boán phía, thì taùn töù chi (hai tay hai
chaân); caønh nhaùnh noù roãng, coù maøng
moûng traéng, thì taùn khí trong buïng; Hoät
noù cöùng chaéc, thì laøm cho pheá khí löu
haønh ñi xuoáng, ñeå daãn ñôøm ñi. Ñoàng
moät vò cay, maø coù reã nhaùnh hoät laù khaùc
nhau. Xem xeùt tính nheï naëng, thaêng giaùng
ñeå phaân bieät caùch ñieàu trò. QUEÁ CHI
taùn ñöôïc töù chi, saéc vò gioáng nhö caønh
nhaùnh Töû Toâ, maø Queá Chi cöùng chaéc
hôn, cho neân Queá Chi goàm coù coâng naêng
chaïy vaøo gaân coát, Toâ Nghaïnh thì chæ
chaïy vaøo cô nhuïc thoâi; NHUÏC QUEÁ so
vôùi Queá Chi vò laïi ñaäm hôn, khí laïi ngöng
tuï hôn, vì vaäy Moäc tính maïnh hôn; cay laém
thì aám laém, boå ích Taâm hoûa ñöôïc, laø thöù
thuoác ñaëc hieäu veà Moäc sinh Hoûa; thaät ra
laø thöù thuoác oân Can; Can laø meï cuûa
Taâm, Taâm hö thì boå meï. Taâm Can ñeàu
quaûn lyù huyeát phaàn,cho neân Nhuïc Queá
laø thuoác caàn yeáu ñeå oân huyeát. Troïng
Caûnh duøng Nhuïc Queá trong Thaän Khí
Hoaøn laø ñeå tieáp hoûa cuûa Taâm Can veà
vôùi Thaän; cuõng vì coù Phuï töû, Thuïc ñòa,
Phuïc linh khieán cho tính cuûa Nhuïc Queá
theo chuùng vaøo Thaän; nhö vaäy laø raát
kheùo duøng Nhuïc Queá, chöù khoâng phaûi
töï noù vaøo Thaän. NHUÏC QUEÁ, QUEÁ
CHI ñeàu laø moät thöù, maø duøng khaùc nhau
laø vì phaân bieät haäu baïc ñeå ñi leân, ñi
xuoáng (thaêng giaùng). Heã coù vò cay, ñeàu
coù oân tính cuûa Moäc. Queá chính laø Moäc,
maø ñöôïc tính oân (aám), cho neân laø vò
thuoác oân Can chính ñaùng. NGOÂ DU,
TIEÅU HOÀI ñeàu ñöôïc khí cay aám cuûa
Moäc. ÑAØI OÂ laø reã coû, töï vaøo haï tieâu;
TIEÅU HOÀI HÖÔNG laø hoät coû, tính cuûa
hoät, ñeàu chuû ñi xuoáng, cho neân hai vò
thuoác ñoù ñeàu laøm aám ñöôïc haï tieâu, Baøo
Cung vaø Baøng Quang. NGOÂ DU cay maø
hôi ñaéng, hoät laïi coù tính ñi xuoáng, cho neân
chuû veà giaùng thuûy aâm, laøm löu haønh treä
khí. COÁ CHÆ, CÖÛU TÖÛ ñeàu coù saéc ñen
maø aám, ñen laø saéc cuûa Thaän thuûy, hoät
laïi chuû traàm giaùng cho neân hai thöù ñeàu
oân Thaän ñöôïc. PHUÏ TÖÛ sinh ôû döôùi reã,
khoâng gioáng vôùi caønh, laù, da, hoät cho
neân khoâng vaøo trung thöôïng tieâu; saéc
thuaàn ñen, maø vò cay noùng, mang khí döông
sinh ra trong queû Khaûm moät mình theo vaøo
haï tieâu, phoø boå döông khí, cöïc döông, cöïc
aâm ñeàu coù ñoäc, Phuï töû noùng, vì laáy tính
thuaàn döông cuûa queû Khaûm, coù theå raát
ñoäc, tính cuûa Phuï töû vaø Nhuïc Queá khoâng
gioáng nhau. Nhuïc queá boå Hoûa, mang hoûa
khí cuûa ñòa nhò Phuï Töû trôï nhieät, nhieät
sinh ôû trong thuûy, laø ñöôïc döông cuûa thieân
thuûy cho neân PHUÏ TÖÛ thuaàn vaøo khí
phaàn ñeå trôï döông, laø thöù thuoác cuûa thaän
vaø baøng quang. Hô löûa thì voâ haïi, ñoäc
cuûa döông trong thuûy, gaëp löûa thì tan.
Cuõng laø yù nghóa aâm döông daãn nhau.
Ngaøy nay ngöôøi ta laáy muoái öôùp ñeå khöû
ñoäc khieán cho tính cuûa Phuï Töû khoâng
coøn nguyeân thuûy laø khoâng ñuùng pheùp.
phaøm thuoác aám ñeàu mang Moäc khí, nhöng
PHUÏ TÖÛ mang döông trong thuûy, laø vò
thuoác chính ñeå oân Thaän ñaït döông. Vì
mang Moäc hoûa, laø ñöôïc hoûa cuûa ñòa chi
mang döông trong thuûy, laø ñöôïc thieân nhaát
chi döông .
20.HOÛI: Tính cuûa Moäc laø taùn, sao laïi vò
chua, maø chuû thu ? Ñaùp: Ñ où cuõng laø
töông phaûn töông thaønh, lyù veà Kim Moäc
giao hôïp. Ñöôïc vò cuûa Moäc ñeàu ñöôïc tính
cuûa Kim. Vì vaäy vò chua, ñeàu chuû thu
lieãm. NGUÕ VÒ TÖÛ chuû trò khí nghòch
leân ho. Vì khí xuaát ôû döôùi roán, trong baøo
thaát khí haûi, theo Xung maïch maø leân vaøo
Pheá. Baøo thaát laø choå Can thoáng quaûn,
neáu Can laïnh, thì khí cuûa Baøo cung vaø cuûa
Xung maïch mang thuûy aåm leân xoâng vaøo
Pheá sinh ra ho suyeãn, neáu Can noùng, thì khí
cuûa baøo cung vaø cuûa xung maïch mang
hoûa ñoù theo leân xoâng vaøo pheá, sinh ra ho
suyeãn. NGUÕ VÒ chua lieãm Can Moäc laøm
cho Moäc khí thu vaøo, khoâng ñi nghòch leân,
thì hai khí noùng laïnh (thuûy hoûa) ñoù ñeàu
khoâng ñi leân sinh beänh. vì vò chua vaøo Can,
maø coù tính kim thu, cho neân coù ñöôïc hieäu
quaû nhö vaäy. NGUÕ VÒ TÖÛ cuõng chua ít
maø chaát nhuaän, voû lôùn maø roãng, coù
hình töôïng cuûa pheá roãng troáng beân trong,
sinh ôû trong laù, tính nheï noåi, cho neân
chuyeân lieãm pheá sinh taân. Nhö vaäy NGuõ
VÒ TÖÛ lieãm Can ñeå lieãm Pheá, vì tính vaø
vò raát traàm. NGUÕ BOÄI TÖÛ thì chuyeân
chuû lieåm Pheá, vì tính vaø vò noù phuø. ANH
TUÙC XAÙC (quaû thuoác phieän khoâ) cuõng
lieãm pheá, laøm heát ho ñöôïc. Caàm æa chaûy;
vì khoâng chua laém, trong voû roãng coù
ngaên, töôïng hình pheá vaø cô hoaøng, cho
neân tính thu saùp, khoâng vaøo Can, maø vaøo
ñöôïc Pheá, ñeå thuï lieãm nghòch khí caàm æa
chaûy. BAÏCH THÖÔÏC laø hoa muøa xuaân,
maø reã hôi ñaéng, cho neân chuû lieãm Can
Moäc, giaùng hoûa, haønh huyeát. SÔN THUØ
DU chua maø chaát nhuaän cho neân chuyeân
vaøo Can, tö döôõng aâm huyeát. OÂ Mai raát
chua hay lieãm Can moäc hay trò hoài truøng
( laõi ñuõa ), hay khöû noå nhuïc ñeàu laø laáy
yù nghóa Moäc khaéc Thoå, chua thu lieãm.
Xem SÔN TRA chua hoùa ñöôïc nhuïc tích thì
bieát oâ Mai chua tröø ñöôïc saùn laõi, maøng
moäng nhuïc lyù nhö nhau. 21. Hoûi: Phaøm vò
chua ñeàu hay sinh taân (nöôùc mieáng), ñoù laø
thuyeát naøo ? ÑAÙP: T aân sinh ôû Thaän maø
phaân taùng ôû Can; Moäc hay ræ nöôùc Can
phaùt khí meï (thuûy sinh moäc) vò chua daãn
ñoäng Can khí cho neân Taân chaûy ra.
22. Hoûi : Chua chuû thu lieãm, maø chua quaù
laïi phaùt möõa, sao vaäy ? ÑAÙP: C ay chuû
thaêng taùn, maø cay quaù thì chuû oân giaùng,
chua chuû thu lieãm maø chua quaù thì sinh
möõa voït leân, vaät ôû treân toät thì laïi xuoáng
vaät ôû döôùi toät, thì laïi neân xem ÑAÏI
TIEÅU SAØI HOÀ THANG cuûa TRÖÔNG
TROÏNG CAÛNH trò Can hoûa thoå nghòch
(möûa nghòch leân). NGOÂ THUØ DU
THANH trò thoå nghòch do Can haøn. Bieát
raèng thoå aét coù khí cuûa Can Moäc ñi leân,
môùi phaùt thoå thì laøm cho thoå aét cuõng coù
Can khí ñi leân, môùi thoå ra, NHÒ PHAØN
hay thöù pheøn raát chua, bieán laøm vò chaùt,
chua thì thu maø daãn taân (nöôùc mieáng)
chaùt maø ngaêng laïi maø khoâng chaûy, Can
khí quaù caáp böùc ñi nghòch leân cho neân
phaùt thoå. Pheøn xanh do ôû chaát ñoàng sinh
ra, coù vò chua cuûa moäc, maø chính ñöôïc tính
kim thu cuûa ñoàng, Kim tính hoaõn thì bình
ñöôïc Moäc khí laøm cho ñi xuoáng; Kim tính
caáp thì ngaên Moäc khí maø laøm thoå ra; nhö
theá nhaän thaáy lyù thöôøng bieán cuûa kim
Moäc; Cho neân Toâi noùi: coù vò cuûa Moäc,
ñeàu coù tính cuûa kim; aâm döông trao ñoåi
giuùp ñôõ, duy tính cuûa Moäc khoâng thay
ñoåi, baøn vò, baøn thuoác neân cöùu xeùt roõ.
23. Hoûi: Theo lyù luaän treân ñaây, thì maën
laø vò cuûa thuûy, ñöông nhieân coù tính cuûa
hoûa. Taïi sao Toaøn Phuùc Hoa maën maø
thuaän giaùng ñôøm hoûa, Traïch taû maën maø
nhuaän lôïi thaáp nhieät, Coân Boá, Haûi Taûo
maën maø thanh Can hoûa, Mang tieâu, haøn
thuûy thaïch maën maø taû tyø hoûa. Coøn giöõ
vò maën, coøn giöõ baûn tính cuûa thuûy, chöa
heà coù Hoûa tính ? ÑAÙP: V ò bình thöôøng,
khoâng rôøi baûn tính vò cuøng toäi aét bieán
ñoåi baûn tính. Ví duï : ít ñaéng laø thuoác oân
Taâm hoûa; maø ñaéng laém thì laïi hoùa laïnh.
Cho neân ít maën ñeàu mang khí cuûa haøn
thuûy; maø maën laém thì bieán thaønh nhieät.
Trong queû ly coù aâm , trong queû Khaûm coù
döông ñeàu laø theo lyù nhaát ñònh. TOAØN
PHUÙC HOA vò ít maën,
hoa saéc vaøng, thaám söông maø sinh, coù
nhieàu kim khí ít thuûy khí cho neân nhuaän lôïi
pheá kim, khoâng ñöôïc laáy thuaàn maën maø
baøn. COÂN BOÁ, HAÛI TAÛO sinh ôû trong
nöôùc vò ít maën, maø chaát laø coû, laø vaät
mang hai thöù khí laø Moäc thuûy, cho neân
thanh hoûa nhuaän can moäc. HAØN THUÛY
THAÏCH, coù nhieàu tính cuûa ñaù, vò tuy
maën, maø khoâng maën laém; vaû laïi ôû nuùi
coù thöù ñaù ñoù, sinh ra thuûy chaûy thaønh
suoái, vì vaäy ñaù ñoù coù thuaàn thuûy tính cho
neân thanh nhieät. MANG TIEÂU tuy maën,
maø chöa ñeán cuøng cöïc, cho neân coàn tính
cuûa haøn thuûy; ñaïi haï ñöôïc hoûa, coøn theo
baûn tính cuûa thuûy, khoâng phaûi tính bieán
hoùa cuûa vò maën cuøng toät. Coøn nhö
HOÛA TIEÂU thì maën laém, bieán ra tính
cuûa hoûa cho neân ñoát chaùy, ñoù laø hoûa
trong thuûy. AÊn nhieàu muoái quaù töùc thôøi
khaùt nöôùc, cuõng laø moät thí nghieäm vaøo
huyeát sinh nhieät, ngöôøi phöông taây luyeän
muoái goïi laø dieâm tinh (muoái tinh); laïi
luyeän chaát maën, goïi laø kieàm tinh. Hai thöù
aáy chöùa vaøo moät choå, coù pha leâ ngaên
caùch. Chæ ñaäp phaù pha leâ thì boác chaùy
döõ doäi. Pheùp cheá thuuûy loâi cuûa phöông
taây laø nhö theá. Dieâm Tinh phaùt hoûa thì
bieát muoái vò maën, trong coù tính hoûa nhieät.
Maø hoûa trong thuûy, laø hoûa cuûa Meänh
Moân, ít maën thì daãn ñöôïc hoûa ñi xuoáng,
nhö maáy thöù thuoác ôû treân. Maën laém thì
trôï ñöôïc hoûa ñi leân nhö HOÛA TIEÂU,
DIEÂM TINH. ÔÛ ñaát thuïc nuoâi heo ñöïc
cho aên muoái, ñeå boû noïc vôùi nhieàu heo
caùi cuõng töùc laø kinh nghieäm giuùp phaùt
xuaát meänh moân hoûa ñeå trôï döông. Trong
thuoác coù nhuïc thung dung ban ñaàu laø tinh
cuûa ngöïa nhoû gioït xuoáng ñaát maø sinh ra,
sau laáy maàm truyeàn laïi, laïi coù hình töôïng
caùi aâm haønh cuûa con ngöôøi, vò maën vaøo
Thaän, cho neân oân nhuaän maø laøm maïnh
phaàn aâm ñeå trôï döông trong Thaän, maø boå
ích meänh moân hoûa, coøn nhö naáu luyeän thu
thaïch, ñeå tö aâm, trò ñöôïc beänh döông nuy,
maø khoâng bieát vò maën laém, chæ trôï ñöôïc
hoûa cuûa meänh moân ñeå laøm cöôøng döông,
gioáng nhö nuoâi heo ñöïc cho aên muoái, ñoù
laø traùng döông, khoâng phaûi tö aâm ñöôïc.
Cho neân ngöôøi uoáng Thu Thaïch, thöôøng bò
aâm khoâ thaønh beänh lao, ñeàu khoâng bieát
yù nghóa maën laém trôï hoûa. Tuy Ñoàng
Tieän voán laø tö aâm, maø naáu luyeän thaønh
thu thaïch, thì nung naáu ñaõ nhieàu, khoâng
ñöôïc laáy tính cuûa Ñoàng Tieän maø baøn
nöõa. Vì vò cuûa thuûy, ñeàu coù tính cuûa
hoûa, cuõng chæ laø trôû laïi yù nghóa döông
trong queû khaûm maø thoâi. 23
24. Hoûi: Haøn, nhieät, oân, bình ( laïnh, noùng,
aám, trung bình ) ñaõ noùi heát ñöôïc tính. ÔÛ
treân ñaõ phaân nguõ haønh, nguõ taïng, ñaõ roõ
tính haøn, nhieät, oân, bình khoâng caàn nhaéc
laïi. Nhöng thuoác phaân ra treân, döôùi, bieåu,
lyù ( trong, ngoaøi ), laïi coøn phaân bieät
thaêng giaùng, phuø, traàm ( leân, xuoáng, chìm,
noåi). xin ñöôïc nghe. ÑAÙP: Ñ où laø goác
aâm döông cuûa trôøi ñaát. Goác ôû döông, laáy
khí laøm chuû : ñi leân, ñaït ra ngoaøi, cho neân
leân maø khí noåi, chaïy ñeán thöôïng tieâu, ñeå
phaùt ra ngoaøi. Goác ôû aâm, laáy vò ( muøi )
laøm chuû : ñi ôû trong ñaït xuoáng, cho neân
xuoáng maø khí chìm, ñi ôû trong, ñaït haï tieâu.
Khí goác ôû trôøi, vò thaønh ôû ñaát. Noäi
Kinh : Trôøi laáy naêm khí nuoâi ngöôøi, ñaát
laáy naêm vò nuoâi ngöôøi, goác ôû trôøi thì
gaàn vôùi treân, goác ôû ñaát thì gaàn vôùi
döôùi. Lyù thaêng, giaùng, phuø, traàm thaáy
roõ. 25. Hoûi: Baïc Haø, Taân Di, Ma Hoaøng,
Queá Chi, Sinh Khöông, Thoâng Baïch, Khöông
Hoaït, Ñoäc Hoaït, Caùt Caên, Saøi Hoà, Baïch
Ñaàu OÂng, Thaêng Ma, Töû Toâ, Kinh Giôùi,
Baïch Chæ, Loâ Cam Thaïch, Haûi Thaïch,
Cuùc Hoa, Lieân Kieàu, Ngaân Hoa, Thöông
Nhó Töû, Thaïch Cao, Maïn Kinh Töû ñeàu laø
thuoác thaêng, phuø maø coâng duïng ñeàu
khaùc nhau, sao vaäy ? ÑAÙP: Ñ où laø thuoác
cuûa khí phaàn. Laïi phaûi xem hình daùng,
muøi vò ñeå phaân bieät. Baïc Haø, Taân Di
cuøng moät vò cay, khí ñeàu trong nheï, maø
hình daùng ñeàu khaùc. Baïc Haø laø loaøi
thaûo nhoû, moïc thaønh chuøm, khoâng chæ
moät thaân cho neân phaân taùn boán phía laïi
leân ñeán ñaàu coå, vì khí nheï boác leân. Taân
Di sinh ôû ngoïn caây, maø buùp nhoïn höôùng
leân, vò cay khí boác leân, cho neân chuyeân
chuû ñi leân, taùn ñöôïc phong haøn ôû naõo
vaø loã muõi, Ma Hoaøng tuy coù moät thaân
leân thaúng, maø laø thöù coû moïc chuøm
gioáng nhö Baïc Haø, cho neân ñi leân, laïi
phaân taùn ra ngoaøi. Baïc Haø ñöôïc khí nheï
boãng cuûa trôøi, vò cay, laïi goàm ñöôïc vò
cuûa ñaát, cho neân goàm caû vaøo huyeát
phaàn. Nhö Ma Hoaøng thì thaân roãng, leân
thaúng, khoâng coù vò maïnh, thuaàn laø khí
nheï boãng cuûa trôøi, cho neân chuyeân chuû
vaøo khí phaàn. Döông theo aâm ra thaáu ñaït
ñeán da loàng cuûa chu thaân, Queá Chi vaø Ma
Hoaøng cuøng moät thöù thuoác thaêng taùn,
nhöng khí vò ñeàu khoâng gioáng. Tính cuûa
caønh nhaùnh chæa ra boán phía, khí cuõng nheï
boång, nhöng queá goàm coù vò cay thì ñöôïc
vò cuûa ñaát, cho neân goàm vaøo huyeát phaàn,
taùn ñöôïc phong haøn trong huyeát maïch, cô
nhuïc. Xem MA HOAØNG THANG cuûa
TROÏNG CAÛNH phaùt ra da loâng, QUEÁ
CHI THANG giaûi cô thì bieát baøn veà huyeát
phaàn, khí phaàn. SINH KHÖÔNG khí thaêng
taùn, maø laïi giaùng khí, chæ aåu ñöôïc, vì vò
maïnh hôn; vaû laïi, laø reã trong ñaát mang vò
cuûa ñòa hoûa, maø veà goác, cho neân giaùng
khí, chæ aåu, tuy thaêng taùn ñöôïc, maø khoâng
gioáng vôùi Ma, Queá thuaàn thaêng. cho neân
TIEÅU SAØI HOÀ, NHÒ TRAÀN THANG
ñeàu duøng ñeå chæ aåu, reã cuûa Thoâng Baïch
(haønh traéng) cuõng sinh trong ñaát, nhöng laù
roãng thaân thaúng, khí maïnh hôn vò, daãn khí
cuûa hoaøng tuyeàn döôùi ñaát, leân ñeán maàm
laù, cho neân chuyeân chuû thaêng taùn thoâng
ñöôïc Pheá khieáu. BAÏCH THOÂNG THANG
cuûa TROÏNG CAÛNH , duøng ñeå thoâng
döông khí leân treân, thì laáy khí cuûa hoaøng
tuyeàn döôùi ñaát leân ñeán maàm, laù ñeå laøm
thoâng döông trong thuûy cuûa thaùi döông,
maø giao vôùi ñaàu coå. KHÖÔNG ÑOÄC
CAÙT CAÊN reã ñeàu saâu, laáy ñöôïc thuûy
khí trong ñaát, leân ñeán maàm laù, maàm laïi
raát daøi, hình töôïng kinh thaùi döông trong
thaân theå, theo trong nöôùc cuûa Baøng Quang,
ñöa döông khí ñeán kinh maïch, ñeå baûo veä
chu thaân, cho neân hai vaät ñeàu vaøo kinh
thaùi döông. KHÖÔNG ÑOÄC khí vò raát cay
noùng, cho neân phaùt taùn maø thöông toån
huyeát; CAÙT CAÊN khí vò trung bình hôn,
cho neân tính phaùt taùn nheï maø khoâng
thöông toån huyeát, reã saâu daãn thuûy khí
ñöôïc, ñöa leân ñeán maàm laù, cho neân goàm
caû ñem taân dòch leân, SAØI HOÀ BAÏCH
ÑAÀU OÂNG ñeàu moät thaân thaúng, hoa
ñeàu thôm nheï, cho neân thaêng taùn keát uaát;
BAÏCH ÑAÀU OÂNG trò ñöôïc kieát lî moùt
raën, laø vò thaêng taùn keát uaát, ( laøm cho
uaát keát phaân taùn ñi leân ); SAØI HOÀ trò
chöùng ñaày töùc, khí cuûa thaùi döông haõm
laïi trong ngöïc, khoâng ñöa ñöôïc ra ngoaøi,
cho neân ngöïc ñaày, Saøi Hoà laøm cho thoâng
suoát, cuõng laø yù nghóa thaêng taùn uaát keát.
Maø hai vaät khoâng gioáng nhau: BAÏCH
ÑAÀU OÂNG khoâng gioù töï lai ñoäng, coù
giôø ñöùng im, saéc traéng coù loâng, coù loâng
laø ñöôïc phong khí, laïi thu haùi ôû muøa thu,
ñöôïc khí cuûa kim moäc giao hieäp, cho neân
döùc ñöôïc phong, theo pheá kim ñeå ñaït ñeán
khí cuûa phong moäc, laøm cho moäc khoâng
khinh lôøn thoå, cho neân laøm cho khoûi moùt
raën maø heát beänh kieát lî. SAØI HOÀ saéc
xanh moät thaân leân thaúng, sinh ôû muøa
xuaân, thu haùi ôû muøa haï, ñöôïc khí vò cuûa
thuûy moäc, theo trung thoå ñeå ñaït ñeán khí
cuûa moäc hoûa, laøm cho khoâng kinh lôøn
pheá, cho neân laøm thoâng suoát caùi uaát keát
ôû ngöïc, TROÏNG CAÛNH duøng saøi hoà,
ñeå trò beänh thieáu döông, yù nghóa raát tinh
teá. Thieáu döông laø döông trong thuûy, xuaát
phaùt ôû tam tieâu, ñeå ñi ñeán taáu lyù gheù ôû
trong ñaûm, ñeå tieâu hoùa côm nöôùc, aét laø
maïng löôùi cuûa tam tieâu thoâng suoát, moäc
hoûa cuûa can ñaûm thanh hoøa maø döông
trong thuûy töø trong ñaït ra ngoaøi. SAØI HOÀ
thaân noù roång xoáp, coù baïch töông thoâng
khí, gioáng nhö maøng löôùi cuûa tam tieâu,
maøng löôùi coù ñöôøng neáp dính lieàn vôùi
thòt da gaân coát, cho neân goïi laø taáu lyù.
Thieáu döông laø moäc hoûa, uaát ôû da chöùa
khoâng thoâng ñaït, thì sinh noùng laïnh. SAØI
HOÀ laøm thoâng suoát ñöôïc, vì thaân xoáp
roång, gioáng nhu da thöùa laøm thoâng ñaït
döông khí, vò ñaéng thanh, neân thanh ñöôïc
hoûa cuûa tam tieâu. Nhö vaäy SAØI HOÀ trò
ñôûm laø duøng vò ñaéng, trò tam tieâu laø
duøng thaân roång xoáp leân thaúng, trò thaùi
döông laø thoâng ñöôøng tam tieâu ñeå thoâng
ñaït khí, thì laø möôïn ñöôøng loái trò giaùng
tieáp, khoâng phaûi laø trò tröïc tieáp. SAØI
HOÀ phaûi duøng thöù thaân leân thaúng, saéc
xanh, coù laù boán phía, nhö truùc dieäp maø
nhoû, nôû hoa nhoû vaøng, laø thöù thaät, ñoù
laø thöù Troïng Caûnh duøng. Gaàn ñaây coù
thöù reã coû (thaûo caên) cay aám phaùt bieåu,
tuyeät khoâng coù tính cuûa Saøi Hoà, döùt
khoaùt khoâng neân duøng. Taïi Töû Ñoàng
cuûa Töù Xuyeân saûn xuaát Saøi Hoà, giaù raát
reû, thieân haï khoâng thoâng duøng, chæ vì
trong saùch thuoác noùi coù nhuyeãn Saøi Hoà,
Hoàng Saøi hoà, Ngaân saøi hoà laøm xaùo
troän thaät giaû, sai vôùi tính döôïc cuûa Troïng
Caûnh, ñaùng tieác!ñaùng tieác!THAÊNG MA
vò ngoït, laøm thaêng khí cuûa tyø
vò; sôû dó thaêng ñöôïc, laø vì trong reã coù
ñöôøng roãng, daãn thuûy khí leân ñeán maàm
ñoït, cho neân tính chuû thaêng, nhöng khoâng
coù tính töù taùn, vì reã chuyeân chuû thaêng,
khoâng gioáng Saøi Hoà thuoäc veà maàm laù,
cho neân coù tính phaân taùn, vì reã chuyeân
chuû thaêng, khong gioáng Saøi Hoà thuoäc veà
maàm laù, cho neân coù tính phaân taùn. TÖÛ
TOÂ gioáng nhö kinh giôùi, saéc hoàng taùn
ñöôïc huyeát phaàn, caønh laù taách rôøi ra, cho
neân tính chuû taùn nhieàu maø chuû thaêng ít.
BAÏCH CHÆ cay thôm, saéc traéng vaøo pheá,
vaø kinh döông minh, tính cuûa reã laïi chuû
thaêng, cho neân thaêng taùn phong haøn cuûa
pheá vaø döông minh, xem ñoäc hoaït saéc ñen,
vaøo thaùi döông, thieáu aâm, baïch chæ saéc
traéng, vaøo pheá vaø döông minh ñoù laø kim
thuûy khaùc chaát, cho neân vaøo theo töôïng
loaïi. Sôû dó tính ñeàu thaêng taùn, maø chuû
trò khaùc nhau. NGAÂN HOA, LIEÂN KIEÀU,
CAM CUÙC vò thanh maø chaát nheï, cho neân
thaêng ñöôïc thanh khí, thaêng ñöôïc nhieät khí
ôû ñaàu, maét,ôû thöôïng tieâu; nhöng khoâng
coù khí cay taùn, cho neân khoâng chuû taøng;
THANH CAO, THÖÔNG NHÓ ñeàu khoâng
cay taøn, maø chuû taùn ñöôïc, thì laïi laáy hình
khí maø baøn, THANH CAO caønh laù töù
taùn, maø vò ñaéng, cho neân taùn hoûa ñöôïc,
heã coù gai, coù goác coù loâng, ñeàu caûm
döôïc phong khí, cho neân chuû taùn phong.
MAÏN KINH TÖÛ khí maïnh, maø chaát cuõng
nheï, cho neân chuû taùn phong ôû ñaàu maét.
LOÂ CAM THAÏCH, HAÛI THAÏCH ñeàu laø
chaát nheï noåi, nhöng thuoäc theå ñaù, laø
trong coù tính traàm, cho neân khoâng ñaït ra
ngoaøi, khoâng leân choùp ñaàu döôïc, maø chæ
taùn ñöôïc keát cuûa ñôøm hoûa ôû pheá vò.
Bbaøi thuoác phuø traàm ñeå trò beänh phuø
traàm, maø coù yù nghóa bieåu, lyù, thaêng,
giaùng cuõng döôïc saùng toû. 26. Hoûi: Baûn
Thaûo noùi: Thuoác ñi leân laáy muoái cheá thì
ñi xuoáng ñöôïc, thuoác ñi xuoáng, laáy röôïu
cheá, thì ñi leân ñöôïc, röôïu cuõng laø nguõ
coác laøm ra, sao coù thuaàn tính ñi leân ?
ÑAÙP: K hí goác ôû trôøi, cho neân chuû
thaêng. Röôïu chính laø vaät hoùa khí, vì vaäy
öa ñi leân. Xem caùch naáu röôïu traéng, duøng
oáng ñoàng laáy hôi, vaøo ñaùy noài phía treân
hoùa ra röôïu. Röôïu ñeàu laø hôi nöôùc ñi leân,
döông ôû trong thuûy, goác ñi leân. Ngöôøi
phöông taây laáy khinh khí döôõng khí ôû trong
nöôùc, ñi leân ñöôïc, chaùy ñöôïc thaønh löûa;
chöùa döông thì ñi leân. Thuûy laøm queû
khaûm, khí cuûa haøo giöõa laø döông, cho neân
khí töø khí töø thuûy sinh ra maø ñi leân. Khí
thanh döông ôû ngoaøi trôøi, ñeàu laø döông
trong thuûy ñöôïc phaùt sinh ra. Naáu röôïu laáy
men laøm daäy döông, laáy löûa naáu khieán
cho aâm hoùa laøm döông, hôi leân ñi ra, thaønh
röôïu, toaøn laø khí döông ñi leân cho neân chuû
thaêng. Laïi nhö uû röôïu neáp thang laáy men
troän vôùi xoâi neáp; phaùt noùng naùt ra; röôïu
chaûy ra, coøn baû xoâi laïi; cuõng laø theo
caùch hoùa hôi, cho neân thuoäc döông cuõng
chuû thaêng. Nhöng röôïu neáp thang vaø röôïu
traéng khoâng gioáng nhau. Röôïu traéng do
oáng ñoàng ôû treân daãn ra thuaàn laø thanh
khí; Röôïu neáp thang uû ôû trong voø coøn coù
nöôùc ñuïc. Cho neân röôïu neáp thang vò ñaäm
hôn, vaøo ñöôïc huyeát phaàn, tính cuõng ngöng
treä, neân sinh ñôøm thaáp. Ñoàng moät tính ñi
leân, maø moät thöù trong moät thöù ñuïc, môùi
khaùc veà phuø traàm ( noåi chìm ). Cho neân
xaùt ñònh döôïc lyù phaûi tinh teá. 27. Hoûi:
Maïch Nha vaø Röôïu Neáp Thang ñeàu uû men
maø hoùa ra. Taïi sao maïch nha ngoït nhuaän,
maø tính khoâng ñi leân ? ÑAÙP: Röôïu do uû
kín, töï nhieân chaûy ra, ñöôïc nhieàu khí hoùa
ra, cho neân khí thònh maø ñi leân. MAÏCH
NHA naáu ñaëc buoät phaûi chaûy ra, ñöôïc ít
khí hoùa ra, cho neân vò thònh, maø khoâng ñi
leân. Vì röôïu ñöôïc khí maïnh cuûa trôøi maø ñi
leân, maïch nha ñöôïc vò maïnh cuûa ñaát maø
boå. TROÏNG CAÛNH duøng maïch nha trong
KIEÁN TRUNG THANG chính laø ñeå boå
trung cung. Xem röôïu traéng ñi leân maø
khoâng ôû moät choå, maïch nha ôû moät choå
maø khoâng ñi leân, röôïu neáp thang vöøa ñi
leân vöøa ôû moät choå, choå khaùc nhau laø
toaøn ôû khí, vò ñaäm, nhaït. baøn tính thuoác
caàn xeùt roõ lyù do. 28. Hoûi: MANG TIEÂU,
ÑAÏI HOAØNG, BA ÑAÄU, ÑÌNH LÒCH,
HAÏNH NHAÂN, CHÆ XAÙC, HAÄU
PHAÙC, NGÖU TAÁT, DÓ NHAÂN, TRAÀM
HÖÔNG, GIAÙNG HÖÔNG, THIEÁT LAÏC,
GIAÛ THAÏCH, TAÂN LANG, TRAÀN BÌ
caùc thöù ñoù ñeàu chuû ñi xuoáng ( giaùng),
coù thöù ñi xuoáng maø thu vaøo, coù thöù thu
vaøo maø taùn ra, coù thöù xuoáng maø coâng
phaù, coù thöù xuoáng maø thaám lôïi, coù thöù
vaøo khí phaàn, coù thöù vaøo huyeát phaàn, laïi
coù theå bieát roõ chaêng ? ÑAÙP: Ñ i leân laø
ñeàu ñöôïc khí cuûa trôøi, ñi xuoáng laø ñeàu
ñöôïc vò cuûa ñaát. Cho neân vò ñaäm thì
xuoáng mau, vò nhaït thì xuoáng chaäm, laïi
hôïp vôùi hình chaát maø baøn, thì naëng nheï
cuõng coù khaùc nhau. MANG TIEÂU voán
ñöôïc thuûy khí, nhöng ñöôïc tính aâm ngöng
trong thuûy, maø vò maën laøm mieàm vaät raén
ñöôïc, haï nhieät cuûa khí phaàn, vì ñöôïc vò
aâm cuûa thuûy; maø chöa ñöôïc khí döông cuûa
thuûy, cho neân xuoáng maø khoâng leân, vaû
laïi xeùt thuûy thuoäc khí phaàn, cho neân
MANG tIEÂU coù vò ngöng thuûy, thuaàn
ñöôïc tính aâm cuûa thuûy, cho neân thanh
giaùng nhieät cuûa khí phaàn. Ñoái vôùi ÑAÏI
HOAØNG vaøo huyeát phaàn, xeùt ra khaùc
nhau. ÑAÏI HOAØNG vò ñaéng, ñaïi haøn, laø
ñöôïc vò aâm cuûa ñòa hoûa; maø saéc vaøng,
laïi laø phaùt hieän thoái khí cuûa hoûa, cho
neân thoái hoûa, chuyeân haï keát cuûa huyeát
phaàn; vì vò ñaäm, vaû laïi coù khí noùng, vò
ñaõ xuoáng maø khí giuùp theâm, cho neân
xuoáng mau. Tính haøn ñeàu daãn xuoáng, nhö
Baïch Thöôïc, Xaï Can, vò hay giaùng lôïi ñöôïc
ñeàu vì vò ñaéng; ñoái vôùi Ñaïi Hoaøng giaùng
haï ñoàng moät nghóa. ÑAÏI HOAØNG laïi coù
tính ñaéng nhieàu, BAÏCH THÖÔÏC ñaéng ít
hôn, cho neân Baïch Thöôïc chæ giaùng ít, maø
ÑAÏI HOAØNG giaùng nhieàu. 29.Hoûi:
Hoaøng lieân vò ñaéng, ôû yeân maø khoâng
chaïy, maø moät mình Ñaïi hoaøng coâng lôïi,
nhö theá laø nhö theá naøo? Ñaùp: Cuøng moät
vò ñaéng, maø chaát cuûa Hoaøng lieân khoâ
maø khoâng thaém öôùt; chaát cuûa Ñaïi hoaøng
hoaït nhuaän coù nöôùc, cho neân chuû lôïi
hoaït; Hoaøng lieân laïi thuaàn vò ñaéng maø
khoâng coù khí, cho neân ôû yeân maø khoâng
chaïy; Ñaïi hoaøng vò thuaàn ñaéng maø laïi coù
khí noùng laïnh, laáy khí ñaåy vò ñaéng ñi, thì
chaïy maø khoâng ôû yeân. Vì vaäy khac vôùi
Hoaøng lieân. 30. Hoûi: Ñaïi hoaøng tính ñaéng
laïnh ñöông nhien ñi xuoáng, maø Ba ñaäu co
tính cay noùng, ñaùng leõ traùi ngöôïc vôùi
Ñaïi-hoaøng, sao cuõng chuû coâng haï ( xoå).
Maø so vôùi tính cuûa Ñaïi-hoaøng raát mau
hôn?Ñoù laïi theo lyù thuyeát naøo? Ñaùp: Ñ où
laø laáy daàu trôn maø chuû haï giaùng. Giaùng
haï (xoå) ñöôïc laø choã chuyeân chuû cuûa
daàu trôn, chöù khoâng phaûi choå chuyeân
chuû cuûa cay noùng. Phaøm aên Daàu-meø,
Ñöông-qui ñeàu ñöôïc hoaït lôïi ñi ñaïi tieän.
Ba-ñaäu, Tyø-ma-töû deàu coù daàu, ñeàu hoaït
lôïi, ñeàu laøm haï ñaïi tieän. Nhöng Daàu-meø
khoâng noùng thì chaäm ñi, khoâng cay thì khí
khoâng chaïy taùn, cho neân haï ñaïi tieän
chaäm. Tyø-ma-töû vò cay khí aám, nhö theá laø
coù khí aám, ñeå ñaåy tính daàu trôn, cho neân
ñi mau. Daàu Ba-ñaäu cuøng moät tính trôn, nhö
daàu Meø, Thaàu-daàu maø cay nhieàu thì
maïnh, noùng nhieàu thì hung haõn. Laáy hung
haõn ñeå hoaït lôïi, cho neân mau choùng
khoâng löu treä, haït Meø cuõng daàu trôn, maø
khoâng coù tính cay noùng, cho neân chæ
nhuaän giaùng, khoâng laøm haï mau.Ñình-lòch
cuõng coù daàu, ñöông nhieân hoaït lôïi; laïi coù
vò cay, gioáng vôùi vò cay cuûa Ba-ñaäu, maø
coù daàu töông tôï; vò laïi ñaéng, gioáng vôùi vò
ñaéng cuûa Ñaïi-hoaøng maø hoaït nhuaän
töông tôï; nhö vaäy, Ñình-lòch coù caû 2 tính
cuûa Ba-ñaäu vaø Ñaïi- hoaøng, cho neân ñaïi
taû muû maùu, ñôøm aåm trong pheá; tính
giaùng raát mau, vì goàm caû tính cuûa Ñaïi-
hoaøng vaø Ba-ñaäu; thaät laø thöù thuoác
maïnh. Sôï quaù maïnh, cho neân Troïng-caûnh
phaûi laáy Ñaïi-taùo boå vaøo. Haïnh-nhaân
cuõng coù daàu, chæ ñöôïc vò ñaéng, maø
khoâng co khí cay noùng, cho neân giaùng maø
khoâng gaáp. 31. Hoûi: Ñeàu laø giaùng khí, sao
Haïnh-nhaân, Ñình-lòch vaøo pheá, maø Chæ-
xaùc, Haäu- phaùc vaøo Tyø-vò? Ñaùp: Ñ ình-
lòch, Haïnh-nhaân saéc traéng thuoäc kim; Chæ-
xaùc, Haäu-phaùc ñeàu laø chaát caây (moäc);
Moäc hay sô thoå (giuùp thoå tieâu hoaù), cho
neân vaøo Tyø-vò. Chæ-xaùc laø traùi caây, vò
nheï hôn Haäu-phaùc, cho neân lyù Vò khí;
Haäu-phaùc laø voû, vò naëng hôn Chæ-xaùc,
cho neân lyù Tyø khí. Xem Troïng-caûnh duøng
Chí-xaùc trò döôùi Taâm ñaày; duøng Haäu-
phaùc trò buïng ñau. Thì bieát phaân bieät söï
naëng nheï cuûa Chæ- xaùc, Haäu-phaùc. 32.
Hoûi: Traàn-bì cuõng laø traùi caây, trò ñöôïc
Vò, goàm trò Tyø, vöøa lyù pheá ñöôïc. Taïi sao
vaäy? Ñaùp: T raàn-bì goàm cay thôm, cho neân
ñaït leân pheá ñöôïc; Chæ-xaùc khoâng cay
thôm, cho neân khoâng vaøo pheá; Haäu-phaùc
cay maø khí quaù traàm, cho neân khoâng vaøo
pheá. Pheá khí thoâng vôùi Ñaïi-tröôøng, Haäu-
phaùc laøm löu haønh khí cuûa Ñaïi-tröôøng, thì
Pheá khí ñöôïc thoâng ra ngoaøi, cho neân
Troïng-caûnh trò beänh coù Queá-chi thang gia
Haäu-phaùc, Haïnh-töû. Vaû chaêng, duøng
thuoác khoâng phaûi tuyeät ñoái phaân ranh
giôùi. Cho neân Chæ, Quaát, Phaùc thöôøng
thöôøng coù coâng duïng hoã trôï, ngöôøi thaày
thuoác caàn neân thoâng hieåu, Taân (Binh)-
lang laø traùi caây (traùi cau), tính traàm nhieàu,
cho neân trò saùn khí buïng döôùi; maø tính
traàm giaùng töø treân ñi xuoáng, cho neân
Taân-lang cuõng goàm caû lôïi Hung-caùch; vaû
laïi vò khoâng maïnh, cho neân ñi xuoáng
chaäm. Traàm-höông caây hôi chìm xuoáng
nöôùc, vò laïi ñaéng ñi xuoáng, laïi coù khí thôm
ñeå löu haønh, cho neân tính hay giaùng khí.
Giaû-nam-höông vò ngoït khaùc vôùi Traàm-
höông, chi neân khí cuûa Giaû-nam thaêng taùn,
maø khí cuûa Traâm-höông chuyeân haï giaùng.
Uoáng Giaû-nam thì ôï khí. Uoáng Traàm-höông
thì haï boä ñaùnh raám(ñòt). Bieát laø moät
thöù ngoït, moät thöù ñaéng, leân xuoáng khaùc
nhau. Giaùng-höông ñaéng saéc hoàng, cho neân
giaùng khí trong huyeát, chæ thoå huyeát. Ngöu-
taát maø giaùng laø theo hình vaø vò ñeå trò, vì
reã saâu vò ñaéng, cho neân daãn Thuyû-hoaû ñi
xuoáng. Thieát-laïc maø giaùng laø laáy kim
bình moäc, laáy naëng traán khöû, cho neân
laøm heát sôï seät, laøm heát ñieân cuoàng.
Giaû-thaïch cuõng naëng maø saéc ñoû, laïi
vaøo huyeát phaàn, cho neân coù teân laø
Huyeát-sö, vì giaùng huyeát; huyeát laø choå ôû
cuûa khí. Toaøn-Phuùc-Ñaïi- Giaû-Thaïch thang
laøm heát ôï hôi, chính laø haønh huyeát ñeå
giaùng khí, giaùng maø traàm vò phaûi ñaéng
chaát phaûi naëng, giaùng maø taùn vò phaûi
cay khí phaûi thôm, giaùng maø thaám lôïi vò
phaûi nhaït khí phaûi nheï. Dó-nhaân, Traïch-
taû, Xa-tieàn-töû, Phuïc-linh ñeàu vò nhaït, khí
nheï, ñeàu thuoäc aâm ôû trong döông, khoâng
leân thanh khieáu ôû treân, cho neân ñeàu ñeán
thanh khieáu ôû döôùi lôïi tieåu tieän, giaùng
maø coâng phaù vò phaûi ñaäm khí phaûi maïnh
goàm coâng naêng phaù huyeát thì coù coâng
naêng coâng tích. Neáu chæ coù taân dòch thì
tích laøm ñôøm thuyû, khoâng keát cöùng ñöôïc;
nhö keát cöùng ñeàu coù troän huyeát, nhöng
coù moät mình huyeát maø khoâng coù khí ñeå
keát hôïp cuõng laø huyeát cheát maø khoâng
keát cöùng; duy khí döïa huyeát maø ngöng
ñoïng, huyeát hôïp vôùi khí maø tuï laïi, roài sau
môùi ñoïng lam cuïc cöùng (kieân tích). Tam-
laêng phaù khí trong huyeát, Nga- truaät phaù
huyeát trong khí, cho neân phaù tích ñöôïc.
Tam-laêng vò chæ ñaéng maø khoâng cay, söùc
phaù huyeát nhieàu, maø söùc taùn khí ít; Nga-
truaät goàm vò cay, haønh khí ñeå phaù huyeát,
thì haønh khí haønh huyeát ñöôïc caû hai, raát
thích hôïp cho tích tuï, cho neân Nga-truaät
ñöôïc duøng nhieàu trong cac phöông. Khöông-
hoaøng khí vò ñeàu ñaäm cho neân haønh khí
haønh huyeát. Uaát-kim töø Khöông-hoaøng
sinh ra maø khí nheï vò maïnh, cho neân co
coâng naêng haønh huyeát maïnh hôn haønh khí.
30
33. Hoûi: Phaøm thuoác ñi xuoáng ñeàu chìm
vaøo trung-haï-tieâu, nghòch khí cuûa thöôïng
tieâu lam caùch naøo haï xuoáng? Ñaùp: T
huoác ñi xuoáng tuy traàm nhöng chöa co thöù
naøo khoâng töø thöôïng-tieâu maø ñi xuoáng.
Cho neân Giaû-thaïch theo thöôïng-tieâu ñeå
traán xuoáng. Taân-lang goàm ñöôïc lôïi ngöïc
vaø caùch maïc. Noùi chung tính vaø khí vöøa
naêng mau vöøa thaúng xuoáng haï-tieâu, maø
khoâng lôïi ñöôïc thöôïng-tieâu; khí vaø vò vöøa
nheï vöøa chaäm, thì ñeàu giaùng lôïi ñöôïc
thöôïng-tieâu. Ñình-lòch taû pheá. Haïnh-nhaân
lôïi pheá, Xaï-can hôi ñaéng, lôïi ñôøm trong
hoïng. Haäu-phaùc-hoa tính nheï, lôïi khí ôû cô
hoaønh. Xuyeân-boái-maãu saéc traéng tính
bình, lôïi ñôøm khí ôû ngöïc pheá. Toaøn-
phuùc-hoa vò maën chaát nheï, cho neân nhuaän
pheá giaùng ñôøm. Traàn-bì khí vò khoâng nheï
khoâng naëng, cho neân coù theå giaùng
thöôïng-tieâu, co theå giaùng trung-tieâu. Duy
Moäc-höông khí phuø vò traàm, caû thöôïng-
trung-haï tam tieâu ñeàu lyù ñöôïc. Coøn tính
naëng nhö hoät quyùt (quaát haïch), hoät Tra
(Tra haïch), hoät traùi vaûi ñeàu chuyeân trò khí
ôû haï-tieâu. Tính mau nhö Ñaïi-hoaøng, Ba-
ñaäu, Ngöu-taát thì chaïy haün xuoáng haï-tieâu.
Cuøng laø haønh khí, laïi phaân bieät nheï naëng
noåi chìm (kinh, troïng, phuø, traàm), ñeå duøng
cho ñích ñaùng, töï nhieân khoâng sai laàm. 34.
Hoûi: Phaøm reã phaàn nhieàu coù tính ñi leân,
tính cuûa traùi phaàn nhieàu ñi xuoáng, tính
cuûa thaân phaàn nhieàu hoaø, tính cuûa caønh
phaàn nhieàu taùn. Vì côù sao vaäy? Ñaùp: R eã
chuû vieäc soáng ôû treân cho neân co tính leân;
traùi chuû thoøng xuoáng, cho neân co tính
xuoáng; thaân ôû giöõa cho neân leân ñöôïc
xuoáng ñöôïc, cho neân coù tính hoaø; caønh laù
ôû beân, chuû phaùt ra, cho neân coù tính taùn.
Nhöng moãi döôïc tính, neân chuù troïng ôû reã,
hoaëc neân chuù troïng ôû traùi, hoaëc neân
chuù troïng ôû thaân, hoaëc neân chuù troïng ôû
laù, ñeàu tuyø neân chuù troïng vaøo tính ôû
choã naøo, ñeå laøm thuoác chuyeân trò. Chöa
coù theå baøn roäng ra. 31
35. Hoûi: Tính cuûa reã, traùi, thaân, laù ñaõ
noùi roõ choã chuyeân trò cuûa moãi thöù. Baây
giôø haõy baøn tröôùc veà reã. Tính cuûa reã ñi
leân, coù nhöõng vò thuoác naøo moät mình
chuyeân chuû tính aáy, xin chæ roõ. Ñaùp: Tính
cuûa reã phaàn nhieàu ñi leân, laïi caàn xem
hình saéc khí vò, ñeàu thaáy reã quan troïng, thì
chuyeân laáy reã duøng. Nhö Thaêng-ma reã
lôùn hôn maàm, thì reã ñöôïc khí nhieàu, cho
neân chuyeân laáy reã; trong reã laïi coù nhieàu
loã hoång, ñoù laø loã huùt daãn thuyû khí leân
ñeán maàm laù, cho neân tính chuû ñi leân. Khí
vò cay ngoït, ñoù laïi laøkhí vò ñi leân. Keát
hôïp hình ñeå baøn tính ñeàu chuû ñi leân, cho
neân goïi laø Thaêng-ma. Ñoù laø vò thuoác
chuyeân chuû ñi leân. Coøn nhö Caùt-caên reã
raát saâu, huùt daãn thuyû khí trong ñaát, ñeã
ñun leân ñeán voøi daây; cho neân ñöa taân dòch
leân ñöôïc, laïi thaêng taùn ñöôïc hai kinh thaùi-
döông, döông-minh; laáy yù nghóa leân ñeán
voøi daây, Caùt-caên coù voøi raát daøi, maø
kinh maïch cuûa thaùi-döông cuõng raát daøi;
Caùt-caên daãn thuyû khí döôùi ñaát ñem leân
ñeán voøi daây; thaùi-döông daãn döông khí
trong thuyû cuûa Baøng-quang ñeã ñem ñeán
kinh maïch, ñoàng lyù nhau; cho neân Caùt-caên
trò ñöôïc moät
chöùng beänh kinh phong cuûa thaùi-döông,
giuùp kinh thaùi-döông, do nöôùc trong Baøng-
quang, maø ñem khí ra ngoaøi. Maøu reã thuaàn
traéng, thuoäc kim, laïi huùt ñöôïc thuyû khí ñi
leân, ñoù laø vaät kim-thuyû töông sinh; laïi
daãn ñöôïc taân khí (taân-dòch), ñeã trò taùo
cuûa döông-minh. Caùt-caên vaø Thaêng-ma
khaùc nhau; Caùt-caên reã chaéc cho neân ñem
taân leân maø khoâng ñem khí leân; Thaêng-ma
reã roãng, coù ñöôøng roãng ñeã ñöa khí ñi, cho
neân ñem khí leân maø khoâng ñem taân leân.
Hoaøng-kyø cuõng coù ñöôøng roãng trong reã
xoáp; nhöng Thaêng-ma vò khoâng ñaäm cho
neân ñi leân maø khoâng boå; Hoaøng-kyø vò
ñaäm, cho neân ñi leân maø boå ñöôïc. Hoaøng-
kyø reã saâu daøi ñeán vaøi thöôùc, laáy
Hoaøng-kyø khoâng duøng cuoác ñeã ñaøo leân,
maø duøng söùc nhoå ra khoûi ñaát vì reã ñuoâi
chuoät khoâng coù reã baøng; theo ñoù maø
bieát reã tính ñi thaúng; phía trong laïi roãng
xoáp, thoâng thuyû khí ñöôïc, ñem thaúng thuyû
khí döôùi ñaát leân ñeå leân ñeán maàm. Cho
neân ñem nguyeân khí cuûa ngöôøi leân ñöôïc,
ñeå laøm ñaày ñuû ôû phaàn treân, ñaït ñeán
phaàn bieåu. Nguyeân khí cuûa ngöôøi sinh ôû
Thaän, phaùt xuaát töø nöôùc trong Baøng-
quang, theo maøng moûng cuûa Khí-haûi maø
leân ngöïc. Cheûn döøng, ñeå leân pheá, ra
khaép loâng da, Hoaøng-kyø trong roãng xoáp
thoâng ñaït ñöôïc gioáng nhö maøng moûng
cuûa ngöôøi daãn ñöôïc thuyû khí döôùi ñaát,
ñeå leân thaáu maàm laù, gioáng nguyeân khí
cuûa ngöôøi, töø Thaän leân Pheá ñeå ra ñeán
phaàn bieåu; cho neân Hoaøng-kyø ñöa nguyeân
khí ôû phaàn lyù leân ñöôïc. 36. Hoûi: Ba vò
thuoác treân ñaây tính ñeàu chuû thaêng, maø
chuû trò ñeàu khoâng gioáng nhau, sao vaäy?
Ñaùp: R eã ñeàu coù tính ñi leân maø hình saéc
khí vò laïi khoâng gioáng nhau, cho neân chuû
trò khaùc nhau, vò Thaêng-ma coù ñöôøng
roãng thoâng khí lôùn, goàm coù khí vò cay hay
phaùt taùn, cho neân tính thuaàn ñi leân.
Hoaøng-kyø saéc vaøng khí oân, vò thuaàn
ngoït, cho neân ñi leân maø goàm coù boå, Caùt-
caên voû traéng, vò hôi ñaéng cho neân leân
maø thanh hoaû, khoâng boå ñöôïc. Baøn veà vò
thuoác neân xeùt tæ mæ. 37. Hoûi: Ngöu-taát,
Linh-tieân, Thuyeán-thaûo, ñeàu laø reã, sao laïi
khoâng chuû thaêng maø chuû giaùng? Ñaùp: N
oùi raèng reã ñi leân töùc laø khí vò hình saéc
ñeàu coù tính ñi leân môùi thaêng ñaït ñöôïc,
nhö Ngöu-taát vaø caùc thöù reã ñaõ cöùng
chaéc, maø hình khoâng roãng, thì khoâng coù
ñöôøng roãng ñeå thaêng ñaït. Vò ñaõ ñaéng, taû
haï maø khí khoâng phaùt taùn thì khoâng coù
söùc thaêng phaùt; vaû laïi khí vò ñaõ giaùng,
maø reã laïi xaáu, ñoù laø daãn khí vaøo reã ñeå
haï ñaït; yù nghóa traùi vôùi tính ñi leân cuûa
Thaêng-ma vaø caùc vò thuoác kia, coù theå so
saùnh maø bieát lyù ñöôïc. 38. Hoûi: Traùi cuûa
loaøi thaûo moäc ñeàu coù tính ñi xuoáng, sao
vaäy? Ñaùp: Vaät ôû thaáp toät thì laïi ñi leân,
vaät ôû cao toät thì laïi ñi xuoáng; traùi caây
sinh ôû treân cao, ñaõ toät roài cho neân ñi trôû
xuoáng laïi. Tính cuûa haït cuûa traùi caây,
lieãm vaøo trong, cho neân giaùng maø thu. 39.
Hoûi: Thöông-nhó-töû, Maïn-kinh-töû ñeàu laø
traùi loaøi coû, taïi sao ñeàu ñi leân ñöôïc? Hoa-
tieâu, Quaát-hoàng ñeàu laø traùi loaøi caây, taïi
sao ñeàu ngoaïi taùn ñöôïc? Ñaùp: T raùi, nhaân,
hoät chuû thu giaùng ñoù laø noùi chung, coøn
phaûi phoái hôïp hình saéc khí vò ñeå baøn môùi
ñöôïc xaùc ñaùng. Thöông-nhó coù gai laø theâ ’
nheï xoáp, Maïn-kinh vò cay maø khí phaùt
taùn, cho neân ñieàu coù tính ñi leân, cuõng laø
bieán caùch trong traùi hoät. Ñeán nhö Hoa-
tieâu, Quaát-hoàng khí vò cay aám, cho neân
thaêng taùn ñöôïc; nhöng hai thöù aáy giaùng
khí ñöôïc; chuùng ñeàu laø da voû caû, cho neân
coù theâm tính thaêng, ñeán nhö haït tieâu, laøm
döùc ñöôïc moà hoâi töï ñoã ra, hoät Quaát trò
ñöôïc saùn khí, thì thuaàn ñi xuoáng, maø
khoâng thaêng phaùt. Vì ñeàu laø quaû (traùi),
laïi phaân ra da thòt nhaân hoät, da thòt ôû
ngoaøi coù hình daùng thaêng taùn, nhaân hoät
ôû trong thì chuyeân chuû thu giaùng, döùt
khoaùt khoâng thaêng taùn. Vì vaäy Khieân-
ngöu-töû, Xa-tieàn-töû ñeàu giaùng lôïi. Leä-
töû-haïch (haït traùi vaûi), Sôn-tra-haïch ñeàu
chuû giaùng taùn, Baïch-khaáu- nhaân, Taây-sa-
nhaân vò tuy cay maø xeùt thaáy aám ñeå
giaùng khí. Baù-töû-nhaân, Toan- taùo-nhaân
tuy coù coâng naêng boå, maø caàn yeáu laø ôû
choå nhuaän taâm ñeå giaùng hoaû. Coøn nhö
Haïnh-nhaân giaùng khí, Ñaøo-nhaân giaùng
huyeát laø roõ raøng roài.
40. Hoûi: Thaân, coäng cuûa caây thuoác ôû
giöõa goác vaø ngoïn, nôi khoâng thaêng
khoâng giaùng, chuû hoaø, nhöng coù thöù öa ñi
leân, coù thöù öa ñi xuoáng, sao vaäy? Ñaùp: Ñ
aáy cuõng phaûi xem khí vò naëng nheï ñeå
nhaän ñònh. Neáu hình daùng ñaõ ôû choå giao
tieáp treân döôùi, maø khí vò hoaø bình, thì
khoâng thaêng khoâng giaùng, chuyeân chuû
hoaø; thaân caây Hoaéc-höông. Thaân caây Töû-
toâ, khí vò hoaø bình, cho neân chuyeân chuû
hoaø khí; Hoaéc-höông vò ngoït, thì hoaø khí
cuûa Tyø-vò; Töû-toâ vò cay thì hoaø khí cuûa
Can-pheá. Leân ñöôïc xuoáng ñöôïc, vì ñeàu laø
thaân coäng cuûa caây coû. Truùc-nhöï coù hình
töôïng gaân maïch cuûa chu thaân, thì hoaø
ñöôïc gaân maïch; Toøng- tieát coù hình daùng
xöông ñoát cuûa nhaân thaân, thì hoaø ñöôïc
xöông ñoát; Baïch-thoâng- thaûo coù hình daùng
maøng môõ cuûa nhaân thaân, cho neân thoâng
ñaït ñeán maøng môõ, treân thoâng vôùi söõa,
döôùi thoâng vôùi tieåu tieän. Ñieàu laø thaân
caây chuû hoaø, leân ñöôïc xuoáng ñöôïc, tuyø
theo yù nghóa töøng loaïi. Ñeán nhö Vó-haønh
(thaân caây lau), trong roãng maø leân thaúng,
vò laïi nhaït, cho neân thuoäc khí phaàn,
chuyeân ñi leân, saùch Kim-quyõ duøng ñeå
laøm noân ra muû trong pheá, chính laø laáy yù
nghóa thaáu ñaït thaúng leân treân. Haø- haønh
(coäng sen) trong roãng, maø khí vò nhaït, ôû
ñaùy nöôùc maø leân khoûi nöôùc, cho neân
thaêng ñaït khí thanh döông. Thoâng-baïch (caây
haønh) trong roãng maø khí vò maïnh, thì vöøa
leân vöøa phaùt taùn, aáy ñeàu laø thaân caây,
khí vò khinh thanh (nheï, trong saïch) cho neân
ñeàu chuû thaêng. Kìa nhö thaân caây Moäc-
thoâng cuõng thoâng suoát, nhöng thuoäc loaïi
daây leo, hình daùng khaùc vôùi thaân caây leân
thaúng, vò laïi ñaéng, ræ nöôùc, cho neân chuû
haï giaùng maø thoâng lôïi tieåu tieän. Toâ-
moäc caây goã vaøng laø thaân caây, voû hoàng
vò maën, coù hình töôïng huyeát trong chu thaân
cho neân chuû haønh huyeát. Taàn-bì laø voû
caây Taàn, coù hình töôïng da cuûa nhaân thaân,
vò ñaéng giaùng ñöôïc thaáp nhieät, cho neân
Troïng-caûnh duøng trò chöùng da deû phaùt
vaøng, Toâng-bì loâng tô nhö deät, hình töôïng
maïch laïc cuûa ngöôøi vò saùp (rít) thu giaùng
ñöôïc, cho neân duøng trò thoå huyeát (möûa ra
maùu), nuïc huyeát (chaûy maùu cam)ñeå laøm
huyeát cuûa maïch laïc ñi xuoáng. Huyeát keát,
Nhuõ-höông nhöïa cuûa thaân caây, hình töôïng
maùu muû cuûa nhaân thaân, cho neân trò caùc
beänh gheû muû cuûa nhaân thaân. Ñoã-troïng
meàm deõo, gioáng gaân, maøng môõ chaøy
cuûa ngöôøi, voû tía ñen, vò thuaàn haäu (deã
chòu, khoâng gay gaét) cho neân vaøo Can-
thaän ñeå laøm maïnh gaân coát. Phaøm caùc
loaïi nhö theá keå ñaâu heát ñöôïc, hoaëc thaêng
hoaëc giaùng, hoaëc boå hoaëc hoaø, khí vò
hình chaát ñeàu khaùc nhau, neân phaân taùch
tæ mæ thì töï nhieân duøng ñuùng.
41. Hoûi: Baøn veà thuoác, chæ noùi caønh laù,
maø khoâng noùi hoa, sao vaäy? Ñaùp: H oa
töùc laø bao quaùt trong caønh laù, caønh laù
chuû taùn, cho neân tính hoa phaàn nhieàu chuû
taùn. 42. Hoûi: Taïi sao hoa Phuø-dung khoâng
chuû taùn maø chuû thu? Taïi sao Toaøn-phuùc-
hoa khoâng chuû taùn maø chuû giaùng? Ñaùp:
Ñ aáy cuõng phaûi xem xeùt hình khí, maø
ñònh. Phuø-dung chòu khí thu kim, maø chaát
laïi dính khoâ, cho neân thu lieãm ñöôïc, laø
thöù thuoác hay cho muït gheû. Toaøn-phuùc-
hoa thaám söông maø sinh, hoa laïi hôi maën,
cho neân chuû nhuaän lôïi khöû ñaøm. Kìa nhö
Tyø-baø-dieäp lôïi ñöôïc, Hoeø-chi (caønh
Hoeø) thanh ñöôïc ñeàu tuyø theo khí vò maø
duøng khaùc nhau moät caùch ngaãu nhieân
chöù khoâng phaûi baûn tính cuûa caønh laù.
Cho neân phaàn nhieàu hoa taùn ñöôïc laø ôû
ñaàu maét. Ñaàu maét ôû treân, maø hoa ôû
treân ngoïn caây, khí raát nheï ñi leân, cho neân
phaàn nhieàu vaøo ñaàu maét, ñeå taùn taø.
Hoa- cam-cuùckhí thôm vò bình (muøi bình
hoaø), taùn phong taø ôû ñaàu maét, Hoa-kim-
ngaân taùn phong nhieät ôû ñaàu maét cuûa kinh
Döông-minh. Hoa-taân-di taùn ñöôïc phong
haøn ôû trong naõo, muõi. Hoa-maät-moâng
taùn phong taø trong maét. Nhìn chung, hoa ôû
treân ngoïn, cho neân ñi leân ñaàu maét; nhö laù
ôû boán phía thì chuû töù taùn, cho neân khöû
phong haøn trong chu thaân da thòt. Laù-tre
thanh ñöôïc nhieät cuûa cô nhuïc, Truùc-dieäp-
thaïch-cao thang cuûa Troïng-caûnh, chính laø
duøng tính taùn cuûa laù tre. Laù Cuùc laø
thuoác chuû yeáu trò gheû lôû, cuõng vì tính
taùn, khöû phong taø trong cô nhuïc. Laù Hy-
thieâm cuõng vaäy, nhöng laù Cuùc nhoû maø
nhoïn phaân thuyø, cho neân chuû taùn sang
(heát gheû lôû). Laù Hy-thieâm lôùn coù loâng,
tính troïng yeáu ôû laù, chuyeân taùn phong khí,
cho neân xöa coù cao-hy-thieâm, chuû khöû
phong ôû chu thaân. Laù Sen taùn ñöôïc nhieät
ôû da deû. Laù Ñaøo taùn ñöôïc noùng laïnh ôû
huyeát phaàn. Laù Tía-toâ taùn ñöôïc noùng
laïnh ôû khí phaàn. Vì laù cuûa caây coû phaàn
nhieàu ñöôïc phong khí, cho neân phaàn nhieàu
chuû taùn, saùch Chu-nghóa noùi: phong duøng
ñeå taùn. Laù lôùn coù goùc, coù moùc, nhö
Baùt-giaùc- phong, Thöông-nhó-dieäp, Tuaàn-
coát-phong ñeàu laù lôùn maø coù goùc coù gai,
ñeàu chuû taùn phong. Phaøm caønh phaàn
nhieàu ñi ngang cho neân chuû töù taùn, vaø ñaït
ñeán chaân tay. Caønh cuûa Tía-toâ, taùn khí
keát ôû gaân hoâng. Queá-chi ñi ñeán chaân tay.
Caønh Daâu, caønh Ñaøo, caønh Hoeø ñeàu ñi
ñeán chaân tay, theo hình töôïng ñi ngang ra
boán phía.
43. Hoûi: Duøng thuoác coù duøng reã, duøng
maàm, duøng ñaàu duøng ñuoâi, duøng ñoát
duøng moäng, duøng gai, duøng voû, duøng tim,
duøng chaát nöôùc, duøng gaân duøng, teùp
muùi, duøng khoâng gioáng nhau, xin noùi cho
roõ? Ñaùp: Ñ aáy khoâng coù yù gì khaùc, chæ
duøng choå chuyeân chuù cuûa söùc thuoác, ñeå
cho töông ñaét vôùi beänh maø thoâi. Ví nhö
Ma-hoaøng phaûi duøng maàm, laø vì maàm
nhoû daøi trong roãng, gioáng nhö loâng ôû loå
chaân loâng, maø khí laïi nheï boác leân, cho
neân phaùt haõn ñöôïc, chaïy thaúng ñeán da
loâng. Cuõng coù luùc duøng reã Ma-hoaøng,
laø vì reã cöùng chaéc maø vò chaùt, cho neân
chæ haõn. Maàm roãng thì thoâng, reã chaéc thì
ngheït, khoâng thoâng. Cuõng laø lyù aâm
döông thoâng ngheït thay ñoåi laãn nhau.
Thöôøng-sôn duøng maàm, laø vì leân thaáu cô
hoaønh ñeå daãn ñôøm ñi leân ñi ra. Thöông-
luïc duøng reã, laø vì vaøo thaáu trong cô
hoaønh, ñeå daãn nöôùc ñi xuoáng. Duøng
maàm thì leân, duøng reã thì xuoáng, leân
xuoáng duøng khaùc nhau, cuõng ñeàu theo
loaïi. Ñöông-qui duøng ñaàu duøng ñuoâi coù
choå khaùc bieät, tính cuûa ñaàu ñi leân, cho
neân chuû sinh huyeát; tính cuûa ñuoâi ñi
xuoáng, cho neân chuû haønh huyeát. Ñòa-du
coù duøng ñaàu ñuoâi khaùc nhau, khí vò ôû
ñaàu ñaäm cho neân haønh huyeát maïnh, döôïc
vò ôû ñuoâi nhaït, cho neân löïc haønh huyeát
nheï. Duøng ñoát nhö Toøng-tieát ñeå trò xöông
ñoát cuûa ngöôøi. Ngöu-taát ñoát gioáng nhö
ñaàu goái, lôïi ñöôïc ñaàu goái oáng chaân, laø
vì laáy hình gioáng nhau. Ngoù-sen trong roãng,
haønh thuyû ñöôïc, cho neân duøng ñeå haønh
huyeát, chöõa thaáp nhieät ôû huyeát phaàn,
maø thanh öù huyeát ñöôïc, caây sen ôû trong
nöôùc, ngoù sen laïi toùm keát cöïc nhoû, maø
ôû trong thoâng ñöôïc thuyû khí, duøng trò
chöùng laâm laäu, raát hay; laâm laø loå nöôùc
thoâng maø khoâng thoâng; ñoát cuû sen ôû
trong nöôùc, khoâng thoâng maø thoâng; vaû
laïi caùi bao ôû ngoaøi töø tía bieán ra hoàng
ñöôïc, laïi vaøo huyeát phaàn ñeå trò chöùng
laâm raát hay. Duøng Moäng, Maàm non, laø
duøng choå phaùt tieát phong taùn ra ngoaøi,
nhö luùa mì vaãn khoâng sô lôïi, maø moïc
maàm, thì khí thaáu ñaït, thoâng thuyû coác ñeå
lôïi Can khí. Thoùc luùa vaãn khoâng haønh treä
ñöôïc; moïc maàm roài, thì sô lôïi Tyø thoå,
khieán tieâu côm. Ñaäu Naøng leân maàm, thí
thaêng ñaït khí cuûa tyø vò ñöôïc. Cho neân
Thöï-dö-hoaøn cuûa Troïng-caûnh duøng ñeå
boå tyø. Xích-tieåu-ñaäu leân maàm roài thì
thaáu ñaït ñöôïc muû maùu, cho neân Troïng-
caûnh duøng Xích-ñaäu-ñöông quy taùn ñeå
laøm vôõ muû. Duøng gai coù hai yù nghóa:
coâng phaù giaùng lôïi, nhö gai Buø-keát,
Baïch-cöùc. Hai thöù ñoù nhoïn daøi, cho neân
chuû coâng phaù. Ví thöû gai khoâng nhoïn maø
cong queo, gai khoâng daøi maø nhoû meàm, thì
khoâng phaù lôïi maø hoaø taùn, töùc phong trò
gaân ñöôïc, nhö gai Caâu- ñaèng, Hoàng-mao,
Nguõ-gia-bì, Baïch-taät-leâ. Vì “ moùc gai ” laø
thaàn cuûa phong moäc, vaät haáp thuï maø sinh
gai, moùc, goùc, cho neân ñieàu hoaø Can moäc
ñöôïc, ñeå töùc phong, trò gaân. Duøng voû coù
yù nghóa laáy da trò da, cho neân Voû Göøng,
voû Phuïc-linh, voû Quyùt, voû caây Daâu, voû
quaû Cau, ñeàu trò ñöôïc phuø thuõng. Duøng
Tim coù yù nghóa laáy Tim ñeå vaøo Tim, cho
neân Queá-taâm ñeå laøm aám Taâm khí, Phuïc-
thaàn duøng ñeå an Taâm thaàn. Lieân-töû-taâm
duøng ñeå thanh Taâm hoaû. Truùc-dieäp-taâm
cuõng thanh Taâm hoaû ñöôïc. Ñaáy laø laáy yù
nghóa cuûa Taâm vaøo Taâm. Duøng chaát
nöôùc, laø hoaëc duøng theo hình töôïng chaát
nöôùc trong con ngöôøi Nöôùc-coát-göøng,
Truùc-lòch ñeå khöû ñôøm aåm, trò theo chaát
nöôùc, hoaëc laø laáy hình töôïng huyeát dòch
trong thaân theå, nhö nöôùc Ngoù-sen, Nhöïa-
ñaøo ñeå thanh öù huyeát, trò theo huyeát dòch.
Duøng gaân nhö Tuïc-ñoaïn nhieàu gaân, cho
neân haøn gaén veát thöông nheï. Taàn-giao thòt
roái, sôù hai beân vaán vít vaøo nhau, cho neân
trò phong ôû hai beân, chöùng gaân maïch ñau
nhöùc. Ñoã-troïng trong coù maøng, gaân xöông
trong thaân theå lieàn vôùi gaân, gaân lieàn vôùi
maøng; maøng gaân cuûa Ñoã-troïng nôùi ra
ñöôïc co ruùt ñöôïc, raát beàn deûo, cho neân
laøm cöùng gaân coát cuûa ngöôøi ñöôïc. Truùc-
nhöï gioáng nhö gaân maïch, thì thanh nhieät
cuûa maïch laïc ñeå hoaø huyeát. Quaát-laïc,
Qua-laâu ñeàu trò ñöôïc khí keát trong ngöïc,
maøng ngöïc, laáy sô cuûa Quyùt, maøng cuûa
Qua-laâu, gioáng vôùi cheõn döøng trong ngöïc,
cho neân trò ñöôïc. Quaât-bì (voû quyùt),
Phuùc-bì (voû quaû Cau to buïng) hình troøn
saéc vaøng, gioáng hình buïng ngöôøi, cho neân
hai thöù ñoù laïi trò khí cuûa ñaïi phuùc, ñeàu
laáy theo hình töôïng. Caùc vaät khoâng gioáng
nhau, khí vò laïi khaùc bieät, cho neân vaøo
Taïng- phuû ñeå chuû cuõng khaùc nhau, khoù
neâu leân heát caùc thöù thuoác, neân nhaän
xeùt chung vaäy. 44. Hoûi: Troïng-caûnh duøng
thuoác coù 10 caùi, 3 caây, 5 caønh caùc pheùp,
töïa hoà laáy soá, cuõng coù lyù. Trong Baûn-
thaûo cuõng coù laáy soá ñaët teân, nhö Tam-
thaát, Tam-laêng, Baùt-giaùc-hoài, Luïc-thaàn-
khuùc, Nguõ-gia-bì, Löôõng-ñaàu-tieâm. Ñaõ
laáy soá ñaët teân, coù laáy soá ñeå trò khoâng?
Ñaùp: C aùc vaät trong trôøi ñaát, khoâng
ngoaøi hai thöù khí soá. Söï thaät soá do khí sinh
ra; khí nhieàu thì soá nhieàu, khí ít thì soá ít,
ñöôïc khí tröôùc thì soá ôû tröôùc, ñöôïc khí sau
thì soá ôû sau. Cho neân thuyû sinh soá 1 ôû
trôøi, hoaû sinh soá 2 ôû ñaát; ñöôïc khí döông
thì soá leû ñöôïc khí aâm thì soá chaün. Cho
neân soá nguõ haønh trong haø ñoà, laàn löôïc
sinh thaønh; xem soá coù theå löôøng ñöôïc khí.
Ñeán nhö duøng thuoác 10 caùi, 3 caây, 5 caønh
chaúng qua laø duøng löôïng thuoác nhieàu ít,
ñeå laøm moät teå. Chaúng phaûi laáy soá ñoù
maø naém ñöôïc quyeàn taïo hoaù. Neáu trôøi
ñaát sinh thaønh maø coù soá ñoù, nhö Tam-
laêng, Tam-thaát, Baùt-giaùc-hoài-höông, Nguõ-
gia-bì…..laïi vì chòu khí aâm döông ñeå thaønh
soá chaúng leû. Baøn veà thuoác, coù theå laáy
soá chaün leû, ñeå xeùt ñònh aâm döông, chaúng
phaûi soá trò beänh ñöôïc. Thaät ra, vì soá maø
bieát ñöôïc choå chuû trò cuûa thuoác. Laù-tam-
thaát, khoâng ba thì baûy, soá khoâng sai, vì
chòu moäc khí, cho neân ñöôïc soá 3; chòu hoaû
khí, cho neân ñöôïc soá 7; phuø hôïp vôùi soá
cuûa moäc, hoaû trong haø ñoà. Taïng Moäc,
Hoaû thuoäc Can vaø Taâm, chuû quaûn huyeát
dòch trongthaân theå. Laù Tam-thaát xanh, maø
coù gaân hoàng, cuõng laø saéc cuûa
Moäc,Hoaû, cho neân reã hoaù öù haønh huyeát
ñöôïc; chæ laøm cho troïn veïn vieäc Taâm hoaû
sinh huyeát, Can moäc thoáng huyeát maø thoâi.
Bieát ñöôïc yù nghóa teân Tam-thaát thì ñaõ
bieát ñöôïc tính. Tam-laêng saéc traéng, ñaéng
aám haønh khí; caùc saùch ñeàu duøng ñeå phaù
khí trong huyeát, laø vì maàm,laù vaø reã ñeàu
coù hình daùng 3 caïnh, 3 laø moäc soá, cho
neân vaøo huyeát phaàn ôû Can ñöôïc; saéc
traéng thuoäc khí, vò ñaéng aám, chuû haønh
khí, cho neân phaù khí ñöôïc, laø thöù thuoác
haønh khí trong huyeát. Baùt-giaùc-hoài khí
aám, ñöôïc khí cuûa moäc, 8 laø soá cuûa moäc;
oân trung ñöôïc, cuõng laø laáy moäc sô thoå;
Moäc taø lui maø thoå ñöôïc boå ích, laø thöù
thuoác boå thoå oân Can. Thaày thuoác ngaøy
nay, taát theâm moùn naøy, ñaõ thôm laïi aám,
hôïp vôùi khí cuûa daï daøy (vò khí). Luïc-
thaàn-khuùc maøu saéc toång hôïp cuûa caùc
thöù thuoác; hôïp saùu thöù thuoác uû cho naùt
ñeå laøm thaàn khuùc. Theo yù nghóa Thoå
hoaù vaät ñöôïc, Thoå vöôïng ôû boán phöông,
maø boán phöông laïi qui veà thoå ôû giöõa, cho
neân saùu thöù thuoác uû naùt maø thaønh men,
coâng naêng chuyeân vaøo Tyø vò, tieâu hoaù
côm nöôùc, Löôõng- ñaàu-tieân laø cöùc chuoät
ñöïc; tính chuoät hay ñaøo hang, ñaøo vaùch,
maø cöùc laïi nhoïn hai ñaàu, bieát laø coù tính
coâng lôïi, cho neân chuû coâng phaù (ñaùnh
phaù). Ñoù ñeàu laø laáy soá ñeå bieát roõ khí,
maø vieäc chuû trò töï nhieân khoâng sai. Laïi
nhö vò thuoác Nhaân-saâm, Tröông-caûnh-nhaïc
cho laø döông döôïc, Traàn-tu-vieân cho laø
aâm döôïc. Goïi döông döôïc laø laáy choã ích
khí; goïi aâm döôïc laø laáy choåsinh taân. Hai
ngöôøi baøn khaùc nhau, ñeàu vì chöa theo khí
vaø soá cuûa Nhaân-saâm, hôïp laïi ñeå xeùt
ñònh. Baïn toâi Dieân-thöù- ngoâ ñaõ ñeán
Lieâu-ñoâng, thaáy troàng Nhaân-saâm ñeàu ôû
trong röøng saâu, choå aåm öôùt, thì bieát laø
chòu khí cuûa aâm thuyû sinh ra. Nhöng luùc
sinh, thaân coù 3 nhaùnh, laù coù 5 laù cheùt. Ba
naêm laø soá döông. Laáy khí vaø soá hôïp laïi
ñeå baøn, thì bieát Nhaân-saâm sinh ôû aâm,
thaønh ôû döông. Vì aåm öôùt, röøng saâu laø
aâm, sinh ra Nhaân-saâm, thaønh soá ba naêm
laø döông. Khí cuûa thaân theå laø döông, ôû
trong thaän thuyû sinh ra, töø aâm sinh ra
döôngm ñoái vôùi Nhaân-saâm dinh nôi aâm
maø thaønh ra döông, khoâng coù gì khaùc
nhau, cho neân Saâm laø thuoác thaùnh ñeå boå
khí hoaù taân (hoaù chaát taân dòch). Xem soá
thì bieát khí, thaáy ñöôïc baûn tính cuûa Nhaân-
saâm. Coøn nhö noùi saéc traéng vaøo pheá, vò
ngoït vaøo tyø, ít ñaéng thì sinh taân, ít aám thì
ích khí, laø caùch noùi caøng noâng caïn. 45.
Hoûi: Thaàn-noâng laáy Baûn-thaûo ñaët teân
kinh, maø trong ñoù ñeà caäp ñeán nhieàu loaøi
kim, loaøi ñaù, laàn laàn ñeán caàm thuù, coân
truøng, sao vaäy? Ñaùp: B aûn-thaûo keå raát
nhieàu loaøi thaûo moäc, cho neân laáy ñoù
laøm chuû danh. Nhöng thaûo moäc tuy ñuû
nguõ haønh, maø khí Giaùp-Aát (aâm-döông) so
vôùi nguõ taïng luïc phuû cuûa ngöôøi, phaàn
nhieàu chöa phuø hôïp troïn veïn vôùi khí hoaù,
cho neân laïi nhôø ñeán kim thaïch coân truøng,
huyeát nhuïc loaøi caàm thuù, raát gioáng vôùi
huyeát nhuïc cuûa ngöôøi, cho neân phaàn
nhieàu tö boå. So vôùi thaûo moäc thì coân
truøng, kim thaïch raát kieán hieäu. Coû caây
laø thöïc vaät, saâu boï laø ñoäng vaät. Söùc
coâng lôïi (coâng=ñaùnh, phaù, choáng.
Lôïi=coù ích), lôïi ñaïi tieåu tieän cuûa ñoäng
vaät raát nhieàu hôn thöïc vaät, vì tính cuûa
ñoäng vaät ñeû ñöôïc, maø laïi coù tính choáng
ñoái; so vôùi thöïc vaät khoâng ñi ñöôïc, thì
söùc coâng phaù raát maïnh. Mai Ruøa coâng
phaù Can khí, khöû tröng haø. Xuyeân-sôn-
giaùp tính ñuïc nuùi ñuôïc, ôû trong ñaát ra, cho
neân phaù ñöôïc muït muû, laïi cuõng laøm tan
ñöôïc tích tuï cöùng. Con Ñóa nhoïn beùn gioûi
chích, laïi huùt maùu ñöôïc, cho neân chuû veà
phaù huyeát tích, Manh-truøng bay maø huùt
maùu, cho neân chuû veà haønh huyeát treân
döôùi. Nhöng ñoäng vaät ñeàu laø ñoà huyeát
nhuïc, phaàn nhieàu vaøo huyeát phaàn, cho
neân caùc thöù thuoác treân ñaây ñeàu chuû
coâng phaù huyeát. Chæ coù Vaûy- teâ-teâ
ñöôïc tính laø cuûa kim thuyû coøn goàm caû
coâng phaù khí phaàn: Ñoäng thöïc vaät, tính
ñeàu khoâng traán tónh. Chæ coù Kim-thaïch
tính vaãn traán tænh, cho neân an hoàn phaùch,
ñònh tinh thaàn, ñieàn, taéc, traán, giaùng thì
neân laáy Kim-thaïch laøm chuû yeáu. Kim-baïc
traán ñöôïc taâm thaàn; Taâm thaàn phuø ñoäng,
nhôø pheá khí ñeå thu lieãm, cho neân Noäi-
kinh noùi: Pheá laø cô quan töôùng phoù, ñeå
phuï giuùp cho taâm quaân. Hoaøng- kim
(vaøng) laáy khí ôû pheá kim, ñeå traán tónh
taâm thaàn, cuõng chaúng khaùc gì töôùng traán
tónh an uûi vua. Chaâu-sa traán boå taâm thaàn,
ñi thaúng vaøo taâm, ñeå traán boå, Long- coát
naëng, ñeø neùn ñöôïc döông khí, cho neân
cuõng traán taâm thaàn ñöôïc. Baïch-ngaân
(baïc) ñònh kinh phong ñöôïc; treû con kinh
phong, ñaøn baø coù con ñoäng thai, duøng
nhieàu, ñoù laø taåy pheá kim bình can moäc,
laáy söùc naëng traán aùp söï phuø ñoäng. Vaäy:
Xích-thaïch-chæ, Vuõ-dö-löông, laø ñaát trong
ñaù, laïi coù tính chaùt, cho neân duøng ñeå boài
ñaép ôû ruoät daï daøy. Ñoàng laø chaát nöôùc
trong ñaù, maøu ñoû gioáng nhö huyeát cho
neân vaøo ñöôïc huyeát phaàn, tính naáu chaûy
ngöng cöùng ñöôïc, cho neân tieáp noái gaân
coát ñöôïc, laø thöù thuoác tieáp noái xöông khi
vaáp teù ñaùnh ñaäp. Töï nhieân ñoàng coù löûa
töï chaûy ra, vaøo huyeát phaàn chaûy ra tieáp
coát, thaät laø vaät laï kyø, coû caây saâu boï
khoâng theå bì kòp maáy thöù aáy ñöôïc. Ñeán
nhö huyeát nhuïc cuûa caàm thuù, ñoái vôùi
ngöôøi khoâng khaùc, phaàn nhieàu boå ích
ñöôïc. Thòt Heo tính bình, thì aên thöôøng,
coâng naêng laøm trôn nhuaän, chuyeân chuû
vaøo tö taùo. Thòt boø tính aám thì boå tyøvò
ñöôïc. Vòt ñöôïc tính cuûa kim thuyûk, thì thòt
tö pheá ñöôïc. Gaø thì ñöôïc tính cuûa moäc
hoaû, thì thòt oân can ñöôïc. Thòt deâ hoâi muøi
deâ maø oân can, gan deâ raát deã vaøo can, ñeå
taùn khí keát, gan heo cuõng vaäy, so vôùi gan
deâ tính raát bình, vì heo thuoäc thuyû, laáy
thuyû sinh moäc, cho neân trò ñöôïc beänh maét.
Caät heo vaøo thaän; tuyû xöông soáng vaøo
tuyû, ñeàu laø theo loaïi. Maøng môõ chai heo,
gioáng maøng môõ cuûa ngöôøi, maø môõ ôû
coät soáng thuoäc thöù môõ raát nhuaàn trôn,
laïi vaøo maøng môõ, duøng ñeå daãn ñöôøng,
trò ñöôïc beänh trong maøng môõ, vaø trò beänh
caùch thöïc (hoâng ngöïc taéc trôû, aên uoáng
khoâng xuoáng), ruoät khoâ. Trö-cao-phaùt-
tieân cuûa Troïng-caûnh, trò phaân taùo, töùc
laø yù aáy. Da heo laø da coå heo, Troïng-caûnh
duøng trò coå hoïng ñau, cuõng laáy yù nghóa
daãn vaøo coå. Loaøi thuù linh dò, khoâng coù
con naøo baèng Höôu nai. Ñeâm nguû ñaàu
quay veà ñuoâi, thoâng ñöôïc maïch ñoác. Ñoác
laø maïch cuûa thaän, chuû maïch cuûa nhaát
döông trong queû khaûm. Sinh nai ôû phöông
baéc, ñöôïc khí nhaát döông cuûa queû khaûm,
cho neân ñoác maïch vöôïng, maø coät soáng
vaø naõo tuyû raát ñaày ñuû, ñeå phaùt leân
treân sinh ra söøng. Moãi naêm thay söøng moät
laàn, söøng môùi moïc laø loäc nhung, tinh khí
cuûa nhung raát ñaày ñuû, laø moät thaùnh
döôïc ñeå boå tuyû cöôøng tinh, traùng döông
ích huyeát; nhöng tính ñi leân, heã coù huyeát
nghòch, hoaû nghòch thì khoâng neân duøng;
chæ coù huyeát hö, hoaû nhöôïc, döông yeáu,
khí khoâng leân, môùi thích hôïp. Baøo thai
cuûa con nai laø nguyeân khí hoaøn toaøn, vaøo
haï tieâu maø khoâng ñi leân, ñeå sinh con boå
thaän, boå baøo cung laø raát hay. Tính Ruøa laø
naèm nuùp, maø tính ôû taïi mai ruøa thoâng
ñöôïc nhaâm maïch. Nhaâm laø haøo aâm trong
queû Ly, döôùi giao vôùi ñoác, hôïp laøm hình
töôïng kyù teá. Cho neân cao Quy-baûn ích aâm
ñeå tö taâm thaän (tö laø thaám nhuaàn). Thaät
laø moät vò thuoác ngang haøng vôùi loäc
nhung (söøng non con nai). Hoå coát coù söùc
maïnh, cho neân maïnh gaân khoeû xöông. Coïp
gaàm noåi gioù, gioù theo coïp, cho neân cao
hoå coát laø thuoác trò truùng phong, phong ñau
nhöùc. Coù nhieàu loaøi thuù aên thòt ñöôïc,
vaø coâng hieäu raát lôùn, caùc thöù kim thaïch
caàm thuù ñoù giuùp ñöôïc choå maø coû caây
khoâng bì kòp, cho neân Baûn-thaûo duøng
theâm maáy thöù ñoù.

Quyeån haï 1. Hoûi : Saùch Loâi-coâng-baøo-

cheá chuyeân noùi veà pheùp cheá thuoác coù
yù noùi neáu khoâng cheá thì khoâng duøng
ñöôïc. Maø Troïng-caûnh duøng thuoác, hoaëc
cheá hoaëc khoâng cheá. Phong khí cuûa naêm
phöông khoâng gioáng nhau. Töù-xuyeân ñeàu
duøng thuoác soáng, Quaûng-ñoâng ñeàu duøng
thuoác cheá roài. Ñaâu phaûi ñaâu traùi, xin
noùi roõ cho. Ñaùp: S aùch Loâi-coâng-baøo-
cheá theâm moät loái giaûi ñaëc bieät trong caùc
saùch baûn-thaûo. Muoán laáy hai chöõ baøo
cheá tranh hôn thua vôùi caùc baûn-thaûo kia,
cho neân noùi maáy thöù thuoác khoâng baøo
cheá khoâng theå duøng ñöôïc. Quaûng-ñoâng
laø nôi baùn thuoác, khoe khoang söï tinh
khieát, neân baøo cheá thaùi quaù, söùc thuoác
quaù lôït laït. Töù-xuyeân thuoác xaáu, duø heát
söùc baøo cheá cuõng khoâng ñöôïc giaù cao,
cho neân ngöôøi baùn thuoác khoâng coù yù
caàu tinh. Hai nôi ñeàu thieân leäch. Coù thöù
thuoác thöôøng duøng soáng, laø lyù nhaát
ñònh, chöa theå baùn theo moät loaït, nhö
Troïng- caûnh “ Chích-cam-thaûo thang ” duøng
ñeå ích vò (boå daï daøy), thì duøng Cam thaûo
nöôùng laøm cho khí thaêng. Thöôïc-döôïc-cam-
thaûo thang duøng ñeå bình vò, thì duøng Cam-
thaûo soáng, cho khí bình, Cam-thaûo-can-
khöông thang, Traéc-baù- dieäp thang ñeàu
duøng göøng baøo cheá roài, thì aám maø
khoâng maïnh. Töù-nghòch-lyù- trung thì göøng
khoâng baøo, duøng choå khí maïnh, môùi khöû
ñöôïc haøn. Ngaøy xöa duøng löûa baøo Phuï-
töû, chính laø ñeå khöû ñoäc, coù choå giaûi
thích laø laøm cho Phuï-töû noùng theâm,
khoâng phaûi vaäy. Toâi laø ngöôøi Töù-xuyeân
bieát raèng ôû huyeän Chöông-minh ( Töù-
xuyeân) cheá Phuï-töû phaûi duøng muoái öôùp.
Muoái öôùp Phuï-töû ñoäc, aên vaøo cheát
ngöôøi, khoâng coù thuoác naøo giaûi ñöôïc. Do
ñoù bieát raèng Phuï-töû raát ñoäc, nhöng ñem
muoái ñaõ öôùp Phuï-töû boû vaøo oáng tre,
duøng löûa ñoát qua, thì khoâng ñoäc, nhaäp
vôùi thuoác boå thaän, laïi aám maø khoâng
maïnh, trôû thaønh thuoác toát. Theo ñoù thì
bieát Troïng-caûnh baøo Phuï-töû laø ñeå cheá
ñoäc. Duøng Phuï-töû soáng, laïi laø laáy ñoäc
truy phong, vì ñoäc maø duøng ñoäc. Duøng
soáng hay cheá roài coù lyù nhaát ñònh. Ñoäc
Kim-quyõ neân xeùt ñeå phaân bieät, Ñình-lòch
khoâng sao thì khoâng thôm, khoâng taùn ñöôïc,
cho neân phaûi sao ñeå duøng. Töû-toâ, Baïch-
giôùi phaûi sao ñeå duøng, nhö treân Baùn-haï,
Nam-tinh phaûi cheá ñeå khöû ñoäc môùi duøng
ñöôïc. Moâng-thaïch phaûi duøng hoaû thieâu
ñoát tính môùi phaùt xuaát, môùi haï ñôøm
ñöôïc; khoâng ñoát thì chaát ñaù khoâng bieán
ñoåi, tính döôïc khoâng xuaát phaùt, ñoäc laïi
khoâng tan, cho neân phaûi ñoát. Sôn-giaùp
khoâng sao thaønh chaâu, thì döôïc tính khoâng
phaùt. Keâ-noäi-kim khoâng ñoát tính cuõng
khoâng phaùt. Ñoàng tieàn xöa, Hoa- nhuî-
thaïch khoâng ñoát thì khoâng coù naêng löïc.
Ngöôøi ñôøi khoâng suy xeùt, khoe khoang söï
baøo cheá. Coù khi cuõng duøng löûa ñoát
Chaâu-sa, khoâng bieát raèng trong Chaâu-sa
coùThuyû-ngaân, ñoát thì Thuyû-ngaân chaûy
ra, maát tính cuûa Chaâu-sa. Duøng Sa-nhaân,
Sinh-khöông, röôïu ñeå naáu vôùi Ñòa-hoaøng.
Ñòa-hoaøng trôû neân aám, khoâng laïnh, maát
haún döôïc tính. Nöôùc ñaùi treû con naáu
thaønh Thu-thaïch ñeå tö aâm; thaät ra maën
quaù vaøo huyeát, laïi phaùt noùng, khoâng
coøn tí gì tính chaát cuûa nöôùc ñaùi treû con.
Thuïc-ñòa ñoát thaønh than thì taùo, ñaâu coøn
coâng naêng tö nhuaän. Nhö than Ngaân-hoa,
than Hoeø-hoa chaát nheï roãng, vaät dö thöøa
cuûa hoaû khí, cho neân trôû laïi haï hoaû ñöôïc,
ñoái vôùi Thuïc-ñòa coù hôi khaùc, raát neân
suy xeùt, khoâng theå keå heát. Noùi chung
thuoác coù tính hoaø bình, khoâng neân bieán
cheá nhieàu, ñeå maát heát söùc; tính maïnh, coù
ñoäc khoâng cheá thì khoâng duøng ñöôïc. Vaû
chaêng cheá ñuùng caùch, thích nghi thì coâng
naêng thieâm maàu nhieäm. Ñoù laø do gioûi
xeùt ñònh, nhö Ñaïi-hoaøng chaïy thaúng
xuoáng haï tieâu, duøng röôïu sao ñeán maøu
ñen, thì chaát nheï, vò laït, ñi leân thanh ñaàu
maét ñöôïc, khoâng gaáp ñi xuoáng. Ñoäc
Hoaøng hoaøn troän nhieàu thöù thuoác, chín
laàn chöng, chín laàn phôi naéng, thanh nhuaän
maø khoâng coâng haï, goïi laø thanh minh
hoaøn. Thaät laø coù yù nghóa ñöôïc khí trôøi
ñeå thanh, ñöôïc khí ñaát ñeå minh. Ba-ñaäu haï
lôïi maïnh, ngöôøi phöông Taây saáy khoâ, boû
daàu, bieán muøi cay maïnh thaønh ra khoâ
thôm, goïi laø Traø,Cafe, tieâu thöïc lôïi tröôøng
vò, khoâng taû haï thaät laø kheùo cheá Ba-
ñaäu. Ngoaøi lôïi duïng Ba-ñaäu nghieàn nhoû,
theâm huøng-hoaøng sao ñeán maøu ñen, ñeå
laøm OÂ-kim cao, hoaù ñöôïc thòt thoái naùt,
khoâng toån thöông ñeán choå thòt toát, ñeàu laø
gioûi veà pheùp cheá thuoác. Toùm laïi, duøng
choã hay boû choå dôû, laø baøo cheá gioûi,
laøm bôùt choå hay maø theâm choã dôû laø
baøo cheá toài. 2. Hoûi: Baûn-thaûo noùi roõ 18
vò thuoác phaûn nhau: Laâu, Baùn, Boái, Lieãm,
Caùt phaûn OÂ, Taïo, Kích, Toaïi,Nguyeân
ñeàu choáng thaûo. Caùc thöù: Saâm, Taân,
Thöôïc phaûn Leâ-loâ, laïi coù 17 vò kî nhau, 19
vò sôï nhau. Coù neân caån thaän noi theo
khoâng? Ñaùp: T ính traùi nhau nhö nöôùc vôùi
löûa, baêng giaù vôùi than khoâng dung hoaø
nhau, cho neân khoâng theå duøng chung.
Nhöng Troïng-caûnh coù duøng chung Cam-
toaïi, Cam-thaûo laïi laø laáy choå gioáng nhau
ñeå thaønh coâng. Ngöôøi ñôøi sau bieát söùc
mình keùm, neân khoâng duøng laø phaûi. Coøn
nhö nhöõng vò thuoác sôï nhau, sai khieán nhau,
thì khoâng caàn baøn. Kî nhau, cuõng khoù maø
caâu chaáp cho heát. Nhöng uoáng Ma-hoaøng,
Teá-taân kî daàu môõ; uoáng Maät ong, vôùi
Ñòa-hoaøng kî haønh; uoáng Saùp ong kî thòt
Gaø. Ñoù ñeàu laø nhöõng vaät phaûi traùnh.
Choå phaûi kî, khoâng theå khoâng bieát ñöôïc.
3. Hoûi: Trong Baûn-thaûo coù thöù thuoác
daãn kinh, nhö Khöông-hoaït, Ma-hoaøng vaøo
kinh Thaùi-döông, Baïch-chæ, Phaán-caùt vaøo
kinh döông-minh; Baïch-thöôïc vaøo kinh
Quyeát-aâm, ñeå daãn kinh baùo söù, Teá-taân
vaøo kinh thieáu-aâm ñeå daãn kinh nhaäp söù,
laø loái ñi mau choùng veà caùch duøng thuoác.
Coù lyù nhö vaäy khoâng? Ñaùp: P haân kinh
duïng döôïc, laø phöông phaùp troïng ñaïi
cuûaTroïng-caûnh. Cho neân trong Thöông-
haøn-luaän laáy saùu kinh bao quaùt caùc beänh,
thaät laø moät ñöôøng loái nhaát ñònh trong
vieäc trò beänh, duøng thuoác. Tieác raèng
thuoác daãn kinh, caâu chaáp ôû ñoâi vò, chöa
heát söï maàu nhieäm, vì goác ôû saùu khí cuûa
trôøi ñaát, taïng phuû trong thaân theå con
ngöôøi môùi sinh ra. Coù taïng phuû, roài sau
môùi sinh ra kinh maïch töùc laø coù khí hoaù
qua laïi, ra vaøo, ôû trong ñoù, khoâng theå
taùch rieâng kinh maïch maø baøn. Neáu ñem
baøn chung taïng phuû khí hoaù kinh maïch, ñeå
tìm hieåu tính döôïc chuû trò, thì hieåu ñöôïc
choå thaâm dieäu phaân kinh duïng döôïc cuûa
Troïng-caûnh, ñaâu phaûi giöõ thuyeát noâng
caïn “ daãn kinh baùo söù ” . Nhö Caùt-caên,
Troïng-caûnh duøng trò beänh kinh phong kinh
Thaùi-döông, maø ngöôøi ñôøi sau cho laø daãn
kinh döông minh, ñeàu laø chöa xeùt ñeán choå
saâu xa. Nhöõng ñieàu toâi baøn, ñaõ chöùa
ñöïng yù nghóa daãn kinh. Xem qua thaáy roõ,
baây giôø nhaéc laïi. 4. Hoûi: Saùu kinh, saùu
khí, goác ôû noäi kinh, Troïng-caûnh ñaõ noùi
roõ. Bieát ñöôïc kinh, khí, thì hieåu taát caû lyù
veà beänh, veà thuoác. Saùu khí laø phong,
haøn, thaáp taùo, hoaû, nhieät. Thuoác trò
phong, coù thöù haøn, thöù nhieät. Thuoác trò
ba khí taùo, hoaû, nhieät laïi töïa nhö laån loän
khoâng coù pheùp taéc, sao vaäy? Ñaùp: H oaû
laø khí cuûa ñaát, nhieät laø khí cuûa trôøi, haøn
laø khí cuûa trôøi, thaáp laø khí cuûa ñaát,
phong laø khí töông öùng cuûa aâm döông, taùo
laø khí tieâu hao cuûa aâm döông, cho neân
khoâng gioáng nhau. 5. Hoûi: Baøn veà saùu
khí, chöa coù thuyeát nhö vaäy. Toâi haõy coøn
ngôø vöïc, thöû noùi roû ra. Xin hoûi tröôùc veà
phong khí. Ñaùp: caùc nhaø hoïc veà thieân
nhieân ôû phöông taây, noùi laø khí ôû khoâng
trung, coù khí laïnh, coù khí noùng hai thöù, cho
neân laøm noåi gioù. Vì khoâng khí noùng, khì
nôû ra maø ñi leân. Khoâng khí laïnh ôû choå
khaùc, chaïy ñeán boå sung vaøo; ví nhö ôû
trong nhaø noùng leân, treân cöûa döôùi cöûa
ñeàu coù loã. Thì khí ôû loã treân ñi ra ngoaøi,
khí ôû loã döôùi ñi vaøo trong ñaïo. Lyù thaønh
ra gioù, gioáng nhö vaäy. Nhaân ñoù maø
thaønh ra hai thöù gioù. Moät thöù gioù töø choå
laïnh thoåi ñeán choå noùng; nhö ôû nhieät ñôùi
khí haäu thöôøng noùng. Thì khí nôû ra maø ñi
leân, ôû nam cöïc, baéc cöïc khí haäu thöôøng
laïnh, thì hai cöïc sinh phong, thoåi vaøo nhieät
ñôùi. Moät thöù gioù töø choã noùng ñeán choã
laïnh. Hoäi ôû nhieät ñôùi, beøn taûn ra hoài
chuyeån trôû laïi, thoåi ñeán choå laïnh, chuyeån
trôû laïi hai cöïc. Hai thöù gioù ño ùxoay
chuyeån ñi laïi khoâng ngöøng. Ôû Trung-quoác
nhöõng ngaøy muøa ñoâng, thì nhieät ñôùi ôû
phía nam, cho neân töø baéc thoåi qua nam;
nhöõng ngaøy muøa haï, thì nhieät ñôùi chu
yeån veà baéc, cho neân gioù thoåi töø nam veà
baéc. Toâi xeùt thaáy gioù thoåi qua nam, laø
döông cöïc sinh aâm, laáy aâm theo döông, nhö
queû Toán trong Chu dòch. Queû Toán ôû Chu
dòch töôïng gioù, chính laø döông cöïc ôû treân
aâm sinh ôû döôùi, nhieät ñôùi ôû nam maø gioù
sinh ôû baéc, cho neân queû coù hai haøo döông
ôû treân, moät haøo aâm ôû döôùi. Gioù thoåi
qua baéc, laø aâm cöïc sinh döông, laáy döông
trôû laïi thay aâm, nhö queû Chaán trong Chu
dòch, Chu dòch khoâng laáy gioù ñeå giaûi queû
Chaán. Nhöng Noäi kinh noùi: “ ñoâng phöông
sinh phong ” . Trong Chu dòch, queû Chaán
thuoäc ñoâng phöông, hai haøo aâm ôû treân,
maø moät haøo döông ôû döôùi, öùng vôùi
töôïng döông ñeán aâm lui cuûa gioù xuaân.
Tieát Xuaân-phaân, nhieät ñôùi chuyeån daàn
daàn veà phöông baéc. Gioù ñeàu theo nhieät
ñôùi, thoåi ñeán höôùng baéc, cho neân muøa
xuaân, muøa haï coù nhieàu gioù nam. Döông
ñeán aâm lui, hình töôïng queû Chaán; chaán laø
phöông ñoâng, cho neân Noäi kinh noùi: “
phöông ñoâng sinh phong ” , yù nghóa raát
ñuùng. 6. Hoûi: Trong thaân theå ngöôøi ta, Can
moäc chuû quaûn phong khí, khoâng öùng vôùi
queû Toán, maø öùng vôùi queû Chaán, hôïp
vôùi Noäi kinh, maø khoâng hôïp vôùi Chu
dòch. Sao vaäy? Ñaùp: Queû Toán trong Chu
dòch, laø gioù xöù laïnh thoåi ñeán xöù noùng,
laø gioù maïnh, gioù döõ, khoâng phaûi laø thöù
hoaø phong cho thaân ngöôøi, truùng vaøo
ngöôøi laø truùng phong (truùng gioù). Keùo
ruùt laø hình töôïng thöôøng cuûaphong (gioù),
ñoái vôùi ngöôøi laø moät bieán beänh, khoâng
phaûi laø thöù gioù thích hôïp cho nhaân thaân.
Noäi kinh chæ daãn: “ ñoâng phöông sinh
phong, phong sinh moäc, moäc sinh toan, toan
sinh can. Can chuû nhaân thaân chi phong khí
( can chuû phong khí trong thaân theå). Ñoù laø
hình töôïng aâm lui döông ñeán, hôïp ñöùc vôùi
queû Chaán . cho neân baøn veà Can moäc chuû
quaûn khí hoaù cuûa phong trong thaân theå,
neân theo thuyeát ñoâng phöông sinh phong
cuûa Noäi kinh. Vì phong laø khí cuûa phöông
ñoâng, thuoäc queû chaán , treân coù hai haøo
aâm, döôùi coù moät haøo döông, töùc laø hình
töôïng aâm cöïc döông sinh. Ôû ngöôøi thuoäc
Quyeát-aâm Can kinh. Quyeát laø heát, laø
nghòch. Aâm heát maø döông sinh, cuøng cöïc
roài trôû laïi, cho neân goïi laø quyeát aâm. Sôû
dó Noäi kinh noùi: Trong quyeát aâm thaáy coù
töôùng hoaû, laø döông sinh ôû trong aâm,
töôïng cuûa queû Chaán maø thaønh ra Can laø
taïng chuû phong moäc. Veà theå thuoäc aâm,
veà duïng thuoäc döông. Döông dö thöøa thì
sinh nhieät phong, aâm dö thöøa thì sinh haøn
phong. Cho neân phaøm truùng phong, thöông
phong hoaëc bò haøn phong hoaëc bò nhieät
thaâm quyeát thaâm ( noùng quaù, laïnh ngaét,
thaønh ra ngoaøi laïnh trong noùng, hoaëc bò
aâm haøn) döông hoài ( aâm ruùt döông ñeán),
thaønh ra xoay qua taû, chuyeån qua höõu, ñeàu
laø caùc chöùng beänh voán coù cuûa phong
moäc. Hoaëc phaùt ôû töù chi, hoaëc treân ñænh
ñaàu, laø beänh cuûa kinh quyeát aâm. Baây
giôø ñem caùc vò thuoác ra baøn. Kinh Can ñi
cuøng ñöôøng vôùi kinh Ñôûm, chæ phaân ra
bieåu lyù, nhöng ñeàu do phía beân thaân theå,
leân ñænh ñaàu vaøo naõo, ñeán ñænh ñaàu, cho
neân Saøi-hoà, Maïn-kinh daãn ñöôïc thieáu
döông kinh, ñeàu daãn vaøo ñöôïc Can kinh, ñeå
leân ôû ñaàu, maø taùn phong taø. Thöông-nhó (
keù ñaàu ngöïa) coù gai, coù goùc, laø vaät
ñöôïc phong khí xinh ra, öùng vôùi hình töôïng “
caâu man ” cuûa phöông ñoâng, chaát laïi nheï,
cho neân vaøo kinh Can; traán phong ôû ñaàu
maét, vò ñaéng neân goàm caû thanh nhieät.
Caâu-ñaèng coù gai moùc caâu, cuõng vaøo
kinh Can, nhöng laø loaïi nhaùnh boø lan, phaàn
nhieàu chuû taûn ra boán phía, cho neân trò
phong nhieät gaân maïch cuûa Can. Tuaàn-coát-
phong, Nguõ-gia-bì ñeàu coù loâng, tính cay
aám, cho neân taùn ñöôïc phong haøn cuûa kinh
Can, khöû teâ ñau cuûa chu thaân. Xuyeân-
khung khí aám, aám laø döông trong aâm, ñuùng
vôùi baûn khí cuûa phong moäc cho neân vaøo
kinh Can; khí laïi taåu taùn, reã laïi coù tính ñi
leân, cho neân keân ñeán ñænh ñaàu, ñeå taùn
phong haøn. Cuõng coù tính khoâng ñi leân maø
leân trò ñau ñaàu ñöôïc; “ Ñaàu ñau nhö vôõ ”
cuûa Troïng-caûnh, duøng Ngoâ-thuø-du, vò
thuoác naøy xuoáng mau, tính khoâng leân ñaàu
nhöng giaùng ñöôïc Can vò haøn khieán cho
haøn khí khoâng leân treân ñaàu, ñoù laø trò
taïng phuû, maø beänh ôû kinh maïch töï khoûi,
Thieân-ma coù gioù khoâng lay ñoäng; khoâng
coù gioù lung lay moät mình; lung lay laø hoaø
khí cuûa moäc, khoâng lay ñoäng laø khí cöùng
raén cuûa kim; khí hôi aám laø moäc tính; vò
hôi cay laø kim khí. Ñoù laø moäc bò kim cheá;
vò thuoác hôïp ñöùc cuûa kim moäc; moät thaân
leân thaúng, hoät laïi vaøo oáng xuoáng reã, cho
neân thoâng tay chaân, hoaø aâm khí, trò ñaàu
maét, ñònh kinh giaûn. Hoät vaøo oáng xuoáng
reã, nhö ngöôøi phöông Taây noùi gioù töø choå
laïnh, thoåi ñeán nhieät ñôùi roài thoåi trôû laïi
hai cöïc, cho neân laáy Thieân-ma laøm vò
thuoác chính trò phong. Ngöôøi ñöôïc giaùn khí
(khí xen laãn) maø sinh ra, laø ngöôøi khaùc
thöôøng (kyø nhaân), thuoác ñöôïc giaùn khí
maø sinh ra, laø thuoác khaùc thöôøng (kyø
döôïc). Nhö Thieân-ma laø moäc ñöôïc kim tính,
laø ñöôïc giaùn khí (khí xen laån )cho neân
thuoác trò phong raát hay. Baïch-ñaàu-oâng
cuõng khoâng coù gioù lung lay moät mình, coù
gioù khoâng ñoäng, vì Baïch-ñaàu-oâng mình
coù loâng, moät coïng leân thaúng, gioáng vôùi
thieân ma, bieát laø ñieàu ñöôïc khí cuûa phong
moäc ñeàu ñaït, cho neân khoâng coù gioù maø
lung lay ñöôïc, saéc thuaàn traéng, laø ñöôïc kim
tính, cho neân coù gioù khoâng ñoäng; vò ñaéng
laø thuoác hay ñeå trò nhieät phong. Troïng-
caûnh trò saûn haäu truùng phong vaø kieát lî
moùt raën, laø laáy choã töùc phong hoaû ñaït
Can döông. Khöông-ñoäc-hoaït cuõng moät
coïng leân thaúng, coù gioù khoâng ñoäng,
nhöng vò raát cay, khí raát aám, taùn phong
haøn ñöôïc, löïc maïnh hôn Thieân-ma, goàm
caû taùo thaáp, khoâng ñöôïc vöøa cöùng vöøa
meàm, ñaéc trung, nhö Thieân-ma. Tang-kyù-
sinh vò chua nhieàu nhaùnh, ñaày ñuû tính cuûa
moäc, maø sinh treân caây daâu. Daâu laø kim
trong moäc, chuøm gôûi gheùp vaøo, ñöôïc
giaùn khí cuûa kim moäc; vaû laïi reã khoâng
dính ñaát, toaøn laø caûm phong khí maø sinh
ra, laø thuoác hay ñeå thanh taùn phong moäc.
Cöông-taèm coù gioù maø cöùng ñô cho neân
trò caùc chöùng kinh phong. Chöùng phong laâu
ngaøy, tay chaân teâ ñau nhöùc, duøng Queá-chi
ñeå taùn phong haøn, duøng Tang-chi ñeå taùn
phong nhieät, vì nhaùnh ñi ngang, cho neân ñaït
ñeán boán phía. Can chuû gaân, phong ôû gaân
maïch, duøng Taàn- giao coù gaân, coù laèn ñeå
daãn, vò laïi cay, cho neân oân taùn gaân maïch
ñöôïc. Tuïc- ñoaïn cuõng coù gaân,cho neân
ñeàu chuû trò gaân maïch. Nhöng laèn gaân
cuûa Taàn-giao hai beân quaán quyùt nhau, lôïi
cho vieäc giao tieáp hai beân; laèn gaân cuûa
Tuïc-ñoaïn nhö xöông ñoát lieàn nhau, cho neân
chuû tieáp gaân coát, khöû phong haøn trong
ñoát xöông. Ñoã-troïng coù maøng tô nhì nhaèn
maø khoâng ñöùt, gioáng gaân maøng cuûa
ngöôøi. Vì giöõa hai quaûthaän trong nhaân
thaân, moät mieáng maøng traéng, sinh ôû treân
maø thaønh maøng ngöïc lôùn ôû giöõa Can, do
maøng cuûa Can noái lieàn, sinh ôû ngoaøi thòt,
bao boïc baép thòt cuûa chu thaân. Hai ñaàu
baép thòt coù gaân, gaân laïi ôû giöõa ñoát
xöông, Ñoã-troïng coù maøng, gioáng gaân
maøng cuûa ngöôøi, cho neân vaøo Can, Thaän,
maïnh gaân coát. Can maïch chaïy xuoáng
chaân, Tyø laïi chuû gaân. Can thaáp cöôùc khí,
ñeàu laø gaân bò beänh. Noäi kinh noùi: “ phong
laán thaáp ” . Can maát chöùc naêng cuûa phong
moäc, khoâng sô thoå ñöôïc, cho neân thaáp löu
truù. Cho neân Taây y noùi: Phaøm laø cöôùc
khí, thì nöôùc tieåu phaûi chua. Moäc-qua chua
thu lieãm khöû thaáp, cho neân trò ñöôïc. Dó-
nhaân chæ trò thaáp, neân theâm phong döôïc
ñeå trò. Xöông-oáng-chaân Hoã cay aám, laáy
kim bình moäc, trò phong haøn cöôùc khí; gioù
theo Hoã, Hoã öùng vôùi baûy vì sao ôû phöông
Taây, kim cheá moäc. Caøn cöôùc khí laø phong
nhieät, neân duøng A-giao, Qui-baûn, Ñòa-
hoaøng theâm aâm khí, laøm cho döông khoâng
ñoäng ñeå cho quyeát aâm trôû laïi baûn theå
cuûa noù. Ngoïc-truùc nhu nhuaän töùc phong,
cuõng coù yù nghóa nhö treân. Cho neân ngaïn
ngöõ coù caâu: “ trò phong tieân trò huyeát,
huyeát haønh phong töï dieät ” (trò phong tröôùc
trò huyeát, huyeát löu haønh thì phong töï dieät).
Huyeát ñaày ñuû thì Can döông khoâng ñoäng,
neân phong töï taét. Chöùng thoáng phong
cuõng coù haøn phong, coù nhieät phong, bò
nhieät phong thì ñau chaïy lung tung, vì phong
rung ñoäng maø huyeát khoâng yeân tònh; bò
haøn phong thì huyeát ñau teâ baïi; haøn ngöng
laøm cho khí khoâng thoâng; ñeàu do ôû huyeát.
Xem Troïng-caûnh duøng Hoàng-lam-hoa, trò
caùc beänh veà phong khí, thì bieát lyù trò
phong tröôùc phaûi trò huyeát. Truøng caûm
nhieãm phong maø hoaù sinh, gheû lôû, bònh
laùc laø coù truøng, ñeàu laø do huyeát bò löu
treä, gaëp can phong xoâng söôûi thì hoaù
truøng, cho neân duøng Kinh, Phoøng ñeå taùn
phong, Qui, Ñòa ñeå hoaø huyeát, ngoaøi duøng
Tieâu-muïc ñeå saùt truøng. Lao truøng sinh ôû
taïng phuû, öù huyeát gaëp phong maø sinh ra.
Maïn-leä-ngö caù laïc loaøi raén, laïi cong
thaúng hình daøi, ñöôïc moäc khí, ôû trong
nöôùc saéc traéng, laø ñöôïc kim khí; baøn theo
hình saéc, laø moäc gaëp kim thuyû maø sinh ra.
Lao truøng nhôø phong moäc hoaù sinh, gaëp
khí vò cuûa Maïn-leä-ngö, thì caûm khí kim
thuyû maø tieâu taùn; cho neân Maïn-ngö trò lao
truøng. Xöông con Maïn-ngö xoâng söôûi con
muoãi hoaù ra nöôùc ñöôïc. Ñoù laø giaùn khí
maø thaønh linh vaät. Gan con Raùi caù cuõng
vaäy, soá öùng vôùi maét, chuyeân ñöôïc tinh
cuûa kim thuyû, cho neân laøm tieâu taùn lao
truøng so phong moäc sinh ra, cuõng trò ñöôïc
vaät do phong moäc hoaù sinh. Neáu laøthöù
truøng do phong theo thaáp maø hoaù sinh, nhö
thang ” Thoå hoài ” ( oùi ra giun laõi) cuûa
Troïng-caûnh, duøng OÂ-mai hoaøn laø ñeå trò
truøng cuûa phong thaáp. OÂ-mai ñeå lieãm
döông,Hoa-tieâu ñeå hoaù aâm, laøm cho truøng
cuûa phong thaáp töï tieâu dieät. Xem OÂ-mai
hoaøn duøng chung haøn nhieät ñeå giuùp
nhau,thì bieát döông ñoäng, aâm öùng thì sinh
phong (gioù), döông trôû veà, aâm ñi vaøo thì
taét gioù (phong töùc). Cho neân phong nheï do
döông khí uaát ngheïn neân taùn; Baïc-haø,
Kinh-giôùi, Phoøng-phong, Töû-toâ, Saøi-hoà
laø loaïi thuoác duøng ñeå taùn. Phong döõ do
aâm ngaên laáp, öùc cheá, thì neân oân; Phuï-
töû, Xuyeân-oâ, Baïch-phuï-töû laø loaïi thuoác
ñeå oân. Trong luïc kinh, duy coù kinh quyeát
aâm, laø coù döông trong aâm, cho neân coù
beänh noùng nhieàu, moùp laïnh cuõng
nhieàu.phong oân truøng beänh (beänh phong
beänh oân choàng chaát chaëp leân nhau).
Thöôøng thöôøng coù nhö vaäy, chæ neân
duøng pheùp thanh nhieät (laøm bôùt noùng);
duøng Teâ-giaùc, Linh-döông, Ngöu-hoaøng ñeå
thaáu ñaït. Ngoaïi haøn noäi nhieät, nhö ngöôïi
phöông Taâynoùi: trong nhaø quaù noùng, thì
gioù laïnh theo loã cöûa maø vaøo, thì giöõ neân
tröø nhieät, thì gioù khoâng ñeán nöõa. Gaân co
ruùt, laø nhieät phong, neân duøng Linh-döông-
giaùc. Deâ gaùt söøng treân ngoïn caây, treo
mình ñeå nguû, bieát laø gaân thaúng laém.
Söøng laø choã tinh khí tuï laïi, cho neân hôi
haøn, chuyeân laøm cho gaân thö thaùi. Hai
beân taû höõu co keùo, nhö phöông taây noùi:
nhieät ñôùi qua phía nam, thì gioù baéc thoåi
ñeán; nhieät ñôùi qua phía baéc, thì gioù nam
thoåi ñeán, tuaàn hoaøn khoâng ngöøng; cho
neân laáy Taàn-giao gaân sôù hai beân giao
nhau ñeå daãn, laáy con maét coïp (Hoã tinh)
ñònh phong ñöôïc, ñeå trò. Phong leäch veà
beân taû, veà beân höõu. Lyù ñeàu nhö vaäy.
Ñònh phong nhö Baïch-ñaàu-oâng, Thieân-ma,
Linh-döông ñeàu duøng ñöôïc caû, gaân lôi
khoâng thu, laïi laø haøn, laø phong; neân duøng
Queá,Phuï. Baøn thuoác khoâng neân laãn loän.
7. Hoûi: Thuoác aám vaøo Can, maø thuoác
noùng laém laïi vaøo Thaän. Sao vaäy? Ñaùp: N
hö theá ñuû thaáy raèng Quyeát aâm chuû
phong, thuoäc döông trong aâm; khí aám thích
öùng vôùi döông trong aâm, cho neân vaøo Can,
nhö loaïi Ba-kích, Hoài- höông: Thieáu aâm
chuû nhieät, chöùa khí döông, cho neân vò
thuoác coù tính noùng laém, vaøo thaúng trong
Thaän, Baøng-quang ôû haï tieâu, nhö Phuï-töû.
48
8. Hoûi: Xin hoûi thuoác trò Phong haøn. Ñaùp:
H aøn laïnh laø thuyû khí. Thuyû thuoäc baéc
phöông, Nhaâm-quí, ôû queû laø khaûm ôû
ngöôøi thuoäc thaän, Noäi kinh noùi: chö haøn
thu daãn, giai thuoäc ö thaän (caùc thöù haøn
thu daãn, ñeàu thuoäc ôû thaän). Phuû cuûa
Thaän laø Baøng-quang, thay thaän chuû quaûn
hoaù sinh, laø phuû cuûa haøn thuyû, kinh
Baøng-quang goïi laø kinh thaùi döông. Noäi
kinh noùi: “ Thaùi döông chi thöôïng, haøn khí
töï chi ” (treân thaùi döông, haøn khí thoáng
trò). Haøn laø baûn khí cuûa thaùi döông Baøng-
quang. Moät haøo döông trong queû khaûm,
thaät laø nguyeân khí trong thaân theå, gôûi
vaøo trong thuyû phuû Baøng-quang hoaù khí
(hoaù thaønh hôi) maø ñi leân, ra ngoaøi, thaønh
veä khí, baûo veä beân ngoaøi cho nhaân thaân;
goïi thaùi döông, laø döông to lôùn. Döông khí
baûo veä beân ngoaøi, thì ñaâu coøn coù haøn.
Nhö coù haøn thì döông khí khoâng bung ra, bò
moät mình haøn thuyû laán aùp, luùc ñoù coù
haøn beänh. Muøa ñoâng nöôùc ñoùng thaønh
baêng töùc laø döông trong nöôùc khoâng bung
ra, do ñoù thuaàn aâm ñoâng ñaëc thaønh laïnh.
Döông khí trong nöôùc cuûa Baøng-quang,
trong nhaân thaân, thaáu ñaït ñeán cheõn döøng,
ra cô nhuïc, ñeán da loâng, thì baûo veä beân
ngoaøi khoâng bò laïnh. Laïnh chuû thu laáp,
cho neân bò laïnh thì loå chaân loâng ñoùng kín,
moà hoâi khoâng ra, phaùt noùng; döông ôû
trong khoâng thoâng ra ngoaøi, ruùt vaøo phía
trong da uaát leân phaùt nhieät; döông bò kìm
cheá cho neân caøng gheùt laïnh (oá haøn).
Duøng Ma-hoaøng thoâng döông khí, ra loå
chaân loâng, ñoå moà hoâi maø heát laïnh. Ma-
hoaøng thaân nhoû moïc chuøm, thaân roãng
leân thaúng, khí vò nheï theânh, cho neân thaáu
ñaït ñeán döông khí cuûa Haøn thuyû trong
Baøng- quang, ñeå ra ñeán loâng da, laø vò
thuoác chuû yeáu chöõa thöông haøn. Ngöôøi
ñôøi sau duøng Khöông-ñoäc-hoaït thay Ma-
hoaøng; Khöông-ñoäc-hoaït reã saâu, thaân
thaúng, daãn ñöôïc döông ôû haï tieâu cuûa
Baøng-quang, ñeå ñaït ñeán kinh maïch, maø
phaùt taùn ôû bieåu (laøm ra moà hoâi), nhöng
muøi cay maïnh, taùo hôn so vôùi Ma-hoaøng,
Khöông-ñoäc-hoaït khöû thaáp ñöôïc nhöng
khoâng khinh thanh, chaïy thaúng ñeán da loâng
nhö Ma-hoaøng. Baïc-haø cuõng khinh thanh,
nhöng thaêng taùn do taïi vò cho neân söùc
keùm thua; Ma-hoaøng thaêng taùn. Thuaàn do
taïi khí, neân söùc raát maïnh, Coäng-haønh-
oáng thoâng döông, gioáng yù nghóa vôùi Ma-
hoaøng. Nhöng Ma-hoaøngcoäng nhoû gioáng
loå chaân loâng, coäng haønh to gioáng loå
muõi, cho neân Haønh trò ñöôïc ngheït muõi;
Taân-di cuõng thaêng taùn haøn ôû loå muõi,
haøn ôû naõo, ôû soáng muõi, laïi thaáy hoa ôû
ngoïn caây, ñaàu nhoïn höôùng leân treân, cho
neân chuû thaêng taùn. Kinh-giôùi tính chaäm
hôn Baïc-haø, Töû-toâ cuõng vaäy; hai thöù
naøy ñeàu saéc ñoû, vaøo huyeát phaàn ñöôïc,
vò cay thôm, taùn haøn ñöôïc, cho neân ñeàu
chuû taùn haøn trong cô nhuïc ôû huyeát phaàn.
Phía ngoaøi cuûa thaân theå coù da maøng
moûng laø khhí phaàn, phía trong coù cô nhuïc
(baép thòt) laø huyeát phaàn. Haøn vaøo huyeát
phaàn ôû trong cô nhuïc, ngaên trôû khí, khoâng
ra ngoaøi ñöôïc, ñeå baûo veä cho vöõng beân
ngoaøi, cho neân loå chaân loâng hôõ vaø moà
hoâi chaûy ra, neân duøng pheùp oân taùn cô
nhuïc. Queá-chi saéc ñoû, vò cay taùn, vaøo
huyeát phaàn, cho neân chuû oân taùn cô nhuïc.
Chi nghóa laø nhaùnh, thoâng ñaït boán phía,
cho neân chuû veà töù chi (tay chaân). Töû-toâ
tính gioáng Queá-chi, nhöng nheï hôn, khoâng
quaù aám nhö Queá-chi. Phoøng-phong vò ngoït
vaøo cô nhuïc, khí thôm maø aám, cho neân taùn
phong haøn trong cô nhuïc. Coù lôùp maøng
moûng noái lieàn da thòt goïi laø taáu lyù. Saøi-
hoà coù maøng traéng trong coäng gioáng
maøng môõ, thaân thaúng leân, ñaït ñöôïc thanh
döông, cho neân trò haøn nhieät ôû taáu lyù.
Kinh-giôùi ñöôïc theá cuûa moät hoaû, vaøo
kinh thieáu döông, cuõng phaùt ñöôïc haøn
nhieät ôû taáu lyù. Trong cô nhuïc haøn ngöng
huyeát treä thì ñau teâ. Troïng-caûnh goïi laø
huyeát teâ (tyù) chæ veà huyeát phaàn, cho neân
Nguõ-vaät thang duøng Queá-chi, Ñöông-qui;
Töù-nghòch thang duøng Queá-chi, ñeå oân
huyeát phaàn. Ngöôøi ñôøi sau duøng Khöông-
ñoäc-hoaït, Kinh-giôùi caùc vò naøy khoâng bì
kòp söùc maïnh cuûa Queá- chi. Laïnh vaøo
gaân maïch, hoaëc sinh ra co quaép khoâng co
duoãi ñöôïc, hoaëc hôi thoøng xuoáng, khoâng
dôû leân ñöôïc, hoaëc ñau nhöùc khoâng chòu
ñöïng ñöôïc. Chöõa caùc chöùng aáy, neân
duøng Tuïc-ñoaïn, Taàn-giao daãn vaøo gaân
maïch. Laïnh vaøo ñoát xöông, löng goái chaâu
thaân ñau nhöùc, tay chaân laïnh ngaét, neân
duøng Phuï-töû ñeå oân Thaän. Thaän chuû
xöông, duøng Teá-taân ñeå theo kinh vaøo
xöông khu tröø haøn. Haøn theo kinh thaùi-
döông phaùt laøm co cöùng, duøng Caùt-caên
daãn Ma, Queá thei vaøo kinh maïch ñeå tieâu
taùn haøn. Haøn vaøo naõo tuyû, goïi chaân
ñaàu thoáng, duøng Teá-taân ñeå daãn kinh ñi
leân, duøng Phuï-töû ñeå giuùp döông ñi leân
caùc vò thuoác aáy ñeàu theo Ñoác maïch ñeå
vaøo naõo. Can maïch cuõng vaøo naõo tuyû,
cho neân Troïng-caûnh duøng Ngoâ-thuø-du trò
naõo tuyû haøn thoáng. Loã muõi thoâng naõo,
cho neân ngöôøi phöông baéc laáy Töï-öù ñeå
taùn haøn trong naõo. Ngöôøi phöông Taây coù
duøng thuoác thoåi vaøo muõi, ñeå laøm pheùp
trò naõo tuyû. Taây y laïi noùi: “ phaàn nhieàu
naõo gaân quí tuï ôû vò ” ( daï daøy). Cho neân
Baïch-chæ, Taân-di ñeàu theo daï daøy ñaït ñeán
naõo ñeå taùn haøn. Haøn do da loâng vaøo
pheá, ñoùng khieáu cuûa pheá, thì muõi ngheït,
duøng Baïc-haø, Taân-di ñeå trò. Pheá chuû
haønh thuyû, haøn thöông pheá döông, thuyû
khoâng löu haønh, thì döøng ôû daï daøy sinh ra
thuyû aåm, khí xoâng leân thaønh ho. Troïng-
caûnh duøng Teá-taân ñeå haønh thuyû, duøng
Can-khöông (göøng phôi khoâ) ñeå taùn haøn,
duøng Ma, Queá ñeå xua ñuoåi haøn ra ngoaøi.
Ñoù laø thang Tieåu-thanh-long. Chæ oân pheá
maø khoâng kieâm (goàm) trò vò (daï daøy) thì
duøng Cam-thaûo-Can-khöông thang, Khöông
(göøng) baøo cheá sô qua, thì nheï maø ñi leân,
cho neân chæ oân Pheá. Ngöôøi ñôøi sau duøng
Baïch-giôùi truïc thuyû, Traàn-bì giaùng khí,
Ñoâng-qua oân Pheá, Toâ-töû giaùng khí, ñeàu
laø phoûng theo Tieåu- thanh-long thang cuûa
Troïng-caûnh, laáy taân oân ñeå khöû Pheá
haøn. Toùm laïi Baøng-quang chuû haøn thuyû
trong coù döông cuûa queû Khaûm. Döông khí
leân thì thuyû hoaù khí maø ñi xuoáng, khoâng
coøn haøn khí. Döông khí khoâng leân, thì thuyû
ngöøng khoâng hoaù khí, sinh ra haøn aåm, cho
neân duøng Teá-taân ñaït döông trong thuyû,
duøng Phuï-töû ñeå trôï döông trong thuyû,
duøng Can-khöông ñeå oân döông trong Thoå.
Döông thì hieän ra aâm tieâu maát. Neân haøn
aåm töï nhieân bieán hoaù. Haøn thuyû phaïm
ôû trung cung, treân möûa döôùi æa, sinh ra
hoaét loaïn ñoäng tieát (ñoäng tieát: cuõng goïi
thaáp taû, do thuyû thaáp caûn trôû trong
ñöôøng ruoät, Tyø hö khoâng theå öùc cheá
thuyû maø gaây neân), Can-khöông oân trung,
cho neân chuû beänh ñoù. Sa-nhaân, Baïch-
khaáu, Löông-khöông cuõng trò ñöôïc beänh
ñoù. Phaøm khöû haøn phaûi kieâm lôïi thuyû,
vì haøn töùc laø thuyû khí, khöû thuyû töùc
khöû haøn. Ñaïi haøn keát chaët sinh ñau, döông
khí khoâng thoâng, duøng OÂ-ñaàu, Teá-taân,
Xuyeân-tieâu, Tieåu-hoài, Ngoõ- du trôï Thaän
döông, kieâm ñaït Can döông. Döông khí thoâng
suoát, thì haøn tan ñau heát. Tay chaân laïnh
ngaét laø do Thaän döông khoâng ñaït, Phuï-töû
oân döông traùng thuyû cho neân trò ñöôïc. Coá-
chæ oân Thaän, chæ oân lieãm ñöôïc maø
khoâng ñaït ra ngoaøi, cho neân chæ trò ñau
löng, maø khoâng trò ñöôïc tay chaân nghòch
laõnh. Nhuïc-queá laø khí cuûa moäc hoaû, cay
laém vaøo haï tieâu, hoaû giao vôùi thuyû, thì
döông sinh maø haøn thuyû heát. Cho neân
Thaän-khí-hoaøn duøng Queá, Phuï oân boå
khaûm döông, ñeå hoaù khí haønh thuyû; haøn
ôû löng Thaän tinh laïnh neân duøng; haøn ôû
Baøng-quang, Thuyû ngöøng khoâng hoaù, goïi
laø suùc thuyû, duøng Linh, Traïch ñeå lôïi
thuyû, maø caøng neân duøng Queá-chi ñeå
laøm thoâng döông trong thuyû, nhö Nguõ-linh-
taùn. OÂ-döôùc saéc tía, vaøo huyeát phaàn, laïi
oân khí. Vaøo Can, Can chuû huyeát thaát, cho
neân OÂ-döôùc vaøo huyeát thaát ñeå taùn
haøn. Baûn-kinh noùi: “ trò Baøng-quang Thaän
gian laõnh khí ” (trò khí laïnh trong Baøng-
quang, Thaän), töùc laø khí laïnh trong huyeát
thaát, huyeát ngöng sinh ñau, duøng Ngaõi-
dieäp, cuõng laø caûm khí moäc hoaû, vaøo
huyeát thaát ñöôïc, haøn thuyû laán aùp taâm,
phaûi duøng Queá-chi, Vieãn-chí, Coâng- ñinh-
höông, ñeå laøm thoâng Taâm döông. Haøn
keøm theâm Can phong, thì sinh seân laõi, öùc
cheá Tyø thoå, thì duøng Xuyeân-tieâu, Khöông,
Phuï ñeå oân Can. Nhö Löu-hoaøng, chaát dòch
trong ñaù, chaùy ñöôïc, laø hoaû trong thuyû, vò
chua laø ñöôïc moäc vò; döông trong thuyû,
phaùt ra thì sinh moäc, cho neân vò chua maø
chaùy ñöôïc; ñoù laø hoaû trong thuyû, laø thöù
thuoác maïnh ñeå oân Can, Thaän ôû haï tieâu.
Thieân-sinh-hoaøng sinh ôû Vaân-nam, döôùi
coù Löu-hoaøng, treân coù suoái aám, hôi cuûa
suoái xoâng ñaù keát thaønh Thieân-sinh-
hoaøng; döông khí trong chaân thuyû hoaù sinh,
thuaàn maø khoâng taùo. Khí döông cuûa
ngöôøi ñaït leân treân thì vaøo Pheá. Thieân-
sinh-hoaøng sinh ôû treân ñaù, cho neân laø
thuoác hay ñeå oân Pheá. Khoâng neân laáy tính
cuûa Löu-hoaøng maø baøn thuoác noùng ñeàu
coù vò cay. Tuy raát aám (ñaïi oân) maø chöa
maïnh, laø vì coù moäc tính maø chöa coù moäc
vò, chöa coù thuaàn tính sinh hoaû, neân khoâng
maïnh. Ñaõ aám maø vò chua, laø ñaõ coù moäc
tính, laïi coù moäc vò, thuaàn ñeå sinh hoaû, cho
neân tính maïnh, nhö Löu-hoaøng, Pheâ-traïch
(thaïch-tín).
9. Hoûi : Beänh coù thöôïng nhieät haï haøn,
ngoaïi nhieät noäi haøn, neân duøng thuoác
naøo? Ñaùp: Thì laáy haï haøn, noäi haøn laøm
chuû. Duøng Khöông, Queá, Phuï, kieâm Ñaûm-
traáp, nhaân-nieäu (nöôùc ñaùi), Maïch-ñoâng,
Ngöu-taát ñeå baét buoäc haï tieän. 10. Hoûi:
Beänh coù noäi nhieät ngoaïi haøn, haï nhieät
thöôïng haøn, neân duøng thuoác gì? Ñaùp: L
aáy haï nhieät, noäi nhieät laøm chuû. Duøng
Linh, Lieân, Tri-baù, maø kieâm Sinh-khöông,
Queá-chi, Baïc-haø, Kinh-giôùi, Thoâng-baïch
ñeå daãn. Ñieàu caàn yeáu laø gioûi duøng
thuoác, khoâng theå laáy coâng hieäu cuûa moät
vò thuoác naøo.
51
11. Hoûi: Trong nguõ-haønh duy coù Thoå chuû
thaáp. Lyù-ñoâng-vieân troïng Tyø-vò, chuyeân
veà taùo thoå khöû thaáp. Maø Troïng-caûnh trò
thaùi aâm (tyø) khoâng chuyeân duøng thuoác
taùo. Sao vaäy? Ñaùp: Ñ oâng-vieân bieát caùi
thaáp ñaõ thaønh maø khoâng bieát caùi thaáp
töø ñaâu sinh ra, thì cho laø thoå khoâng trò
thuyû, ñaâu bieát thaáp laø baûn khí cuûa thoå.
Tröôùc heát caàn giaûi nghóa chöõ “ Thoå ” roài
sau ñoù môùi giaûi nghóa chöõ “ thaáp ” ñöôïc.
Kim, Moäc, Thuyû, Hoaû ñeàu ôû boán phöông,
maø thoå thuoäc trung öông. Ôû giöõa laø choå
boán phöông giao tieáp. Öông (giöõa) laø choã
hoäi cuûa aâm döông. Noùi: “ Thi daï vò öông ”
(ñeâm thô chöa ñeán giöõa) laø noùi trôøi chöa
saùng, coù nghóa laø aâm chöa hoäi
vôùi döông. Chim oan öông khoâng nguû moät
mình, coù chöõ öông, laáy yù nghóa aâm döông
giao hoäi. Vì hai chöõ aâm döông hôïp laøm
moät tieáng, thaønh öông ( aâm+ döông=öông).
Thoå ôû trung öông, laø aâm döông giao nhau
maø hoaù sinh. Vì thuyû vôùi hoaû giao, gaëp
moäc thì muïc naùt thaønh thoå, gaëp kim thì
bieán hoaù maø trôû thaønh thoå. Cho neân soá
ôû Haø-ñoà: nhaát thuyû, nhò hoaû, tam moäc,
töù kim, thoå ôû roát trong nguõ haønh, laø khí
ñoäc nhaát vöôïng ôû töù quí. Vì thuyû, hoaû,
moäc, kim giao hôïp maø thaønh thoå, cho neân
thoå ñeàu vöôïng ôû töù quí. Goïi thoå trong
nguõ haønh laø ñaët teân theo hình theå. Ôû luïc
khí goïi thaáp laø ñaët teân theo khí. Khí sôû dó
thaáp (aåm öôùc) cuõng chæ laø thuyû, hoaû,
moäc,kim giao caáu maø thaønh. Chöa coù chaát
muïc naùt, kim ñöôïc thuyû thaám nhuaàn, cho
neân thaønh thoå thaønh thaáp ñöôïc. Cuoái
cuøng khí kim, moäc giao nhau ít maø khí thuyû
hoaû giao nhau nhieàu. Hoaû khoâng ñun thuyû
thì laø haøn thuyû khoâng phaûi laø thaáp.
Thuyû khoâng thaám öôùt hoaû, thì laø hoaû
döõ, cuõng khoâng phaûi laø thaáp. Ví nhö:
trong choõ coù gaïo, khoâng ñun löûa thì khoâng
thaønh thaáp, khoâng coù nöôùc ñeå thaám öôùt
cuõng khoâng thaønh thaáp. Phaûi coù thuyû
hoaû giao nhau roài sau môùi thaønh thaáp.
Trong luùc Tröôûng-haï thaáp khí nhieàu, chính
laø luùc aâm döông giao caáu, luùc thuyû hoaû
ñun thaám nhau, cho neân vaøo muøa haï, vaùch
töôøng ñeàu aåm öôùt, maø ngöôøi caûm
nhieãm beänh thaáp phaàn nhieàu vaøo luùc
ñoù. Tyø thoå cuûa ngöôøi, chòu thaáp khí cuûa
trôøi, laø taâm hoaû thaän thuyû giao hoäi maø
thaønh. Tieâu hoaù chuyeãn vaän ñeán boán
taïng kia ñöôïc, ñeàu do coâng naêng ôû thaáp.
Vò taùo aên vaøo toaøn nhôø thaáp ôû tyø ñeå
thaám öôùt, maø baét ñaàu tieâu hoaù. Tyø ôû
treân maøng môõ. Ñoà aên trong buïng ñaõ hoaù
thaønh chaát nöôùc, thì daãn vaøo maøng môõ,
ñeán caùc taïng, ñaày ñuû ôû chu thaân. Daàu-
tröôøng-cao chuû thaám nhuaàn, ñeàu laø coâng
duïng cuûa thaáp. Xem nhö Tyø khí khoâng ñuû
thì taùo, maø thaùi quaù laïi bò beänh thaáp.
Cho neân Noäi-kinh noùi: “ Tyø chuû thaáp ” .
Laïi noùi: “ Tyø oá thaáp ” , kim “ phaøm thaáp
beänh, giai dó trò tyø vò chuû ” (phaøm beänh
thaáp, ñeàu laáy trò tyø laøm chuû). Thuyû hoaû
ñun thaám nhau thaønh thaáp, cho neân thaáp
sinh beänh goàm caû thuyû hoaû. Thuoác trò
thaáp, tính bình hoaø, chính laø ñeå trò ñöôïc
caû thuyû hoaû. Phuc-linh, Bieån-ñaäu, Dó-
nhaân ñeàu vò laït, laø thöù thuoác chính ñeå
lôïi thaáp. Thaáp laém thì thoå meät nhoïc, cho
neân lôïi thaáp töùc laø kieän tyø. Lieân-töû,
Khieám-52
thöïc hôi ngoït maø rít, thaâu lieãm thaáp khí
ñöôïc, cho neân kieän tyø. Baïch-truaät coù
daàu, laáy daàu môõ boå tyø. Daàu laïi khoâng
dính nöôùc, cho neân lôïi thuyû, khí thôm aám,
cuõng laø chuû lôïi thuyû, laïi thaêng phaùt
ñöôïc, laøm cho khí cuûa tyø thoå thöôïng ñaït.
Cho neân Baïch-truaät laø thöù thuoác chính ñeå
boå tyø. Thöông-truaät khí aám maø maïnh, cho
neân keøm theâm taùo tính, boå vò khoâng boå
tyø; saéc xanh, ñöôïc tính cuûa moäc, laïi sô
tieát ñöôïc, laø thöù thuoác trò haøn thaáp.
Thaáp kieâm (goàm) thuyû hoaû, thuyû hoaû
thöøa thaønh thaáp kieâm haøn: bò beänh thì
tröôùng, ta loûng. Hoa-tieâu cay aám ñeå taùn
haøn thaáp, saùt ñöôïc truøng, tieâu aùn ñöôïc
thaáp. Ngoâ-du cay maïnh, khöû thaáp raát mau.
Baïch-khaáu, Can-khöông ñeàu trò haøn thaáp.
Thoân toan (nuoát chua), thoå toan ( noân chua),
coù hai beänh. Moät laø haøn thaáp, neân duøng
Ngoâ-du, Thöông-truaät, Queá-chi, Sinh-
khöông. Hai laø nhieät thaáp, neân duøng
Hoaøng-lieân, Hoaøng-baù, Hoaøng-caàm,
Thaïch-quyeát-minh, Thanh-bì, Ñaûm-thaûo.
Theâm vaøo maáy thöù aáy ít Ngoâ-du, Hoa-
tieâu ñeå keàm cheá bôùt (phaûn taù). Chua laø
thaáp hoaù ra. Thaáp uû noùng maø hoaù chua,
nhö muøa haï nöôùc thòt qua moät ñeâm thì
hoaù chua, coù nöôùc ñaù giöõ gìn thì khoâng
chua. Traáu luùa mì phaùt noùng thì thaønh
giaám chua, ñeàu laø noùng ñun uû vôùi thaáp
maø chua. Cho neân caùc thöù nhö Hoaøng-
lieân ñaéng taùo, chính laø ñeå trò thaáp bò
nhieät hoaù. Haøn thaáp, nhö rau caûi öôùp
muoái trong thaïp, thì hoaù chua, ñoù laø thaáp
do haøn hoaù. Ngoâ-du caùc thöù cay raùo,
chính laø ñeå trò thaáp do haøn hoaù. Thaáp
thaám ôû chaân, thì thaønh beänh cöôùc khí
thuõng (söng neà). Taây y noùi: Beänh cöôùc
khí nöôùc tieåu phaûi chua, bieát laø thaáp vaäy.
Phaøm cöôùc khí phaàn nhieàu laø haøn rít,
neân laáy thuoác aám laøm chuû, theâm vaøo
Moäc-qua, Dó-nhaân, Ngöu-taát ñeå daãn ñaïo,
ñeå lôïi thaáp ôû döôùi chaân. Nhöng cöôùc khí,
cuõng coù nhieät thaáp neân duøng Phoøng-kyû,
Hoaøng-baù, Thöông-truaät, Moäc- thoâng,
Ñaûm-thaûo, thuoác khoå giaùng (ñi xuoáng)
ñeå trò. Thaáp chöùa ôû tyø thì trong buïng
tröôùng, laâu ngaøy nöôùc nhieàu thì phình leân,
neân truïc thuyû. Cam-toaïi, Ñaïi- kích,
Nguyeân-hoa, Khieân-ngöu coâng löïc maïnh,
duøng theâm Ñaïi-taùo, Saâm, Truaät, Cam-
thaûo ñeå boå tyø thoå, khöû caùi thaùi quaù,
laïi sôï toån choå baát caäp. Tyø döøng aên
uoáng thì thaáp khoâng hoaù, neân duøng
Thaàn-khuùc ñeå taùn thaáp. Chæ-xaùc, Traàn-
bì, Moäc-huong haønh khí ñeå haønh thaáp.
Thuyû hoaû giao maø sinh thaáp thoå. Tyø cuûa
ngöôøi öùng theo ñoù. Baïch-truaät aám maø
coù chaát nöôùc, chính laø vaät coù thuyû haûo
giao nhau, cho neân boå tyø kinh. Hoaøng-tinh
ngoït bình, coù chaát nöôùc, ñöôïc söï hoaø bình
cuûa thuyû hoaû giao khí, cho neân chính ñeå
boå tyø kinh. Sôn- döôïc coù chaát, saéc traéng,
cho neân boå tyø thuyû ñeå boå thaáp. Caàm
Truaät coù chaát nöôùc, maø vò maïnh, thì
giuùp tyø hoaû ñeå taùo thaáp. Xích-thaïch-chæ
chaát cuûa thoå, taùo thaáp ñöôïc. Quaát Phaùc,
Taân-lang khöû thaáp, laø laáy moäc ñeå sô
thoå. Tang-bì, Taät-leâ lôïi thaáp, laø laáy kim
ñeå haønh thuyû. Thaáp ñaày ôû taáu lyù thì
thuõng, Tang-bì gioáng maøng moûng cuûa
ngöôøi, cho neân trò ñöôïc, Phoøng-kyû giöõa
roãng, laèn veát nhö baùnh xe, ngoaøi theo taáu
lyù, trong theo tam tieâu, thoâng thuyû khí
ñöôïc. Moäc- thoâng trong roãng gioáng nhö
Phoøng-kyû, vò khoå tieát (ñaéng laøm baøi
tieát), cho neân ñeàu laø thuoác caàn yeáu ñeå
haønh thaáp. Thaáp ôû löng, thaáp ôû chaân
Thoå-phuïc-linh, Tyø-giaûi, Uy-linh-tieân, Dó-
nhaân ñeàu giaùng lôïi ñöôïc. Coøn neân tuyø
haøn nhieät gia giaûm, thaáp nung naáu da deû
phaùt vaøng, neân duøng nhaân traàn, Taàn-bì,
Ích-maãu- thaûo ñeå taùn kieâm (goàm) lôïi.
Baøng-quang khoâng lôïi, neân duøng Traïch-
taû, Xa- tieàn, Coân-boá, Haûi-taûo. Caùc vò
ñoù phaàn nhieàu sinh ôû trong ñaù, trong
nöôùc, cho neân hoaù thuyû cuûa Baøng-quang.
Ñoù laø thanh hoaû lôïi thuyû laø pheùp trò
thaáp. Thaáp vôùi nhieät nung naáu, thì thanh
thöû. Caùc saùch baøn veà naéng, khoâng bieát
nguyeân nhaân cuûa naéng, maø phaân ra aâm
thöû döông thöû, khoâng khaùc vôùi truùng
nhieät, truùng haøn, khoâng phaûi ñuùng nghóa
cuûa thöû. Traàn-tu-vieân cho thöû laø nhieät,
maø khoâng bieát nhieät hôïp thaáp môùi thaønh
thöû. Nguyeät-lònh noùi: “ thoå nhuaän naäu
thöû ” (thoå ñöôïc thaám nhuaàn, noùng aám
leân thaønh thöû). Ñöôïc thaám nhuaàn, noùng
aám, roài sau môùi thaønh thöû (naéng), cho
neân trò thöû phaûi goàm hai chöõ thaáp nhieät
môùi laø ñuùng. Muøa haï coù beänh oân, muøa
thu coù beänh dòch, lî, ngöôïc, ñeàu bò caûm
nhieãm thöû töùc laø thaáp nhieät, döùt khoaùt
khoâng neân duøng thuoác taùo (khoâ raùo),
taùo thì laøm thaáp beá taéc khoâng löu thoâng.
Laïi khoâng neân duøng thuoác giaûi bieåu,
duøng giaûi bieåu thì phaùt nhieät maø thaáp
chöng (hôi boác leân haáp naáu). Chæ duøng
thuoác coù vò thanh lôïi, Luïc-nhaát-taùn tuy
nheï, laø thöù thuoác chính ñeå thanh nhieät, lôïi
thaáp. Hoaøng-lieân ñaéng taû nhieät ñöôïc laïi
taùo thaáp ñöôïc, cuõng laø vò thuoác chính ñeå
khöû thöû. Thöông thöû phaùt nhieät neân
duøng Höông-nhöï ñeå taùn thaáp nhieät ôû bì
phu. Thöû bieán thaønh oân, dòch, duøng
Thaïch-cao, Hoaøng-lieân laøm chuû. Ñaõ coù
saùch chuyeân trò beänh naøy chöa theå keå
heát caùc vò. Toùm laïi khoâng neân phaùt bieåu
neân taû nhieät, lôïi thaáp. Thöông thöû bieán
thaønh kieát lî thì khoâng neân phaùt haõn, laïi
raát khoâng neân lôïi thuyû, chæ neân thanh
nhieät maø thaáp töï heát, Hoaøng-lieân,
Hoaøng-caàm laøm chuû. Thöông thöû bieán
thaønh ngöôïc, coát yeáu laø taùn thaáp thanh
nhieät. Tieåu tieän trong ôû Baøng-quang, Tam-
tieâu, thì ngöôïc töï heát, Thoå-phuïc-linh, Trö-
linh, Caùt-caên, Ñoäc-hoaït taùn thaáp ñeå trò
thaùi döông Baøng-quang. Hoaøng-caàm, Qui-
giaùp, Thanh-bì, Ñaûm-thaûo thanh nhieät ñeå
lôïi thieáu döông Tam tieâu. Neân kieâm trò
Baøng-quang, Tam-tieâu. Ñôøm ngöôïc laø do
thaáp tích tuï. Thöôøng-sôn-mieâu (thuïc-taát)
thaáu ñaït ñöôïc ñeå oùi ñôøm ra. Ngöôïc laø
ñôøm vôùi huyeát hôïp laïi, Qui-giaùp, Maãu-
leä, Sôn-giaùp phaù ñöôïc beänh naøy. Ñaây laø
kieâm chöùng cuûa thaáp, chöa noùi roõ heát
ñöôïc. Laïi nhö Nguõ-gia-bì daãn ñeán choã da
môõ. Nguõ-linh-taùn duøng Queá-chi ñeå trò
haøn thaáp. Nguõ-laâm-thang duøng Sôn-chi
ñeå trò thaáp nhieät. Toùm laïi tyø chuû quaûn
thaáp. Daàu môõ cuûa tyø, lieân heä vôùi maøng
moûng Tam-tieâu ñeå thoâng suoát trong
ngoaøi, ñaït ñeán Baøng-quang. Cho neân trò
thaáp, kieâm trò caùc choã. Xeùt thaáp khí, laø
do thuyû hoaû hôïp laïi hoaù ra, cho neân coù
hai chöùng: haøn thaáp. 12. Hoûi: Thuyeát thaáp
do thuyû hoaû hôïp hoaù, sau ñôøi Ñöôøng, ñôøi
Toáng khoâng coù thuyeát ñoù. Baây giôø tuy
neâu ra roõ raøng, nhöng chöa coù gì chöùng
nghieäm. E roài khoâng ñuû cho ngöôøi ñôøi tin
ñöôïc. Ñaùp: Ñ ieàu naøy bieän luaän chaúng
khoù khaên gì. Ví duï coù moät con caù öôùp
muoái, khí trôøi quang ñaõn laâu, bieán laøm
möa, thì con caù öôùp muoái trôû neân aåm
öôùt, (phaùt thaáp) tröôùc, muoái trong con caù
töùc laø thuyû, phaùt thaáp vì trôøi noùng böùc
baùch, thì thuyû giao vôùi hoaû, cho bôùt söï
noùng böùc. Laïi nhö coù laù traàu khoâ, ñem
saáy löûa, laù trôû neân öôùt nhuaàn, vì trong
laù traø nguyeân coù chaát nöôùc, khi chöa saáy
thì khoâng phaùt öôùt nhuaän, khi saáy thì phaùt
nhuaän, cuõng laïi laø hoaû giao vôùi thuyû, thì
hoaù thaáp, ñoù laø moät chöùng nghieäm. 13.
Hoûi: Luïc khí coù hoaû, nhieät laïi coù taùo
khí. Baây giôø laøm thuoác thöôøng laãn loän ba
thöù ñoù khoâng phaân bieät. Xin hoûi phaân
bieät taùo nhö theá naøo? Thuoác coù gì trò
taùo? Ñaùp: B a thöù aáy khaùc nhau. Chöa theå
baøn moät löôït. Baây giôø oâng hoûi taùo
khaùc vôùi hoaû, nhieät nhö theá naøo. Taùo
ngöôïc laïi vôùi thaáp. Thaáp do thuyû hoaû giao
nhau maø hoaù thaønh. Taùo laø khí do thuyû
hoaû baát giao. Hoaû khoâng ñun naáu thuyû thì
maây möa khoâng sinh ra. Thuyû khoâng giuùp
hoaû thì söông moùc khoâng rôi xuoáng. Nhö
theá thaønh ra taùo. Thuyû khoâng thaám
nhuaàn thì moäc khí khoâng töôi maø coû caây
vaøng ruïng. Hoaû khoâng ñun naáu thì thoå khí
khoâng phaùt ra, maø môõ maïch khoâ heát.
Xeùt thaáy thuyû hoaû khoâng giao laø do ôû
tính thu hieãm cuûa kim, thu giöû thuyû hoaû
taïi choã. Cho neân thaàn noùi: “ naäu thu ” (co
laïi). Ñeán muøa thu, coû caây khoâ heùo, suoái
nöôùc caïn heát, ñoù laø chöùng nghieäm cuûa
taùo kim. Ngöôøi kieâm khí cuûa taùo kim,
thaønh döông minh kinh, thuoäc vò vaø ñaïi
tröôøng. Vò thuoäc thoå, maø laáy taùo laøm
chuû, cho neân hôïp laïi vôùi ñaïi tröôøng
thaønh taùo kim. Kim thu lieãm cho neân thuyû
hoaû khoâng giao, thaønh ra taùo. Taùo laø khí
tieâu hao cuûa thuyû hoaû. Tröôøng vò tieâu
hoaù ñoà aên, ñeàu nhôø taùo tieâu hao ñöôïc.
Taùo hoaù khoâng ñuû, thì khoâng tieâu heát
thuyû, sinh ra noân möûa æa chaûy. Duøng
Baùn-haï, Traàn-bì, Baïch-truaät laøm chuû.
Quaû Ngoâ-thuø-du cuõng cay raùo, chín vaøo
cuõng thaùng chín, laø ñöôïc khí taùo kim, cho
neân khöû thuyû aåm, vì taùo thaéng thaáp,
Thöông-truaät laøm khoâ raùo daï daøy. Sa-
nhaân cay chaùt, vaøo Ñaïi-tröôøng. Thaûo-
quaû taùo maïnh, neân tröø ñöôïc thaáp tích
cuûa döa quaû. Ñoù ñeàu laø do taùo khí khoâng
ñuû, sinh ra beänh thaáp. Neáu laø chöùng taùo,
thì ñeàu vì taùo khí coù thöøa. Coù taân dòch thì
khoâng taùo, khoâng coù taân dòch thì taùo,
Troïng-caûnh trò taùo laáy giöõ taân dòch laøm
chuû. Hoaû khoâng ñun naáu thuyû, maø taân
dòch khoâng leân, nhö chöõa chöùng mieäng
khaùt cuûa Nguõ-linh-taùn, neân duøng Queá-
chi. Chöõa chöùng mieäng khaùt cuûa Lyù-trung
thang, neân duøng Can-khöông. Chöõa chöùng
haï tieâu cuûa Thaän khí hoaøn, neân duøng
Queá, Phuï. Ñaïi tieän haøn keát, duøng Ñöông-
qui laø thuoác oân nhuaän, duøng Ba-ñaäu cay
nhuaän, ñeàu laø trò taùo do hoaû khoâng ñun
naáu thuyû. Taây y duøng daàu Ñu-Ñuû tía
(Huile de Ricin) thoâng ñaïi tröôøng, cuõng laø
pheùp oân nhuaän, ñeàu trò chöùng haøn taùo.
Chöùng naøy raát ít. Chæ chöùng hoaû taùo raát
nhieàu. Thuyû khoâng thaám nhuaàn hoaû thì
sinh ra hoaû taùo. Huyeát dòch khoâng chaûy
xuoáng döôùi, thì trong ruoät khoâ khan, ñoà
aên aùch taét khoâng xuoáng, phaân nhö cöùt
deâ, neân duøng Haéc-chi-ma (meø ñen). Nhuïc-
thung-dung, Ñöông-qui, Ma-nhaân (meø aùc),
Sinh-ñòa, Sôn-döôïc, sinh ra taân dòch ñeå trôn
nhuaän. Thuyû taân khoâng treân, mieäng khoâ
Pheá khoâ, ñôøm uaát ho xoác ngöôïc, neân
duøng A-giao, Boái-maãu, Maïch-ñoâng, Töû-
uyeån, Qua-söông, Baùch-hôïp, Baïch-maät,
Yeán-saøo, Baïch-moäc- nhó, Caùp-giôùi,
Baùch-döôïc-tieãn, Ngoïc-truùc, Haïnh-nhaân
sinh ra taân ñeå trôn nhuaän. Pheá taùo raát
khoù trò, vì ôû choå cao, laïi thuoäc khí phaàn,
döông taân deã ñeán, aâm dòch khoù tôùi, duøng
Maïch-ñoâng, Thieân-ñoâng, Ñöông-qui,
Nhaân-saâm ñeå chöõa trò. Taùo laém mieäng
khaùt, duøng Hoa-Phaán, Caùt-caên, Dieâm-
mai, ñeàu trôn nhuaän sinh taân. Hoaû quaù
laém, coù phaân taùo, gaáp cho haï, duøng
Mang-tieâu ñeå taåy nhuaän, duøng Ñaïi-hoaøng
ñeå ñöa xuoáng, ñoù laø ñeå cöùu taân dòch.
Coù taân dòch thì khoâng taùo nöõa. Ngöôøi
ñôøi chæ bieát haï hoaû, maø khoâng bieát giöõ
cho coøn taân dòch chính laø ñeå cöùu taùo.
Nhöng haï laïi laøm maát taân dòch, cho neân
coù khi caám haï. Kìa nhö caám khaåu lî, taân
dòch khoâng leân, cho neân aên khoâng vaøo.
Taây y noùi laø ñöôøng ruoät phaùt vieâm, laâu
ngaøy thì thoái naùt. Xeùt thaáy ñoù laø thuyû
khoâng thaám öôùt hoaû ñeán cuøng cöïc; neân
laáy Hoaøng-lieân, Sinh-ñòa laøm chuû; laáy
Baïch-cuùc, Hoa-phaán, Hoaøng-caàm giuùp
vaøo. Aâm suy coù phaân taùo, duøng Trö-cao-
phaùt- tieân, cuûng laø coù yù nghóa nhuaän
tröôøng. Phong thaéng ñöôïc thaáp, phong laøm
toån thöông huyeát thì gaân taùo; duøng Ngoïc-
truùc, Ñöông-qui maø chöõa tieåu tieän taùo
saùp; duøng Dó-nhaân, Hoaït-thaïch, Ñoâng-
quì-töû, thung-dung ñeå hoaït lôïi. Töû cung
ñaøn baø khoâ khan, Troïng-caûnh duøng Cam-
maïch, Ñaïi-taùo thang. Coù theå möôïn Ñòa-
hoaøng thang maø duøng. Trong taâm thieáu
dòch thì buoàn böïc, nheï thì duøng Baù-töû-
nhaân, Taùo-nhaân ñeå nhuaän, naëng thì duøng
troøng ñoû tröùng gaø, A-giao ñeå nhuaän. Noäi
kinh noùi: Thaän gheùt taùo. Thaän tinh khoâng
ñuû, neân duøng Caâu-kyû, Thoû-ty,Thuïc-ñòa,
Qui-giao, A-giao. Laïi tieåu tieän töï lî (ñi
ngoaøi), ñaïi tieän phaân cöùng, Troïng-caûnh
duøng Phuï-töû, Baïch-truaät laïi laø laáy hoaû
ñun naáu thuyû, pheùp laøm cho thoâng taân
dòch. Toùm laïi, taùo laø hao khí vì thuyû hoaû
khoâng giao, cho neân coù haøn taùo, coù nhieät
taùo. Maø nhieät taùo raát nhieàu, thì do hoaû
sinh taùo vaäy. 14. Hoûi: Hoaû, nhieät hai thöù
aáy, khoâng khaùc nhau bao nhieâu, maø noäi
kinh cho hoaû thuoäc thieáu döông, nhieät
thuoäc thieáu aâm. Neân phaân bieät thuoác
duøng trò hoaû, trò nhieät nhö theá naøo? Ñaùp:
K hoâng theå baøn ñieàu ñoù. Nhö muøa Haï,
khí trôøi naéng gaét, maët trôøi noùng döõ doäi
treân khoâng, moà hoâi raøn ruïa, ñoù laø nhieät,
laø thieân döông. Nhö ñoán cuûi nhuùm löûa
than, chaùy traøn lan, ñoù laø hoaû laø ñòa
döông. Thieáu aâm Taâm Thaän, laø Khaûm ,
laø Ly trong ngöôøi. Tuy Taâm thuoäc hoaû,
cuõng nhö trôøi coù maët trôøi, tích tuï döông
maø thaønh, chaúng phaûi nhö aùnh saùng cuûa
hoaû ôû moäc. Cho neân thieáu aâm khoâng goïi
laø hoaû, maø goïi nhieät khí, goïi theo goác ôû
thieân döông. Khí ñoù tuy thuoäc ôû Taâm, thaät
ra goác ôû Thaän, Meänh-moân ôû Thaän, laø
moät haøo döông trong khaûm thuyû , giao vôùi
Taâm maø thaønh nhieät khí ñoù. Cho neân
trong taâm phieàn nhieät, Troïng-caûnh duøng
Hoaøng-lieân, A-giao-thang, Keâ-töû-hoaøng
(troàng ñoû tröùng gaø). A-giao ñöôïc tính cuûa
maïch nöôùc gieáng A tænh Quaõng-ñoâng
khuaát phuïc ñöôïc döông trong thuyû. Hoøng-
lieân raát haøn, ñöôïc tính cuûa thuyû, cho neân
khöû nhieät. Troøng-ñoû-tröùng-gaø tö boå
Taâm dòch, ba vò thuoác ñoù laø thuoác laø
thuoác ñieàn ly thanh khaûm (buø vaøo ly, haï
nhieät khaûm), cho neân trò nhieät trong Taâm.
Chi-töû ñaéng haøn, coù voû, coù maøng,
gioáng Taâm baøo, hoät ñoû, thuoác saéc cuûa
Taâm, hoa saéc traéng thuoäc Pheá kim, keát
thaønh hoät ñoû thuoäc Taâm hoaû, theo Pheá
vaø Taâm, laø thuoác chính trò Taâm phieàn
nhieät. Noäi kinh noùi: “ Taâm vi quaân chuû ”
maø pheá laø vai troø Töôùng phoù, ñeå bieát
cheá ñieàu thaùi quaù ôû Taâm quaân. Chi-töû
hoa traéng, hoät ñoû, chính laø ñeå pheá kim
tieát cheá Taâm hoaû. Cho neân Troïng-caûnh
trò ñau buoàn trong Taâm phaûi duøng Chi-töû-
sò-thang (ñaäu ñen muoái nhaït). Ñaäu laø chaát
nuoâi döôõng Thaän, ñun naáu thaønh ñaäu sò
ñen muoái laøm thuyû aâm trong Thaän leân
ñöôïc, ñeå haï nhieät trong Taâm. Xem ñaáy thì
bieát thieáu aâm Taâm Thaän ñeàu thuoäc nhieät
khí, khoâng laáy hoaû baøn ñöôïc. Lieân-kieàu
coù voû, coù hoät, cuõng gioáng Baøo-laïc vôùi
Taâm, khí vò nheï thanh, laø thöù thuoác vaøo
Taâm thanh nhieät. Lieân-taâm (tim sen) ñöôïc
khí cuûa Khaûm thuyû, sinh trong loøng haït
sen, gioáng nhö trong quaû Tim ngöôøi, cho
neân vaøo Taâm thanh nhieät. Truùc- dieäp,
Haøn-thuyû-thaïch, Thaïch-cao ñeàu chòu Haøn
khí cuûa thieân Thuyû, cho neân nhaát thieát trò
nhieät. Ñòa coát bì khoâng heùo ruïng vaøo
muøa ñoâng, ñöôïc khí aâm cuûa Thuyû, cho
neân trò nhieät. Ñòa-coát-bì khoâng heùo ruïng
vaøo muøa ñoâng, ñöôïc khí aâm cuûa thuyû,
cho neân trò nhieät. Huyeàn-saâm saéc ñen,
vaøo Thaän trò nhieät. Nhieät khaùc vôùi Hoaû.
Nhö Ñaïi-hoaøng laø thuoác trò Hoaû, chòu khí
ñaát, vaøo huyeát phaàn cuûa haäu thieân.
Mang-tieâu laø thuoác trò nhieät chòu khí cuûa
thieân thuyû, vaøo khí phaàn cuûa tieân thieân.
Töû-tuyeát-ñan khoâng duøng Ñaïi-hoaøng maø
duøng Thaïch- cao, Mang-tieâu, Teâ-giaùc,
Linh-döông, Haøn-thuyû thaïch, Kim-baïc ñeàu
chòu khí aâm cuûa thieân thuyû ñeå thanh
nhieät. Ngöu-hoaøng-thanh-taâm hoaøn ñeán
maøng ngöïc, laø vaøo Baøo-laïc,thì goác ôû khí
aâm cuûa ñòa, ñeå hoaû taû hoaû. Vì thieân
döông, ôû khoâng trung laø nhieät khí, gaàn
vôùi moäc thì chaùy thaønh löûa. Döông trong
con ngöôøi, ôû trong Taâm cuõng laø nhieät,
döïa vaøo huyeát phaàn thì vaøo Baøo-laïc, hôïp
vôùi Can moäc thaønh hoaû. Bieát nhö vaäy thì
bieát nhieät vôùi hoaû coù khaùc, Taâm Thaän
aâm hö thì sinh nhieät. Thieân-vöông-boå-
Taâm-ñan duøng hai vò Ñoâng, hai vò Ñan-
saâm Huyeàn-saâm ñeàu laø boå ích thuyû aâm,
giuùp ñôõ nhieät trong Taâm. Coát- chöng,
Ñaïo-haõn, Lao-nhieät laø thuyû khí tieát ra
ngoaøi, döông vöôït ra thaønh nhieät, khoâng
phaûi laø hoaû, cho neân thanh nhuaän thu
giaùng. Ñòa-coát-bì, Ñan-bì, Tri-maãu, Hoaøng-
baù, Ñoâng-tang-dieäp, Qui-giao, Ñòa-hoaøng,
Maïch-ñoâng, Huyeàn-saâm ñeàu boã ích khí
aâm cuûa thieân thuyû ñeå thanh nhieät. Tri-
maãu-dieäp raát khoù cheát, nhoå leân cöù
soáng, bieát laø ñöôïc nhieàu thuyû khí, cho
neân thanh nhieät cuûa khí phaàn. Khí thuoäc
döông, huyeát thuoäc aâm. Huyeát öù ngaên
caûn khí,thì döông khoâng vaøo aâm, cuõng ñun
noùng ñoå moà hoâi; neân phaù huyeát, cho khí
vaøo trong huyeát, thì khoâng bít nhieät laïi,
Ñaøo-nhaân, Ñan-bì laøm chuû. Thoâ-truøng
hoaøn, Oân-kinh thang cuûa Troïng-caûnh ñeàu
chuû phaù huyeát ñeå thoâng khí. Khí thoâng thì
nhieät khoâng ñun haáp nöõa. Ñoù laø moät
bieän phaùp ñeå trò nhieät. Caùc ñaàu muïn
nhoït noåi cao laøm muû, moåi laàn nhö vaäy,
laø khí ñeán ñun haáp huyeát. Khí thònh thì
huyeát theo khí maø hoaù muû. Nhö khoâng
phaùt nhieät, thì khí khoâng thònh, khoù ñun
thaáp laøm muû, neân duøng Hoaøng-kyø,
Queá-chi, Phuï-töû ñeå boå khí laøm cho phaùt
nhieät ñeå hoaùhuyeát. Chöùng Ñaäu cuõng
vaäy. Xem ñaáy thì bieát nhieät thuoäc khí
phaàn, khaùc vôùi hoaû thuoäc huyeát phaàn.
Cho neân Ngaãu-traáp (nöôùc cuû sen), Leâ-
traáp, Lai-phuïc-traáp (nöôùc coát caây caûi
cuû), Taây-qua (döa haáu), Traân- chaâu (ngoïc
trai), Thuyû-tinh-thaïch, Haøn-thuyû-thaïch,
ñeàu thuoäc thuyû khí ñeå thanh nhieät. 58
15. Hoûi: Huyeát thuoäc hoaû, khí thuoäc thuyû,
baây giôø noùi raèng nhieät thuoäc khí phaàn.
Taïi sao Taâm chuû nhieät khí maø laïi sinh
huyeát ñöôïc? Ñaùp: T aâm ôû trong thaân theå
nhö trôøi coù maët trôøi thieân döông sinh ñòa
hoaû. Cho neân kính luùp (döông toaïi) laáy
aùnh maët trôøi maø sinh löûa thì döïa vaøo
moäc, Taâm kinh hoaù dòch ( chaát nöôùc) maø
sinh huyeát, thì chaïy veà Can. cho neân Can
vaø Baøo-laïc, Ñôûm ñeàu daãn töôùng hoaû,
maø thieáu aâm Taâm vaø Thaän, moät mình
chuû nhieät khí. Coù chöùng beänh töôùng Hoaû
trôï löïc cho nhieät, muoán thanh nhieät duøng
Caàm Lieân, muoán coâng nhieät duøng Tieâu
Hoaøng. Ñoù laø trò nhieät kieâm trò hoaû. Nhö
muøa Haï nhieät khí ñaõ gay gaét, laïi theâm loø
löûa. Laïi coù chöùng beänh nhieät trôï löïc cho
töôùng hoaû, nhö maët trôøi choù roïi ôû nuùi
löûa, coù traïng thaùi gioù noåi löûa phöøng.
Baøn chöùng beänh, neân suy theo loaïi. Baøn
veà nguõ taïng, thì Taâm thuoäc hoaû. Baøn veà
luïc khí, thì Taâm Thaän ñeàu chuû döông
nhieät, maø hoaû thuoäc thieáu döông. Coù theå
phaân, coù theå hôïp. Toùm laïi neân bieän
luaän tæ mæ. 16. Hoûi: Thieân döông sinh Ñòa
hoaû, cho neân Taâm sinh Töôùng Hoaû cuûa
Baøo-laïc. Huyeát cuûa Baøo-laïc xuoáng chöùa
ôû Can. Cho neân Can nöông töïa Töôùng Hoaû,
ñoù laø yù nghóa Moäc Hoaû chung moät nhaø.
Baøo-laïc vaø Can goïi Quyeát-aâm kinh, goïi
chung phong khí, khoâng goïi chung töôùng
Hoaû. Maø thieáu aâm Ñôûm vaø Tam-tieâu
moät mình goïi hoaû. Ñôøi sau coù thuyeát
Quaân Hoaû, töôùng Hoaû. Khoâng phuø hôïp
vôùi moät khí naøo trong luïc khí. Trò nhö theá
naøo? Ñaùp: B aøo-laïc goïi laø töôùng Hoaû,
laø thuyeát cuûa ngöôøi ñôøi sau, chaúng phaûi
goác cuûa Noäi kinh. Noäi kinh noùi: “ chieân
trung giaû, thaàn söù chi quan, kyû laïc xuaát
yeân ” (chieân trung laø cô quan thaàn söù, caáp
döôùi, söï vui möøng ôû ñoù maø ra, chieân laø
maøng ngöïc. Chieân trung laø Taâm-baøo laïc)
töùc laø Taâm-baøo laïc giuùp Taâm phaân boá,
huyeát maïch thoâng suoát, thì vui möøng.
Huyeát ñaày ñuû trong ngöôøi, thì khoâng sôï
laïnh. Bieát laøhuyeát thuoäc nhieät khí, khoâng
phaûi thuoäc hoaû. Cho neân Can vaø Baøo-laïc
khoâng goïi töôùng hoaû. Duy Baøo-laïc thoâng
vôùi Tam- tieâu, cho neân hoaû cuûa Tam-tieâu
hôïp ñöôïc vôùi Baøo-laïc. Can vaø Ñôûm lieân
heä nhau, cho neân noùi Can hoaù hoaû ñöôïc.
Roát cuoäc hoaû khí toaøn vaøo Ñôûm, töùclaø
hoaû theo Moäc sinh ra. Heä thoáng cuûa Ñôûm
lieàn vôùi maøng Can, thoâng vôùi maøng löôùi,
töùc laø Tam-tieâu. Hoaû hoaù sinh ôû Ñôûm
toaøn qua laïi trong maïng löôùi Tam- tieâu, cho
neân Ñôûm vaø Tam-tieâu cuøng chuû quaûn
Töôùng hoaû. Hoaû nghòch noân ñaéng,
Hoaøng-caàm laø thuoác chính, ñaéng maø saéc
xanh, cho neân vaøo Ñôûm. Saøi- hoà thuoäc
moäc khí laøm thoâng ñaït, laøm cho hoaû
khoâng uaát. Haø-dieäp cuõng thanh taùn Ñôûm
hoaû ñöôïc, coù hình töôïng queû Chaán
(ngöôõng boàn)maø vò ñaéng cho neân thanh
taùn hoaû. Thanh-ñaïi saéc xanh, vò ñaéng thanh
hoaû cuûa Tam-tieâu, Can, Ñôûm, chaát nheï
thanh, cho neân trò chöùng ôû hoïng. Noäi kinh
noùi: “ nhò aâm, nhaát 59
döông keát vi haàu teâ ” . Nhò aâm laø thieáu
aâm, chuû nhieät. Nhaát duong laøthieáu döông
chuû hoaû. Nhieät keát hôïp vôùi hoaû, thì laøm
cho ñau hoïng. Cho neân trò chöùng beänh ôû
haàu hoïng, toùm laïi neân khöû hoaû, kieâm
thanh nhieät. Lan-dieäp trò hoaû ôû Can, Ñôûm,
so vôùi Thanh-ñaïi tính hôi traàm. Quaû Haûi-
kim-sa keát ôû trong laù, nhö hình töôïng Ñôûm
döïa vaøo Can, vò ñaéng thanh hoaû ñöôïc, cho
neân laø thöù thuoác chuû yeáu trò chöùng sa
(saïn thaän), laâm (beänh laäu). Tam-tieâu vaø
Ñôûm thoâng nhau, töôùng hoaû trong Ñôûm
maø keát laïi, thì thuyû ôû Tam-tieâu cuõng keát
laïi. Thuoác naøy laáy keát laøm khoûi keát, cho
neân trò chöùng keát. Nguõ-boäi-töû cuõng laø
traùi ôû trong laù, vò hôi maën, cho neân nhuaän
giaùng, nhuaän khöû Ñôøm hoaû ôû Pheá, thaät
ra cuõng thanh Ñôûm, vì laø quaû ôû trong laù,
laïi thanh Tam-tieâu, Tam-tieâu laïi goác ôû
Thaän heä, Nguõ-boäi-töû maën, laïi vaøo
Thaän ñöôïc cho neân thanh Tam-tieâu. Tang-
kyù-sinh (chuøm gôûi caây daâu) döïa vaøo caây
maø soáng, gioáng nhö Ñôûm döïa vaøo Can, vò
chua ñaéng, ñöôïc vò cuûa Moäc; Hoaû, thanh
Ñôûm hoaû ñöôïc, trò phong nhieät, caùc
chöùng gaân maïch keát tuï. Ñôûm thoâng vôùi
maøng moûng Tam-tieâu, ngoaøi lieàn vôùi
gaân, Chuøm-gôûi nhö daây leo döïa vaøo caây,
gioáng gaân ôû ngoaøi, Long-ñôûm-thaûo ñaéng
maø nhieàu reã, cho neân chuû giaùng hoaû
ôûÑôûm vaø Tam-tieâu. Hoà-hoaøng-lieân
giöõa roãng, vôùi Hoaøng-caàm, ñeàu chaïy
vaøo ñöôïc trong loå troáng ôû maøng moûng
maø vò ñaéng laøm chuû trò töôùng hoaû. Hoaû
chuû ñun haáp thaønh lao, vò ñaéng maáy thöù
ñoù khoâng gioáng vôùi Hoaøng-lieân. Vò
ñaéng cuûa Hoaøng-lieân laøchính vò cho neân
vaøo Taâm taû hoaû. Ñôûm-thaûo, Hoà-hoaøng-
lieân ñaéng kieâm (goàm) chua laø bieán vò,,
cho neân vaøo Can Ñôûm vaø Tam-tieâu. Haï-
khoâ thaûo chòu thöù khí cuûa thieáu döông,
muøa xuaân maø sinh ra, ñeán haï thì khoâ, vò
ñaéng chuû thanh hoaû ôû Can Ñôûm vaø Tam-
tieâu. Beänh loa lòch (beänh traøng nhaïc)laø
gaân maïch caáu keát treân gaùy, Haï-khoâ
thaûo laø thöù daây boø lan, gioáng gaân maïch
ôû ngoaøi, chaát nheï noåi chaïy leân thöôïng
tieâu cho neân trò ñöôïc beänh böôùu coå. Coû
laïi töï khoâ, coù yù nghóa tieâu hao. Thanh-cao
saéc xanh, vò ñaéng chuû trò töôùng hoaû cuûa
Can Ñôûm. Trong loøng aét coù hoàng truøng
laø thöù truøng hoaù sinh do caûm phong, cho
neân Thanh-cao laø thuoác khöû phong thanh
nhieät. Lao truøng ôû ngöôøi, ñeàu do Can khí,
töôùng Hoaû, cuøng buøng chaùy leân maø sinh
ra, möôïn huyeát ñeå thaønh chaát, cho neân
xöông noùng haâm haáp, sinh ra lao truøng.
Loùng ñoát cuûa Thanh-cao laáy truøng saùt
truøng, tieâu öù khöû noùng, möôïn truøng ñeå
coâng huyeát, möôïn phong khí ñeå taùn uaát
hoaû. Phoøng-kyû vò gioáng Long-ñôûm, maø
trong roãng, thoâng ñöôïc vôùi maøng (môõ)
chaøi, cho neân thanh ñöôïc Tam-tieâu töôùng
hoaû ñeå lôïi thuyû. Qua-laâu-thöïc, hoät coù
daàu maø khí maïnh, voû coù maøng vò ñaéng,
hai thöù giaõ naùt hôïp duøng, giaûi ñôøm hoaû
ôû maøng ngöïc. Sôn-ñaäu-caên saéc traéng, vò
ñaéng vaøoPheá taû hoaû. Vì laáy kim bình
moäc, thì hoaû khoâng leân maø khaéc kim
ñöôïc, cho neân trò ñau hoïng. Haàu laø thieáu
aâm, chöùng cuûa Taâm vaø Tam-tieâu. Ñaäu-
caên trò moäc, hoaû laø trò beänh ôû Tam-tieâu.
Rau Sam trong laù coù thuyû ngaân, ñöôïc tính
kim thuyû, vò chua khí haøn, cho neân thanh
ñöôïc hoaû ôû Tam-tieâu ñeå lôïi thuyû. Maät
caù cheùp, maät caù Traém, cuøng loaïi Ñôûm
neân vaøo Can Ñôûm vò ñaéng, laïi ôû nöôùc,
ñöôïc thuyû tính, laø thuoác chính ñeå trò hoaû
ôû Can Ñôûm, cho neân trò hoïng maét. Gaáu ôû
nuùi, loaøi thuù coù loâng, chòu phong tính,
maät laïi ñaéng laém cho neân vaøo Can Ñôûm
thanh hoaû, maø trò beänh ôû hoïng ôû maét.
Ñòa-coát-bì raát daøy, gioáng maøng môõ trong
ngöôøi, vò ñaéng khí haøn, cho neân thanh hoaû
ôû Tam-tieâu. Tam- tieâu vôùi Ñôûm cuøng coù
vai troø töôùng hoaû. Nhöng Tam-tieâu goác ôû
thaän, döông khí trong thaän thoâng vôùi treân,
cuõng do ñöôøng loái Tam-tieâu, cho neân
Thaän coù theå chuyeàn noùng qua Tam-tieâu.
Ñòa-coát-bì moïc raát saâu, ñöôïc thuyû khí ôû
döôùi ñaát, cho neân thanh nhieät trong Thaän
thuyû ñöôïc, taû ñöôïc nhieät trong Meänh
moân. 17. Hoûi: Treân coù noùi nhieät khaùc
vôùi hoaû. Baây giôø noùi nhieät ôû Thaän
cuõng hôïp vôùi hoaû ôû Tam-tieâu. Sao vaäy?
Ñaùp: Ñ aáy coù theå phaân, cuõng coù theå
hôïp, chaúng phaûi phaân caùch tuyeät ñoái.
Thieân döông coù theå phuï trôï ñòa hoaû. Ñòa
hoaû cuõng coù theå phuï trôï thieân döông. Cho
neân nhieät ôû thieáu aâm, coù theå hôïp vôùi
hoaû ôû Tam-tieâu, Can, Ñôûm maø hoaû ôû
Tam-tieâu, Can, Ñôûm cuõng vaøo ñöôïc thieáu
aâm Taâm Thaän. Cho neân thöû nhieät oân
dòch neáu caûm nhieãm nhieät khí cuûa trôøi.
Luùc môùi phaùt soát mieäng khaùt thì chæ
thuoäc nhieät, duøng caùc thöù nhö Thaïch-cao
ñeå thanh. Roài sau hôïp vôùi hoaû cuûa Tam-
tieâu, Ñôûm vaøo Taâm-baøo, thì kieâm trò
hoaû, neân duøng Ngöu- hoaøng, Hoaøng-lieân,
Hoaøng-caàm, Hoaøng-baù, Chi-töû. Ngöu-
hoaøng laø saûn vaät beänh lyù cuûa boø, phaàn
nhieàu noù sinh ra ôû Can, Ñôûm hoaëc trong
Taâm, cheõn döøng hoaëc sinh trong röøng, coù
theå töï oùi ra ñöôïc. Vì hoaû phaùt ôû Can,
Ñôûm maø chaïy ñeán cheûn döøng, ñeå ñaït
ñeán chu thaân, cho neân Ngöu-hoaøng khoâng
sinh nhaát ñònh moät choã, ñeàu laø do hoaû
trong cheûn duøng sinh ra. Nhaân ñoù sinh ra
Ñôøm, keát laïi thaønh maøu vaøng, ñoù laø
Ñôøm tích cuûa boø. Laáy Ñôøm tích cuûa boø
trò Ñôøm tích cuûa ngöôøi, laø ñoàng khí töông
caàu, moät phöông thuoác maàu nhieäm: laáy
ñòch duï ñòch. Hoaøng (maøu vaøng) do hoaû
sinh ra, cho neân coù hoaû vò maø ñaéng. Hoaû
sinh Thoå, Ñôøm cuõng do Tyø thoå hoaù sinh,
cho neân keát thaønh maøu vaøng. Vaû laïi khí
noù thôm laø thaønh ôû thoå. Saéc vaøng khí
thôm, thoå thaønh thì hoaû thoái, cho neân
duøng Ngöu-hoaøng ñeå thoái taû hoaû khí
trong nhaân thaân. Muøi thôm deã boác cho
neân thaáu ñaït kinh laïc taïng phuû, choã naøo
cuõng ñeán ñöôïc. Ñeã khöû ñôøm, laøm cho
hoaû giaùng thì ñôøm cuõng xuoâi theo. 18.
Hoûi: Sao bieát ñöôïc Ngöu-hoaøng chòu tính
cuûa hoaû maø sinh ra? Ñaùp: Boø coù Hoaøng,
duøng löûa hô. Ñaët moät chaäu nöôùc tröôùc
con boø, muoán uoáng khoâng ñöôïc thì Hoaøng
töï noân ra. Nhaân vì hoaû (löûa) böùc baùch,
nhôø tôùi thuyû maø noân ra, thì bieát Hoaøng
do hoaû sinh ra. 19. Hoûi : Ñaõ lieân heä vôùi
beänh cuûa boø, taïi sao laïi thaønh thuoác hay?
Ñaùp: Chòu khí laï ñöôïc giaùn vò, cho neân
linh bieán, ôû boø maø beänh, maø laáy ñeå trò
ngöôøi, laïi laø thuoác hay. Nhö Nhuõ-höông,
Huyeát-kieät laø nhöïa caây chaûy ra, cuõng laø
beänh cuûa caây maø thaønh thuoác hay Cöông-
taèm cheát vì phong, laø beänh cuûa loaøi
truøng, maø cuõng laø thuoác hay. Toùm laïi,
laáy khí hoaù ñeå trò cho nhau, khoâng theå
caâu chaáp hình daùng. 20. Hoûi: Thuoác luïc
daâm ngoaïi caûm, ñaõ ñöôïc nghe roài, maø
beänh veà thaát tình, sinh ôû trong taïng phuû,
neân duøng thuoác nhö theá naøo? Ñaùp: ÔÛ
treân baøn veà taïng phuû khí hoaù ñaõ khaù
ñaày ñuû. Beänh tuy phaùt sinh ôû thaát tình
nhöng ñaâu coù theå rôøi khoûi luïc kinh. Coù
theå hôïp laïi ñeã thoâng hieãu. 21. Hoûi: Ngoaïi
caûm noäi thöông, ngaøy xöa ñaõ phaân thaønh
moân loaïi. Baây giôø haù deã khoâng baøn
ñeán. Thaát tình laø beänh ôû trong, duøng
thuoác phaûi khaùc bieät. Xin moã xeû töøng
vieäc moät cho roõ. Ñaùp: L yù chæ laø moät
maø beänh coù traêm thöù, trình baøy ñaâu heát
ñöôïc. Baây giôø oâng coá yù hoûi, khoâng theå
khoâng trình baøy toùm taét sô löôïc. Theo
pheùp Ñan-kheâ, phaân ra 4 chöõ khí huyeát
ñôøm uaát ñeå bao quaùt heát. Nhöng veà khí
huyeát, ôû quyeån ñaàu, toâi ñaõ noùi roõ roài,
cho neân toâi khoâng muoán baøn laïi. 22. Hoûi:
Veà khí huyeát, tuy ñaõ baøn ôû tröôùc, nhöng
ôû tröôùc lieân heä vôùi ngoaïi caûm, noäi
thöông maø noùi. Baây giôø chæ baøn veà noäi
thöông, thì khoâng theå khoâng noùi roõ laïi khí
huyeát. Xin vì ngöôøi hoïc troø, baøn laïi cho.
62
Ñaùp: H uyeát laø taân dòch trong Thaän, leân
ôû Daï-daøy vôùi chaát nöôùc cuûa nguû coác
hoaù ra, ñeàu leân ôû Pheá, ñeå vaøo Taâm,
hoaù laøm maøu ñoû, töùc thaønh ra huyeát.
Taâm töôïng hình queû ly , chaát nöôùc vaøo
Taâm, töôïng hình haøo aâm trong queû Ly,
hoaù laøm maùu ñoû, töôïng hình haøo döông
ngoaøi queû Ly. Cho neân huyeát laø aâm trong
döông. Thuyû giao vôùi Hoaû töùc hoaù thaønh
huyeát. Taây y goïi trong maùu coù khí cuûa
saét, duøng röôïu coù chaát saét boå huyeát.
Toâi xeùt thaáy saét voán coù tính cuûa thuyû,
kim, thuoäc Thaän kinh. Trong maùu coù khí
cuûa saét töùc laø Thaän thuyû giao vôùi Hoaû,
maø thaønh huyeát. Nhöng hoaëc laø thuyû khí
giao vôùi Taâm, maø Taâm khoâng hoaù sinh
ñöôïc, thì huyeát cuõng khoâng sinh ra ñöôïc.
Cho neân Troïng- caûnh, trong thang Phuïc-
maïch, ñaõ duøng Giao, Ñòa ñeå tö Thuyû, maø
laïi duøng Queá-chi ñeå phuï trôï Taâm hoaû, tin
raèng laø phöông phaùp sinh huyeát. Taây döôïc
duøng nöôùc chaát saét ñeå laøm röôïu uoáng,
cuõng laø laáy röôïu thuoäc döông, phuï trôï
ñöôïc Taâm hoaû. Taây y bieát nhö vaäy ( leõ
ñöông nhieân), nhöng chöa roõ taïi sao nhö vaäy
(leõ sôû dó nhieân). Baây giôø chæ roõ lyù sinh
hoaù cuûa huyeát, töùc bieát Ñöông- qui, chính
laø thuuoác boå huyeát. Vò cay aám laø hoaû;
chaát nöôùc trôn nhuaàn laø thuyû. Moät vaät
maø ñuû hai tính, laø vaät do thuyû giao vôùi
hoaû maø hoaù sinh. Thích öùng vôùi söï hoaù
sinh cuûa huyeát, cho neân chuû boå huyeát.
Xuyeân-khung cay aám, ñöôïc khí vò cuûa hoaû
maø khoâng coù chaát nöôùc (traáp dòch), cho
neân chæ phuï trôï ñöôïc hoaû ñeå haønh huyeát
maø khoâng sinh ñöôïc huyeát. Ñòa-hoaøng coù
traáp dòch, khoâng cay aám, cho neân chæ boå
ích ñöôïc thuyû dòch laøm nguoàn tö huyeát
maø khoâng bieán hoaù ñöôïc, ñeå thaønh maøu
ñoû, Queá-chi saéc ñoû, vaøo Taâm trôï hoaû,
chính laø trôï löïc ñeå hoaù ñoû. Ñan-bì saéc
ñoû, vò ñaéng, taû huyeát ñöôïc, saéc traéng cho
neân laïi haønh thuyû ôû khí phaàn. Hoàng-hoa
saéc ñoû sinh huyeát ñöôïc maø vò ñaéng, neân
taû huyeát cuõng ñöôïc. Ñaøo-hoa maøu hoàng,
thuoäc huyeát phaàn, nhaân ôû trong, hoät laïi
töôïng hình Taâm , vò ñaéng coù sinh khí, chính
laø vaøo taâm, haønh huyeát ñöôïc, sinh huyeát
ñöôïc. Huyeát dòch trong Taâm coù linh quang
(aùnh saùng linh thieâng), töùc laøThaàn bò
huyeát loaïn, thì ñieân cuoàng noùi saøm.
Muoán haønh khí, vaøo Taâm daãn ñaïo, thì
duøng Vieãn-chí, Xöông-boà, Xaï-höông, ñeàu
khai ñöôïc Taâm khieáu, maø Ñan-bì, Ñaøo-
nhaân, Caøn-taát ñeàu khöû Taâm huyeát ñöôïc.
Laïi coù Ñôøm meâ Taâm thaàn, khoâng vaøo
tröôøng hôïp naøy, Huyeát-kieät laø nhöïa caây
chaûy ra maø thaønh, khí thôm taùn, cho neân
taùn ñöôïc huyeát keát. Nhuõ-höông, Moät-
döôïc cuõng laø nhöïa caây, töôïng hình huyeát
cuûa ngöôøi, laïi thôm taùn cho neân haønh
huyeát. Boà-hoaøng sinh trong nöôùc, hoa saéc
vaøng vaø thôm, laø thuoác khí phaàn, khoâng
thuoäc huyeát phaàn, caàm huyeát ñöôïc. Vì khí
haønh thì huyeát haønh, hoaû giao vôùi thuyû
maø hoaù khí, khí chöùa ôû vaät trôû laïi thaønh
thuyû, khí ñi trong huyeát, bao boïc ôû ngoaøi
huyeát, cho neân haønh huyeát nhôø ôû haønh
khí, maø haønh khí töùc laø haønh thuyû. Baïch-
mao-caên (reã coû tranh) lôïi thuyû, haønh khí,
cho neân haønh huyeát ñöôïc. Phaøm thoå
huyeát aét laø ho coù ñaøm, ñaøm thuoäc khí
phaàn, vì khí nghòch thì thuyû thaêng, roài sau
daãn huyeát ñi ra. Cho neân duøng Töôïng-boái,
Haïnh-nhaân giaùng khí haønh ñôøm. Khí
giaùng thì huyeát giaùng. Khí treä huyeát öù,
noùng soát mình ñau nhöùc, phuï nöõ kinh beá
khoâng thoâng, cuõng neân haønh khí trong
huyeát, duøng Höông-phuï, Nguõ-linh-
chi,Huyeàn-hoà, Uaát-kim, Xuyeân-khung,
Nhuõ-höông, Giaùng-höông maø chöõa. Thai
huyeát haï laäu, tröôùc phaûi laäu thuyû. Cuõng
laø thuyû khí, khí ñi tröôùc, maø sau huyeát
haønh, khí töùc laø thuyû neân duøng Thaêng-
ma, Saâm, Kyø ñeå thaêng boå. Cuû Gai ñeå tö
nhuaän, cuû Gai coù chaát nöôùc traéng, maø
chuyeån qua maøu hoàng ñöôïc, cho neân sinh
huyeát, ñoù laø thuyû giao vôùi hoaû, coù yù
nghóa hoaù huyeát. Ngaãu-tieát cuõng vaäy. Sen
sinh ôû nöôùc, maø treân troå hoa, hoa chòu
maøu cuûa hoaû, laø hình töôïng thuyû leân giao
vôùi hoaû, chaát nöôùc ngaãu-tieát chuyeån
ñöôïc qua maøu hoàng, laïi laø hình töôïng hoaû
hoaù laøm huyeát, khí hoaù cuûa chaát nöôùc
Ngaãu-tieát gioáng vôùi khí hoaù cuûa huyeát
ôû ngöôøi, cho neân thanh hoaû maø hoaù öù
huyeát. Vì thuoác thanh hoaû, laø thuyû giao
vôùi hoaû, cho neân chæ huyeát ñöôïc. nhö
Caàm, Lieân, thuoác boå hoaû, laø hhoaû hoaù
ñöôïc thuyû, cho neân haønh huyeát ñöôïc, nhö
Khöông, Ngaõi. 23. Hoûi: Toùc goïi laø huyeát
dö. Nhoå toùc leân, döôùi goùc coù chuùt ít
nöôùc traéng, maø khoâng coù huyeát, sao vaäy?
Ñaùp: L yù naøy raát tinh dieäu, bieát söï sinh
hoaù cuûa toùc, töùc bieát nguyeân uyû cuûa
huyeát. Huyeát trong thaân theå, do chaát nöôùc
cuûa ñoà aên uoáng ôû haäu thieân, vaøo Taâm
hoaù ñoû, theo maïch Xung, Nhaâm ñi xuoáng
vaøo baøo cung, giao vôùi tieân thieân thaän
thuyû, roài hoaù laøm tinh, theo Thaän heä, vaøo
coät soáng löng, ñi leân vaøo naõo, beøn hoaù
laøm tuyû ñeå sinh ra xöông. Cho neân ngöôøi
cheát, da thòt bieán hoaù maø xöông khoâng
muïc naùt. Vì da thòt, hoaëc laø chòu caû moät
mình khí maø sinh ra, gaëp aâm thì bieán hoaù,
hoaëc laø chòu moät mình huyeát maø sinh ra,
gaëp döông thì bieán hoaù. Chæ xöông do tinh
tuyû sinh ra, chòu khí vaøhuyeát, cho neân
khoâng muïc naùt. Vì theá boå xöông phaûi boå
tuyû maøboå tuyû laïi phaûi boå tinh. Loäc-
nhung ñöôïc khí huyeát raát maïnh, thoâng
Thaän maïch cho neân boå tinh tuyû ñeå laøm
64
khoeû xöông. Thuïc-ñòa, Hoaøng-kyø boå caû
khí huyeát ñeàu hoaù ra tinh ñeå boå tuyû. Tuyû
boø tuyû heo ñeàu laø laáy tuyû boå tuyû.
Muoán boå tuyû tröôùc heát phaûi boå tinh. Tinh
do khí huyeát hoaù ra, caùc thöù thuoác nhö
Thaän-khí-hoaøn, Thoá-ti-töû ñeàu boå caû khí
huyeát, hoaù ñöôïc tinh, tinh hoaù ra tuyû. Trong
naõo tuyû coù haøn, thì duøng Phuï-töû, Teá-
taân theo Ñoác maïch leân naõo ñeå trò, töùc laø
theo khí maø vaøo naõo. Trong naõo tuyû coù
phong, coù nhieät thì duøng Linh-döông, Teâ-
giaùc, Ngoâ-du, Baïc- haø, Kinh-giôùi, Thieân-
ma, Hoaøng-baù, Thanh-cao, Thöông-nhó-töû
ñeå trò. Ñi theo quyeát aâm can maïch, töø
huyeát phaàn leân naõo, ñoù laø pheùp trò naõo.
Chuùng ta tuy ñaõ trò theo phaùp ñoù, nhöng
chöa hoûi ñeán. Nhö vaäy tuyû laø khí huyeát
hôïp hoaù ra. Baây giôø cuøng oâng baøn veà
caùi lyù huyeát hôïp vôùi khí, cho neân ñem ra
baøn luoân caû, tinh chöùa trong tuyû, chuû ghi
nhôù. Taâm thaàn (Taâm taøng thaàn) lieân hôïp
vôùi tuyû tinh, neân hieãu bieát söï vieäc. Cho
neân heã tuyû khí khoâng ñöôïc thanh thì thaàn
cuõng loaïn, phaàn nhieàu beänh ñieân cuoàng
cuõng do ñaáy. Tuyû khoâng ñuû, thì trí thöùc
keùm. Pheùp chöõa neân duøng thuoác theo
kinh ñi leân, tìm ñuùng loaïi thuoác. Xöông
baãm thuï ôû caû khí huyeát, cho neân khoâng
muïc naùt. Loâng toùc vaøo trong ñaát cuõng
khoâng muïc naùt. Vì huyeát sinh ôû haäu
thieân, thuoäc Nhaâm maïch, xuoáng giao vôùi
baøo cung, hôïp vôùi khí hoaù tinh thì sinh ra
tuyû. Khí thì sinh ôû tieân thieân, thuoäc thaän
maïch, xuoáng giao vôùi baøo cung, hôïp vôùi
huyeát bieán thaønh tinh, ñaït tôùi hai maïch
Xung Nhaâm hoaù maø ñi leân, theo kinh
maïch; voøng chung quanh moâi maø sinh raâu;
ñaày da loâng thì sinh loâng ôû chu thaân; theo
kinh thaùi döông leân ñaàu, thì sinh toùc; öùng
vôùi boä vò cuûa Can thì sinh loâng naùch,
loâng tieàn haäu aâm (aâm mao). Treân boä
maët traùn thuoäc Pheá; maét thuoäc Can; loâng
maøy ôû treân maét laø choå giao tieáp giöõa
Can Pheá, Can chuû huyeát, Pheá chuû khí. Khí
huyeát giao nhau ñeå sinh loâng maøy. Toùm
laïi thaáy raèng Loâng Toùc laø vaät do huyeát
theo khí hoaù thaønh. Cho neân toùc goïi laø
huyeát dö, vì khí huyeát maø sinh ra. Nhoå toùc,
döôùi goác chæ coù nöôùc traéng, thuyû laø
khí , ñoù laø nhöõng chöùng nghieäm khí hoaù
vôùi huyeát. Vaäy thì loâng toùc baãm thuï caû
khí huyeát, cho neân khoâng muïc naùt. Cheá
toùc laøm thuoác boå huyeát ñöôïc, laø bôûi vì
do khí hoaù ra. Baûn kinh noùi: “ töï hoaøn
thaàn hoaù ” . Boán chöõ ñoù, khoâng ai giaûi
thích ñöôïc, laáy ôû choå toùc laø huyeát dö; laïi
lôïi haï thuyû ñöôïc vì. Khoâng bieát raèng thaàn
laø choå taâm chuû quaûn ( taâm taøng thaàn).
Tính cuûa toùc, trôû laïi ñööïoc vôùi taâm ñeå
laøm thaàn, trôû laïi hoaù huyeát ñöôïc ñeå
xuoáng giao vôùi thuyû, tuaàn hoaøn maõi. Coû
caây cuõng vaäy, döông moäc gaëp aâm thì
bieán hoaù, aâm moäc gaëp döông thì bieán
hoaù, duy caây Keø-coï coù hình töôïng gioáng
loâng toùc, cho vaøo ñaát cuõng khoâng muïc
naùt. Vì coû caây cuõng laø khí huyeát, baãm
thuï ôû trôøi laø khí, baãm thuï ôû ñaát laø
huyeát. Caây Keø-coï gioáng loâng toùc, baãm
thuï toaøn khoâ huyeát cuûa coû caây, aâm
döông hôïp hoaù sinh ra, cho neân khoâng muïc
naùt. Tính cuûa caây Keø gioáng vôùi toùc, coù
coâng naêng lôïi thuyû, laïi caàm huyeát ñöôïc.
Nhö vaäy bieát ñöôïc lyù töông hôïp cuûa khí
huyeát. Caùc thöù thuoác trò huyeát hoaù khí
khaùc, ñeàu coù theå suy theo loaïi naøy. 24.
Hoûi: Nhaân-saâm, Hoaøng-kyø boå khí, ñaõ
noùi roõ trong quyeån ñaàu. Maø Phuïc linh
cuõng noùi raèng hoaù khí, sao vaäy? Ñaùp: K
hí laø döông trong thuyû. Ngöôøi ta uoáng
nöôùc, ñöôïc thaän döông hoaù sinh, thì chaát
nöôùc ñi xuoáng, maø khí ñi leân. Phuïc-linh
baãm thuï tinh cuûa thoå; vò nhaït lôïi thuyû,
thuyû löu haønh thì khí leân. Ôû döôùi coù
Phuïc-linh, ôû treân coù uy Hyû-chi laø maàm
cuûa Phuïc-linh ôû treân ngoïn caây tuøng, treo
raát cao ñoái vôùi Phuïc-linh, Phuïc-linh tuy ôû
döôùi ñaát maø khí thoâng suoát. Cho neân khí
cuûa Phuïc- linh ñi leân ñöôïc, Phuïc-linh coù
tính hoaù khí laø nhö vaäy. Tuy nhieân, töï sinh
nguyeân khí, Phuïc-linh khoâng baèng Nhaân-
saâm; phoø ñaït nguyeân khí, Phuïc-linh khoâng
baèng Hoaøng-kyø. 25. Hoûi: Kinh noùi: Traùng
hoaû thöïc khí, thieáu hoaû sinh khí. Ñoù laø
thuyeát naøo? Ñaùp: K hí laø thuyû hoaù sinh
maø trôû laïi laøm thuyû; ôû treân ra ñeán
mieäng, muõi laøm taân, nöôùc mieáng. ôû
ngoaøi ra ñeán da loâng laøm moà hoâi.ôû döôùi
ra tieåu tieän, ñaïi tieän ra. Giaû söû hoaû quaù
nhieàu, thöông toån ñeán taân dòch, thì maát söï
eâm hoaø. Thì khí hö maø sinh suyeãn, duøng
Nguõ-vò, Maïch-ñoâng ñeå tö nhuaän. Khí tieát
ra thaønh moà hoâi troäm, duøng Sinh-ñòa, Ñan-
bì, Phuø-maïch, Ñòa-coát-bì, Long-coát ñeå
thanh lieãm. Khí treä tieän saùp, duøng Nhuïc-
thung-dung, Ñöông-qui, Hoaû-ma-nhaân,
Haïnh-nhaân ñeå laøm cho trôn nhuaän. Nhö
Thaän döông dö daät, aâm khí khoâng chöùa
giöõ ñöôïc, thì phaùt chöùng ho, suyeãn, hö lao.
Neáu khoâng heát söùc tö nhuaän aâm khí thì
khoâng ñöôïc, cho neân duøng Thuïc-ñòa, Qui-
baûn, Nguyeân-saâm caùc thöù, ñeå thuyû saùnh
vôùi hoaû, khoâng ñeå cho “ traùng hoaû thöïc
khí ” , aáy laø naïp khí. Phaøm uoáng nöôùc
vaøo vò, thaám vaøo trong maøng Tam-tieâu, 66
xuoáng Baøng-quang. Chaân hoaû cuûa Meänh-
moân, theo ñeán Baøo thaát, haáp ñoäng thuyû
cuûa Baøng-quang, khí töø ñoù sinh ra. Chaân
hoaû ñoù theo khí ñi leân, duøng ñöôøng loái
trong maøng Tam-tieâu. Gaëp thuyû ñi qua,
hoaû ñun haáp ñeàu hoaù laøm khí, ñeå sung
döôõng chu thaân, cho neân tuoåi treû khí thònh
ít tieåu tieän, vì thuyû ñeàu hoaù maø thaønh
khí. Chaân hoaû ñoù khoâng laïnh khoâng
noùng döõ, cho neân goïi laø thieáu hoaû, laø
nguoàn sinh khí cuûa nhaân thaân. Xem baøi
Baùt-vò hoaøn cuûa Troïng- caûnh, chæ goïi laø
Thaän-khí vì coù Queá-Phuï, laïi coù Du-Ñòa,
döông ôû trong aâm, thaät laø phöông thuoác
thieáu hoaû sinh khí. Queá-Phuï hoaù khí, cuõng
laø lyù aáy. Coá- chæ aám maø khoâng maïnh,
saéc ñen vaøo Thaän, chính sinh khí ñöôûc
Queá-Phuï tính noùng döõ, coù aâm döôïc giuùp
ñôõ khieán cho ngöôøi voán coù aâm haøn, thì
Queá-Phuï laø thuoác thuaàn döông hoaù khí
ñöôïc. Phaøm khí thoaùt ra ôû treân, thì sinh
suyeãn xuùc, thuoäc aâm hö, neân tö aâm ñeå
lieãm chaân hoaû. Khí thoaùt ra ôû döôùi thì ra
moà hoâi, ñaïi tieåu tieän baát caàm, thuoäc
döông hö, neân boå hoaû ñeå thu nguyeân khí.
Nhöng voâ luaän aâm döông, ñeàu neân lôïi
thuyû, thuyû hoaù thì khí sinh, hoaû giao vôùi
thuyû thì khí hoaù. Bieát ñöôïc ñieàu naøy, chæ
coù theå hieãu ñöôïc choå vi dieäu cuûa taïo
hoaù. 26. Hoûi : Thöông Phong cuõng coù
ñôøm, thöông haøn cuõng coù ñôøm. Taïi sao
luaän ñôøm Tieân sinh qui vaøo boä moân noäi
thöông? Ñaùp: Ñôøm do nöôùc uoáng vaøo,
khoâng hoaù ñöôïc maø sinh ra, laø ôû trong
thaân theå. Cho neân qui vaøo boä moân noäi
thöông. 27. Hoûi: Caùc saùch noùi: Baùn-haï trò
nghòch ñôøm, Dó-nhaân trò löu ñaøm, Sanh-
khöông trò haøn ñaøm, Hoaøng-caàm trò nhieät
ñaøm, Nam-tinh trò phong ñaøm, Hoa-phaán trò
töûu ñaøm. Danh saéc quaù nhieàu, khoâng coù
maáy beänh khoâng coù ñaøm. Ñoù laø thuyeát
naøo? Ñaùp: Quaû thaät nhö vaäy, nhöng luaän
ñaøm neân roõ nguyeân do cuûa noù. Vì ñaøm
töùclaø thuyû, thuyû töùc laø khí hoaù sinh.
Khoâng moät beänh naøo khoâng lieân heä ñeán
khí, cho neân khoâng moät beänh naøo maø
khoâng coù ñaøm. Khí haøn sinh haøn ñaøm,
trong loûng maø khoâng ñaët dính, xöa goïi laø
ñaøm aåm, nay goïi chung laø ñôøm, hoaû
khoâng hoaù thuyû, döøng laïi maø sinh ñaøm
aåm, laáy boå hoaû laøm chuû, duøng Can-
khöông boå Tyø hoaû, ñeå laáy thoå trò thuyû.
Phuï-töû boå Meänh-moân chaân hoaû, ñeå laáy
hoaû hoaù thuyû. Phuïc-linh lôïi thuyû, Baùn-haï
giaùng thuyû, ñeàu laø pheùp chính trò (trò
thaúng) thuyû aåm, thuyû ñình thaønh tích,
tröôùc neân coâng phaù. Cam- toaïi, Ñaïi-kích,
Nguyeân-hoa haï thuyû raát nhanh. Haï roài thì
neân boài döôõng: duøng Ñaïi-taùo, Baïch-
truaät, Cam-thaûo boài boå thoå laøm chuû.
Röôïu laø thuyû cuûa khí hoaù ra. Uoáng röôïu
sinh nhieät ñôøm. Vì röôïu thuoäc döông khí, do
chöng haáp taân dòch maø thaønh ñôøm.
Ngöôøi taïng nhieät, phaàn nhieàu nhaân röôïu
sinh ra nhieät ñôøm, ñeàu neân duøng Tri-maãu
Xaï-can Baèng-sa Hoa-phaán ñeå thanh lôïi
ñôøm. Ngöôøi taïng haøn, thuyû khoâng hoaù ra
khí maø ñình aåm neân duøng Sa-nhaân Baïch-
khaáu Yeân-chi Phuïc-linh ñeå oân lôïi. Uoáng
röôïu cuõng coù ngöng laïi sinh laõnh ñaøm,
maø laøm ñau, pheùp trò nhö vaäy. Haï haøn
thöôïng nhieät, thuyû ôû döôùi khoâng hoaù
ñöôïc, thì trôû leân, maø nhieät ôû treân laïi
xoâng haáp, thì ngöng ñôøm. Nhö vaäy neân
laáyQueá, Phuï, Linh, Baùn laøm chuû, theâm
Linh Maïch laøm phuï. Ñôøm keát giöõa Taâm,
giöõa cheûn döøng thì phaûi coù Ngöu-hoaøng
môùi thaáu ñaït ñöôïc, Qua-laâu-nhaân ñeå
nhuaän giaùng ñôøm, Töôïng-boái-maãu saéc
traéng, khí bình, hình nhoïn vaø lôïi, cho neân
giaùng Pheá ñeå khöû ñôøm. Nam-tinh cay taùn,
taùn phong ñöôïc, cho neân khöû phong ñôøm.
Nhöng phong coù haøn nhieät hai chöùng, cho
neân Hy-thieâm-thaûo vò ñaéng giaùng, cuõng
noùi raèng trò phong ñôøm, ñoù laø trò nhieät
ñeå khöû ñaøm. Töông ñöông vôùi Nam-tinh.
Moâng-thaïch giaùng ñaøm phaûi duøng hoaû
tieâu nung qua, thì tính môùi phaùt, môùi giaùng
ñöôïc ñôøm, tính maïnh maø nhanh, laøthöù
thuoác taùo giaùng. Quaát-hoàng-bì laø caây
moïc treân nuùi, Thanh-moâng-thaïch ñöôïc
nhieàu khí cuûa Moâng-thaïch, ñaéng cay taùn
giaùng, coâng naêng hôn traàn bì. Phaøm thuoác
haønh khí, ñeàu haønh ñaøm ñöôïc. Toùm laïi
thaáy ñôøm laø khí khoâng hoaù sinh ñöôïc,
coøn nhieàu vò thuoác khoâng keå heát ñöôïc.
28. Hoûi: Bònh uaát, Ñan-kheâ phaân laøm saùu
thöù uaát sao vaäy? Ñaùp: Ñ où laø goác ôû
Noäi kinh chaúng phaûi Ñan Kheâ phaân ra.
Nhöng uaát noäi keát bao goàm saùu khí hôïp
khí huyeát luaän. Uaát cuûa Ñan Kheâ ñaõ ñeå
ra ngoaøi luïc khí, thì neân ñôn ñoäc luaän veà
huyeát phaàn. Laáy choã traùi nhau vôùi ñôøm,
ñôøm laø khí khoâng hoaù ñöôïc, uaát laø
huyeát khoâng hoaø, vì huyeát hoaø thì Can khí
thö söôùng, khoâng lo bò kieàm cheá. Tieâu-
giao taùn laø moät phöông thuoác hay ñeå trò
uaát, hoaø ñöôïc huyeát ñeå thoâng ñaït Can khí.
Quy-tyø thang trò phuï nöõ coù ñieàu thaàm kín,
duøng Vieãn-chí, Moäc- höông ñeå haønh khí;
laïi duøng Ñöông-quy Long-nhaõn ñeå sinh
huyeát, laø trò huyeát ôû Taâm Tyø ñeå khai
uaát. Uaát-kim giaûi ñöôïc caùc uaát, thaät ra laø
haønh huyeát. Huyeát ngöng thìkhí khoâng taùn,
cho neân taùn huyeát töùc laø taùn khí. Uaát-
kim coù söùc truïc huyeát raát maïnh, duøng
huyeát sinh vaät, laáy boät Uaát-kim boû vaøo,
huyeát lieàn taùn ra boán phía, coù theå thaáy
ñöôïc söùc truïc huyeát cuûa Uaát-kim. Xem
Uaát-kim trò uaát thì bieát ñöôïc uaát laø khí tuï
ôû trong huyeát. Ñau maùu daï con, phaûi duøng
Höông-phuï, Leä-chi-haïch, Taân-lang, Hoài-
höông, Quaát-haïch toaøn laø caùc vò thuoác
vaøo huyeát phaàn ñeå taùn khí. Nga-truaät phaù
khí trong huyeát raát hay, cho neân thoâng duïng
trong caùc chöùng beänh tích tuï. Nhö Tam-
laêng saéc traéng, vaøo khí phaàn, thì coâng
duïng phaù tích, khoâng baèng Nga-truaät.
Phaøm tích ñeàu laø khí treä trong huyeát.
Haønh khí duøng Traàm-höông, Taân-lang.
haønh huyeát duøng Ñöông-quy, Xuyeân-khung.
Huyeát keát thì sinh Taân, duøng Nhuïc-queá,
Ngaïi-dieäp ñeå oân. Khí keát thì sinh Hoaû,
duøng Hoaøng-lieân, Hoaøng-caàm ñeå thanh.
Cho neân phöông thuoác xöa phaù tích, phaàn
nhieàu duøng thuoác haøn nhieät laãn loän,
haønh caû khí caû huyeát, huyeát khoâng treä thì
khí khoâng uaát. Hoaëc thieân veà thuoác haøn,
hoaëc thieân veà thuoác nhieät, hoaëc thieân veà
thuoác vaøo huyeát phaàn, hoaëc thieân veà
thuoác vaøo khí phaàn, laïi laø choå ngöôøi
thaày thuoác phaûi thaãm xeùt. 29. Hoûi: Baûn
kinh cuûa Thaàn Noâng phaân thuoác ra thöôïng
trung haï phaåm, toång coäng 360 thöù, ñeå
öùng vôùi soá cuûa chu thieân. Taêng thieâm
qua caùc thôøi ñaïi, ñeán Cöông Muïc coù hôn
1000 thöù. Thaûo tuøng taân laïi taêng theâm.
Saùch naøy baøn luaän, hoaëc laø thieáu soùt ôû
Baûn kinh, hoaëc laáy phöông ngoaøi maø noùi,
hoaëc laø ñeà caäp ñeán taây phöông, hoaëc laø
choïn thuoác môùi, khoâng caâu chaáp moät
pheùp taéc naøo, coù khoûi loän xoän khoâng?
Ñaùp: Ñ aáy môùi thaáy caùch bieän luaän
chaân tính cuûa thuoác. Phaøm caùi gì roõ raøng
thì deã saùng toû, caùi gì chaét chaén thieát
thöïc thì khoâng dôøi ñoåi, caùi gì tinh vi
huyeàn dieäu thì khoâng theå so saùnh ñöôïc.
Ñònh luaän töøng vieäc moät, khieán cho
ngöôøi ta bieát lyù ñoù, thì bieát chaân tính
thuoác ñoù, vaø coù theå laáy ñoù bieát thöù
thuoác khaùc. Nhaân ñoù suy roäng ra, theo loaïi
keùo daøi ra, nhöõng yù nghóa ñaõ noùi trong
caùc Baûn-thaûo xöa nay, ñaõ bao quaùt ñöa ra
khoâng thieáu soùt. Vaû laïi, tham khaûo theâm
caùch trí hoïc cuûa phöông Taây, ñeå giaûi choå
huyeàn bí chöa ñöôïc truyeàn trong Linh Khu
Toá Vaán. Coøn söï ñuùng, söï sai cuûa Taây
döôïc cuõng coù theå laáy ñoù laøm baèng
chöùng söõa ñoåi. Tuy quyeån saùch naøy
khoâng phaûi chuyeân veà Baûn thaûo, maø tinh
nghóa cuûa Baûn thaûo, ñeàu coù ñuû heát trong
ñoù. 30. Hoûi: Ñôøi xöa chuoäng caùc Baûn
thaûo nhö Cöông Muïc, Caàu Chaân, Caàu
Nguyeân, Taäp Giaûi Baùch Chuûng, Tam
chuù…Tieân sinh luaän thuoác cho raèng caùc
saùch ñeàu chöa toaøn thieän, vaäy thì coù neân
boû caùc saùch ñoù khoâng? Ñaùp: K hoâng
phaûi vaäy. Caùc saùch ñeàu coù choã hay choã
dôû, chæ neân boû khuyeát ñieåm laáy öu
ñieåm, khoâng neân gaït boû taát ca. Baûn thaûo
Baùch chuûng cuûa hoï Töø raát tinh teá chaët
cheõ, theá maø nhö Nhaân saâm, Hoaøng kyø
cuõng coøn thieáu tinh nghóa. Trong saùch
phaàn lôùn toát chæ coù veát xaáu nhoû chöa
coù theå laáy ñoù maø cheâ bai coâng phu saáp
ñaët. Tam chuù cuõng thieát thöïc, nhöng chöa
ñeán choå hoaøn bò. Cöông Muïc roäng raõi
maø khoâng thoaû ñaùng, nhöng khaûo saùt
hình töôïng thuoác, vôùi ñòa phöông saûn xuaát
laø ñuû ñeå duøng roài. Caùc toøng thö (boä
saùch döïa theo caùc saùch khaùc ñeå bieân
taäp) nhö Caàu Chaân, Caàu Nguyeân baøy toû
thuyeát cuõ, choå tìm kieám ñeå hoïc khoâng
nhieàu. Theo yù kieán noâng caïn cuûa toâi,
quyeån saùch luaän döôïc tính naøy raát chaân
thöïc. Laáy yù nghóa trong naøy ñeå so saùnh
vôùi caùc saùch thì neân duøng, neân boû tuyø
yù, töï mình khoâng neân ñeå bò aùm aûnh,
chaúng phaûi muoán boû caùc saùch ñeå theo
ñoäc nhaát lyù thuyeát cuûa toâi. Mong caùc
nhaø chuyeân moân trong nöôùc löu taâm, ñeå
cuøng nhau ñính chaùnh. Baøi cheùp sau saùch
cuûa ngöôøi ñoïc Thaân ngöôøi tieåu thieân ñòa,
khí huyeát phaân aâm döông. Trong ngoaøi maát
ñieàu hôïp, cheânh leäch sinh tai öông. Hieân,
Kyø (1) baäc ñaïi thaùnh, thaáy daân loøng xoùt
thöông. ÔÛ trieàu baøn trò tyù, moå xeû ñuû
moïi ñöôøng. Nguõ haønh kieâm luïc khí, Pheá
phuû ñeán Can tröôøng. Mong ñôøi theâm tuoåi
thoï, ñöùc saùng toaû haøo quang. Thaàn Noâng
choïn caây coû, ba traêm vò neám thöôøng.
Laáy thuoác trò caùc bònh, trò ñeán bònh cao
hoang (2). Ñôøi sau theâm nhieàu thöù, muøi
ñaéng mieäng coøn vöông. Tröôøng sa coù thaùi
thuù (3), noi theo caùc thang phöông. Hieân
Hoaøng ñieàu hay choïn, vaøo ñöôïc choã trung
ñöôøng. Veà sau baäc tieàn boái, loän xoän ñeán
Haùn ñöôøng. Noùi nhieàu maø môø mòt, tranh
nhau xöng huøng cöôøng. Nghìn ñieàu may
ñöôïc moät, luùa gaïo loän tyø khöông (4).
Thieân Baønh coù Dung Xuyeân, giuùp nöôùc
vôùi vaên chöông. Vöôøn haïnh tay saønh soûi.
Dö chi ñeán Tröôøng Tang. Ñoïc saùch haøng
vaïn quyeån, Linh Toá taøu moïi chöông. Bieän
luaän ñaày caû nhaø, Cao Hy, Troïng Caûnh
Tröông. Laøm thaønh saùch vaán ñaùp, khai
trieån raát tinh töôøng. Bao truøm khí thôøi ñaát,
lôøi leõ chí lyù ñöông. Ñoïc ñeán thoâng beá
taét, laøm cho daân an khöông. Aùnh tuyeát
ñoäc cao doïng, chöõ chöõ töïa kim cöông. Ñoïc
“ Döôïc tính vaán ñaùp ” kính caån cheùp vaøo
sau quyeån. Xin Dung Xuyeân nhaân huynh ñaïi
phaùp gia ñaïi nhaân xeùt. Ngaøy 25 thaùng 12
naêm Quyù Tî Höông ngu ñeä Tòch Thôøi Hy
Cuùi ñaàu laïy (1) Hieân Kyø: Hieân Vieân
(Hoaøng Ñeá) vaø Kyø Baù laø hai oâng toå
cuûa Y thuaät Trung Hoa. (2) Cao hoang: Döôùi
traùi Tim laø Cao, treân traùi tim laø Hoang,
töùc laø choã raát troïng yeáu, heã bònh ñeán
ñoù laø bònh raát naëng, khoâng cöùu ñöôïc
nöõa. (3) Tröôøng sa thaùi thuù: Tröông Troïng
Caûnh, oâng laøm thaùi thuù Tröôøng sa vaøo
ñôøi nhaø Haùn (theá kyû 2-3 sau coâng
nguyeân). (4) Tyø khöông: caùm, traáu, thöù
vuïn vaët.
(3) Tröôøng sa thaùi thuù: Tröông Troïng
Caûnh, oâng laøm thaùi thuù Tröôøng sa vaøo
ñôøi nhaø Haùn (theá kyû 2-3 sau coâng
nguyeân). (4) Tyø khöông: caùm, traáu, thöù
vuïn vaët.
LÔØI NGÖÔØI XUAÁT BAÛN Danh Y
Ñöôøng Toân Haûi soáng vaøo cuoái ñôøi nhaø
Thanh, ñaàu thôøi Trung Hoa Daân Quoác.
Ñöôøng Toân Haûi hieäu laø Dung Xuyeân,
soaïn ra saùch Trung Taây Hoái Thoâng baøn
caû veà y hoïc Taây phöông, saùch ñöôïc in
naêm Quang Töï thöù 34 (1908) ñôøi Thanh
Ñöùc Toâng. Ngoaøi ra coøn coù saùch Trung
Taây Y Phaùn, Luïc Kinh Phöông Chöùng
Thoâng Giaûi, Huyeát Chöùng Luaän. Baïn ñoïc
coù nhu caàu veà nguyeân vaên baûn chöõ Haùn
thì lieân heä: traudien12a@yahoo.com Huyønh
Caåm Khöông