Vi̇p Yayinlari Ayt Fi̇zi̇k Eği̇ti̇m Seti̇

GOLD
AY T
İ Zİ
F ETİ K
T İ M S
E Ğİ 29
FASİKÜL
İÇİNDEKİLER
1. Fasikül: 16. Fasikül:
(GOLD) Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi Yüklü Parçacıklar ve Sığa
AYT
FİZİK
Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet
EĞİTİM SETİ
Bu kitabın tüm hakları Vip Yayınları’na aittir. Basit Makineler
İndüksiyon, Alternatif Akım ve Transformatörler
Kitabın tamamının ya da bir kısmının elektronik,
4. Fasikül:
mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi
Sabit İvmeli Doğrusal Hareket 19. Fasikül: Ünite Değerlendirme Testleri
ile çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması
yasaktır. 5. Fasikül:
20. Fasikül: Tarama Testleri
Bağıl Hareket
© Copyright Vip Yayınları
22 V - I 6. Fasikül:
21. Fasikül:
Newton’un Hareket Yasaları
Su Dalgalarında Kırınım ve Girişim & Doppler Olayı
ISBN: 978-605-????-??-?
7. Fasikül:
22. Fasikül:
Atış Hareketleri
Işığın Girişimi ve Kırınımı & Elektromanyetik Dalgalar
Dizgi - Grafik 8. Fasikül:
Vip Yayınları Dizgi & Grafik Ekibi Enerji ve Hareket
23. Fasikül: Ünite Değerlendirme Testleri
9. Fasikül:
İtme ve Momentum
İletişim Bilgileri 24. Fasikül:
Vip Yayınları Atom Fiziği
10. Fasikül:
Merdivenköy Mah. Bora Sok. No: 1 Kat: 15 Düzgün Çembersel Hareket
Nidakule, Göztepe / Kadıköy / İstanbul 25. Fasikül:
Telefon: (0850) 480 40 94 – (0216) 354 38 39 11. Fasikül: Evrenin Oluşumu, Radyoaktivite, Özel Görelilik
Faks: (0216) 354 38 36 Açısal Momentum,
Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları
26. Fasikül:
12. Fasikül: Fotoelektrik Olay, Compton ve De Broglie

www.vipyayinlari.com
Basit Harmonik Hareket
27. Fasikül:
13. Fasikül: Ünite Değerlendirme Testleri
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
Basım Yeri
14. Fasikül:
Yeni Devir Matbaacılık ve Gazetecilik AŞ.
Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan 28. Fasikül: Ünite Değerlendirme Testleri
İnönü Mah., Muammer Aksoy Cad.,
Dere Sok. No:75, 34197 15. Fasikül:
29. Fasikül: Tarama Testleri
Küçükçekmece/Bahçelievler/İstanbul Elektriksel Potansiyel
Tel: (0212) 697 10 00 (Pbx) Cevap Anahtarı
FASİKÜL
1
VEKTÖR, KUVVET VE
KUVVET DENGESİ
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
1 11.1.1.1. Vektörlerin özelliklerini açıklar.
2
11.1.1.2. İki ve üç boyutlu kartezyen koordinat sisteminde vektörleri çizer.
Birim vektör sistemi (i, j, k) işlemlerine girilmez.
11.1.1.3. Vektörlerin bileşkelerini farklı yöntemleri kullanarak hesaplar.
3
A. Uç uca ekleme ve paralel kenar yöntemleri kullanılmalıdır.
B. Kosinüs teoremi verilerek bileşke vektörün büyüklüğünün bulunması sağlanır.
C. Eşit büyüklükteki vektörlerin bileşkesi hesaplanırken açılara göre özel durumlar verilir.
4 11.1.1.4. Bir vektörün iki boyutlu kartezyen koordinat sisteminde bileşenlerini çizerek büyüklüklerini
hesaplar.
5 11.1.9.1. Cisimlerin denge şartlarını açıklar.

1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi 1. FASİKÜL
VEKTÖRLER NOT
Vektörel büyüklükler yönlendirilmiş ile gösterilir. Başlangıç noktası orijinde olan y
Büyüklüðü Á vektörünün bitiş nok-
şekildeki A
d tasının koordinatları; (5, 4, 3) tür. 4
Batý Doðu
ÁA
ÁA
Vektörün büyüklüğü (A) ise,
d doðrultusu
(doðu - batý) 0
A2 = x2 + y2 + z2 x
5
Okun ucunun baktığı taraf, vektörün yönüdür. bağıntısı ile bulunur. 3
Vektörün üzerinde bulunduğu “doğru” ise vektörün doğrultusu- A2 = 52 + 42 + 32 z
dur. Her doğrultu iki yönden ibarettir. Doğu ve batı birer yön iken
A2 = 25 + 16 + 9
“doğu - batı” bir doğrultudur.
A2 = 50
Vektörlerin uzunluğu, vektörlerin büyüklüğünü (şiddetini) belir-
tir. A = 5ñ2 br
+y
ÁK ÁL
x +x
ÁN ÁM
VEKTÖRLERİN TOPLANMASI
y
İki ya da daha fazla vektörün yaptığı etkiyi tek başına yapabilen vek-
ÁL ile ÁN ; aynı (“+x” - “–x”) doğrultuda zıt yönlü vektörlerdir. töre, denir.
ÁK vektörünün büyüklüğü 1 birim, ÂM vektörünün büyüklüğü ñ2 birimdir.
Bileşke vektör, ÁR ile gösterilir.
ÁK ÁK
taþýma ÁN Uç Uca Ekleme (Çokgen) Yöntemi
ÁL
ÁM Vektörlerin doğrultusu, değiş-
ÁL
ÁK tirilmeden, birinin bitiş noktasına diğerinin baş-
langıç noktası gelecek biçimde vektörler uç ÁN ÁK ÁM
ÁK vektörü, yön ve doğrultusu değiştirilmeden başka bir konuma taşınabilir.
uca eklenir.
ÁL = –ÂM dir. 2ÁL = ÁN dir.
İlk vektörün başlangıcından son vektö-

Vektörlerin Kartezyen Koordinat Sisteminde Gösterimi ÁM ÁL ÁK
rün bitişine çizilen vektör, bileşke vek-
Şekilde; ÁK vektörü xz düzleminde, verilmiştir. ÁN vektörü ise başlan- tördür. ÁR
gıcı orijin (0; 0; 0) noktası, bitişi A noktası olan xyz dik koordinat sis-
ÁN
teminde verilmiştir.
y
FİZİK EĞİTİM SETİ
xy
A
düzlemi
ÁN
0 x UYARI
ÁK Uç uca ekleme yönteminde vektörler, istenilen sıraya göre uç uca
xz
düzlemi eklenebilir. Sonuçta bileşke vektör aynı bulunur.
z
3
Vektörler zıt yönlü ise bileşke vektörün büyüklüğü, vektörlerin bü-

NOT
yüklüklerinin farkına eşittir.
Eşit, K büyüklüğündeki iki vektör arasındaki açı θ iken bileşke:
ÁR ÁL
ÁK ÁL
θ = 60° ise, R = ñ3K dir.
ÁK
θ = 120° ise, R = K dir.
ÁR = ÁK + ÁL
|ÁR| = |ÁK| |ÁL| θ = 90° ise, R = ñ2K dir.
Vektörlerin büyüklüğü K ve L, θ = 90° iken bileşke, pisagor

bağıntısı ile bulunur. R2 = K2 + L2
Vektörler aynı yönlü ise bileşke vektörün büyüklüğü, vektörlerin
büyüklüklerinin toplamına eşittir.
ÁK ÁM VEKTÖRLERDE ÇIKARMA
ÁK ÁM Vektörlerle yapılan çıkarma işlemi, aslında iki vektörden birinin zıt işa-
ÁR
ÁR = ÁK + ÁM retlisi ile diğer vektörün toplanmasıdır.
|ÁR| = |ÁK| + |ÁM| Vektörlerle çıkarma işlemi pratik olarak aşağıdaki gibi bulunur. Vek-
Aynı doğrultulu vektörlerin bileşkesinin uç uca ekleme yöntemi ile törlerin başlangıçları bir noktaya getirilip çıkarılan vektörün ucundan,
bulunması diğer vektörün ucuna çizilen vektör olarak bulunur.
ÁK
ÁK Á K ÁL
q
NOT ÁL q
ÁL
İki vektörün bileşkesinin büyüklüğü, vektörlerin büyüklükleri- Þekil - I Þekil - II
nin toplamından büyük olamaz; büyüklüklerinin farkından da
Çıkarılan vektör L olduğu için, L nin ucundan K ye çizilen vektör, fark
küçük olamaz. vektördür.
Örnek 1
Paralelkenar Metodu Şekildeki ÁK , ÁL , ÂM, ÁP vektörleri için

yazılan,
İki vektörün başlangıçları bir nokta- ÁK ÁM
ya taşınır ve paralel kenar oluşturu- I. ÁK = ÁM = ÁL
lur. q ÁL II. ÁP – ÁM = ÁK ÁK ÁL
III. ÁP + ÁL = ÁM
Başlangıç noktasını paralelkenarın kar- ÁR = ÁK + ÁL
eşitliklerinden hangileri doğrudur? ÁP
şı köşesine birleştiren vektör, iki vektö- ÁK
rün bileşkesidir.
q1
q2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
|ÁK| = |ÁL| ise, θ1 = θ2 dir.
q1 + q2 = q ÁL D) I ve II E) II ve III
Vektörlerden birinin büyüklüğü daha fazla ise bileşke vektör, büyük ÖSYM Sorusu
vektöre yakın olur. Çözüm
|ÁK| < |ÁL| ise, θ2 < θ1 dir.
Cosinüs Teoremi
ÁK, ÁL ve ÁR nin büyüklükleri sırasıyla K, L, R olmak üzere, R;
R2 = K2 + L2 + 2K ⋅Lcos θ
bağıntısı ile bulunur.
4
1. FASİKÜL Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi
Dik Bileşenlerine Ayırma Yöntemi KUVVETLER

Bir vektör, kendisini oluşturan dik iki vektöre dönüştürülür. Cisimlerde şekil, hız ve yön değiştirebilen etkiye kuvvet denir.
y Temas gerektiren kuvvetlerde kuvvet ile kuvvetin etki ettiği nes-
ÁK ne arasında fiziksel temas vardır. Sıvıların kaldırma kuvveti, sür-
ÁKy
tünme kuvveti, temas kuvvetidir.
Yer çekimi kuvveti, manyetik kuvvet, elektriksel kuvvet, kütle çe-

q
x kim kuvveti; temas gerektirmeyen kuvvetlerdir.
ÁKx
Kuvvet birimi newton (N) dur.
ÁK yi oluşturan x ve y eksenindeki ÁKx ve ÁKy bileşenleri
Kuvvet, dinamometre ile ölçülür.
Bileşenlerin büyüklüğü;
Kx = K ⋅ cos θ ve Ky = K ⋅ sin θ
bağıntıları ile bulunur.

UYARI
y
Kuvvet, vektörel büyüklüktür. Vektörlerle ilgili özellikler, kuvvetler
ÁP y ÁP için de geçerlidir.
ÁP x
x
Ölçekli düzlemde verilen ÁP vektörünün yatay bileşeni (ÁPx ) 4 birim, BİLEŞKE KUVVET
düşey bileşeni (ÁPy ) 3 birimdir.
İki ya da daha fazla kuvvetin yaptığı toplam etkiyi tek başına yapa-
bilen kuvvete, denir. Bileşke kuvvet ÁR ile gösterilir.
Bileşke kuvveti oluşturan kuvvetlere, bileşke kuvvetin bileşenleri

denir.
Örnek 2
Bileşke kuvvet, vektörlerdeki toplama yöntemleri ile bulunur.
A = 5 br
53° B = 6 br
Aynı Doğrultudaki Kuvvetlerin Bileşkesi

Şekilde verilen aynı düzlem üzerindeki ÁA ve ÁB vektörlerinin bile-
şenlerine ayırma metoduyla toplamını bulunuz? Aynı yönlü kuvvetlerin bileşkesinin büyüklüğü, kuvvetlerin cebirsel
(sin 53° = 0,8 ; cos 53° = 0,6) eşittir.
Çözüm F1 = 12 N F2 = 8 N
R = 12 + 8 = 20 N
Bu durumda, kuvvetler arasındaki açı α = 0° olduğundan bileş-

ke kuvvetin şiddeti, maksimum değerde olur.
Zıt yönlü kuvvetlerin bileşkesinin büyüklüğü, kuvvetlerin büyüklükle-

rinin cebirsel farkına eşittir.
F1 = 12 N F2 = 8 N
R = 12 8 = 4 N
Kuvvetler zıt yönlü iken aralarındaki açı α = 180° olduğundan bi-

leşke kuvvetin şiddeti, minimum değerde olur.
5
NOT DENGE
İki kuvvetin bileşkesinin büyüklüğü, kuvvetlerin cebirsel toplamın- Üzerine etki eden net kuvvet sıfır olan ve hareket biçimi değişmeyen
dan büyük, farkından da küçük olamaz. yani duruyor ise durmaya devam eden, sabit hızla hareket ediyorsa
F1 + F2 ≥ R ≥ F1 – F2 hızı değişmeyen cisimlerin durumuna denge denir.
Hareketsiz cisimlerin dengesine , sabit hızla hareket

eden cisimlerin dengesine ise denir.
Kesişen Kuvvetlerin Bileşkesi DENGE ŞARTLARI

Doğrultuları birbirini kesen kuvvetlere kesişen kuvvetler denir. Denge hâlinde bulunan bir cismin; öteleme dengesi ve dönme den-
Bileşke kuvvet; vektörlerde olduğu gibi, uç uca ekleme ya da para- gesi olmak üzere iki tür denge şartını aynı anda sağlamış olması ge-
lelkenar metoduyla bulunur. rekir. [Dönme dengesi, tork bölümünde anlatılacaktır]
ÁF 1 ÁR Dengenin 1. şartı: Net kuvvet, sıfır olmalıdır. ΣÁF = 0

ÁF 1
Kuvvetler dik bileşenlerine ayrıldığında x eksenindeki ve y ekse-
a ÁF 2 nindeki kuvvetlerin bileşkesi ayrı ayrı sıfır olur.
yatay yatay a ÁF 2
ΣÁFx = 0 ve ΣÁFy = 0
Bileşke kuvvetin büyüklüğü, cosinüs teoreminden bulunur.
Dengenin 2. şartı Net tork, sıfır olmalıdır. ΣÁt = 0
Kuvvetlerin şiddetleri F1 ve F2, aralarındaki açı α ise, bileşke (R):
R2 = F12 + F22+ 2F1 ⋅F2 cos α Dengelenmiş kuvvetlerin etkisindeki cisim;
ya duruyordur
ÁF 1 ÁR
ya da sabit hızla hareket ediyordur.
Şekildeki Á F1 ve Á F2 kuvvetlerinin etkisinde-

Örnek 3 ki cismin dengede kalabilmesi için, bileşke
ÁF 2
kuvvete (ÁR), eşit ve zıt yönlü uygulanan kuv-
Şekildeki ÁF1, ÁF2, ÁF3, ÁF4, ÁF5 kuvvetlerinin her birinin Dengeleyici
vete dengeleyici kuvvet (ÁRı) denir. kuvvet
büyüklüğü F dir. Á F1 ÁF2
ÁR '
Kuvvetler aynı düzlemde olduğuna göre, bu kuv- Á F3 ÁR = –ÁR' dür.
vetlerden hangisi çıkarılırsa geri kalan kuvvetle-
rin bileşkesinin büyüklüğü 2F olur? Á F4 ÁF5
NOT
Bir cisim dengede ise; ΣÁF = 0 dır. ΣÁFx = 0, ΣÁFy = 0 dır.
A) ÁF1 B) ÁF2 C) ÁF3 D) ÁF4 E) ÁF5
ÖSYM Sorusu
Çözüm
KESİŞEN KUVVETLERİN DENGESİ
Bir cisim, kesişen üç kuvvetin etkisinde dengede ise, herhangi iki
kuvvetin bileşkesi, üçüncü kuvvete eşit büyüklükte ve zıt yöndedir.
ÁF1
ÁF1 + ÁF2 = ÁF3
ÁF1 + ÁF2 = – ÁF3
ÁF1 + ÁF3 = – ÁF2
ÁF2 + ÁF3 = – ÁF1 dir.

ÁF2
ÁF3
6
1. FASİKÜL Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi
Lami Teoremi Çözüm

Kesişen üç kuvvet dengede ise; ÁF1
a2
a3
a1
ÁF2
Küçük açının karşısındaki kuvvet bü-
yük, büyük açının karşısındaki kuvvet
ise küçüktür. ÁF3
Örneğin α1 < α2 < α3 ise,
F3 < F2 < F1 dir.
α1 = α2 ise, F1 = F2 dir.
Örnek 5
UYARI
M kütleli bir cisim, sürtünmesiz bir masa üzerinde üç farklı kuvvetin et-
Dengede olan cisme, cismin dokunduğu yüzeyler tepki kuv-
kisi altında sabit hızıyla şekilde gösterilen doğrultuda hareket etmek-
veti uygular. Cisimlere etki eden tepki kuvveti, etkileşme yü-
tedir. Cisme etki eden kuvvetlerden iki tanesi, koordinat sisteminde
zeyine diktir.
ÁF1 ve ÁF2 vektörleriyle gösterilmiştir.
Cisimlerin bağlı olduğu iplerde oluşan gerilme kuvvetleri de
y
tepki kuvveti gibidir. İpteki gerilme kuvveti, bağlı olduğu nok-
tayı (cismi) çekecek yöndedir. ÁF1
2
Áv
1
x
0 1 2 3
NOT 1
37° ve 53° lik açıların sin ve cos değerleri yaklaşık olarak alındığı 2 ÁF2
için 37° lik açının karşısındaki kenar uzunluğu 3 birim ise 53° lik
açının karşısındaki kenar uzunluğu 4 birimdir. Bu durumda hipote- Buna göre koordinat sisteminin merkezinde yer alan cisme uy-
nüs uzunluğu ise 5 birimdir. Bu değerler; 3, 4, 5'in katları da olabilir. gulanan üçüncü kuvvet vektörünün bitiş noktasının koordinatı,
(x,y) aşağıdakilerden hangisidir?
A) (0, 3) B) (0, 4) C) (3, 1) D) (– 3, 0) E) (– 4, 0)

ÖSYM Sorusu
Örnek 4
Çözüm
Yatay bir düzlem üzerindeki noktasal P cismi, aynı düzlemdeki ÁF1, ÁF2,
ÁF3, ÁF4 kuvvetlerinin etkisinde hareketsiz kalıyor.
1
ÁF1 ÁF3
P 5 P

Á F2 4 3 2
Þekil - I Þekil - II
ÁF1, ÁF2, ÁF3 kuvvetleri Şekil - I deki gibi olduğuna göre, ÁF4 kuvve-
ti Şekil - II de verilenlerden hangisidir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
ÖSYM Sorusu
7
Örnek 6 Çözüm
Şekildeki düzenek dengededir.
X, Y, Z cisimlerinin kütleleri sırasıyla m X,

mY, mZ olduğuna göre, q1 q2
yatay
I. mY = mX + mZ
X Y Z
II. mX cos θ1 = mZ cos θ2
III. mY = mX sin θ1 + mZ sin θ2
bağıntılarından hangileri doğrudur?

(Makaralar sürtünmesizdir.)
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) II ve III
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 8
Düzgün türdeş X, Y,Z küreleri birbirine paralel iki duvar arasında şe-
kildeki gibi dengede iken duvarların tepki kuvveti ÁF1, ÁF3 zeminin tep-
ki kuvveti ise ÁF2 dir.
Z
X
Y
Á F3
ÁF1
yatay
ÁF2
Buna göre; ÁF1, ÁF2, ÁF3 kuvvetlerinin büyüklükleri arasındaki ilişki

aşağıdakilerden hangisi olabilir?
Örnek 7 A) F2 > F1 > F3 B) F2 > F1 = F3 C) F2 > F3 > F1

Şekildeki türdeş N küresi K ve L duvarları arasında dengededir. Kü- D) F1 = F2 > F3 E) F3 > F2 > F1
renin ağırlığı PN, K ve L duvarlarına uyguladığı kuvvetler PK ve PL dir.
N
Çözüm
K L
37° 53°
yatay
Buna göre, PK, PL ve PN arasındaki ilişki nedir?

(sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8)
A) PK > PL > PN B) PN > PK > PL C) PN > PL > PK
D) PK = PN > PL E) PK = PL = PN
8
KAVRAMA TESTİ Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi
1
1. Aynı düzlemde bulunan ÁK ve ÁL vektör- 3. Aynı düzlemde bulunan ÁK, ÁL, ÁM vektör-
ÁK ÁK
leri şekildeki gibi gösterilmiştir. leri şekildeki gibi gösterilmiştir.
Buna göre, ÁK ve ÁL vektörlerinin; ÁL Buna göre, ÁL
I. Doğrultuları aynıdır. I. 2ÁK = ÁL ÂM
II. Yönleri aynıdır. 1

II. ÁK = – ÁL
2
III. Şiddetleri eşittir.
III. ÁK = – ÂM
yargılarından hangileri doğrudur?
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) eşitliklerinden hangileri doğrudur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) II ve III D) I ve II E) II ve III
2. K ve L şehirlerinde esen rüzgarların hızları şekildeki vektörlerle

gösterilmiştir.
4. Aynı düzlemde bulunan ÁK, ÁL , ÂM vek- ÁK

ÁvK Á vL
törleri şekildeki gibi gösterilmiştir.
ÁL
Buna göre,
K þehri L þehri
I. ÁK, ÁL, ÂM vektörleri aynı doğrultuda- ÂM
Buna göre, K ve L şehrindeki rüzgarlarla ilgili;
dır.
I. K ve L deki rüzgarların yönü aynıdır. II. ÁL nin şiddeti ÁK nin üç katıdır.
II. K deki rüzgarın hızı L dekinden büyüktür. III. ÁK ile ÂM nin yönleri aynıdır.
III. K ve L deki rüzgarların hızları eşittir.
yargılarından hangileri doğrudur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
D) I ve II E) I ve III
9
Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi 1. FASİKÜL | TEST 1
5. Aynı düzlemde bulunan ÁK, ÁL, ÂM, ÁN vektörleri Şekil - I'deki gibi- 7. Başlangıçları orijinde olan vektörlerin bitiş noktalarının koordi-
dir. natları; ÁK (–3, 2), ÁL (1, 3), ÂM (–3, 2) dir.
y
ÁL 1
2 3
5 ÁK
ÁK ÂM 2
ÁL
3 1
4 3 2 1 0 1 2 3 x
ÁN
1
2
Buna göre, ÁK + ÁL + ÂM + ÁN vektörü Şekil - II'de verilenler- ÂM
3
den hangisidir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Buna göre, hangi vektörlerinin gösterimi yanlıştır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) Yalnız ÁK B) Yalnız ÁL C) Yalnız ÂM
D) ÁK ve ÁL E) ÁL ve ÂM
8. Aynı düzlemde bulunan ÁF1, ÁF2, ÁF3, ÁF4 vektörleri şekil; I, II, III’te-
ki gibi verilmiştir.
Á F1 Á F1
Á F3
Á F2 Á F2 Á F4
6. Aynı düzlemde bulunan ÁF1, ÁF2, ÁF3
ÁF1 I II III
vektörlerinden ÁF1 + ÁF2 nin şiddeti
ÁF2 Bu vektörlerin bileşkelerinin büyüklüğü sırasıyla R1, R2, R3
ÁR1, ÁF2 + ÁF3 ün şiddeti ÁR2 dir.
olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
R1 ÁF3
Buna göre, oranı kaçtır? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
R2
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) A) R1 = R2 = R3 B) R3 > R1 > R2 C) R3 > R2 > R1
1 1 1 D) R1 = R3 > R2 E) R1 > R2 > R3

A) B) C) D) 2 E) 4
4 3 2
10 1-A 2-B 3-B 4-E 5-E 6-A 7-E 8-B

KAVRAMA TESTİ Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi
2
1. Aynı düzlemde bulunan F1 = 14 N, F2 = 9 N, F3 = 11 N'lik kuv- 3. Noktasal K cismi aynı düzlemde bulunan F1 = 9 N, F2 = 9 N,
vetler şekildeki gibidir. F3 = 15 N ve F4 kuvvetlerinin etkisinde dengededir.
ÁF1 = 14 N ÁF2 = 9 N ÁF3 = 11 N F1 = 9 N
ÁF1 + ÁF2 nin büyüklüğü R1, ÁF2 + ÁF3 ün büyüklüğü R2 olduğu- F4 60° K F3 = 15 N
R1
na göre, oranı kaçtır? 60°
R2
1 1 F2 = 9 N
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
Buna göre, F4 kuvveti kaç N'dir?
ñ3 1
(sin60° = ; cos60° = )
2 2
A) 3 B) 6 C) 9 D) 12 E) 15
2. Noktasal K cismine etki eden aynı düzlemdeki F1 = 8 N, 4. Yatay sürtünmesiz düzlemde durmak- K
F2 = 8 N ve F3 = 12 N'lik kuvvetler şekildeki gibidir. ta olan X cismine, ÁF1 kuvveti uygulan-
L
ÁF1 = 8 N dığında t süre sonra K noktasından,

ÁF2 kuvveti uygulandığında t süre son- X M
ra N noktasından geçmektedir.
60° K ÁF3 = 12 N
Buna göre, cisme ÁF1 ve ÁF2 kuvvetle-
60° N
ri birlikte uygulandığında cisim han- P
gi noktadan geçer? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

ÁF2 = 8 N
A) K B) L C) M D) N E) P
Buna göre, ÁF1 + ÁF2 + ÁF3 ün büyüklüğü kaç N'dir?
ñ3 1
(sin60° = ; cos60° = )
2 2
A) 4 B) 8 C) 12 D) 20 E) 24
11
Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi 1. FASİKÜL | TEST 2
5. Şekil - I deki ÁF1, ÁF2 kuvvetleri ile Şekil - II deki 1, 2, 3, 4 kuvvet- 7. İplerle asılı P ağırlıklı cisim şekildeki gibi dengede iken iplerde-
leri aynı düzlemdedir. ki gerilme kuvvetlerinin büyüklükleri T1, T2 dir.
a q tavan
ÁF1 2 1
T1 T2
ÁF2
3
4
Þekil - I Þekil - II P
Buna göre, ÁF1 ve ÁF2 kuvvetlerinin bileşkesini 1, 2, 3, 4 kuv- α < θ olduğuna göre; T1, T2, P arasındaki ilişki nedir?
vetlerinden hangi ikisi dengeleyebilir?
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) A) T1 > T2 > P B) T2 > T1 > P C) P > T1 > T2
D) P > T2 > T1 E) P > T1 = T2

A) 1 ile 2 B) 1 ile 3 C) 2 ile 3
D) 2 ve 4 E) 3 ile 4
8. Ağırlığı ve sürtünmesi önemsiz makaralarla kurulu düzenekte X,

Y cisimleri şekildeki gibi dengededir.
yatay
6. P ağırlıklı cisimler iplerle şekildeki gibi asılarak dengelendiğin-
de iplerdeki gerilme kuvvetlerinin büyüklükleri T1, T2, T3 olmak- yatay
30° 30°
tadır.
30° 30° 60° 60° 45° 45°

T1
Ýp T2 T3
Ýp Ýp X Y
PX
X in ağırlığı PX, Y ninkide PY olduğuna göre oranı kaç-
PY
P P P 1 ñ3
tır? (sin30° = ; sin60° = )
2 2
Buna göre; T1, T2, T3 arasındaki ilişki nedir?
1 2 ñ3
A) B) C) 1 D) E) 2
A) T1 > T3 > T2 B) T1 > T2 > T3 C) T2 > T3 > T1 2 ñ3 2
D) T3 > T2 > T1 E) T2 > T1 > T3

12 1-A 2-A 3-B 4-C 5-B 6-A 7-D 8-A

ÖDEV TESTİ Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi
3
1. ÁF kuvveti sırasıyla d1 ve d2 doğrultuları üzerinde bulunan ÁF1 ve 3. Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan noktasal K cismi
ÁF2 kuvvetlerinin bileşkesidir. üç kuvvetin etkisinde d doğrultusunda harekete geçiyor.
d1 1 d
ÁF1 2
ÁF
K ÁF2
3
d2
Buna göre, ÁF1 kuvveti aşağıdakilerden hangisidir? Bu kuvvetlerden ikisi ÁF1 ve ÁF2 olduğuna göre, üçüncü kuv-
vet 1, 2, 3 ile verilenlerden hangileri olabilir?
A) B) C) D) E)
(Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) Yalnız 1 B) Yalnız 2 C) 1 ya da 2
D) 1 ya da 3 E) 1 ya da 2 ya da 3
2. X, Y, Z, R cisimleri düzenek dengede iken

iplerdeki gerilme kuvvetleri 2T, 5T ve T dir.
X, Y, Z cisimlerinin ağırlıkları PX, PY, PZ

Ýp 5T
olduğuna göre bunlar arasındaki iliş-
ki nedir? X Z
4. Bir düzgün altıgenin kenarlarında bulu-
2T Ýp Ýp T nan vektörler şekildeki gibidir.
Y R Bir tane vektörün şiddeti a olduğuna
göre, bileşke vektörün şiddeti kaç a
A) PX > PY > PZ B) PZ > PX > PY C) PZ > PY > PX
dır?
D) PY > PX > PZ E) PX > PZ > PY
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
13
Ödev Testi 1. FASİKÜL | TEST 3
5. Sürtünmesiz yatay düzlemde noktasal 7. Özdeş ve türdeş K, L küreleri Á F

ÁF1 ÁF2 F
K cismi beş kuvvetin etkisinde hareket kuvvetiyle şekildeki gibi denge- K
S2 37°
etmektedir. lenmiştir.
ip yatay
Buna göre, hangi kuvvet kaldırılır- K ÁF3 S1 ipinde oluşan gerilme kuvve- S1 ip
sa K cismi sabit hızlı hareket eder? ti 24 N olduğuna göre, S2 ipin- düþey
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) ÁF4
deki gerilme kuvveti kaç N dur? L
ÁF5
(sin37° = 0,6 ; cos37° = 0,8)
A) 32 B) 36 C) 48 D) 64 E) 80
6. Ağırlığı G olan küre F = 20 N'lik kuvvetle şekildeki gibi denge-

dedir. Bu durumda eğik düzlemin küreye uyguladığı kuvvet 12 N
olmaktadır. 8. K, L, M cisimleri şekildeki gibi dengede iken iplerdeki gerilme
kuvvetleri T1, T2 ve makaralardan geçen ipler arasındaki açı α'dır.
ip
tavan
F = 20 N
yatay
a
37° T1 Ýp Ýp T2
yatay
Ýp
Buna göre, ipteki gerilme kuvvetinin büyüklüğü kaç N'dir? K M
L
(Sürtünmeler önemsizdir; sin37° = 0,6; cos37° = 0,8)
K'nin altındaki çengele bir cisim asılıp yeniden denge sağ-
A) 16 B) 18 C) 34 D) 42 E) 50 landığında T1, T2 ve α nicelikleri nasıl değişir?
T1 T2 α
A) Artar Artar Artar

B) Artar Azalır Değişmez
C) Artar Değişmez Artar
D) Azalır Artar Azalır
E) Azalır Azalır Azalır
14
ÖDEV TESTİ Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi
4
1. Aynı düzlemdeki ÁK, ÁL , ÁM vektörlerinden elde edilmiş ÁK – ÁL ve 3. Dik koordinat sisteminde veri- y
ÁL + ÁM vektörleri Şekil - I'de verilmiştir. len üç vektör şekildeki gibidir.
6
Bu vektörlerin bileşkesinin; x,
ÁK ÁL 4 3 y, z eksenleri ile yaptığı açı-
0
5 2 lar sırasıyla θx, θy, θz olduğu- 8 x
na göre, bunlar arasındaki iliş-
1
ki nedir? 10
ÁL + ÁM z
Buna göre, ÁK + ÂM vektörü Şekil - II'dekilerden hangisidir? A) θx > θy > θz B) θx > θz > θy C) θy > θx > θz
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) D) θz > θx > θy E) θx = θy = θz
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
4. Ağırlığı P olan türdeş bir küre K, L K L

duvarý duvarý
2. Şekildeki dikdörtgenler prizması üzerinde bazı vektörler, büyük- duvarları arasında şekildeki gibi
lükleri ile birlikte şekildeki gibi verilmiştir. dengededir. Bu durumda K ve L du-
varlarına kürenin uyguladığı kuvvet-
53° 37° yatay
ler sırasıyla FK, FL dir. yer
6 br
FK
4 br 4 br Buna göre, oranı kaçtır? (sin37° = cos53°)
FL
10 br
3 4 3 4 5
A) B) C) D) E)
5 5 4 3 3
Buna göre, vektörlerin bileşkesi kaç birim büyüklüğündedir?
A) 5 B) 5ñ2 C) 10
D) 10ñ2 E) 100
15
5. Her birinin ağırlığı 30ñ3 N olan 7. Yarıçapı 10 cm olan özdeş ve türdeş L

türdeş küreler şekildeki gibi Á F K, L küreleri paralel iki duvar arasın-
N
kuvveti ile dengede tutuluyor. da şekildeki gibi dengededir. K
ÁF
Buna göre, ÁF kuvvetinin şid- Kürelerden birinin ağırlığı 27 N ol-
yatay
yer duğuna göre, L küresine duvarın
deti en az kaç N'dir?
uyguladığı tepki kuvveti kaç N'dir? yatay
ñ3 1 36 cm
(sin60° = ; cos60° = )
2 2
A) 24 B) 28 C) 36 D) 45 E) 50
A) 10 B) 15 C) 10ñ3 D) 15ñ3 E) 20
8. Şekil - I'de r ve 2r yarıçaplı türdeş K, L küreleri, Şekil - II'de ise 2r

yarıçaplı türdeş L, M küreleri iplerle bağlanarak dengelenmiştir.
6. P yükü şekildeki gibi dengede iken S1 ve S2 iplerindeki gerilme

kuvvetlerinin büyüklükleri T1 ve T2 dir.
tavan
yatay
L
S2 ipi
K Kürelerin ağırlıkları G K, GL , GM olduğuna göre, bunlar ara-

S1 ipi sındaki ilişki nedir?
düþey P A) GK = GL = GM B) GM > GL > GK C) GM > GK > GL
S1 ipi K noktası yerine L noktasına asılıp yeniden denge sağ- D) GK > GM > GL E) GK > GL > GM
landığında T1 ve T2 nasıl değişir?
T1 T2
A) Değişmez Değişmez
B) Artar Artar
C) Artar Azalır
D) Azalır Değişmez
E) Azalır Azalır
16
FASİKÜL
2
TORK VE TORK DENGESİ,
KÜTLE MERKEZİ
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
1
11.1.8.1. Tork kavramını açıklar.
Torkun yönünü belirlemek için sağ el kuralı verilir.
11.1.8.2. Torkun bağlı olduğu değişkenleri analiz eder.
2
A. Öğrencilerin deney yaparak veya simülasyonlar kullanarak torkun bağlı olduğu değişkenler ile ilgili
sonuçlar çıkarmaları sağlanır.
B. Öğrencilerin tork ile ilgili günlük hayattan problem durumları bulmaları ve bunlar için çözüm yolları
üretmeleri sağlanır.
3 11.1.8.3. Tork ile ilgili hesaplamalar yapar.
4 11.1.9.1. Cisimlerin denge şartlarını açıklar.
5
11.1.9.2. Kütle merkezi ve ağırlık merkezi kavramlarını açıklar.
Kütle ve ağırlık merkezi kavramlarının farklı olduğu durumlara değinilir.
6 11.1.9.3. Kütle merkezi ve ağırlık merkezi ile ilgili hesaplamalar yapar.

1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi 2. FASİKÜL
TORK Torkun Büyüklüğünün Hesaplanması
Kuvvetin döndürme etkisine ya da tork denir. 1. Yol
Tork, vektörel bir büyüklüktür. ÁF y ÁF

τ = Fy ⋅d (Fy = F⋅sin q)
Áτ sembolü ile gösterilir. q
O ÁF x
ÁF
τ = F⋅ d ⋅sinq
Ád Ád
O q
[F kuvvetinin yatay bileşeninin (F x) uzantısı, O noktasından geçtiği
çubuk
için O ya göre torku sıfırdır.]
2. Yol
O noktasına göre tork; Áτ = Ád × ÁF vektörel çarpımına eşittir.
ÁF
Ád
Torkun büyüklüğü ise aşağıdaki formül ile bulunur. q
O τ = F⋅dı (dı = d⋅sin q)
q
τ = F⋅d ⋅ sinq
τ = F⋅d ⋅ sinq
Á d'
Tork vektörü, hem kuvvete hem de konum vektörüne diktir.
Torkun Yönü Tork

yönü
Tork vektörünün yönü, kuralına göre bulu-
nur. Sağ elin dört parmağının bükülme yönü, cis-
min dönme yönünü gösterdiğinde dik duran baş Örnek 1
Dönme
parmak, tork vektörünün yönünü gösterir. yönü Şekildeki levha, O noktasında, düzlemine dik bir
F
eksen çevresinde dönmektedir. Levhaya X, Y, Z
O
noktalarında uygulanmış F kuvvetleri, aynı düz- r r Z
NOT lemde ve eşit büyüklüktedir.

2r F
Sayfa düzlemine dik yönlerin Bu kuvvetlerin, O eksenine göre M X, M Y, M Z
Tork X
gösterimi aşağıdaki gibidir: vektörünün ÁF momentleri büyüklük bakımından nasıl sıra- Y
yönü F
lanır?
Ğ : Sayfaya dik, içe doğru,
Át
Ø : Sayfaya dik, dışa doğru A) MZ < MX < MY B) MZ < MX = MY C) MX = MZ < MY
Ád
D) MX < MY = MZ E) MX = MY = MZ
ÖSYM Sorusu
NOT Çözüm
Uzantısı dönme ekseninden geçen kuvvetlerin ve dönme ekse-
ninden etki eden kuvvetlerin torku sıfırdır.
O ÁF1
ÁF 2
ÁF1 ve ÁF2 kuvvetlerinin O noktasına göre torkları sıfırdır.
3
BİLEŞKE TORK TORK DENGESİ

O noktasına göre kuvvetlerin toplam torku, torkların cebirsel topla- Dengenin ikinci şartı; toplam torkun sıfır olmasıdır.
mına eşittir.
Bu durum, Σ Áτ = 0 olarak ifade edilir.
O noktasına göre, bir yönde döndürmek isteyen kuvvetlerin yönü "+",
Cismin dönmeden dengede kalabilmesi için, cismin üzerine et-
zıt yönde döndürmek isteyen kuvvetlerin yönü "–" alınır.
ki eden kuvvetlerin herhangi bir nokta ya da eksene göre toplam
(+) torkunun sıfır olması gerekir.
(_) ÁF 3 Tork dengesinde; aynı yönlü döndüren kuvvetlerin torkları toplamı-
ÁF 1 d3 nın büyüklüğü, zıt yönde döndüren kuvvetlerin torkları toplamının bü-
O
yüklüğüne eşittir.
d1 d2 Eşit bölmeli, türdeş çubuk şekildeki gibi dengededir.

ÁF 2
(_)
Çubuğa etki eden kuvvetler belirlenip desteğe ya da ipin bağlı oldu-
ğu yere göre tork dengesi yazılabilir.
Στ = –F1 ⋅ d1 – F2 ⋅ d2 + F3 ⋅ d3
N Ýp
T
Torkun büyüklüğü, cebirsel olarak yapılan işlemin sonucuna eşit-
tir.
Sonucun "+" ya da "–" çıkması, çubuğun dönme yönünü belirler.

G
Desteğe göre tork dengesinden: G⋅2 = T⋅5

İpin bağlı olduğu yere göre tork dengesinden: 5⋅N = 3⋅G
Örnek 2
PARALEL KUVVETLERİN BİLEŞKESİ
Eşkenar üçgen şeklindeki levha- F2= 5F
ya şekildeki gibi ÁF1, ÁF2, ÁF3 kuvvet-
Aynı Yönlü Paralel Kuvvetler
leri uygulanmıştır. Levha, kenaror-
tayların kesim noktası olan O nok- Aynı yönlü kuvvetlerin bileşkesi, kuv-
3d y
tasından geçen dik eksen etrafında vetlerin cebirsel toplamına eşittir. x
1 yönünde 3F⋅d kadarlık bir torkla O
ÁF3
dönebilmektedir. Bileşkenin uygulama noktası, kuv- O
F1= 2F F2
2 1 vetlerin uygulama noktalarını birleş-
F1 = 2F, F2 = 5F olduğuna göre, tiren doğru üzerinde ve aradadır.
F1
ÁF3 kuvvetinin büyüklüğü ne olmalıdır?
Bileşkenin uygulama yeri, tork eşit- R = F1 + F2
Çözüm liğinden bulunur. F1 ⋅x = F2 ⋅ y
Zıt Yönlü Paralel Kuvvetler
Zıt yönlü kuvvetlerin bileş- F2

kesi, kuvvetlerin cebirsel
y
farkına eşittir.
O
Bileşkenin uygulama nok- x
tası, kuvvetlerin uygulama F1

R = F1 F2
noktalarını birleştiren doğ-
ru üzerinde ve büyük kuvvet tarafındadır.
Bileşke kuvvet, büyük kuvvet yönündedir.
Bileşkenin uygulama yeri tork eşitliğinden bulunur. F1 ⋅x = F2 ⋅ y
4
2. FASİKÜL Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi
UYARI Örnek 4
Bileşke kuvvet sıfır olmasına rağmen, M menteşesine bağlı ucu çevresinde serbestçe dönebilen düzgün ve
F
şekildeki kuvvet çiftinin denge nokta- türdeş K kalası, diğer ucuna bağlı bir ipe asılan L cismi ile şekildeki
sı yoktur. Çubuk 2F⋅ d lik toplam tork- O konumda dengededir.
la döner.
d d
ip
F
duvar
K 37° L
M
yatay
yer
NOT K kalasının ağırlığı P olduğuna göre, L cisminin ağırlığı kaç P'dir?
Tork sorularını çözerken, hangi cismin denge durumu incele- (sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8; sürtünmeler önemsizdir.)
niyorsa o cisim üzerindeki kuvvetler belirlenir.
A) 3 B) 5 C) 3 D) 4 E) 5
Ağırlık kuvvetleri, türdeş cisimler için daima orta noktalarından 5 8 4 5 6
aşağı doğru gösterilir. ÖSYM Sorusu
Çözüm
Cisimler, bağlı olduğu ipler tarafından çekilir. İpteki gerilme
kuvveti, bağlı olduğu noktayı çekecek şekilde gösterilir.
Cisimler, bir yüzeye temas ediyorsa o noktada tepki kuvveti

oluşur. Cisimler, tepki kuvveti tarafından da itilir. Tepki kuvvet-
leri, etki ettiği noktada yüzeye diktir.
Tork sorularını çözerken; bilinmeyen kuvvetlerin sayısını azalt-

mak için genellikle dönme eksenine göre tork alınır.
Tork alınan noktalardan etki eden kuvvetlerin o noktaya göre

Örnek 5
torkları sıfır olduğu için, soruda istenmeyen bir kuvvetin etki
Efe, tekerleği O noktası etrafında rahatlıkla dönebilen bir el arabasını,
ettiği yerden tork almak pratiklik sağlar.
aynı noktadan düşey doğrultulu sabit büyüklükte farklı kuvvetler uy-
gulayarak Şekil I ve Şekil II’deki gibi dengede tutmaktadır. Şekil II’de
karpuzun ağırlık merkezi ile O noktası aynı düşey doğrultu üzerindedir.
Örnek 3
K ucuna bağlı menteşe çevresinde ser-
bestçe dönebilen, d uzunluğundaki tür- ip
yatay
deş ve düzgün kalas, şekildeki konumda 53°
dengededir.
Kalasın ağırlığı P olduğuna göre, ipte-

ki gerilme kuvvetinin büyüklüğü kaç P
K
dir? (sin 53° = 0,8 ; cos 53° = 0,6)
A) 3 B) 3 C) 5 D) 3 E) 4
8 5 8 4 5
ÖSYM Sorusu
Şekil II’deki denge durumunda, Şekil I’deki denge durumuna göre;
Çözüm
I. Efe’nin el arabasını dengede tutmak için uyguladığı kuvvet,
II. Efe’nin el arabasına uyguladığı kuvvetin O noktasına göre torku,
III. el arabasına etki eden net tork
niceliklerinden hangileri azalmıştır?
ÖSYM Sorusu
5
Çözüm DÜZGÜN GEOMETRİK YAPILI CİSİMLERİN

KÜTLE MERKEZİ
Düzgün ve türdeş; çember, daire ve kürenin kütle merkezi, cisim-
lerin geometrik merkezleridir.
KÜTLE MERKEZİ
Bir cismi oluşturan parçacıkların ortak konumu sayılan noktaya, o cis-
min kütle merkezi denir. O O O
Cisimlerin ağırlık kuvveti düşey doğrultuda, yerin merkezine doğ-
rudur. Çember Daire Küre
Bir cismin çok küçük parçacıklardan meydana geldiği düşünü-

Türdeş silindir, dikdörtgen prizma ve kü-
lürse bu parçacıklara etki eden yer çekimi kuvveti (ağırlık), para-
pün kütle merkezi, üst ve alt taban mer- O
lel ve aynı yönlüdür. Bu kuvvetlerin bileşkesi, cismin ağırlık kuv-
kezlerini birleştiren doğrunun tam orta nok-
vetini verir. Bileşke kuvvetin uygulama noktası ise cismin ağırlık
tasındadır.
merkezidir. Silindir
Cisimlerin sonsuz tane noktasal cisimden NOT

G1 G2
G3 G4 oluştuğu düşünülebilir. Bu noktaların ağırlık-
ları, aşağı yönlü paralel kuvvetlerdir. Bu kuv- Birden fazla cismin oluşturduğu düzeneklerde kütle merkezi bulu-
G5 vetlerin bileşkesinin uygulama noktası, cis- nurken önce kütle merkezleri bilinen geometrik parçalar tespit edilir.
G6 min ağırlık merkezidir. Her bir parçanın ağırlık ya da kütle değerleri belirlenir.
G
Kütleler ya da ağırlıklar belirlenirken türdeş çubuk için uzun-
UYARI luklar arasındaki oran; levhalar için alanlar arasındaki oran; kü-
re, silindir, prizma gibi cisimlerde de hacimler arasındaki oran
Yer çekimi ivmesinin sabit olduğu yerde, bir cismin kütle merkezi
kullanılabilir.
ile ağırlık merkezi aynı noktadır. Aksi durumda, bir cismin ya da
sistemin kütle merkezi ile ağırlık merkezinin yerleri farklı olabilir. İki cismin ortak kütle merkezi, cisimlerin kütle merkezlerini birleş-
tiren doğru üzerindedir ve kütle merkezinin yeri, paralel kuvvetle-
Aksi belirtilmedikçe bir cismin ya da düzeneğin kütle merke-
rin bileşkesinin uygulama noktasıdır.
zi ile ağırlık merkezi aynı nokta kabul edilir.
DÜZGÜN GEOMETRİK YAPILI CİSİMLERİN KÜTLE

MERKEZİ KÜTLE MERKEZİNİN KOORDİNATLARI
Düzgün ve türdeş çubuğun kütle mer- Dik koordinat eksenindeki m1, m2, m3, ... kütleli cisimlerin koordinat-
d d
kezi, çubuğun orta noktasındadır. ları; (x1 ; y1), (x2 ; y2), (x3 ; y3)... olsun.
O
Düzgün ve türdeş; kare, dikdörtgen ve paralel kenar şeklindeki y
levhaların kütle merkezi, köşegenlerin kesişim noktasıdır. y3 m3

m2
y2

O O OO m1
y1
x
0 x1 x2 x3
Kare Dikdörtgen Paralel kenar
Kütle merkezinin x ekseni üzerindeki koordinatı;

Düzgün, türdeş üçgen levhanın kütle merkezi, kenarortayların ke-
sişim noktasıdır. m1 · x1 + m2 ·x2 +m3 ·x3 + ...
x=
m1+ m2+ m3+ ...

Kenarortayların kesişim noktasının her-
hangi bir kenara olan uzaklığı 1 birim Kütle merkezinin y ekseni üzerindeki koordinatı;
2 br ise o kenarın karşısındaki köşeye olan
m1 ·y1 + m2 ·y2 +m3 · y3 + ...
uzaklığı 2 birimdir. y=
O m1+ m2+ m3+ ...
Eşkenar üçgen levhaların kenarortay- şeklinde bulunur.
1 br
larının uzunlukları eşittir.
Ortak kütle merkezinin koordinatları, (x ; y) şeklinde ifade edilir.
6
2. FASİKÜL Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi
NOT Örnek 6
Cisimler, bir iple asılarak den- Eşit kalınlıkta türdeş ince metal levhalardan yapıl- tavan
gelendiğinde ipin uzantısı, cis- mış K, L, M karelerinden oluşan levha, O noktasın- ip
Ýp Ýp
min kütle merkezinden geçer. dan tavana bir iple asıldığında şekildeki konumda O
dengede kalıyor. K
Cisimler, düşey düzleme dik,
Buna göre, L
sabit bir eksen etrafında dö-
nebilecek biçimde dengelen- I. K’nin kütlesi L’ninkine eşittir. M
diğinde dönme noktası ve cis- G G
II. K’nin kütlesi M’ninkine eşittir.
min kütle merkezi aynı düşey
doğrultu üzerinde olur. III. L’nin kütlesi M’ninkine eşittir.
Bir cismin devrilmeden den- yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?

gede kalabilmesi için ağır-
lık kuvvetinin, taban alanı- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
Devrilir
nın sınırladığı bölgenin dışı- D) I ve III E) II ve III
na çıkmaması gerekir. Eğer ÖSYM Sorusu
ağırlık kuvveti, bu bölgenin Devrilmez
Çözüm
dışına çıkarsa cisim devrilir.
Bir cisimden bir parça çıkar-

Kütle merkezinin
tılıyorsa kalan kısmın kütle kayma yönü
merkezi, çıkartılan parçanın
kütle merkezi ile ilk parçanın
kütle merkezini birleştiren
doğru üzerinde, çıkartılan Çýkartýlan Ýlk durumdaki
parçanýn kütle merkezi
parçadan uzaklaşacak yön- kütle merkezi
de kayar.
Örnek 7
KARARLI VE KARARSIZ DENGE
Kütleleri 2M, 3M ve M olan daire biçi-
Dengede olan bir cisme bir kuvvet uy- Kararlý minde, türdeş, ince levhalardan oluş- 2r K 3r L r
gulandığında, cisme etki eden kuvvet denge
muş şekildeki cismin ağırlık merkezi O1 O2 O3
ya da tork, cismi tekrar eski denge du-
nerededir? 2M M
rumuna geri döndürüyorsa cismin bu 3M
denge durumuna kararlı denge denir.
A) O1 - K arasında B) K noktasında C) K - O2 arasında
Geçici bir dış kuvvetin etkisi ile dengesi
bozulan bir cisim, kuvvet kalktığında tek- D) O2 noktasında E) O2 - L arasında
rar eski denge konumuna dönemiyor- Kararsýz ÖSYM Sorusu
sa bu cismin dengesine kararsız den- denge
Çözüm
ge denir.
İpe asılı levha kararlı denge- Ýp Çivi

dedir.

Düşey düzlemde, çiviye ası-
lı, çivi etrafında dönebilen
levha a konumunda karar-
sız dengede, b konumunda
kararlı dengededir. Düþey Düþey Düþey
(a) (b)
7
Örnek 8 Örnek 10
Düzgün ve türdeş K, L, M karelerinden oluşan levha Özdeş ve türdeş dörder parçadan oluşan metal çubuklara şekildeki I,
tavan
O köşesinden tavana asıldığında, şekildeki konum- ip II, III, IV, V biçimleri veriliyor ve her biri O noktasından bir iple asılıyor.
da dengede kalıyor.
O ip ip ip ip
ip
Buna göre, O O O O O
K
L K L
I. K’nin kütlesi L’ninkine eşittir. M L K K L
II. K’nin kütlesi M’ninkine eşittir. K L K L

III. M’nin kütlesi L’ninkine eşittir. I II III IV V
yargılarından hangileri kesinlikle yanlıştır? Çubuklar denge durumuna ulaştığında, hangisinin KL kesimi ya-
tay konumda kalır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
ÖSYM Sorusu
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Çözüm
Örnek 11
Şekil - I’deki ince ve türdeş metalden yapılmış kare levhanın kütle
merkezi O noktasındadır.

L L
Örnek 9
T O S T O S
Şekildeki gibi eşit karelere bölünmüş K K
K
düzgün ve türdeş levhanın kütle mer-
kezi O’dur. L N N
O P
Bu levhanın K, L, M, N karelerinden M
hangi ikisi birlikte çıkarılırsa, kütle Bu levha, Şekil - II’deki gibi, KL ve KN boyunca kendi üzerine kat-
N
merkezi OP yönünde yer değiştirir? lanırsa kütle merkezi nerede bulunur?
A) K ile L B) K ile M C) K ile N A) T noktasında B) T - O arasında C) O noktasında
D) L ile M E) L ile N D) O - S arasında E) S noktasında

ÖSYM Sorusu ÖSYM Sorusu
Çözüm Çözüm
8
KAVRAMA TESTİ Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi
1
1. Ağırlığı önemsiz eşit bölmeli bir K L M 3. Ağırlığı önemsiz eşit bölmeli bir çu-
yatay P
çubuğun uçlarına özdeş küreler buk üzerine P ağırlıklı cisim konu- yatay
şekildeki gibi asılmıştır. larak X, Y destekleri üzerinde den- X Y
gelenmiştir.
Çubuğu yatay dengede kalması
için çubuk, hangi noktadan iple Buna göre, X desteğinin tepki kuvveti kaç P dir?
tavana asılmalıdır?
1 1 1 2 3
A) B) C) D) E)
4 3 2 3 4
A) K den B) KL arasından C) L den
D) LM arasından E) M den
4. Düzgün, türdeş bir telden kesilen parçalar bükülerek I, II, III te-
ki gibi iplerle tavana asılıyor.
Ýp Ýp Ýp
2. Düzgün ve türdeş üçgen levhalar şekildeki gibi birleştirilmiştir.
I II III
K L M
Buna göre, tellerden hangileri serbest bırakılırsa verilen ko-
numda dengede kalır? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Buna göre, oluşan cismin ağırlık merkezi nerededir?
A) K’de B) KL arasında C) L’de
D) LM arasında E) M’de
9
Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi 2. FASİKÜL | TEST 1
5. Düşey kesiti verilen düzgün türdeş küre O noktası üzerinde dön- 7. Şekildeki cismin K bölümü 1 kat, L bölümü 2 kat, M bölümü ise
dürülerek basamaktan yukarı çıkarılmak isteniyor. n kat özdeş ve türdeş dairesel levhalardan oluşmuştur.
ÁF1 Á F2 tavan
Ýp
ÁF3
O
yer yatay
yatay K L M
Buna göre, şekildeki gibi uygulanan ÁF1, ÁF2, ÁF3 kuvvetlerin- Cisim bir iple asıldığında şekildeki gibi dengede kaldığına
den hangileri küreyi basamağa çıkaramaz? göre, n kaçtır?
A) Yalnız ÁF1 B) Yalnız ÁF2 C) Yalnız ÁF3 A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
D) ÁF1 ve ÁF2 E) ÁF2 ve ÁF3
6. Eşit bölmeli türdeş bir çubuk O noktasından asıldığında X, Y ci-

simleri ile şekildeki gibi yatay dengede kalıyor.
Ýp 8. Ağırlık merkezi O noktası olan tavan

K L M N bir çubuk ile buz parçası şekil-
O yatay T1 Ýp T2 Ýp
deki gibi dengede iken ipler-
deki gerilme T1 ve T2 dir. O
X Y
Buz erirken T1 ve T2 nasıl de- Ýp
Buna göre, şekildeki cisimler yerinde dururken; ğişir? buz
I. K noktasına 1 tane Y, M noktasına 1 tane X cismi asmak

T1 T2
II. L noktasına 1 tane Y, N noktasına 1 tane X cismi asmak
III. K noktasına 2 tane Y, M noktasına 1 tane X cismi asmak A) Azalır Azalır
B) Azalır Değişmez
işlemlerinden hangileri yapıldığında denge bozulmaz?
C) Azalır Artar
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) Değişmez Azalır
D) I ve III E) I, II ve III E) Artar Değişmez

10 1-D 2-B 3-B 4-B 5-A 6-A 7-D 8-B

KAVRAMA TESTİ Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi
2
1. O noktası çevresinde serbestçe 3. Birer uçları duvara menteşelenmiş eşit bölmeli türdeş K, L çu-
Ýp yatay
dönebilen türdeş bir çubuk şekil- T bukları şekildeki gibi dengededir.
deki gibi dengededir.
Çubuğun ağırlığı 20 N olduğu-

na göre, ipteki gerilme kuvveti 45° yatay
O yer O O
kaç N dur? K L
ñ2 ñ2 GK
(sin 45° = ; cos 45° = )
2 2 K çubuğunun ağırlığı GK, L'ninki de GL olduğuna göre,
GL
oranı kaçtır?
A) 5 B) 5ñ2 C) 10 D) 10ñ2 E) 20
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 2
2 3 2
2. Türdeş bir telden kesilen parça- y

lar şekildeki gibi konulmuştur. 20
16 4. Eşit kare bölmeli I, II, III levhalarından şekildeki taralı parçalar
Buna göre, sistemin kütle mer-
çıkarılıyor.
kezinin koordinatları nedir? 12
8
4 O
x O O
0
4 8 12 16 20
I II III
A) (8, 8) B) (9, 9) C) (10, 10)
Buna göre, hangilerinin ağırlık merkezi ok yönünde yer de-
D) (11, 11) E) (12, 12)
ğiştirir?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
11
Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi 2. FASİKÜL | TEST 2
5. Ağırlığı P olan eşit bölmeli, türdeş bir çubuk şekildeki gibi den- 7. Eşit hacim bölmeli, düzgün türdeş KL çubuğu % 50 si su içinde
gede iken iplerdeki gerilme kuvvetleri T1, T2 dir. kalacak biçimde şekildeki gibi dengededir.
tavan
T1 Ýp
L
5 kg
yatay
X
T2 Ýp
K
yer
Su
Buna göre; P, T1, T2 arasındaki ilişki nedir?
X cisminin kütlesi 5 kg olduğuna göre, çubuğa etki eden kal-
dırma kuvveti kaç N'dir? (g = 10 m/s2)
A) T1 > T2 > P B) T1 > P > T2 C) T1 > P = T2
D) T1 = T2 = P E) P > T1 > T2 A) 25 B) 50 C) 75 D) 100 E) 150
6. Kalınlıkları aynı olan türdeş

X
levhalardan yapılmış X, Y ci- Y
8. Aynı düzlemde bulunan X, Y, Z nok-
simleri şekildeki gibi birleşti- tasal cisimlerinin kütle merkezi O nok-
Y
rildiğinde ortak kütle merke- O
tasıdır. O
X
zi O noktası oluyor.
Buna göre; X, Y, Z cisimlerinin küt-
X’in özkütlesi dX, Y’ninki de leleri mX, m Y, m Z arasındaki ilişki
d nedir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) Z
dY olduğuna göre, X oranı kaçtır?
dY
A) mX > mY > mZ B) mX = mY > mZ C) mX > mY = mZ

1 1
A) 4 B) 2 C) 1 D) E) D) mY > mZ > mX E) mY > mX > mZ
2 4
12 1-C 2-C 3-C 4-E 5-C 6-B 7-D 8-E

ÖDEV TESTİ Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi
3
1. Küp şeklindeki cisim KL kenarından geçen eksen etrafında ser- 3. O noktasından duvara menteşeli eşit bölmeli türdeş çubuk ile
bestçe dönebilmektedir. 2P ağırlığındaki K cismi şekildeki gibi dengededir.
ÁF5 ÁF2
tavan
yatay
K ÁF3
Ýp
ÁF1
K
ÁF4 O
L yatay
K cismine bağlı ipteki gerilme kuvveti P olduğuna göre, çu-

Cisme şekildeki gibi etki eden ÁF1, ÁF2, ÁF3, ÁF4 ve ÁF5 kuvvet- buğun ağırlığı kaç P'dir?
lerinin büyüklükleri eşit olduğuna göre, hangi kuvvet cis-
mi döndürebilir? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2. Aynı maddeden yapılmış eşit ka- Y

lınlıklı ve r, 2r yarıçaplı türdeş X, Y X
levhaları şekildeki gibi yapıştırılı- r 2r 4. Düzgün türdeş bir telden kesilen
yor. K L M N K L M
parçalar şekildeki gibi birleştiril-
Oluşan yeni şeklin ortak kütle miştir.
merkezi neresidir?
Buna göre, sistemin kütle merkezi nerededir?
A) K - L arası B) L noktası C) L - M arası
D) M noktası E) M - N arası A) K noktasında B) KL arasında C) L noktasında
D) LM arasında E) M noktasında
13
5. Düzgün türdeş KL çubuğu Şekil - I ve Şekil - II'deki gibi denge- 7. Ağırlığı 48 N olan türdeş bir çu- düþey
dedir. Bu durumda gösterilen iplerdeki gerilme kuvvetlerinin bü- buk şekildeki gibi dengededir. duvar
yüklükleri T1 ve T2 dir. Sürtünmesiz düşey duvarın çu-

buğa uyguladığı tepki kuvveti
F1, yerin çubuğa uyguladığı dü-
T2
şey tepki kuvveti F2 dir. yatay 37°
L
yer
Buna göre, F1 ve F2 kaç N'dir?
(sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8)
Ýp T1
K 53° yatay F1 F2
K L
yer
A) 24 32
T
Buna göre, 1 oranı kaçtır? (sin 53° = 0,8 ; cos 53° = 0,6) B) 24 48
T2
C) 32 24
1 3 4 5 D) 32 48
A) B) C) D) 1 E)
2 4 5 4 E) 48 32
6. Düzgün ve türdeş bir levhadan 8. Her birinin uzunluğu a olan düzgün tür-
kesilen iki özdeş kare levha üst deş üç çubuk aynı düzlemde birleştiri- a
üste durmaktayken levhalar şe- lerek şekildeki cisim oluşturulmuştur. a a

kildeki gibi birbirlerine dik konu-
Bu çubuklardan birisi yok edilirse cis-
ma getiriliyor.
min kütle merkezi kaç a kadar yer de-
Karelerin bir kenarı 20 cm olduğuna göre levhaların kütle ğiştirir?
merkezi ilk konuma göre, kaç cm yer değiştirir?
1 1 1 1 2
A) B) C) D) E)
6 5 4 3 3
A) 5ñ2 B) 6ñ2 C) 10 D) 10ñ2 E) 15
14
ÖDEV TESTİ Tork ve Tork Dengesi & Kütle Merkezi
4
1. O noktasından düşey duvara menteşeli türdeş 3. Düzgün ve türdeş X, Y, Z telleri birbirine
bir çubuk şekildeki gibi dengededir. eklenerek şekildeki gibi asıldığında den- Ýp
T
Ýp gede kalmaktadır.
Çubuğun ağırlığı 30 N olduğuna göre, ipteki X
gerilme kuvveti kaç N'dir? Buna göre,
(sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8)
I. X’in kütlesi Y’ninkinden küçüktür. Y
37°
II. Y’nin kütlesi Z’ninkinden büyüktür. Z
O
III. X ve Z’nin kütleleri eşittir. düþey
düþey
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
A) 9 B) 12 C) 15 D) 20 E) 25
A) I ve II B) I ve III C) II ve III
D) Yalnız I E) Yalnız II
4. Eşit bölmeli, türdeş m kütle-

2. O noktasından duvara menteşeli li bir çubuk ile kütleleri m, 2m
türdeş çubuk, ağırlığı 24 N olan P olan cisimler şekildeki gibi K L
T dengededir. m 2m
cismi ile şekildeki gibi dengededir.
Ýp
İpteki gerilme kuvveti 60 N oldu- 30°
K ve L desteklerinin gös-
O NK
ğuna göre, çubuğun ağırlığı kaç terdiği tepki kuvvetleri oranı kaçtır?
NL
N dur?
1 ñ3 P
(sin 30° = ; cos 30° = )
2 2 9 7 7 3 5
A) B) C) D) E)
7 9 8 4 3
A) 6 B) 9 C) 9ñ2 D) 12 E) 12ñ2
15
5. Eşit kare parçalardan oluşan türdeş lev- ok

7. Yer çekimi ivmesinin sabit olduğu bir ortamda,
M
hadan iki parça çıkarıldığında ağırlık mer- I. Düzgün, türdeş bir cismin kütle merkezi ile ağırlık merkezi
kezi ok yönünde kaymaktadır. N aynı noktadadır.
Buna göre, levhadan hangi iki parça K O II. Türdeş olmayan cisimlerin kütle merkezi ile ağırlık merkezi
çıkarılmıştır? farklı noktalarda olabilir.
L
III. Bir cismin özkütlesi arttıkça kütle merkezi ile ağırlık merke-
A) K ve L B) K ve M C) L ve M zi arasındaki uzaklık artar.
D) M ve N E) L ve N yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
6. O merkezli düzgün ve türdeş kare levhalar şekil-

deki gibi dengelenmiştir. 8. Türdeş K - L - M kare levhalarından oluşan ci-sim, bir iple K lev-
S ipinin kesilmesiyle oluşan denge durumun- O
hasının bir kenarının ortasından asıldığında şekildeki gibi den-
da kare levhaların görünümü aşağıdakilerden gede kalıyor.
S
hangisi gibi olur?
O K
L
A) B) C)
Buna göre,
I. K’nin kütlesi L’ninkinden küçüktür.

II. K ve M’nin kütleleri eşittir.
III. L ve M’nin kütleleri eşittir.
D) E) yargılarından hangileri kesinlikle yanlıştır?
16
FASİKÜL
3
BASİT MAKİNELER
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
1
11.1.10.1. Günlük hayatta kullanılan basit makinelerin işlevlerini açıklar.
Kaldıraç, sabit ve hareketli makara, palanga, eğik düzlem, vida, çıkrık, çark ve kasnak ile sınırlı ka-
lınır.
11.1.10.2. Basit makineler ile ilgili hesaplamalar yapar.
A. İkiden fazla basit makinenin bir arada olduğu sistemlerle ilgili matematiksel hesaplamalara giril-
2 mez.
B. Hesaplamaların günlük hayatta kullanılan basit makine örnekleri (anahtar gibi) üzerinden yapılma-
sı sağlanır.
C. Basit makinelerde verim ile ilgili matematiksel hesaplamalar yapılması sağlanır.
11.1.10.3. Hayatı kolaylaştırmak amacıyla basit makinelerden oluşan güvenli bir sistem tasarlar.
A. Atık malzeme ve bilişim teknolojilerinden yararlanmaları için teşvik edilmelidir.
3 B. Basit makine sistemlerinin kullanıldığı alanlarda iş sağlığı ve güvenliğini arttırıcı tedbirlere yönelik
araştırma yapılması sağlanır.
C. Yapılan özgün tasarımlara patent alınabileceği vurgulanarak öğrenciler, proje yarışmalarına katıl-
maları konusunda teşvik edilmelidir.
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Basit Makineler 3. FASİKÜL
BASİT MAKİNELER Şekildeki kaldıraç için tork prensibine göre, eşitliği

yazılır. [x : kuvvet kolu, y : yük kolu ; Kuvvetler birbirine paralel ise
Basit makineler, ya da yoldan kazanç sağlayarak iş çubuğun yatay ya da eğik duruyor olması, sonucu değiştirmez.]
yapma kolaylığı sağlar.
Desteğin ortada olduğu basit makinelere örnek olarak; pense,
Basit makinelerde kuvvetten kazanç bir kesir şeklinde ifade edi- makas, kerpeten, tahterevalli, manivela ve eşit kollu terazi verile-
lebilir. bilir.
Kuvvet kazancı =
Yük Yükün ortada olduğu basit makinelere örnek olarak; el arabası,
Kuvvet gazoz açacağı, ceviz kıracağı, verilebilir. Bu tip makineler kuvvet
kazancı sağlar.
Bir basit makine, kuvvetten ne kadar kazandırıyorsa aynı oranda
yoldan kaybettirir. Yani kuvvetin aldığı yol, yükün aldığı yoldan da- Cımbız ve maşa gibi kuvvetin ortada olduğu basit makine tiple-
ha fazla olur. rinde ise kuvvetten kayıp vardır.
UYARI
Hiçbir sistem, işten ya da enerjiden kazanç sağlamadığı gibi ba-
sit makineler de işten kazanç sağlamaz. Makaralarda Denge
Sabit Makarada Denge

Sürtünmeler ve sistemin ağırlığı, işten kayba sebep olur. Sabit makara kuvvetin yönünü değiştirmeye yarar. Kuvvetten ya
Bu nedenle basit makinenin verimi, %100 ün altına düşer. Basit da yoldan kazanç yoktur.
makinelerin verimi, aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
Kuvvet dengesinden, kuvvetin büyüklüğü cismin ağırlığına eşittir.
Yükün yaptığı iş F = G'dir.
Verim =
Kuvvetin yaptığı iş
BASİT MAKİNELERDE DENGE

F
Basit makinelerde kuvvet ile yük arasındaki ilişki, kuvvet denge-
sinden ya da tork dengesinden bulunur. G G
F
Kuvvet dengesi, aynı doğrultulu kuvvetlerin bileşkesinin sıfır ol-
ması esasına dayanır. Kuvvetin uygulanma biçimi kuvvetin büyüklüğünü değiştirmez.
Tork dengesi;
Hareketli Makarada Denge
Kuvvet⋅Kuvvet Kolu = Yük⋅ Yük Kolu
Uygulanan kuvvetin etkisi ile yükselebilen ya da alçalabilen ma-
esasına dayanır. karalardır.
Ağırlığı önemsenmeyen şekildeki ha-

Kaldıraçlarda Denge
reketli makara düzeneğinde cisim, F ip
F F
Destek noktası, kuvvetin ve F kuvveti ile dengede ise düşey kuv- ip F
yükün uygulama noktalarına x vetlerin dengesinden, 2F = G'dir.

göre farklı kaldıraç çeşitleri y 1
vardır. F= G dir.
2
Kaldıraçlarda yük ile kuvvet Makara ağırlığı ihmal edilmediği du- G
arasındaki ilişki, tork prensi- rumda makara ağırlığı yüke dahil edi-
G G
binden bulunur. lir.
3
Palangalarda Denge Çözüm

Palangalar, hareketli ve sabit makara gruplarından oluşan düze-
neklerdir.
Palangalarda kuvvet ile yük arasındaki ilişki, düşey kuvvetlerin

dengesinden bulunur.
Sabit
grup
F2
F1
Hareketli
grup
G1 G2
Örnek 2
G1 ağırlıklı yükün bulunduğu, makara ağırlığı ve sürtünmeleri Şekillerdeki makara düzeneklerinde sür-
önemsiz palanga düzeneğinde tek parça ip kullanıldığı için ipin tünmeler önemsiz, cisim ve makaraların P P
her yerinde gerilme kuvveti F1 alınır. Hareketli makara grubunu 5 her birinin ağırlığı da P dir.
ip taşımaktadır. Bu durumda; 5F1 = G1 dir. P ÁF ÁF2
Cisim, Şekil - I deki düzenekte F1, Şe- 1
G2 ağırlıklı yükün bulunduğu, makara ağırlığı ve sürtünmeleri kil - II deki düzenekte de F2 kuvvetiyle P P
önemsiz düzenekte de tek parça ip kullanıldığı için ipin her ye- F
dengede kaldığına göre, 1 oranı kaç- P P
rinde gerilme kuvveti F2 dir. Hareketli makarayı taşıyan ip sayısı F2
tır? Þekil - I Þekil - II
3 tür. Bu durumda; 3F2 = G2 dir.
1 3
A) B) 1 C) D) 2 E) 4
2 2
ÖSYM Sorusu
Çözüm
UYARI
Eğer makaraların ağırlıkları ihmal edilmemiş ise sadece hareket-
li makaraların ağırlığı yüke ilave edilir ve düşey kuvvetlerin den-
gesi yazılır.
Örnek 1
Şekildeki düzenekte X cisminin kütlesi 3m, maka-
raların her birinin kütlesi de m dir. L
m ipi
K, L iplerindeki gerilme kuvvetlerinin büyüklük- K
ipi
T
leri sırasıyla TK, TL olduğuna göre, K oranı kaç-
TL m
tır?
X 3m
1 1 2 3 4
A) B) C) D) E)
4 2 3 4 3
ÖSYM Sorusu
4
3. FASİKÜL Basit Makineler
NOT Çözüm
Hareketli makarada kuvvetlerin yatay-

la açı yaptığı durumda da yine düşey ip
kuvvetlerin denge durumu yazılır. F
F
2F⋅sinα = P + G dir.
a a
yatay
Hareketli makara düzeneğinde maka-

ra (ve makaraya bağlı cisim), ipin çe-
G
kilme miktarının yarısı kadar yer de-
ğiştirir. Makara ağırlığının önemi yoktur.
ip
2h
ip
h ÇIKRIKTA DENGE
Kuvvet ile ağırlık arasındaki ilişki, tork eşitliğinden bulunur.
Bu durumda F ·R = G·r olur.
EĞİK DÜZLEMDE DENGE

r R
Şekildeki eğik düzlemde denge durumu, eğik düzleme paralel kuv-
vetlerin dengesinden yazılabilir.
F h
G F
G
LL h Çıkrığın döndürülmesi sonucu cisimlerin alçalma ya da yüksel-

G×sin q
me miktarı çıkrığın tur sayısı ile cismin asılı olduğu kasnağın çev-
q resinin çarpımına eşittir.
yatay
Cismin yer değiştirmesi;
Bu durumda G·sin q = F olur.
h = n ⋅2p⋅r
h
Ağırlığın eğik düzleme paralel bileşeni G ⋅ sinq dır. [sin q = ]
L
VİDADA DENGE
Vida sabit hızla dönerken, direngen kuvvet (R) ile vidaya uygulanan
Örnek 3 kuvvet (F) arasındaki ilişki, iş bağıntısından bulunur.
b
Şekildeki düzenekte 20 kg kütleli P cismi X cismi ile dengelenmiştir.
ÁF
20 kg a
2h h
P X
yatay R
Buna göre, X cisminin kütlesi kaç kg'dır? Bu durumda denge şartı, F ·2p·b = R·a bağıntı ile ifade edilir.
(Makara ağırlığı ve sürtünmeler önemsenmeyecektir. g = 10 N/kg) [a: Vida adımı, b: Kuvvet kolunun uzunluğu]
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7 Vida, bir yönde n tur dönerek h kadar ilerlemiş ise h = n · a dır.
5
Örnek 4 KASNAKLARDA DENGE

Adımı a olan bir ağaç vidası, b uzunluğundaki b
Kasnaklarda kayış düz bağlanmışsa kasnaklar aynı yönde, çap-
kolun ucuna, şekildeki gibi sayfa düzlemine raz bağlanmışsa kasnaklar zıt yönlerde döner.
dik olarak uygulanan F kuvvetiyle ancak dön- ÁF nK nK
dürülüyor. nL nL
K K
b = 10 olduğuna göre, vidanın tahta blok- a
rL
a rK L rK rL L
ta ilerlemesine karşı koyan kuvvetlerin bi-
leşkesinin R büyüklüğü kaç F’dir?
R
(π = 3 alınız.) Birbirlerini döndüren iki kasnak arasında ilişki, nK · rK = nL · rL bağın-
tısı ile ifade edilir.
A) 20 B) 30 C) 40 D) 50 E) 60 [n: Tur sayısı, r: Yarıçap]
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 5
Şekil - I’deki kasnak düzeneğinde K kasnağı ok yönünde n1 kez dön-
dürüldüğünde L kasnağı n2 kez dönüyor.
ok ok
K L K L
DİŞLİLERDE DENGE Þekil - I Þekil - II
Farklı eksenlere sabitlenerek birbirlerini döndüren dişlilerin dön- Buna göre, merkezlerinden perçinli M ve N kasnakları çıkarılarak
me yönleri zıttır. Tur sayıları, yarıçapları ve diş sayıları ile ters oran- Şekil - II’deki düzenek kurulup K kasnağı yine aynı yönde n1 kez
tılıdır. döndürüldüğünde L’nin ilk duruma göre dönme yönü ve dönme
sayısı için ne söylenebilir?
L
K
Çözüm
rK rL
Dişleri birbirine temas eden dişlilerin (ya da kasnakların) tur sayı-

ları, yarıçaplarıyla ters orantılıdır.
Birbirlerini döndüren iki dişli arasında ilişki, nK · rK = nL · rL bağıntı-

sı ile ifade edilir.
[n: Tur sayısı, r: Yarıçap]

Eş merkezli dişliler aynı yönde döner ve tur sayıları eşittir.
6
3. FASİKÜL Basit Makineler
Örnek 6 Çözüm
Şekildeki düzenekte M dişlisi L ye merkezleri çakışacak biçimde per-
çinlenmiştir.
K L
1
P 2
M N
d d
2d 2d
Bu düzenekteki K dişlisi, P oku yönünde 2 kez döndürüldüğün-

de, N dişlisi hangi yönde kaç kez döner?
Dönme yönü Dönme sayısı
A) 1 4
B) 2 4
C) 1 8
D) 2 8
E) 2 16
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 8
Yarıçapları sırasıyla r, 2r olan K ve L dişli- L
leri şekildeki konumda duruyor. K
K dişlisi ok yönünde 3 devir yaptığında,

4
dişlilerin görünümü aşağıdakilerden
hangisi olur?
A) B) C)
Örnek 7
Şekilde düşey kesiti verilen D) E)
düzenekte, 6r yarıçaplı X diş- 6r Y
lisine r yarıçaplı P silindiri, 3r X 3r
r 2r
yarıçaplı Y dişlisine de 2r ya- P T
rıçaplı T silindiri aynı merkez- ÖSYM Sorusu
li olarak çakılmıştır. Silindirin
çevresine sarılmış gergin ip- Çözüm
lere bağlı M1 ve M2 cisimleri M1 M2
yatay
aynı yatay düzlemde durmak-
tadır.
X dişlisi şekildeki ok yönünde döndürülerek M 1 cismi h kadar

yükseltildiğinde, M2 cismi kaç h kadar yükselir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
ÖSYM Sorusu
7
Örnek 9 YUVARLANAN CİSİMLER

Şekillerdeki yatay düzlem üzerinde dönerek ilerleyebilen ve merkez- Yatay çubuk itilerek silindirin yerde yuvarlanması sağlandığında,
leri çakışık, 2r ve r yarıçaplı K, L kasnakları verilmiştir. K kasnaklarına silindirin yer değiştirmesi, çubuğun itilme miktarının yarısı kadar
ok yönünde 1'er devir yaptırılırsa; X, Y ve Z cisimlerinin yer değiştir- olur.
me miktarları hX, hY ve hZ oluyor. x
x kadar itiliyor
K K
L L
r r r r
2r 2r
0,5x
X
Silindirin tur sayısı;
Y “silindirin aldığı yol = tur sayısı × silindirin çevresi”
bağıntısından bulunur.
K 0,5x = n ⋅ 2pr
L
r
2r
Buna göre, bu yer değiştirme miktarları arasındaki ilişki nedir?

Örnek 10
(K kasnağı kaymadan yuvarlanıyor.)
6pr
A) hY > hX = hZ B) hY = hZ > hX
r
C) hX > hY = hZ D) hY > hZ > hX
K
E) hX = hY = hZ
Bir ucu r yarıçaplı kasnak üzerine konulmuş 6 pr uzunluğundaki
Çözüm çubuğa, yere göre kendi boyu kadar yol aldırıldığında kasnağın
görünümü aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
A) B) C) D) E)
Çözüm
8
KAVRAMA TESTİ Basit Makineler
1
1. I. Kaldıraçlar 4. Şekildeki düzenekte K ve M makara-
tavan
larının yarıçapları r, L ninki de 2r dir. F L
II. Sabit makaralar
kuvveti ile ipin ucu h kadar yukarı çe- F
III. Hareketli makaralar
kiliyor.
ip
Yukarıda verilen basit makinelerden hangileri tek başına kul-
Buna göre, K M
lanıldığında kuvvetten kazanç elde edilebilir?
I. K ile L makaralarının dönüş yönü ip
P
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III aynıdır. yer
h
D) I ya da III E) II ya da III II. P yükü kadar yükselir.
2
III. K ile L makaralarının tur sayıları aynıdır.
2. I. Ceviz kıracağı D) I ve III E) II ve III

II. Terzi makası
III. El arabası
Yukarıda verilen basit makinelerden hangileri yükün, des-

tek noktası ile uygulanan kuvvet arasında olduğu kaldıraç
tipine örnektir?
D) I ve III E) II ve III
5. Ağırlığı ve sürtünmesi önemsiz ma-

tavan
3. Şekildeki ağırlığı önemsiz kaldıraç düzeneğinde P yükü, F kuv- karalarla kurulu düzenekte P1 ve P2
veti uygulanarak sabit hızla yukarı kaldırılıyor. ağırlıklı yükler şekildeki gibi denge-
dedir.
ÁF P1
2m P Buna göre, oranı kaçtır?
P2
3m
P1 P2
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 3
P yükü 150 N olduğuna göre, F kuvveti kaç N'dir? 3 3 2
A) 50 B) 75 C) 100 D) 150 E) 300

9
Basit Makineler 3. FASİKÜL | TEST 1
6. Yarıçapları 2r, r, 3r olan K, L, M kasnakları şekildeki gibi kayış- 8. Ağırlığı 120 N olan P cismi, şekildeki çıkrık kullanılarak yerden
larla bağlanmıştır. 3 m yukarı çıkarılmak isteniyor.
L
cm
cm
r
10
30
K
M
2r
3r
F
2 1 P 120 N
Buna göre, çıkrık en az kaç N'lik F kuvveti ile kaç tur döndü-
K kasnağı ok yönünde 3 tur yaptığında M kasnağı hangi yön-
rülmelidir? (p = 3 alınız.)
de kaç tur yapar?
A) 30 N, 10 tur B) 30 N, 5 tur C) 40 N, 5 tur

A) 1 yönünde, 1 tur B) 2 yönünde, 1 tur
D) 40 N, 10 tur E) 50 N, 10 tur
C) 1 yönünde, 2 tur D) 2 yönünde, 2 tur
E) 1 yönünde, 3 tur
9. Ağırlığı önemsiz makara ve sürtünmesiz eğik düzlemden olu-

şan düzenekte X, Y cisimleri şekildeki gibi dengededir.
7. Yarıçapları r, 2r, 3r olan K, L, M dişlileri ile şekildeki düzenek ku-
rulmuştur.
L
K M
2r X
r
Y
3r 37°
GX
Dişliler dönerken K, L, M nin dişlerinin çizgisel hızlarının bü- X’in ağırlığı GX, Y’ninki de GY olduğuna göre, oranı kaç-
GY
yüklükleri vK, vL, vM arasındaki ilişki nedir? 3 4
tır? (sin 37° = ; cos 37° = )
5 5
A) vK = vL = vM B) vK = vL > vM C) vL = vM > vK
5 3 6 5 3
D) vL > vM > vK E) vM > vK = vL A) B) C) D) E)
6 5 5 3 2
10 1-D 2-D 3-C 4-E 5-D 6-C 7-B 8-C 9-A

KAVRAMA TESTİ Basit Makineler
2
1. K ve L vidalarının vida adımları sırasıyla a, 2a’dır. K vidası n, L 3. Yarıçapları 2r, 3r olan X, Y dişlilerinin görünümü şekildeki gibi-
vidası da 2n tur döndürüldüğünde tahta zeminde hK, h L kadar dir.
ilerliyorlar.
Y
hK
Buna göre, oranı kaçtır? X
hL
2r 3r
270°
1 1
A) 4 B) 2 C) 1 D) E)
2 4
X dişlisi ok yönünde 270° döndürüldüğünde dişlilerin görü-

nümü nasıl olur?
A) B)
C) D)
2. Şekildeki düzenekte türdeş bir çubuk, X cismi ile yatay olarak

E)
dengelenmiştir.
K
r r L
çubuk
X
O
P1
Çubuğun ağırlığı P 1, X cismininki de P2 olduğuna göre
P2
oranı kaçtır?
1 1
A) 4 B) 2 C) 1 D) E)
2 4
11
Basit Makineler 3. FASİKÜL | TEST 2
4. Ağırlığı ve sürtünmesi önemsiz makaralar- 6. Vida adımı a olan bir vidanın koluna F kuv- l = 4a
tavan
la kurulu düzenekte P ağırlıklı yükler den- T1 veti uygulandığında vida sabit hızla tahta
gededir. içinde ilerliyor. ÁF
P
T2
İplerdeki gerilme kuvvetleri T1, T2, T3 ol- Direngen kuvvetlerin bileşkesinin bü-
duğuna göre, bunlar arasındaki ilişki ne- yüklüğü R olduğuna göre, R kaç F dir? a
dir? (p = 3 alınız.)
T3
P R
A) 6 B) 12 C) 18 D) 24 E) 36
A) T1 > T2 > T3 B) T1 = T2 > T3 C) T3 > T1 = T2
D) T1 > T2 = T3 E) T1 > T3 > T2
7. Yarıçapları sırasıyla 2r, 3r, r, r olan K, L, M, N dişlileri ile şekilde-

ki düzenek kurulmuştur.
1 K
N
M
2r r r
3r
2 Ýp
5. Her birinin ağırlığı P olan makaralarla kuru-

ok
lu düzenekte P ağırlığındaki yük sabit hızla Ýp P
yukarı kaldırılıyor.
Buna göre, P yükünün ok yönünde 12pr yer değiştirmesi için,
Buna göre, düzeneğin verimi % kaçtır? ÁF K dişlisi hangi yönde kaç devir döndürülmelidir?
(kuvvet)
1 1
A) 1 yönünde, devir B) 2 yönünde, devir
2 2
C) 1 yönünde, 1 devir D) 2 yönünde, 1 devir
P (yük)
E) 1 yönünde, 3 devir
A) 25 B) 50 C) 75 D) 80 E) 100
12 1-E 2-C 3-E 4-E 5-B 6-D 7-D

ÖDEV TESTİ Basit Makineler
3
1. K, L vidalarının uzunlukları sırasıyla l, 2l; vida kollarının uzun- 3. Ağırlığı ve sürtünmesi önemsiz maka-
tavan
lukları b, 2b dir. K, L vidaları eşit büyüklükteki kuvvetlerle N kez ralarla kurulu düzenekte P yükü F kuv-
döndürüldüğünde sabit hızlarla tahta zemine tamamen batıyor. veti ile şekildeki gibi dengededir.
P
Buna göre; K, L vidalarına zeminlerin uyguladığı direngen Buna göre, oranı kaçtır?
F
R
kuvvetlerin oranı K kaçtır? P
RL F
yer
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4 1 1
4 2 A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
2. Ağırlıkları P olan özdeş X ve Y cisimleri şekilde-

ki gibi dengededir.
Buna göre, hareketli K makarasının ağırlı-

ğı kaç P dir?
4. Yarıçapları 2r, r olan K, L kasnakları mer-

K
K kezleri çakışacak şekilde perçinlenerek şe- L
r r
kildeki gibi X, Y, Z cisimleri ile dengelen-
O
X Y miştir.
1 X in kütlesi 2m, Y ninki de m olduğuna

A) B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
2 göre, Z nin kütlesi kaç m dir? Y
X
Z
3 1
A) 4 B) 3 C) 2 D) E)
2 2
13
5. Sürtünmesi önemsiz eğik düzlem ve ağırlıksız makaralarla ku- 7. Sürtünmesi önemsiz eğik düzlemlerin alt uçlarında bulunan öz-
rulu düzenekte X, Y, Z cisimleri şekildeki gibi dengededir. deş X, Y cisimleri F1, F2 kuvvetleri uygulanarak sabit hızla eğik
düzlemlerin üst uçlarına çıkarılıyor.
F2
F1 5l
X Z X 5l Y
Y 4l 3l
37° 53°
yatay yatay
Buna göre,
X, Y, Z cisimlerinin ağırlıkları PX, PY, PZ olduğuna göre bunlar
I. F1 in şiddeti F2 ninkinden küçüktür.
arasındaki ilişki nedir? (sin 37° = 0,6 ; sin 53° = 0,8)
II. F1 ve F2 kuvvetlerinin yaptığı işler eşittir.
A) PX = PY > PZ B) PX = PZ > PY C) PY > PZ > PX III. X in kazandığı potansiyel enerji Y ninkinden küçüktür.
D) PY > PX > PZ E) PZ > PX > PY yargılarından hangileri doğrudur?
6. Makara ağırlığı ve sürtünmelerin önemsiz olduğu şekildeki çık-

rık düzeneğinde iplere bağlı X, Y cisimleri dengededir.
4r r
8. Kol uzunluğu b, adımı a olan vida şe- b

O
kildeki gibi F kuvveti ile N tur döndü-
rüldüğünde ancak h kadar ilerliyor. ÁF
ip Vidanın daha az tur ve daha az kuv-

ip vetle h kadar ilerlemesi için aşağı- a
h
X Y dakilerden hangisi yapılabilir?
GX
X'in ağırlığı G X, Y'ninki de GY olduğuna göre, oranı kaç-
GY Tahta blok
tır?
A) Vida adımı azaltılmalı, kol uzunluğu sabit kalmalı
A)
1
B)
1
C) 1 D) 2 E) 4 B) Vida adımı sabit kalmalı, kol uzunluğu azaltılmalı
4 2
C) Vida adımı ve kol uzunluğu artırılmalı
D) Vida adımı ve kol uzunluğu azaltılmalı
E) Vida adımı azaltılmalı, kol uzunluğu b artırılmalı
14
ÖDEV TESTİ Basit Makineler
4
1. Yarıçapları 3r, r, 2r olan X, Y, Z dişlilerinin görünümleri şekildeki 3. Herbirinin ağırlığı P olan özdeş maka- tavan
gibidir. ralardan oluşan düzenekte P ağırlığı
ve X cismi şekildeki gibi dengededir.
Z
X Y
Buna göre, X cisminin ağırlığı kaç
3r r 2r P’dir?
Buna göre, X dişlisi en az kaç tur yaptığında üç dişlinin gö- P X
rünümü tekrar şekildeki gibi olur? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2. Merkezleri çakışık biçimde perçinli K, L kasnakları ile kurulu dü-

zenekte P yükü serbest bırakıldığında kasnaklar bir devir yapa-
cak şekilde kaymadan dönerek ilerliyor.
K
L
r r
4. Özdeş K, L dişlilerinden L dişlisi şekilde-
ki gibi sabitlenmiştir. K
Buna göre, K dişlisi ok yönünde kaç

P tur döndürüldüğünde L’nin çevresin-
L
de tam bir dolanım yapar?
Buna göre, P yükü kaç pr yer değiştirir?
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 12 3 5
A) 1 B) C) 2 D) E) 3
2 2
15
5. O noktasına dik bir eksen çevresinde ser- 7. Merkezleri çakışacak şekilde perçinlen-
O 3r
bestçe dönebilen r yarıçaplı sabit maka- miş 3r, r yarıçaplı makaralar O noktası çev-
r r
ra şekildeki gibidir. resinde dönebilmektedir.
O
Ýp
Makara üzerindeki noktalara asılı X ve
K ve L noktalarından ok yönünde sıra-
1 pr Y cisimleri dengede olduğuna göre,
2pr
1 K L 2
sıyla 2pr ve pr kadar ip çekildiğinde G
2 ağırlıkları oranı X kaçtır? Y
GY
makaranın görünümü aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
(Hareketli makaranın ağırlığı önemsizdir.) X
A) B) C) D) E)
1 1 2 3
A) B) C) D) E) 2
3 2 5 2
6. Yarıçapları r, 2r olan kasnaklar merkezleri çakışacak biçimde

perçinlenerek şekildeki düzenek oluşturulmuştur. 8. Yarıçapları 2r, r olan K, L dişlilerinin görünümü Şekil - I'deki gi-
bidir.
K K
r r r r L L
yatay
2r r
X Y Buna göre, L dişlisi ok yönünde,
Özdeş X, Y cisimleri serbest bırakıldığında, I. 1 devir

II. 2 devir
I. X cismi aşağı, Y cismi yukarı yönde harekete geçer.
III. 3 devir
II. X'in yer değiştirmesi Y'ninkinden büyük olur.
III. Dişli çarklar birim zamanda eşit sayıda devir yapar. yukarıda verilenlerden hangileri kadar döndürüldüğünde
dişlilerin görünümü Şekil - II'deki gibi olur?
16
FASİKÜL
4
SABİT İVMELİ
DOĞRUSAL HAREKET
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
11.1.4.1. Bir boyutta sabit ivmeli hareketi analiz eder.
1 A. Hareket denklemleri verilir.
B. Öğrencilerin sabit ivmeli hareket ile ilgili konum - zaman, hız - zaman ve ivme - zaman grafiklerini
çizmeleri, yorumlamaları ve grafikler arasında dönüşüm yapmaları sağlanır.
2 11.1.4.2. Bir boyutta sabit ivmeli hareket ile ilgili hesaplamalar yapar.
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Sabit İvmeli Doğrusal Hareket 4. FASİKÜL
DÜZGÜN DEĞİŞEN DOĞRUSAL HAREKET

DÜZGÜN HIZLANAN DOĞRUSAL HAREKET
Bir cismin hızı, zamanla düzgün olarak artıyorsa yani hız eşit zaman aralıklarında eşit miktar artıyorsa bu harekete düzgün hızlanan doğrusal
hareket denir.
t=1 s t=2 s t=3 s t=4 s

0 m/s 3 m/s 6 m/s 9 m/s 12 m/s
1,5 m 4,5 m 7,5 m 10,5 m

Düzgün hızlanan aracın anlık hızları ve birim zamandaki yer değiştirmeleri
Düzgün Hızlanan Doğrusal Hareket Grafikleri İvme Formülü
Hýz Konum Ývme Dv

v a=
Dt
x
a (Dv = vs – vi)
v0
Zaman Zaman Zaman
İvmenin işaretinin “+” olması, “+” yönde hareket eden cismin hız-
0 t 0 t 0 t
landığı, “–” yönde hareket eden cismin yavaşladığı anlamına gelir.
“+” yönde hızlanan hareketliye ait grafikler
Hýz Konum Ývme

DÜZGÜN YAVAŞLAYAN DOĞRUSAL HAREKET
Zaman Zaman Zaman
0 0 0
t t t Bir cismin hızı zamanla düzgün olarak azalıyorsa, yani hız eşit zaman
v0
aralıklarında eşit miktar azalıyorsa bu harekete düzgün yavaşlayan
a
x doğrusal hareket denir.
v
“–” yönde hızlanan hareketliye ait grafikler Düzgün Yavaşlayan Doğrusal Hareket Grafikleri
Hýz Konum Ývme

v0
TEK BOYUTTA SABİT İVMELİ HAREKET x Zaman
0
FORMÜLLERİ t
v
Zaman Zaman a
Hız Formülü
0 t 0 t
v0 : ilk hız,
v = v0 ± a ⋅ t “+” yönde yavaşlayan hareketliye ait grafikler
a : ivme,
Yer Değiştirme Formülü Hýz Konum Ývme

v : t süre sonraki ve-
ya x yer değiştirme- Zaman Zaman

a
1
x = v0 ⋅ t ± a ⋅ t2 si sonundaki hız 0 0
2 t t
v Zaman
0
x : t süredeki yer de- t
Zamansız Hız Formülü ğiştirme x
v0
2
v2 = v 0 ± 2a ⋅x
“–” yönde yavaşlayan hareketliye ait grafikler
3
Konum
NOT
Hareket formüllerinde;
Negatif yön
Genel olarak ivmenin işareti; hareketlinin hızı artıyorsa “+”,

azalıyorsa “–” alınır.
Cisim sabit hızla hareket ediyorsa ivme sıfırdır. Bu durumda 0

l ll lll lV V Vl Zaman
formüllerdeki “a”lı kısımlar sıfır olur.
Cismin ilk hızı sıfır ise formüllerdeki v 0 lı kısım sıfır olur. Aksi Şekildeki grafiğe göre,
belirtilmedikçe ilk hızın yönü “+” seçilmelidir.
l, ll, lll zaman aralıklarında grafik parçaları yukarı yöneldiği için ci-
sim, bu zaman aralıklarında “+” yönde hareket etmiştir.
l zaman aralığında, eğim arttığı için cisim, “+” yönde hızlanmıştır.
ll zaman aralığında, eğim sabit olduğu için cisim “+” yönde sa-
bit hızlıdır.
lll zaman aralığında, eğim azaldığı için cisim “+” yönde yavaşla-
GRAFİKLERİN ÖZELLİKLERİ
mıştır.
Grafiğin Eğimi IV, V, Vl zaman aralıklarında grafik parçaları aşağı yöneldiği için
cisim, bu zaman aralıklarında “–” yönde hareket etmiştir.
Yatay bir doğrunun eğimi sıfırdır. düþey
IV zaman aralığında, eğim arttığı için cisim, “–” yönde hızlanmıştır.
Doğru, dik konuma gelirken eğim
artar, yatay konuma gelirken eğim V zaman aralığında, eğim sabit olduğu için cisim, “–” yönde sa-
a
azalır. bit hızlıdır.
q
Eğimin değeri, grafik parçasının b
yatay Vl zaman aralığında, eğim azaldığı için cisim, “–” yönde yavaşla-
yatayla yaptığı açının tanjantına Karşı dik kenar a mıştır.
tan q = =
eşittir. Komşu dik kenar b
Eğimin İşareti
Grafik parçasının alt noktası dikkate alınarak bakıldığında grafik HIZ - ZAMAN GRAFİKLERİNİN ÖZELLİKLERİ
parçası, sağa yatık ise eğimin işareti “+”, sola yatık ise eğimin
işareti “–” dir. NOT
Hız - zaman grafiklerinde;
Grafiğin Alanı
Alan, yer değiştirmeyi verir. Zaman ekseninin üstünde kalan
Grafik parçalarının alanı, zaman ekseni ile grafik çizgisi arasında
alan “+” yöndeki, altında kalan alan ise “–” yöndeki yer de-
oluşan bölgedir. Zaman ekseninin üstündeki alanların işareti “+”,
ğiştirme miktarını verir.
zaman ekseninin altındaki alanların işareti “–” alınır.
Eğim ivmeyi verir. Eğimin büyüklüğü ve işareti, ivmenin bü-
yüklüğü ve işaretini belirler.
Hýz
KONUM - ZAMAN GRAFİKLERİNİN ÖZELLİKLERİ +v

Dx1
Zaman
0
NOT l ll lll lV V Vl Vll

Dx2
Konum - zaman grafiklerinde eğim hızı verir. Eğimin büyüklü- v
ğü ve işareti, hızın büyüklüğü ve işaretini belirler.
Konum - zaman grafiklerinde yukarı yönelmeler pozitif, aşağı l, ll, lll zaman aralıklarında grafik parçaları zaman ekseninin üze-
yönelmeler negatif yöndeki hareketi belirler. rinde olduğu için (hızın işareti “+”) cisim, bu zaman aralıklarında
“+” yönde hareket etmiştir.
4
4. FASİKÜL Sabit İvmeli Doğrusal Hareket
l, ll, lll zaman aralıklarında grafik parçalarının zaman ekseniyle Çözüm

yaptığı alan, cismin bu zaman aralıklarında “+” yöndeki yer de-
ğiştirmesine (Dx1) eşittir.
lV zaman aralığında hız sıfır olduğu için cisim duruyordur.
V, Vl, Vll zaman aralıklarında grafik parçaları zaman ekseninin al-

tında olduğu için (hızın işareti “–”) cisim, bu zaman aralıklarında
“–” yönde hareket etmiştir.
V, Vl, Vll zaman aralıklarında grafik parçalarının zaman ekseniyle

yaptığı alan, cismin bu zaman aralıklarında “–” yöndeki yer de- Örnek 2
ğiştirmesine (Dx2) eşittir.
Şekildeki gibi düz bir yolda, vK sabit vP
hızıyla giden K arabası a ivmesiyle ya-
vaşlamaya başladığı anda, durmakta K P
İVME - ZAMAN GRAFİKLERİNİN ÖZELLİKLERİ olan P arabası da a ivmesiyle K araba-
vK
sına doğru hızlanıyor.
NOT
Arabalar karşılaştıklarında hızları eşit olduğuna göre, ivmelen-
İvme - zaman grafiklerinde alan hız değişimini (Dv) verir. meye başladıkları andan, karşılaştıkları ana kadar aldıkları yol-
xK
Zaman ekseninin üstünde kalan alan “+”, altında kalan alan ların oranı nedir?
xP
“–” hız değişimini verir. Toplam hız değişimi, alanların cebir-
sel toplamına eşittir. A)
1
B)
1
C) 2 D) 3 E) 4
3 2
Hareketlinin ilk hızı (v0) verilmiş ise son hızı ivme - zaman gra-
ÖSYM Sorusu
fiklerinden faydalanılarak v = v0 + Dv bağıntısı ile bulunur.
Çözüm
Ývme
a1
D v1
Zaman
0
t1 Dv2 t2
a2
Şekildeki grafik için toplam hız değişimi,

Dv = Dv1 – Dv2 dir.
Dv1 = a1⋅t1 ; Dv2 = a2 ⋅(t2 – t1)
Örnek 1
Şekilde ilk hızı v = 9 m/s olan bir hareketlinin ivme - zaman grafi-
Örnek 3
ği verilmiştir.
Düz bir yolda, v = 20 m/s’lik sabit hızla giden bir cisim, şekildeki K
Ývme(m/s2) noktasına geldiği anda, 100 m gerisinde duran başka bir cisim, sabit
3
ivmeyle aynı yönde harekete başlıyor.
2
1 v0 = 0
Zaman (s) v = 20 m/s
0 1 2 3 4
1 K L
100 m 200 m
2
İki cismin, L noktasına aynı anda varabilmesi için, arkadakinin iv-
Bu hareketlinin t = 4 saniye sonraki hızı kaç m/s olur? mesi kaç m/s2 olmalıdır?
A) 16 B) 14 C) 8 D) 7 E) 5 A) 8 B) 6 C) 4 D) 3 E) 2
ÖSYM Sorusu ÖSYM Sorusu
5
Çözüm Örnek 5
Şekildeki düşey kesiti verilen KLMN yolunun yalnız LM bölümü sür-
tünmelidir. Yolun K noktasından ilk hızsız harekete başlayan X cismi
M noktasını geçiyor. X cismin ortalama hızının büyüklüğü KL arasın-
da vKL, LM arasında vLM, MN arasında da vMN dir.
K
q
Yatay
L M N
Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi kesinlikle doğrudur?
A) vKL = vLM B) vKL = vMN C) vKL > vLM
D) vKL > vMN E) vLM > vMN

ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 4
Doğrusal bir yolda aynı yerden t = 0 Hýz
anında harekete başlayan K, L cisim- 4v
K L
lerinin hız - zaman grafikleri şekilde- 3v
ki gibidir.
2v
0 - 5t zaman aralığında, v
Zaman
I. K ile L birbirine zıt yönde hareket 0
t 2t 3t 4t 5t
etmektedir.
II. K’nin ortalama hızı L’ninkine eşittir.
III. K’nin ivmesinin büyüklüğü L’ninkine eşittir.
Örnek 6
ÖSYM Sorusu
Çözüm Durgun halden harekete geçen bir cismin konum - zaman grafiği şe-
kildeki gibidir.
Konum(m)
x2 = 100
x1 = 25 Zaman(s)
0 t 2t
Bu cismin, x1 ve x2 konumları arasındaki ortalama hızı 15 m/s ol-

duğuna göre, x1 konumundaki anlık hızı kaç m/s dir?
A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 E) 25
ÖSYM Sorusu
6
4. FASİKÜL Sabit İvmeli Doğrusal Hareket
Çözüm Örnek 8
Bir cisim t = 0 anında bulunduğu yere 2t süresi sonunda geri dönüyor.
Bu cismin hız - zaman grafiği aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A) Hýz B) Hýz
v v
Zaman Zaman
0 0
t 2t t 2t
v
C) Hýz D) Hýz
v v
Zaman Zaman
0 0
t 2t 2t
v
E) Hýz
v
Zaman
0
2t
v
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 7
t = 0 anında hızı sıfır olan bir cismin iv- a (m/s2)
me - zaman grafiği şekildeki gibidir. 2
1
Bu cismin hız - zaman grafiği aşağıda- t (s)
0
10 15 20
kilerden hangisidir?
2
A) v (m/s) B) v (m/s)
10 10
t(s) t(s)
0 0
10 15 20 25 30 5 10 15 20 30
C) v (m/s) D) v (m/s)
10 10
t(s) t(s)
0 0
10 15 20 30 10 15 20 30
10 10 Örnek 9
E) v (m/s) Hız - zaman grafiği şekildeki gibi olan bir cisim KLM yolunu 3t süre-
10 t(s) de alıyor.
0
10 15 20 30
Hýz
10
2v
ÖSYM Sorusu
Çözüm v
Zaman
0
t 2t 3t
KL = LM olduğuna göre, cisim yolun son yarısı olan LM bölümü-

nü kaç t sürede alır?
A) 0,5 B) 1 C) 1,5 D) 2 E) 2,5

ÖSYM Sorusu
7
Çözüm Örnek 11
İlk hızsız harekete geçen bir cismin iv- Ývme
me - zaman grafiği şekildeki gibidir. a
3t süre sonunda bu cismin yer değiş-
Zaman
tirmesi kaç at2 dir? 0
t 2t 3t
A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 10
Düz bir yolda, v hızıyla giden bir K aracı, durmakta olan L aracının
yanına geldiği anda, L aracı da aynı yönde harekete başlıyor. Bun-
dan sonra, araçlar grafikteki gibi değişen hızlarla hareket ediyorlar.
Hýz
3v
K
L
2v L L
K K
v
Zaman
0
t1 t2 t3 t4
Örnek 12
L aracı harekete başladıktan sonra, hangi anlarda, iki araç tek- X ve Y araçları düz bir yolda v = 15 m/s Hýz(m/s)
rar yan yana gelmiş olur? lik hızlarla yan yana giderken, bir anda 30
grafikteki gibi X aracı hızlanmaya ve Y 25
A) t1 ve t2 de B) t1 ve t3 te C) t2 ve t3 te X
aracı da yavaşlamaya başlıyor. 20
X
D) t1 ve t4 de E) t2 ve t4 te Y aracı durduğu anda, X aracından
15
Y
ÖSYM Sorusu 10
kaç metre uzaktadır? Y
5 Zaman(s)
Çözüm
0 1 2 3 4
A) 22,5 B) 30 C) 37,5 D) 45 E) 67,5

ÖSYM Sorusu
Çözüm
8
KAVRAMA TESTİ Sabit İvmeli Doğrusal Hareket
1
1. Doğrusal bir yolda aynı yerde, Hýz 3. K, L, P cisimlerinin ilk hız, son hız ve bu hız değişimleri için ge-
aynı anda harekete başlayan X 2v X çen süreleri tabloda verilmiştir.
ve Y araçlarının hız - zaman gra- Y
v İlk hız Son hız Süre
fikleri şekildeki gibidir.
Zaman
0 K 10 m/s 20 m/s 5s
Buna göre, t 2t
v L 0 m/s 5 m/s 5s
I. 0 - t zaman aralığında X ile Y
zıt yönlerde hareket etmiştir. P 10 m/s 0 m/s 10 s
II. 0 - t zaman aralığında X’ten bakan gözlemci Y’nin uzaklaş- Cisimlerin ivmelerinin büyüklüğü sırasıyla aK, aL , aP oldu-
tığını görür. ğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
III. t - 2t zaman aralığında X’ten bakan gözlemci Y’nin uzaklaş-
tığını görür. A) aK > aL > aP B) aL = aP > aK C) aK > aL = aP
yargılarından hangileri doğrudur? D) aP > aK > aL E) aL > aK > aP
D) I ve II E) I, II ve III
4. Durgun halden harekete geçerek a ivmesi ile 2t süre hareket

eden bir cismin ortalama hızının büyüklüğü v'dir.
2. Durgun haldeki K, L, M araçlarının 100 km/h hıza ulaşmaları için
geçen minimum süreler sırasıyla 12 s ,13 s ve 15 s'dir. Buna göre, durgun halden harekete geçerek 2a ivmesi ile t sü-
re hareket eden cismin ortalama hızının büyüklüğü kaç v'dir?
Buna göre, bu araçların;
1 1
I. hızlanma ivmelerinin maksimum değeri, A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
II. yavaşlama ivmelerinin maksimum değeri,
III. yakıt tüketimi
nicelik ve özelliklerinden hangileri karşılaştırılabilir?
9
Sabit İvmeli Doğrusal Hareket 4. FASİKÜL | TEST 1
5. Şekil - I'deki doğrusal yolda P noktasından harekete başlayan 7. Durgun halden harekete geçen bir araç, doğrusal yol boyunca
bir araca ait hız - zaman grafiği Şekil - II'deki gibidir. belirli bir süre düzgün hızlandıktan sonra, düzgün yavaşlayarak
duruyor.
Hýz
2v Aracın hızlanma ve yavaşlama süreleri farklı olduğuna gö-
v re, bu sürelerdeki;
Zaman
0 I. yer değiştirme,
t 2t 3t 4t
K P L M N R v II. ivme,
d d d d d 2v III. ortalama hız
niceliklerinden hangilerinin büyüklüğü farklıdır?
Araç t anında K noktasında olduğuna göre,
I. 2t anında araç P noktasındadır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
II. 3t anında araç M noktasındadır. D) I ve III E) I, II ve III

III. 4t anında araç N noktasındadır.
yargılarından hangileri doğru olur?

(Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
8. Doğrusal bir yolda durgun hal- x (m)

den harekete geçen cismin ko-
50 m
num - zaman grafiği şekildeki gi-
6. Doğrusal bir yolda hareket bidir.
Konum
eden bir aracın konum - za- x Buna göre, cismin başlangıç-
t (s)
0
man grafiği şekildeki gibidir. 4 6
L M Zaman tan 6 saniye sonra hızı kaç m/s
40
0
Buna göre, K, L, M, N ara- K N olur?
lıklarından hangilerinde hız x
ile ivmesi zıt yönlüdür? A) 10 B) 20 C) 25 D) 30 E) 50
A) K ve L B) L ve N C) L ve M
D) K ve N E) K ve M
10 1-E 2-A 3-C 4-C 5-C 6-B 7-C 8-D

KAVRAMA TESTİ Sabit İvmeli Doğrusal Hareket
2
1. Düzgün ve doğrusal bir yolda sabit hızla hareket eden Bartu dur- 3. K noktasında duran bir araç, KL arasında düzgün hızlanan, LM
makta olan bir otomobilin yanından geçtikten 15 saniye sonra arasında sabit hızlı, MN arasında düzgün yavaşlayıp N nokta-
otomobilin sürücüsü Nil 4 m/s2 lik sabit ivme ile harekete geçi- sında duruyor.
yor ve Bartu'ya 5 saniye sonra yetişiyor.
Buna göre, Bartu'nun hızı kaç m/s dir? K L M N

x1 x2 x3
A) 1 B) 1,5 C) 2 D) 2,5 E) 3
Aracın hareket süresi; KL, LM ve MN arasında sırasıyla t, t
ve 2t olduğuna göre; x1, x2, x3 arasındaki ilişki nedir?
A) x1 = x2 = x3 B) x1 = x2 > x3 C) x3 > x2 > x1
D) x3 > x1 = x2 E) x2 = x3 > x1
2. Doğrusal bir yolda hareket Hýz

eden bir aracın hız - zaman v
grafiği şekildeki gibidir. Zaman
0 4. Doğrusal bir yolda, v = 28 m/s sabit hızla hareket eden P ara-
2t 3t 4t
Buna göre, aracın ivme - za- bası K noktasından geçerken, 64 m ileride L noktasında duran
man grafiği aşağıdakilerden v R arabası sabit a ivmesiyle harekete geçiyor.
hangisi gibi olabilir?
28 m/s vR = 0
A) B) C) P R
K L M
64 m 160 m
İki araç M noktasında yan yana geldiğine göre, R nin ivme-

si kaç m/s2 dir?
D) E)
A) 2 B) 5 C) 6 D) 8 E) 12
11
Sabit İvmeli Doğrusal Hareket 4. FASİKÜL | TEST 2
5. Şekil - I'deki doğrusal yolun K noktasından t = 0 anında v hı- 7. vX , v Y sabit hızlarıyla hareket eden X, Y araçları şekildeki ko-
zıyla harekete başlayan araç 3t anında M noktasına ulaşıyor ve numdan aynı anda geçtikten sonra Y aracı düzgün yavaşlama-
aracın hız - zaman grafiği Şekil - II'deki gibi oluyor. ya başlıyor.
Hýz
v X vX
K L M
0 Y vY
x x t 3t Zaman
K L
Aracın K - L arasında ortalama hızı v1, L - M arasında orta-
L çizgisine aynı anda ulaşan araçlardan Y aracı burada dur-
v vX
lama hızı v2 olduğuna göre, 1 oranı kaçtır? duğuna göre oranı kaçtır?
v2 vY
3 5 5 1 1
A) 1 B) 2 C) D) E) A) B) C) 1 D) 2 E) 4
2 2 4 4 2
8. Doğrusal bir yolda hareket eden Hýz

aracın hız - zaman grafiği şekilde- v
ki gibidir.
K L
Buna göre,
6. Doğrusal yolda hareket eden Hýz Zaman
bir aracın hız - zaman grafiği v I. K bölgesindeki yer değiştirme- 0 t 2t 3t
şekildeki gibidir. si L’dekinden küçüktür.
Zaman
0
Buna göre, (0 - 4t) zaman t 2t 3t 4t II. K bölgesindeki ivmesi L’dekinden büyüktür.
aralığında; v III. t anında yön değiştirmiştir.
I. Toplam yer değiştirme sıfırdır. yargılarından hangileri yanlıştır?

II. İvmesinin büyüklüğü sabittir.
III. Hareket yönü değişmemiştir.
12 1-D 2-C 3-E 4-B 5-B 6-C 7-B 8-C

ÖDEV TESTİ Sabit İvmeli Doğrusal Hareket
3
1. K noktasından duran bir araç sabit ivmeyle düzgün hızlanarak 3. Doğrusal bir yolda hareket eden ara- Ývme
t süre sonra L noktasından v hızıyla geçiyor. cın ivme - zaman grafiği şekildeki gibi- a
dir.
x +x
K L M N P R S T U V Buna göre, bu araç; Zaman
0 t
Buna göre, araç 3t süre sonra hangi noktadan kaç v hızıyla I. Sabit hızlı hareket
geçer? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
II. Düzgün hızlanan hareket
Aracın hızı Bulunduğu nokta III. Düzgün yavaşlayan hareket

A) v N yukarıda verilen hareketlerden hangilerini yapıyor olabilir?
B) v U
C) 3v T A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) 3v V D) I ve II E) II ve III
E) 2v R
4. Doğrusal bir yolda, t0 = 0 anın- a(m/s2)

da durgun halden harekete ge- 10
çen bir cismin ivme - zaman gra-
2. Doğrusal yolun O noktasında duran bir cisim düzgün hızlana- fiği şekildeki gibidir.
4
rak t süre sonra K noktasına ulaşıyor. Buna göre, cisim harekete geç- t(s)
0
tikten kaç s sonra durur? 2 4
2
O K L M N P R
A) 10 B) 14 C) 18 D) 22 E) 26
Buna göre, cisim başlangıçtan 2t süre sonra hangi noktada
bulunur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) L B) M C) N D) P E) R
13
5. Doğrusal yolda hareket eden 7. Doğrusal bir yolda 12 m/s ve 20 m/s hızlarla hareket eden K,
Konum
bir aracın konum - zaman gra- +x
L araçları şekildeki konumlardan geçerken sırasıyla 4 m/s 2 ve
fiği şekildeki gibidir. 5 m/s2 lik sabit ivmelerle yavaşlamaya başlıyor.
Zaman
Buna göre, aracın hareketi 0 12 m/s 20 m/s
t 2t 3t
ile ilgili; K L
x
I. 0 - t aralığında yavaşlamak- 60 m
tadır. Buna göre,
II. t - 2t aralığında hızlanmaktadır.
I. K aracı L’den daha önce durur.
III. 2t - 3t aralığında yavaşlamaktadır.
II. Her iki araç duruncaya kadar K, L’den daha az yol alır.
yargılarından hangileri doğrudur? III. K ve L durduğunda aralarındaki mesafe 2 m’dir.

D) I ve III E) I, II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
6. Şekil -I'deki doğrusal yolun O noktasında, durgun halden hare-

kete geçen bir cismin ivme - zaman grafiği Şekil -II'deki gibidir.
8. Doğrusal bir yolda hareket eden bir aracın hız - zaman grafiği
x +x
O K L M N P şekildeki gibidir.
Þekil - I
v(m/s)
Cisim t süre sonra K noktasına ulaşıyor. 8
Ývme
a 4
Zaman 0 t(s)
0 2 6 10
t 2t 3t
Þekil - II
6
Noktalar arası uzaklıklar eşit olduğuna göre, cisim 3t anın-
da hangi noktadadır? Buna göre, (0 - 10) s aralığında aracın ortalama hızının (v1),
v
ortalama süratine (v2) oranı 1 kaçtır?
A) K B) L C) M D) N E) P v2
A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 4
4 2
14
ÖDEV TESTİ Sabit İvmeli Doğrusal Hareket
4
1. Doğrusal bir yolda hareket eden bir metrobüs, durağa 75 m 3. Doğrusal yörüngede hareket eden Hýz
uzaklıkta fren yapıp düzgün yavaşlayarak 15 saniye sonra du- bir aracın hız - zaman grafiği şekil- 3v
rakta duruyor. deki gibidir.
2v
Buna göre, metrobüsün ilk hızı kaç m/s'dir? Buna göre, aracın ivme - zaman v
grafiği aşağıdakilerden hangisi Zaman
A) 10 B) 12 C) 15 D) 18 E) 20 olabilir? 0 t 2t 3t
A) B)
Ývme Ývme
3a
2a a
Zaman
a 0
Zaman t 2t 3t
a
0 t 2t 3t
C) D)
Ývme Ývme
2a 2a
a a
Zaman Zaman
0 0
t 2t 3t t 2t 3t
3a 3a
E)
Ývme
2a
Zaman
0
t 2t 3t
a
2. Doğrusal yolda hareket eden bir v(m/s)
aracın hız - zaman grafiği şekil- 3a
20
deki gibidir.
t(s)
Buna göre, aracın (0 - 5)s za- 0
1 3 5
man aralığında ortalama hızı 10
kaç m/s'dir?
A) 11 B) 12 C) 13 D) 14 E) 15
15
4. Doğrusal bir yolda hareket eden ve a(m/s2) 6. Doğrusal bir yolda, durgun halden
Ývme
ilk hızı 3 m/s olan bir aracın ivme - za- 4
harekete geçen bir cismin ivme - za- 2a
man grafiği şekildeki gibidir. 3 man grafiği şekildeki gibidir.
Buna göre, aracın 6. saniyedeki hı- Cismin hızının büyüklüğü t anın- a

t(s)
zı kaç m/s dir? 0
2 4 6 da v1, 2t anında v2 olduğuna göre Zaman
v1 0 t 2t
2 oranı kaçtır?
v2
A) 10 B) 13 C) 16 D) 20 E) 24
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 2
2 3 2
5. Doğrusal bir yolda 30 m/s hızla hareket eden K aracı, önünde

12 m/s sabit hızla gitmekte olan L aracını gördüğü anda düz-
gün yavaşlamaya başlıyor.
30 m/s 12 m/s
K L
7. Doğrusal yolda, t0 = 0 anında yan- v(m/s)
54 m yana olan X, Y araçlarının hız - zaman 20 X
K’nin L’ye çarpmaması için yavaşlama ivmesi en az kaç grafiği şekildeki gibidir. Y
15
m/s2 olmalıdır? Buna göre, t0 = 0 anından kaç sani-
ye sonra X ve Y araçları tekrar yan- t(s)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 yana gelir? 0 4
A) 6 B) 8 C) 10 D) 12 E) 14
16
FASİKÜL
5
BAĞIL HAREKET
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
1 11.1.2.1. Sabit hızlı iki cismin hareketini birbirine göre yorumlar.
2 11.1.2.2. Hareketli bir ortamdaki sabit hızlı cisimlerin hareketini farklı gözlem çerçevelerine göre yorumlar.
3
11.1.2.3. Bağıl hareket ile ilgili hesaplamalar yapar.
Hesaplamalarla ilgili problemlerin günlük hayattan seçilmesine özen gösterilir.

1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Bağıl Hareket 5. FASİKÜL
BAĞIL HAREKET Örnek 1

İki cismin birbirlerine göre hareketine bağıl hareket, bu hareketler- Doğrusal bir yol boyunca aynı yerden doğu- Yere göre hýz
den kaynaklanan hızlarına da denir. ya doğru harekete başlayan K ve L gözlem- K
2v
cilerinin yere göre hız - zaman grafikleri şe-
Bağıl hız, gözlemciye göre hızdır. L
kildeki gibidir. v
Bağıl hız, cismin hızından gözlemcinin hızının çı-
Buna göre, K gözlemcisi L’nin hareketi için Zaman
kartılması ile bulunur. 0
aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşır?
Ávbağıl = Ávcisim – Ávgözlemci

A) Batıya doğru sabit hızla gidiyor.
B) Batıya doğru yavaşlayarak gidiyor.
C) Batıya doğru hızlanarak gidiyor.
BİR BOYUTTA BAĞIL HAREKET
D) Doğuya doğru yavaşlayarak gidiyor.
Bir boyuttaki hareket, bir doğru boyunca olan harekettir.
E) Doğuya doğru sabit hızla gidiyor.
Araçlar zıt yönde hareket ederken birbirlerine göre bağıl hızlarının
ÖSYM Sorusu
büyüklüğü, hızlarının büyüklüklerinin cebirsel toplamına eşittir.
Çözüm
4Áv Áv
K L
K'deki gözlemciye göre, L'nin hızı;

Ávb = ÁvL – ÁvK
vb = –v – 4v = –5v
Vektörel işlemde ise vektörlerin başlangıçları aynı noktaya taşınıp
çıkarılan vektörün ucundan diğer vektörün ucuna çizilen vektör,
bağıl vektörü verir.
5v baðýl hýz
v 4v Örnek 2
cisim gözlemci
X ve Y cisimlerinin yere göre hızları, Şekil - I’deki ÁvX, ÁvY vektörleridir.
Araçlar, aynı doğrultuda ve aynı yönde hareket ederken birbir-
Áv1
lerine göre bağıl hızlarının büyüklüğü, hızlarının büyüklüklerinin
cebirsel farkına eşittir. Áv2
Á vX Áv3
4Áv Áv
ÁvY Áv4
ÁvPX Áv5
K L
K'deki gözlemciye göre, L'nin hızı; Þekil - I Þekil - II


Başka bir P cisminin, X cismine göre hızı Şekil - I’deki ÁvPX vektö-
Ávb = ÁvL – ÁvK rü ise, P’nin Y’ye göre ÁvPY hızı, Şekil - II’deki vektörlerden hangi-
vb = v – 4v = –3v si olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
gözlemci 4v
A) Áv1 B) Áv2 C) Áv3 D) Áv4 E) Áv5
cisim v 3v baðýl hýz
ÖSYM Sorusu
3
Çözüm İKİ BOYUTTA BAĞIL HAREKET

Bir düzlem üzerinde, farklı doğrultulardaki hareketlere, iki boyutta
hareket denir.
formülünden bulunur.
UYARI
Bağıl hızın büyüklüğü, cisimlerin hızlarının büyüklüğüne ve bu hız-
lar arasındaki açıya göre değişir. Oluşturulan üçgende, açı - ke-
nar bağıntılarından bağıl hız değeri hesaplanır.
NOT
“K’nin L’ye göre hızı” denildiğinde L gözlemci, K gözlenen (ci-
sim)dir.
K’nin L’ye göre bağıl hızı Áv ise, L’nin K’ye göre bağıl hızı –Áv dir.
Örnek 3
Şekildeki doğrusal yolda K, L, M otomobilleri yere göre değişmeyen
hızlarla aynı yönde şerit değiştirmeden giderken, L otomobilindeki göz-
ÁvK
lemci K ve M otomobillerini kendinden uzaklaşıyormuş gibi görüyor. ÁvL Ávb
K
cisim baðýl hýz ÁvL
K L M
ÁvK ÁvL ÁvM

gözlemci ÁvK L
K, L, M otomobillerinin yere göre hızlarının büyüklükleri sırasıy- L’nin K’ye göre hızını bulalım. Bu durumda K gözlemci olur. K ve
la vK, vL, vM olduğuna göre, L’nin hız vektörlerinin başlangıçları bir noktaya taşınır. Gözlemcinin
hız vektörünün ucundan cismin hız vektörünün ucuna çizilen vektör,
I. vK = vM
bağıl hız vektörü olur.
II. vK < vL
III. vL < vM
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Örnek 4
D) I ve II E) II ve III Yere göre vX = 10 m/s hızla doğuya Kuzey

giden X arabasının sürücüsü. Y ara-
ÖSYM Sorusu
basını vY = 10 m/s hızla kuzeye doğ- vX = 10 m/s
Çözüm ru gidiyormuş gibi görüyor.
Doðu
X
Y arabasının yere göre hızının bü-
yüklüğü ve yönü nedir?

Y
A) 10 m/s, kuzeybatı B) 10ñ2 m/s, kuzeybatı
C) 10ñ2 m/s, kuzeydoğu D) 10 m/s, doğu
E) 10 m/s, kuzey
ÖSYM Sorusu
4
5. FASİKÜL Bağıl Hareket
Çözüm Örnek 6
Yatay düzlemde X, K, L, M araçları şekilde belirtildiği gibi, eşit büyük-
lükteki sırasıyla ÁvX, ÁvK, ÁvL, ÁvM hızlarıyla hareket ediyor.
kuzey
X
ÁvX
M O K
batý doðu
ÁvM ÁvK
L ÁvL
güney
Buna göre, X aracındaki bir gözlemci K, L, M araçlarını hangi yön-

de gidiyormuş gibi görür?
K’nin X’ten L’nin X’ten M’nin X’ten

görünen yönü görünen yönü görünen yönü
A) Doğu Güney Batı
Örnek 5 B) Güneydoğu Güney Güneybatı

C) Güneybatı Güney Güneydoğu
Şekilde, X ve Y arabalarının yere göre ÁvX, ÁvY hız vektörleri verilmiştir.
D) Kuzeybatı Kuzey Güneydoğu
Kuzey
E) Güneydoğu Kuzey Güneybatı
ÁvX ÖSYM Sorusu

45° Çözüm
Batý Doðu
ÁvY
Güney
X’te bulunan bir gözlemciye göre Y’nin hareket yönü nedir?
A) Güney B) Güneydoğu C) Kuzey
D) Kuzeybatı E) Batı
ÖSYM Sorusu
Çözüm
5
IRMAK PROBLEMLERİ Çözüm
Suya göre hız, cisimlerin kendi hareketinden kaynaklanan hız-

dır. Durgun ya da akıntı hızı olan bir suya bırakılan bir tahta par-
çasının suya göre hızı sıfırdır.
İster akıntı hızı olsun ister durgun su olsun, sudaki herhangi bir
cismin su üzerindeki bir noktaya göre hızına suya göre hız denir.
Sudaki bu cisimlerin yerde sabit duran bir gözlemci tarafından

gözlenen hızlarına da yere göre hız denir. Yere göre hız;
Ávyere göre = Ávsuya göre + Ávakıntı
TEK BOYUTTA HAREKET
Á va
Á vm
Örnek 8
motor Irmak Doğuya doğru 6 m/dakika hızla akan bir
nehirde, K noktasından suya giren bir yü-
vsu = 6 m/dk
Motorun suya göre hızı, akıntı hızı ile aynı yönde ise motorun ye- zücü, akıntı ile aynı yönde v sabit hızıyla
re göre hızı; yüzerek, 100 m lik KL yolunu, 10 dakika- Batý Doðu
da alıyor. K L
vyer = vm + va dır.
100 m
Yüzücü, L noktasından, aynı v hızıyla
Motorun suya göre hızı, akıntıya zıt yönde ise motorun yere göre
ters yönde yüzmeye başlarsa, 20 dakika sonra K noktasına göre
hızı;
hangi yönde ve bu noktadan kaç metre uzakta olur?
vyer = |vm – va| dır.
A) 20 m doğuda B) 40 m batıda C) 60 m doğuda
vm > va ise, motor akıntıya zıt yönde, vm < va ise akıntı motoru sü-
rükler ve motor akıntı yönünde hareket eder. vm = va ise motor ye- D) 100 m batıda E) 140 m doğuda
re göre hareketsizdir. Çünkü yere göre hızı sıfırdır. ÖSYM Sorusu
Yere göre yer değiştirme, Çözüm
x = vyer ⋅ t
bağıntısı ile hesaplanır.
Örnek 7
Bir yüzücü akıntı hızı v a = 1 m/s olan
Irmak
ırmakta, şekildeki M noktasından yüz- va = 1 m/s
meye başlıyor.
vY = 1 m/s
Suya göre vY = 1 m/s hızla, 30 sani-
K L M N T
ye akıntı yönünde, 60 saniyede akın-
30 m 30 m 30 m 30 m
tıya ters yönde yüzen yüzücü, bu sü-
re sonunda hangi noktada bulunur?
A) K B) L C) M D) N E) T
ÖSYM Sorusu
6
5. FASİKÜL Bağıl Hareket
Örnek 9 Örnek 10
Suya göre hızı 2Áv olan bir uçak gemisiyle bir yunus aynı yönde gi- Yere göre akıntı hızı v a olan bir ırmağın kıyısındaki O noktasından
diyor. Geminin pistinde hareket eden bir motosikletli yunusu duru- yüzmeye başlayan yüzücünün suya göre hız vektörü şekildeki vY dir.
yor gibi görüyor.
K L M N P

Yunusun suya göre hızı Áv olduğuna göre, motosikletlinin gemi-
ye göre hızı nedir? Á vY Á va

O
A) Gemiyle aynı yönde v B) Gemiyle aynı yönde 2v
Bu yüzücü karşı kıyıya hangi noktadan çıkar?
C) Gemiyle aynı yönde 3v D) Gemiye zıt yönde v
E) Gemiye zıt yönde 2v
ÖSYM Sorusu A) K B) L C) M D) N E) P
Çözüm ÖSYM Sorusu

Çözüm
İKİ BOYUTTA HAREKET

Áva hızıyla akan ırmakta, akıntıya dik, suya göre Ávm hızı ile harekete ge-
çen motor, akıntının etkisiyle karşı kıyıda M noktasına çıkmış olsun.
L M Örnek 11
Bir uçak batıya doğru 400 km/saat süratle giderken kuzeyden güne-
Á va ye doğru esen 100 km/saat’lik bir rüzgara maruz kalıyor.
d
Á vm
Uçağın rotasının aynı kalması için yönünün belli bir miktar han-
Irmak
gi tarafa doğru çevrilmesi gerekir?
K
Motorun karşı kıyıya çıkma süresi (t), ırmağın genişliğine ve motorun A) Güneybatıya B) Kuzeybatıya C) Güneydoğuya
suya göre hızının akıntıya dik bileşenine bağlıdır. D) Kuzeydoğuya E) Kuzeye
d = vm ⋅ t dir. ÖSYM Sorusu

Çözüm
Kayığın yere göre hızı, akıntının (Áva) hızı ile motorun suya göre (Ávm)
hızının bileşkesine eşittir.
|KL| = vm ⋅ t
|LM| = va ⋅ t
|KM| = vyer ⋅ t olur.
NOT
Karşı kıyıya çıkma süresi akıntı hızına bağlı değildir.
7
Örnek 12 Çözüm
Akıntı hızı va = 3 m/s olan bir ır- K
makta, bir motor ve bir yüzücü K 60°
ve O noktalarından aynı anda hava = 3 m/s
rekete geçiyor. Motorun ve yüzü- vmotor = 8 m/s

vyüzücü = 1 m/s
cünün suya göre hızları şekilde-
O
ki yönlerde ve sırasıyla 8 m/s,
1 m/s büyüklüğündedir.
Motorun, karşı kıyıya vardığı anda O noktasına uzaklığı x ise, yü-

zücüye uzaklığı nedir? (sin30° = cos60° = 0,5)
A) 2x B) 3x C) 5x D) 6x E) 8x
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 14
X, Y yüzücüleri, şekildeki ırmağın O noktasından, suya göre sırasıy-
la ÁvX, ÁvY hızlarıyla aynı anda yüzmeye başlıyorlar. X yüzücüsü bir sü-
re sonra S noktasına varıyor.
Irmaðýn kýyýsý
S K L M
X N P
Y
Á vX Á vY
O Irmaðýn kýyýsý
X yüzücüsü S noktasına vardığı anda, Y hangi noktaya varır?

(Irmağın akıntı hızı her noktada aynıdır, bölmeler eşit aralıklıdır.)
Örnek 13 A) K’ye B) L’ye C) M’ye D) N’ye E) P’ye

ÖSYM Sorusu
Yere göre akıntı hızı ÁvA olan bir ırmağın kıyısındaki K, L, M, N nokta-
larından yüzmeye başlayan X, Y, Z, W yüzücülerinin suya göre hız Çözüm
vektörleri şekildeki gibidir.
kýyý
ÁvA
X
Z W
Y
K L M N kýyý
Bu yüzücülerden hangi ikisi karşı kıyıya aynı noktadan çıkar?
A) X ile Y B) X ile W C) Y ile Z
D) Y ile W E) Z ile W
ÖSYM Sorusu
8
KAVRAMA TESTİ Bağıl Hareket
1
1. Doğu batı doğrultusundaki bir otoyolda hareket eden otomo- 3. Doğrusal yolda sabit hızlarla hareket eden araçlardan Y nin ye-
bilin hızı doğu yönünde 70 km/h, tırın hızı ise batı yönünde re göre hızı doğu yönünde 60 km/h dir.
30 km/h'dir.
X
Otomobilin sürücüsü tıra bakarak kendi aracının hızını han-
Batý Doðu
gi yönde kaç km/h görür?
Y 60 km/h
A) Doğu, 50 km/h B) Batı, 50 km/h C) Doğu, 70 km/h

X’in sürücüsü Y aracını batı yönünde 20 km/h hızla hareket
D) Doğu, 100 km/h E) Batı, 100 km/h ediyormuş gibi gördüğüne göre, X’in yere göre hareket yö-
nü ve hızının büyüklüğü nedir?
A) Doğu, 40 km/h B) Batı, 40 km/h C) Doğu, 80 km/h
D) Batı, 80 km/h E) Doğu, 100 km/h
2. Doğu yönünde 40 km/h hızla hareket eden bir trenin üzerindeki

yolcu, batı yönünde trene göre 5 km/h hızla koşarken aynı doğ- 4. Aynı düzlemde hareket eden X, Y 2
rultuda uçan bir kuşun 25 km/h hızla batıya doğru hareket etti- araçlarından X’in yere göre hızı ÁvX 3 1
ğini görüyor. ile X’in Y’ye göre hızı ÁvXY şekildeki
gibidir.
Buna göre, kuşun yere göre hareket yönü ve hızı nedir? 4 Á vX
Buna göre, Y'nin yere göre hızı 1, 5
A) Doğu, 10 km/h B) Batı, 10 km/h C) Doğu, 15 km/h 2, 3, 4, 5 ile verilenlerden hangisi- ÁvXY
dir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

D) Batı, 15 km/h E) Doğu, 20 km/h
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
9
Bağıl Hareket 5. FASİKÜL | TEST 1
5. Suya göre hızları şekildeki gibi olan K, L, M yüzücüleri akıntı hı- 7. X, Y, Z araçları yere göre v, 2v, 3v hızlarıyla doğu yönünde ha-
zının ÁvA olduğu bir nehirde şekildeki noktalardan yüzmeye baş- reket etmektedir.
lıyorlar.
kýyý v 2v 3v
ÁvA Batý Doðu
X Y Z
K L
M
Buna göre, Y aracının sürücüsü X ve Z araçlarının hareket
kýyý
yönü ve hızının büyüklüğünü nasıl görür?
Buna göre;
X Z
I. K ile L'nin karşı kıyıya geçme süreleri eşittir.
A) doğu, v doğu, v
II. L ile M karşı kıyıya aynı noktadan ulaşırlar.
B) batı, v doğu, v
III. K'nin yere göre hızı, M'nin yere göre hızının iki katına eşittir.
C) batı, v batı, v
yargılarından hangileri doğrudur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) D) doğu, 2v batı, 2v
E) batı, 2v doğu, 2v
8. Yatay düzlemde hareket eden X ara-

X
cı ve K, L, M araçlarının yere göre
6. Akıntı hızının sabit ve 1 m/s olduğu nehirde, K noktasından su-
hız vektörleri şekildeki gibidir. batý doðu
ya göre 4 m/s'lik hızla harekete geçen motor L noktasına gidip
Buna göre; K, L, M araçlarından L M
tekrar geri dönüyor.
bakan gözlemcilerden hangileri K
ÁvA = 1 m/s X aracını doğu yönünde hareket
ÁvS = 4 m/s
ediyor görür? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
K 60 m L
A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M

Buna göre, motorun hareketi kaç s sürmüştür?
D) L ve M E) K, L ve M
(KL noktaları arası uzaklık 60 m dir.)
A) 12 B) 20 C) 24 D) 32 E) 40
10 1-D 2-A 3-C 4-A 5-E 6-D 7-B 8-D

KAVRAMA TESTİ Bağıl Hareket
2
1. Akıntı hızının 6 m/dk olduğu bir ırmakta, bir yüzücü suya göre 3. Akıntı hızının sabit ÁvA olduğu bir nehirde O noktasından hare-
4 m/dk hızla 10 dk doğu yönünde yüzdüğünde K’den L’ye ula- kete geçen K, L, M, N yüzücülerinin suya göre hız vektörleri şe-
şıyor. kildeki gibidir.
kýyý O'
ÁvA 6 m/dk
ÁvS = 4 m/dk kýyý
K L
ÁvA
kýyý
L M
batý doðu
K N
kýyý
Buna göre yüzücü L noktasından batı yönüne 5 dk daha yüz- O
düğünde K’ye uzaklığı kaç m olur?
Buna göre, hangi yüzücülerin karşı kıyıya ulaştıklarında O'
noktasına uzaklıkları eşit olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) 60 B) 80 C) 90 D) 100 E) 110
A) K ile L B) L ile M C) K ile N
D) K ile M E) M ile N
2. Akıntı hızı sabit ÁvA olan bir nehirde K noktasından bir mantar ser- 4. Doğu - batı doğrultusunda hareket Hýz
best bırakıldığı anda R noktasındaki bir yüzücü suya göre Áv hı- eden K, L araçlarının hız - zaman 2v
zıyla şekildeki gibi yüzmeye başlıyor. grafiği şekildeki gibidir. K
kýyý
K aracı doğu yönünde hareket Zaman
0
K L M N P R ettiğine göre, bu araçta bulunan t
mantar v
bir gözlemci, L'nin hareketini na-
Áv L
sıl görür?
kýyý
vA
Yüzücü ile mantar N noktasında karşılaştığına göre, ora- A) doğu yönünde, v B) batı yönünde ,v
v
nı kaçtır? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) C) doğu yönünde, 2v D) batı yönünde, 3v
3 4 5 5 E) doğu yönünde, 3v
A) B) C) 1 D) E)
5 5 4 3
11
Bağıl Hareket 5. FASİKÜL | TEST 2
5. Akıntı hızının kıyıya para- L M

7. K, L, M araçları aynı düzlemde, kuzey
lel ve sabit olduğu bir ır- kýyý yere göre şekildeki hızlarla hare-
x 16 m/s
makta K noktasından su- ket etmektedir.
L
ya göre Ávs hızıyla yüzme- d
8 m/s 12 m/s
ÁvS K’nin L’ye göre hızının büyüklü-
ye başlayan yüzücü M K M doðu
kýyý ğü v1, L’nin M’ye göre v2, K’nin
noktasından karşı kıyıya
K M’ye göre v3 olduğuna göre v1,
çıkıyor.
v2, v3 arasındaki ilişki nedir?
x > d olduğuna göre,
A) v1 > v2 > v3 B) v2 = v3 > v1 C) v1 > v2 = v3
I. Akıntının hızı, yüzücünün suya göre hızından büyüktür.
II. Akıntının hızı, yüzücünün yere göre hızından büyüktür. D) v3 > v2 > v1 E) v2 > v1 > v3
III. Akıntının hızı daha büyük olsaydı yüzücü aynı sürede karşı
kıyıya ulaşırdı.
8. Doğu - batı doğrultusunda
6. Doğu - batı doğrultusunda rüzgarın estiği bir ortamda, havaya hareket eden araçlardan K 30 km/h
göre 380 km/h hızla uçan bir uçak K şehrinden L şehrine 1,6 sa- K’nin yere göre hızı doğu yö-
atte ulaşıyor. nünde 30 km/h tir.

L
380 km/h
L aracının sürücüsü, K’ye
bakarak kendisini batı yö- batý doðu
nünde 70 km/h hızla hareket ediyormuş gördüğüne göre,

batý doðu
L’nin yere göre hızı nedir?
K L
704 km
Buna göre, uçak L şehrinden K'ye kaç saatte ulaşır? A) Doğu yönünde, 100 km/h B) Batı yönünde, 100 km/h
C) Doğu yönünde, 40 km/h D) Batı yönünde, 40 km/h

A) 1,6 B) 1,8 C) 2,0 D) 2,2 E) 2,4
E) Batı yönünde, 10 km/h
12 1-E 2-A 3-D 4-D 5-D 6-D 7-B 8-D

ÖDEV TESTİ Bağıl Hareket
3
1. X gemisi doğu yönünde 20 km/h, Y gemisi de batı yönünle 3. Akıntı hızının kıyıya paralel L
15 km/h sabit hızla hareket etmektedir. ve ÁvA = 3v olduğu nehirde, kýyý
bir yüzücü K noktasından
X gemisinde duran bir gözlemci, Y gemisinde hareket et- ÁvA = 3v
suya göre Ávs = 5v hızı ile ha- ÁvS = 5v
mekte olan bir kişiyi duruyormuş gibi gördüğüne göre, bu
rekete geçtiğinde t süre son-
kişinin Y gemisine göre hızı nedir? kýyý
ra L noktasından karşı kıyı-
K
ya çıkıyor.
A) Doğu yönünde, 5 km/h
Yüzücü K noktasından aynı hızla akıntıya dik olarak yüzdü-
B) Batı yönünde, 15 km/h
ğünde kaç t sürede karşı kıyıya çıkar?
C) Doğu yönünde, 15 km/h
D) Batı yönünde, 35 km/h 3 4 5 5
A) B) C) 1 D) E)
5 5 4 3
E) Doğu yönünde, 35 km/h
2. Aynı düzlemle eşit büyüklükteki hızlarla hareket eden K, L, M

araçlarının yere göre hız vektörleri şekildeki gibidir. 4. Doğu yönünde yere göre 5v hızıyla hareket eden bir kamyon
üzerindeki çocuk kamyona göre, doğu yönünde v hızıyla hare-
K L ket etmektedir.
v v
v
30° v 30°
5v
M
K’nin L’ye göre hızı Áv1, L'nin M’ye göre hızı Áv2, K’nin M’ye
batý doðu
göre hızı Áv3 olduğuna göre, bunların büyüklükleri arasında- 4v
ki ilişki nedir?
Doğu yönünde yere göre 4v hızıyla hareket eden aracın sü-
A) v1 = v2 = v3 B) v1 > v2 = v3 C) v2 > v3 > v1 rücüsü çocuğu hangi yönde ve hangi hızla hareket ediyor
görür?
D) v2 = v3 > v1 E) v1 > v2 > v3
A) Doğu, 2v B) Batı, 2v C) Doğu, v
D) Batı, v E) Duruyor
13
5. X, Y arabaları doğrusal bir yol- Hýz 7. Bir hava aracı kuzey-güney doğrultusunda rüzgarın estiği or-
da aynı yerden t = 0 anında ye- vX X tamda, havaya göre ÁvH = 160 km/h hızla şekildeki gibi uçarak
Y
re göre ÁvX, ÁvY hızlarıyla harekete vY K şehrinden L şehrine 6 saatte ulaşıyor.
başlıyor. Zaman kuzey
0 t 2t 3t
Arabaların hız zaman grafikle- 768 km
ri şekildeki gibi olduğuna göre,
K L
I. t anında X teki gözlemci Y'yi duruyormuş gibi görür. batý doðu
II. t - 2t zaman aralığında X'teki gözlemci Y'yi kendine yaklaşı- ÁvH = 160 km/h
yor görür. güney
III. 2t - 3t zaman aralığında Y'nin sürücüsü X'i aynı yönde gidi- Buna göre, rüzgarın yönü ve hızının büyüklüğü nedir?
yormuş gibi görür.
yargılarından hangileri doğrudur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) A) Kuzeye doğru, 96 km/h B) Güneye doğru, 96 km/h
C) Kuzeye doğru, 128 km/h D) Güneye doğru, 128 km/h

E) Kuzeye doğru, 80 km/h
6. Doğrusal yolda doğu yönünde ha- Hýz 8. Akıntı hızının kıyıya paralel ve sabit olduğu bir nehirde O nok-
reket eden K, L araçlarının hız - za- K K tasından yüzmeye başlayan X ve Y motorlarının suya göre hız
man grafiği şekildeki gibidir.
vektörleri şekildeki gibidir.
L L
Buna göre, L'nin sürücüsüne gö-
Zaman K L M N P
re K'nin hareket yönü ve hızı için; 0
t 2t
I. 0 - t aralığında doğuya doğru hızlanıyor.
Y
II. t - 2t aralığında batıya doğru yavaşlıyor.
X
III. 2t anında duruyor.
O
(t = 0 anında araçlar yanyanadır.) X yüzücüsü bir süre sonra K noktasına ulaştığına göre Y yü-
zücüsü hangi noktaya ulaşır? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
14
ÖDEV TESTİ Bağıl Hareket
4
1. Kuzeydoğu yönünde ñ2v hızı ile hareket eden K aracını, L ara- 3. Doğu yönünde yere göre 2v hızı ile hareket eden bir yolcu tre-
cının sürücüsü kuzey yönünde v hızıyla hareket ediyormuş gibi nindeki yolcu, trene göre batı yönünde v hızı ile hareket ediyor.
görüyor. Doğu - batı doğrultusundan hareket eden bir otomobilin sü-
Batı yönünde v hızı ile hareket eden M aracının sürücüsü rücüsü trendeki yolcuyu doğu yönünde 3v hızı ile gidiyor-
L aracını hangi yönde ve hangi hızla hareket ediyor görür? muş gibi gördüğüne göre otomobilin yere göre hızı nedir?
A) Doğu, v B) Batı, v C) Doğu, 2v A) Doğu yönünde, v B) Batı yönünde, v
D) Batı, 2v E) Kuzeybatı ñ2v C) Doğu yönünde, 2v D) Batı yönünde, 2v
E) Doğu yönünde, 3v
2. Akıntı hızının sabit ÁvA = 6 m/s olduğu bir nehirde, K noktasın-

dan suya göre Ávs = 15 m/s hızla harekete geçen motor bir sü-
re sonra karşı kıyıya ulaşıyor.
4. Aynı doğrultuda hareket eden K, L araç- x(m)
L
larının konum - zaman grafiği şekilde- 25
kýyý K
ki gibidir.
ÁvA = 6 m/s 10
36 m ÁvS = 15 m/s K aracı güney yönünde hareket etti- t(s)
0
5
37°
ğine göre, L aracının K’ye göre ha-

kýyý L
K reket yönü ve hızının büyüklüğü ne- 20
dir?
Buna göre, motorun karşı kıyıya çıktığı noktanın L'ye uzak-
lığı kaç m'dir? (sin37° = 0,6 ; cos37° = 0,8)
A) Kuzeye, 1 m/s B) Güneye, 1 m/s C) Güneye, 7 m/s
A) 3 B) 6 C) 9 D) 12 E) 15 D) Kuzeye, 7 m/s E) Güneye, 10 m/s

15
5. Akıntı hızının sabit, kıyıya para- L 7. Akıntı hızının sabit ve kıyıya paralel olduğu bir ırmakta K nokta-
lel olduğu bir nehirde, K nokta- kýyý sından suya göre Ávs hızı ile harekete geçen yüzücü 15 s sonra
sından suya göre 5 m/s hızla şe- M noktasına ulaşıyor.
kildeki gibi yüzmeye başlayan 5 m/s 15 m
53° 30 m
yüzücü L noktasından karşı kı- L M
kýyý kýyý
yıya çıkıyor. K
Yüzücü aynı büyüklükteki hızla akıntıya dik olacak şekilde ÁvS 45 m

harekete geçseydi karşı kıyıya L noktasından kaç m uzak-
37° kýyý
tan çıkardı? (sin53° = 0,8 ; cos53° = 0,6)
K
A) 6 B) 9 C) 12 D) 15 E) 18 Buna göre, akıntı hızı kaç m/s'dir?

(sin37° = 0,6 ; cos37° = 0,8)
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
6. Akıntı hızının ÁvA olduğu bir nehirde, K noktasından suya göre Ávs
hızı ile harekete geçen yüzücü M noktasından karşı kıyıya çıkı-
yor. 8. K ve L araçlarının yere göre hızları ve hareket yönleri şekildeki
L M gibidir.
a kýyý
kuzey
Á vS ÁvA 4v
a q doðu
kýyý 5v
53° L
K
a < q olduğuna göre, yüzücünün yere göre hızı ÁvY, Á vs, Á vA K

arasındaki ilişki nedir?
Buna göre, K aracındaki bir gözlemciye göre L'nin hareket
A) vA > vY > vs B) vA > vs > vY C) vY > vs > vA yönü ve hızı nedir? (sin53° = 0,8; cos53° = 0,6)
D) vY > vA > vs E) vs > vA > vY A) Kuzey, 3v B) Güney, 3v C) Kuzey, 4v
D) Güney, 4v E) Doğu, 9v
16
FASİKÜL
6
NEWTON’UN HAREKET
YASALARI
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
11.1.3.1. Net kuvvetin yönünü belirleyerek büyüklüğünü hesaplar.
1
A. Yatay, düşey ve eğik düzlemde sürtünme kuvvetinin yönü belirlenerek büyüklüğünün hesaplanma-
sı sağlanır.
B. Sürtünmeli ve sürtünmesiz yüzeylerde serbest cisim diyagramları üzerinde cisme etki eden kuvvet-
lerin gösterilmesi sağlanır.
11.1.3.2. Net kuvvet etkisindeki cismin hareketi ile ilgili hesaplamalar yapar.
2 A. Hesaplamaların günlük hayat örnekleri üzerinden yapılmasına özen gösterilir.
B. Sürtünmeli ve sürtünmesiz yüzeyler dikkate alınmalıdır.

1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Newton’un Hareket Yasaları 6. FASİKÜL
düþey
NOT
F
Bu bölüm 9. sınıfta, tek kütleli cisimler kapsamında temel hatla-
yatay N
rı ile verilmiştir. Burada ise konu daha karışık (birden fazla kütleli) F
sistemler üzerinde tekrar ele alınmaktadır. yatay
q
q G
yatay
Sürtünmesi önemsiz eğik düzlemde, F kuvvetiyle itilen cismin, serbest

DİNAMİK cisim diyagramı şekildeki gibi gösterilebilir.
Dinamik, Newton’un öne sürdüğü;
Eylemsizlik Yasası
Temel Yasa ve NET KUVVETİN ETKİSİNDEKİ CİSİMLERİN
Etki - Tepki Yasası'nı açıklar.
HAREKETİ (TEMEL YASA)
Net kuvvetin etkisinde cisimler ivmeli hareket eder. Dinamiğin temel
EYLEMSİZLİK YASASI bağıntısı gereği, ivme ile kuvvet arasındaki ilişki aşağıdaki gibidir.
Dengelenmiş kuvvetlerin etkisindeki cisimler üzerindeki net kuvvet sı-

ÁFnet = m ∙ Áa
fır olduğu için cisim hareketsiz ise durmaya, belirli bir hızı varsa o hız-
la düzgün doğrusal hareketine devam etmek ister.
ÁFnet ve Áa vektörleri aynı yönlüdür. Bu nedenle ivmenin yönünü be-
lirleyen etken, net kuvvetin yönüdür; hareketin yönü değildir.
SERBEST CİSİM DİYAGRAMI
Hareket yönü
Cisme etki eden kuvvetlerin bir koordinat ekseninde gösterilmesine
serbest cisim diyagramı denir. F=5N
Karmaşık problem tiplerinin çözümünde kolaylık sağlar. 2 kg Yatay
Sürtünmesiz düzlemde hareket eden şekildeki cisim için,

Bazı Cisimlerin Serbest Cisim Diyagramları Fnet = m · a dan; 5 = 2a ⇒ a = 2,5 m/s2 dir.
düþey
Hız ve ivme, zıt yönlü vektörler olduğu için cisim yavaşlar.
Hareket yönü
N
F
F
yatay yatay Sürtünmesi Önemsiz Eğik Düzlemde Hareket
Aðýrlýk
G Cisme etki eden net kuvvet, ağırlık kuvvetinin eğik düzleme paralel
Tepki
bileşenidir. Bu bileşenin büyüklüğü m ⋅g⋅ sinq dır.
Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde yatay F kuvvetiyle itilen cismin,
serbest cisim diyagramı şekildeki gibi gösterilebilir. Cisme etki eden
net (bileşke) kuvvet F'dir. Cismin ağırlığı “G” ile yüzey tepki kuvveti
mgsin q
(normal kuvveti) “N” ile gösterilmiştir.
q
mg cosq
düþey q
yatay
F G
N
q
yatay Fnet = m⋅g ⋅sinq
yatay q yatay
Fnet = m⋅a
G F
m⋅g⋅sinq = m⋅a
Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde F kuvvetiyle itilen cismin, serbest
a = g⋅sinq
cisim diyagramı şekildeki gibi gösterilebilir.
3
Örnek 1 SÜRTÜNME KUVVETİ

Sürtünmesi önemsiz düzenekte K ve L cisimleri Sürtünme kuvveti, harekete zıt yönde olduğu için serbest cisim
tavan
dengededir. L cisminin altındaki çengele m kütle- diyagramında, hareket doğrultusunda ve harekete zıt yönde gös-
li bir cisim asıldığında düzeneğin ivmesi 5 m/s2 terilir.
oluyor. Sürtünme kuvveti Fs ile gösterilir ve SI’daki birimi newtondur.
K L
Buna göre, m kütlesi kaç kg'dır? düþey
1 kg 1 kg
(g = 10 m/s2) Hareket yönü
N
F
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 Fs F
Sürtünme yatay yatay
Çözüm kuvveti
Aðýrlýk Tepki G
Sürtünmeli yatay düzlemde, yatay F kuvvetinin etkisindeki cisme

etki eden kuvvetler, cisim üzerinde ve serbest cisim diyagramında
şekildeki gibi gösterilebilir.
Hareket doğrultusundaki net kuvvet, daima Fnet = ma şeklinde

yazılır. Şekildeki cisim için F – Fs = ma'dır.
Sürtünme kuvvetinin büyüklüğü, sürtünen yüzeylerin cinsine [sür-

tünme katsayısı (k)] ve zeminin oluşturduğu tepki kuvvetine (N)
bağlıdır ve matematik modeli aşağıdaki gibidir.
Fs = k ⋅ N
Hareket doğrultusundaki net kuvvet, daima Fnet = ma şeklinde

yazılır. Şekildeki cisim için;
Örnek 2
G – Fs = ma dır.
Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemlerdeki özdeş K, L cisimlerine eşit
büyüklükteki F kuvvetleri Şekil - I ve Şekil - II'deki gibi sırasıyla t, 2t
Fs
süreyle uygulanıyor. Düşey duvara F kuvvetiyle bastırılmış
cisim, aşağı yönde hareket ederken F N
F yatay
bu cisme etki eden kuvvetler, cisim
K 37° L üzerinde (serbest cisim diyagramı gi-
F G
bi) şekildeki gibi gösterilebilir.
yer yer
Þekil - I Þekil - II düþey
vK Hareket N
K'nin hızı vK, L'ninki de vL olduğuna göre, oranı kaçtır? Fs F
vL yönü
q yatay
(sin37° = 0,6 ; cos37° = 0,8)
F
q
3 3 5 3 q
A) B) C) D) 1 E)
5 4 8 2 yatay G
Çözüm Sürtünmeli eğik düzlemde, yukarı doğru F kuvvetiyle itilen, fakat

aşağı doğru hareket eden cismin serbest cisim diyagramı
[N = mg· cosq dır.]
Hareket doğrultusundaki (eğik düzleme paralel olan doğrultu) net

kuvvet, Fnet = ma şeklinde yazılır. Şekildeki cisim için;
G sin q – Fs – F = ma dır.
Cisim yukarıya doğru hareket ediyorsa, Fnet = ma bağıntısı;
F – G sin q – Fs = ma
şeklinde yazılır.
4
6. FASİKÜL Newton’un Hareket Yasaları
Sürtünme kuvveti
NOT
fs(maks)
Eğik düzlemde hareket eden cisme etki eden sürtünme kuvveti- fk
nin büyüklüğü, Fs = k ⋅ N den,
Fs = k ⋅ mg⋅cos q dır. 45° Statik Kinetik

bölge bölge
45°
[N = mg⋅ cos q] 0
Uygulanan kuvvet
Uygulanan kuvvete göre, sürtünme kuvveti grafiği
fs(maks): statik sürtünme kuvvetinin maksimum değeri,

fk: kinetik sürtünme kuvveti.
Örnek 3
Bir cisim yatay düzlemde şekildeki
F2 = 8 N
gibi uygulanan 24 N ve 8 N'lik kuv-
vetlerin etkisinde kalıyor. UYARI
Statik sürtünme katsayısı, çok az da olsa kinetik sürtünme kat-
Cisim ok yönünde dengelenmiş kuvvetlerin etkisinde hareket etti-
sayısından büyüktür. Aksi belirtilmedikçe bu iki katsayı birbirine
ğine göre, cisim ile yüzey arasındaki sürtünme kuvveti kaç N'dir?
eşit düşünülecektir.
A) 5 B) 6 C) 12 D) 16 E) 20
Çözüm
Sürtünme
kuvveti (N)
10
Uygulanan
kuvvet 5 Uygulanan
yatay kuvveti (N)
Sürtünme 0
kuvveti 5 10 15
Cisim harekete geçene kadar cisme uygulanan kuvvetin büyüklüğüne
eşit büyüklükte sürtünme kuvveti oluşur. Cisim harekete geçtikten
sonra sürtünme kuvveti sabittir.
Ývme
a
Statik Sürtünme Kuvveti Uygulanan

q
0 kuvvet
Bir cisim harekete geçinceye kadar, cisme etki eden sürtünme fs F
kuvvetine statik sürtünme kuvveti denir. Sürtünmeli yatay düzlemdeki cismin ivme - uygulanan kuvvet grafiği
Cisim harekete geçinceye kadar, cisme etki eden sürtünme kuv- Grafiğe göre kütle, aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
veti uygulanan kuvvete eşittir. Statik sürtünme kuvvetinin maksi-
= 1
mum değeri ise fS = N ⋅ kS bağıntısı ile hesaplanır. (kS : Statik sür- a
tan q =
F – fs m
tünme katsayısı)
Kinetik Sürtünme Kuvveti

Sürtünme Kuvvetinin Avantaj ve Dezavantajları
Cisim hareket ederken etki eden sürtünme kuvvetine kinetik sür- Herhangi bir şeyi tutabilmek, yürüyebilmek gibi temel eylemlerin
tünme kuvveti denir. tamamı sürtünme kuvveti sayesinde yapılmaktadır.
Kinetik sürtünme kuvvetinin değeri fK = N⋅ kK bağıntısı ile hesap- Tebeşirle yazı yazılabilmesi, sürtünme kuvveti sebebiyle tebeşirin
lanır. (kK : Kinetik sürtünme katsayısı) ucunun aşınarak tahtada kalması ile gerçekleşmektedir.
5
Sürtünme kuvveti küçük olduğu için kaygan zeminde yürümek ETKİ - TEPKİ YASASI
zordur. Buzlu yollarda araçların patinaj yapması da bundan kay-
Etki ve tepki kuvvetleri eşit büyüklüktedir ve farklı cisimler üzerin-
naklanmaktadır. Yağlı bardağın rahatça tutulamamasının sebebi
dedir.
de yine sürtünme kuvvetinin azlığıdır.
L
Bazı durumlarda da sürtünme kuvvetinin küçük olması istenir. Bu K
F
durum bilhassa aşınma ve enerji kayıplarının önlenmesi için iste-
nir. Yatay
Fetki Ftepki
Sürtünmeyi aza indirmek için; yağlama, cilalama, zımparalama,

Uygulanan kuvvetin toplam kütleye oranı, etki kuvvetinin L'nin küt-
bilye ya da tekerlek kullanma, cismin şeklini tasarlama gibi uygu-
lesine oranına eşittir.
lamalar yapılır.
F F
= etki
mK + m L mL
İp gerilmesi, bağlı olduğu noktalarda etki ve tepki kuvvetidir.

L
K
Ýp F
Yatay
Örnek 4
Bir ipin uçlarına bağlı K ve L cisimleri,şekildeki ok yönünde a ivmesi
UYARI
ile hareket ediyor. K cismi ile yatay düzlem arasındaki sürtünme kuv-
veti F, ipteki gerilme kuvveti T, L cisminin ağırlığı da P dir. Cisimler hareket ediyor olmak şartı ile “sürtünme katsayısı” ve “ci-
simlerin hareket ettiği düzlemin eğim açısı”, cisimlerin etki - tepki
K kuvvetlerinin büyüklüğünü değiştirmez.
yatay
Örnek 5
L Sürtünmesiz yatay bir düzlemde, şekilde- X Y
ki gibi birbirine dokunacak biçimde kon- F = 18 N
4 kg 5 kg
Buna göre; F, T, P arasındaki ilişki nedir? muş 4 kg kütleli X küpü ile 5 kg kütleli Y
yatay
küpü 18 N luk yatay kuvvetle itiliyor.
A) F < T < P B) T < F < P C) F < T = P
Buna göre, hareket süresince X küpü Y küpünü kaç N’luk kuv-
D) P < T = F E) F = T = P vetle iter?
ÖSYM Sorusu
A) 8 B) 9 C) 10 D) 14 E) 18
Çözüm
ÖSYM Sorusu
Çözüm
6
6. FASİKÜL Newton’un Hareket Yasaları
Örnek 6 Örnek 8
Şekildeki gibi iple birbirine bağlı K, K L Eğik düzlem üzerinde sabit hızla aşağı kayan cisim ile yüzey ara-
ip
L cisimleri sürtünmesiz yatay düz- ÁF sındaki sürtünme katsayısı,
lemde, düzleme paralel, sabit ÁF kuv- yatay düzlem I. Cismin kütlesi
vetinin etkisinde hareket ederken ip
II. Eğik düzlemin eğim açısı
kopuyor.
III. Cismin yüzey alanı
İp koptuktan sonraki süreçte, ÁF kuvveti değişmediğine göre, K ve
L’nin hızlarının büyüklükleri için ne söylenebilir? niceliklerinden hangileri bilinirse bulunabilir?
(Havanın etkisi önemsenmeyecektir.)
K’nin hızının büyüklüğü L’nin hızının büyüklüğü D) I ve III E) I, II ve III
A) Azalır Değişmez Çözüm
B) Azalır Artar
C) Değişmez Değişmez
D) Değişmez Artar
E) Artar Artar
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 9
Sürtünmesi önemsiz eğik düzlemde 2 kg kütleli cisim F kuvvetinin et-
kisinde iken 2 yönünde 2 m/s2 lik ivme ile hareket ediyor.
Örnek 7 2
2 kg F
Durgun halden harekete geçen bir cismin kuvvet - zaman grafiği şe-
kildeki gibidir. 30°
yatay
Kuvvet
Buna göre, F kuvveti iki kat büyük olsa idi cismin ivmesi için ne
söylenebilirdi? (sin30° = 0,5 ; g = 10 m/s2)
Zaman
0 t 2t 3t
A) 1 yönünde, 2 m/s2 B) 1 yönünde, 1 m/s2
Bu cismin 0 - t aralığında aldığı yol x olduğuna göre, 0 - 3t aralı- C) 1 yönünde, 0,5 m/s2 D) 2 yönünde, 1 m/s2
ğında aldığı yol nedir?
E) 2 yönünde, 0,5 m/s2
A) x B) 3x C) 4x D) 5x E) 6x Çözüm
ÖSYM Sorusu
Çözüm
7
NOT Çözüm
Eylemsizlik; maddelerin hareket durumunu değiştirecek etkiye

karşı göstermiş oldukları direncin bir ölçüsüdür.
Eylemsizlik kuvveti diye bir kuvvet gerçekte olmayıp bazı soru

çözümlerinde bir yöntem olarak hayali bir kuvvet olarak kulla-
nılır.
İvmeli hareket eden bir aracın içinde, araca göre hareketsiz

duran cisim, sanki hayali bir kuvvetle dengelenmiş gibi düşü-
nülebilir. Bu kuvvet; düzenek hızlanırken aracın hareketine zıt
yönde, düzenek yavaşlarken aracın hareketi yönündedir. Dü-
zenek sabit hızlı iken eylemsizlik kuvveti sıfırdır.
Áa ivmesiyle hızlanan aracın tavanına asılı cismin görünümü aşa-

ğıda verilen şekildeki gibi olsun. Bu durumda cisme etki eden iki
kuvvet vardır. Bunlar ağırlık ve ip gerilmesidir. İki kuvvetin bileş-
kesi cisme etki eden net kuvveti verir ve cisim bu kuvvet etkisin-
de Áa ivmesi ile hızlanır.
Cismin, araca göre dengede olduğu varsayılırsa sanki cisme ha-

rekete zıt yönde bir eylemsizlik kuvveti etki ediyormuş denilebilir.
Eylemsizlik kuvvetinin büyüklüğü, aracın (sistemin) ivmesi ve cis-

min kütlesi ile doğru orantılıdır.
Örnek 11
1 kg ve 3 kg kütleli cisimler üst üste konulup, sürtünmesi önemsiz ya-
tay zeminde şekildeki gibi, yatay F = 12 N'lik kuvvetle itiliyor.
Áa
Cisim 1 kg
F = 12 N
3 kg
yatay
Yere göre Aracın içine göre Bu kuvvet cisimlerin birlikte hareket edebildiği en büyük kuvvet
olduğuna göre, cisimler arasındaki sürtünme katsayısı kaçtır?
Áa ivmesi ile hızlanan araçtaki cismin, yere ve araca göre
(g= 10 m/s2)
serbest cisim diyagramları
3 2 3 4
A) B) C) D) E) 1
tan q = a 10 5 5 5
g
Çözüm
Örnek 10
Hareket halinde bulunan bir trenin tavanına asılı duran bir sarkaç, dü-
şeyle 30° lik bir açı yapıyor.
Trenin ivmesi kaç m/s2 dir?

(g = 10 m/s2 ; sin 30° = 0,5 ; cos 30° = 0,86)
A) 1,2 B) 2,0 C) 5,0 D) 5,8 E) 8,6

ÖSYM Sorusu
8
KAVRAMA TESTİ Newton’un Hareket Yasaları
1
1. Sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan Şekil - I’deki K, L cisim- 3. Bir cisim yatay sürtünmesiz düzlemde ÁF1 = 12 N, ÁF2 = 7 N ve
lerine F kuvveti uygulandığında ivmeleri sırasıyla a, 2a oluyor. ÁF3 kuvvetlerinin etkisinde ok yönünde sabit hızlı hareket yap-
a 2a
maktadır.
K
F F F ok
K L L
F2 = 7 N F1 = 12 N
yer yer yatay
yer
x +x
K, L cisimleri birbirine yapıştırılıp Şekil - II’deki gibi F kuv-
veti uygulandığında ivmeleri kaç a olur? ÁF1 ve ÁF2 kuvvetleri şekildeki gibi olduğuna göre ÁF3 kuvveti-
nin yönü ve şiddeti nedir?
1 1 2 3
A) B) C) D) E) 1
3 2 3 4
A) +x, 5 N B) –x, 5 N C) +x, 19 N
D) –x, 19 N E) –x, 20 N
2. Yatay sürtünmesiz düzlemde bulu- a (m/s2)

K 4. Doğrusal bir yolda hareket eden bir cismin hız-zaman grafiği şe-
nan K ve L cisimlerinin ivme - uygu-
6
lanan kuvvet grafikleri şekildeki gibi- kildeki gibidir.
dir. 4 L
Hýz
K’nin kütlesi mK, L’ninki de mL ol- 2 v
m F (N)
duğuna göre, K oranı kaçtır? I II III Zaman
mL 0 10 20 30
0 IV V
v
1 1 2 3 3
A) B) C) D) E)
3 2 3 4 2 Buna göre, hangi aralıkta cisme etki eden bileşke kuvvet
cismin hareket yönüne zıttır?
9
Newton’un Hareket Yasaları 6. FASİKÜL | TEST 1
5. Sürtünmesi önemsiz düzenekte 2 kg ve 3 kg kütleli X, Y cisim- 7. Kütleleri 1 kg ve 2 kg olan K, L 2 kg

1 kg
leri serbest bırakıldığında 2 s sonra X cismi makaraya çarpıyor. cisimleri ÁF = 24 N luk kuvvetin F = 24 N L
K yatay
etkisinde hareket etmektedir.
2 kg yer
Makara k = 0,5
X Cisimler ile yer arasında sür-
Sürtünmesiz tünme katsayısı k = 0,5 olduğuna göre, K’nin L’ye etkisi kaç
N'dir? (g = 10 m/s2)
3 kg A) 24 B) 16 C) 12 D) 8 E) 6
Y
Buna göre, X cisminin makaraya çarpma hızı kaç m/s’dir?

(g = 10 m/s2)
A) 4 B) 6 C) 8 D) 10 E) 12
8. Farklı yatay düzlemlerde bu- Ývme

lunan K ve L cisimlerine yatay
kuvvetler uygulanıyor.
Cisimlerin ivme - kuvvet gra- K L
fikleri şekildeki gibi olduğu- Uygulanan

kuvvet
na göre, 0
6. Düşey kesiti şekildeki gibi olan yo- ok
lun yalnız yatay bölümü sürtünmeli K
I. K’ye etki eden sürtünme kuvveti L’ninkinden küçüktür.
ve sürtünme katsayısı 0,4 dir. K ve L
II. K’nin kütlesi L’ninkinden büyüktür.
cisimleri sabit hızla ok yönünde ha- L
reket etmektedir. III. Yatay düzlemlerin sürtünme katsayıları birbirine eşittir.
yatay 53°
K nin kütlesi 2 kg olduğuna göre yer yargılarından hangileri doğrudur?
L nin kütlesi kaç kg’dır?
(sin53° = 0,8 ; cos53° = 0,6 ; g = 10 m/s2) A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
10 1-C 2-A 3-B 4-C 5-E 6-A 7-B 8-D

KAVRAMA TESTİ Newton’un Hareket Yasaları
2
1. Yatay ve sürtünmeli bir yolda 2 kg kütle- Hýz (m/s) 3. Doğrusal ve yatay bir yolda ÁF kuv- Hýz
li bir cisme hareket yönünde sabit 8 New- 9 vetinin etkisinde bir cismin hız - za- 3v
ton'luk bir kuvvet uygulandığında hız - za-
man grafiği K ve L bölgelerinde şe-
5
man grafiği şekildeki gibi oluyor. 2v
Zaman kildeki gibidir.
Buna göre, cisimle yol arasındaki sür- 0 (s) v
2 K bölgesi sürtünmeli ve sürtün- K L
tünme katsayı kaçtır? Zaman
me kuvveti Fs, L bölgesi ise sür- 0
t 2t
tünmesiz olduğuna göre Fs kuv-
A) 0,1 B) 0,2 C) 0,3 D) 0,4 E) 0,5
veti kaç F'dir?
1 3 4
A) B) C) D) 1 E) 2
2 2 3
4. Düşey düzlemde F kuvvetinin etkisinde 2 kg F

2. Sürtünme katsayısı aynı olan yatay yollarda m, 2m, m kütleli K, ve 3 kg lık cisimler şekildeki yönde hareket
L, M cisimleri sırasıyla v, v, 2v hızlarıyla atılıyor. etmektedir. 3 kg
v v 2v Cisimleri birbirine bağlayan ip gerilmesi hareket

Ýp yönü
10 Newton olduğuna göre F kuvveti kaç
m K 2m L m M
newtondur? 2 kg
Cisimlerin duruncaya kadar aldıkları yollar xK, xL , xM oldu-

A) 20 B) 25 C) 30 D) 35 E) 40
ğuna göre bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) xK > xL > xM B) xK = xL > xM C) xM > xK = xL
D) xK = xM > xL E) xL > xK = xM
11
Newton’un Hareket Yasaları 6. FASİKÜL | TEST 2
5. Sabit hızlı bir asansörün tavanına asılı bir dinamometrede bir 7. Düşey kesiti verilen sürtünmesiz yolun K noktasından serbest
cismin ağırlığı ÁG olarak ölçülmektedir. bırakılan cisim t sürede M noktasına geliyor.
Cismin ağırlığının ÁG den daha küçük bir değerde ölçülme- m

si için asansör;
K
I. Yukarı yönde Áa ivmesi ile hızlanmalı L
II. Aşağı yönde Áa ivmesi ile hızlanmalı q yatay
M N P R S T yer
III. Yukarı yönde Áa ivmesi ile yavaşlamalı
yargılarından hangileri doğrudur? Cisim serbest bırakıldıktan 2t süre sonra hangi noktada bu-
lunur? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
[(a < g) g : Yer çekimi ivmesi]
A) N B) P C) R D) S E) T
6. Şekildeki gibi iple birbirine bağlı K, L cisimleri sürtünmeli yatay 8. Sürtünmeli yatay düzlemde m küt- ÁF
düzlemde, düzleme paralel sabit F kuvvetinin etkisinde sabit hız- leli cisme şekildeki gibi F kuvveti uy-
a
lı hareket ederken ip kopuyor. gulandığında sürtünme kuvveti Fs
yatay m
ve cismin ivmesi a olmaktadır. yatay
ip yer
K L ÁF
a açısı daha küçük olsaydı Fs ve
yatay
a’nın değerleri nasıl değişir?
İp koptuktan sonraki süreçte Á F değişmediğine göre K ve
L’nin hareketleri için ne söylenebilir? Fs a
A) Azalır Artar
K L
B) Azalır Azalır
A) Hızlanan Hızlanan
C) Artar Azalır
B) Yavaşlayan Sabit hızlı
D) Artar Artar
C) Yavaşlayan Hızlanan
E) Değişmez Azalır
D) Sabit hızlı Hızlanan
E) Sabit hızlı Yavaşlayan
12 1-B 2-C 3-B 4-B 5-E 6-C 7-D 8-A

ÖDEV TESTİ Newton’un Hareket Yasaları
3
1. Sürtünmeli yatay düzlemde iple 2 kg 3 kg 3. Sürtünmesi önemsiz düzenekte 1 kg ve
tavan
birbirine bağlı 2 kg ve 3 kg kütle- ÁF 4 kg kütleli X ve Y cisimleri şekildeki gi-
li cisimler ÁF kuvvetiyle şekildeki bi tutulmaktadır.
gibi çekiliyor. k = 0,4
Cisimler serbest bırakıldıklarında ipte-
Cisimler 3 m/s2 lik ivme ile hızlandıklarına göre ÁF nin şidde- ki gerilme kuvveti kaç N olur? Y
ti kaç N’dir? (g = 10 m/s2) (g = 10 m/s2) 4 kg
X
A) 20 B) 25 C) 30 D) 35 E) 40 1 kg
A) 10 B) 16 C) 20 D) 24 E) 32
2. Şekildeki düzenekte kütleleri 1 kg 4. Sürtünmeli düşey duvar üzerinde bulunan

ÁF
ve 2 kg olan K, L cisimleri arası K 1 kg K cismi ÁF = 50 N luk kuvvetin etkisinde ok ok
sürtünmeli, yatay zemin sürtün- L 2 kg yatay yönünde sabit hızla hareket etmektedir. K
yatay
mesizdir. yer 53°
Duvar ile cisim arasındaki kinetik sürtün-
Sürtünme katsayısı 0,8 olduğuna göre K ve L’yi birlikte ha- me katsayısı 0,4 olduğuna göre, K'nin küt-
F = 50 N
reket ettirebilecek maksimum kuvvet kaç N’dir? (g = 10 m/s2) lesi kaç kg'dır? düþey
(g = 10 m/s2 ; sin53° = 0,8 ; cos53° = 0,6)
A) 15 B) 12 C) 9 D) 6 E) 3
A) 1,2 B) 1,8 C) 2,4 D) 2,8 E) 3,2
13
5. Düşey kesiti şekildeki gibi olan sürtünmesiz KLM yolunun K nok- 7. Üst üste konulmuş 2 kg ve 3 kg kütleli K, L cisimleri arası sür-
tasından ilk hızsız bırakılan cisim, yolun KL kesimini t1, LM ke- tünmeli ve sürtünme katsayısı k = 0,4 tür.
simini t2 sürede alıyor.
2 kg K
ÁF
3 kg L yatay
K yer
Buna göre, K ve L cisimlerini birlikte hareket ettirebilecek

en büyük F kuvveti kaç N dur?
37°
(L cismi ile yer arasında sürtünme yoktur; g = 10 m/s2)
yer (yatay) L M
KL = 12 m, LM = 24 m olduğuna göre, t1 + t2 kaç s dir? A) 12 B) 15 C) 18 D) 20 E) 25

(sin37° = 0,6 ; cos37° = 0,8 ; g = 10 m/s2)
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8
6. Makara ağırlığı ve sürtünmesi tavan

1 kg 8. Şekildeki düzenekte K ile L cismi ve L ile yer arası sürtünmeli
önemsiz düzenekte 1 kg ve
K sürtünme katsayısı 0,4 tür.
6 kg kütleli K, L cisimleri şekil-
Ýp
deki gibi tutulmaktadır. ip
K 1 kg
Cisimler serbest bırakıldığın- ÁF
L 2 kg yatay
da ipteki gerilme kuvveti kaç yer
N olur? (g = 10 m/s2) L
L cismine şekildeki gibi F = 24 N luk kuvvet uygulandığında
6 kg
ipteki gerilme kuvveti kaç N olur? (g = 10 m/s2)
A) 4 B) 8 C) 12 D) 16 E) 24
A) 6 B) 9 C) 12 D) 18 E) 24
14
ÖDEV TESTİ Newton’un Hareket Yasaları
4
1. Hareket halindeki bir asansörün içinde 3. Kütleleri sırasıyla 1 kg ve 4 kg olan X ve Y cisimleri ile kurulan
ağırlığı 600 N olan Arda tartıldığında tera- şekildeki düzenekler serbest bırakıldığında K ve L iplerinde sı-
Arda
zi P değerini ölçüyor. rasıyla TK ve TL gerilme kuvvetleri oluşuyor.
I
Buna göre, 1 kg
I. Asansör sabit hızla hareket ediyorsa X
P = 600 N dur. II yatay
Terazi K L
II. Asansör I yönünde düzgün hızlanı-
1 kg
yorsa P = 700 N dur. 4 kg X 4 kg
III. Asansör II yönünde düzgün yavaşlıyorsa P = 500 N dur. Y Y
yargılarından hangileri doğru olabilir? TK

Buna göre, oranı kaçtır?
TL
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II (Sürtünmeler ve makara ağırlığı önemsizdir.)
A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 3
4 3 2 3 4
2. Furkan sürtünmenin her yerde aynı olduğu yatay düzlemde bu-

lunan, özdeş X ve Y cisimlerine F kuvvetlerini şekildeki gibi uy-
guladığında cisimlerin sabit hızla hareket ettiğini gözlemliyor.
X
Y
3S F
2S F
2S yatay
3S
Furkan bu deney için aşağıdaki yargılardan hangilerini ya- 4. Sürtünmesiz eğik düzlemdeki 10 kg’lık
0N
parsa doğru olur? cisme 100 N’luk kuvvet şekildeki gibi uy- 10
kg F=
gulanıyor. 10
I. Yüzey alanının sürtünme kuvvetine etkisi yoktur. m
=
II. Kütlenin sürtünme kuvvetine etkisi yoktur. Buna göre, cismin ivmesi kaç m/s2 dir?
(g = 10 m/s2, sin37° = 0,6, cos37° = 0,8) 37°
III. Cisimlere etki eden sürtünme kuvvetleri eşittir. yatay
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
15
5. Sürtünmeli yatay düzlemde Şekil - I deki gibi durmakta olan bir 7. Sürtünme katsayısı KL arasında k1, LM arasında k2 olan yolun K
cisme yatay düzleme paralel bir F kuvveti arttırılarak uygulandı- noktasında duran 2 kg kütleli cisme F kuvveti Şekil - I’deki gibi
ğında cismin ivme - kuvvet grafiği Şekil - II’deki gibi oluyor. uygulandığında cismin KM noktaları arasında hız - zaman gra-
fiği Şekil - II’deki gibi oluyor.
Ývme
a v (m/s)
m =2 kg 10
F= 10 N
F
a t (s)
0 Kuvvet 0
F1 F2 K L M 5 10
Þekil - I Þekil - II Þekil - I Þekil - II
Deney sürtünme katsayısı daha büyük olan bir yüzeyde tek- k1

Cisim 5. saniyede L noktasından geçtiğine göre, oranı
rarlanırsa a ve F1’in değişimi için ne söylenebilir? k2
kaçtır?
a F1
A) 1 B) 2 C) 2 D) 3 E) 4
2 3 5 5 5
A) Değişmez Artar
B) Değişmez Azalır
C) Değişmez Değişmez
D) Artar Azalır
E) Azalır Artar
8. Sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan özdeş K, L, M, N cisim-

lerine F kuvveti şekildeki gibi uygulandığında S ipinde T geril-
me kuvveti oluşuyor.
6. Veli mermer bir bloku kamyoneti ile mermer
K M
taşımak istiyor. S
L N F
Aracın en büyük hızlanma ivmesi- yatay
ni bulmak için; Buna göre,
k : Mermerin bulunduğu yüzeyin sürtünme katsayısı I. K alınırsa T azalır.

m1 : Mermerin kütlesi II. M alınırsa T artar.
m2 : Kamyonetin kütlesi III. K ile M birlikte alınırsa T değişmez.
g : Yer çekimi ivmesi yargılarından hangileri doğrudur?
niceliklerinden hangilerini bilmesi gerekli ve yeterlidir?

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
A) k ve m1 B) m1 ve m2 C) k ve m2 D) II ve III E) I, II ve III
D) k ve g E) m1 ve g
16
FASİKÜL
7
ATIŞ HAREKETLERİ
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
11.1.4.3. Hava direncinin ihmal edildiği ortamda düşen cisimlerin hareketlerini analiz eder.
1 İlk hızsız bırakılan cisimler için hareket denklemleri, konum - zaman, hız - zaman ve ivme - zaman
grafikleri verilerek matematiksel hesaplamalar yapılması sağlanır.
2
11.1.4.4. Düşen cisimlere etki eden hava direnç kuvvetinin bağlı olduğu değişkenleri analiz eder.
Öğrencilerin değişkenleri deney yaparak veya simülasyonlar kullanarak belirlemeleri sağlanır.
11.1.4.5. Limit hız kavramını açıklar.
3
A. Limit hız kavramı günlük hayattan örneklerle (yağmur damlalarının canımızı acıtmaması vb.) açık-
lanır.
B. Limit hızın matematiksel modeli verilir. Matematiksel hesaplamalara girilmez.
11.1.4.6. Düşey doğrultuda ilk hızı olan ve sabit ivmeli hareket yapan cisimlerin hareketlerini analiz
4 eder. Düşey doğrultuda (yukarıdan aşağıya ve aşağıdan yukarıya) atış hareket denklemleri,
konum - zaman, hız - zaman ve ivme - zaman grafikleri verilerek matematiksel hesaplamalar
yapılması sağlanır.
11.1.5.1. Atış hareketlerini yatay ve düşey boyutta analiz eder.
5 Öğrencilerin deney yaparak veya simülasyonlarla atış hareketlerini incelemeleri ve yorumlamaları

sağlanır.
6 11.1.5.2. İki boyutta sabit ivmeli hareket ile ilgili hesaplamalar yapar.
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Atış Hareketleri 7. FASİKÜL
ATIŞLAR Örnek 1
Aksi belirtilmedikçe hava sürtünmesi önemsenmez ve cismin iv- Serbest düşen bir cismin yere 20 m/s hızla varması için kaç met-
mesi yer çekimi ivmesine eşittir. re yükseklikten bırakılması lazımdır? (g = 10 m/s2)
Hava sürtünmesinin önemsenmediği durumda cismin ha- A) 5 B) 10 C) 20 D) 40 E) 45

rekete ait değerleri etkilemez.
ÖSYM Sorusu
Atış türü ve cismin yörüngesi nasıl olursa olsun, hareket süresin- Çözüm
ce cismin ivmesi eşittir. İvme sabit ve yönü
daima aşağıya doğrudur.
SERBEST DÜŞME
Belirli bir yükseklikten serbest (ilk hızsız) bırakılan cismin hareketidir.
Cisim, yer çekimi ivmesi ile hızlanır.
v0 = 0
h= 5 m Hız Formülü
10 m/s Örnek 2
v= g⋅t
3h= 15 m Sürtünmesiz bir ortamda m, 2m, m kütleli m
üç top, şekildeki gibi sırayla h, h ve 2h yük-
sekliklerinden ilk hızsız bırakılıyor. m 2m
Yer Değiştirme Formülü
20 m/s 2h
Bu topların, tam yere çarptıkları anda- h h
1
h = g⋅t2 ki v1, v2, v3 hızları arasında nasıl bir iliş-
5h= 25 m 2
ki vardır? v1 v2 v3
Zamansız Hız Formülü

A) v1 = v2 = v3 B) v1 < v2 = v3 C) v1 > v2 = v3
2
30 m/s vs = 2g ⋅ h D) v1 = v2 > v3 E) v1 = v2 < v3
düþey ÖSYM Sorusu

Çözüm
g = 10 m/s2 alındığında cismin hızı, her saniye 10 m/s artar.
Her saniye aldığı yol ise h, 3h, 5h, 7h .... (5 m, 15 m, 25 m, ...)

şeklinde artar.
Ayrıca; cisim h yüksekliğini t sürede almış ise,

2h → tñ2 sürede
3h → tñ3 sürede
4h → tñ4 = 2t sürede
5h → tñ5 sürede alır.
3
Örnek 3 DÜŞEY ATIŞ FORMÜLLERİ

Şekildeki K düzeyinden serbest düşmeye bırakı- K düzeyi Hız Formülü
lan bir cisim h1 yüksekliğini t1 saniyede, h2 yüksek- h1
liğini de t2 saniyede alıyor. v = v0 ± g ⋅ t
t1 h h2
= 2 olduğuna göre, 1 oranı nedir?
t2 h2 Yer Değiştirme Formülü
1
h = v0 ⋅t ± g⋅t2
3 4 3 2
A) B) C) 1 D) E) 2
5 5 2
ÖSYM Sorusu Zamansız Hız Formülü
Çözüm
2 2
v son = v0 ± 2g ⋅ h
UYARI
Formüllerde “±” şeklinde verilen işaret (ivmenin işareti); eğer ci-
sim atıldıktan sonra hızlanmaya başlıyor ise “+” alınır, cisim atıl-
dıktan sonra yavaşlamaya başlıyor ise “–” alınır.
Yukarı Yönde Düşey Atış Hareketinin Özellikleri
Cismin maksimum yüksekliğe çıkış süresi, iniş süresine eşittir.

Uçuş süresi de bu sürelerden birinin iki katına eşittir.
2v0
tuçuş =
g
AŞAĞI YÖNDE DÜŞEY ATIŞ HAREKETİ

Cisim, yörüngesi üzerindeki herhangi bir noktadan; çıkarken ve
Yerden belirli bir yükseklikten düşey aşağı doğru bir ilk hızla atılan ci- inerken eşit büyüklükteki hızlar ile geçer.
simlerin hareketidir. Bu hareketin serbest düşme hareketinden farkı,
cismin ilk hızının olmasıdır. v0 hızı ile düşey yukarı atılan cismin maksimum yüksekliği aşağı-
daki bağıntı ile bulunur.
YUKARI YÖNDE DÜŞEY ATIŞ HAREKETİ 2

v0
hmaks =
Bir ilk hızla düşey yukarı (yer çekimi kuvvetine zıt yönde) atılan ci- 2g
simlerin hareketidir.
v0 hızıyla atılan cisim, yer çekimi ivmesi (g) ile yavaşlayarak du-
rur ve maksimum yükseklikten itibaren serbest düşme hareketi
NOT
yapar.
Tek boyutta sabit ivmeli hareketlerde ortalama hız,
vson
ilk hız ile son hızın aritmetik ortalamasından bulu-
Yukarı Yönde Düşey Atış Grafikleri
nur.
Konum Hýz Ývme

vilk + vson
h v0 vort = x
2
Zaman
Zaman 0
vilk
0 t Düşey doğrultudaki yer değiştirme, pratik olarak;
t 2t
0
t 2t g x = vort ⋅ t formülünden de bulunur. düþey
v0
Zaman
4
7. FASİKÜL Atış Hareketleri
Örnek 4 Çözüm
Kütleleri M1 ve M2 (M2 = 2M1) olan iki cisim aynı v0 hızı ile yukarı doğ-
ru düşey doğrultuda fırlatılıyor.
Bu cisimlerin havada kaldıkları t 1 ve t 2 süreleri arasındaki iliş-

ki nedir?
A) t2 = 4t1 B) t2 = 2t1 C) t2 = t1
t t
D) t2= 1 E) t2= 1
6 4
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 6
Yüksekliği h olan bir kuleden yukarıya doğru atılan bir cisim Şe-
kil - I’deki yolu izleyerek 4t sürede yere düşüyor. Cisim atıldığı nok-
tadan h' kadar yükseliyor.
Hýz
h' v
t 2t 3t 4t
0
Zaman
v
h
kule 2v
3v
yer
h'
Cismin hız - zaman grafiği Şekil - II’deki gibi olduğuna göre,
Örnek 5 h
oranı kaçtır? (Havanın direnci önemsizdir.)
Şekildeki P, K, L cisimlerinin kütleleri sırasıyla m, m ve 2m dir. K ve L
cisimleri şekildeki konumlarından ilk hızsız serbest bırakıldıkları an- 1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
da, P cismi de yerden yukarı doğru fırlatılıyor. h yüksekliğine kadar 9 8 6 4 3
çıkıp yere düşüyor.
ÖSYM Sorusu
2m L Çözüm
m K 2h
h
m P
Bu üç cismin yere çarpma anları ile ilgili olarak aşağıdakilerden

hangisi doğrudur? (Sürtünmeler önemsizdir.)
A) Üçü de aynı anda

B) Önce K ve L aynı anda, sonra P

C) Önce K, sonra P, en sonra L
D) Önce L, sonra P, en sonra K
E) Önce K, sonra L, en sonra P
ÖSYM Sorusu
5
HAVA DİRENÇ KUVVETİ YATAY ATIŞ

Hava sürtünmesi ihmal edilmiyorsa atış hareketi yapan cisimlere ha-
v0
va direnç kuvveti etki eder. Bu kuvvet (Fs); cismin biçimine ve havanın h
v0
özelliklerine göre değişen bir katsayı (k), cismin hareket doğrultusu-
3h v1 v1
na dik en büyük kesit alanı (A) ve cismin hızına (v) bağlıdır.
v0
FS =k⋅ A⋅ v2
v2 v2
5h
Limit Hız
v0
Cisim belirli bir hıza ulaştığında, cismin ağırlığı Fs1
x x x
hava direncine eşit olur. Net kuvvet sıfır olur ve G >Fs1
cisim sabit hızla hareketini sürdürür. Bu hıza cis- v3 v3
v1<vlim
min limit hızı denir. G
Yatay atış hareketi yapan cismin hareketi bileşik hareket gibi düşünü-
G = FS Fs2 lebilir. Cisim yatay doğrultuda sabit hızlı (düzgün doğrusal hareket),
düşey doğrultuda hızlanan (düzgün değişen) hareket yapar.
m ⋅ g = k ⋅ A ⋅ v2 G =Fs2
Cismin düşeyde yaptığı hareket serbest düşme hareketidir.
mg G v2=vlim
vlim =
k$A Cismin yer değiştirmesi:
Yatayda; x = v0.t
Örnek 7 Düşeyde; h=
1
g⋅t2
2
Hava ortamında m ve 2m kütleli K ve L küresel ci- K L
cisimleri aynı anda serbest düşmeye bırakılıyor. Cismin t süre sonraki hızı (v):
m 2m
İki cisim de eşit limit hızla yere çarptığına göre, Yatay hız bileşeni; vx = v 0
I. Cisimlere etki eden hava direnç kuvvetlerinin Düşey hız bileşeni; vy = g ⋅t
maksimum değerleri eşittir. v2 = vx2 + vy2

II. K cisminin hava ile sürtünen dik kesit alanı L cis-
mininkinden küçüktür.
III. İki cisim de aynı anda yere çarpar. yer

(Hava sürtünme katsayısı her iki cisim için eşittir.)
Örnek 8
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Şekildeki gibi bir binanın, yerden sırasıyla 5 m ve 45 m yükseklikte-
D) I ve III E) ll ve III ki odalarından her birinin hızı 3 m/s olan X, Y cisimleri yatay doğrul-
tuda fırlatılıyor.
Çözüm Y vY = 3 m/s
45 m
X
vX = 3 m/s
5m yer
K L (yatay)
X, Y cisimleri sırasıyla K, L noktalarına düştüğüne göre, KL uzak-

lığı kaç m’dir? (Hava sürtünmesi önemsizdir ve yükseklikler ölçekli çi-
zilmemiştir, g = 10 m/s2)
A) 2 B) 3 C) 6 D) 9 E) 12
ÖSYM Sorusu
6
7. FASİKÜL Atış Hareketleri
Çözüm EĞİK ATIŞ

Eğik atış hareketi; düşey doğrultuda yukarı düşey atış hareketi, yatay
doğrultuda sabit hızlı hareket olan bileşik harekettir.
vy v0y v0
v0 v0x v0x v0x = v0 ⋅ cosq

vy
v0y = v0 ⋅ sin q
q q
v0x
yatay
Cismin hızının yatay bileşeni, yörüngenin her noktasında aynıdır.
Düşeyle ilgili hesaplamalar, aşağıdan yukarıya doğru düşey atı-

şın özelliklerinden faydalanılarak bulunur.
Tepe noktasından itibaren hareket, bir yatay atış hareketidir. Ci-

sim tepe noktasından itibaren düşey doğrultuda serbest düşme
hareketi yapar.
Tepe noktasına çıkış süresi iniş süresine eşittir.
v0
hm
q
yatay
xm (menzil)
Örnek 9 xm = v0x ⋅ tuçuş

Düşey xy düzleminin S noktasından bu 1 v0y
y hm = g⋅tç2 [ tç = g ]
düzlem içinde Áv hızıyla yatay doğrultuda 2
Áv
atılan noktasal bir cisim, şekildeki T nok- S
T Cisim atıldıktan t süre sonra yatayda ve düşeydeki yer değiştir-
tasından geçiyor. meleri yatay ve düşey hareketlerin özelliklerinden faydalanılarak
K
Bu cisim, bundan sonra K, L, M, N, P L bulunur.
noktalarının hangisinden de geçer? N 1
M h = v0y⋅t – g⋅ t2
P 2
x
x = v0x⋅ t
A) K’den B) L’den C) M’den
t süre sonraki hızlar;
D) N’den E) P’den
vx = v0x vy = v0y – g⋅t
ÖSYM Sorusu
v2 = v2x + v2y
Çözüm
Örnek 10
Sürtünmesi önemsiz ortamda, şekildeki gibi eğik olarak atılan bir ci-
sim, K noktasından L noktasına 1 saniyede gelmiştir.
M
L
K
yatay
Cismin; L noktasında hızının düşey bileşeni 20 m/s, tepe nok-

tası olan M deki hızı 10 m/s olduğuna göre, menzil uzaklığı kaç
metredir?
7
Çözüm Örnek 12
Yatay düzlemde ve şekilde belirtilen yönde sabit hızla gitmekte olan
üstü açık vagon üzerinde duran Selami, elindeki küçük bir topu ha-
va direncinin ihmal edildiği ortamda, kendine göre düşey doğrultu-
da yukarıya doğru atmıştır. Şekildeki K noktasında ayakta duran bir
gözlemci ise bu olayı izlemektedir.
Buna göre, durgun gözlemci top elden çıkıp hareketinin tepe nok-
tasına varıncaya kadar geçen sürede topun izlediği yolu aşağı-
dakilerden hangisi gibi görür?
Örnek 11
Bir sporcu elindeki topu, yere göre 10 m/s’lik bir süratle ve yatayla
53° açı yapacak hızla şekildeki gibi atıyor.
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Bu sporcu, topu yere düşmeden ve attığı pozisyonda yakaladı- NOT

ğına göre, sporcunun topu atma ve tutma anları arasındaki orta- Atış hareketlerinden düşey Hýz
lama hızının büyüklüğü kaç m/s’dir? hız grafiğinin eğimi yer çe- v0x vx
(Hava sürtünmesi ihmal edilecektir. Yer çekimi ivmesini 10 m/s2 alı- kimi ivmesini verir. v0y
nız. sin53° = 0,8; cos53° = 0,6)
Düşey hız grafiğinin çıkış hmax
Zaman
süresine kadar olan kısmı- 0
A) 2,4 B) 4,8 C) 6 D) 8 E) 10 tçýkýþ tuçuþ
nın alanı maksimum yük-
v0y vy
ÖSYM Sorusu sekliği verir.
Çözüm Eğik atış hareketinde, atış açısı 45° olduğunda menzil maksi-
mum olur.
Eğik atış hareketinde, birbirini 90° ye tamamlayan açılarla ve

eşit büyüklükte hızla eğik atılan cisimler aynı uzaklığa düşer.
75°
60°
45°
30°
15°
8
KAVRAMA TESTİ Atış Hareketleri
1
1. Sürtünmesiz ortamda serbest düşmeye bırakılan bir cisim ha- 4. Yerden 100 m yükseklikten K cis- K L
reketinin son iki saniyesinde 100 m yer değiştirmiştir. mi serbest bırakıldıktan 2 s sonra,
v0 = 0
L cismi aynı yerden 30 m/s hızla dü- 30 m/s
Buna göre, bu cisim kaç saniye havada kalmıştır?
şey olarak aşağı doğru atılıyor.
(g = 10 m/s2)
100 m
Buna göre, K ve L cisimleri yer-
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7 den kaç m yükseklikte yan yana
gelirler? (Sürtünmeler önemsizdir;
yer
g = 10 m/s2)
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 45
2. Sürtünmesiz ortamda yerden 165 m yükseklikten bir cisim 8 m/s

hızla yere doğru düşey atılıyor.
Buna göre, cisim kaç s sonra yere çarpar? (g = 10 m/s2)
A) 9 B) 8 C) 7 D) 6 E) 5
5. Sürtünmesiz ortamda şekildeki gibi v0 = 0

serbest bırakılan K, L cisimleri yere
L
v1 ve v2 hızları ile çarpıyor.
h
v1 v0 = 0
3. Yerden 45 m yükseklikte bir cisim yere paralel olarak 20 m/s hız- v2
K
la atılıyor.
h
Buna göre, cisim yere düşünceye kadar yatay doğrultuda
kaç m yol alır? (Sürtünmeler önemsizdir; g = 10 m/s2) v1 v2
yer
A) 40 B) 50 C) 60 D) 70 E) 80 1 1 2
A) B) C) D) 1 E) ñ2
ñ2 2 3
9
Atış Hareketleri 7. FASİKÜL | TEST 1
6. K düzeyinden serbest bırakılan bir cisim K v0 = 0 8. Yerden h yükseklikteki bir kulenin te- v(m/s)
L düzeyinden v1 hızı ile geçip M düzeyi- pesinden düşey olarak atılan bir cis- t t(s)
h 0
ne v2 hızı ile çarpıyor. min yere düşünceye kadar hız - za-
L
man grafiği şekildeki gibidir. 12
v1
Buna göre, oranı kaçtır? v1
v2
Buna göre, kulenin yüksekliği kaç 28
3h
m'dir? (Sürtünmeler önemsizdir;
g = 10 m/s2)
M
yer
v2 A) 12 B) 16 C) 20 D) 32 E) 40
1 1 1 2 3
A) B) C) D) E)
4 3 2 3 4
7. Sürtünmesi önemsiz ortamda şekilde-

ki gibi düşey olarak yukarı doğru v1 hı- h
9. Düşey doğrultuda 20 m/s sabit hızla yükselmekte olan balon-
zıyla atılan cismin 3h yüksekliğinde hı- dan bir cisim balona göre serbest düşmeye bırakılıyor.
zı v2 oluyor. v2
3h Cisim 5 s sonra yere düştüğüne göre, cisim atıldığı anda ba-
Cismin maksimum yüksekliği 4h ol- v1
lonun yerden yüksekliği kaç m'dir?
v1
duğuna göre oranı kaçtır? (Sürtünmeler önemsizdir; g = 10 m/s2)
v2 yer
A) 25 B) 30 C) 35 D) 40 E) 45
1 1
A) 3 B) 2 C) 1 D) E)
2 3
10 1-D 2-E 3-C 4-B 5-A 6-C 7-B 8-D 9-A

KAVRAMA TESTİ Atış Hareketleri
2
1. Yerden h kadar yükseklikteki bir v(m/s) 3. Sürtünmenin önemsenmediği or- v0 = 0
K
kulenin tepesinden v0 hızıyla yu- v0 tamda K cismi şekildeki konumdan
karı doğru atılan bir cismin yere serbest düşmeye bırakılırken L cis-
t(s)
düşünceye kadar hız - zaman gra- 0 mi yerden yukarı doğru düşey ola- h1
3 7
fiği şekildeki gibidir. rak atılıyor. h2
v0
v
Buna göre, kulenin yüksekliği Cisimlerin havada kalma sürele-
h1 L
kaç m'dir? (Sürtünmeler önemsizdir; g = 10 m/s2) ri eşit olduğuna göre, oranı yer
h2 v1 v2
kaçtır?
A) 25 B) 35 C) 45 D) 60 E) 80
5 4 3
A) B) C) D) 2 E) 4
4 3 2
4. K cismi şekildeki konumdan serbest bırakıldı- K v0 = 0

ğı anda L cismi yerden 30 m/s hızla düşey ola-
rak yukarı atılıyor.
L cismi maksimum yükseklikte K ile karşı- h

laştığına göre h kaç m dir? 30 m/s
2. h yüksekliğinden yatay olarak Áv hızı ile atılan m kütleli bir cisim (g = 10 m/s2 ; Sürtünmeler önemsizdir.) L
t süre sonra yere düşmektedir. yer
Buna göre, t süresini artırmak için; A) 45 B) 60 C) 75 D) 80 E) 90

I. Cismin kütlesi m’yi azaltmak
II. Áv hızını artırmak
III. h yüksekliğini artırmak
işlemlerinden hangileri yapılmalıdır?

(Sürtünmeler önemsizdir.)
11
Atış Hareketleri 7. FASİKÜL | TEST 2
5. Serbest bırakılan bir cismin hız - za- Hýz

7. Sürtünmesi önemsiz ortamda X, düþey
man grafiği şekildeki gibidir. Y cisimleri şekildeki gibi Á vx, Á vy
hızlarıyla eğik olarak atılıyor. Ávx Ávy
K L
Buna göre, Zaman
0 t 2t Buna göre,
I. K bölgesinde sürtünme kuvveti
ağırlık kuvvetinden küçüktür. I. X ve Y'nin havada kalma sü- X Y yatay
II. L bölgesinde sürtünme kuvveti ve ağırlık kuvveti büyüklük- releri eşittir.

çe eşittir. II. X'in menzili Y'ninkine eşittir.
III. Cismin K bölgesinde aldığı yol L'dekinden küçüktür. III. X'in maksimum yüksekliği Y'ninkinden büyüktür.
yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri doğrudur?

8. Atmosferin K noktasında oluşan bir yağmur damlası L K

6. Yerden h yükseklikte bir cisim v x = 15 m/s lik yatay hızla atıldı-
noktasına kadar hızlanan, bu noktadan sonra M nokta-
ğında şekildeki yörüngeyi izleyerek yere düşüyor.
sına kadar sabit hızlı hareket yapıyor.
vx = 15 m/s
KL = LM olduğuna göre; L
I. Yağmur damlası KL arasını LM den daha kısa süre-

h
de almıştır.
M
II. Yağmur damlasına KL arasında etki eden sürtünme
yer kuvveti ağırlığından küçüktür.
45 m
III. Yağmur damlasına LM arasında etki eden sürtünme kuvve-
Buna göre, h kaç m dir? (Sürtünmeler önemsizdir; g=10 m/s2) tinin büyüklüğü ağırlığına eşittir.

A) 20 B) 30 C) 45 D) 60 E) 80
12 1-B 2-B 3-E 4-E 5-E 6-C 7-A 8-D

ÖDEV TESTİ Atış Hareketleri
3
1. Aynı maddeden yapılmış X, Y kürelerinin kesit alanları S, 2S; 3. Sürtünmesi önemsiz ortamda X, Y cisimleri şekildeki gibi ÁvX, ÁvY
kütleleri 2m ,m dir. hızlarıyla eğik atılıyor.
Belirli bir yükseklikten serbest bırakılan kürelerden X’in limit
vX
hızı vX, Y ninkide vY olduğuna göre oranı kaçtır?
vY Ávx
(Her iki cisim için sürtünme katsayısı eşittir.) X Ávy
1 1 Y
A) 4 B) 2 C) 1 D) E) O K L M N P
2 4
X cismi K noktasında yere düştüğüne göre Y cismi hangi
noktada yere düşer?
2. K cismi serbest düşme, L cismi v hızıyla düşey atış ve M cismi 4. Sürtünmesi önemsiz ortamdan K ve L K
v hızıyla yatay atış hareketi yaptığında yörüngeleri şekildeki gi- cisimleri aynı anda düşey doğrultuda 10 m/s
bi olmaktadır. 10 m/s ve 30 m/s hızlarla birbirlerine
doğru atılıyor. h = 80 m
v0 = 0
v
Buna göre, cisimler yerden kaç m 30 m/s
K M
h v yükseklikte karşılaşır?
L
(g = 10 m/s2) yer
L
h
A) 35 B) 40 C) 45 D) 50 E) 55
yer
K, L, M cisimlerinin havada kalma süreleri tK, tL, tM olduğu-

na göre bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) tK > tL = tM B) tK = tM > tL C) tL > tK > tM
D) tL > tK = tM E) tK = tL = tM
13
5. Sürtünmesi önemsiz ortamda, X, Y noktasal cisimleri şekildeki 7. Aynı anda vK, vL hızlarıyla yatay ve eğik olarak atılan noktasal K
gibi v hızlarıyla yatay olarak atılıyor. ve L cisimleri O noktasına aynı anda çarpıyorlar.
d 2d düþey
K vK
O
X v v Y h1
K
vL
L
h2
M a O
L yatay
N
düþey h1
Buna göre, oranı kaçtır? (Sürtünmeler önemsizdir.)
h2
X cismi K noktasına çarptığına göre Y cismi hangi noktaya
çarpar? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.) 1 1
A) 4 B) 3 C) 2 D) E)
2 3
A) KO arasına B) K noktasına C) L noktasına
D) LM arasına E) N noktasına
8. K noktasından eğik atılan bir cisim, harekete başladıktan 3 s ve

5 s sonra sırasıyla L ve M noktalarından geçmektedir.
6. Gökyüzünden kendini serbest düşmeye bırakan bir paraşütçü L M

v0 yatay
bir süre sonra limit hıza ulaşarak yere limit hızla düşmektedir.
Buna göre, paraşütçü yere ininceye kadar; K

yer
I. Hava direnç kuvveti önce artmış, sonra sabit kalmıştır. 60 m
II. İvmenin büyüklüğü önce azalmış, sonra sıfır olmuştur. Buna göre cismin v0 hızı kaç m/s dir? (g = 10 m/s2)
III. Hızı önce artmış sonra azalmıştır.
A) 25 B) 30 C) 50 D) 70 E) 100
14
ÖDEV TESTİ Atış Hareketleri
4
1. Bir gezegende serbest düşmeye Konum (m)
3. K noktasından v0 = 4 m/s hızla şekil- v0 = 4 m/s
K
bırakılan cismin konum - zaman deki gibi atılan cisim L noktasına dü- yatay
0 1 2 Zaman
grafiği şekildeki gibidir. (s) şüyor.
h
Buna göre, bu gezegenin çekim 4 Buna göre, h kaç m'dir?
ivmesi kaç m/s2 dir? (g = 10 m/s2)
L
(Sürtünmeler önemsizdir.) 45°
16 yatay
A) 8 B) 7 C) 6 D) 5 E) 4 A) 1,6 B) 2,4 C) 3,2 D) 4,8 E) 6,4
2. Sürtünmesiz ortamda, yukarı doğru 4. N noktasından v0 hızı ile eğik atılan bir cismin yörüngesi T tab-
20 m/s sabit hızla yükselmekte olan lası konulmadan önce şekildeki gibidir.
balondan bir cisim balona göre 10 m/s 20 m/s
T (tabla)
hızla yere doğru atılıyor.
v0
Cisim yere düştüğü anda balonun
10 m/s
yerden yüksekliği kaç m'dir? 75 m K L M N P
yatay
(g = 10 m/s2)
yer P noktasına şekildeki gibi tabla konulduğunda v0 hızı ile atı-
lan cisim tablaya esnek olarak çarptıktan sonra hangi nok-
A) 125 B) 150 C) 160 D) 175 E) 200
taya düşer? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
A) K noktası B) KL arası C) L noktası
D) LM arası E) M noktası
15
5. K noktasından serbest düşmeye bı- v0 = 0 7. Aynı yükseklikten, eşit büyüklükteki hızlarla atılan K, L cisimle-
rakılan bir cisim KL arasında hızla- rinin izlediği yörüngeler şekildeki gibidir.
nan, LM arasında sabit hızla hareket K
ediyor. Hava 20 m
v v
Cisim LM yolunu 0,8 s'de aldığı- L
na göre h kaç m'dir? (Sürtünmeler yatay
K L
önemsizdir; g = 10 m/s2) Su h
M deniz
tabaný
yer
A) 12 B) 14 C) 16 D) 18 E) 20
K, L cisimlerinin uçuş süreleri tK, tL ve yere çarpma hızları
vK, vL olduğuna göre bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) tK = tL B) tK > tL C) tK = tL
vK = vL vK = vL vK > vL
D) tK > tL E) tL > tK
vK > vL vL > vK
6. Sürtünmesiz ortamda, h yüksekliğinden v0 hızıyla eğik atılan cis-

min yörüngesi şekildeki gibidir.
v0
h' = 45 m 8. K noktasında duran araç ok yönünde 6 m/s2 lik ivme ile hızlan-
37°
maya başlandığı anda O noktasındaki cisim serbest düşmeye
yatay
bırakılıyor.
h v0 = 0
O
yatay
yer
320 m h
Buna göre, h kaç m dir? v0 = 0
(sin37° = 0,6; cos37° = 0,8; g = 10 m/s2)

K L
27 m
A) 40 B) 50 C) 60 D) 80 E) 100
Cisim arabanın içine düştüğüne göre h yüksekliği kaç m dir?
(Sürtünmeler önemsizdir; g = 10 m/s2)
A) 15 B) 20 C) 30 D) 45 E) 80
16
FASİKÜL
8
ENERJİ VE HAREKET
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
11.1.6.1. Yapılan iş ile enerji arasındaki ilişkiyi analiz eder.

A. Kuvvet - yol grafiğinden faydalanılarak iş hesaplamaları yapılır.
1 B. Hooke Yasası verilir.

C. Grafiklerden faydalanılarak kinetik, yer çekimi potansiyel ve esneklik potansiyel enerji türlerinin ma-
tematiksel modellerine ulaşılması sağlanır.
Ç. Matematiksel hesaplamalar yapılması sağlanır.
11.1.6.2. Cisimlerin hareketini mekanik enerjinin korunumunu kullanarak analiz eder.
2 A. Öğrencilerin serbest düşme, atış hareketleri ve esnek yay içeren olayları incelemeleri ve mekanik
enerjinin korunumunu kullanarak matematiksel hesaplamalar yapmaları sağlanır.
B. Canan Dağdeviren’in yaptığı çalışmalar hakkında bilgi verilir.
3
11.1.6.3. Sürtünmeli yüzeylerde enerji korunumunu ve dönüşümlerini analiz eder.
Sürtünmeli yüzeylerde hareket eden cisimlerle ilgili enerji korunumu ve dönüşümü ile ilgili matema-
tiksel hesaplamalar yapılması sağlanır.
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Enerji ve Hareket 8. FASİKÜL
İŞ YER ÇEKİMİ POTANSİYEL ENERJİSİ

Fiziksel anlamda iş, kuvvet ile kuvvet doğrultusunda alınan yolun Cisimlerin dolayı sahip oldukları
EP = mg ⋅h
enerjidir. Yükseklik, kütle ve yer çekimi ivmesi ile
doğru orantılıdır.
Cisme etki eden kuvvet hareket doğrultusuna dik ise fiziksel an-
lamda dır.
F GÜÇ
q
Yatay Birim zamanda yapılan işe güç denir.
Yatay
x W
P= Ayrıca P = F· v dir.
Dt
F kuvvetinin etkisinde cisim x kadar yol almış. Yol ile kuvvetin
yatay bileşeni aynı doğrultulu olduğu için yapılan iş; İş “joule”, zaman “saniye” alındığında güç birimi “watt” olur.
W = Fcosq ⋅x olur.
Kuvvetin düşey bileşeni cismin aldığı yola dik olduğu için iş yap- YAY KUVVETİ VE HOOKE YASASI
mamıştır. Yayın sıkışması ya da uzaması ile yayda oluşan kuvvetin büyüklüğü
Kuvvet “newton”, alınan yol “metre” alındığında iş birimi “joule” “ Yasası”na göre bulunur.
olur.
Fyay = – k ⋅x
k: yay sabiti (N/m), x: sıkışma ya da uzama miktarı (m)
Kuvvet
NOT
3F
Kuvvet ve yol birbirine paralel olmak şartı ile yolun; eğik, ya-
2F
tay, düşey doğrultu ya da eğrisel yörünge olması, sonucu de-
ğiştirmez. F
Bir cisim üzerine yapılan iş, cismin kütlesine bağlı değildir. 0

a Uzama
x 2x 3x
Kuvvet - uzama (ya da sıkışma) grafiğinin eğimi, yay sabitini verir.
1 1 1
Seri bağlı yayların eş değer yay sabiti: = +
keş k1 k2
ENERJİ Paralel bağlı yayların eş değer yay sabiti: keş = k1 + k2
İş yapabilme özelliğine sahip her bir şey enerjiye sahiptir. Bundan do-
layı enerji, “İş yapabilme yeteneğidir.” diye tarif edilir.
k1 k2 k1
Paralel Seri
KİNETİK ENERJİ baðlama baðlama
Cisimlerin dolayı sahip oldukları ener- 1

EK = mv2 k2
jidir. Kütle ve hızın karesi ile doğru orantılıdır. 2
İş ve enerji birimleri aynıdır.
İş ve enerji skaler ve türetilmiş büyüklüklerdir.
3
Örnek 1 Örnek 2
Her birinin esneklik katsayısı k olan P, R, S yayla- tavan Uzunluğu 2L, yay sabiti k olan bir ya- tavan tavan
rı, her birinin kütlesi m olan üç cisim ile şekildeki P k yın ucuna m kütleli bir cisim Şe- yatay
gibi birbirine bağlanarak tavana asılıyor. kil - I’deki gibi asılıp sistem denge-
m L
ye geldiğinde yayda depolanan
S yayı x kadar uzadığına göre, R ve P yayların- 2L
R k enerji E oluyor.
dan her biri kaç x kadar uzar?
(Yayların kütleleri önemsizdir.) Yay ortadan ikiye bölünüp m küt- m
m
lesi yayların uçlarına Şekil - II’deki m
R yayı P yayı S k gibi asılırsa sistem yeniden den-
A) 1 1 geye geldiğinde yaylarda depola-
m
nan enerji kaç E olur?
B) 1 2
C) 2 1 A)
1
B)
1
C) 1 D) 2 E) 4
4 2
D) 2 3
ÖSYM Sorusu
E) 3 2
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Çözüm
YAYLARIN ESNEKLİK POTANSİYEL ENERJİSİ

Yay sabiti k olan, x kadar sıkışmış ya da gerilmiş yayda depolanan es-
neklik potansiyel enerjisi, aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
EP = 1 k ⋅ x2 Örnek 3
2
Esneklik katsayıları sırasıyla k, 5k olan M, N yayları, normal boyları
Yaya ait, kuvvet - uzama grafiğinde alan yayda depolanan ener- değiştirilmeden S cismine ve P, R çivilerine şekildeki gibi bağlanmıştır.
jiyi verir. ok
P M S N R
Kuvvet Enerji
F EP yatay
k 5k
S cismi, sürtünmesiz yatay düzlem üzerinde ok yönünde x kadar

Alan kaydırılınca M ve N yaylarında oluşan esneklik potansiyel ener-
(EP)
Uzama Uzama
jilerinin toplamı kaç kx2 olur?
0 0
x x
Yayda depolanan potansiyel enerjinin uzanıma bağlı grafiği A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6

şekildeki gibi parabolik olur. ÖSYM Sorusu
4
8. FASİKÜL Enerji ve Hareket
Çözüm NOT
Kinetik ve potansiyel enerjilerin toplamına mekanik enerji denir.
İŞ İLE ENERJİ ARASINDAKİ İLİŞKİ

(İŞ - ENERJİ TEOREMİ)
Bir cisim üzerine yapılan iş, o cisme enerji
W = DE
olarak aktarılır.
F⋅ x = Eson – Eilk
Bir cismin enerjisindeki değişim miktarı o
cisim üzerine yapılan işe eşittir.
F
K yatay
Şekildeki, sürtünmesi önemsiz yolun K noktasında duran m küt-

Örnek 4 leli cisim, yola paralel F kuvveti ile L'ye getirilmiş olsun:
Kütlesi 1 kg olan, noktasal kabul edilebilecek bir cisim, sürtünmesiz 1 2
F⋅|KL| = mg⋅h + m ⋅v L olur.
2
bir eğik düzlemin en alt noktasından, şekildeki gibi eğik düzleme pa-
ralel doğrultuda 4 m/s lik ilk hızla fırlatılıyor. Cisim eğik düzlemin te-
pe noktasına sabitlenen sıkıştırılmamış bir yaya çarpıyor. Cisim, yay ENERJİ DÖNÜŞÜMLERİ VE ENERJİNİN
sabiti 10 N/m olan bu yayı en fazla 0,2 m sıkıştırdıktan sonra duruyor.
KORUNUMU
Bir hidroelektrik santralinde, suyun yer çekimi potansiyel enerji-
si, santral türbinlerinde kinetik enerjiye dönüşür. Bu kinetik enerji,
4 m/s
1 kg uygun düzenek yardımıyla elektrik enerjisine dönüştürülür. Elekt-
rik enerjisi evlere kadar getirilir ve evlerimizde kullandığımız araç-
Yer (yatay) larda; ısı, ışık, mekanik, ses enerjilerine dönüşür.
Buna göre, cisim yerden en fazla kaç cm yüksekliğe çıkabilir? Enerji kaybolmaz ancak bir türden başka bir türe dönüşür.
(g= 10 m/s2) Bir sistemdeki toplam enerji değişik enerjilere dönüşse bile son ener-
jinin ilk enerjiye eşit olmasına enerjinin korunumu denir.
A) 40 B) 42 C) 60 D) 78 E) 80
ÖSYM Sorusu
MEKANİK ENERJİNİN KORUNUMU
Çözüm
Bir düzeneğin mekanik enerjisine; kinetik enerji, yer çekimi po-
tansiyel enerjisi ve esneklik potansiyel enerjisi dahildir.
Sürtünmelerin önemsenmediği bir sistemde mekanik enerji korunur.
ΣEilk = ΣEson
Şekildeki düzenekte, serbest bırakılan m kütleli

cisim yayı maksimum x kadar sıkıştırıyor olsun.
h
Cismin K seviyesine göre yer çekimi potansiyel ener-
jisi, esneklik potansiyel enerjisine dönüşecektir.
EPçek = EPyay x
K
mg⋅(h + x) = 1 k ⋅x2
2
5
Atış Hareketinde Mekanik Enerjinin Çözüm

Korunumuna Bir Örnek
B
C
v0
hmak
hC
A yatay
(yer)
Sürtünmesiz ortamda şekildeki gibi eğik atılan cismin A, B (tepe nok-

tası) ve C noktalarındaki mekanik enerjileri eşittir. Örnek 6
1 1 Bir öğrenci hava direncinin ihmal edildiği ortamda, yerden belirli bir
m⋅v02 + 0 = m⋅vB2 + mg⋅hmak
2 2 açıyla yukarıya doğru fırlatılan noktasal bir cismin fırlatma sonrası
1 hareketi hakkında topladığı bilgilerden yararlanarak aşağıdaki tab-

m⋅v02 + 0 = 1 m⋅vC2 + mg⋅hC
2 2 loyu hazırlamıştır.
Enerji Enerji Cisim Cisim

Değişkenler
ET ET Yükselirken Alçalırken
EP I cismin ivme vektörünün yönü yukarı aşağı
EP
cismin hızının yatay bileşeninin bü-
EK II değişmez değişmez
Zaman
EK
Yol yüklüğü
0 0
cismin hızının düşey bileşeninin bü-
Şekilde belirli bir h yüksekliğinden serbest bırakılan cismin enerji III artar azalır
yüklüğü
dönüşüm grafikleri, düşme zamanına ve düşme yüksekliğine bağlı
olarak çizilmiştir. IV cismin toplam mekanik enerjisi değişmez değişmez
Öğrencinin hazırladığı tablodaki değişkenler ve bu değişkenlerle

ilgili bilgileri içeren satırlardan hangileri doğrudur?
Örnek 5
Şekilde görülen platformun K noktasından kaykayla atlama yapmak A) Yalnız I B) I ve II C) II ve IV
için durgun hâlden harekete başlayan bir sporcu, L noktasına kadar D) III ve IV E) I, II ve III
hızlanıp L noktasında rampadan yatay doğrultuda bir ilk hızla atlayı-
ÖSYM Sorusu
şını gerçekleştirerek M noktasında yere çarpmıştır.
Çözüm
K
M yer
yatay
Sistemdeki bütün sürtünmelerin etkisi ihmal edilirse hareketi bo- ISIYA DÖNÜŞEN ENERJİ
yunca duruşunu bozmayan sporcu ile ilgili, Sürtünmeye harcanan (ısıya dönüşen) enerji, sürtünme kuvveti-
I. Mekanik enerjisi, M noktasında en büyük değerini alır. nin yaptığı işe eşittir.
II. Rampadan ayrıldıktan sonra anlık ivmesi sıfırdır. EK1 EK2
III. Rampadan ayrıldıktan sonra yatayda sabit hızla hareket eder.

Fsür Yatay
yargılarından hangileri doğrudur? x
Şekildeki cisim için enerjinin korunumundan;

EK1 = EK2+ Eısı
ÖSYM Sorusu Isıya dönüşen enerji ise Eısı = Wsür = Fsür⋅x şeklinde yazılır.
6
8. FASİKÜL Enerji ve Hareket
UYARI Çözüm
Ortamın sürtünmeli olması durumunda ısı, ses ve ışığa dönü-

şen enerjiler ile son durumda sahip olunan enerjilerin topla-
mı ilk enerjiye her zaman eşittir.
Enerjinin bir kısmının ısıya dönüştüğü durumda, enerjinin ko-

runumu denkleminde son enerjiler kısmına “ısıya dönüşen de-
ğerler” de eklenir.
Örnek 7
Yerden h yüksekliğindeki bir noktadan ilk hızsız olarak serbest düş-
meye bırakılan m kütleli bir top yere çarptığında, mekanik enerjisinin
bir kısmını kaybeder ve yukarıya doğru zıplar.
h
Bu zıplama sonunda top yerden en fazla yüksekliğine çıktığı-
4
na göre, mekanik enerjisinin yüzde kaçını yere ilk çarpma anın-
da kaybetmiştir? (Hava sürtünmesi önemsizdir ve topun çapı h yüksek-
liğine göre çok küçüktür.)
Örnek 9
A) 25 B) 50 C) 75 D) 80 E) 90
Yatay ve sürtünmeli bir yolda, bu yola paralel F büyüklüğündeki bir
ÖSYM Sorusu
kuvvetin etkisinde, ilk hızsız harekete başlayan m kütleli bir cisim, d
Çözüm yolunu aldıktan sonra kuvvet kaldırılıyor. Cisim bundan sonra x yo-
lunu alarak duruyor.
Yol boyunca cisim ile yol arasındaki sürtünme katsayısı değiş-

mediğine göre, aşağıdaki işlemlerden hangisi yapılırsa x in bü-
yüklüğü artar?
A) F yi azaltma
B) d yi azaltma
C) m yi azaltma
D) m yi artırma, d yi azaltma
E) F ve d yi azaltma
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 8
Düşey kesiti şekildeki gibi olan yolun yalnız LM kesimi sürtünmeli ve
k sürtünme katsayısı sabittir. L noktasından v büyüklüğündeki hız-
la geçen X cismi, N noktasından da aynı büyüklükteki hızla geçiyor.
X
L M
yatay
N
37°
yatay
LM = 2MN olduğuna göre, k kaçtır?

(g = 10 m/s2 ; sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8)
A) 0,3 B) 0,4 C) 0,5 D) 0,6 E) 0,8

ÖSYM Sorusu
7
Örnek 10 Çözüm
Düşey kesiti şekilde verilen yolun yalnız MN bölümü sürtünmelidir. P
noktasından E kinetik enerjisiyle geçen m kütleli cisim, T noktasına
kadar çıkıp geri dönerek M noktasında duruyor.
T

E h
P
2h

M N yatay
Buna göre, cismin E kinetik enerjisi kaç mg·h’dir?

(g : Yer çekimi ivmesi)
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 12
Sürtünmesiz doğrusal bir yolda v büyüklüğündeki hızla hareket eden
cisme uygulanan kuvvetin yola bağlı değişimi şekildeki gibidir.
Kuvvet
F
K L M Yol
0
x 2x 3x
KUVVET - YOL GRAFİĞİ Cismin x konumunda hızı sıfır olduğuna göre,
Kuvvet - yol grafiğinde alan, yapılan işi (enerjideki değişim) verir.
I. K aralığında kuvvet ile hız zıt yönlüdür.
Net Kuvvet II. K aralığında cismin kinetik enerjisi azalmıştır.
3F
III. Cismin 3x konumundan geçerken hızının büyüklüğü 2v dir.
Alan
(3Fx) yargılarından hangileri yanlıştır?
Yol
0
x Alan 2x A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III
(Fx)
2F D) II ve III E) I, II ve III
Bir cisme ait şekildeki grafiğe göre; cismin enerjisi; x yolu sonunda Çözüm
3F⋅ x kadar artmış, x - 2x yolu aralığında F⋅x kadar azalmış, 2x yolu
sonunda (toplamda) 3F ⋅x – Fx = 2F ⋅x kadar artmıştır.
Örnek 11
Sürtünmesiz yatay düzlemde dur- F (N)
makta olan 2 kg kütleli bir cismin kuv- 20

vet - yol grafiği şekildeki gibidir.
10
Cismin 6 metre sonundaki hızı kaç
x (m)
m/s'dir? 0 2 4 6
A) 10 B) 10ñ2 C) ò10 D) 2ò10 E) 20
8
KAVRAMA TESTİ Enerji ve Hareket
1
1. Sürtünmesiz yatay yolun O noktasında duran cisme sabit ÁF kuv- 3. Sürtünmesi önemsiz düzenekte ok
veti, cisim L noktasına gelene kadar uygulanıyor. durmakta olan m kütleli X, Y ci- m
simleri ÁF kuvvetiyle ok yönünde ÁF X
v0 = 0
h kadar çekiliyor.
ÁF h
yatay Ýp
O K L yer ÁF nin şiddeti 2mg olduğuna gö-
x x x x re, X cisminin kazandığı kine-
tik enerji kaç mgh’dir? Y m
Cismin K noktasındaki hızı v olduğuna göre, L noktasında-
(g : yerçekimi ivmesi)
ki hızı kaç v’dir?
1 1 1
A) B) C) D) 1 E) 2
A) 1 B) ñ2 C) 2 D) 3 E) 4 4 3 2
2. Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan m, 2m kütleli K ve

L cisimleri sabit ÁF kuvvetleri ile x yolu boyunca çekiliyor. 4. Eşit bölmeli türdeş bir çubuk K, L cisimleri ile şekildeki gibi den-
gededir.
m 2m
K ÁF yatay L ÁF yatay
yer yer
yatay
K ve L cisimlerinin x yolu sonunda kinetik enerjileri E K, EL;
hızları vK, vL olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir? L
h
K
A) EK = EL B) EK = EL C) EK > EL
h
vK = v L vK > v L vK > v L
yer
D) EL > EK E) EL > EK
vL > v K vK > vL K'nin yere göre potansiyel enerjisi EK, L'ninki de EL olduğu-
E
na göre, K oranı kaçtır?
EL
1 1
A) 4 B) 2 C) 1 D) E)
2 4
9
Enerji ve Hareket 8. FASİKÜL | TEST 1
5. Düşey kesiti şekildeki gibi olan kapta Bölme Bölme

7. Düşey kesiti şekildeki gibi v=0
birbirine karışmayan d, 2d, 3d özküt- olan yolun K noktasından K
leli X, Y, Z sıvılarının yere göre potan- serbest bırakılan m kütleli ci- 2h

d 2d 3d
siyel enerjileri sırasıyla EX, EY, EZ dir. sim L noktasına kadar ancak L
X Y Z
çıkabiliyor. 3h
Bölmeler kaldırıldığında,
I. EX artar. Aynı cisim L noktasından

kaç mgh’lik kinetik enerji ile atılırsa K noktasından 3 mgh
II. EY azalır.
lik kinetik enerji ile geçer? (g : çekim ivmesi)
III. EZ azalır.
yargılarından hangileri kesinlikle doğru olur? A) 3 B) 5 C) 7 D) 9 E) 11
6. Ecem O noktasından geçen mil etrafında ve düşey düzlemde

serbestçe dönebilen düzgün ve türdeş çubuğu I konumundan 8. X ve Y yollarının M hizasından M N
II konumuna getirirken yapması gereken en az iş 4mgh’dir. sırasıyla 3v ve 2v hızlarıyla ge- 3v 2v
K
çen K ve L cisimleri N hizasın-
dan da sırasıyla 2v ve v hızları X
ile geçiyor. 2v v
6h L
Buna göre;
Y
I. K ve L’nin kinetik enerjile-
6h 2h
rindeki azalma eşittir.
O O II. K ve L’nin hızlarındaki azalma eşittir.
2h
I III. Y yüzeyinin sürtünme katsayısı X’inkinden daha büyüktür.
II yargılarından hangileri doğru olabilir?
Buna göre, çubuğun ağırlığı kaç mg’dir?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 D) I ve III E) II ve III
10 1-C 2-B 3-C 4-E 5-E 6-B 7-C 8-C

KAVRAMA TESTİ Enerji ve Hareket
2
1. Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde duran 3 kg kütleli bir ci- 3. Yatay sürtünmesiz düzlemde 6 m/s hız- Kuvvet (N)
sim şekildeki gibi ÁF = 10 N kuvvetle K noktasından L’ye kadar la hareket eden 2 kg kütleli cisme etki
18
çekiliyor. eden kuvvetin yola bağlı değişimi şekil-
deki gibidir.
F = 15 N
6
Buna göre, cisim 9 m yol aldığında hı- Yol (m)
37°
zı kaç m/s olur? 0 9
3 kg
K L yer
5m A) 9 B) 10 C) 11 D) 12 E) 13
Buna göre, cisim L noktasından geçerken kinetik enerjisi

kaç J’dir? (sin37° = 0,6 ; cos37° = 0,8)
A) 15 B) 30 C) 45 D) 60 E) 75
4. K noktasında durmakta olan 2 kg kütleli cisim F = 24 N'lik kuv-

vetle L noktasına kadar çekiliyor.
2. Kütlesi 48 kg olan bir cisim yay sabiti tavan yatay
120 N/m olan yayın ucuna şekildeki
L
gibi asılarak dengelenmiştir. k= 120 N/m
F = 24 N
v0 = 0 h=3 m
Buna göre, yayda depo edilen es- 30° yatay
2 kg
neklik potansiyel enerjisi kaç J’dir? K yer
(g = 10 m/s2)
m =48 kg Buna göre, cismin L noktasındaki kinetik enerjisi kaç J dür?
1
(Sürtünmeler önemsizdir; g = 10 m/s2 ; sin30° = )
A) 520 B) 640 C) 720 D) 960 E) 1240 2
A) 144 B) 120 C) 84 D) 60 E) 46
11
Enerji ve Hareket 8. FASİKÜL | TEST 2
5. Özdeş K, L, M, N, P yayları ile kurulan düzeneklere özdeş X, Y, 7. Bir ucu duvara bağlı diğer ucu K noktasında olan yay M nokta-
Z cisimleri sırasıyla v, v, 2v hızıyla çarptığında yayları en fazla ve sına kadar sıkıştırılıp önüne X cismi şekildeki gibi konuyor. Da-
sırasıyla x1, x2, x3 kadar sıkıştırabiliyor. ha sonra serbest bırakılan cisim L noktasından EL, K noktasın-
dan EK kinetik enerjisi ile geçiyor.
K
X Y M
v v X
M L K
x1 L x2 x x
Z N P EL
2v Buna göre, oranı kaçtır? (Sürtünmeler önemsenmiyor.)
EK
x3
Buna göre, x1, x2, x3 arasındaki ilişki nedir? A) 1 B) 1 C) 2 D) 3 E) 3

3 2 3 4 5
A) x1 > x2 > x3 B) x2 > x1 > x3 C) x3 > x2 > x1
D) x1 = x2 > x3 E) x3 > x1 = x2
8. Özdeş K, L, M cisimleri ÁF1, ÁF2, ÁF3 kuvvetleri uygulanarak I dü-

6. Düşey kesiti verilen KLMN yolunun yalnız yatay LM bölümü sür- zeyinden II düzeyine sabit hızla çıkarılıyor.
tünmelidir. K noktasından E kinetik enerjisi ile atılan cisim N nok-
tasına kadar çıkıp geri dönerek L noktasında duruyor.
N ÁF1
II. düzey
h
ÁF2 ÁF3
L M
K L M
E h I. düzey
Yer çekimine karşı yapılan işler WK, WL, WM olduğuna göre,

yer K
bunlar arasındaki ilişki nedir?
Buna göre, E kaç mgh’dir? (g : Yer çekimi ivmesi) (Makara ağırlıkları ve sürtünmeler önemsizdir.)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 A) WK > WL > WM B) WK = WL = WM C) WL > WM > WK

D) WK = WM > WL E) WM > WL > WK
12 1-D 2-D 3-D 4-C 5-C 6-C 7-D 8-B

ÖDEV TESTİ Enerji ve Hareket
3
1. Herbirinin ağırlığı 20 N olan özdeş ve türdeş küplerden oluşan 3. Yatay sürtünmesiz düzlemde F (N)
cisim I konumundan II konumuna getiriliyor. durmakta olan bir cisme yere
12
paralel olarak uygulanan kuv-
vetin yola bağlı değişim grafi-
ği şekildeki gibidir. X (m)
0
2 4 6
1m Buna göre, cisim 6 m yol al-
4
I yer II yer dığında kinetik enerjisi kaç
J olur?
Buna göre, cismin potansiyel enerjisi kaç J değişmiştir?
(g = 10 m/s2)
A) 32 B) 24 C) 16 D) 12 E) 8
A) 40 B) 60 C) 80 D) 100 E) 120
2. Düşey kesiti verilen sürtünmeli KLM yolunun K noktasından

4. Durmakta olan bir cisme uygulanan net kuvvetin yola bağlı de-
10 m/s hızla atılan 1 kg kütleli cisim M noktasından 4 m/s hızla
ğişim grafiği şekildeki gibidir.
geçiyor.
Kuvvet
4 m/s
F
M I II Yol
3x
10 m/s h=2 m 0 x 2x III
F
K L yer
Buna göre, cismin kinetik enerjisi hangi aralıklarda azal-
Buna göre, yol boyunca sürtünme kuvvetinin yaptığı iş kaç mıştır?
J’dir? (g = 10 m/s2)
A) 50 B) 32 C) 22 D) 20 E) 15
13
5. Ağırlığı ve sürtünmesi önemsiz makaralardan oluşan düzenek 7. Sürtünmesi önemsiz düzenekte 1 kg ve 4 kg kütleli K ve L ci-
şekildeki gibi dengede iken yayda depolanan esneklik potan- simleri şekildeki konumdan serbest bırakılıyor.
siyel enerjisi 5 J’dir.
1 kg
k = 360 N/m K
yer L
4 kg
1m
m
yer
Yay sabiti k = 360 N/m olduğuna göre, m kütlesi kaç kg’dır?
Buna göre, L cismi yere kaç m/s hızla çarpar?
(g = 10 m/s2)
(g = 10 m/s2)
A) 6 B) 9 C) 12 D) 18 E) 24
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10
8. Düşey kesiti verilen KLM yolunun yalnız yatay LM bölümü sür-

6. Düşey kesiti verilen yolun yalnız LM bölümü sürtünmeli ve sür-
tünmelidir. K noktasından serbest bırakılan m kütleli bir cisim M
tünme katsayısı k = 0,25 ve yayın yay sabiti 400 N/m'dir.
noktasında duruyor.
2 kg K m
v0 = 0
K
k= 400 N/m h= 2,6 m
h
v=0
M L
4m a
L M yer
Buna göre, K noktasından serbest bırakılan 2 kg kütleli ci-
Buna göre, LM yolunun uzunluğu;
sim yayı en fazla kaç cm sıkıştırır? (g = 10 m/s2)
h : cismin bırakıldığı yükseklik
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50 m : cismin kütlesi
k : sürtünme katsayısı
niceliklerinden hangilerine bağlıdır?
A) Yalnız h B) h ve k C) h, m ve k
D) h ve m E) m ve k
14
ÖDEV TESTİ Enerji ve Hareket
4
1. K noktasından serbest bırakılan şekilde- K 3. Sürtünmesiz ortamda yerden v0 hızıyla eğik atılan cismin yörün-
v0 = 0
ki cismin L noktasındaki yere göre potan- gesi şekildeki gibidir.
siyel enerjisi E1, M noktasındaki kinetik 4h
v0
enerjisi E2 dir. L
E1 37°
Buna göre, oranı kaçtır? v1
E2 yer
5h
(Sürtünmeler önemsizdir.) Cismin maksimum yükseklikteki potansiyel enerjisi 144 J ol-
M duğuna göre, bu noktadaki kinetik enerjisi kaç J’dir?
yer
v2 (g = 10 m/s2)
5 4 4 5 9
A) B) C) D) E) A) 164 B) 180 C) 196 D) 240 E) 256
9 5 9 4 5
2. Düşey kesiti verilen KLMN yolunun yalnız LM bölümü sürtün- 4. Şekildeki eğik düzlem sürtünmeli ve sürtünme katsayısı k = 0,4
melidir. K noktasından v hızıyla atılan cisim N noktasına kadar tür. Eğik düzlemin üst ucundan serbest bırakılan 2 kg kütleli ci-
çıkıp geri dönerek L noktasında duruyor. sim alt uçtan E kinetik enerjisi ile geçiyor.
m = 2 kg
N
v0 = 0
v
3h 6m
K k = 0,4
h
yatay 37°
L M yer
Buna göre, E kaç J’dir?
Buna göre, cismin K noktasındaki kinetik enerjisi kaç (sin37° = 0,6 ; cos37° = 0,8 ; g = 10 m/s2)
mgh’dir? (g : Yer çekimi ivmesi)
A) 20 B) 44 C) 56 D) 60 E) 80
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
15
5. Düşey kesiti verilen KLM yolunun yalnız KL bölümü sürtünme- 7. Özdeş X, Y cisimleri, yay sabitleri kP ve
tavan
lidir. K noktasından serbest bırakılan m kütleli bir cisim L ve M kR olan esnek P ve R yaylarına asılı ola-
noktalarından v, 2v hızlarıyla geçiyor. rak şekildeki gibi dengededir. P kP
v0 = 0 R ve P yaylarında depolanan esneklik

potansiyel enerjileri sırasıyla 2E, E ol- X
m K k
v h duğuna göre, P oranı kaçtır?
kR R kR
2v L (Yayların ağırlığı önemsizdir.)
h
yatay
Y
M yer
1 1
A) B) C) 2 D) 4 E) 8
Buna göre, KL arasında ısıya dönüşen enerji kaç mgh’dir? 4 2
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 2
3 3 2
6. Kütleleri 20 kg ve 50 kg olan K, L cisimleri yay sabiti 500 N/m

olan yaya bağlı olarak şekildeki gibi dengededir.
8. Doğrusal bir yolda durgun halden harekete geçen bir cismin iv-
me - zaman grafiği şekildeki gibidir.
20 kg K
50 kg Ývme
L
2a
k = 500 N
m
Zaman
53° 0
yatay t 2t 3t
Buna göre, yayda depolanan esneklik potansiyel enerjisi a
kaç J’dir? (Sürtünmeler önemsizdir ; g = 10 m/s2 ; sin53° = 0,8 ;

Cismin t anındaki kinetik enerjisi E olduğuna göre, 3t anın-
cos53° = 0,6)
daki kinetik enerjisi kaç E’dir?
A) 40 B) 50 C) 60 D) 80 E) 90 1 1 1 2
A) B) C) D) E) 1
4 3 2 3
16
FASİKÜL
9
İTME VE MOMENTUM
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
11.1.7.1. İtme ve çizgisel momentum kavramlarını açıklar.
1 A. Çizgisel momentumla ilgili günlük hayattan örnekler verilir.
B. İtme ve çizgisel momentum kavramlarının matematiksel modeli verilir.
11.1.7.2. İtme ile çizgisel momentum değişimi arasında ilişki kurar.
2
A. Öğrencilerin Newton’ın ikinci hareket yasasından faydalanarak itme ve momentum arasındaki ma-
tematiksel modeli elde etmeleri sağlanır.
B. Öğrencilerin kuvvet-zaman grafiğinden alan hesaplamaları yapmaları ve cismin momentum deği-

şikliği ile ilişkilendirmeleri sağlanır.
C. İtme ve çizgisel momentum değişimi ile ilgili matematiksel hesaplamalar yapılması sağlanır.
11.1.7.3. Çizgisel momentumun korunumunu analiz eder.
3 A. Öğrencilerin deney yaparak veya simülasyonlar kullanarak çizgisel momentum korunumu ile ilgili
çıkarımda bulunmaları sağlanır.
B. Çizgisel momentumun korunumu bir ve iki boyutlu hareketle sınırlandırılır.
11.1.7.4. Çizgisel momentumun korunumu ile ilgili hesaplamalar yapar.
4 Enerjinin korunduğu ve korunmadığı durumlar göz önüne alınarak bir ve iki boyutta çizgisel momen-
tumun korunumu, çarpışmalar ve patlamalarla ilgili matematiksel hesaplamalar yapılması sağlanır.
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
İtme ve Momentum 9. FASİKÜL
İTME Çözüm
Bir cisme etki eden kuvvet (ÁF) ile

çarpımına itme (impuls) denir. İtme Ι ile gösterilir.
ÁΙ = ÁF ⋅∆t
Kuvvet birimi newton, zaman birimi saniye alındığında itmenin birimi

newton.saniye (N.s) olur.
Vektörel büyüklüktür.
Kuvvet ile itme aynı yönlüdür.
Kuvvet - zaman grafiğinin altında kalan alanların cebirsel toplamı

bileşke itmeyi verir. ÇİZGİSEL MOMENTUM
Bir cismin hızı (Áv) ile çarpımına o cismin çizgisel mo-
Kuvvet
mentumu ya da cismin momentumu denir. Momentum ÁP ile gösterilir.
+2F
2F× t ÁP = m ⋅ Áv
Zaman
0
t 2t
F× t Vektörel bir büyüklüktür.
F
Hız ve momentum vektörleri aynı yöndedir.
ΣΙ = +2F⋅t – F ⋅t
NOT
Örnek 1 Momentum, hareket halindeki cisimlerin eylemsizliği olarak da ta-

nımlanabilir. Bu nedenle, momentumu küçük olan cisimlere gö-
Kuvvet ile zamanın çarpımı impuls (itme) olduğuna göre, bu ni-
re, momentumu büyük olan cisimleri durdurmak daha zordur.
celiğin birimi aşağıdakilerden hangisidir?
m m m2 m2 m
A) kg B) kg C) kg D) E) İtme ile Momentum Arasındaki İlişki
s s2 s2 s2 s
ÖSYM Sorusu Bir cisme uygulanan itme, o cismin değişme
Çözüm miktarına eşittir.
ÁΙ = ÁFnet ⋅ ∆t = ∆ÁP
[∆ÁP = m ⋅Ávson – m ⋅Ávilk]
Momentumdaki değişimin yönü, net kuvvetin yönü ile aynıdır.
Momentum - zaman grafiğinin eğimi, kuvveti verir.

Momentum
NOT
P
Hız - zaman grafiği ile mo-

Örnek 2
DP
mentum zaman grafiği şe-
20 m yükseklikten yatay olarak, 30 m/s hızla atılan 1,5 kg kütle- kil olarak birbirine benzer.
li cisme, yere düşünceye kadar geçen sürede, yer çekimin uy- Birinden diğerine geçiş ya-
q Zaman
guladığı itme kaç N.s'dir? (g = 10 m/s2; Sürtünmeler önemsenmiyor.) 0
t pılabilir.
Dt
∆P
A) 10 B) 15 C) 20 D) 30 E) 45 tanq = = F dir.
∆t
3
Örnek 3 Çözüm
Bir cismin momentum zaman grafiği şekil- Momentum
deki gibidir. P2
Bu grafik yardımıyla,
P1
F : Cisme etki eden kuvvet
F⋅ ∆t : Cisme 0-t aralığında etki eden itme Zaman
0 t
a : Cismin ivmesi
v : Cismin t anındaki hızı
niceliklerinden hangileri bulunabilir?
A) Yalnız F B) F ve F⋅∆t C) F ⋅∆t ve a
D) F, a ve v E) F, F ⋅ ∆t ve v
ÖSYM Sorusu Momentumun Korunumu
Çözüm Bir cisme ya da sisteme dışarıdan bir kuvvet etki etmedikçe momen-
tumunda bir değişiklik olmaz. İlk durumdaki momentum, son durum-
daki momentuma eşit olur.
ÁPson = ÁPilk
m 2m m 2m
Ýp
2Áv Áv
Yatay
Yay Yay
Aralarında sıkışmış yay bulunan cisimler durgun haldeyken ip
kesildiğinde şekildeki gibi –2Áv ve Áv hızları ile hareket eder.
Başlangıçta iki cismin momentumu sıfırdır. Cisimler serbest kaldıktan

sonra iki cismin toplam momentumu yine sıfır olur.
Pilk = Pson
0 = m1⋅ Áv1 + m2⋅ Áv2

Örnek 4 0 = – m ⋅ 2v + 2m⋅v
Sürtünmesiz yatay bir düzlemde Kuzey
2 kg kütleli bir cisim, 1 m/s hızla
v = 1 m/s
doğuya doğru giderken şekildeki
gibi P noktasına gelince kuzeye v=1 m/s
Batý Doðu Patlamalar
yönelmiştir. P
m=2 kg
Patlamalarda momentum korunur. Patlama öncesi cismin momen-
Hızın büyüklüğü değişmediği-
tumu, patlama sonrası oluşan parçaların momentumlarının bileş-
ne göre, bu cisme P noktasın-
Güney kesine eşittir.
da etki eden itmenin büyüklü-
ğü ve yönü nedir? m m2 m1
Áv Á v2 Á v1
Büyüklük (N ⋅ s) Yön Patlama öncesi Patlama sonrasý

A) 0 –
ÁP = ÁP1 + ÁP2
B) ñ2 Kuzey
m ⋅Áv = m1 ⋅ Áv1 + m2 ⋅ Áv2
C) ñ2 Kuzey - batı
Aynı doğrultulu, zıt yönlü vektörlerin bileşkesi, vektörlerin büyüklük-
D) 2ñ2 Batı
leri farkına eşit olduğu için bağıntı aşağıdaki gibi yazılabilir.
E) 2ñ2 Kuzey - batı
ÖSYM Sorusu m⋅ v = m1 ⋅ v1 – m2 ⋅ v2
4
9. FASİKÜL İtme ve Momentum
iki Boyutta Hareket ÇARPIŞMALAR

Á v1 Esnek çarpışma, cisimlerin çarpışma sonrası birbirinden bağım-
m1 sız hareket ettiği çarpışmalardır.
m
Áv q1
yatay
q2
m2
Á v2
Bilardo topları, esnek çarpışmaya örnek olarak verilebilir.
ÁPilk = ÁPson Momentum ve kinetik enerji korunur.
m⋅Áv = m1⋅Áv1 + m2 ⋅Áv2 Cisimler çarpışma sonrası birbirlerinden ayrı hareket eder.
Momentum korunumu bağıntıları düşey ve yatay için ayrı ayrı yazılır.
Merkezi Tam Esnek Çarpışma
Düşey ilk momentum sıfır olduğu için parçaların düşey momentum-
ları eşit büyüklüktedir. Tek boyutta gerçekleşen çarpışmadır.
m1 ⋅ v1 sinq1 = m2 ⋅ v2 sinq2 Á v1 Á v2 Á v1 Á v2
m1 m2 m1 m2
Yatay momentumun korunumundan; yatay
Çarpýþma Öncesi Çarpýþma Sonrasý
m ⋅ v = m1⋅ v1 cos q1 + m2 ⋅v2 cos q2

ÁPilk = ÁPson
ÁP 1 = m1 × Áv1 ÁP1 + ÁP2 = ÁP1' + ÁP2'

ÁP2 = m2 × Áv2
q1
q2 m1 ⋅ Áv1 + m2 ⋅ Áv2 = m1 ⋅ Áv1' + m2 ⋅ Áv2'
ÁP = m × Áv
Patlama sonrası parçaların momentum vektörlerinin uç uca ekleme NOT
yöntemine göre bileşkesi, cismin patlama öncesi momentumuna eşit
olduğu gösterilmiştir. Bağıntılar hız vektörlerinin işaretine göre yazılır. Hareket yö-
nü bilinmeyen hızlar pozitif alınır ve çıkan sonuca göre yorum
yapılır.
Örnek 5 Momentum ve enerji korunumundan, hızların korunumu ba-

ğıntısı çıkartılır.
Duran bir bomba patlama sonucu m1 ve m 2 kütleli iki parçaya ay-
rılıyor. Áv1 + Áv1' = Áv2 + Áv2'
v1 m1 m2 v2 Merkezi tam esnek çarpışmalarda, kütleler eşit ise cisimler bir-

birlerinin hızlarını vektörel olarak değişir.
x 5x yatay
Parçalar patladıktan t saniye sonra şekildeki gibi x ve 5x kadar

Tek boyutta tam esnek çarpışmayla ilgili, özdeş cisimlerin, bir kaç
m
yol aldığına göre, 1 oranı kaçtır? farklı hız değerlerindeki çarpışma öncesi ve çarpışma sonrası hare-
m2
ket durumları aşağıdaki gibi gösterilmiştir.
(Sürtünmeler önemsenmeyecektir.)
m 2Áv Á v m m m
Áv 2Áv
1 1
A) B) 5 C) D) 25 E) ñ5
5 25 yatay
Çarpýþmadan önce Çarpýþmadan sonra
Çözüm
m m Áv m m
2Áv Áv 2Áv
Çarpýþmadan önce yatay Çarpýþmadan sonra
m m m m m m
Áv Áv
v=0 v=0 v=0 v=0
yatay
Çarpýþmadan önce Çarpýþmadan sonra
5
Merkezi Olmayan Esnek Çarpışma

NOT
Cisimler çarpışma sonrası aynı doğrultuda hareket etmez.
Merkezi tam esnek çarpışan cisimlerin çarpışmadan önceki mo-
mentumları, eşit büyüklükte ve zıt yönlü ise çarpışma sonrası ci- Á v2
simler hızlarının büyüklüğünü koruyarak geri döner. v2 = 0 m2
Á v1
a
yatay yatay
m1 m2 q
3m m 3m m Çarpýþmadan
2v 6v 2v 6v Çarpýþmadan önce sonra
m1
(6mv) (6mv) yatay
Çarpýþmadan sonra Áv1
Çarpýþmadan önce
Şekildeki çarpışma için;
ÁPilk = ÁPson ÁP1+ 0 = ÁP1' + ÁP2'
Yatay ve düşey momentumlarının korunumuna ait denklemler ay-

rı ayrı yazılır.
Düşeyde (y):
ÁPilk(y) = ÁPson(y) 0 = ÁP1y

' + ÁP2y
'
Örnek 6
m1 ⋅ v1' ⋅ sin q = m2 ⋅v2' ⋅sin α dır.
Sürtünmesiz yatay bir ray üzerinde birbirine doğru sabit hızlarla ge-
len K, L cisimlerinin t0 = 0 anındaki konumu Şekil - I'deki gibidir. Bu Yatayda (x):
cisimler, t0 = 0 anından t süre sonra P noktasında çarpışıyor ve bu ÁPilk(x) = ÁPson(x) P1x+ 0 = ÁP1x
' + ÁP 2x
'
çarpışmadan t süre sonra da Şekil - II'deki konuma geliyor.
m1 ⋅ v1 = m1 ⋅v1' ⋅ cosq + m2 ⋅ v2' ⋅ cosα
K L K L
yatay yatay ÁP2 = m2 × Áv2
P P ÁP1 = m1× Áv1
a q
Buna göre, ÁP1 = m1× Áv1
I. K'nin kütlesi L'ninkine eşittir. Çarpışma sonrası cisimlerin momentum vektörlerinin uç uca ekleme
II. Çarpışma esnektir. yöntemine göre bileşkesi, çarpışma öncesi momentumuna eşit olduğu
gösterilmiştir.
III. Çarpışmadan önce, K'nin momentumunun büyüklüğü L'ninkine
eşittir.

Örnek 7
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Şekil - I'deki 2m kütleli X cismi, durmakta olan m kütleli Y cismine ÁvX
hızıyla çarpıyor.
2m
ÖSYM Sorusu X 4 3
Çözüm Á vX 2
m
Y 1
5
Á vY
Çarpışmadan sonra, Y cisminin hız vektörü Şekil - II'deki ÁvY ise

X cisminin hız vektörü hangisidir?
(Çarpışma, yatay ve sürtünmesiz düzlemdedir.)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
ÖSYM Sorusu
6
9. FASİKÜL İtme ve Momentum
Çözüm Çözüm
İki Boyutta Esnek Olmayan Çarpışma

ESNEK OLMAYAN ÇARPIŞMALAR
y
Cisimlerin çarpıştıktan sonra kenetlenip birlikte hareket ettiği çar- Çarpýþmadan
pışmalardır. sonra
Ávortak
Momentum korunur.
m1 m1 + m2
Kinetik enerji korunmaz. Á v1 q
x
O
Tek Boyutta Esnek Olmayan Çarpışma

Çarpýþmadan Á v2
+ önce
m1 m2 Ávortak m2
Á v1 Áv2
m1 + m 2
Çarpýþmadan önce Çarpýþmadan sonra Şekildeki çarpışma için;
ÁPilk = ÁPson ÁPilk = ÁPson
ÁP1 + ÁP2 = ÁPort ÁP1 + ÁP2 = ÁPortak
m1 ⋅v1 – m2 ⋅v2 = (m1 + m2)⋅vortak Yatay ve düşey momentumlarının korunumuna ait denklemler ay-
rı ayrı yazılır.
Bu denkleme göre,
Cisimlerin çarpışmadan önce momentumlar eşit büyüklükte ise Düşeyde (y):

cisimler çarpıştıktan sonra durur. Yani ilk momentum sıfır olduğu ÁPilk(y) = ÁPson(y)
için son momentum da sıfır olur.
ÁP2 = ÁPortak(y)
m2 ⋅ v2 < m1 ⋅ v1 ise ortak kütle "+" yönde hareket eder.
m2 ⋅v2 = (m1 + m2)⋅vort ⋅sin q
m1 ⋅ v1 < m2 ⋅ v2 ise ortak kütle "–" yönde hareket eder.
Yatayda (x):
ÁPilk(x) = ÁPson(x)
Örnek 8
ÁP1 = ÁPortak(x)
m1 = 1 kg, m2 = 2 kg, m3 = 3 kg v =12 m/s
kütleli üç cisim, şekildeki gibi bir m1 ⋅v1 = (m1 + m2) ⋅ vort ⋅ cos q
doğru üzerinde durmaktayken, m1
m1 = 1 kg m2 = 2 kg m3 = 3 kg
kütleli olan, 12 m/s hızla harekete
ÁPson = (m1 +m2)×Ávortak
başlıyor. Önce m1 kütleli cisim m2 ile, sonra da bu iki cisim m3 ile es-
ÁP2 = m2× Áv2
nek olmayan çarpışmalar yaparak birbirine yapışıyor.

q
Kütlelerin bu iki çarpışmasından sonraki ortak hızı kaç m/s’dir?
ÁP1 = m1× Áv1
(Çarpışmalar sürtünmesiz yatay düzlemdedir.)
Çarpışma sonrası ortak momentumun, çarpışma öncesi cisimlerin
A) 6 B) 4 C) 2 D) 3 E) 0 momentumlarının toplamına eşit olduğu, vektörlerde uç uca ekleme
ÖSYM Sorusu yöntemi ile gösterilmiştir.
7
Örnek 9 Çözüm
Şekildeki 2m kütleli K cismi v1 hızı ile +x +y
yönünde, m kütleli L cismi de v2 hızı ile
+y yönünde gidiyorlar ve O noktasında v
2m v1 +x
çarpışarak birbirine yapışıyorlar. 37°
O
K
Yapışık cismin hızı x ekseni ile 37° lik
v v2
açı yaptığına göre, 1 oranı kaçtır?
v2 L m
(sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2 3 4 3 2
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 11
Hızı 20 m/s olan 1 kg kütleli K top mermisi
durgun halde bulunan 9 kg kütleli L cismi-
ne çarpıp yapışıyor. ip
Buna göre, cisimler kaç m yükselir?

v = 20 m/s
(g = 10 m/s2 ; Sürtünmeler önemsenmiyor.) K L
1 kg
9 kg
Çözüm
Örnek 10
Sürtünmesiz yatay düzlemdeki m kütleli R cismi ile 2m kütleli S cis-
minin xy koordinat sisteminde, t0 = 0 anındaki konumları şekildeki
gibidir. R cismi +x yönünde, S cismi de +y yönünde sabit hızlarla
hareket ederek, t süre sonra (0, 0) noktasında çarpışıp kenetleniyor.
y K
ROKETLER
L
5 M
Roketin toplam ağırlığının çok büyük bir kıs-
4 N
mı yakıttır.
3 P
2 Roketlerin hareketi, dışarı atılan gazın tepki
R, m
1 kuvveti ile sağlanır.
x
7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 Roketin atıldıktan sonraki kütlesi m, dışarı atı-
1
lan gazın; kütlesi ∆m, hızı vÁ g ise momentumun
2
3 korunumu kanununa göre, roketin vektörel hı-
4 S, 2m
zındaki değişme,
5
m ⋅ ∆Áv = ∆m ⋅ Ávg
Kenetlenen bu cisimler, çarpışmadan sonra şekilde kesikli çizgi-
lerle belirtilen yollardan hangisini izler? formülü ile bulunur.
Gaz, rokete göre sabit Ávg çıkış hızı ile atılırken

A) K B) L C) M D) N E) P roketin kendi kütlesi sürekli azalır, hızı sürekli
ÖSYM Sorusu artar.
8
KAVRAMA TESTİ İtme ve Momentum
1
1. Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde F = 15 N 3. Sürtünmesi önemsiz ortamda 2 kg kütleli bir cisim yerden
bulunan 2 kg kütleli cisme F = 15 N'lik 30 m/s hızla düşey olarak yukarı doğru fırlatılıyor.
37° 2 kg
kuvvet 4 saniye süreyle uygulanıyor.
yatay Buna göre, cisim fırlatıldıktan 4 saniye sonra momentum de-
Buna göre, cisme etki eden itme kaç yer ğişimi kaç kg.m/s olur? (g = 10 m/s2)
N.s'dir? (sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8)
A) 40 B) 60 C) 80 D) 100 E) 120
A) 12 B) 24 C) 36 D) 48 E) 60
2. Yatay sürtünmesiz düzlemde hareket eden bir cismin momen-

tum - zaman grafiği şekildeki gibidir.
4. Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan m, 2m kütleli K, L
Momentum
cisimlerine uygulanan yatay kuvvetin zamana göre değişim gra-
2P fiği şekildeki gibidir.
P Kuvvet Kuvvet
K L M Zaman 3F
2F
0 t 2t 3t
K
F L
Cisme etki eden kuvvet; K, L, M bölgelerinde sırasıyla FK,
Zaman Zaman
FL, FM olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir? 0 t 0 t
A) FK > FL > FM B) FK > FM > FL K ve L cisimlerinin t süre sonra momentumlarının büyüklü-

P
ğü PK, PL olduğuna göre, K oranı kaçtır?
C) FL > FM > FK D) FK = FL > FM PL
E) FM > FL > FK
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 2
2 3 2
9
İtme ve Momentum 9. FASİKÜL | TEST 1
5. Sürtünmesiz yatay düzlemde K noktasından 3 m/s hızla geçen 7. Yatay düzlemde hareket eden X, Y cisimlerinin momentumları
cisme F kuvveti 3 saniye süreyle L noktasına kadar uygulanıyor. 2P, P; kütleleri m, 2m'dir.
3 m/s 10 m/s 2ÁP ÁP

x
ÁF X Y
3 kg
m 2m
K L
EX
Cisim L noktasından 10 m/s hızla geçtiğine göre ÁF nin bü- X'in kinetik enerjisi EX, Y'ninki de EY olduğuna göre, ora-
EY
yüklüğü kaç N'dir?
nı kaçtır?
A) 3 B) 5 C) 7 D) 9 E) 11
A) 2 B) 4 C) 5 D) 8 E) 12
6. Sürtünmesiz yatay düzlemde +x y

yönünde 20 m/s hızla hareket
15 m/s
eden cisme O noktasına geldi-
ğinde bir itme uygulanıyor.
2 kg
Cisim uygulanan itmeden son- O
20 m/s x
ra +y yönünde 15 m/s hızla ha- 8. Kütlesi 800 kg olan bir otomobil 10 m/s hızla bir duvara çarpıp
reket ettiğine göre, itmenin şid- 0,4 s sonra duruyor.
deti kaç N.s'dir?
Buna göre, duvarın otomobile uyguladığı ortalama itme kuv-
A) 30 B) 40 C) 50 D) 60 E) 80 veti kaç N'dir?
A) 1 ⋅ 104 B) 2 ⋅104 C) 3 ⋅104
D) 4 ⋅104 E) 5 ⋅104
10 1-D 2-B 3-C 4-C 5-C 6-C 7-D 8-B

KAVRAMA TESTİ İtme ve Momentum
2
1. Sürtünmesi önemsiz ortamda m kütleli cisimler Şekil - I ve Şe- 3. Yatay düzlemde 6 kg kütleli bir oyuncak araba 10 m/s hızla ha-
kil - II’deki yüzeylere v hızlarıyla çarpıp aynı hızlarla yansıyorlar. reket ederken, 2 kg kütleli bir oyun hamuru 10 m/s hızla şekil-
v deki gibi çarpıp arabaya yapışıyor.
2 kg
m
30°
10 m/s
6 kg 53° 10 m/s
v v
30°
v
m m yer
m
Buna göre, çarpışmadan sonra arabanın hızı kaç m/s’dir?
(sin 53° = 0,8 ; cos 53° = 0,6)
Buna göre, Şekil - I’deki cisme uygulanan itme Ι1, Şekil - II’de-
Ι
ki Ι2 olduğuna göre, 1 oranı kaçtır? A) 5 B) 6 C) 8 D) 9 E) 10
Ι2
1 ñ3
(sin 30° = ; cos 30° = )
2 2
1 ñ3
A) 1 B) C) ñ2 D) E) 2
2 ñ2 2
4. Sürtünmesiz yatay düzlemde Şekil - I’deki konumlardan aynı

anda v1, v2 hızlarıyla geçen m, 2m kütle iki cisim O noktasında
esnek olmayan çarpışma yapıp kenetleniyorlar.
1 2 3
2. Sürtünmesi önemsiz yatay düz-
v
X v1
lemde şekilde verilen hızlarla ha- O
4
reket eden 1 kg kütleli X ve Y ci- m v2
1 kg 8 m/s Y 5
simleri O noktasında esnek olma- 37°
O +x
yan çarpışma yaparak yapışıyorlar. X 2m
6 m/s Þekil - I O Þekil - II

Ortak kütle şekildeki gibi hare-
ket ettiğine göre, v hızı kaç m/s Y 1 kg Buna göre, cisimler çarpışmadan sonra Şekil - II’de göste-
dir? (sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8) rilenlerden hangisi yönünde hareket eder?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 8 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
11
İtme ve Momentum 9. FASİKÜL | TEST 2
5. Yatay sürtünmesiz düzlemde sabit hızla 7. Yatay sürtünmesiz düzlemde 9 m/s 9 m/s
v =0
hareket eden m 1, m 2, m3 kütleli cisimler m2 hızla şekildeki yönde hareket eden
m1 1 kg 2 kg
şekildeki konumlardan aynı anda geçtik- 1 kg kütleli X cismi durmakta olan
X Y
ten bir süre sonra O noktasında çarpışıp 2 kg kütleli Y cismine esnek olarak 2 1
O
duruyorlar. çarpıyor.
Buna göre; m1, m2, m3 arasındaki iliş- Buna göre, çarpışmadan sonra X cisminin hareket yönü ve
m3
ki nedir? hızı nedir?
A) m1 = m3 > m2 B) m1 > m3 > m2 A) 1 yönünde, 3 m/s B) 2 yönünde, 3 m/s
C) m2 > m3 > m1 D) m1 = m2 > m3 C) 1 yönünde, 6 m/s D) 2 yönünde, 6 m/s
E) m3 > m2 > m1 E) 1 yönünde, 9 m/s
8. Şekil - I'deki eşit kütleli cisimlerden X cismi v1 hızıyla hareket

ederken durmakta olan Y cismine esnek olarak çarpıyor.
4 m/s
Y
v2 = 0
v1 60°
6. Kütlesi m olan bir öğrenci, kütle-
() (+) +x +x
Y O 30°
si 3m olan bir tabla üzerinde dur- X
X Áv X'
maktadır. m
Öğrenci, + yönde yere göre 3m
12 m/s hızla koşmaya başladı- Çarpışmadan sonra Şekil - II'deki gibi hareket eden cisimler-
ğında platformun yere göre hızı hangi yönde kaç m/s olur? den Y'nin hızı 4 m/s olduğuna göre, v1 kaç m/s'dir?
1 ñ3
(sin 30° = ; cos 30° = )
2 2
A) – yönde, 3 m/s B) + yönde, 3 m/s
C) – yönde, 4 m/s D) + yönde, 4 m/s

A) 3 B) 5 C) 6 D) 8 E) 10
E) – yönde, 6 m/s
12 1-E 2-C 3-B 4-C 5-A 6-C 7-B 8-D

ÖDEV TESTİ İtme ve Momentum
3
1. Doğrusal ve yatay bir yolda F kuvveti- v(m/s) 3. Eşit bölmeli yatay sürtünmesiz
nin etkisinde hareket eden 2 kg kütleli 18 düzlemde ÁvK, ÁvL hızlarıyla hare-
bir cismin hız - zaman grafiği şekildeki ket eden K, L cisimleri aynı anda
gibidir. şekildeki konumlardan geçiyor.
6 vK
Buna göre, (0 - 4) s aralığında cisme Zaman Bir süre sonra O noktasında
0 4 vL
uygulanan itme kaç N.s'dir? çarpışıp yapışan cisimler I, II,
(Sürtünmeler önemsizdir.) III yollarından hangilerini izle-
yebilir?
A) 6 B) 8 C) 12 D) 18 E) 24
2. Şekil - I’deki m kütleli cisim v hızıyla giderken O noktasına gel-

diğinde iç patlama sonucu iki parçaya ayrılıyor. Parçalar Şe-
kil - II’deki gibi hareket ediyor.
4. Sürtünmesiz yatay düzlemde şekilde verilen hız ve yönlerde ha-
v1 reket eden K, L cisimleri esnek olmayan çarpışma yaparak bir-
m1
m
likte hareket ediyor.
v q
O O a 10 m/s 4 m/s
m2 v2 K 2 kg L 2 kg yatay
yer
q < α olduğuna göre, m, m1, m2 kütlelerinin momentumla-
Buna göre, çarpışmada kaybolan kinetik enerji kaç J’dir?
rının büyüklükleri sırasıyla P, P1, P2 olduğuna göre, bunlar
A) 12 B) 14 C) 16 D) 18 E) 20
A) P > P1 > P2 B) P > P2 > P1 C) P > P1 = P2
D) P2 > P1 > P E) P1 = P2 = P
13
5. Sürtünmesi önemsiz yatay ve doğrusal P(kg× m/s) 7. Sürtünmesi önemsiz ortamda K noktasından
K
v0 = 0
yolda +x yönünde hareket eden bir cis- 27 serbest düşmeye bırakılan bir cisim L nokta-
min momentum - zaman grafiği şekilde- sında iç patlama sonucu iki eşit parçaya ayrı-
ki gibidir. lıyor. 45 m
12
Buna göre, cisme uygulanan kuvvetin t(s) Parçalardan biri düşey doğrultuda yukarı
yönü ve şiddeti nedir? 0 3 doğru 20 m/s hızla hareket ettiğine göre, di- L
ğer parçanın hızı kaç m/s’dir? (g = 10 m/s2)

A) +x yönünde, 5 N B) –x yönünde, 5 N
A) 20 B) 40 C) 60 D) 80 E) 100
C) +x yönünde, 10 N D) –x yönünde, 15 N
E) +x yönünde, 15 N
6. K, L, M küreleri yatay ve sürtünmesiz düzlemde Şekil - I’de ve-

rilen hızlarla hareket etmektedir. Cisimlerden K ile L esnek çar-
pıştığında hızları Şekil - II’deki gibi, L ile M esnek çarpıştığında 8. Düşey kesiti verilen sürtünmesi önemsiz düzenekte şekildeki
hızları Şekil - III’teki gibi oluyor. konumdan serbest bırakılan m kütleli X cismi durmakta olan m
v 2v v v 2v v kütleli Y cismine esnek olarak çarptığında Y cismi O noktasına
düşüyor.
K L M K L M X
m
h Y
v v 2v m
K L M
Þekil - III
Buna göre, O
yer
x
I. K’nin kütlesi L’ninkinden büyüktür.
II. L ile M’nin kütleleri eşittir. Buna göre, X mesafesini artırmak için,
III. K ile M’nin kütleleri eşittir. I. X’in kütlesi
yargılarından hangileri doğrudur? II. Y’nin kütlesi

III. h yüksekliği
niceliklerinden hangileri artırılmalıdır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ya da II
D) I ya da III E) II ya da III
14
ÖDEV TESTİ İtme ve Momentum
4
1. mgülle = 3 kg 3. Sürtünmesiz yatay düzlemin O nok-
tasında durmakta olan 6 m kütleli bir 3m
K
vgülle = 600 m/s cisim iç patlama sonucu üç parçaya L
37° yatay ayrılıyor. O
2m
M
Patlamadan bir süre sonra 3m ve N
MTop = 288 kg P
2m kütleli parçalar şekildeki ko-
288 kg kütleli bir top, şekildeki gibi 3 kg kütleli bir gülleyi numlarda olduğuna göre m kütleli parça hangi noktadadır?
yere göre 600 m/s hızla fırlattığına göre, topun geri tepme
hızı kaç m/s olur? (cos 37° = sin 53° = 0,8) A) K B) L C) M D) N E) P
A) 3,75 B) 5 C) 8 D) 8,25 E) 10,25
2. Durgun bir göldeki 6 m uzunluğundaki 120 kg kütleli kayığın bir

ucunda durmakta olan 60 kg kütleli kayıkçı diğer uca doğru sa-
bit hızla yürümeye başlıyor.
Kayıkçı, kayığın öbür ucuna ulaşana kadar kayık kaç m yol 4. Yatay sürtünmesiz düzlemde duran 1000 g kütleli tahta bloka,
alır? kütlesi 50 g olan mermi 600 m/s hızla girip 400 m/s hızla çıkıyor.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6
Kütle kaybı önemsenmediğine göre, tahta blokun kazana-

cağı en büyük hız kaç m/s'dir?
A) 3 B) 5 C) 10 D) 12 E) 15
15
5. Kütleleri m, 2m olan X, Y cisimleri yayla sıkıştırılıp iple Şekil - I’de- 7. Sürtünmesiz yatay düzlemde X yay Y
ki gibi bağlanmıştır. X, Y cisimleri v hızıyla hareket ederken ip sıkıştırılmış bir yayın her iki
yatay
kesiliyor. ucunda X, Y cisimleri şekilde- yer
ki konumda tutulmaktadır.
v
Ýp Cisimler serbest bırakılıp yaydan ayrıldıklarında,

X Y
m 2m I. Kinetik enerji
Þekil - I II. Momentum
v
III. Hız
X Y
m 2m niceliklerinden hangilerinin büyüklükleri X ve Y için kesin-
Þekil - II likle eşit olur? (Yayın kütlesi önemsizdir.)
Yay serbest duruma geldiğinde X’in hızı Şekil - II’deki gibi v

olduğuna göre, Y’nin hızı kaç v’dir? (Yayın kütlesi önemsizdir.)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
8. Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde 10 m/s hızla hareket eden

1 kg kütleli X cismi durmakta olan 1 kg kütleli Y cismine çarpıp
yapışıyor.
6. Doğrusal bir yolda hareket eden bir Momentum 10 m/s

k = 200 N/m v0 = 0
cismin momentum - zaman grafiği
Y X
şekildeki gibidir.
1 kg 1 kg
Buna göre, cisim için; K L
Zaman Buna göre, X ve Y cisimleri yay sabiti k = 200 N/m olan ya-
I. K bölgesinde uygulanan kuvvet 0
t 2t yı en fazla kaç m sıkıştırır?
L'dekinden daha büyüktür.
II. K bölgesindeki yer değiştirme L'dekinden küçüktür. A) 0,2 B) 0,4 C) 0,5 D) 0,6 E) 0,8
III. K bölgesindeki momentum değişimi L'dekinden büyüktür.
16
FASİKÜL
10
DÜZGÜN ÇEMBERSEL HAREKET
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
12.1.1.1. Düzgün çembersel hareketi açıklar. 12.1.1.4. Yatay, düşey, eğimli zeminlerde araç-
1 4
A. Periyot, frekans, çizgisel hız ve açısal hız, ların emniyetli dönüş şartları ile ilgili hesapla-
merkezcil ivme kavramları verilir. malar yapar.
B. Öğrencilerin düzgün çembersel harekette Virajlarda emniyetli dönüş için hız sınırına
çizgisel hız vektörünü çember üzerinde iki uymanın önemi vurgulanır.
farklı noktada çizerek merkezcil ivmenin
şiddetini bulmaları ve yönünü göstermeleri
sağlanır. Çizgisel ivme kavramına girilmez.
12.1.1.2. Düzgün çembersel harekette merkez- 5 12.1.2.1. Öteleme ve dönme hareketini karşı-
laştırır.
cil kuvvetin bağlı olduğu değişkenleri analiz
2 eder.
Deney yaparak veya simülasyonlarla mer-

kezcil kuvvetin bağlı olduğu değişkenler
arasındaki ilişkinin belirlenmesi sağlanır.
Matematiksel model verilir. Matematiksel
12.1.2.2. Eylemsizlik momenti kavramını açık-
hesaplamalar yapılır.
6 lar.
Eylemsizlik momenti ile ilgili matematiksel

hesaplamalara girilmez.
12.1.1.3. Düzgün çembersel hareket yapan

cisimlerin hareketini analiz eder.
3 A. Yatay ve düşey düzlemde düzgün çember-

sel hareket yapan cisimlere ait serbest ci- 12.1.2.3. Dönme ve dönerek öteleme hareketi
sim diyagramlarının çizilmesi sağlanır.
7
yapan cismin kinetik enerjisinin bağlı olduğu
B. Düzgün çembersel harekette konum, hız ve değişkenleri açıklar.
ivme hesaplamaları yapılır. Hesaplamalar-
Matematiksel hesaplamalara girilmez.
da trigonometrik fonksiyonlara girilmez.
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Düzgün Çembersel Hareket 10. FASİKÜL
DÜZGÜN ÇEMBERSEL HAREKET Vektöreldir. Yarıçap ve çizgisel hız vektörüne diktir. Yönü sağ el
kuralı ile bulunur.
Bir çember üzerinde, eşit zaman aralıklarında, eşit yollar alan cismin
hareketine denir.
Áw
TEMEL KAVRAMLAR
Áv
q
Ár
Periyot (T)
Áv
Cismin bir tam tur yapması için geçen süredir.
Düzgün çembersel hareket yapan cisimlerin açısal hızları sabittir.
SI da birimi saniyedir. Çizgisel hız ile açısal hızın büyüklükleri arasındaki ilişki aşağıda-
ki gibidir.
Frekans (f)
v= ω⋅r
Birim zamandaki tur sayısıdır.
SI da birimi hertzdir.
NOT
Periyotla frekans arasında: T⋅f = 1 bağıntısı vardır.
Aynı çap doğrusunda hareket
eden cisimlerin açısal hızları M
Konum Vektörü (Ár ) eşit, çizgisel hızları dönme ek- r w
L
Çemberin merkezini cisme birleştiren, senine olan uzaklıkla doğru r
Áv w
orantılıdır. 2v
merkezden cisme doğru olan vektördür. v v
r
(Yarıçap vektörü) Şekilde; K, L, M'nin açısal
w
Ár hızları eşittir. K
Çizgisel Hız (Áv) O Dönme ekseninden uzaklıkları r olan K ve L'nin çizgisel hız-
larının büyüklüğü v ise 2r uzaklığındaki M'nin çizgisel hızının
Çember üzerinde hareket eden cismin bi- büyüklüğü 2v'dir.
rim zamandaki yer değiştirmesidir.
Çizgisel hız daima çembere teğet ve yarıçap vektörüne diktir.
Vektöreldir. Büyüklüğü sabit, yönü sürekli değişmektedir. NOT

Kasnak düzeneklerinde ipin temas ettiği bütün noktaların çizgi-
Büyüklüğü aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
sel hızları eşit büyüklüktedir. Buna bağlı olarak da açısal hız, ya-
2pr rıçapla ters orantılıdır.
v= ve v = 2pf⋅r
T
w 2w
K L
2r r
Açısal Hız (Áω) v v
Yarıçap vektörünün birim zamanda radyan cinsinden taradığı açı-

K ve L noktalarının çizgisel hızlarının büyüklüğü eşittir.
dır. Birimi rad/s dir.
K nin açısal hızı ω ise L ninki 2ω dır.
2p
ω= ve ω = 2pf Eş merkezli kasnakların periyotları ve açısal hızları eşittir.
T
3
Merkezcil İvme (Áa) MERKEZCİL KUVVET (Fm)

Çembersel harekette hızın büyüklüğü sabit iken hızın yönünün de- Düzgün çembersel hareket, hız vektörüne dik, çemberin merke-
ğişmesine sebep olan ivmeye merkezcil ivme denir. zine yönelik bir kuvvetin etki etmesi ile gerçekleşir. Yönü cisim-
den merkeze doğru olan bu kuvvete merkezcil kuvvet denir.
Merkezcil ivmenin yönü, cisimden merkeze doğrudur. Büyüklüğü aşa-
ğıdaki bağıntı ile hesap edilir. Merkezcil kuvvet, hıza dik olduğundan iş yapmaz. Kuvvet; hızın
şiddetini değiştirmez, yönünü değiştirir.
v2
a= ve a = ω2⋅r Áv
r
Á Fm
Áv
Ortalama İvme (Áaort) ÁFm
O
Herhangi iki nokta arasındaki hız değişiminin bu iki nokta arasında

geçen süreye oranı, bu iki nokta arasındaki ortalama ivmenin bü-
yüklüğünü verir.
Yarıçapı r olan yörüngede v çizgisel hızı ile çembersel hareket ya-
Düzgün çembersel harekette, bir tam tur için ortalama ivme sıfır- pan cisme etki eden merkezcil kuvvetin büyüklüğü aşağıdaki bağın-
dır. Çünkü bir tam turda hız değişimi sıfırdır tılarla hesaplanır.
m⋅v2
Fm = ve Fm = m ⋅ ω2⋅ r
r
Örnek 1
UYARI
Şekildeki düzenekte X ve Y çarkları eksenleri çakışacak biçimde per-
çinlenmiştir. Merkezcil kuvvet, dengelenmemiş bir kuvvettir. Bununla bir-
likte bir hareket oluşturmaz.
X r 2r Problem çözümlerinde çembersel hareket yapan cisimler "den-

Y
2r gedeymiş gibi ele alınarak" cisme, merkezcil kuvvete, eşit ve zıt
yönlü bir kuvvetin etki ettiği düşünülür. Bu kuvvete merkezkaç
Zincir
P K kuvvet denir.
Düzenek çalışırken, K noktasındaki aK ve P noktasındaki aP mer-

aK
kezcil ivmelerinin büyüklüklerinin oranı nedir?
aP
Örnek 2
1 1 1 1 Yarıçapı r olan çembersel bir yörüngede v çizgisel hızı ile hare-
A) B) C) D) E) 1
16 8 4 2 r
ket eden bir cismi, yarıçaplı dairede 2v hızıyla hareket ettire-
ÖSYM sorusu 2
bilmek için merkezcil kuvveti kaç katına çıkarmak gerekir?
Çözüm
A) 1 B) ñ2 C) 2 D) 4 E) 8
ÖSYM sorusu
Çözüm
4
10. FASİKÜL Düzgün Çembersel Hareket
Örnek 3 Örnek 4
Küçük K, L cisimleri, kütlesi önemsen- K L Bir ucu sürtünmesiz yatay bir düzlem üzerine tutturulmuş, R boyun-
O
meyen eşit bölmeli ve esnek olmayan daki ipin serbest ucuna bir cisim bağlanmıştır.
2m m
ince bir çubuğun uçlarına şekildeki gi-
Cisim, bu düzlem üzerinde sabit T periyodu ile dönerken,
bi bağlanmıştır. Bu düzenek, sabit O noktasından geçen düşey ek-
sen çevresinde yatay düzlemde serbestçe dönüyor. I. İpi geren kuvvet
II. Hız
K’nin kütlesi 2m, L’ninki de m olduğuna göre, herhangi bir anda,
III. Merkezcil kuvvet
I. K ve L’nin açısal hızları birbirine eşittir.
niceliklerinin büyüklüklerinde zamanla aşağıdakilerden hangi-
II. K ve L’nin çizgisel hızları birbirine eşittir.
si gözlenir?
III. K ve L’ye etki eden merkezcil kuvvetlerin büyüklükleri birbirine
eşittir.
A) II değişir, I ve III değişmez. B) Üçü de değişir.
C) I ve II değişir, III değişmez. D) Hiçbiri değişmez.
ÖSYM sorusu
E) I değişir, II ve III değişmez.
Çözüm
ÖSYM Sorusu
Çözüm
MERKEZCİL KUVVET ETKİSİNDEKİ CİSİMLER

Örnek 5
Yatay Düzlemde Düzgün Çembersel Hareket
Şekildeki gibi merkezinden geçen eksen çevresinde dönebilen tab-
İpin ucuna bağlı cisim, yatay düzlemde düzgün çembersel hareket lada, eksenden 2 metre uzakta bir cisim bulunmaktadır.
yaparken ipteki gerilme kuvveti, merkezcil kuvvete eşittir.
Düþey eksen
Tip
r m
Áv
yatay
m⋅v2 2m
Tip = Fm =
r
Cisimle tabla arasındaki sürtünme katsayı 0,2 olduğuna göre, ci-
Cismin ağırlığı ile yüzeyin tepkisi birbirini dengeler.
sim dışa doğru kaymaya başladığı anda tablanın açısal hızı kaç
rad/s dir? (g = 10 m/s2)
Yatay Viraj
Yatay ve sürtünmeli virajda dönen araca etki eden merkezcil kuv- A) 4 B) 2 C) ñ2 D) 1 E) 1

2
vet, araç ile yol arasındaki sürtünme kuvvetidir.
ÖSYM Sorusu
Merkezcil kuvvet, sürtünme kuvvetinin maksimum değeri kadar
Çözüm
olabilir. Bunu aşacak hız değerinde araç savrulur.
m· v2
Fs = Fm den k⋅mg =
r
Emniyetli viraj için hızın en büyük değeri aşağıdaki bağıntıdan bu-

lunur.
v2 = k ⋅ g⋅ r
5
Düşey Düzlemde Düzgün Çembersel Hareket Eğimli Viraj
Düşey düzlemde düzgün çembersel harekette hız, sabit büyük- Sürtünme dikkate alınmazsa
lüktedir. merkezcil kuvvet, cismin ağır-
lığı ile yüzey tepki kuvvetinin
Çubuktaki gerilme kuvveti ile ağırlık kuvvetinin bileşkesi, merkez-
bileşkesi olur.
cil kuvveti oluşturur ve merkezcil kuvvet, sabit büyüklüktedir.
Fm
tanq = dir.
mg
Merkezcil kuvvet değeri (m v ) yerine yazıldığında aracın kaymadan

2
r
Çubuk hareket ettiği hızın büyüklüğünü veren bağıntı türetilmiş olur.
v2 = g ⋅r ⋅tanq
Silindir İçinde Dönen Cisimler
K de; Fm = TK Silindirik platformlarda v büyüklüğünde hız ile

düzgün çembersel hareket yapan cisim ya da
L de; Fm = TL + mg
araçların aşağı düşmemesi için sürtünme kuv-
M de; Fm = TM – mg veti; ağırlıktan büyük ya da ona eşit olmalıdır.
P de; Fm = TP – mg · cosq v2
Fs ≥ mg ; [Fs = k⋅N = k ⋅Fm ; Fm = m ]
r
m ⋅ v2
[Fm = ] [k: sürtünme katsayısı; N: yüzey tepkisidir ve mer-
r
kezcil kuvveti oluşturur. ; r: silindirik platformun ya-
Çubuktaki gerilme kuvveti tepe noktasında en küçük, alt nokta-
rıçapı (yörünge yarıçapı)]
da en büyük değerini alır. Çubuktaki gerilme kuvveti; cisim yuka-
rı çıkarken azalır, aşağı inerken artar. Cismin düşmeden dolanabileceği en küçük hız; sürtünme kuvve-
tinin ağırlığa eşit olduğu durumdaki hızdır.
v2
Fs = mg ; k⋅Fm = mg ; k⋅m = mg
Örnek 6 r
Düşey duran çembersel rayda dolanan bir P g$r

v=
cisim ile ray arasındaki tepki kuvveti yalnız P k
tepe noktasında sıfırdır.
r
Buna göre, cisim P noktasında iken, aşa- Konik Sarkaç
ğıdakilerden hangisi doğrudur?
v Tavana ip ile bağlanmış cisim yatay düzlemde düzgün çember-
sel hareket yaparken ipteki gerilme kuvveti ile (T) cismin ağırlığı-
A) Merkezcil kuvvet ağırlığın yarısına eşittir.
nın (mg) bileşkesi merkezcil kuvveti oluşturur.
B) Merkezcil kuvvet ağırlığa eşittir.
C) Merkezcil kuvvet sıfırdır.
D) Merkezcil ivme sıfırdır.
E) Hız sıfırdır.
ÖSYM Sorusu
Çözüm
İpin düşey eksenle yaptığı açı q olmak üzere serbest cisim diyag-
Fm
ramındaki taralı üçgen için; tanq = dir.
mg
v2
Merkezcil kuvvet yerine yazılırsa, tanq = elde edilir.
r⋅g
6
10. FASİKÜL Düzgün Çembersel Hareket
DÖNEREK ÖTELENME (YUVARLANMA) EYLEMSİZLİK TORKU

Yuvarlanan cisimlerin kütle merkezinin hızı v iken; Herhangi bir dönme eksenine göre, dönmeye karşı cismin diren-
cismi çevreleyen her bir nokta v hızıyla ötelenir, cini belirleyen etkiye eylemsizlik torku (momenti) veya dönme
eylemsizliği denir.
cismi çevreleyen her bir nokta v hızıyla döner.
“I” sembolüyle gösterilir. Skaler bir büyüklüktür. SI’da birimi
Bundan dolayı bir noktanın anlık hızı, bu iki hızının bileşkesine eşittir.
“kg⋅ m2” dir.
K Áv
Áv Eylemsizlik torku, sistemin kütlesiyle doğru orantılıdır.
Áv ok
Eylemsizlik torku, dönme eksenine olan uzaklığın (yörünge yarı-
Áv Áv Áv
N çapı) karesiyle doğru orantılıdır.
O L
Áv
Áv M Áv Bazı Cisimlerin Eylemsizlik Torkları
Yuvarlanan O merkezli küresel cismin bazı noktalarının dönme ve öte- Çubuk

leme çizgisel hızları: N ve L noktasının anlık hızının büyüklüğü ñ2 v, (Orta noktasýna göre) Çubuk
(Uç noktasýna göre)
K'nin 2v, M'nin ise sıfırdır.
Merkezin hızının büyüklüğü v'dir.

L L
1 1
I = m×L2 I = m×L2
12 3
Dolu silindir Dolu Küre

(Merkez doðrusuna göre) (Çap doðrusuna göre)
Örnek 7 r
r
Dönerek ilerleyen bir tekerin üzerinde- K
ki K, L ve M noktalarının, şekilde veri-
len konumdaki vK , v L ve vM hızlarının 1 2
I= m× r2 I= m× r2
büyüklükleri arasındaki ilişkileri nasıl- M 2 5
dır? (m: Kütle, L: Uzunluk, r: Yarıçap)
A) vK = vL < vM B) vK = vL > vM C) vK > vM > vL
D) vK < vM < vL E) vK > vL > vM

NOT
Yarıçapı r olan yörüngede dolanan m kütleli noktasal cismin ey-
ÖSYM Sorusu
lemsizlik torku;
Çözüm
I = m · r2 dir.
DÖNME KİNETİK ENERJİSİ

Eylemsizlik torku I, açısal hızı ω olan cisimlerin dönme kinetik

enerjileri (Ed) aşağıdaki formül ile hesaplanır.
1
Ed = I ⋅ω2
2
Dönme kinetik enerjisinin SI’daki birimi joule (J)’dir.
7
NOT Örnek 9
Yuvarlanan cisimler hem dönme hem de öteleme kinetik enerjisi- Şekildeki K, L dişlilerinin yarıçapla-
K L
ne sahiptir. Toplam kinetik enerjisi öteleme ve dönme kinetik ener- rı sırasıyla 2R, R; eylemsizlik mo-
2R
jilerinin toplamına eşittir. mentleri de 4I, I’dır. K dişlisi Áω açı- R
E = Eö + E d sal hızıyla dönerken K’nin dönme ki-

netik enerjisi EK, L’ninki de EL oluyor.
1 1
E= m ⋅ v2 + I ⋅ω2
2 2 EK
EL
Yarıçapı r, merkezinin öteleme hızı v, açısal hızı ω olan küre,
silindir, çember gibi cisimler için;
A) 1 B) 2 C) 4 D) 8 E) 16
v = ω ·r dir.
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 8
Şekildeki m kütleli ve R yarıçaplı bir küre yatay düzlemde sabit ω açı-
sal hızıyla kaymadan dönerek ilerlemektedir.
m w
R
R
Yer (yatay)
Örnek 10
Buna göre bu kürenin toplam kinetik enerjisi kaç m⋅R2 ⋅ω2’dir?
2 2m ve m kütleli cisimler, şekildeki r ve 2r
(Kürenin kütle merkezine göre eylemsizlik momenti I = m⋅R2’dir.)
5 yarıçaplı çembersel yörüngelerde eşit pe- 2m E2
riyotla dolanmaktadır. m
r
A) 1 B) 3 C) 3 D) 7 E) 4 m kütleli cismin kinetik enerjisi E1, 2m 2r
5 10 5 10 5 E1
E1
ÖSYM Sorusu kütlelininki de E2 olduğuna göre,
E2
oranı kaçtır?
Çözüm
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 8
ÖSYM Sorusu
Çözüm
8
KAVRAMA TESTİ Düzgün Çembersel Hareket
1
1. Düzgün çembersel hareketle ilgili, 4. Halil bir ipin ucuna bağladığı plastik topa yatay bir düzlemde
düzgün çembersel hareket yaptırıyor.
I. Hız değişmez.
II. Merkezcil kuvvet her zaman aynı noktaya doğrudur. Buna göre, plastik topla ilgili,
III. Hız her zaman yörüngeye teğettir. I. Açısal hız vektörünün yönü değişmez.
ifadelerinden hangileri doğrudur? II. Merkezcil kuvvetin büyüklüğü sabittir.

III. Hız vektörü ile yarıçap vektörü birbirine diktir.
ifadelerinden hangileri doğrudur?
2. I. Bir otomobille Ankara'dan İstanbul'a 6 saatte ulaştık.

II. Dünya kendi ekseni etrafında bir tam dolanımını yirmi dört
saatte tamamlar.
III. Mekanik saatlerde akrep 12 saatte bir, yelkovan ise saatte
bir hareketlerine başladıkları noktaya döner.
Yukarıdaki ifadelerden hangileri periyot kavramına örnek

olarak verilebilir?
5. Düşey kesiti verilen r yarıçaplı silindirik r
platformda düzgün çembersel hareket
yapan bir cisimle ilgili;
I. Cismin merkezcil kuvveti, silindirin cis-

me uyguladığı tepki kuvvetine eşittir.
II. Cismin ağırlığı, cisim ile silindir arasın-
3. I. Bisiklet tekerinin hareketi da oluşan sürtünme kuvvetine eşit büyüklüktedir.
II. Rüzgar gülünün hareketi III. Cismin çizgisel hızı artarsa cisme etki eden sürtünme kuv-
veti de artar.
III. Yay sarkacının hareketi
IV. Vantilatör pervanesinin hareketi yargılarından hangileri doğrudur?
Yukarıdaki hareketlerden hangileri çembersel harekete ör-

A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
nek olarak verilebilir?
D) I, II ve III E) I, II ve IV
9
Düzgün Çembersel Hareket 10. FASİKÜL | TEST 1
6. Düzgün çembersel hareket yapan bir cismin periyodu 18 sani- 9. Bir otomobil şekildeki gibi - x yönünde hareket halindedir.
yedir.
Buna göre, yarıçap vektörü 10 saniyede kaç derece açı tarar?

+y
A) 240 B) 200 C) 180 D) 150 E) 100

+x
+z
Buna göre, xy düzlemindeki tekerin açısal hız vektörü han-

gi yöndedir?
A) + x B) – x C) – y D) + z E) – z
7. Yatay bir düzlemde 40 metre yarıçaplı düzgün çembersel hare-

ket yapan bir cismin periyodu 12 saniyedir.
Buna göre, cismin çizgisel hızı kaç m/s'dir?

(p = 3 alınız.)
A) 20 B) 18 C) 15 D) 12 E) 10
10. Eşit bölmeli bir çubuğa şekildeki gibi O noktası çevresinde düz-
gün çembersel hareket yaptırılıyor.
K O L M
Buna göre,
I. K, L ve M noktalarının açısal hızları aynı yöndedir.

II. K ve M noktalarının çizgisel hızları eşit büyüklüktedir.
III. L ve M noktalarının açısal hızları eşittir.
8. Dönme kinetik enerjisini anlatan bir öğretmen,
I. Kurmalı oyuncak arabanın tekeri
II. Blenderın telleri
III. Frene basılan arabanın kayan tekeri
yukarıdakilerden hangilerini örnek olarak verebilir?
10 1-D 2-E 3-E 4-E 5-B 6-B 7-A 8-C 9-D 10-E
KAVRAMA TESTİ Düzgün Çembersel Hareket
2
1. K ve L cisimleri aynı yatay düzlemde O noktası çevresinde şekil- 3. Kütlesi 4 kg olan bir cisim 50 cm yarıçaplı çembersel yatay yö-
deki yörüngelerde sırasıyla ωK, ωL açısal hızları ile düzgün çem- rüngede sabit süratle bir turu 2 saniyede tamamlamaktadır.
bersel hareket yapmaktadır.
Buna göre,
L I. Cismin frekansı 2 s-1 dir.
II. Cisme etki eden merkezcil kuvvetin büyüklüğü 18 newton-
K O
2r r dur.
III. Cismin açısal hızı 3 rad/s'dir.
yargılarından hangileri doğrudur? (p = 3 alınız.)
2ωK= 3ωL olduğuna göre, çizgisel hızların büyüklükleri ora- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
vK D) I ve III E) II ve III
nı kaçtır?
vL
1 4 9
A) B) C) 2 D) E) 3
3 3 4
4. Bir çubuğun ucuna bağlı 2 kg kütleli cisim düşey düzlemde O

noktası çevresinde şekildeki gibi düzgün çembersel hareket yap-
maktadır. L noktasında çubuktaki gerilme kuvveti 35 newtondur.
2. Eşit bölmeli bir çubuğun üzerine sabitlenmiş mK, mL kütleli K,
L cisimleri şekildeki gibidir. Çubuğa d ekseni etrafında ω sabit K
açısal hızı ile düzgün çembersel hareket yaptırılıyor.
d
L
w
K L O yatay
yatay
M
K, L cisimlerin kinetik enerjileri eşit olduğuna göre, kütlele-
m Buna göre, cisim K ve M noktalarında iken çubuk gerilme
ri oranı K kaçtır? T
mL kuvvetlerinin büyüklükleri oranı K kaçtır?
TM
1 1
A) 9 B) 3 C) 1 D) E) 1 3 5 9
3 9 A) B) C) D) E) 1
11 11 11 11
11
Düzgün Çembersel Hareket 10. FASİKÜL | TEST 2
5. Ali ve Emre uzaktan kumandalı arabalar ile bir pistte yarış yapı- 8. Yarıçapları 3r, 2r olan şekildeki K, L dişlilerinin eylemsizlik mo-
yorlar. Ali'nin arabası yarış içindeki bir yatay virajı emniyetli bir mentleri sırasıyla 4I ve I'dır.
şekilde alıyor. Emre'nin arabası ise aynı virajda savruluyor.
K
L
Emre'nin arabasının savrulmasının nedeni,
I. Emre'nin arabasının daha büyük kütleli olması

3r 2r
II. Emre'nin arabasının süratinin daha fazla olması
III. Emre'nin arabasının virajı daha büyük yarıçaplı alması
açıklamalarından hangileri olabilir? Cisimlerin dönme kinetik enerjileri sırasıyla EK ve EL oldu-

E
ğuna göre, K oranı kaçtır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III EL
16 4 3 3
D) I ve II E) II ve III A) B) C) 1 D) E)
9 3 4 8
6. X aracı 50 m yarıçaplı
sürtünmeli yatay viraji v X
büyüklüğündeki maksi-
v
mum hızla dönebilmek-
50 m
tedir.
v = 10 m/s olduğuna O
göre, X aracı ile viraj
yüzeyi arasındaki sürtünme katsayısı kaçtır? (g = 10 m/s2)
A) 0,1 B) 0,2 C) 0,4 D) 0,5 E) 0,8

9. Yarıçapları 3r, r ve 2r olan K, L ve M dişlileri sabit süratlerle dön-
dürülürken, dişliler üzerindeki X, Y ve Z noktalarının açısal hız-
larının büyüklüğü sırasıyla ωX, ωY ve ωZ dir.
X
Z
Y
7. Düzgün çembersel hareket yapan bir cismin yalnız çizgisel

3r r 2r
hızı azaltılırsa,
K
L
I. Frekans
M
II. Merkezcil kuvvet
Buna göre, ωX, ωY ve ωZ arasındaki ilişki nedir?
III. Periyot
niceliklerinden hangileri artar? A) ωX < ωY < ωZ B) ωX < ωY = ωZ C) ωX = ωY = ωZ
D) ωZ < ωY < ωX E) ωX < ωZ < ωY

12 1-D 2-A 3-E 4-B 5-B 6-B 7-C 8-A 9-E

ÖDEV TESTİ Düzgün Çembersel Hareket
3
1. Bir cismin eylemsizlik torku ile ilgili olarak Selçuk, Dilara ve Ha- 3. Aynı yatay düzlemde O noktası
lil'in ifadeleri aşağıdaki gibidir. çevresinde düzgün çembersel
hareket yapan K ve L cisimleri
Selçuk : Cismin kütlesi ile doğru orantılıdır.
şekildeki konumlarından aynı
Dilara : Cismin şekline bağlı değildir.
anda geçiyorlar.
Halil : Cismin dönme eksenin yerine bağlıdır.
K, L cisimlerinin periyotları
Buna göre, hangi öğrencilerin ifadesi doğrudur? TK = 5 s ve TL= 8 s olduğuna
göre, 18 saniye sonra cisimlerin yarıçap vektörleri arasın-
A) Yalnız Selçuk B) Yalnız Dilara C) Selçuk ve Dilara daki açı kaç derecedir?
D) Selçuk ve Halil E) Dilara ve Halil
A) 118 B) 120 C) 126 D) 132 E) 135
2. Eşit kütleli K ve L cisimleri bir iple birbirine bağlanarak K cismi-

ne sürtünmesiz yatay düzlemde ω açısal hızıyla r yarıçaplı düz- 4. Düşey kesiti şekildeki gibi olan sürtünmesiz rayın K noktasından
gün çembersel hareket yaptırıldığında, L cisminin konumu de- serbest bırakılan m kütleli cisim L noktasında iken rayın cisme
ğişmiyor. uyguladığı tepki kuvveti N'dir.
K
r
K
L
ip r
h = 4r
L O
r
Cismin yörünge yarıçapının hesaplanabilmesi için,
yer (yatay)
g : Yer çekimi ivmesi
ω : Açısal sürat K noktasının yerden yüksekliği h = 4r olduğuna göre, N kaç
m : Cisimlerin kütlesi mg'dir? (g: Yer çekimi ivmesi)
niceliklerinden hangileri gereklidir? 3

A) 4 B) 3 C) 2 D) E) 1
2
A) Yalnız g B) Yalnız ω C) g ve ω
D) g ve m E) ω ve m
13
5. Yarıçapları 3r, r olan merkezlerinden perçinli X, Y kasnakları ve 7. Kütleleri 7m, 2m ve m olan cisimler bir iple birbirine bağlanarak
2r yarıçaplı Z kasnağı ile şekildeki düzenek kurulmuştur. X kas- sürtünmesiz yatay düzlemde ω açısal hızıyla düzgün çember-
nağı ω sabit açısal hız ile döndürüldüğünde kasnaklar üzerin- sel hareket yaptırıldığında, 7m kütleli cismin konumu değişmi-
deki K, L, M noktalarının çizgisel hızları sırasıyla vK, v L, vM oluyor.
yor.
2r Z 2r r
2r 2m m
r
X Y K L M
ip
7m
Buna göre,
Buna göre, 2m ile m kütleli cisimler arasındaki ipteki geril-
I. vK = vL me kuvveti kaç mg'dir?
II. vL > vM
III. vK = vM A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
6. Eğik düzlemde şekildeki konumdan küresel cisim serbest bıra-

8. Eşit uzunluktaki iplere bağlı K, L cisimleri vK, vL büyüklüğünde-
kıldığında dönerek yere ulaşıyor.
ki çizgisel hızlarla şekillerdeki gibi düzgün çembersel hareket
yapmaktadır.
37° l 53°
7m
l
L
yer
K
düþey
Buna göre, küresel cisim yere ulaştığında hızının büyüklü- düþey
ğü kaç m/s'dir?
Buna göre, K ve L cisimlerinin çizgisel hızlarının büyüklük-
2
(Iküre = m · r 2 v e sürtünmelerden dolayı enerji kaybı önem- v
5 leri oranı K kaçtır?
senmiyor. g = 10 m/s2) vL
(sin53° = cos37° = 0,8 ; sin37° = cos53° = 0,6; g = 10 m/s2)
A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 E) 25
9 3ñ3 4 16
A) B) C) 1 D) E)
16 8 3ñ3 9
14
ÖDEV TESTİ Düzgün Çembersel Hareket
4
1. Uludağ'da kayak yapan Tuncay biraz mola veriyor. Eline bir mik- 3. Aynı ipe bağlı m, 2m kütleli cisimler eşit periyotlarla şekildeki gi-
tar kar alıp kartopu yapıyor. Kartopunu yamaçtan aşağıya yu- bi düzgün çembersel hareket yapmaktadır.
varlıyor.
Buna göre, yuvarlanan kartopu ile ilgili,

O S1 ipi m S2 ipi 2m
I. Kütlesi ile eylemsizlik torku aynı oranda artar.
II. Eylemsizlik torku hızına bağlı değildir. 2r r
III. Eylemsizlik torku sürekli artar.
yargılarından hangileri doğrudur? (Kartopunun yuvarlandık- S1 ve S2 iplerindeki gerilme kuvvetleri sırasıyla T1 ve T2 ol-
ça etrafına kar topladığı kabul edilmektedir.) T
duğuna göre, 1 oranı kaçtır?
T2
1 3 4
D) I ve III E) II ve III A) B) C) 1 D) E) 2
2 4 3
2. X cismi O merkezli şekildeki yörüngede v çizgisel hızı ile düz-

gün çembersel hareket yapmaktadır.
X O
120°
v
4. Eğim açısı 53° olan sürtünmesi önemsiz bir virajı bir araç sabit
v çizgisel hızı ile r yarıçaplı yörüngede emniyetli bir şekilde al-
K
maktadır.
Buna göre, cisim K noktasından L noktasına geldiğinde çiz-
gisel hızındaki değişimin büyüklüğü kaç v'dir?
(sin30° = cos60° = 0,5 ; sin60° = cos30° = ñ3 ) v

2
53°
1 yatay
A) 2 B) ñ3 C) ñ2 D) 1 E)
2
Yörünge yarıçapı 120 metre olduğuna göre, aracın çizgi-
sel hızı v kaç m/s'dir? (sin53° = 0,8 ; cos53° = 0,6; g = 10 m/s2)
A) 40 B) 30 C) 20 D) 15 E) 10
15
5. Yatay düzlemde d ekseni etrafında ω açısal hızı ile düzgün çem- 7. Düzgün, türdeş ve eşit kesit alanlı dK, dL, dM özkütleli K, L, M
bersel hareket yaptırılan sürtünmeli tabla üzerindeki yaya bağ- çubuklarının boyları şekildeki gibidir.
lı m kütleli cisim şekildeki konumda dengededir.
y
d
w K
m L
M
yatay
K, L, M çubuklarının y eksenine göre eylemsizlik torkları sıra-

Buna göre, sıyla IK, IL, IM dir.
g : yer çekimi ivmesi IK = IL = IM olduğuna göre, dK, dL, dM arasındaki ilişki nedir?
ω : tablanın açısal sürati 1 2
(Içubuk = ml )
3
m : cismin kütlesi
k : tabla ile cisim arasındaki sürtünme katsayısı
A) dK < dL < dM B) dK = dL = dM C) dM < dK < dL
niceliklerinden hangileri artarsa yaydaki uzama miktarı artar?
D) dL < dK < dM E) dM < dL < dK
A) Yalnız m B) Yalnız ω C) g ve m
D) ω ve m E) k ve m
8. Yarıçapları 2r ve 3r olan O noktasından merkezleri perçinli kas-

naklar şekildeki gibi ok yönünde dönerek ilerlemektedir.
K
6. Kesik koni biçimli, sürtünmesi önemsiz r1 v1
platformda, K ve L cisimleri, şekildeki gi- K
bi r1, r2 yarıçaplı yatay yörüngelerde, v1, v2 2r r
v2 çizgisel hız büyüklükleri ile düzgün r2 L O L
çembersel hareket yapıyor.
r1 > r2 olduğuna göre; yatay

M
I. K’nin kütlesi L’ninkinden küçüktür.
II. v1 > v2 dir. Kasnaklar üzerindeki K, L ve M noktalarının çizgisel hızları-
nın büyüklükleri sırasıyla vK, vL ve vM olduğuna göre, bun-
III. K ve L’nin periyotları eşittir.
lar arasındaki ilişki nedir?
A) vK = vL = vM B) vK < vL < vM C) vL < vK < vM
D) vM < vL < vK E) vK = vL < vM
16
FASİKÜL
11
AÇISAL MOMENTUM,
KÜTLE ÇEKİMİ VE
KEPLER KANUNLARI
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
12.1.4.1. Kütle çekim kuvvetini açıklar.

12.1.3.1. Açısal momentumun fiziksel bir
1 5
nicelik olduğunu açıklar. A. Kütle çekim kuvvetine değinilir. Matematiksel
model verilir. Matematiksel hesaplamalara gi-
Açısal momentumun atomik boyutta da rilmez.
fiziksel bir nicelik olduğu belirtilir.
B. Yapay uydular, ay ve gezegenlerin hareketle-
ri açıklanır. Matematiksel hesaplamalara gi-
rilmez.
12.1.4.2. Newton’ın Hareket Kanunları’nı kulla-
2
narak kütle çekim ivmesinin bağlı olduğu değiş-
6
12.1.3.2. Açısal momentumu çizgisel
momentum ile ilişkilendirerek açıklar. kenleri belirler.
A. Öğrencilerin yer çekimi ivmesini; dünyanın ya-

rıçapı ve kütlesi cinsinden ifade etmeleri sağ-
lanır.
B. Öğrencilerin homojen bir kürenin içinde, yüze-

yinde ve dışındaki çekim alanını gösteren kuv-
12.1.3.3. Açısal momentumu torkla ilişki-
vet çizgilerini çizmeleri sağlanır.
lendirir.
3 A. Öğrencilerin, açısal momentumu, eylem-

sizlik momenti ve açısal hız kavramları-
C. Her kütlenin bir kütle çekim alanı oluşturduğu
vurgulanır.
nı kullanarak elde etmeleri sağlanır.
B. Öğrencilerin torku, eylemsizlik momenti

12.1.4.3. Kütle çekim potansiyel enerjisini açıklar.
ve açısal ivme kavramlarını kullanarak
elde etmeleri sağlanır. 7 Bağlanma ve kurtulma enerjisi kavramları üze-
rinde durulur.
12.1.5.1. Kepler Kanunları’nı açıklar.

12.1.3.4. Açısal momentumun korunumunu
4 8
günlük hayattan örneklerle açıklar. A. Matematiksel hesaplamalara girilmez.
Açısal momentumun korunumu ile ilgili B. Galileo Galilei, Ali Kuşçu ve Uluğ Bey’in gök ci-
matematiksel hesaplamalara girilmez. simleri ve gök cisimlerinin hareketleri ile ilgili
çalışmalarına yer verilir.
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Açısal Momentum, Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları 11. FASİKÜL
Çözüm
AÇISAL MOMENTUM (ÁL)
r yarıçaplı çembersel yörüngede hareket eden noktasal cismin
açısal momentumu, ile yörünge ya-
rıçapının vektörel çarpımına eşittir. ÁL = Ár × ÁP
Açısal momentumun büyüklüğü ise aşağıdaki bağıntı ile hesap-

lanır.
L = m ⋅ v⋅ r
[v : çizgisel hız, m : kütle]
Açısal momentum, vektö-

ÁL
rel bir büyüklüktür.
Açısal momentum vektörü,

cismin dolandığı yörünge Ár
düzlemine diktir. Yönü sağ
m
el kuralı ile bulunur. Áv
Örnek 2
Her birinin uzunluğu l ve kütlesi m olan düzgün, türdeş X, Y çubuk-
NOT ları sürtünmesiz yatay düzlemde sırasıyla O1 ve O2 noktalarından ge-

çen bu düzleme dik eksenler çevresinde, Áω açısal hızlarıyla şekilde-
Eylemsizlik torku I, açısal hızı ω olan cisimlerin açısal momentu- ki gibi dönüyor. X’in O1 noktasına göre açısal momentumu L X, Y’nin
mu genel olarak aşağıdaki bağıntı ile verilir. O2 noktasına göre açısal momentumu da LY dir.
ÁL = I ⋅ Áω
O1 Áw O2 Áw
Açısal hız ve açısal momentum vektörlerinin yönü aynıdır.
X Y
Áw
LX
Buna göre, oranı kaçtır? (Bölmeler eşit aralıklıdır ve X’in O1 nokta-
LY
Örnek 1 sına göre eylemsizlik momenti; IX =
1
m l 2 dir.)
3
Kütleleri birbirine eşit iki kişiden Ebru, Ekvator üzerindeki bir kentte;
Burcu da Ankara’da, yere göre hareketsiz durmaktadır. A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 4
4 2
Yerin dönme eksenine göre, ÖSYM Sorusu
Çözüm
I. Ebru’nun açısal hızı Burcu’nun açısal hızından büyüktür.
II. Ebru’nun açısal momentumu Burcu’nun açısal momentumundan
büyüktür.
III. Ebru’nun eylemsizlik momenti Burcu’nun eylemsizlik momentin-
den büyüktür.
A) Yalnız I B) Yalnız Il C) Yalnız IIl
D) l ve II E) ll ve III
ÖSYM Sorusu
3
NOT Örnek 3
Bir cisme uygulanan net tork ( τ), cismin birim zamandaki açısal Bir kişi, Şekil - I'deki gibi dö- y y
w1 w2
momentum değişimine eşittir. ner sandalyede ellerindeki
ağırlıkları yanlara açarak ω1
∆ÁL
Áτ = açısal hızı ile sabit y eksenin-
∆t
de dönmektedir. Bu kişi, Şe-
kil - II'deki gibi ellerini yana
AÇISAL MOMENTUMUN KORUNUMU birleştirdiğinde açısal hızı ω2
oluyor.
Çembersel hareket yapan cisimlere, dışarıdan tork etki etmediği
sürece cismin açısal momentumu da korunur. Sürtünmeler önemsenme-
diğine göre,
τ=0 ise, Lilk = Lson dur.
I. Sistemin açısal momentumu korunmuştur.
Iilk ⋅ ωilk = Ison ⋅ ωson
II. ω1 <ω2 dir.
III. Bu kişinin y ekseni etrafındaki dönme kinetik enerjisi artmıştır.
NOT yargılarından hangileri doğrudur?
Dışarıdan bir torkun uygulanmadığı düzeneklerde açısal mo- Çözüm
mentum korunur.
Açısal momentumun korunduğu fakat eylemsizlik torkunun

değiştiği düzeneklerde, açısal hız ve dönme kinetik enerjisi
de değişir.
Açısal İvme (Áa)

Bir cisme ya da sisteme etki eden net dış tork, açısal ivme oluş-
turarak cismin ya da sistemin açısal hızını değiştirir.
Açısal hızdaki değişime açısal ivme denir. Açısal ivme Áa ile gös-
terilir. Birimi rad/s2 dir.
Birim zamandaki açısal hız değişimi açısal ivmeye eşittir. Açısal

ivmenin büyüklüğü aşağıdaki bağıntı ile bulunur.
Dw (∆ω = ωson – ωilk )

a= Örnek 4
Dt
Dönen katı cisimlerin hareketini açıklamakta kullanılan
Açısal ivme vektörel büyüklüktür. Yönü net torkun yönündedir. (Tor-
kun yönü sağ el kuralı ile bulunur ve dönme düzlemine diktir.) I. tork (kuvvet momenti),
τ = F ·r ve F = m· a bağıntıları kullanılarak tork ile açısal ivme ara- II. eylemsizlik momenti,
sındaki ilişki aşağıdaki gibi türetilmiştir. III. açısal momentum
t = I⋅ a büyüklüklerinden hangileri vektöreldir?
Bu bağıntıya göre, bir cisme etki eden net torkun büyüklüğü bu A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
cismin eylemsizlik torku ile açısal ivmesinin çarpımına eşittir.
Çizgisel hız ile açısal hız arasındaki bağıntıdan yararlanılarak çiz- ÖSYM Sorusu
gisel ivme ile açısal ivme arasındaki bağıntı da aşağıdaki gibi tü-
Çözüm
retilebilir.
∆v ∆ω·r
v = ω ·r ; ∆v = ∆ω·r ; a= =
∆t ∆t
a = a⋅ r
4
11. FASİKÜL Açısal Momentum, Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları
KÜTLE ÇEKİM KANUNU GEZEGENLERİN ÇEKİM İVMESİ

Cisimler birbirlerine, kütleleri ile doğru orantılı, aralarındaki uzaklığın Kütlesi M olan gezegenin, dış bölge- Dünya
karesi ile ters orantılı çekim kuvveti uygular. Bu kuvvete kütle çekim sinde, merkezinden d kadar uzaktaki
kuvveti denir ve büyüklüğü, aşağıdaki bağıntı ile bulunur. çekim ivmesi aşağıdaki bağıntı ile he-
saplanır.
M1 ⋅M2 [M : Kütle, d : Uzaklık,
F=G
d2 G : Evrensel çekim sabiti: 6,67⋅10 –11] g=G
M
Çekim
d2 ivmesi
M2
g
M1 Çekim ivmesi; gezegenin iç kıs-
mında, merkezden dışa doğru ya-
O
F1 F2 rıçapı ile doğru orantılı artar. r Uzaklýk
d
Cisimlerin birbirine uyguladığı kuvvetler, eşit büyüklükte ve zıt yön- NOT

lüdür.
Cisimlerin ağırlığı (mg), cisme etki eden kütle çekim kuvvetinden
kaynaklanır ve kütle çekim kuvvetine eşittir.
Örnek 5
Dünya - Ay sisteminde, Dünya'nın kütlesi, Ay’ınkinin 81 katıdır.
Dünyanın Aya uyguladığı Fd ve Ayın Dünyaya uyguladığı Fa “Ev- NOT

rensel Çekim” kuvvetleri arasındaki ilişki için aşağıdakilerden
Dünya’nın çekim ivmesi kutupların basıklığından dolayı kutuplar-
hangisi doğrudur?
da daha büyüktür.
A) ÁFd = –ÁFa B) ÁFd = ÁFa C) ÁFd = 81ÁFa Çekim ivmesinin etkisi, Dünya’nın dönmesine bağlı olarak mer-
kezcil kuvvetten dolayı kutuplarda daha büyüktür.
D) ÁFd = –81ÁFa E) ÁFd = –9ÁFa
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 6
mK kütleli K cismi dinamometreyle Yer’de tartıldığında 24 N geliyor. mL
kütleli L cismi de aynı dinamometreyle Ay’da tartıldığında 2 N geliyor.
Ay’ın çekim ivmesi Yer’in çekim ivmesinin 1 ’sı olduğuna göre,

6
mK
oranı kaçtır?
mL
GEZEGENİN ÇEKİM ALANINDA DOLANAN
UYDUNUN HIZI
M kütleli bir gezegenin çevresinde A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6
v
v hızı ile dolanan m kütleli bir uy- ÖSYM Sorusu
m
duya çembersel hareket yaptıran Çözüm
kuvvet, kütle çekim kuvvetidir. Uy- M Fm
dunun çizgisel hızı, kütle çekim kuv-
vetinin merkezcil kuvvete eşitliğin- d
den bulunur.
Fm = F ç d : Uydunun, gezegenin mer-

m⋅v2 M⋅m
kezine olan uzaklığıdır. Aynı za-
=G manda, uydunun dolandığı yö-
d d2
rüngenin yarıçapıdır.
M
v= G
d
5
Örnek 7 KÜTLE ÇEKİM POTANSİYEL ENERJİSİ

Bir cismin ağırlığı ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe artar. m kütleli bir cisim, M kütleli gezegenden uzaklaştırılırken çekim
kuvvetine karşı iş yapılır. Yapılan iş sistemde (ya da m kütleli cis-
Bu olay;
me) potansiyel enerji olarak depolanır. Kütle çekim potansiyel
Mm
I. Cisimlerin özkütlesi, sıcaklık azaldıkça artar. enerjisi U = – G bağıntısı ile hesaplanır.
R
II. İki cisim arasındaki çekim kuvveti, aralarındaki uzaklık azaldıkça M
artar. m
III. Dünya kutuplardan basıktır.
R
gerçeklerinden hangisi ya da hangileriyle ilgilidir?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II Sonsuzda bulunan cismin kütle çekim potansiyel enerjisi sıfırdır.
D) I ve III E) II ve III m kütleli cismin mekanik enerjisi sabittir.

ÖSYM Sorusu
Çözüm
KURTULMA ENERJİSİ
Bir roketin Dünya’nın çekim alanından kurtul- v
ması için rokete çekim potansiyel enerjisi ka-
dar kinetik enerji verilmelidir. Bu enerji m
Mm
Ekur = G bağıntısı ile hesaplanır.
r
M
r
Buradan bulunan hıza da kurtulma hızı denir.
Örnek 8 Dünya
Yerin çevresinde dönmekte olan Türksat 1B uydusu, yerden bakan

bir gözlemciye göre hareketsiz görünür.
Buna göre, bu uydunun yer yüzeyinden uzaklığı, aşağıdakilerden

BAĞLANMA ENERJİSİ
hangisine bağlı değildir?
M
v
A) Uydunun kütlesine
B) Yerin kütlesine R
Uydu
m
C) Yerin yarıçapına
Dünya
D) Evrensel çekim katsayısına
E) Yerin kendi ekseni çevresinde dönme periyoduna Bir uyduyu Dünya çevresinde R yarıçaplı yörüngeye oturtmak için
ÖSYM Sorusu ona verilmesi gereken enerji ona Dünya’nın çekim alanından kur-
tarmak için gerekli enerjinin yarısına eşittir. Bu enerjiye uydunun
Çözüm Mm
bağlanma enerjisi denir. Bağlanma enerjisi EB = G bağın-
2R
tısı ile ifade edilir.
NOT
Kütle çekim potansiyel enerjisi, kurtulma enerjisi ve bağlanma

enerjileri ile ilgili formüller müfredatta verilmemektedir. Bunlar-
la ilgili formül bilgisi gerektiren soru sorulmamaktadır. Bunun-
la birlikte formülü bilmek, yorum yapmayı kolaylaştırdığı için
bu niceliklere ait formüller yukarıda verilmiştir.
6
11. FASİKÜL Açısal Momentum, Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları
KEPLER KANUNLARI NOT

Kepler, gezegenlerin Güneş etrafındaki hareketlerini üç kanunla açık- Bir gezegen Güneş'e yaklaştıkça; sürati artar, açısal hızının bü-
lamıştır. yüklüğü artar, çizgisel momentumunun büyüklüğü artar.
Bir gezegen Güneş'e yaklaştıkça; eylemsizlik torku azalır.
Bir gezegenin açısal momentumu sabittir. (Açısal momentu-

munun büyüklüğü ve yönü değişmez.)
Periyotlar kanuna göre; Güneş'ten en uzak gezegenin dolan-

ma süresi (1 yılı) en büyüktür.
1. YÖRÜNGELER KANUNU
Örnek 9
Her gezegen, odaklarından birinde Güneş bulunan elips şeklindeki
bir yörüngede dolanır. Merkür, Dünya ve Jüpiter'in birer yılı sırasıyla TM, TD, TJ dir.
Buna göre; TM, TD, TJ arasındaki ilişki nedir?
Gezegen A) TM = TD = TJ B) TM > TD > TJ C) TJ > TD > TM
D) TD > TJ > TM E) TD > TM > TJ

Güneþ
Çözüm
2. ALANLAR KANUNU
Güneş’i gezegene birleştiren yarıçap vektörü, eşit zaman aralıkların-
da eşit alanlar tarar.
K
Gezegen N
Dt
A2 Örnek 10
A1
Dt
Güneþ M I. Ayın Dünya etrafındaki dolanma süresi
II. Dünya’nın Güneş etrafındaki dolanma süresi
L III. Dünya’nın Aya uyguladığı çekim kuvveti
Şekilde, gezegen K'den L'ye ve M'den N'ye eşit sürede gelmiş ise, Ay - Dünya uzaklığı, Dünya sabit kalmak şartıyla şimdikinin iki
A1 = A2 dir. katı olsaydı, yukarıdakilerden hangisi değişirdi?
Gezegen Güneş’e yaklaştıkça hızlanır, uzaklaştıkça yavaşlar. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
3. PERİYOTLAR KANUNU
ÖSYM Sorusu
Bütün gezegenler için ortalama yörünge yarıçapının küpünün, peri-
Çözüm
yodunun karesine oranı sabittir ve birbirine eşittir.
R13 R32 R33

= = = sabit
T12 T22 T32
Ortalama yörünge yarıçapı, Güneş ile gezegen arasındaki mak-

simum ve minimum uzaklıklar toplamının yarısıdır.
Rmax + Rmin
R=
2
7
Örnek 11 Örnek 13
Güneş’in çevresindeki yörüngesi Ekvator düzlemindeki bir çembersel yörüngede Yerküre’nin dönme
hareket yönü
şekildeki gibi olan bir gezegen ok K
hareketi ile aynı yönde dolanan bir televizyon uydusu, Türkiye’de her-
L
yönünde hareket ederken KL, LM, hangi bir yerde sabit bulunan birine göre doğuya doğru hareket et-
S M
MN bölgelerinde yarıçap vektörü S mektedir. Yeryüzündeki televizyon antenlerinin bu uydudan kesinti-
eşit alanlar taramaktadır. S siz olarak sinyal almaları için uydunun, Türkiye’de herhangi bir yerde
N
sabit bulunan birine göre gökyüzündeki konumunun hep aynı kal-
Gezegenin KL, LM, MN aralıkları- Güneþ
ması gerekmektedir.
nı alma süreleri sırasıyla T1, T2,
T3 olduğuna göre, bunlar arasın- Uydu ile ilgili bu sorunun düzeltilmesi için aşağıdakilerden han-
daki ilişki nedir? gisi yapılmalıdır?
A) T1 = T2 = T3 B) T1 > T2 > T3 C) T3 > T2 > T1 A) Uydunun kütlesi azaltılarak tekrar aynı yarıçaplı çembersel yörün-
gede dolanması sağlanmalıdır.
D) T2 > T1 > T3 E) T2 > T3 > T1
B) Uydunun kütlesi artırılarak tekrar aynı yarıçaplı çembersel yörün-
Çözüm gede dolanması sağlanmalıdır.
C) Uydunun daha büyük yarıçaplı bir çembersel yörüngede dolan-
ması sağlanmalıdır.
D) Uydunun daha küçük yarıçaplı bir çembersel yörüngede dolan-
ması sağlanmalıdır.
E) Uydunun aynı yarıçaplı yörüngede fakat Yerküre’nin kendi ekse-
ni etrafındaki dönme yönüne ters yönde dolanması sağlanmalı-
dır.
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 12
Dünya, Güneş etrafında eliptik yörüngede dolanır. Mart ayından Ma-
yıs ayına kadar geçen sürede Dünya Güneş'ten sürekli uzaklaşır.
Buna göre bu süreçte,

I. Dünya'nın Güneş merkezine göre eylemsizlik momenti artar.
II. Dünya'nın Güneş merkezine göre açısal momentumu değişmez.
III. Güneş'in Dünya'ya uyguladığı kütle çekim kuvveti Dünya üzerin-
de fiziksel anlamda iş yapar.
Çözüm
8
Açısal Momentum,
KAVRAMA TESTİ Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları
1
1. Bir kaydırağın en üstünden bırakılan top dönerek ilerlemektedir. 4. K, L cisimlerinin hareket düz- y
lemleri ve yönleri şekildeki gi-
Buna göre, topa ait;
bidir.
I. Çizgisel hız K
Buna göre,
II. Eylemsizlik torku x
I. K cisminin açısal momen-
III. Açısal momentum
tumu +z yönündedir. L
niceliklerinden hangileri artar?
II. L cisminin açısal momen- z
tumu +y yönündedir.
III. Cisimlerin açısal momentumları sürekli birbirine diktir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
2. Kendi ekseni etrafında dönen bir topaçın açısal momentu-

munun, açısal hızına oranı aşağıdaki niceliklerden hangisi-
ni verir?
A) Çizgisel hız B) Çizgisel momentum C) Kütle
D) Eylemsizlik torku E) Konum
5. Bir merkez etrafında çembersel hare- y

ket yapan cismin açısal momentumu
z doğrultusundadır.
x
Buna göre,
3. Düzgün çembersel hareket yapan bir cisim ile ilgili, I. Cisim xy düzleminde çembersel z
I. Açısal ivmesi sıfırdır. hareket yapmaktadır.
II. Merkezcil ivmesinin büyüklüğü sabittir. II. Cisim saatin dönme yönünde dönmektedir.
III. Merkezcil ivmesinin yönü sürekli değişir. III. Cisim yz düzleminde çembersel hareket yapmaktadır.
yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
D) I ve III E) I, II ve III D) I ve II E) II ve III

9
Açısal Momentum, Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları 11. FASİKÜL | TEST 1
6. Dünya çevresindeki çembersel yörüngelerde dolanan şekilde- 8. Fizik dersinde öğrenci Selma hazır-
ki K, L, M uydularının hızları sırasıyla vK, vL, vM dir. ladığı deney düzeneğinde bir ipin
ucuna bir cisim bağlayarak r yarı-
K r
çaplı yörüngede düzgün çembersel K
O
hareket yaptırıyor. Selma deney dü-
L v
zeneğinde açısal momentumun ba-
ğımlı değişken olmasını istiyor.
M
Buna göre,
I. m, cismin kütlesi
Dünya II. v, cismin hızının büyüklüğü
Buna göre; vK, vL, vM arasındaki ilişki nedir? III. r, yörünge yarıçapı
niceliklerinden hangilerini bağımsız değişken olarak se-

A) vL > vK > vM B) vM > vK > vL C) vK = vL = vM
çebilir?
D) vK > vL > vM E) vK > vM > vL
9. Güneş’e ortalama uzaklığı R olan Dünya’nın Güneş’in etrafında

dolanma periyodu 12 aydır.
Buna göre, Güneş etrafında dolanma periyodu 96 ay olan

bir başka gezegenin Güneş’e ortalama uzaklığı kaç R'dir?
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 16
7. Dünya Güneş’in etrafındaki elips
şeklindeki yörüngede dönme ha- Dünya
reketi yapar.
Buna göre, Güneş’in Dünya’ya

Güneþ
uyguladığı çekim kuvveti ile il-
gili olarak,
I. Dünya’nın dönme hareketindeki merkezcil kuvvettir.

II. Yönü sürekli Güneş’e doğrudur. 10. Çembersel yörüngede dolanan ve açısal hızını t sürede w’den
2w’ye çıkartan bir cismin açısal ivmesinin büyüklüğü a ol-
III. Yörünge boyunca şiddeti değişmez.
duğuna göre aynı cisim 2t sürede açısal hızını 2w’den 3w’ye
yargılarından hangileri doğrudur? çıkardığında açısal ivmesinin büyüklüğü kaç a olur?
(Cismin hız değişiminin düzgün olduğu varsayılıyor.)
1 1
D) II ve III E) I, II ve III A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
10 1-D 2-D 3-E 4-E 5-A 6-B 7-B 8-E 9-B 10-B
Açısal Momentum,
KAVRAMA TESTİ Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları
2
1. K, M cisimleri 2r ve 3r yarıçaplı yörüngelerde eşit frekanslı düz- 3. Eşit kütleli, merkezleri ortak r, 2r, 3r yarıçaplı K, L, M diskleri şe-
gün çembersel hareket yaptıklarında cisimlerin açısal momen- kildeki gibidir. Diskler merkezlerinden geçen dik eksen etrafın-
tumlarının büyüklükleri sırasıyla LK ve LM olmaktadır. da ω1 açısal hızıyla dönmektedir. K diski çıkarıldığında ω2 açı-
sal hızyla dönmektedir.
2r 3r
K M
O1 O2
K L M
K, M cisimlerinin kütleleri sırasıyla 3m ve 2m olduğuna gö-

L
re, açısal momentumları oranı K kaçtır? Açısal momentumlar her iki durumda eşit olduğuna göre,
LM
ω1
oranı kaçtır? (Isilindir = 1 m·r 2 )
ω2 2
1 2 9
A) B) C) 2 D) E) 3
3 3 4
5 14 13 4
A) B) C) 1 D) E)
4 13 14 5
2. 4 m uzunlukta, 1 kg kütleli çubuk orta noktasından geçen ek-

sen çevresinde sabit açısal hızla döndürüldüğünde, açısal mo-
mentumun büyüklüğü 96 kg ·m2/s olmaktadır.
K
O
4. Açısal momentum ile ilgili;
Buna göre, çubuğun K ucunun çizgisel süratinin büyüklüğü
I. Vektörel büyüklüktür.
1
kaç m/s'dir? (Içubuk = m·l 2 )
12 II. Korunumlu bir büyüklüktür.
III. SI birim sistemindeki birimi kg m dir.
2
s
A) 36 B) 72 C) 144 D) 180 E) 216 yargılarından hangileri doğrudur?
11
Açısal Momentum, Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları 11. FASİKÜL | TEST 2
5. Güneş’in çevresindeki yörüngesi şekildeki gibi olan bir geze- 7. Bazı nicelikler ve birimler aşağıda verilmiştir.
gen ok yönünde hareket ederken KL, LM, MN bölgelerinde ya-
Açýsal momentum kg×m2
rıçap vektörü eşit alanlar taramaktadır.
Çizgisel momentum kg×m/s
hareket yönü
K Eylemsizlik torku kg×m2/s
L
S M Buna göre, nicelik - birim doğru eşleştirmesi aşağıdakiler-

S
S den hangisidir?
N
Güneþ A) B) C)
Gezegenin KL, LM, MN aralıklarındaki ortalama süratleri sıra-

sıyla v1, v2, v3 olduğuna göre bunlar arasındaki ilişki nedir?
D) E)
(Güneş’e uzaklık K'den N'ye doğru artmaktadır.)
A) v1 = v2 = v3 B) v1 > v2 > v3 C) v3 > v2 > v1
D) v2 > v1 > v3 E) v2 > v3 > v1
8. Türkiye'ye ait bir televizyon uydusu, Türkiye'ye sinyalleri so-

runsuz olarak gönderdiğine göre,
I. uydunun Dünya merkezine göre açısal hızı ile Dünya'nın ken-

6. Bir gezegenin Güneş’in çevresindeki yörüngesinde dolan-
di eksenine göre açısal hızı eşittir.
ma periyodu;
II. uydunun Dünya etrafında dolandığı yörünge yarıçapı şimdi-
I. gezegenin Güneş’e olan ortalama uzaklığı,
ki değerinden farklı olursa Türkiye'ye sorunsuz sinyal gön-
II. Güneş’in kütlesi, deremezdi.
III. gezegenin kütlesi III. Uydu Türkiye'den uygun şartlarda her an gözlenebilir.
niceliklerinden hangilerine bağlıdır? yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve II E) II ve III D) I ve II E) I, II ve III
12 1-B 2-C 3-D 4-E 5-B 6-D 7-D 8-E

Açısal Momentum,
ÖDEV TESTİ Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları
3
1. Şekildeki dişli düzeneğinde 4m ve 3m kütleli K, M silindirik diş- 3. Tavana bir iple bağlanmış cisim, şekilde- yatay
lilerinden K dişlisi ω açısal hızıyla döndürülüyor. ki gibi denge konumundan K konumu- (tavan)
ip
na getirilerek bu noktadan serbest bıra-
4m 3m
w kılıyor.
K L
Bu durumda cismin merkezcil ivmesi a,
M düşey
K 3r 2r açısal ivmesi a olduğuna göre, cismi
K’den L denge noktasına gelirken a ve a için ne söylenebilir?
a a
K, M dişlilerinin açısal momentumları sırasıyla LK ve LM ol-
L 1 A) Artar Azalır
duğuna göre, K oranı kaçtır? (Isilindir = m·r 2 )
LM 2
B) Artar Artar
C) Artar Değişmez
4 2 3
A) B) C) 1 D) E) 2
9 3 2 D) Azalır Azalır
2. Dünya kendi ekseni etrafında dönme hareketi yaparken,
I. Kutup ve ekvatorda bulunan özdeş cisimlere eşit büyüklük-

te merkezcil kuvvetler etki eder.
4. Aşağıda verilenlerden hangisinde kavram yanılgısı yoktur?
II. Kutup ve ekvatordaki cisimlerin açısal hızları eşit büyüklük-
tedir. A) Tüm gezegenlerin Güneş çevresindeki dolanım periyotları
III. Özdeş cisimlerden kutuptakiler ekvatordakilerden daha ağır- eşittir.
dır. B) Gezegenler çembersel yörüngede dolanırlar.
yargılarından hangileri doğrudur? C) Yörüngede dolanan gezegenin hızı sabittir.
D) Gezegenlerin çekim ivmesi yarıçaplarına bağlı değildir.
E) Güneş çevresinde dolanan gezegenin açısal momentumu
D) I ve II E) II ve III yörünge boyunca değişmez.
13
5. Kütleleri M, 2M, 2M olan gezegenlerin çevrelerinde, r, 2r, r yarı- 7. m, 2m kütleli X, Y haberleşme uyduları Dünya merkezinden r,
çaplı yörüngelerde dolanmakta olan m, m, 2m kütleli X, Y, Z uy- 4r uzaklıktaki yörüngelerde dolanmaktadırlar.
duları şekildeki gibidir.
Y m
2m
X m Z X
r
2r Y
4r
r m r 2m
M 2M 2M
Dünya
vX
Buna göre, X'in çizgisel hızı vX, Y'ninki de vY olduğuna göre oranı
vY
kaçtır?
I. X'in dolanma periyodu Y'ninkinden küçüktür.
II. Y'nin dolanma periyodu Z'ninkinden büyüktür. 1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
III. X ve Z'nin dolanma periyotları eşittir.
8. Yarıçapı R, ortalama özkütlesi d olan bir gezegenin yüzeyin-

6. Kütleleri eşit iki uydudan X uydusu Dünya çevresinde r yarıçap-
deki çekim alan şiddeti (çekim ivmesi) aşağıda verilenler-
lı yörüngede v hızıyla dolanırken, Y uydusu 4r yarıçaplı yörün-
v den hangisine eşittir? (G : evrensel çekim sabiti)
gede hızıyla dolanıyor.
2
4 4 4p
X'in açısal momentumunun büyüklüğü L olduğuna göre Y'nin- A) G ⋅ pR3 ⋅d B) G ⋅ p R ⋅d C) G ⋅ ⋅d
3 3 3R
ki kaç L'dir?
4 R 4 d2
D) G ⋅ p E) G ⋅ p
1 1 3 d 3 R
A) 4 B) 2 C) 1 D) E)
2 4
14
Açısal Momentum,
ÖDEV TESTİ Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları
4
1. Güneş çevresinde elips yö- X 3. Kütleleri mX ve mY olan X, Y cisimleri
Y
rüngede dolanan bir gezege- ve K makarası ile kurulmuş sürtünme- K
nin X, Y, Z noktalarından ge- lerin önemsenmediği şekildeki düze-
çerken açısal momentumu- Z nek serbest bırakıldığında X cismi ye-
nun büyüklüğü LX, LY, LZ dir. Güneþ re çarpıyor.
X Y
Buna göre; LX, LY, LZ arasın- X cismi yere çarpıncaya kadar ge-
daki ilişki nedir? çen sürede;
I. X ve Y cisimlerinin hızları her an

A) LX = LY = LZ B) LX > LY > LZ C) LZ > LY > LX
eşit büyüklüktedir. Yer
D) LY > LZ > LX E) LY > LX > LZ II. K makarasının açısal momentumu sürekli artar.
III. K makarasının eylemsizlik torku değişmez.
2. Bir borunun içinden geçen ipe v

noktasal X cismi ve Y cismi şe- X
r
kildeki gibi bağlanıyor. X cismi r
yarıçaplı yörüngede v çizgisel
sürati ile düzgün çembersel ha- 4. Yatay düzlemdeki deney düzene-
reket yaparken Y cisminin dü- ğinde bir ipin ucuna bağlı cisim r ya-
rıçaplı yörüngede v çizgisel hızı ile v
şey konumu değişmiyor.
düzgün çembersel hareket yapmak- r
Y cismine bir tane daha ekle- Y tadır. O
nirse, X cismine ait;
Buna göre, cisme ait;
I. Çizgisel hız
I. açısal momentum
II. Açısal momentum
II. çizgisel momentum
III. Eylemsizlik torku
III. eylemsizlik torku
niceliklerinden hangileri değişmez?
15
5. I. Çizgisel hız 7. Güneş çevresinde dolanan bir gezegen şekilde yörünge üze-
II. Dönme merkezine göre açısal hız rinde bulunan KL, LM, MN aralıklarını eşit sürede geçiyor.
III. Dönme merkezine göre eylemsizlik torku

IV. Dönme merkezine göre açısal momentum
K N
Düzgün çembersel hareket yapan bir cismin hareketi süre-
w3
since yukarıdaki niceliklerden hangisi değişir? w1
w2
M
A) Yalnız I B) II ve III C) III ve IV L
D) I, II ve III E) I, II, III ve IV

Bu aralıklarda gezegenin ortalama açısal hızı sırasıyla ω1,
ω2, ω3 olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) ω1 < ω2 < ω3 B) ω3 < ω1 = ω2
C) ω1 = ω2 < ω3 D) ω3 < ω2 < ω1
E) ω1 = ω2 = ω3
6. m kütleli boncuklar bir çubuğa takılıp dönme eksenine ip ile şe-

kildeki gibi bağlanmıştır. Düzenek sabit ω açısal hızıyla döner-
ken ipler kesiliyor ve boncuklar çubuğun uç noktalarına gidiyor. 8. Şekilde yer çekimsiz ortamda 2r yarıçaplı yörüngede dolanan m
kütleli cismin açısal hızı ω, çizgisel hızı v dir. Cismin bağlı olduğu
w
ip F kuvveti yönünde r kadar çekiliyor.
m ip ip m
r r r r 2r
Buna göre, boncukların, tüp
I. Açısal momentumu değişmez.

II. Açısal hızı azalır. F
III. Dönme kinetik enerjisi artar.

Buna göre, son durumda açısal hız ve çizgisel hız nedir?
A) 2ω ; 2v B) 2ω ; v C) 4ω ; 2v
D) ω ; 2v E) 4ω ; v
16
FASİKÜL
12
BASİT HARMONİK HAREKET
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
12.2.1.1. Basit harmonik hareketi düzgün çembersel hareketi kullanarak açıklar.
A. Basit harmonik harekete günlük hayattan örnekler verilir.
1 B. Yay sarkacı ve basit sarkaç için uzanım, genlik, periyot, frekans, geri çağırıcı kuvvet ve denge nok-
tası kavramları harmonik hareket örnekleri ile açıklanır.
C. Uzanım, genlik, periyot, frekans ilişkisi ile ilgili matematiksel hesaplamalar yapılır.
Ç. Basit harmonik hareket ile ilgili fonksiyonların türevlerine ve işlemlerine girilmez.
2
12.2.1.2. Basit harmonik harekette konumun zamana göre değişimini analiz eder.
Öğrencilerin deney yaparak veya simülasyonlar kullanarak konum-zaman grafiğini çizmeleri ve yo-
rumlamaları sağlanır.
3 12.2.1.3. Basit harmonik harekette kuvvet, hız ve ivmenin konuma göre değişimi ile ilgili hesaplamalar
yapar.
4
12.2.1.4. Yay sarkacı ve basit sarkaçta periyodun bağlı olduğu değişkenleri belirler.
Öğrencilerin deney yaparak veya simülasyonlarla periyoda etki eden değişkenleri belirlemeleri sağ-
lanır. Periyodun matematiksel modeli verilir.
12.2.1.5. Yay sarkacı ve basit sarkacın periyodu ile ilgili hesaplamalar yapar.
5 A. Paralel ve seri bağlı yaylarda eş değer yay sabiti hesaplamalarının yapılması sağlanır.
B. Esnek yayların hareketi tek boyut ile sınırlandırılır.

1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Basit Harmonik Hareket 12. FASİKÜL
BASİT HARMONİK HAREKET Frekans (f)
Harmonik hareket yapan cismin bir saniyedeki titreşim sayısıdır.

İki nokta arasında periyodik tekrarlanan salınım hareketine basit har-
monik hareket denir. T⋅f = 1
Esnek bir yayın ucuna bağlı cismin titreşim hareketi, basit sarka-
cın küçük açılı salınım hareketi, düzgün çembersel hareket ya-
pan cismin çap üzerindeki iz düşüm hareketi, basit harmonik ha-
reketlerdir.
Örnek 1
KP arasında basit harmonik hareket yapan cisim K’den L’ye t1, L’den
TEMEL KAVRAMLAR M’ye t2, L’den N’ye t3 sürede geliyor.
K L M N P
Uzanım (Áx)
Buna göre, bu süreler arasındaki ilişki nedir? (Noktalar eşit aralıklıdır.)
Cismin, herhangi bir anda denge noktasına olan yönlü uzaklığıdır.
A) t1 < t2 < t3 B) t3 < t2 < t1 C) t1 < t3 < t2

Genlik (Ár)
D) t3 < t1 < t2 E) t2 < t1 = t3
Uzanımın maksimum değerine denir. Ár = Áxmax tır.
K P O L
Çözüm
Ár ÁxP Ár
Denge Noktasý
K - L arasında basit harmonik hareket yapan cismin genliği Ár,
P noktasında iken uzanımı ÁxP dir.
Periyot (T)
Bir tam salınım (titreşim) için geçen zamandır.
T/4 T/4
K O L
T/4 T/4
Kuvvet (ÁF)
O’dan K’ye, K’den O’ya, O’dan L’ye, L’den O’ya hareketler T/4
Harmonik harekete sebep olan kuvvettir. Daima denge noktası-
sürelerde gerçekleşir. Bunların toplamında geçen süre, periyoda
na yöneliktir ve uzanım vektörüne zıt yönlüdür.
(T) eşittir.
Harmonik hareket yaptıran kuvvetin büyüklüğü, aşağıdaki bağın-
tı ile hesaplanır.
NOT F = m⋅ω2 ⋅x
Cismin eşit ve r/2 uzunluğundaki yolları alma süreleri şekildeki gibi [ω ya açısal frekans denir. Büyüklüğü değişmez.]
olur. Bu sürelerin toplamı, periyodun yarısına eşittir (T/2)
F
r /2 r /2 0 r /2 r /2 O
r T/6 T/12 T/12 T/6 +r K L
x
Denge Noktasý Yaya bağlı m kütleli cisme K - L arasında basit harmonik hareket
yaptıran kuvvet, yaydaki kuvvettir.
3
Kuvvet Örnek 3
+F Bir noktasal parçacık şekildeki x ekseni üzerinde K ve L noktaları ara-
Kuvvet, uzanımın sında, T = 3 s periyotla basit harmonik hareket yapmaktadır.
Uzaným maksimum olduğu
r 0 +r yerde maksimum, K () (+) L
x (cm)
uzanımın sıfır olduğu (10) (10)
F
yerde sıfırdır.
Bu parçacığın L noktasındaki ivmesinin yönü nedir ve büyüklü-
ğü kaç cm/s2’dir? (π = 3 alınacak.)
r 0 +r
A) –x yönünde ve 40 B) –x yönünde ve 20 C) Sıfır

İvme (Áa) D) +x yönünde ve 40 E) +x yönünde ve 20
F= m ⋅ ω2 ⋅ x = m⋅ a olduğundan ivmenin büyüklüğü, aşağıdaki ÖSYM Sorusu
bağıntı ile hesaplanır. Çözüm
a = ω2 ⋅x
Kuvvet ile ivme aynı yönlüdür.
Ývme
+a
Uzaným
r 0 +r
a
r 0 +r
İvme - uzanım grafiği, kuvvet - uzanım grafiğine benzer.
UYARI
Formüllerde kullanılan “–” işareti, vektörel anlatımlarda, uzanım ile
Örnek 2
kuvvetin (ya da ivmenin) zıt yönlü olduğunu gösterir.
Bir cisim şekildeki gibi P’ - P noktaları ara-
sında basit harmonik hareket yapmaktadır. P' O P

denge konumu
Bu cismin ivmesinin büyüklüğü için aşa-
ğıdakilerden hangisi doğrudur?
Hız (Áv)
A) Her an sıfırdır.
Genliği r, açısal frekansı ω olan basit harmonik hareketlinin her-
B) Değişkendir ve cisim denge konumuna yaklaşırken artar. hangi bir x uzanımında iken ve uzanımı sıfır iken hızı, aşağıdaki
C) Değişkendir ve cisim denge konumundan en uzak olduğu anda bağıntılarla hesaplanır.
sıfırdır.
v = ω r2 − x2
D) Değişkendir ve cisim denge konumundan uzaklaşırken azalır.
E) Değişkendir ve cismin denge konumundan geçtiği anda sıfırdır. vmax = ω⋅ r
ÖSYM Sorusu
Uzanımın maksimum olduğu uç noktalarda cismin hızı sıfırdır.
Çözüm
Denge konumundan geçerken hız maksimumdur.
Hýz
vmax
hýzlanýr hýzlanýr
Uzaným v =0 vmax v =0
r 0 +r r 0 +r
yavaþlar yavaþlar
4
12. FASİKÜL Basit Harmonik Hareket
Örnek 4 Örnek 6
Basit harmonik hareket yapan bir cisim ile ilgili; K ve L noktaları arasında basit harmonik hareket yapan cisim K’den
L’ye 6t sürede gidiyor.
I. Denge konumunda hızı maksimum iken, denge konumundan
uzaklaştıkça hızı azalır. Cismin maksimum hızının büyüklüğü v, maksimum ivmesinin bü-
II. Denge konumundan uzaklaştıkça cisme etki eden kuvvet artar. yüklüğü a olduğuna göre, ivmesinin sıfır olduğu bir andan, 9t sü-
re sonra ivmesinin ve hızının büyüklükleri için ne söylenebilir?
III. Kuvvet ile uzanım zıt yönlüdür.
yargılarından hangileri doğrudur? A) a, v B) 0,5 a, v C) a, sıfır
D) sıfır, v E) sıfır, 0,5 v

A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III Çözüm
Çözüm
Örnek 5
K ile P noktaları arasında basit harmonik hareket yapan cismin pe-
riyodu T’dir.
Örnek 7
K L O N P
Bir cisim K ve L noktaları arasında basit harmonik hareket yapıyor.
Denge
Konumu
K M O N L
Cismin N noktasındaki ivmesi – Áa olduğuna göre, K noktasında-

Cisim M noktasından L noktasına 12 saniyede geldiğine göre,
ki ivmesi nedir? (Noktalar eşit aralıklıdır.)
periyodu kaç saniyedir? (Noktalar eşit aralıklıdır.)
A) 2Áa B) Áa C) 0 D) –Áa E) –2Áa

A) 12 B) 24 C) 30 D) 36 E) 48
Çözüm
Çözüm
5
BASİT SARKAÇ Örnek 9

L uzunluğundaki ipin ucuna asılı cisim, denge Aynı noktaya bağlı özdeş iki basit sar-
konumundan biraz ayrılarak serbest bırakılırsa kaç, şekildeki K, N noktalarında tutu-
q q q
basit harmonik hareket yapar. Cismin periyodu aa lurken aynı anda serbest bırakılıyor.
aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
Buna göre, bu sarkaçlar nerede çar-
L
ip pışır? (2θ küçük, sarkaç kürelerinin yarı-
l
T = 2r çapları önemsizdir.) K
g
denge L N
konumu M
Periyot, ipin uzunluğu ve ortamın yer çekim P R
Düþey
ivmesine bağlıdır.
düþey
A) KL arasında B) L noktasında C) LM arasında
Periyot, cismin kütlesine ve küçük genlikli
salınımlarda uzanıma bağlı değildir. D) M noktasında E) MN arasında
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 8
Şekildeki basit sarkaçta m kütlesi, M denge
konumundan 2α açısı kadar açılıp, bırakılı-
yor. aaaa
m kütlesi, K dan L ye t sürede geldiği-

ne göre;
m
O
I. Sarkacın periyodu 8t’dir. K L N
M
II. Sarkacın periyodu 8t’den daha küçüktür.
III. m kütlesi M’den N’ye t den daha uzun sürede gelir. Örnek 10
IV. m kütlesi L’den M’ye t’den kısa sürede gelir.
Sürtünmesiz ortamda l1 ve l2 uzunluklu iplere asılı m ve 2m kütleli K
yargılarından hangileri doğrudur? ve L cisimleri ile şekillerdeki basit sarkaçlar hazırlanmıştır. Cisimlerin
periyotları sırasıyla TK ve TL dir.
D) II ve IV E) III ve IV
a a q q
ÖSYM Sorusu
l1 l1
Çözüm
m 2m
K L
düþey düþey
TK
Sarkaçların periyotları oranı ;
TL
I. l1 ve l2 ip uzunlukları
II. Cisimlerin kütleleri
III. α ve θ açıları
6
12. FASİKÜL Basit Harmonik Hareket
Çözüm YAY SARKACI

Yay sabiti k olan, bir ucu sabitlenmiş yayın diğer ucuna m kütleli bir
cisim bağlanarak cisme basit harmonik hareket yaptırıldığında, cis-
min periyodu aşağıdaki bağıntı ile hesap edilir.
m
T = 2r
k
Periyot, yalnız cismin kütlesi ile yay sabitine bağlıdır.
Yay sarkaçlarının periyodu; ortamın çekim ivmesine, uzanıma ve

sarkacın bulunduğu düzlemin eğimine bağlı değildir.
k m
O
P r r R
Örnek 11
UYARI
Şekildeki K noktasından bırakılan bir basit sarkaç denge konumun-
dan geçerken, ip çiviye takılıyor ve sarkaç topu L noktasına kadar Sarmal yayların yay sabiti, yayın normal hâlinin boyuna bağlıdır.
yükselerek geri dönüyor. Yayın boyu arttıkça yay sabiti azalır.
çivi

L
K Örnek 12
t1 t2
h1 h2
Basit harmonik hareket yapan şekildeki düzene-
O ğin periyodunu artırmak için aşağıdaki işlemler-
Hareket böylece sürdüğüne göre, sarkaç topunun; den hangisi yapılmalıdır?
+a
I. KO ve OL yollarını alması için geçen t1 ve t2 süreleri
A) Kütle küçültülmeli
II. h1 ve h2 yükseklikleri m O
B) Kütle büyültülmeli
arasındaki ilişki nasıldır? (Sürtünme yok) C) Yay sabiti büyültülmeli a
D) Genlik küçültülmeli
A) t1 > t2, h1 < h2 B) t1 < t2, h1 > h2
E) Genlik büyültülmeli
C) t1 > t2, h1 = h2 D) t1 < t2, h1 = h2
ÖSYM Sorusu
E) t1 = t2, h1 = h2
Çözüm
ÖSYM Sorusu
Çözüm
7
Örnek 13 Çözüm
Esneklik katsayısı k olan X yayına 2m küt-
Tavan Tavan
leli P cismi, esneklik katsayısı 2k olan Y
yayına da m kütleli R cismi şekildeki gibi
asılıyor. Bu düzenekler ayrı ayrı düşey X k Y 2k
doğrultuda titreştirildiğinde P ve R’nin yap-
tığı harmonik hareketlerin periyotları sıra-
sıyla TP, TR oluyor. P 2m R m
TP
TR
(Yayların kütleleri önemsenmeyecektir.)
A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 4
4 2
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 15
Çekim alanının g olduğu bir yerde şe-
kildeki gibi bir yayın ucuna asılı m küt-
leli cisim P - K, sarkaçtaki m kütleli ci- K L
sim de M - N arasında aynı f frekansıy-
la salınım yapıyorlar. O m M N
Çekim alanının 2g olduğu bir yerde, m
P
bunların frekanslarının yine f olma-
sı için ne yapılmalıdır?
A) Yay ve sarkaçtaki cisimlerin kütleleri 2m ye çıkartılmalıdır.

B) Yaydaki cismin kütlesi 2m’ye sarkacın boyu 2L’ye çıkartılmalıdır.
C) Yalnız yaydaki cismin kütlesi 2m ye çıkartılmalıdır.
D) Yalnız sarkacın boyu 2L ye çıkartılmalıdır.
L
E) Yalnız sarkacın boyu ’ye düşürülmelidir.
2
Örnek 14 ÖSYM Sorusu
Esnek, özdeş dört yay ile mX, mY kütleli ci- Çözüm

Yatay
simler şekildeki gibi asılmıştır. Cisimler dü-
şey doğrultuda titreştirildiklerinde periyot-
ları eşit oluyor.
mX
Buna göre, oranı kaçtır? mX
mY
mY
A) 1 B) ñ2 C) 2 D) 2ñ2 E) 4
ÖSYM Sorusu
8
KAVRAMA TESTİ Basit Harmonik Hareket
1
1. Harmonik hareketi anlatan bir öğretmen; 3. K ve L noktaları arasında basit harmonik hareket yapan cisim,
denge konumu O noktasından ok yönünde harekete başladık-
I. Un eleme işleminde eleğin hareketi
tan sonra K noktasına ikinci defa 14 s sonra geliyor.
II. Tavana bağlı bir ipin ucuna bağlı cismin gitgel hareketi
III. Topaçın kendi etrafındaki dönme hareketi K O L
Denge
hareketlerinden hangilerini örnek olarak verebilir? Konumu
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Buna göre, cismin periyodu kaç saniyedir?
A) 4 B) 6 C) 7 D) 8 E) 10
2. Sürtünmesiz yatay düzlemde bir cisim K ve L noktaları arasın-

da basit harmonik hareket yapmaktadır. Cismin K, N, O nokta-
larındaki hızının büyüklüğü sırasıyla vK, vN, vO dur.
K M O N L
Denge 4. Birbirine seri bağlı özdeş iki yaya bağlı bir cisme basit harmo-
Konumu nik hareket yaptırılacak bir deney düzeneği hazırlanıyor. Deney
Buna göre; vK, vN, vO arasındaki ilişki nedir? yay sayısı değiştirilerek tekrar ediliyor.
(Noktalar eşit aralıklıdır.) Buna göre,
A) vK < vN < vO B) vK = vN = vO C) vO < vN < vK I. Yay sayısı bağımsız değişkendir.

II. Cismin periyodu bağımlı değişkendir.
D) vK = vN < vO E) vK < vO < vN
III. Cismin kütlesi kontrol değişkenidir.
9
Basit Harmonik Hareket 12. FASİKÜL | TEST 1
5. Bir yayın ucuna asılı K cismine basit harmonik hareket yaptırılı- 7. I. Beton kırma makinesinin hareketi
yor. II. Bir ucu sabitlenmiş metalin diğer ucunun titreşim hareketi
Cismin periyodunun artması için, III. Bir boksörün boks torbasına yumruk attığında boks torba-
sının yaptığı hareket
I. Yayın esneklik sabiti
II. Genlik Yukarıdaki hareketlerden hangileri harmonik harekete ör-
nek olarak verilebilir?
III. Cismin kütlesi
niceliklerinden hangileri azaltılmalıdır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
8. Bir gökdelenin içinde hareket halindeki K ve L asansörlerinde

sırasıyla özdeş X ve Y sarkaçlı saatleri bulunmaktadır. X saati
ileri giderken, Y saati geri kalmaktadır.
Buna göre,
6. Sarkaçlı saat imalatı yapılan bir yerde bazı saatlerin sarkaç bo- I. K asansörü yukarı yönde yavaşlamaktadır.
yu olması gerekenden uzun, bazılarının ki ise kısa olarak imal II. L asansörü yukarı yönde hızlanmaktadır
edilmiştir.
III. K asansörü aşağı yönde yavaşlamaktadır
Buna göre,
yargılarından hangileri yanlıştır?
I. Sarkaç boyu uzun olan saatler ileri gider. (Yukarı yön (+), aşağı yön (–) dir.)
II. Sarkaç boyu kısa olan saatler ileri gider.
III. Sarkaç boyu saatlerin doğru zamanı göstermesini etkilemez.
10 1-D 2-A 3-D 4-E 5-A 6-B 7-E 8-C

KAVRAMA TESTİ Basit Harmonik Hareket
2
1. Sürtünmesiz yatay düzlemde X cismi, K ve L noktaları arasında 3. Esnek, özdeş dört yay ile mK, mL küt-
Yatay
basit harmonik hareket yapmaktadır. leli K, L cisimleri şekildeki gibi asılmış-
tır. Cisimler düşey doğrultuda titreştik-
Denge
Konumu lerinde periyotları arasında 3TK = 2TL
x +x L
K O N L ilişkisi vardır.
Buna göre, cisim N noktasından ok yönünde geçerken; mK

Buna göre, oranı kaçtır? K
mL
I. ivme vektörü + x yönündedir.
II. kuvvet vektörü – x yönündedir.
1 1 2 3
III. konum vektörü + x yönündedir. A) B) C) D) E) 3
9 3 3 2
2. Basit harmonik hareket yapan bir cisimle ilgili, 4. Bir yayın ucuna bağlı basit harmonik hareket yapan bir cis-
min periyodu,
I. Denge konumuna gelirken hızının büyüklüğü artar.
I. Yayın esneklik sabiti
II. Denge konumundan uzaklaştıkça ivmesi azalır.
II. Cismin kütlesi
III. Periyodu kütlesine bağlı değildir.
III. Ortamın çekim ivmesi
niceliklerinden hangileri artarsa artar?
11
Basit Harmonik Hareket 12. FASİKÜL | TEST 2
5. Bir yay sarkacı ile bir basit sarkacın uçlarına m kütleli cisimler 7. Sürtünmesi önemsiz ortamda esnek yaya
bağlanıp basit harmonik hareket yaptırıldığında periyotları sıra- bağlı cisim x genlikli basit harmonik hare-
sıyla T1 ve T2 olmaktadır. ket yapmaktadır.
yay
Buna göre, her iki sarkacın ucuna bağlı kütleler iki katına çı- Genlik 2x olursa cismin ilk duruma göre,
karıldığında T1 ve T2 için ne söylenebilir?
v : cismin hızının maksimum değeri Denge
konumu
F : kuvvetin maksimum değeri x
T1 T2
T : periyot
A) Değişmez Artar
B) Artar Artar
C) Artar Azalır
A) Yalnız v B) Yalnız F C) Yalnız T
D) Azalır Değişmez
D) v ve T E) F ve T
E) Artar Değişmez
6. K ve L sarmal yaylarının kuvvet - uza- F (N)

nım grafikleri şekildeki gibidir. K
60 L
8. Sırasıyla m, 2m ve 3m kütleli K, L ve M cisimleri şekildeki gibi
Bu yaylar; seri bağlanıp, ucuna
l, 4 l ve 4 l uzunluklu iplere bağlı olarak TK, T L ve T M periyotlu
0,2 kg kütleli cisim asılarak basit 30
basit harmonik hareket yapıyorlar.
harmonik hareket yaptırıldığında,
x (m)
periyodu kaç saniye olur? 0
1 2
(π = 3 alınız.)
a a
2a
l 4l 4l
A) 0,3 B) 0,5 C) 0,6 D) 0,9 E) 1,2
m
K
2m 3m
L M
düþey düþey düþey
Buna göre; TK, TL ve TM arasındaki ilişki nedir?

A) TK < TM < TL B) TK < TL = TM C) TL < TM < TK

D) TL = TM < TK E) TK < TL < TM
12 1-E 2-A 3-A 4-B 5-E 6-C 7-C 8-B

ÖDEV TESTİ Basit Harmonik Hareket
3
1. Bir basit sarkaç ile bir yay sar- 3. Sürtünmesiz yatay düzlemde X – W hizaları arasında basit har-
kacının uçlarındaki K, L cisim- monik hareket yapan K, L ve M cisimlerinin periyotları sırasıyla
leri yeryüzünde basit harmonik Ýp yay TK, TL, TM dir. K, L, M cisimleri şekildeki X hizasından aynı anda
hareket yaparken periyotları TK ok yönünde harekete geçiyor.
ve TL olmaktadır. K düþey L X Y Z V W
Dünya’nın kütlesi ve yarıçapı Basit sarkaç Yay sarkacý K
şimdikinin iki katı olsaydı TK ve TL nasıl değişirdi? L
M
TK TL
A) Artardı Azalırdı TK < TM < TL olduğuna göre, K, L, M cisimlerinin V hizasına

B) Artardı Değişmezdi ulaşma süreleri tK, tL, tM arasındaki ilişki nedir?
C) Artardı Artardı (Düşey çizgiler eşit aralıklıdır.)
D) Değişmezdi Artardı
A) tK < tL < tM B) tK = tL = tM C) tL < tM < tK
E) Azalırdı Değişmezdi
D) tL = tM < tK E) tK < tM < tL
2. Yukarı çıkmakta olan bir asan- Hýz 4. Sürtünmesiz düzlemlerde X, Y, Z cisimleri özdeş yaylara bağlı
sörün hız - zaman grafiği şekil- olarak basit harmonik hareket yapıyorlar. X, Y, Z cisimlerinin pe-
deki gibidir. Asansör tavanına riyotları sırasıyla TX, TY, TZ dir.
asılı bir basit sarkacın K, L, M
K L M
aralıklarında periyotları sırasıy- Zaman
la TK, TL, TM dir.
Y Z
Buna göre; TK, TL ve TM arasındaki ilişki nedir?
X a
yatay
A) TK = TL = TM B) TM < TL < TK C) TL < TK < TM
TY < TX < TZ olduğuna göre, X, Y, Z cisimlerinin kütleleri mX,
D) TL < TM < TK E) TK < TL < TM
mY, mZ arasındaki ilişki nedir?
A) mX < mY < mZ B) mX = mY = mZ C) mY < mX < mZ

D) mY = mZ < mX E) mX < mZ < mY
13
5. Çekim ivmesinin g olduğu bir yerde 7. Sürtünmesi önemsiz ortamda tavana

şekildeki gibi bir yayın ucunda mK küt- bağlı l uzunluğundaki ipe bağlı cisim
leli K cismi XY arasında, basit sarkaç- X yay düşey konumdan α açısı kadar çekile- a a
ip
taki mL kütleli L cismi de PR arasında rek serbest bırakılıyor. Cismin tekrar l
sırasıyla TK ve TL periyotlu titreşim ha- L aynı konuma gelme süresi kronomet-
K
reketi yapıyorlar. P R re ile ölçülüyor.
TK > TL olduğuna göre, Y Deney düzeneğinde,
I. İpin uzunluğunu artırmak. I. İpin uzunluğu düþey

II. L cisminin kütlesini azaltmak. II. Cismin kütlesi
III. Çekim ivmesini artırmak. III. α açısı
işlemlerinden hangileri tek başına yapılırsa TK = TL eşitliği niceliklerinden hangileri artırılırsa kronometre ile yapılan öl-
sağlanır? (Sürtünmeler önemsizdir.) çümdeki süre artar? (2α < 10°)
D) I ve II E) II ve III D) I ve II E) II ve III
8. Aynı noktaya bağlı eşit uzunluktaki iki ba-

sit sarkaç, şekildeki X ve T noktalarından
serbest bırakılıyor.
aaa
Cisimler YZ arasında çarpıştıklarına gö- ip
6. Sürtünmesiz yatay düzlemde K ve L noktaları arasında basit har- ip
monik hareket yapan bir cisim K noktasından N'ye t1 sürede, M re,
noktasından N'ye t2 sürede gelmektedir. I. Cisimlerin kütleleri eşittir.
Denge II. T noktasındaki cisim önce bırakılmıştır. X Y Z T
konumu
III. X noktasındaki cisim önce bırakılmıştır.
K M O N L düþey
yargılarından hangileri kesinlikle doğru-
t1
Buna göre, oranı kaçtır? (Noktalar eşit aralıklıdır.) dur? (2α < 10°, sarkaç cisimlerinin boyutları önemsizdir.)
t2

3 4
A) B) 1 C) D) 2 E) 3
4 3 D) I ve II E) I ve III
14
ÖDEV TESTİ Basit Harmonik Hareket
4
1. Basit harmonik hareket yapan bir cismin hız - zaman grafiği şe- 3. Sürtünmesi önemsiz ortamda l1 ve l2 uzunluğundaki iplere bağ-
kildeki gibidir. lı cisimler K - P ve R - V arasında basit harmonik hareket yap-
maktadır. Cisimler K ve R noktalarından aynı anda serbest bıra-
Hýz(m/s)
kılıyor.
Zaman (s)
0
3 6 9 12
aaaa qq q q
l1 l2
Buna göre,
I. 3 ve 9 saniye anlarında cismin ivmesi sıfırdır.

II. 6 ve 12 saniye anlarında cisim denge konumundadır.
K L M N P R S T U V
III. 6 ve 12 saniye anlarında cisme etki eden kuvvet maksimum-
dur. düþey düþey
yargılarından hangileri yanlıştır? Cisimler M ve U noktalarından aynı anda ilk kez geçtikleri-
l
ne göre, 1 oranı kaçtır?
l2
D) I ve II E) II ve III 3 4 8 16
A) B) 1 C) D) E)
4 3 3 9
2. Sürtünmesi önemsiz bir ortamda bir ya- 4. Düşey doğrultuda yukarı yönde hareket eden bir asansörün için-
yın ucuna ve ipe bağlı K, L cisimleri ba- de tavana asılı ipe bağlı cisim T periyotlu basit harmonik hare-
sit harmonik hareket yapmaktadır. K cis- yay ket yapmaktadır.
ip
minin periyodu L'ninkinden büyüktür. Hýz Hýz Hýz
Cisimlerin periyotlarının eşit olması K L
için,
Zaman Zaman Zaman
I. L cisminin kütlesini artırmak. I II III
II. K cisminin kütlesini azaltmak Asansörün hız - zaman grafiği yukarıdakilerden hangileri gi-
III. İp uzunluğunu artırmak. bi olursa, T periyot değeri artar?
işlemlerinden hangileri tek başına yapılmalıdır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III

15
5. Basit harmonik hareket yapan bir cismin hız - uzanım grafiği şe- 7. Sürtünmesiz ortamda K noktasından ser-
kildeki gibidir. best bırakılan şekildeki basit sarkaç O den-
Hýz ge konumundan geçerken çiviye takılarak
basit harmonik hareket yapmaktadır. Çivi P
v1
M, N, P konumlarında iken periyotlar sıra- M
v2
sıyla TM, TN, TP olmaktadır.
N
Uzaným Buna göre; TM, TN ve TP arasındaki iliş-
2x 0 3x K O
ki nedir? düþey
Buna göre, cismin grafikteki v1 ve v2 hızlarının büyüklükle-
v A) TM < TN < TP B) TN < TP < TM C) TP < TN < TM
ri oranı 1 kaçtır?
v2
D) TN < TM < TP E) TM = TN = TP
1 2 3
A) B) C) 1 D) E) 3
2 3 ñ5
8. Esnek, özdeş yaylara X ve Y cisimleri şekildeki gibi bağlanmış-

tır. Cisimler sürtünmesiz yatay düzlemde basit harmonik hare-
ket yaptıklarında periyotları arasında 3TX = 2TY ilişkisi olmakta-
dır.
k X k
6. Yeryüzünde çalışırken saniyeleri vuran bir sarkaçlı saat yeryü-

k k k Y
zünden Dünya’nın yarıçapı kadar yüksekliğe çıkarılarak Dün-
ya’daki saate göre bir saat çalıştırılıyor.
Buna göre, sarkaçlı saatin gösterdiği değer nasıl değişir? mX

Buna göre, X ve Y cisimlerinin kütleleri oranı kaçtır?
mY
1 1
A) saat geri kalır. B) saat ileri gider.
4 4
1 2 8
A) B) C) 1 D) E) 3
1 1 2 3 3
C) saat geri kalır. D) saat ileri gider.
2 2
2
E) saat ileri gider.
3
16
FASİKÜL
13
ÜNİTE
DEĞERLENDİRME
TESTLERİ
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
MEB KAZANIMLARI
1. ÜNİTE: DEĞERLENDİRME TESTLERİ
1 VEKTÖRLER VE KUVVETLER 7 İŞ, ENERJİ VE GÜÇ
2 TORK VE KÜTLE MERKEZİ 8 İTME VE ÇİZGİSEL MOMENTUM
3 BASİT MAKİNELER 9 DÜZGÜN ÇEMBERSEL HAREKET
AÇISAL MOMENTUM,
4 DOĞRUSAL VE BAĞIL HAREKET 10 KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER
5 NEWTON'UN HAREKET YASALARI 11 BASİT HARMONİK HAREKET
6 ATIŞ HAREKETLERİ
bölümlerine ait kazanımları içermektedir.

TEST PEKİŞTİRME TESTİ
1
1. Doğrusal bir yolda t = 0 anında aynı yerden harekete başlayan 3. Sürtünmesi önemsiz yatay düzlem- +y
X ve Y araçlarının hız - zaman grafikleri şekildeki gibidir. deki noktasal M cismine aynı düzlem-
deki ÁF1, ÁF2, ÁF3 kuvvetleri şekildeki gi- ÁF2
Hýz
2v
bi uygulanmıştır.
Bu cismi dengede tutabilecek dör- ÁF1

v
X Zaman düncü kuvvet hangi yönde uygu- M +x
0
t 2t 3t 4t 5t lanmalıdır? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
ÁF3
Y
A) + y yönünde B) ÁF2 yönünde C) + x yönünde
Buna göre, araçlar hangi anlarda yanyana gelmiştir? D) ÁF3 yönünde E) – y yönünde
A) t B) 2t C) 3t D) 4t E) 5t
4. Adımı a, kol uzunluğu b olan vidanın ko- b

luna şekildeki gibi kola dik F kuvveti uy-
ÁF
gulanıp kol N kez döndürüldüğünde vi-
2. Sürtünmesi önemsiz ortamda, 30 m/s da h kadar yol alıyor.
K
60 metre uzaktaki duvara yatay
doğrultuda 30 m/s hızla atış ya- h=? Buna göre, h'yi artırmak için, a
ÁR
pılıyor. I. a'yı artırmalı
60 m tahta blok
Mermi, K noktasından kaç II. N'yi artırmalı
metre aşağıda bir noktaya isabet eder? (g = 10 m/s2) III. b'yi artırmalı

A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50
D) I ya da II E) I ya da II ya da III
3
Pekiştirme Testi 13. FASİKÜL | TEST 1
5. Basit harmonik hareket yapan bir cismin, 7. Türdeş bir telin bükülmesi ile olu-
şan cismin, verilen düşey konum-
I. Hız
da şekildeki gibi dengede kalabil- L M
II. İvme
mesi için iple nereden asılmalı-
III. Uzanım dır?
IV. Kuvvet K
niceliklerinden hangileri her zaman birbirine ters yöndedir?

A) K noktasından B) KL arasından C) L noktasından
A) I ve II B) I ve III C) I ve IV D) LM arasından E) M noktasından
D) II ve III E) II ve IV
6. Şekildeki ikizkenar üçgen levha dü- d

şey d ekseni etrafında sabit w açısal w
hızı ile düzgün çembersel hareket ya- Z 8. Yeryüzündeki bir cismin ekvatorda ölçülen kütlesi m1, ağırlığı
pıyor. Üçgen levha üzerindeki X, Y, Z Y ise G1 dir. Aynı cismin kutuplarda ölçülen kütlesi m2, ağırlığı G2
noktalarının süratleri sırasıyla vX, vY, X dir.
vZ oluyor.
Buna göre; m1, m2 ve G1, G2 arasındaki ilişki nedir?
Buna göre; vX, vY, vZ arasındaki iliş-
ki nedir? A) m1 = m2 B) m1 > m2 C) m1 = m2
G1 = G2 G1 = G2 G1 > G2
A) vX < vZ < vY B) vX < vY < vZ C) vX = vY = vZ
D) m1 = m2 E) m2 > m1
D) vZ < vY < vX E) vY < vX = vZ G2 > G1 G1 > G2
4 1-D 2-B 3-C 4-D 5-D 6-B 7-B 8-D

2
1. Kütlesi mX olan X çubuğunu Şekil - I’deki durumdan Şekil - II’de- 3. Şekilde X, Y ve Z esnek yaylarının kuv- Kuvvet
ki duruma getirmek için yapılması gereken en az iş 8mgh’dir. vet - sıkışma grafiği verilmiştir.
X
Bu yayların yay sabitleri kX, kY, kZ ol- Y
duğuna göre, bunlar arasındaki iliş- Z
K h
ki nedir?
M h 0
Sýkýþma
h A) kX > kY > kZ B) kZ > kY > kX C) kX = kZ > kY

K M L h
h
L D) kX = kY > kZ E) kX = kY = kZ
h h
Buna göre, mX kaç m’dir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
4. O noktasından geçen dik eksen etrafında dönebilen çubuğa uy-

gulanan ÁF1, ÁF2, ÁF3 kuvvetleri şekildeki gibidir.
2. Sürtünmesiz yatay düzlemde K ve L noktaları arasında basit har- ÁF1 ÁF2

monik hareket yapan cismin periyodu 18 saniyedir.
ÁF3
Denge O
konumu
K M O L ÁF1, ÁF2, ÁF3 kuvvetlerinin O noktasına göre döndürme etkileri
N
Áτ1, Áτ2, Áτ3 arasındaki ilişki nedir?
Buna göre, cisim N noktasından ok yönünde geçtikten 12
saniye sonra nerede olur? (Noktalar eşit aralıklıdır.)
A) τ2 > τ1 > τ3 B) τ2 > τ3 > τ1 C) τ1 = τ2 > τ3
A) K noktasında B) KM arasında C) M noktasında D) τ3 > τ1 = τ2 E) τ1 = τ3 > τ2
D) MO arasında E) O noktasında
5
5. Düzgün türdeş bir küre bir iple tavan 7. Bir gezegende 20 m/s hızla yukarı ve düşey atılan cisim 1 sani-
tavana bağlanıp F kuvveti ile 37° yatay ye sonra atıldığı noktanın 15 m yüksekliğinden geçmiştir.
dengede tutuluyor. Ýp Buna göre, gezegenin çekim ivmesi kaç m/s2 dir?
F kuvvetinin değeri 72 N oldu-
ÁF
ğuna göre, ipteki gerilme kuv- yatay A) 5 B) 7 C) 8 D) 9 E) 10
veti kaç N’dir?
(sin37° = 0,6 ; cos37° = 0,8)
A) 120 B) 100 C) 90 D) 85 E) 80
8. Güneş çevresinde elips şek- L K

lindeki bir yörüngede dolanan S1
gezegenin KL ve LM aralıkla- S2
rında yarıçap vektörünün tara- M
6. Bir döner tabure üzerinde kolları yanlara doğru açık durumda Odak
dığı alanlar S1 ve S2 dir. Güneþ
w açısal hızıyla dönmekte olan öğrenci bir süre sonra kollarını
kapatıyor. S1 < S2 olduğuna göre, ge-
zegenin;
Buna göre, öğrenci kollarını kapadığında;
I. K'den L'ye gelme süresi, L'den M'ye gelme süresinden kü-
I. Birim zamandaki dönme sayısı artar.
çüktür.
II. Eylemsizlik momenti azalır.
II. Güneş’e uyguladığı çekim kuvveti K'den L'ye gelirken azalır.
III. Açısal momentumu değişmez.
III. L noktasından M'ye gelirken kinetik enerjisi azalır.
6 1-D 2-A 3-A 4-C 5-C 6-E 7-E 8-E

TEST EBA TESTİ
3
1. Şekildeki cisimler ok yönünde 2 m/s2 lik ivme 3. Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde
5
ile hareket ettiğine göre, L cisminin kütlesi kaç aynı anda atılan K ve L cisimleri O nok- 4
kg dır? (g = 10 m/s2 ; Sürtünmeler önemsenmeye- ip
tasında çarpışarak yapışıyor. 3
cektir.) 2
Buna göre, cisimlerin ortak hareket 1
L K 2v
yönü hangisidir? (Bölmeler eşit ara-
2m O
K lıklıdır.)
3v
6 kg
L m
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
4. Düşey doğrultuda atılarak t süre Hýz

sonra yere çarpan cismin hız - za- v2
man grafiği şekildeki gibidir.
2. Güneş etrafında 2r ve 3r yarıçaplı yö- v1
Güneþ Buna göre;
rüngelerde dolanan K ve L gezegen- Zaman
r I. Cisim v 2 ilk hızla düşey aşağı- 0
lerinin periyotları sırasıyla TK ve TL dir. r r t
r L ya doğru atılmıştır.
TK
Buna göre, oranı kaçtır? r
TL II. Ortam sürtünmelidir.
K III. Cismin limit hızı v1 dir.
4 8 4 yargılarından hangileri doğrudur?

A) B) C)
8 9 27
8 10
D) E)
27 27 D) I ve II E) I, II ve III
7
EBA Testi 13. FASİKÜL | TEST 3
5. Doğrusal bir yolda gezintiye çıkan Konum

7. A B
Aslınur'un konum - zaman grafiği
şekildeki gibidir.
t I II P
0
Grafikteki değerler bilindiğine gö- Zaman
re Aslınur için;
x Şekildeki gibi ağırlığı önemsenmeyen, eşit bölmeli AB çu-
Dx : Yer değiştirmesi
buğunun destekler üzerindeki dengesini bozmadan A ucu-
x : Aldığı yol
na asılabilecek en büyük yük değerinin, en küçük yük de-
v1 : Ortalama hızı ğerine oranı kaçtır?
v2 : Sürati
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1 E) 0,5
niceliklerinden hangileri hesaplanabilir?
A) Dx ve x B) x ve v1 C) v1 ve v2
D) Dx ve v1 E) x ve v2
6. Şekildeki X, Y, Z dişlileri merkezlerinden Y

X
geçen dik eksenler etrafında dönebilmek-
tedir.
Dişliler hareket halinde iken X'in devir

sayısı Z'ninkinden büyük olduğuna göre, Z 8. Esneklik sabiti k olan bir yaya bağlı cismin periyodu T'dir.
I. X'in yarıçapı Z'ninkinden küçüktür. Buna göre, cismin periyodunun yayın esneklik sabitine bağ-
II. X'in yarıçapı Y'ninkinden büyüktür. lı grafiği aşağıdakilerden hangisi gibidir?
III. X'nin çizgisel hızı Z'ninkinden büyüktür.

A) T B) T C) T
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II k k k
D) II ve III E) I ve III D) T E) T
k k
8 1-D 2-D 3-C 4-E 5-D 6-A 7-B 8-D

TEST EBA TESTİ
4
1. r yarıçaplı L kasnağı 3r yarıçaplı K kasnağına merkezleri çakışa- 3. Hareket hâlindeki bir araç ivmeli ha-
cak şekilde perçinlenmiştir. reket yaptığında, tavanına asılmış bir ip
a
sarkaç şekildeki gibi düşeyle α açısı
3r r
yapıyor. düþey
L
α açısı;
O
K I. cismin kütlesi,
II. yer çekim ivmesi,
9P P III. arabanın ivmesi
F niceliklerinden hangilerine bağlıdır?
P ve 9P ağırlığındaki yükler F kuvveti ile şekildeki gibi den-

gelendiğine göre F kuvveti kaç P dir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2. Sabit hızla akan ırmakta K yüzücü-sünün suya göre hız vektörü

(vK) ve L yüzücüsünün yere göre hız vektörü (vL) şekildeki gibi-
dir.
P 4. Bir cisim serbest bırakılırken diğer bir ci-
vK sim aynı anda yukarı düşey atılıyor.
İki cisimde aynı anda yere düştükleri-

vL h h1
Irmak ne göre, 1 oranı kaçtır?
h2 h2
K yüzücüsü karşı kıyıda P noktasına çıktığına göre, L ye
yer
göre K nin hız vektörü aşağıdakilerden hangisidir? (Bölme-
ler eşit aralıklıdır.) A) 1 B) 2 C) 4 D) 5 E) 8
A) B) C) D) E)
9
5. Kütleleri ve yarıçapları eşit şekildeki K, L, M düzgün dairesel 7. Eşit bölmeli türdeş kare levhanın tara-
disklerin merkezlerine göre eylemsizlik torkları sırasıyla IK, IL, lı bölmeleri çift katlıdır. ip
IM dir.
Levha bir iple asıldığında şekilde- I
ki gibi dengede kaldığına göre, nu- II
maralı bölmelerden hangisi de çift V III
IV
katlıdır?
K L M
Buna göre, IK, IL, IM arasındaki ilişki nedir? A) I B) II C) III D) IV E) V
A) IK < IL < IM B) IK = IL = IM C) IL < IM < IK
D) IK < IM < IL E) IM < IL < IK
6. Sürtünmesiz yatay tabla üzerinde 3m ve m kütleli X, Y cisimleri

esnemeyen bir iple birbirine bağlıdır. Tabla d ekseni etrafında w
sabit açısal hızı ile döndürüldüğünde X, Y cisimlerinin d ekseni-
ne olan uzaklıkları değişmiyor.
8. Şekildeki 2m ve m kütleli cisimler iple birbirlerine bağlanarak
d aralarına sıkıştırılmış yay konuluyor. Bu halde sistem v hızı ile
w
+x yönünde giderken ip koptuğu anda m kütleli cismin hızı +x
3m ip m yönünde 3v olmaktadır.
X rX rY Y
v
2m ip m
x +x
X, Y cisimlerinin d eksenine uzaklıkları sırasıyla rX, rY oldu- Buna göre, 2m kütleli cismin bu andaki hızı ve hareket yönü
r
ğuna göre, X oranı kaçtır? aşağıdakilerden hangisi gibidir? (Sürtünmeler önemsenmiyor.)
rY
A) Cisim durur B) – x yönünde, v C) + x yönünde, v

1 2 3 3
A) B) C) D) E) 2
3 3 4 2 D) – x yönünde, 3v E) – x yönünde, 2v
10 1-B 2-C 3-D 4-C 5-A 6-A 7-C 8-A

TEST GELİŞTİRME TESTİ
5
1. Düz bir yolda birbirine paralel olarak sabit hızlarla hareket eden 3. Zehra bir basket topunu düşey yukarı önce 3 m/s hızla, sonra
X, Y, Z araçlarının yere göre hızlarının büyüklükleri sırasıyla vX, da 5 m/s hızla atarak bu atış hareketleriyle ilgili ölçümlerini tab-
vY, vZ dir. X'in sürücüsü Y'yi duruyormuş gibi, Z'yi ise geriye doğ- lodaki gibi not ediyor.
ru gidiyormuş gibi görüyor.
1 2 3 4 5
Buna göre, araçların hızlarının büyüklükleri arasındaki iliş-
ki aşağıdakilerden hangisi olabilir? Atýþ Uçuþ Maksimum Yere çarpma Topun
hýzý süresi yükseklik hýzý kütlesi
3 m/s 0,6 s 45 cm 3 m/s 160 g
A) vX < vY < vZ B) vZ < vY < vX C) vZ < vX = vY
5 m/s 1,2 s 125 cm 5 m/s 160 g
D) vX < vZ < vY E) vY < vZ < vX
Zehra’nın deneyle ilgili hazırladığı tabloda kaç numaralı sü-
tun bağımsız değişkendir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2. Şekildeki m1 ve m2 kütlelerinden m1 = 2 kg
yalnız m 1 ile m2 arası sürtünmeli- F
dir ve sürtünme kuvveti 6 N’dir.
m2 = 3 kg
Buna göre, bu iki kütleyi birlikte
yatay
götürecek şekilde yatay uygula-
nan en büyük F kuvveti kaç N’dir?
4. Başlangıçta yan yana olan K ve L Hýz
(Yatay zemin sürtünmesizdir.)
araçlarının hız - zaman grafiği şekil- 4v
deki gibidir.
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50
K
Buna göre, hangi zaman aralıkla- 2v
rında araçlar birbirlerinden uzak- L
v
laşmıştır?
I II III Zaman
0 t 2t 3t
11
Geliştirme Testi 13. FASİKÜL | TEST 5
5. Şekildeki düzenekte esnek K ve L yayları öz- 7. Yarıçapı 15 cm olan O merkezli

deş, X cisminin ağırlığı, makaranın ağırlığına dairesel levhadan şekildeki gibi
eşittir. K yayý bir parça kesilerek yan tarafına O
60°
15 cm
perçinlenmiştir.
Düzenek dengede olduğuna göre, K ya-
yında depolanan esneklik potansiyel ener- Buna göre, elde edilen yeni cis-
jisinin (EK ), L yayında depolanan esnek- min kütle merkezi O noktasın-
L yayý
E X dan kaç cm uzaktadır?
lik potansiyel enerjisine (E L) oranı, K
EL
kaçtır? (Sürtünmeler önemsenmiyor.) A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 9
8. O noktasından geçen dik eksen etrafın-

da dönebilen ve ağırlığı ihmal edilen çu-
bukla kurulan şekildeki düzenek denge-
de olduğuna göre, ipteki gerilme kuvve- Ýp
ti kaç N dur?
(sin 60° = ñ3/2 ; cos 60° = 0,5)
60°
6. Kütlesi 2 kg olan bir cisim yarıçapı 50 cm olan çembersel bir yö- l
rünge üzerinde 4 m/s çizgisel hızla düzgün çembersel hareket O
düþey
yapmaktadır. P=20 N
2 kg
4 m/s A) 5ñ2 B) 10ñ3 C) 14 D) 5ñ3 E) 10ñ2
50 cm
Cismin O noktasına göre açısal momentum büyüklüğü kaç

kg.m2/s’dir?
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 12
12 1-C 2-A 3-A 4-E 5-E 6-B 7-D 8-B

TEST VİP TESTİ
6
1. Şekildeki dikdörtgenler prizmasının K noktasından geçen vek- 3. Akıntı hızının her yerde eşit K L O M N T
törlerden ikisi prizma kenarından geçerken bir taneside taban ve sabit olduğu bir ırmakta,
yüzeyi üzerindedir. suya göre v büyüklüğünde-
ki hız ile P noktasından, K
v
10 cm noktasına yönelerek hare-
kete geçen motor t sürede
O noktasına çıkıyor. P
K
30°
Motor P noktasından suya göre aynı hızla O noktasına yö-
10 cm 10 cm nelerek hareket etseydi, karşı kıyıya çıktığı nokta ve karşı
kıyıya geçiş süresi için ne söylenebilirdi?
Vektörlerin büyüklükleri eşit ve 10 ar cm olduğuna göre, bu
(Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
üç vektörün bileşkesi kaç kaç cm dir?
(sin 30° = 1/2 ; cos 30° = ñ3 /2) Çıktığı nokta Geçiş süresi
A) M t den büyük
A) 10 B) 10ñ3 C) 20 D) 20ñ2 E) 20ñ3
B) N t kadar
C) T t den küçük
D) MN arası t den küçük
E) MN arası t den büyük
2. Bir ucundan tavana asılmış bir yayın diğer ucuna bir cisim ası-
larak denge sağlandığında yayın x kadar uzadığı gözleniyor.
Bu düzenekte cisme düşey doğrultuda basit harmonik ha-

reket yaptırılırsa cismin periyodu, aşağıdaki bağıntılardan
hangisi ile hesaplanabilir? (g : Yer çekimi ivmesi)
x g
A) 2r B) 2r C) 2r x $ g
g x 4. Sürtünmeli yatay bir düzlem üzerinde durmakta olan cisme, düz-
1 x 2r $ x leme paralel olacak biçimde ÂF kuvveti uygulandığında a ivme-
D) E)
2r g g si ile hızlanıyor. Kuvvet 2ÂF yapıldığında ise ivmesinin büyüklü-
ğü 4a oluyor.
Buna göre, cisimle yatay düzlem arasındaki sabit olan sür-

tünme kuvvetinin büyüklüğü kaç F dir?
1 1 1 2 3
A) B) C) D) E)
8 4 2 3 4
13
Vip Testi 13. FASİKÜL | TEST 6
5. Dünya 7. Eğim açılarına ait sütun grafiği Şekil - I’de verilen sürtünmesi
Ay önemsiz K, L, M eğik düzlemlerinde, ağırlıklarına ait sütun gra-
fiği Şekil - II’de verilen X, Y, Z cisimlerinden K’nin üzerine X cis-
mi, L’nin üzerine Y cismi, M’nin üzerine Z cismi konuluyor.
Eðim açýsý Cismin aðýrlýðý

d
Ay ile Dünya arasındaki uzaklık şimdikinin iki katı olsaydı,

I. Ay’ın Dünya etrafındaki dolanma süresi
II. Dünya’nın Güneş etrafındaki dolanma süresi
K L M X Y Z
III. Dünya’nın Ay’a uyguladığı kütle çekim kuvveti Þekil - I Þekil - II
niceliklerinden hangileri değişirdi?
Cisimler eğik düzlemin tepe noktasına eğik düzlemlere pa-
ralel olan minimum büyüklükteki FX, FY , FZ kuvvetleriyle çı-
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III
karıldığına göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) FX = FY = FZ B) FX < FY < FZ C) FZ < FY < FX
D) FY < FX < FZ E) FY < FZ < FX
6. Sürtünmesi önemsiz düze-

mK=1 kg
nekte kütleleri mK = 1 kg ve ip
mL = 2 kg olan K ve L cisim- yatay
leri şekildeki konumlarından
serbest bırakılıyor. 8. İki destek üzerindeki ağırlığı önemsiz, eşit bölmeli çubuğun K
noktasından 3P ağırlıklı cisim asılıyor.
Makaranın kütlesi önem-
mL=2 kg
senmediğine göre, ipte olu-
K
şan gerilme kuvveti kaç N'dir? (g = 10 m/s2)
L M N P R
20 10 3P
A) 4 B) 5 C) D) E) 20
3 3
Buna göre, 2P ağırlığındaki bilye ok yönünde hangi nokta-

yı geçerken çubuğun dengesi bozulur?
A) L B) M C) N D) P E) R
14 1-C 2-A 3-D 4-D 5-C 6-C 7-B 8-C

TEST VİP TESTİ
7
1. Sürtünmelerin önemsenmediği bir ortamda K noktasından ser- 2. Şekil - I deki sürtünmesiz eğik düzlemin K noktasından serbest
best bırakılan cisim, eğik düzlemin L noktasına tam esnek çar- bırakılan cismin L noktasına gelme süresi t, L noktasındaki ki-
parak P noktasına şekildeki gibi düşüyor. netik enerjisi E dir.
h
L
yatay K
2h
Þekil - l Þekil - ll
Eğik düzlem Şekil - II deki konuma getirilip aynı cisim L nok-

Cisim K den L ye 1 saniyede geldiğine göre, K noktasının tasından serbest bırakılırsa K noktasına gelme süresi ve K
yerden yüksekliği kaç m dir? noktasındaki kinetik enerjisi için ne söylenebilir?
(sin45° = cos45° = ñ2/2 ; g = 10 m/s2)
Süre Enerji
A) 5 B) 15 C) 20 D) 25 E) 30
A) t/2 2E
B) t/ñ2 2E
C) t/2 4E
D) t/ñ2 4E
E) t/4 16E
15
3. Şekildeki silindirik kapta, taşma seviye- 5. r yarıçaplı yarım çember şeklindeki sürtünmesi önemsiz rayın K
sinde, 2h yüksekliğinde m kütleli su, ağır- h noktasından m kütleli cisim E kinetik enerjisi ile harekete başlıyor.
lığı önemsiz pistonla dengede tutuluyor. h
su E O r
Piston yukarı itilerek suyun yarısı boşaltı- K
yatay
lıyor.
F
Buna göre, pistonu iten kuvvetin yaptı-
ğı iş en az kaç m ⋅ g ⋅ h'dir? (g : Yer çekimi ivmesi)
L
1 3 5 3 7 Rayın L noktasında cisme etki eden tepki kuvveti 5mg oldu-

A) B) C) D) E)
4 4 4 2 4 ğuna göre, E kinetik enerjisi kaç mgr’dir?
1 1
A) 3 B) 2 C) 1 D) E)
2 4
6. Şekildeki m kütleli özdeş X ve Y cisimlerinden X cismi 20 m/s

4. Yarıçapları r ve 2r olan merkezlerinden perçinli silindirler yatay
hızla atılmış, Y ise serbest bırakılmıştır.
düzlemde ok yönünde 1 tur döndürülüyor.
Y
arý
ok yuk m
ðý
r r
aþa
20 m/s
X K
m
30°
K L yatay
Cisimler 2 s sonra K noktasında çarpışıp yapıştıklarında or-

tak hız hangi yönde kaç m/s olur?
Buna göre, silindirlere dolanmış iplere bağlı K, L cisimle-
(g = 10 m/s2 ; sin 30° = 0,5 ; Sürtünmeler önemsenmeyecektir.)
ri arasındaki düşey uzaklık şekildeki konumdan itibaren
kaç pr olur?
A) 0 B) 5, aşağı C) 5, yukarı
A) 6 B) 8 C) 10 D) 14 E) 16 D) 10, aşağı E) 10, yukarı

16 1-D 2-B 3-B 4-D 5-C 6-A

FASİKÜL
14
ELEKTRİKSEL KUVVET VE
ELEKTRİK ALAN
2. ÜNİTE
ELEKTRİK VE MANYETİZMA
MEB KAZANIMLARI
11.2.1.1. Yüklü cisimler arasındaki elektriksel kuvveti etkileyen değişkenleri belirler.
1 A. Öğrencilerin deney veya simülasyonlardan yararlanmaları sağlanır.
B. Coulomb sabitinin (k), ortamın elektriksel geçirgenliği ile ilişkisi vurgulanır.
2 11.2.1.2. Noktasal yük için elektrik alanı açıklar.
3 11.2.1.3. Noktasal yüklerde elektriksel kuvvet ve elektrik alanı ile ilgili hesaplamalar yapar.
2. ÜNİTE
Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan 14. FASİKÜL
ELEKTRİKSEL KUVVET Aynı cins yükle yüklü küreler yük mik-

tarları farklı da olsa birbirlerini eşit bü-
(COULOMB KUVVETİ) yüklükte kuvvetle iter.
a1 a2
S1 ipi S2 ipi
Elektrik yükleri ya da yüklü cisimler arasındaki itme ya da çekme Cisimler birbirlerine eşit şiddette kuv-
q1 q2
kuvvetidir. vet uyguladığına göre, iplerin düşey- F F
le yaptığı açılar arasındaki ilişki cisim- m1 m2
Yük miktarlarının çarpımı ile doğru, cisimler arasındaki uzaklığın düþey
lerin ağırlıklarına bağlıdır. a1 a2
karesi ile ters orantılıdır.
Ağır olan cisim denge konumundan m2 g
Büyüklüğü aşağıdaki bağıntı ile bulunur. (düşey) daha az ayrılır. Ağırlıklar eşit
m1 g
q1 ⋅q2 ise, α1 ve α2 açıları da eşit olur.

F=k
d2 tanα1 =
F
ve tanα2 = F dir.
m1g m2g
[q1, q2 : Cisimlerin yük miktarı
d : Cisimler arasındaki uzaklık
k : Coulomb sabiti]
Örnek 1
Aynı işaretli yükler birbirini iter, zıt işaretli yükler birbirini çeker.
Elektrik yüklü X, Y ve Z cisimleri eşit bölmeli karelerden oluşan bir
+q1 Á
F1 ÁF2 q2 ÁF1 +q1 +q2 ÁF2 düzlem üzerine şekildeki gibi yerleştirildiğinde Y ve Z tarafından X’e
uygulanan elektriksel kuvvetlerin bileşkesi F olmaktadır.
d d
X F
İtme ya da çekme kuvveti, yük miktarları ne olursa olsun mutla-

ka eşit ve zıt yönlüdür. Y Z
ÁF1 = – ÁF2 dir.

Buna göre, X ve Z tarafından Y’ye uygulanan elektriksel kuvvetle-
rin bileşkesinin yönü aşağıdakilerden hangisi olabilir?
NOT A) B) C) D) E)
Birden fazla elektriksel kuvvetin etkisindeki cisimlere etki eden

net kuvvet (bileşke kuvvet) vektörel toplama işlemi ile bulunur. ÖSYM Sorusu
Çözüm
Bir cisme uygulanan elekt-
riksel kuvvetler, yön ve bü-
+q
yüklük olarak tespit edildik-
ten sonra, vektörlerdeki top-
lama işlemi yapılarak o
cisme etki eden bileşke
kuvvet, yön ve büyüklük
olarak bulunur. q +q
Kuvvetlerin büyüklükleri, ci-

simlerin yükleri ve araların- Yük işaretine göre, cisimlerin bir-
daki mesafeye göre Cou- birlerine uyguladığı itme - çekme
lomb Yasası ile bulunur. kuvvetleri ve bileşke kuvvetin
gösterilmesi
3
Örnek 2 Çözüm
Sürtünmesiz yatay bir düzlemde –q, +2q, –q, +q elektrik yüklü par-
çacıklar Şekil - I’deki konumlarda tutulmaktadır.
q 5
d
+q 60° 2d +2q 4 +q 60° 1
x x
60° 60° 60°
d
q
3 2
+q yüklü parçacık serbest bırakılırsa, ilk hareket yönü Şekil - II’de-

kilerden hangisi olur? (sin60° = ñ3/2 ; cos 60° = 0,5)
Örnek 4
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Şekildeki sürtünmesiz yatay düzlem
ÖSYM Sorusu L
üzerinde bulunan +2q elektrik yüklü ci-
Çözüm simler hareketsiz tutulmaktadır. K nok-
tasından v0 ilk hızıyla fırlatılan +q elekt- +2q
+2q
rik yüklü cisim KPL yolunu izliyor. P
Cismin K noktasındaki ivme vektörü Áv0
Áa ise P noktasındaki ÁaP L noktasın- +q K

daki ÁaL ivme vektörleri nedir?
ÁaP ÁaL
A) Áa –Áa
B) 0 Áa
C) 0 –Áa
D) Áa 0
E) –Áa 2Áa
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 3
Eşit uzunluktaki ipek ipliklerle asılmış, elektrik yüklü
X ve Y metal küreleri şekildeki gibi dengede kalıyor. a b
α > β olmasının nedeni aşağıdakilerden han-

gisidir?
X Y
Düþey
A) Y'nin kütlesinin, X'inkinden büyük olması
B) Y'nin kütlesinin, X'inkinden küçük olması

C) Y'nin yükünün, X'inkinden büyük olması
D) Y'nin yükünün, X'inkinden küçük olması
E) Y'in X'e uyguladığı elektriksel kuvvetin X'in Y'ye uyguladığından
büyük olması
ÖSYM Sorusu
4
14. FASİKÜL Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan
NOKTASAL YÜKLERİN ELEKTRİK +q1 q2 E2 K E1
ALANI d2
Bir yükün etkisini gösterdiği bölgeye o yükün denir. d1
q1 ve q2 yüklü cisimlerin K noktasında oluşturduğu elektrik alanlar zıt
Vektörel bir büyüklüktür. ÁE ile gösterilir.
yönlü olduğu için K'deki bileşke elektrik alan, elektrik alan şiddetlerinin
Yüklü bir cismin herhangi bir noktadaki elektrik alanı, yükün o farkına eşittir.
noktadaki yüke uyguladığı elektrik kuvvet olarak ta-
nımlanır. E
K E
q yükünden d uzaklıktaki bir noktada elektrik alanın şiddeti, aşa-
ğıdaki bağıntı ile bulunur. 60°
E
d d
q
E=k
d2
d
+q q
[k: Coulomb sabiti (k = 9 ⋅ 109 N ⋅m2/C2)]
+q ve – q yüklü cisimlerin K noktasında oluşturduğu elektrik alanlar
eşit büyüklüktedir.
Eşit büyüklükteki vektörler arasındaki açı 120° olduğunda bileşke, bu
NOT vektörlerden birine eşit büyüklüktedir.
Pozitif yükler bir noktada, kendinden dışa doğru; negatif yükler de
bir noktada, kendilerine doğru elektrik alan oluşturur.
+q K ÁE
Örnek 5
Şekil - I'deki elektrik yüklerinin P noktasında oluşturdukları elektrik
d
alanı Á EP, Şekil - II'deki yüklerin K noktasında oluşturdukları elektrik
alanı da ÁEK dir.
q ÁE K
K
d
d
P 2d
+q/2
d d
+q +q +2q
NOT Þekil - I Þekil - II
Elektrik alan şiddetinin E olduğu bir yerde, elektrik yükü q olan
ÁEP ve ÁEK için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
parçacığa etki eden elektriksel kuvvetin büyüklüğü aşağıdaki
bağıntı ile bulunur.
A) EP = 2EK, yönleri aynı B) EP = EK, yönleri aynı
F = q ·E
1
C) EP = E , yönleri aynı D) EP = EK, yönleri farklı
Elektriksel kuvvet; yük işareti “+” olan cisimlere elektrik alan 2 K
yönünde, yük işareti “–” olan cisimlere elektrik alana zıt yön- E) EP = 2EK, yönleri farklı
de etki eder. ÖSYM Sorusu
Çözüm
NOT
Bileşke Elektrik Alan
İki ya da daha fazla yüklü cismin bir noktada oluşturduğu bileşke

elektrik alan bu yüklerin o noktada ayrı ayrı oluşturdukları elektrik
alanların vektörel toplamına eşittir.
Bir noktadaki bileşke elektrik alan için, önce her bir yükün bu
noktadaki elektrik alanı ayrı ayrı bulunur vektörel toplama yapılır.
5
Örnek 6 Çözüm
q1 ve q 2 yüklerinin O noktasındaki bileşke elektriksel alan vektörü
şekildeki gibidir.
ÁE
q1 37°
O
2d
d
q2
q1
Buna göre, oranı kaçtır? (sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8)
q2
4 16
A) B) –3 C) 4 D) 10 E) –
3 3
Çözüm Örnek 8
Kütlesi ihmal edilen yalıtkan bir iple tavana asılan yüklü bir cisim elekt-
riksel alanın içerisinde şekildeki gibi dengede durmaktadır.
Tavan
(yatay)
a
l
ÁE
Buna göre cismin elektriksel yükü sabit kalmak şartıyla;
I. ipin uzunluğu,
II. cismin kütlesi,
III. elektriksel alan
büyüklüklerinden hangilerinin artırılması durumunda ipin düşey-

le yaptığı açı (α) artar?
ÖSYM Sorusu
Örnek 7
Çözüm
Düzgün elektrik alanına, yüklü X, Y, Z, T Y
cisimleri v hızları ile şekildeki gibi fırlatıl-
dığında izlediği yörüngeler şekildeki gi- v
bi oluyor. v
v
Buna göre, X Z
I. X ile Y nin yükü aynı işaretlidir.

v
II. X ile T nin yükü aynı işaretlidir.
T
III. Y ile Z nin yükü zıt işaretlidir.
6
14. FASİKÜL Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan
Örnek 9 Örnek 11
O merkezli çemberin üzerine yükleri sırasıyla Y Ağırlığı G olan yüklü X cismi düzgün E elektrik alanı içinde Şekil - I’de-
+3q
+q, +3q, +3q olan X, Y, Z yükleri şekildeki ki gibi dengede kalıyor. Cisim E elektrik alanında Şekil - II’deki gibi
gibi yerleştirilmiştir. dengede kaldığında ise S ipinde T gerilme kuvveti oluşuyor.
X 60°
X in O noktasında oluşturduğu elektrik alan +q O 60° yatay yatay
a
E olduğuna göre, O noktasında oluşan bi- a E
S
leşke elektrik alan kaç E olur? +3q
Z
X X
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 E
Çözüm düþey
Buna göre, T kaç G dir?
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10
Çözüm
Örnek 10
Buse düzgün E elektriksel alanı içine
(+) yükle yüklü X cismini esnemeyen L
E
iplerle astığında K ve L iplerinde olu-
şan gerilme kuvvetleri sırasıyla TK ve X
TL oluyor. K yatay Örnek 12
Buse elektriksel alanı arttırırsa, TK Elektrik yükleri verilen cisim- +3q +4q
O
ve TL nin değişimi için ne söyle- ler şekildeki gibi tutuluyorken
yatay
nebilir? O noktasındaki bileşke elekt- d d
riksel alanın büyüklüğü E’dir. d
TK TL
Buna göre, +3q yüklü ci- K
A) Artar Azalır sim K noktasına getirilir-
düþey
se O noktasındaki bileşke
B) Azalır Artar
elektriksel alanın büyüklüğü kaç E olur?
C) Artar Artar
D) Değişmez Azalır A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
E) Artar Değişmez
Çözüm
Çözüm
7
ELEKTRİK ALAN ÇİZGİLERİ Çözüm
Elektrik yüklerinin etrafında, elektrik alanı gösteren sonsuz sayı-

da, hayalî kuvvet çizgisi olduğu kabul edilir.
Elektrik alan çizgilerinin yönü, pozitif yüklerde yükten dışarıya

doğru, negatif yüklerde yüke doğrudur.
Yüklü cisimlerin çevresindeki elektrik alan çizgileri arasındaki et-

kileşme üç boyutludur.
Elektrik alan çizgisi, her noktada oluşan bileşke elektrik alan yön-
lerine göre bulunur.
+ + +
Örnek 14
Eşit pozitif ve negatif yüklü cisimlerin çevrelerinde meydana getir- Elektrikle yüklü iletken K, L kürelerinin konumu ve bunlara ilişkin kuv-
dikleri alan çizgileri yukarıdaki gibidir. vet çizgilerinin biçimi ile yönü şekildeki gibidir.
Bir düzenekte, “elektrik alan şiddeti”; elektrik alan çizgilerinin sık

olduğu yerde büyük, elektrik alan çizgilerinin seyrek olduğu yer-
de küçüktür. d1 d2
K L
K L
K'nin yükünün büyüklüğü qK, L'ninki qL ve d1 > d2 olduğuna gö-

re, q K ve qL nin büyüklükleri ve işaretleri için aşağıdakilerden
Elektrik alan çizgileri K'de dışa, L'de içe doğru olduğu için K pozitif, hangisi doğrudur?
L negatif yüklüdür.
Elektrik alan çizgileri L'de daha sık olduğu için L'nin yük miktarı A) qK = qL, ikisi de – işaretlidir.
K'ninkinden fazladır. B) qK < qL, ikisi de – işaretlidir.
C) qK > qL, ikisi de – işaretlidir.
Örnek 13 D) qK > qL, ikisi de + işaretlidir.

E) qK < qL, ikisi de + işaretlidir.
Elektrik alan çizgileri ile ilgili,
ÖSYM Sorusu
I. Üç boyutlu bir modeldir.
Çözüm
II. Yönü, pozitif yüklerde yükten dışarıya doğru, negatif yüklerde ise
yüke doğrudur.
III. Sık olduğu yerde, elektrik alan şiddeti büyük, seyrek olduğu yer-
de, elektrik alan şiddeti küçüktür.
IV. Alan çizgisi üzerindeki bir noktada kuvvet vektörü alan çizgisine
teğettir.
A) Yalnız II B) I ve III C) I, II ve III
D) I, III ve IV E) I, II, III ve IV
8
KAVRAMA TESTİ Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan
1
1. Elektrik yüklü cisimlerin birbirine uyguladığı elektriksel kuv- 3. Elektrik yükleri sırasıyla +q ve -3q olan X ve Y iletken özdeş kü-
vet ile ilgili; releri arasındaki uzaklık d iken X’in Y’ye uyguladığı elektriksel
kuvvet ÁF dir.
I. Temas gerektirmeyen kuvvetlerdir.
II. Büyüklüğü, cisimlerin bulunduğu ortamın cinsine bağlıdır. Y, X’e dokundurulup aynı yerine konulduğunda X’in Y’ye uy-
guladığı elektriksel kuvvet aşağıdakilerden hangisi olur?
III. Daima itme şeklinde etki eder.
yargılarından hangileri doğrudur? Á

F Á
F
A) –3ÁF B) –ÁF C) – D) E) 2ÁF
3 3
4. Yükleri sırasıyla qX, qY, qZ olan X ve Y cisimlerinin Z cismine uy-

2. Yükleri sırasıyla +q, +2q, +q olan eşit kütleli K, L, M cisimleri-
guladığı elektriksel kuvvet şekildeki gibi F dir.
nin altına, yükleri sırasıyla –2q, –q, –q olan X, Y, Z cisimleri sa-
bitlendiğinde P, R, S iplerinde sırasıyla T1, T2, T3 gerilme kuvvet- F
leri oluşuyor.
P R S qX qZ
+2q +q qY
L M
d
K
+q
qX = –4q olduğuna göre, qY kaç q dur?
d (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
2q q q
X Y Z A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Buna göre, T1, T2, T3 büyüklükleri arasındaki ilişki nedir?
A) T3 > T2 > T1 B) T2 > T1 > T3 C) T1 > T3 > T2
D) T3 > T1 > T2 E) T1 > T2 > T3

9
Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan 14. FASİKÜL | TEST 1
5. Yükleri sırasıyla +3q ve +6q olan X ve Y iletken kürelerinin birbi- 7. Aşağıdaki birimlerden hangisi elektriksel alan birimi olarak
rine uyguladığı elektriksel kuvvet F dir. K anahtarı kapatılıp açıl- kullanılabilir?
dıktan sonra L anahtarı kapatılıp açılıyor.
I. Newton⋅ metre
Y II. Newton⋅ Saniye
X
2r Newton
r III.
L Coulomb
+3q K
+6q

yalýtkan
ayak D) II ve III E) I, II ve III
Buna göre, son durumda kürelerin birbirlerine uyguladığı

elektriksel kuvvet kaç F olur?
(Etki ile elektriklenme önemsenmeyecektir.)
1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
2 3 5 6 9
8. Şekil - I’de –q yükleri ile yükü qX olan X cisminin O noktasında

oluşturduğu bileşke elektrik alan sıfırdır. Şekil - II’de yükü qY olan
Y cismi ile yükleri – q olan cisimlerin O noktasında oluşturduğu
elektrik alan sıfırdır.
q
q
60°
6. Kütleleri eşit olan, yalıtkan iplerle asılmış, X q
60° r r a
a
elektrik yüklü K ve L cisimleri, yatay doğ- ip
rultuda uygulanan bir elektrik alanda şe- q
Y
ip K
kildeki gibi dengededir. Þekil - I Þekil - II
L
Buna göre; q
Buna göre, X oranı kaçtır?
düşey qY
I. K ve L’nin yüklerinin işareti aynıdır.
II. K’nin yük miktarı L’ninkinden fazladır.
1 1 2 3 1
A) B) C) D) E)
III. K ve L’nin bağlı olduğu iplerdeki gerilme kuvvetlerinin dü- ñ2 ñ3 ñ3 ñ3 ñ5
şey bileşenleri eşittir.

(Cisimlerin birbirine uyguladığı elektriksel kuvveti önemsemeyiniz.)
10 1-C 2-E 3-C 4-B 5-E 6-E 7-C 8-A

KAVRAMA TESTİ Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan
2
1. Ağırlık merkezi O olan eşkenar üçge- 3q 3. Yüklü X ve Y cisimleri şekildeki gibi den-
nin üzerine +q ve –3q yükleri şekil- gede kalıyor.
a a
deki gibi yerleştirilmiştir.
Buna göre,
+q yüklerinin birbirine uyguladığı +q
F F : Elektriksel kuvvetin büyüklüğü
elektriksel kuvvet şekildeki gibi F O
m : Kütle
olduğuna göre, O noktasındaki +q X Y
+q 3q q : Yük
yüküne etki eden bileşke elektrik-
sel kuvvet kaç F olur? niceliklerinden hangileri her iki cisim için de eşit olur?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 6 E) 8 A) Yalnız F B) Yalnız m C) Yalnız q
D) F ve m E) F ve q
2. Elektrik yüklü iletken K, L ci-

simlerinin elektrik alan çiz-
gileri şekildeki gibidir.
K L
Buna göre,
l. K'nin yükünün işareti

4. Şekilde yük miktarları q1 ve q2 olan K
“+” dır.
cisimlerin K noktasında oluşturdu-
ll. L'nin yükünün işareti “–” dir. ğu toplam elektrik alanı ÁE dir.
ÁE
lll. L'nin yük miktarı K'ninkinden fazladır. q q2
Buna göre, 1 oranı kaçtır?
q2 q1
E) š 3
A) 2 B) 4 C) 3 D) 9
3 9 2 4 2
D) I ve III E) l, ll ve III
11
Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan 14. FASİKÜL | TEST 2
5. Şekildeki gibi O merkezli çember 7. Yalıtkan yatay zemin üzerinde bulunan +q ve –q yüklü küreler
üzerine konulmuş +4q, –q ve +4q şekildeki konumlarda dengededir. Bu durumda –q yüklü küre-
yükleri sabit tutulmaktadır. ye bağlı ipe uygulanan kuvvetin büyüklüğü F dir.
O
–q yükünün O noktasında oluş- F
60° 60°
turduğu elektriksel alan E ise O
+4q +4q Ýp
daki bileşke elektriksel alan şid-
+q q
deti kaç E'dir? q
K L M yatay
d d
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
K noktasındaki kürenin yükü iki katına çıkarılıp, M nokta-
sındaki yük L ye getirildiğinde yeniden denge sağlanması
için ipin ucuna kaç F büyüklüğünde kuvvet uygulanmalıdır?
A) 1 B) 2 C) 6 D) 8 E) 10
8. Yarıçapları 2r, r olan K, L ilet- tavan

ken küreleri birbirine dokun-
durularak ipek iple asıldığın- q
a
6. Sürtünmesiz yatay düzlem üzeri- +y da şekildeki gibi dengede ka-
K
ne aynı işaretli yükle yüklü K, L, lıyor.
K
L
M, N cisimleri şekildeki gibi yer-
α < q olduğuna göre,
leştirilmiştir. x +x yatay
L M I. K'nin yük miktarı L'ninkin- düþey
M cismi serbest bırakıldığında
den büyüktür.
+x yönünde hareket edeceği
N II. K'nin kütlesi L'ninkinden büyüktür.
bilindiğine göre, y
III. K'nin L'ye uyguladığı elektriksel kuvvet, L'nin K'ye uyguladı-
I. L cismi serbest bırakıldığında –x yönünde hareket eder.
ğı kuvvetten büyüktür.
II. K ile N nin yük miktarları eşittir.
III. M ile L nin yük miktarları eşittir.
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

12 1-C 2-E 3-D 4-D 5-B 6-D 7-D 8-D

ÖDEV TESTİ Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan
3
1. Elektrik yükleri +3q, +q ve +2q olan noktasal cisimler K, L, M 3. Elektrik yükleri +q ve +2q olan 1
noktalarına şekildeki gibi konulmuştur. noktasal cisimler yatay sürtün- 3
+2q 2
mesiz düzleme şekildeki gibi ko- 4
ÁF
nulmuştur. 5
K M
+3q 37°
Buna göre, O noktasına +q yü- +q +q
d1 +2q
kü konulup serbest bırakıldı- O
d2 ğında ilk hareket yönü 1, 2, 3, 4, +q
5 ile verilenlerden hangisidir?
+q L
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
K ve L'deki yüklerin M'deki yüke uyguladığı elektriksel kuv-
d
vetlerin bileşkesi F olduğuna göre, 1 oranı kaçtır?
d2
(sin37° = 0,6; cos37° = 0,8)
2 4 3
A) B) 1 C) D) E) 2
3 3 2
4. Yükleri qX, qY, qZ, qT olan X, Y, Z, T ci- X

simleri r yarıçaplı bir çemberin üzerine
2. Defne eşit bölmeli yatay düzleme sabit-
şekildeki gibi yerleştirildikten sonra T
lediği X, Y, Z yüklerinin arasına –q yüklü Z
cismi serbest bırakıldığında hareket et- T
cismi şekildeki gibi v hızıyla fırlattığında L Y
X Y miyor. a
cisim en fazla L noktasına kadar gelebi- a
liyor. T nin yükü pozitif olduğuna göre; Z

v
Buna göre,
q I. X ile Y nin yükleri pozitiftir.
II. X ile Z nin yükleri pozitiftir.
I. Z nin yükü negatiftir.
III. Y ile Z nin yükleri pozitiftir.
II. X ile Y nin yükleri aynı işaretlidir.
III. X ile Z nin yükü zıt işaretlidir. yargılarından hangileri doğru olabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve II E) II ve III
13
5. Arda, şekildeki gibi sürtünmesiz K 7. Şekil - I'de +q, –q ve yükü qX olan X cisminin O noktasında oluş-
yatay düzlemdeki O merkezli turduğu elektrik alan d1 yönündedir. L noktasına Şekil - II'deki
çemberin üzerine yerleştirdiği K, gibi yükü qY olan Y cismi konulduğunda bileşke elektrik alan d2
L, M, N yüklü cisimlerinden N N yönündedir.
cismini serbest bıraktığında +x L +x
O +q +q
yönünde hareket ediyor.
Buna göre, +x
X X Y
M O
I. L ile N nin yükleri aynı işa-
retlidir. q q
d1 d2
II. L ile N nin yük miktarları eşittir. Þekil - I Þekil - II
III. K ile M nin yükleri aynı işaretlidir. q
Buna göre, X oranı kaçtır? (Bölmeler eşit aralıklıdır,)
qY
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 1 1 1 2 3

A) B) C) D) E)
2 3 4 3 4
D) II ve III E) I ve III
6. Elektrik yükleri sırasıyla –q, +q, –q, +q olan T, X, Y, Z cisimle-

rinden X, Y, Z cisimlerine etki eden bileşke elektriksel kuvvetler
sırasıyla FX, FY, FZ dir.
T X Y Z
d d d
q +q q +q 8. Yükleri q X, qY, qZ olan X, Y, Z cisimleri- Y qY
nin O noktasında oluşturduğu elektrik
Buna göre, FX, FY, FZ büyüklükleri arasındaki ilişki nedir?
alan E1 oluyor. Z cismi kaldırıldığında ay-
nı noktadaki elektrik alan E2 oluyor. X O Z
A) FX > FY > FZ B) FY > FX > FZ C) FX > FZ > FY qX qZ
Buna göre, qX, qY, qZ arasındaki iliş-
D) FX = FY > FZ E) FZ > FX = FY E1 E2
ki nedir?
A) qX < qY < qZ B) qY < qX < qZ C) qZ < qX = qY
D) qX < qZ < qY E) qX = qZ < qY

14
ÖDEV TESTİ Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alan
4
1. Elektrik yüklü X, Y, Z, T küreleri sürtün- Z
3. Elektrik yükleri +q, +q ve –q olan özdeş K, L, M küreleri şekil-
mesiz yatay düzlemde şekildeki ko- deki gibi dengededir.
numda tutulmaktadır. O noktasına +q
yatay
yükü bırakıldığında ok yönünde hare- X +q O tavan
Y
kete geçiyor.
°
O
37
Ýp
Buna göre,
K
I. X ile Y’nin d M
T yatay
+q
II. Z ile T’nin
d
III. X ile Z’nin düþey
+q L
yukarıda verilenlerden hangilerinin yük işaretleri zıt cins
olabilir? Kürelerden bir tanesinin ağırlığı 8 N olduğuna göre ipteki
gerilme kuvveti kaç N'dir?
A) 40 B) 32 C) 24 D) 16 E) 12
2. +q yüklü cisimler dik koordinat siste- y

minde x ve z eksenlerine, orijinden d
kadar uzaklıklara şekildeki gibi yerleş- K
tirilmiştir. d 4. Elektrik yüklü cisimlerden K'nin L ile ve K'nin M ile etkileşimine
+q
0 x ait elektrik alan çizgileri şekildeki gibi modellenmiştir.
Cisimlerden birinin y ekseni üze- d
+q d
rindeki K noktasında oluşturduğu
z
elektrik alanın büyüklüğü E olduğu-
na göre, K noktasındaki bileşke elektrik alanın büyüklüğü K L K M
kaç E’dir?
A) 1 B) ñ2 C) ñ3 D) 2 E) 3
Elektrik alan çizgileri şekildeki gibi verilen K, L, M cisimle-
rinin yük işareti nedir?
K L M
A) + + –
B) – + +
C) – – –
D) + + +
E) – – +
15
5. Yatay ve yalıtkan zemin üzerinde Şekil - I'deki gibi sabit tutulan 7. Elektrik yükleri +q ve +2q +q +2q
qX ve qY yüklü X ve Y cisimlerinin O noktasındaki – q yüklü cis- olan iki eşit kütleli cisim, ya- +x
yatay ip
me uyguladıkları bileşke elektriksel kuvvet ÁF dir. lıtkan iple bağlanarak sür-
tünmesiz yatay düzlemde şekildeki gibi dengelenmiştir. Bu du-
O q rumda ipte oluşan gerilme kuvvetinin büyüklüğü T'dir.
qY qX qY Buna göre;
K L M N
qX ÁF I. Cisimlerin yük miktarını arttırmak
II. İpin boyunu kısaltmak
X ve Y cisimleri Şekil - II'deki gibi K ve N noktalarında sabit III. Yatay doğrultuda, +x yönünde düzgün elektrik alan uygu-
tutulurken, – q yüklü cisim nereye konulursa dengede kalır? lamak
(Bölmeler eşit aralıklıdır; Sürtünmeler önemsizdir.)
işlemlerinden hangileri tek başına yapıldığında T artar?
A) KL arasına B) L'ye C) LM arasına
D) M'ye E) MN arasına
6. Ağırlığı önemsiz eşit bölmeli çubuk, +q ve +2q yükleri ile X, Y

yüklü küreleri arasında oluşan elektrostatik kuvvet etkisinde den- 8. Elektrik yüklü özdeş X ve Y
gededir. cisimleri l1 uzunluğundaki
yalıtkan iplere asıldığında
Ýp Şekil - l'deki gibi l2 uzunlu-
+q
ğundaki yalıtkan iplere asıl-
+2q
d dığında Şekil - ll'deki gibi
X 2d dengede kalıyor.
Y l2 > l1 olduğuna göre; q1,

q2 açıları ile d1, d2 uzaklık-
ları arasındaki ilişki nedir?
Yüklerin ağırlığı önemsiz olduğuna göre, X, Y kürelerinin
q
yüklerinin oranı X kaçtır? A) q1 > q2 B) q1 = q2 C) q2 > q1
qY
d1 > d2 d2 > d1 d1 = d2
(Yüklerin çapraz etkileşimi önemsizdir.)
D) q1 > q2 E) q2 > q1
1 1 1
A) B) C) D) 2 E) 3 d2 > d1 d2 > d1
6 3 2
16
FASİKÜL
15
ELEKTRİKSEL POTANSİYEL
2. ÜNİTE
MEB KAZANIMLARI
11.2.2.1. Noktasal yükler için elektriksel potansiyel enerji, elektriksel potansiyel, elektriksel potansiyel
1
farkı ve elektriksel iş kavramlarını açıklar.
A. Kavramların günlük hayat örnekleri ile açıklanması sağlanır.
B. Öğrencilerin, noktasal yüklerin bir noktada oluşturduğu elektrik potansiyeli ve eş potansiyel yüzey-
lerini tanımlamaları sağlanır.
2 11.2.2.2. Düzgün bir elektrik alan içinde iki nokta arasındaki potansiyel farkını hesaplar.
3 11.2.2.3. Noktasal yükler için elektriksel potansiyel enerji, elektriksel potansiyel, elektriksel potansiyel
farkı ve elektriksel iş ile ilgili hesaplamalar yapar.
2. ÜNİTE
Elektriksel Potansiyel 15. FASİKÜL
ELEKTRİK POTANSİYEL ENERJİ NOT

Birbirinden sonsuz uzaklıkta bulunan pozitif elektrikle yüklü iki kü- Yalnız bir yükün potansiyel enerjisi, bu yükün diğer yüklerle
reciği, aralarındaki uzaklık d olacak biçimde birbirine yaklaştırabil- etkileşimlerinden kaynaklanan potansiyel enerjilerinin topla-
mek için elektrik kuvvetlerine karşı bir iş yapmak gerekir. Yapılan iş, mına eşittir.
+q2
d uzaklığında tutulan bu iki cismin oluşturduğu sistemin elektrik po-
Örneğin, şekilde verilen q 1 yüklü
tansiyel enerjisine eşittir. d1 d2
cismin toplam potansiyel enerjisi-
q2 yükünü sonsuzdan q1 yüklü cismin d kadar uzağına getirmek ne UP1 denilirse bu enerji;
için harcanan enerji sistemde potansiyel enerji olarak depolanır. q1 $ q2 q1 $ q3 +q1 q3
d3
Bu enerjiye elektriksel potansiyel enerji denir. UP1 = k -k tür.
d1 d3
q1 q2
Skaler büyüklüktür. Birimi joule'dür. Aşağıdaki bağıntı ile hesap Örnek 1

edilir. Her birinin elektrik yükü +q olan iki noktasal cisimden oluşan siste-
q1 ⋅ q2 min elektriksel potansiyel enerjisi, bu cisimlerin arasındaki uzaklık d
U=k
d iken U1 , 2d iken de U2 oluyor.
U1
U2
1 1
İkiden Fazla Yüklü Cismin Elektriksel Potansiyel Enerjisi A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
İkili potansiyel enerjiler yazılır ve cebirsel olarak toplanır. ÖSYM Sorusu
+q2
Çözüm
d1 d2
+q1 q3
d3
Şekildeki yüklerin toplam elektrik potansiyel enerjisi aşağıdaki gi-

bi hesaplanır.
q1 $ q2 q1 $ q3 q2 $ q 3
U=k -k -k
d1 d3 d2
Örnek 2
Elektrik yükleri +q ve –q olan cisimler eş- +q
UYARI kenar üçgenin köşelerine şekildeki gibi yer-
Enerji skaler büyüklüktür. Elektriksel potansiyel enerji hesaplanır- leştirilmiştir.

d d
ken bağıntıda yükler, işaretiyle yazılır. –q yüklü cismin elektrik potansiyel ener-
Aynı işaretli iki yükten oluşan sistemde elektriksel potansiyel enerjisi –2E olduğuna göre, sistemin toplam
potansiyel enerjisi nedir? +q d q
ji pozitif, zıt işaretli iki yükten oluşan sistemde elektriksel potan-
siyel enerji negatiftir.
A) –3E B) –E C) 0 D) E E) 2E
3
Çözüm ELEKTRİK POTANSİYELİ

Birim elektrik yükü başına düşen elektriksel potansiyel enerjisine
elektrik potansiyeli denir.
Skaler büyüklüktür. V harfi ile gösterilir. Birimi volttur.
Yüklü bir cismin yakınındaki bir noktada oluşan elektriksel potan-

siyel, yük miktarına ve noktanın yüke olan uzaklığına bağlıdır.
K
q
d
q
V=k
d
Pozitif yüklerin çevrelerinde oluşan elektriksel potansiyel pozitif,

negatif yüklerin ise negatiftir.
NOT
Elektrik potansiyeli skaler büyüklüktür. Bundan dolayı negatif po-
tansiyeller, pozitif potansiyellerden küçüktür.
Örnek 3 –50 V < –10 V < 0 V < 10 V tur.
Şekilde + q yükünün çevresinde – q yüklü bir cisim KLMNPR yolu

boyunca ok yönünde hareket ettiriliyor.
Birden Fazla Noktasal Yükün Bir Noktadaki Elektrik
R Potansiyeli
Her bir yükün istenilen noktada oluş- K

P
turduğu elektriksel potansiyel hesap-
+q lanır. Yüklerin elektriksel potansiyel de-
N d1
q L M ğerleri cebirsel olarak işaretleri de dik- d2 d3
K kate alınarak toplanır.
Şekilde verilen K noktasındaki toplam +q1 +q3

Buna göre, – q yükünün potansiyel enerjisi hangi iki nokta ara-
potansiyele VK denilirse, q2
sında artmıştır? (+q yükü, çembersel yörüngelerin merkezindedir.)
q1 q2 q3
VK = k -k +k ile hesaplanır.
A) K - L B) L - M C) M - N d1 d2 d3
D) N - P E) P - R
Çözüm Örnek 4
Her birinin elektrik yükü q olan şekildeki iki noktasal parçacığın, ken-
dilerini birleştiren doğru üzerindeki K ve L noktalarında oluşturdukları
potansiyeller sırasıyla VK, VL dir.
q K q L
d d d
VK
VL
3 9 5
A) B) 2 C) D) E) 3
2 4 2
ÖSYM Sorusu
4
15. FASİKÜL Elektriksel Potansiyel
Çözüm Örnek 6
Bir düzleme şekildeki gibi yerleştirilen X, Y, Z yüklü cisimlerinin yük-
leri sırasıyla +2q, –q, qZ dir.
X O Y Z
+2q q qZ
d d d
Cisimlerin O noktasındaki toplam elektriksel potansiyeli sıfır ol-

kq2
duğuna göre, aralarındaki toplam potansiyel enerjisi kaç dir?
d
1 1 5 5 5
A) – B) – C) – D) E)
2 3 2 3 4
Çözüm
Örnek 5
Uzunlukları verilen dikdörtgenin L ve N köşelerine +3q ve +8q yük-
lü cisimler konulmuştur.
K 4 cm N
+8q
3 cm
+3q
M
L
Dikdörtgenin K noktasındaki potansiyelin sıfır olması için, M kö-

Örnek 7
şesine konulması gereken yük ne olmalıdır? Yükleri sırasıyla +2q ve +4q olan öz- X Y
K L
deş X ve Y iletken küreleri şekildeki
+2q +4q
A) –15q B) –12q C) –9q D) 3q E) 6q gibi dengede kaldığında K noktasın-
d d
da oluşan bileşke elektrik alan E,
Çözüm toplam elektrik potansiyel V, L ipinde oluşan gerilme kuvveti T dir.
Küreler birbirine dokundurulup aynı yere konursa E, V, T nicelik-

lerinden hangileri yine aynı olur?
A) Yalnız E B) Yalnız V C) Yalnız T
D) E ve V E) V ve T
Çözüm
5
Örnek 8 EŞ POTANSİYEL YÜZEYLER

P noktasına asılmış +q elektrik yüklü özdeş X, Y Elektriksel potansiyelleri birbirine eşit olan noktaların oluşturduğu çiz-
VP EP
sarkaçları şekildeki gibi dengededir. Bu durum- gilere eş potansiyel çizgileri, elektrik potansiyelleri birbirine eşit olan
P
da, P noktasındaki elektriksel potansiyel VP, elekt- ipek a a ipek noktaların oluşturduğu yüzeylere ise eş potansiyel yüzeyleri denir.
iplik iplik
riksel alanın büyüklüğü EP dir.
Sarkaç kürelerinin yükleri ve yarıçapları aynı X Y

+q +q
kalmak koşuluyla kütleleri artırılırsa, yeniden
oluşacak denge durumunda Vp, Ep için ne söylenebilir?
+ +
A) VP değişmez, EP artar. B) VP artar, EP değişmez.
C) VP, EP artar. D) VP, EP azalır.
E) VP, EP değişmez.
ÖSYM Sorusu
Eþ potansiyel çizgileri Elektrik alan çizgileri
Çözüm
Örnek 9
Elektrik yükleri +q ve –q olan iki y
cisim şekildeki gibi konulmuştur.
R
Bununla ilgili;
I. y doğrultusu yüklerin oluştur- +q q
duğu eş potansiyel çizgisidir.

d d
II. Yüklerin R noktasında oluş-
turduğu elektrik alan vektörü y
doğrusuna diktir.
III. R noktasının potansiyeli sıfırdır.
NOT A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
ORTAK POTANSİYEL D) II ve III E) I, II ve III
Elektrik yüklü ve potansiyelleri farklı olan iki iletken cisim bir- Çözüm
birine dokundurulduğunda cisimlerin potansiyelleri eşit olun-
caya kadar yük alış verişi olur. Bu potansiyele ortak potansi-
yel denir.
q1 q2
r1 r2
V1 V2
Yükleri ve yarıçapları bilinen küreler birbirine dokunduruldu-

ğunda kürelerin ortak potansiyeli,
Rq
Vort = k
Rr UYARI
q1 + q2 + q3 + ... Eş potansiyel çizgileri, elektrik alan vektörlerine diktir.
Vort = k
r1 + r2 + r3 + ...
Elektrik kuvvetleri, eş potansiyel çizgisi üzerinde hareket eden
ile hesaplanır. yüklü cisimler üzerine iş yapmaz.
6
15. FASİKÜL Elektriksel Potansiyel
İKİ NOKTA ARASINDAKİ POTANSİYEL

FARK
K ve L gibi iki noktanın potansiyelleri sırasıyla VK ve VL ise bu iki
nokta arasındaki potansiyel fark,
VLK = VK – VL dir.
Elektrik potansiyeli, birim yük başına düşen elektrik potansiyel Örnek 11

enerjisi olduğu için K noktasından L noktasına götürülen birim
Elektriksel yükleri +q ve +2q olan noktasal yükler, aralarındaki uzak-
yükün enerji değişimi de iki nokta arasındaki potansiyel farkı-
lık 2r olacak biçimde bir düzlem üzerine şekildeki gibi yerleştirilmiş-
nı verir.
tir. Bu düzlemde çizilen ve yarıçapları r, 2r ve 3r olan şekildeki çem-
Q
K L berlerin üçü +q merkezli, diğer üçü ise +2q merkezlidir. Ayrıca K ve
L, iki çemberin kesiştiği noktalardır.
d d
Q
Şekildeki –Q yükünün K noktasındaki potansiyeli –k , L nokta-
d
Q
sındaki potansiyeli –k dir.
2d
VKL = VL – VK
Q Q
VKL = –k – (– k )
2d d
K’nin potansiyeline –V dersek, L’nin potansiyeli – 0,5V’dir.
“+1” birimlik yükün K’den L’ye getirilmesi için elektriksel kuvvet-

lere karşı yapılan iş VKL kadardır.
M noktasının +q yükünden uzaklığının 3r olduğu, +2q yükün-

den uzaklığı ile ilgili ise sadece 2r’den fazla 3r’den az olduğu bi-
Örnek 10 lindiğine göre;
I. K ile L,
Elektrik yükü q olan noktasal cisim şekildeki gibi sabitlenmiştir.
II. K ile M,
q
K L M III. L ile M
d d d
nokta çiftlerinden hangilerinin arasındaki elektriksel potansiyel
Bu durumda K - L arasındaki potansiyel fark V1, L - M arasında- farkı sıfır olabilir? (Tüm düzenek elektriksel geçirgenliği her ye-
V rinde aynı olan bir ortamda bulunmaktadır.)
ki potansiyel fark V2 olduğununa göre, 1 oranı kaçtır?
V2
2 3 D) II ve III E) I, II ve III
A) B) 1 C) D) 2 E) 3
3 2
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Çözüm
7
ELEKTRİKSEL İŞ Çözüm
Aynı işaretli yükler birbirine yaklaştırılırken, zıt işaretli yükler birbi-
rinden uzaklaştırılırken elektrik kuvvetine karşı iş yapılır.
Şekil - I’de, K noktasından serbest bırakılan +q yüklü cisim, L nok-

tasına elektrik kuvvetinin etkisinde gelir. Elektrik kuvveti iş yap-
mış olur. Şekil - II’de cisim L noktasından K noktasına dış kuvve-
tin etkisinde sabit süratle getirildiğinde elektrik kuvvetine karşı iş
yapılmış olur. Bu iki iş değeri birbirine eşittir.
Elektrik kuvvetlerinin yaptığı iş ya da elektrik kuvvetlerine karşı ya-

pılan iş iki ayrı yoldan hesaplanabilir.
1. Yol:
Yüklü cisimler arasındaki son potansiyel enerji ile ilk potansiyel

enerji arasındaki fark yapılan işi verir.
Örnek 13
W = Uson – Uilk
Düzgün bir elektrik alanın K noktasında bulunan –q yüklü cismi K dan
2. Yol: L ye, L den M ye, M den N ye sabit hızla götürebilmek için yapılması
Yapılan iş, iki nokta arasında hareket eden cismin yük miktarı ile gereken işler sırasıyla W1, W2, W3 dür.
iki noktanın potansiyel farkının çarpımına eşittir. E
L N
W = q ⋅ VKL dir. yatay
a q
yatay
NOT K M
W = q ⋅ VKL ile verilen iş bağıntısında bazen elektrik yükü ye- q > a olduğuna göre; W1, W2, W3 arasındaki ilişki nedir?
rine 1 elektronun yükünü temsilen “elektron” (e) alınırsa iş bi-
rimi “elektronvolt” (eV) olur. A) W3 < W2 < W1 B) W2 < W1 = W3 C) W3 < W1 < W2
“eV”in “joule”e çevrilmesi için eV değeri 1,6⋅10–19 ile çarpmak D) W2 < W3 < W1 E) W1 = W3 < W2
gerekir.
Çözüm
Örnek 12
Eşkenar üçgen biçimindeki düzlemin
birer köşesine – q ve +3q yüklü cisim-
ler sabitlenmiştir. +q yüklü bir cismi
sonsuzdan, K noktasına getirmek için
elektriksel kuvvetlere karşı yapılan iş

W'dir.
kq2
Buna göre W, kaç ye eşittir? (k: Coulomb sabiti)
d
1
A) –2 B) –2 C) D) 1 E) 2
2
8
KAVRAMA TESTİ Elektriksel Potansiyel
1
1. Elektrik yüklü bir cismin, kendinden d kadar uzakta oluştur- 3. Konumları sabit –q, +q ve +q yüklü +q X
duğu elektrik potansiyeli; cisimlerin X noktasında oluşturduğu
toplam elektriksel potansiyel V X , Y
I. cismin yük miktarı,
noktasındaki VY dir. +q
II. cismin yükünün işareti,
III. d uzaklığı, VX
VY
IV. cismin bulunduğu ortamın cinsi
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) Y q
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 3
3 2
A) I ve III B) I, II ve III C) I, II ve IV
D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV
4. Elektrik potansiyelinin, elektrik alanına oranı aşağıdaki han-

gi niceliği verir?
A) Frekans B) Periyot C) Uzunluk
2. Elektrik yük miktarları eşit olan X ve Y cisimlerinin K ve L nokta- D) Kuvvet E) Kütle

larında oluşturduğu elektrik potansiyelleri farklıdır.
X K Y L
d d
X ve Y hava ortamında olduğuna göre;
I. X ve Y'nin yükleri zıt işaretlidir.

II. K'nin potansiyeli V ise L'ninki –V'dir.
5. Bir karenin köşelerine şekildeki gibi +q +q
III. K ve L'deki elektrik alanların büyüklüğü eşittir. N
+q, +q, –q ve –q yüklü cisimler yer-
yargılarından hangileri doğrudur? leştirilmiştir.
L
Buna göre, hangi noktalarda elekt- K M
A) I ve II B) Yalnız II C) Yalnız III
riksel potansiyel sıfırdır?
q O q
A) K ve M B) N ve O C) K, L ve M
D) O, L ve N E) O, M ve N
9
Elektriksel Potansiyel 15. FASİKÜL | TEST 1
6. Yükleri sırasıyla –q ve +4q olan 8. Yüklü X, Y, Z, T, K, L kürelerinden X ile Y nin O1 noktasında oluş-
X ve Y cisimlerinin K noktasında q
K
+4q turduğu bileşke elektrik alan Şekil - I’deki gibi E1, Z ile T nin O2
oluşturduğu toplam elektrik po- X Y noktasında oluşturduğu bileşke elektrik alan Şekil - II’deki gi-
d 2d
tansiyel V, bileşke elektrik alan E bi E 2, K ile L nin O3 noktasında oluşturduğu elektrik alan Şe-
oluyor. 2d kil - III’deki gibi E3 oluyor.
Buna göre, Y cismi L noktası- Z T K

L E1
na taşınırsa V ve E nin değişi-
mi için ne söylenebilir? X
O1 O2 O3
Y E2 E3
V E L
Þekil - I Þekil - II Þekil - III
A) Değişmez Artar
Buna göre, O1, O2, O3 noktalarından hangisinde toplam elekt-
B) Değişmez Azalır
riksel potansiyel sıfır olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
C) Artar Artar
D) Azalır Azalır A) Yalnız O1 B) Yalnız O2 C) Yalnız O3
E) Artar Azalır D) O1 ve O2 E) O1 ve O3
7. X ve Y noktalarına yerleştirilen +6q +6q X

9. Yükleri +2q olan X ve Y cisimlerinin +2q +2q
yüklü cisimlerin L noktasındaki top- X Y
3d K ve L noktalarında oluşturduğu top-
lam elektrik potansiyeli V’dir. 2d
lam elektrik potansiyelleri sırasıyla d d
Buna göre, KL noktaları arasındaki K L VK ve VL dir. K
2d 2d
potansiyel fark kaç V’dir?
2d V
3d Buna göre, K oranı kaçtır?
VL
+6q Y L
1 1 1 1 3 5
A) B) C) D) E) 1 A) 1 B) C) 2 D) E) 3
8 6 4 2 2 2
10 1-E 2-E 3-C 4-C 5-C 6-B 7-D 8-E 9-C

KAVRAMA TESTİ Elektriksel Potansiyel
2
1. Batuhan +60q yükle yüklü cismi O nok- +60q
3. Şekil - I'de X cismi, Şekil - II’de X ile Y cisimleri, Şekil - III’de X, Y,
tasına yerleştirdiğinde KL noktaları ara- K Z cisimlerinin O1, O2, O3 noktalarında oluşturduğu elektrik alan-
O
sında oluşan elektrik potansiyel farkı lar sırasıyla E1, E2, E3 elektriksel potansiyeller ise V1, V2, V3 dür.
VKL, ML noktaları arasında oluşan elekt-
E2 E3
rik potansiyel farkı VML dir. O1 O2 O3
M L E1
VKL X X X Z
Y Y
VML
Buna göre, V1, V2, V3 arasındaki ilişki nedir?
1 1 1 3 5 (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) B) C) D) E)
2 3 4 8 8
A) V1 < V2 <V3 B) V2 < V3 < V1 C) V3 < V2 < V1
D) V1 = V2 < V3 E) V1 = V3 < V2
2. Yükleri sırasıyla –q ve +9q olan X ve Y cisimlerinin K noktasın- 4. +q yüklü X ve Y cisimleri bir düzleme d
da oluşan toplam elektrik potansiyeli V K, L noktasında oluşan şekildeki gibi yerleştirilmiştir. X cismini
M
toplam elektrik potansiyeli VL oluyor. K dan L ye, L den M ye, M den N ye ge-
w2
X
tirebilmek için yapılması gereken en az
Y L K w3
işler sırasıyla W1, W2, W3 dür.
+9q q N
X w1
d d d Buna göre, W1, W2, W3 arasındaki iliş-
ki nedir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) K L Y
V
Buna göre, K oranı kaçtır?
VL A) W2 < W1 < W3 B) W2 < W3 < W1 C) W3 < W2 < W1
D) W1 < W3 < W2 E) W1 < W2 < W3

1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
2 4 6 8 10
11
Elektriksel Potansiyel 15. FASİKÜL | TEST 2
5. q1 ve q2 yüklerinin L noktasında oluşturduğu elektriksel potan- 7. Şekildeki eşkenar üçgenin kenar q

siyel sıfırdır. ortaylarının kesim noktası olan O
q1 q2 noktasında, –q yükünün oluştur-
K L M
d d d d duğu elektriksel alan şiddeti E'dir.
Buna göre, O noktasındaki bi- O

Yüklerin K'deki toplam potansiyeli VK, M'deki V M olduğuna
V leşke elektriksel alanın şidde-
göre, K oranı kaçtır? ti kaç E'dir? + 2q + 2q
VM
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
1 2 2
A) – B) –2 C) –3 D) – E) –
2 3 5
6. K noktasında bulunan –q yüklü cismi L noktasına götürebilmek 8. Yükleri sırasıyla +2q ve –q olan X ve Y cisimleri şekildeki gibi K
için I, II, III yolları izlendiğinde yapılan işler sırasıyla W1, W2, W3 ve L noktalarına yerleştirildiğinde aralarındaki potansiyel enerji
oluyor. E oluyor.
qX =+2q qY = q
I M
K X L Y
d d
II K L
III
Buna göre, Y cismi M noktasına taşınırsa potansiyel ener-
jisi kaç E değişir?
Buna göre, W1, W2, W3 arasındaki ilişki nedir?
1 1 1 1
A) B) C) D) E) 1
5 4 3 2
A) W1 < W2 < W3 B) W2 < W3 < W1 C) W1 = W2 < W3
D) W2 = W3 < W1 E) W1 = W2 = W3
12 1-D 2-B 3-A 4-A 5-C 6-E 7-C 8-D

ÖDEV TESTİ Elektriksel Potansiyel
3
1. Yalıtkan ve sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda +q yüklü ci- 3. q1 ve q2 yüklerinin K noktasında oluştur-
K ÁE
simlerden q2 yükünün M noktasından L'ye getirilmesi için yapı- duğu elektriksel alan vektörü ÁE şekildeki
lan iş W1, M noktasından K noktasına getirilmesi için yapılan iş gibidir.
W2 dir. q1 q2
Bu yüklerin K noktasında oluşturduğu
q1= + q q 2= + q elektriksel potansiyeller sırasıyla V1, V2
K L
M V
d d d olduğuna göre, 1 oranı kaçtır? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
V2
W1
W2 1 1
A) B) C) –1 D) –2 E) –4
4 2
1 1 1
A) B) C) D) 2 E) 4
4 3 2
2. Yatay düzlemdeki eşkenar üçgenin X +q

üzerine şekildeki gibi yerleştirilen X,
Y, Z cisimlerinden X ile Y arasındaki 4. Aynı düzlemde bulunan ve konumları sabit olan elektrik yüklü
d d X ve Y cisimlerinin K noktasındaki toplam elektrik potansiyeli 0,
elektrik potansiyel enerji EP dir.
L deki –2V'dir.
X, Y, Z nin yükleri sırasıyla +q, +q,
Y Z
+2q olduğuna göre, X, Y, Z ara- K L M
+q d +2q
sındaki toplam elektrik potansiyel d X d d Y d
enerjisi kaç EP dir?

Buna göre, M noktasında oluşan toplam elektrik potansi-
yeli nedir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
8V 8V 5V 5V
A) B) – C) – D) – E) – 4V
3 3 3 2
13
5. 1m 1m 7. Yükleri sırasıyla –q, –q, –2q olan X, Y, Z cisimlerini düzgün E1,

Q1 = 2 mC Q2 = 2 m C
K E2, E3 elektrik alanları içinde şekildeki gibi sırasıyla d, 2d, d ka-
dar hareket ettirmek için yapılması gereken işler eşit oluyor.
Sonsuzdaki 5 µC'lik bir yükü Q1 ve Q2 yüklerinin arasındaki
K noktasına getirmek için yapılması gereken iş kaç jouledür? E1 E2 E3
(k = 9 ⋅109 N ⋅m2 /C2)
X d Y 2d Z d
K L M N P R
q q 2q
A) 0,06 B) 0,12 C) 0,18 D) 1,2 E) 1,8
Buna göre, E1, E2, E3 büyüklükleri arasındaki ilişki nedir?
A) E1 < E2 < E3 B) E3 < E2 < E1 C) E2 < E3 < E1
D) E2 = E3 < E1 E) E1 = E2 < E3
6. Elektrik yüklü X ve Y cisimleri şe- y

kildeki konumlarda sabittir.
K noktasının elektrik potansiye- X K Y

li sıfır olduğuna göre,
d 2d
I. K noktasındaki elektrik alan sı-
8. Şekildeki gibi +q, +2q, +3q
fırdır. +q
yüklü cisimleri sonsuzdan
II. Y’nin elektrik yükü X’inkinden büyüktür. alıp bir kenarı a olan eşkenar
a
III. y doğrusu bir eş potansiyel çizgisidir. üçgenin köşelerine yerleştir- a
mek için elektriksel kuvvetle-

re karşı yapılması gereken iş +2q +3q
a
aşağıdakilerden hangisine
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız lII
eşittir? (k : coulomb sabiti)
q2 q2 q2 q2 q2
A) 5k B) 11k C) 6k D) 9k E) k
a a a a a
14
ÖDEV TESTİ Elektriksel Potansiyel
4
1. (+) yüklü X ve Y cisimleri arasındaki elekt- Y K
3. Sabitlenmiş +Q yükünün elektriksel
rik potansiyel enerjisi ilk durumda 4E’dir. alanı içindeki +q yükü, P noktasından +Q K P
K, M ve L noktalarına götürülmesi du- +q
Y cismini K noktasından L noktasına ta-
5d
rumunda elektriksel kuvvete karşı ya-
şıyabilmek için yapılması gereken iş kaç X L M
pılan işler sırasıyla W1, W2 ve W3 olu-
E’dir? (sin37° = 0,6, cos37° = 0,8)
37° yor.
L Buna göre, yapılan işlerin büyüklükleri arasındaki ilişki ne-

dir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
1 1 1
A) B) C) 1 D) –1 E) –
4 2 2
A) WM = WK > WL B) WK > WL > WM
C) WM = WL > WK D) WK = WL > WM
E) WM > WK = WL
2. Bir düzleme yükleri sırasıy- Z Y X

L
la +3q, +2q, +4q olan X, 4. Şekil - I’deki gibi tutulan +q, +q ve +2q elektrik yüklü cisimle-
+4q +2q K +3q
Y, Z cisimleri şekildeki gibi rin elektrik potansiyel enerjisi W’dir.
d d d
yerleştirilmiştir.
+2q
K noktasında bulunan +2q yüklü Y cismini L noktasına ta-
kq2 d d
şıyabilmek için yapılması gereken iş kaç dir? +q +q +2q
d +q +q
d d d
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Buna göre, cisimlerin Şekil - II’deki konumlarına getirilme-
si için yapılması gerekli iş nedir?
W W
A) B) C) W D) 2W E) 3W
4 2
15
5. Yükleri şekildeki gibi verilen q1 =3 mC 7. Şekildeki + q yüklü küresel cisimle- P

cisimlerin oluşturduğu siste- rin P noktasında oluşturduğu bileşke
60° a a
min elektrik potansiyel enerji- 20 cm elektriksel alan E, potansiyeli V'dir.
si kaç J’dir?
Cisimlerin yarıçapları ve yükleri de-
(k = 9 ⋅109 N ⋅m2 /C2) K L
60° 60° ğiştirilmeden özkütleleri artırılırsa E
+q +q
q3 =5 mC q2 =5 mC
ve V için ne söylenebilir?
E V
A) 112,5 ⋅102 B) –112,5 ⋅103 C) –112,5 ⋅10–2
A) Artar Değişmez
D) 56,25 ⋅ 10–2 E) –56,25 ⋅ 10–2
B) Azalır Değişmez
C) Artar Azalır
D) Artar Artar
8. Elektrik yükleri +q ve –q
M
olan cisimlerin eş potan-
+q q
siyel çizgilerinden bazıla- L N
rı şekildeki gibidir. d d
K
6. Pozitif yüklü q1 ve q 2 cisimlerinin K noktasında oluşturdukları
Buna göre,
bileşke elektrik alan EK, toplam potansiyel VK dir. Cisimler Şe-
kil - II'deki gibi konulduğunda L noktasındaki bileşke elektriksel I. K ve L noktalarının potansiyelleri eşittir.
alan EL, toplam potansiyel VL dir. II. M noktasının potansiyeli sıfırdır.
q1 III. N noktasının potansiyeli L noktasının potansiyelinden bü-
q1 yüktür.
K yargılarından hangileri doğrudur?
L
q2
q2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
Buna göre, elektriksel alanlar ve toplam potansiyeller ara-
sındaki ilişki nedir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) EK = EL B) EK < EL C) EK < EL
VK = V L VK < V L VL < V K
D) EL < EK E) EL < EK
VK = VL VL < V K
16
FASİKÜL
16
YÜKLÜ PARÇACIKLAR VE SIĞA
2. ÜNİTE
MEB KAZANIMLARI
1 11.2.3.1. Yüklü, iletken ve paralel levhalar arasında oluşan elektrik alanı, alan çizgilerini çizerek açıklar.
11.2.3.2. Yüklü, iletken ve paralel levhalar arasında oluşan elektrik alanının bağlı olduğu değişkenleri
2 analiz eder.
Değişkenlerin deney veya simülasyonlarla belirlenmesi sağlanır.
11.2.3.3. Yüklü parçacıkların düzgün elektrik alanındaki davranışını açıklar.
3
A. Alana dik giren parçacıkların sapma yönleri üzerinde durulur. Matematiksel hesaplamalara girilmez.
B. Öğrencilerin yüklü parçacıkların elektrik alandaki davranışının teknolojideki kullanım yerlerini araş-
tırmaları ve sunum yapmaları sağlanır.
4
11.2.3.4. Sığa (kapasite) kavramını açıklar.
11.2.3.5. Sığanın bağlı olduğu değişkenleri analiz eder.
5 A. Değişkenlerin deney veya simülasyonlarla belirlenmesi sağlanır.
B. Öğrencilerin matematiksel modeli elde etmeleri sağlanır. Matematiksel hesaplamalara girilmez.
11.2.3.6. Yüklü levhaların özelliklerinden faydalanarak sığacın (kondansatör) işlevini açıklar.
6 A. Sığaçların kullanım alanlarına yönelik araştırma yapılması sağlanır.
B. Öğrencilerin elektrik yüklerinin nasıl depolanıp kullanılabileceğini tartışmaları ve elektrik enerjisi ile
ilişkilendirmeleri sağlanır.
Elektrik Alan
Yüklü Parçacıklar ve Sığa 16. FASİKÜL
PARALEL LEVHALAR ARASINDAKİ Örnek 1

DÜZGÜN ELEKTRİK ALAN Şekil - l’deki paralel levhalar arasındaki K noktasının elektrik alanının
büyüklüğü E, elektrik potansiyeli V’dir.
Yüklü paralel levhalar arasındaki düzgün elektrik alanın büyüklüğü;
Levhaların bağlı olduğu üretecin d

ile doğru orantılı, +
+ K K
+ • •
Levhalar arası ile ters +
orantılıdır. + ÁE

+
V +
E= +
d +
+
Levhalar arasında oluşan elektrik alan, +
düzgün olduğundan levhalar arasın- Üreteç çıkartılıp levhalar arasındaki uzaklık Şekil - ll’deki gibi ya-
V
daki her noktada eşit ve sabittir. pıldığında K noktasının elektrik alanının büyüklüğü ve elektriksel
potansiyeli ne olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
PARALEL LEVHALAR ARASINDAKİ ELEKTRİK
POTANSİYELİ Elektrik Alan Elektriksel Potansiyel
A) E V
B) E 0,5 V
C) 2E V
D) 3E V
– V
2 2 E) 3E 0,5 V
Çözüm
Gerilimi V olan üretece şekildeki gibi bağlı paralel levhaların po-

V V
tansiyeli ve – dir. Bu durumda levhalar arasındaki potansiyel
2 2
fark da – (– ) = V olur.
V V
2 2
Üretecin “+” kutbu yüksek potansiyelli, “–” kutbu da düşük po-

tansiyelli noktadır.
Levhalar arasında, K noktasından M

V K
noktasına doğru potansiyel düzgün
2
olarak azalır. K - M noktaları potan- M
0
siyel farkı V olduğu için levhaların or-
V
ta noktasının (L) potansiyeli sıfırdır. – 2
UYARI
Paralel levhalar yüklendikten sonra üreteçten çıkartılıp levhalar
arasındaki uzaklık azaltılırsa, levhalar arasındaki elektrik alan de-
ğişmez, potansiyel fark azalır.
3
YÜKLÜ PARÇACIKLARA ETKİ EDEN KUVVET Örnek 3

Düzgün elektrik alanı içindeki pozitif yüklü cis- d Sabit elektrik yükü taşıyan paralel iki iletken levha arasına yüklü bir
me alan yönünde, negatif yüklü cisme ise ala- parçacık konmuştur.
na zıt yönde kuvvet etki eder. +q
F
Bu parçacığa etki eden elektrik kuvveti ile ilgili olarak;
V
F = q ⋅E ve E = olduğundan, levhalar ara- I. Levhaların arasındaki uzaklıkla ters orantılıdır.
d F q
sındaki elektrik yüklü her bir cisme, aşağıda- II. Parçacığın yükü ile doğru orantılıdır.
ki bağıntı ile hesaplanan bir elektriksel kuvvet
III. Levha yüzeylerinin büyüklüğü ile doğru orantılıdır.
etki eder. +
ifadelerinden hangileri doğrudur?
V V
F=q
d
Kuvvetin büyüklüğü cismin levhalar arasındaki konumuna bağ- D) II ve III E) I, II ve III
lı değildir. Yüklü parçacıkların ilk hızlarının olup olmaması parça-
cıklara etki eden kuvvetin değerini etkilemez.
Çözüm
YÜKLÜ PARÇACIKLARIN HAREKETİ
Paralel levhalar arasındaki yüklü parçacık yalnız elektriksel kuv-
vetin etkisinde ise dinamiğin temel prensibine göre parçacığın iv-
mesini veren formül aşağıdaki gibi türetilir.
q⋅V
a= [a : ivme, m : yüklü parçacığın kütlesidir.]
d⋅m
İvme vektörü, elektriksel kuvvet ile aynı yöndedir. Yüklü parçacık YÜKLÜ PARÇACIKLARIN KİNETİK ENERJİ
ivme yönünde v0 hızıyla atılırsa karşı levhaya daha büyük bir hız- DEĞİŞİMLERİ
la çarpar.
Yüklü parçacıklar üzerine yapılan iş d
Düzgün değişen doğrusal hareket denklemleri bu parçacık için onların kinetik enerji değişimine eşit-
aynen uygulanabilir. tir. W = ∆E W=
q×V
x
+q F d
Paralel levhalar arasında elektrik kuv-
Örnek 2 vetin etkisinde x kadar yol alan yüklü
x
parçacık üzerine yapılan iş; W = F ⋅ x
Elektrik yükü ve konumu şekildeki gi- bağıntısından aşağıdaki gibi türetilir.
yatay
bi olan d aralıklı iki iletken levha arası-
q⋅V
na, m kütleli +q elektrik yüklü bir par- Áv0
W= ⋅x +
m v0 d
yatay
çacık Áv0 hızıyla giriyor ve Áv0 hızıyla çı- d V
+q Yapılan bu iş değeri parçacığın ilk hı-
kıyor.
yatay zının olup olmamasına bağlı değildir.
++++++++++++
Buna göre, levhalar arasındaki po-
Parçacık bir levhadan diğerine ulaştığında yani x = d olduğunda
tansiyel farkı, d, m, q ve g (yer çekimi ivmesi) cinsinden neye eşittir?
yapılan iş ya da parçacığın kinetik enerji değişimi aşağıdaki ba-
dmg q dm mg dq ğıntı ile ifade edilir.
A) B) C) D) E)
q dmg qg dq mg
W = q⋅ V
ÖSYM Sorusu
Çözüm
NOT
Yapılan iş, kinetik enerji değişimine eşittir. Paralel levhalar ara-

sını tamamen geçen yüklü parçacığın kinetik enerji değişimi
q⋅V’ye eşittir.
F ⋅ d = ∆E = Eson – Eilk
q ⋅ V = Eson – Eilk
4
16. FASİKÜL Yüklü Parçacıklar ve Sığa
Örnek 4 Çözüm
Şekildeki iletken levhalar birbirine paralel ve yüklüdür. +q yüklü bir
parçacık, K noktasından L noktasına 1, 2, 3 yolları izlenerek taşınıyor.
1 L
2
Ýletken levha
3
K (+q)

Bu sırada yapılan işler sırasıyla W1,W2,W3 ise bu işler arasında-

ki ilişki nedir? (Levhalar arasındaki aralık, levha boyutlarına göre çok
küçüktür.)
A) W1 > W3 > W2 B) W3 > W1 > W2 C) W3 > W2 > W1
D) W1 = W3 > W2 E) W1 = W2 = W3
ÖSYM Sorusu
Çözüm YAVAŞLATICI LEVHALAR
“+” yüklü levhadan v0 hızı ile atılan –q yüklü parçacık yavaşlar. Veri-
len değerlere göre, parçacık karşı levhaya çarpabilir ya da çarpma-
yabilir. Cisim çarpmıyorsa, yavaşlayarak levhalar arasında x kadar
yol alarak durur ve tekrar ters yönde düzgün hızlanan hareket yapar.
q v
0 v=0
Örnek 5
+
Birbirine paralel X, Y iletken levhalarının uçları X Y
d + V
arasına bir üreteç şekildeki gibi bağlandığın-
e +
da, K noktasında duran elektron Y levhasına, + Parçacığın atıldığı andaki kinetik enerji (EK) ile levhalar arasındaki
K
L noktasında duran proton da X levhasına çar- +
maksimum kinetik enerji değişimine eşit olan q⋅ V değerleri karşı-
p +
par. + laştırılır.
L +
Buna göre; + EK > q⋅V ise parçacık karşı levhaya çarpar.
+
I. Levhalar arasında, elektrona etkiyen kuv-
EK = q ⋅V ise karşı levhaya ulaşır, orada hızı sıfır olur ve geri dö-
vetin büyüklüğü, protona etkiyene eşittir.
nerek hızlanır.
II. Elektronun karşı levhaya çarpma hızının büyüklüğü, protonunkin-
den küçüktür. EK < q ⋅ V ise karşı levhaya ulaşamadan durur ve geriye doğru
tekrar hızlanır.
III. Elektronun Y levhasına ulaşma süresi, protonun X levhasına ulaş-
ma süresinden kısadır. Parçacık levhalar arasında bir noktaya kadar giderek x kadar yol
yargılarından hangileri doğrudur? almışsa bu yol; cismin başlangıçtaki kinetik enerjisinin, elektrik-
sel kuvvetin x yolu boyunca yaptığı işe eşitlenmesi ile bulunur.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 1 q$V

m $ v20 = $x
D) I ve II E) I ve III 2 d
ÖSYM Sorusu (m : cismin kütlesi)
5
Örnek 6 Çözüm
Birbirine paralel X, Y, Z ince iletken levhaları elektromotor kuvvetleri
2ε, 3ε olan üreteçlere şekildeki gibi bağlanmıştır. O noktasında ha-
reketsiz tutulan bir elektron serbest bırakıldığında, Y levhasındaki de-
likten geçip kesikli çizgiyle belirtilen yolu izleyerek Z levhasına ulaşa-
madan geri dönüyor.
X Y Z
O K L M N
d d d d
+ + Örnek 8
2e 3e Birbirine paralel, iletken üç levha, emk leri ε1, ε2 olan üreteçlere Şe-
kil - I’deki gibi bağlanmıştır. t = 0 anında 2v hızı ile levhaların arası-
Bu elektron nereden geri döner? na girerek, deliklerden geçen bir elektronun hız - zaman grafiği Şe-
kil - II’deki gibidir.
A) KL'nin orta noktasından B) L noktasından
d1 d2
C) LM'nin orta noktasından D) M noktasından Hýz
2v 3v
E) MN'nin orta noktasından 2v
ÖSYM Sorusu v
Zaman
Çözüm + + 0 t 2t
e1 e2
Buna göre, d1 ile d2 ve ε1 ile ε2 arasındaki ilişki nedir?
A) d1 = d2 , ε1 = ε2 B) d1 = d2 , ε1 > ε2 C) d1 < d2 , ε1 = ε2
D) d1 > d2 , ε1 > ε2 E) d1 > d2 , ε1 < ε2
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 7
İletken X, Y, Z levhaları sırasıyla 20 cm ve X Y Z
20 cm 10 cm
10 cm aralıklarla birbirine paralel durmak-
tadır. Levhalar 60 ve 30 voltluk üreteçlere
şekildeki gibi bağlanmıştır. X levhasının önü- K L
q
ne ilk hızsız bırakılan +q elektrik yüklü par-
5 cm 5 cm
çacık KL yolunu izleyebiliyor.
Buna göre, parçacığın K noktasındaki ki- +

+
netik enerjisi EK, L noktasındaki kinetik
E 60 V 30 V
enerjisi EL, olduğuna göre, K oranı kaç-
EL
tır? (Sürtünme ve yer çekimi önemsenmeyecektir.)
A) 1 B) 1 C) 1 D) 1 E) 1
2 3 4 5 6
ÖSYM Sorusu
6
16. FASİKÜL Yüklü Parçacıklar ve Sığa
SIĞAÇLAR NOT
Genel olarak, bir şeyle doldurulabilme sınırına ya da sı- Yüklü bir sığacın sığası (C) değiştirildiğinde;
ğa denir.
Sığaç üreteçe bağlı ise kondansatörün potansiyel farkı sabit kalır,
q = V⋅C bağıntısına göre, sığa ile yük doğru orantılı olarak değişir.
Sığaç üreteçten çıkartılmış ise sığacın yükü sabit kalır, q = V⋅C

bağıntısına göre, potansiyel farkı ile sığa ters orantılı olarak değişir.
SIĞAÇLARDA DEPOLANAN ENERJİ

Sığaçlar yüklenirken elektriksel kuvvetlere karşı iş yapılır. Yapılan
Elektrik yükü depolama işlevi gören sığaçlar (kondansatör) da
bu iş sığaçta enerji olarak depolanır.
bir çok elektrik devresinin vazgeçilmez elemanıdır.
Yük
q
SIĞAÇLARIN SIĞASI (C) VE SIĞAÇLARIN

YÜKLENMESİ Potansiyel
0 fark
d V
Sığaçlarda depolanan enerji, yük - potansiyel grafiğinin alanına
Armatür
eşittir.
A
yalýtkan
e ortam
Devredeki
gösterimi
UYARI
Bir sığaç V potansiyel farkı altında q kadar yük depoluyor iken
Levhalarının, her birinin yüzey alanı A, levhaların arasındaki ya-
bir başka sığaç aynı potansiyel farkı altında 2q kadar yük depola-
lıtkan ortamın dielektrik sabiti ε ve levhalar arasındaki uzaklık d yabilir. Bu durum sığaçların kapasitelerinin (sığa) farklı olmasın-
olan bir sığacın sığası, aşağıdaki bağıntı ile ifade edilir. dan kaynaklanır.
A
C=ε
d
SI sisteminde yüzey alanı; “metre2”, uzaklık; “metre”, sığa; “farad”

dielektrik sabitinin birimi; “farad/metre” dir. Örnek 9
Pozitif kutba bağlı olan armatür (sığaç levhası) pozitif, negatif kut- Sığası C olan bir kondansatöre uygulanan gerilim V'den 2V'ye çı-
ba bağlanan armatür de negatif yükle yüklenir. Armatürlerden bi- karılırsa sığa neye eşit olur?
rinde +q yükü varsa diğerinde de – q kadar yük bulunur. Bu du-
rumda sığacın yükü işaret belirtilmeksizin q olarak ifade edilir. 1 1
A) C B) C C) C D) 2C E) 4C
4 3
Armatürleri V potansiyel farkı altında q yükü ile C ÖSYM Sorusu
yüklenmiş bir sığacın sığası
Çözüm
q
C=
V
+
formülü ile verilir.
V
Yük
3q
İletken bir kürenin yükü ile potansiyeli
2q
doğru orantılıdır. Yük ile potansiyeli ara-
sında sabit bir oran vardır. q
Potansiyel
a
0 fark
V 2V 3V
7
Örnek 10 Çözüm
Sığaları C ve 2C olan K ve L sığaçları, 2V ve V gerilimleri altında yük-
lenmiştir.
K L
C 2C
+ +
2V V
qK
K’nin yükü qK, L’nin yükü qL olduğuna göre, oranı kaçtır?
qL
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
Çözüm
Örnek 12
Şekildeki hava aralıklı kondansatörün sığası C,q
C, elektrik yükü q, uçları arasındaki potansi-
yel farkı da V'dir.
Bu kondansatörün levhaları arasına dielektrik katsayısı, hava-

nınkinden daha büyük bir madde konulduğunda C, q, V nicelik-
leri için ne söylenebilir?
A) Üçü de artar.
B) Üçü de azalır.
C) C artar, q değişmez, V azalır.
D) C artar, q ve V değişmez.
E) C ve V azalır, q artar.
Örnek 11 ÖSYM Sorusu
Şekildeki, üretece bağlı düzlem kondansatörün levhaları arasında- Çözüm

ki uzaklık d’dir.
+
d artırıldığında aşağıdaki niceliklerden hangisi değişmez?
A) Kondansatörün sığası
B) Kondansatörde depolanan enerji

C) Kondansatörün elektrik yükü
D) Levhalar arasındaki elektrik alanının büyüklüğü
E) Levhalar arasındaki potansiyel farkı
ÖSYM Sorusu
8
KAVRAMA TESTİ Yüklü Parçacıklar ve Sığa
1
1. Sayfa düzlemindeki düzgün elektrik alana bırakılan +q yüklü 3. Birbirine paralel, iletken X ve Y levhaları V 3d
cisme etki eden elektriksel kuvvet şekildeki yönde ÁF dir. potansiyel farkı ile yüklenince levhalar ara- X Y
sındaki K, L, M noktalarında oluşan elekt- d d d

rik potansiyeli sırasıyla VK, VL, VM dir. K L M
ÁF +q
Buna göre, bu potansiyeller arasında-
ki ilişki nedir? +
V
Buna göre, ÁE için aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) VK > VL > VM B) VL > VM > VK C) VK = VL = VM
F F
A) Kuvvete zıt yönde; B) Kuvvet yönünde; D) VM > VL > VK E) VK > VM > VL
q q
q q
C) Kuvvete zıt yönde; D) Kuvvet yönünde;
F F
E) Kuvvete zıt yönde; q⋅ F
4. Düşey kesiti verilen, yüklü levhalar arasındaki yüklü tanecik ser-

best bırakıldığında yukarı doğru a ivmesi ile hızlanıyor.
2. Birbirine paralel levhalar V, V ve 2V potansiyel farkı ile yüklen-
miştir. Levhalar arasındaki X, Y ve Z noktalarında oluşan elekt-
rik alan şiddeti sırasıyla EX, EY ve EZ dir.
+
2d d 3d d q

X Y Z
+ + + Yükün başlangıçta dengede kalması için;
V V 2V I. Levhalar arası uzaklığı (d) artırmak
Buna göre, bu elektrik alanlar arasındaki ilişki nedir? II. Levhalar arası gerilimi azaltmak
III. Cismin yük miktarını artırmak
A) EY = EZ < EX B) EX < EZ < EY C) EY < EX = EZ
işlemlerinden hangileri yapılabilir?
D) EX < EY < EZ E) EX = EZ < EY
D) II ya da III E) I ya da II ya da III
9
Yüklü Parçacıklar ve Sığa 16. FASİKÜL | TEST 1
5. X, Y, Z sığaçlarının levhalarının yüzey alanı, levhaları arasındaki 7. Herbirinin elektrik yükü +q olan X, Y, Z parçacıklarının kütleleri
uzaklık ve dielektrik katsayıları tabloda verilmiştir. sırasıyla m, 2m, 3m'dir.
Alan Uzaklýk Dielektrik

m
X
X A d 2e
2m
Y A 2d e Y
3m
Z 2A d e Z
Sığaçların sığaları sırasıyla CX, CY, CZ olduğuna göre, bun- +

lar arasındaki ilişki nedir? e
A) CX = CZ > CY B) CX > CY > CZ C) CY > CX > CZ Parçacıklar paralel levhalar arasında, şekildeki konumla-
rından serbest bırakıldığında karşı levhaya sırasıyla EX, EY,
D) CZ > CY > CX E) CX = CY = CZ
EZ enerjileri ile çarptığına göre, bu enerjiler arasındaki iliş-
ki nedir?
A) EX = EY = EZ B) EZ < EY < EX C) EX < EY < EZ
D) EX < EZ < EY E) EX < EY = EZ
6. Dielektrik katsayıları ve levhalarının arasındaki uzaklıkları veri-

len X ve Y sığaçları V, 2V gerilimli üreteçlere şekildeki gibi bağ-
lanmıştır. 8. Şekildeki paralel levhalar üretece bağlı iken
2d
levhalar arasındaki elektrik alanın büyüklü- d
d
ğü E'dir. Üreteç çıkartılmadan levhalar ara-
e 2e
X Y sı uzaklık azaltıldığında elektrik alanın bü-
yüklüğü E 1, üreteç çıkartılıp levhalar
arasındaki uzaklık tekrar azaltıldığında
+ +
elektrik alanın büyüklüğü E2 oluyor. +
V 2V
qX Buna göre; E, E1, E2 arasındaki ilişki ne- e
X'in yükü qX, Y'nin yükü qY olduğuna göre, oranı kaçtır? dir?
qY
(Levhaların yüzey alanları eşittir.)
A) E = E1 = E2 B) E1 = E2 < E C) E < E1 = E2
A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 4 D) E < E1 < E2 E) E2 < E1 < E
4 2
10 1-B 2-B 3-A 4-C 5-A 6-B 7-A 8-C

KAVRAMA TESTİ Yüklü Parçacıklar ve Sığa
2
1. Sayfa düzlemi üzerinde bulunan ve düzgün olan E, 2E ve 4E 3. Şekildeki paralel levhalar V potansiyel d
şiddetindeki elektrik alanları içine I, II ve III'teki gibi +2q, –q ve farkı altında yüklenmiştir. Elektrikle yük-
+ q elektrik yüklü cisimler konulmuştur. lü X cismi K noktasından serbest bıra-
2
kıldığında L noktasına E kinetik enerji- X
E 2E 4E si ile çarpıyor. K L
q Buna göre, E kinetik enerjisi;

+2q +q/2
I II III d : Levhalar arası uzaklık

m : Cismin kütlesi +

Bu cisimlere etki eden elektriksel kuvvetlerin büyüklüğü sı-
rasıyla FI, FII ve F III olduğuna göre, bunlar arasındaki iliş- V : Üretecin potansiyel farkı V
ki nedir? q : Cismin yük miktarı

A) FI = FII = FIII B) FIII < FII < FI C) FI < FII < FIII
(Cismin boyutları önemsizdir.)
D) FI = FIII < FII E) FIII < FI = FII
A) Yalnız d B) Yalnız V C) V ve q
D) d ve m E) d ve V
4. K, L, M sığaçlarının yük - gerilim grafiği Yük

2. Bir sığacın depoladığı yük miktarının, sığacın levhaları ara-
şekildeki gibidir. K
sındaki uzaklıkla ilişkisinin araştırıldığı bir deneyin bağım-
Sığaçların sığası sırasıyla CK, CL, CM L
sız değişkeni, aşağıdakilerden hangisidir?
olduğuna göre, bunlar arasındaki iliş- M
A) Sığacın dielektrik katsayısı ki nedir?

0 Gerilim
B) Sığacın levhaları arasındaki uzaklık
A) CK > CL > CM B) CK = CL = CM C) CM > CL = CK
C) Sığacın levhalarının yüzey alanı
D) CL > CK > CM E) CM > CL > CK

D) Sığaçta biriken yük miktarı
E) Sığacın yüklendiği üretecin gerilimi
11
Yüklü Parçacıklar ve Sığa 16. FASİKÜL | TEST 2
5. Elektrikle yüklü iletken levhalar arasında, 7. Elektrik yüklü paralel levhalar arasında, M
iple tavana bağlı sarkaç şekildeki gibi den- noktasından v büyüklüğünde hızla atılan
gededir. q elektrik yüklü cismin L noktasında hızı sı- v
fırdır. Cisim L noktasına ulaştıktan sonra K L M N P

Buna göre, sarkaç ipinin düşeyle yaptı-
aynı yol üzerinden geri dönerek N nokta-
ğı q açısını azaltmak için; q
düþey
sından geçiyor. +
V : Üretecin gerilimi d
Buna göre, cismin N noktasındaki hızı
d : Levhalar arası uzaklık +

kaç v dir? (Noktalar eşit aralıklıdır. Cisim yalnız elektriksel kuvve-
m : Sarkacın kütlesi V tin etkisindedir.)

A) 0 B) 1 C) ñ2 D) 2 E) 4
A) Yalnız V B) Yalnız d C) Yalnız m
D) V ya da d E) d ya da m
8. Paralel levhalar arasında, şekildeki ko-

numlarından serbest bırakılan, yükleri +q vK
6. Yükleri ve kütleleri verilen K ve L cisimle- K
ve kütleleri verilen K ve L cisimleri kar-
2m
ri, paralel levhalar arasında, şekildeki ko-
+q şı levhaya vK ve vL hızlarıyla çarpıyor.
numlarından serbest bırakılıyor. K +2q vL
2m v L
Cisimlerin karşı levhaya ulaşma süre- Buna göre, K oranı kaçtır? m
+2q vL
t
leri sırasıyla tK ve tL olduğuna göre, K L
tL m
+
oranı kaçtır?
V
+
1 1 1
V A) B) C) D) 1 E) 2
4 2 ñ2
A) 1 B) 1 C) ñ2 D) 2 E) 4
4 2
12 1-A 2-B 3-C 4-A 5-E 6-D 7-C 8-B

ÖDEV TESTİ Yüklü Parçacıklar ve Sığa
3
1. Kütleleri eşit, elektrik yükleri +q, 3. Elektrik yükleri, –q ve +q, kütleleri m ve
–q olan X, Y kürecikleri ve nötr 4m olan X ve Y parçacıkları, elektrik yük- m
T1 T2 T3 X
Z küreciği paralel levhalar ara- lü levhalar arasından şekildeki konumla- q
Z
sında iplerle asılarak dengelen- +
Y rından serbest bırakılıyor.
4m
Y
miştir. X Parçacıklar, karşı levhalara sırasıyla vX +q
vX
İplerdeki gerilme kuvvetleri T1, ve vY hızlarıyla çarptığına göre, ora-
vY
T2, T3 olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?

+
nı kaçtır?
(X, Y, Z kürelerinin birbirine etkisi ihmal ediliyor.) e
A) T1 = T2 > T3 B) T2 > T3 > T1 C) T2 > T1 > T3 A) 1 B) 1 C) 1 D) ñ2 E) 2

4 ñ2 2
D) T1 = T2 = T3 E) T1 > T2 > T3
4. Şekil - I’deki gibi V potansiyeli Yalýtkan

ile yüklenen kondansatörün
yaprakları arasına Şekil - II’deki
gibi dielektrik katsayısı önceki-
2. Elektrik yüklü paralel levhalar arasında oluşan düzgün elekt- ne göre daha büyük olan bir ya-
+ +
rik alanla ilgili; lıtkan konuluyor.
V V
I. Levhaların yüzey alanına bağlıdır. Buna göre, kondansatörün, Þekil - I Þekil - II
II. Levhalar arasındaki uzaklığa bağlıdır. I. Sığası artar.

III. Levhaların gerilimine bağlıdır. II. Potansiyeli artar.
yargılarından hangileri doğrudur? III. Yükü artar.

D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III
13
5. Özdeş levhalar ile kurulmuş, düşey kesitleri şekildeki gibi olan 7. Sürtünmelerin ve yer çekiminin önemsiz ol- d
I, II, III düzeneklerinde, ağırlığı önemsiz yüklü parçacıkların yük duğu yalıtkan bir ortamda birbirine paralel X Y
ve kütle değerleri verilmiştir. Serbest bırakılan parçacıklar alt lev- olarak tutulan X ve Y levhaları arasından +q
v=0 t v
haya sırasıyla EI, EII, EIII kinetik enerjileri ile çarpıyor. yüklü cisim serbest bırakıldığında t sürede
Y levhasına v hızı ile çarpıyor. +q
m +q 2m +2q
+ + Levhaları yükleyen V potansiyel farkı ar-
2V d 2V +
tırılırsa, t ve v için ne söylenebilir?
V
I II t v
A) Artar Artar
m 2q

d B) Azalır Artar
V
+
C) Azalır Azalır
III D) Değişmez Artar

E) Azalır Değişmez
Buna göre, bu enerjiler arasındaki ilişki nedir?
A) EI > EII > EIII B) EII > EIII > EI C) EII > EI = EIII
D) EII > EI > EIII E) EI = EII > EIII
6. Sürtünmenin ve yer çekiminin önemsiz olduğu bir ortamda birbi-

rine paralel olan levhalar V ve 4V potansiyel farkı ile yüklenmiştir.
+q ve +4q yüklü m1, m2 kütleli cisimler Şekil - I ve Şekil - II'de- 8. Sürtünmelerin ve yer çekiminin önemsenmediği ortamda, Á E
ki gibi serbest bırakıldığında, karşı levhalara eşit büyüklükteki elektrik alanında şekildeki gibi v hızıyla atılan m kütleli, –q yük-
momentumla çarpıyor. lü X cismi en fazla d kadar ilerleyebiliyor.
d 2d
m1 m2 X v
+q +4q ÁE
Başlangıçta cismin yükü –2q, hızı 2v olsaydı en fazla kaç d

+ +
kadar ilerlerdi?
V 4V
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 8
m
Buna göre, 1 oranı kaçtır?
m2
A) 4 B) 12 C) 16 D) 20 E) 24
14
ÖDEV TESTİ Yüklü Parçacıklar ve Sığa
4
1. 3. V gerilimi altında q kadar yük depolayan bir sığacın dielekt-
Levhalar (A)
rik katsayısı 2 katına çıkartılıp, levhaları arasındaki uzaklık
yarıya düşürüldüğünde, 2V gerilimi altında kaç q kadar yük
depolar?
A) 1 B) 1 C) 2 D) 4 E) 8
Levhalar arasýndaki 2
ortamýn cinsi (B)
Şekildeki gibi modellenen bir sığaçta A ve B ile belirtilen

kısımlar;
A B
I. Alüminyum Hava
II. Plastik Hava
III. Alüminyum Musluk suyu
verilenlerinden hangisi gibi tercih edildiğinde sığaç çalış-

maz?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 4. Dielektrik katsayısı ε olan şekildeki K ve L sığaçları V gerilimi al-
tında yüklendikten sonra L üreteçten ayrılıyor.
K
e
L
+
+ +
Her iki sığacın da dielektrik katsayısı 2ε yapılırsa sığaçların

yük miktarları için ne söylenebilir?
K'nin L'nin
2. Bir sığacın yük - gerilim grafiği şekil- Yük
deki gibidir. A) Artar Değişmez
B) Artar Azalır
Bu sığacın I ve II bölgelerinde sı-
ğası için ne söylenebilir? I II C) Azalır Artar
0 Gerilim
D) Değişmez Azalır
I II E) Artar Artar
A) Sabit Artmış
B) Sabit Azalmış
C) Artmış Sabit
D) Artmış Azalmış
E) Azalmış Sabit
15
5. Düşey kesiti verilen ortamda şekildeki gibi düzgün E elektrik ala- 7. Yerin çekim ivmesinin önemsiz d1 d2
nı uygulanmıştır. K noktasından serbest bırakılan +q yüklü, m olduğu şekildeki düzenekte K
kütleli parçacık N noktasından geçiyor. noktasından serbest bırakılan K L M
(+) elektrikle yüklü cisim L nok-
K tasından v1 hızıyla geçip, M nok-
ÁE tasına v2 hızıyla çarpıyor.
+ +
d2 uzaklığı azaltılırsa v1 ve v2
için ne söylenebilir?
sol L M N sað
v1 v2
d d
A) Azalır Azalır
Buna göre, K noktasından serbest bırakılan –q yüklü, 2m B) Azalır Artar
kütleli parçacık nereden geçer? (Sürtünmeler önemsenmiyor.)
C) Azalır Değişmez
A) L’nin solundan D) Değişmez Değişmez
B) L’den E) Artar Artar
C) L - M arasından
D) M - N arasından
E) N’nin sağından
8. Şekildeki paralel levhalar arasında, O noktasından serbest bı-

rakılan elektrik yüklü parçacık K noktasından v hızıyla geçerek
en fazla L noktasına kadar gidebiliyor.
6. Yüklü bir kondansatör boşalırken, boşalma süresi içinde

aşağıdakilerden hangisi değişmez?
Aynı parçacık O noktasından K'ye doğru v hızıyla atılırsa en

A) Lehvalar arasında depolanmış enerji
fazla hangi noktaya kadar gidebilir? (Sürtünmeler önemsizdir.)
B) Levhalar arasındaki potansiyel farkı
C) Levhalarda biriken yük miktarı A) K - L arasına B) L'ye C) L - M arasına
D) Levhalar arasındaki elektriksel alanın şiddeti
D) M'ye E) M - N arasına
E) Levhalar arasındaki elektriksel alanın yönü
16
FASİKÜL
17
MANYETİK ALAN VE
MANYETİK KUVVET
2. ÜNİTE
MEB KAZANIMLARI
11.2.4.1. Üzerinden akım geçen iletken düz bir telin çevresinde, halkanın merkezinde ve akım maka-
1 rasının (bobin) merkez ekseninde oluşan manyetik alanın şiddetini etkileyen değişkenleri analiz eder.
Manyetik alan yönünün sağ el kuralıyla gösterilmesi sağlanır.
2 11.2.4.2. Üzerinden akım geçen iletken düz bir telin çevresinde, halkanın merkezinde ve akım makara-
sının merkez ekseninde oluşan manyetik alan ile ilgili hesaplamalar yapar.
11.2.4.3. Üzerinden akım geçen iletken düz bir tele manyetik alanda etki eden kuvvetin yönünün ve
3 şiddetinin bağlı olduğu değişkenleri analiz eder.
Manyetik kuvvetin büyüklüğünün matematiksel modeli verilir, sağ el kuralının uygulanması sağla-
nır. Matematiksel hesaplamalara girilmez.
11.2.4.4. Manyetik alan içerisinde akım taşıyan dikdörtgen tel çerçeveye etki eden kuvvetlerin döndürme
4 etkisini açıklar.
Dönen çerçeveye etki eden manyetik kuvvetlerin yönünün gösterilmesi sağlanır.
11.2.4.5. Yüklü parçacıkların manyetik alan içindeki hareketini analiz eder.
5
A. Öğrencilerin, sağ el kuralını kullanarak yüklü parçacıklara etki eden manyetik kuvvetin yönünü bul-
maları ve bu kuvvetin etkisiyle yükün manyetik alandaki yörüngesini çizmeleri sağlanır.
B. Yüklü parçacıkların manyetik alan içindeki hareketi ile ilgili matematiksel modeller verilmez. Mate-
matiksel hesaplamalara girilmez.
C. Öğrencilerin, manyetik kuvvetin teknolojide kullanım alanlarıyla ilgili araştırma yapmaları ve pay-
laşması sağlanır.
2. ÜNİTE
Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet 17. FASİKÜL
AKIM GEÇEN TELLERİN MANYETİK ÁB

K
ÁB
K ÁB
ALANI d
L i N
DÜZ TELDEN GEÇEN AKIMIN MANYETİK ALANI d
i
Akım geçen düz telin çevresinde meydana gelen manyetik alan ÁB ÁB L ÁB

M
çizgileri, teli çevreleyen çemberler şeklindedir.
Manyetik alan vektörü, Belirtilen yönde i akımı geçen, sayfa düzle-
manyetik kuvvet çizgi- mindeki bir telin, “sayfa düzleminde” oluştur-
lerine daima teğettir. K, duğu manyetik alanlar sayfa düzlemine diktir.
i L, M, N noktalarında Telin üst tarafında manyetik alan vektörleri
ÁB ÁB manyetik alan vektörleri sayfa düzleminden dışa (), telin alt kısmında
gösterilmiştir. ise sayfa düzleminden içe doğru () dur.
ÁB ÁB
i NOT
Manyetik alan, vektörel bir büyüklük olduğu için aynı noktada
meydana gelen birden fazla manyetik alan varsa, bu noktanın
Manyetik alan vektörel bir büyüklüktür. manyetik alanı manyetik alan vektörlerinin bileşkesinden bulunur.
ÁB ile gösterilir.
Üzerinden sabit i akım geçen sonsuz

d
O Örnek 1
uzunluktaki telden d kadar uzaklıktaki
Birbirine dik, sonsuz uzunluktaki doğru-
bir noktada oluşan manyetik alan şid- i
sal X, Y tellerinden şekilde belirtilen yön- i
deti aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır. d
lerde sırasıyla i, 2i şiddetinde elektrik akı- P
2i mı geçiyor. Tellerin oluşturduğu düzlem- d
B=K
d de ve tellerden d uzaklığında bulunan P Y 2i
noktasında ÁB manyetik alanı oluşuyor. X
SI sisteminde, iletkenden geçen akım (i) birimi; “amper”, seçi-
len noktanın iletkene dik uzaklığının (d) birimi; “metre”, manyetik X telinden geçen akımın yönü ters çev-
alan sabiti; K = 10–7 Newton/Amper2 alındığında, manyetik alan rilirse ÁB nin yönü ve büyüklüğü için ne söylenebilir?
birimi Tesla (T) ya da Weber/metre2 (W/m2) alınır
ÁB nin yönü ÁB nin büyüklüğü
NOT A) Değişmez Değişmez

Manyetik alanın yönü sağ el kura- B) Değişir Değişmez
Manyetik alan ÁB
lı ile bulunur. Baş parmak telden C) Değişmez Artar
geçen akımın yönünü gösterecek Akým
D) Değişmez Azalır
biçimde tel sağ elin avuç içine alın- i
E) Değişir Azalır
dığında tel etrafında kıvrılan dört
ÖSYM Sorusu
parmak manyetik alanın yönünü
gösterir. Çözüm
UYARI
Sayfa düzlemine dik yönler; sayfa düzleminden dışa (bize) doğ-
ru ise "” sembolü (okun ucu) ile sayfa düzleminden içe (sayfa-
nın arkasına) doğru ise “” sembolü (okun arkası) ile gösterilir.
3
Örnek 2 ÇEMBER TELDEN GEÇEN AKIMIN MANYETİK

Sonsuz uzunluktaki X, Y iletken tellerinden X ALANI
X
sayfa düzleminde, Y’de sayfa düzlemine dik-
i
2i i akımı geçen, r yarıçaplı çemberin merkezinde ve çember düz-
tir. X’ten 2i, Y’den de i büyüklüğünde elekt- P
lemine dik manyetik alanın büyüklüğü, aşağıdaki bağıntı ile bu-
rik akımı geçiyor. Y
d d lunur.
X’ten geçen akımın şekildeki P noktasın- 2p⋅i
B=K
da oluşturduğu manyetik alanın büyüklüğü B ise aynı noktadaki r
bileşke alanın büyüklüğü kaç B’dir?
A) 0 B) 1 C) ñ2 D) ñ3 E) 2
ÁB ÁB
ÖSYM Sorusu r r
Çözüm
i i
Sayfa düzleminde, zıt yönlerde akım dolanan çemberlerin merkez-

lerinde sayfa düzlemine dik, zıt yönlü manyetik alanlar oluşur.
Halka merkezindeki manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile bulu-

nur. Dört parmak, akım yönünü gösterecek şekilde çember avuç
içine alındığında açık tutulan baş parmak, çemberin merkezinde-
ki manyetik alanın yönünü gösterir.
Akým
ÁB
Örnek 3 Manyetik
alan
Sayfa düzleminde, birbirine paralel ve son-
suz uzunlukta iki iletken telden aynı yön- i 2i
i
de, i, 2i büyüklüklerinde elektrik akımları
geçerken şekildeki K, M, P noktalarında, K L M N P Sağ el kuralına göre, manyetik alan ve akımın yönü
sırasıyla ÁBK, ÁBM, ÁBP manyetik alanları olu-

şuyor.
Örnek 4
KL = LM = MN = NP olduğuna göre; ÁBK, ÁBM, ÁBP’den hangileri-
Şekildeki gibi sayfa düzlemine konmuş hal-
nin yönü sayfa düzleminden okuyucuya doğrudur? ka ve sonsuz uzunluktaki düz tellerden i akı-
mı geçmektedir. r 2r
A) Yalnız ÁBK nin B) Yalnız ÁBM nin C) Yalnız ÁBP nin O
Halkanın O merkezinde oluşan bileşke
D) ÁBK ve ÁBM nin E) ÁBM ve ÁBP nin manyetik alanın şiddeti için aşağıdakiler-
i
i
ÖSYM Sorusu den hangisi doğrudur?
Çözüm (K : manyetik alan sabiti. p = 3 alınız.)
8Ki 10Ki 16Ki 20Ki

A) 0 B) C) D) E)
3r 3r 3r 3r
Çözüm
4
17. FASİKÜL Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet
AKIM MAKARASININ (BOBİN) MANYETİK ALANI Örnek 5

İplerle asılı M çubuk mıknatısı, hareketsiz tutulan K, L elektromıkna-
tıslarının etkisinde, şekildeki konumda dengede kalıyor.
S N
ip ip
ÁB
K L
M yatay
çubuk mýknatýs
i + +
+
S yumuþak
demirden çivi
Üzerinden akım geçen bobin, demir çubuğun bir mıknatıs gibi
davranmasına sebep olur, yani bir elektromıknatıs oluşturur. Buna göre, S anahtarı açılarak K den geçen akım kesildiği anda
M çubuk mıknatısı
Üzerinden i akımı geçen l boyundaki N sarımlı bobinin içindeki
I. Hareket etmez.
manyetik alan, her yerde düzgün ve makara eksenine paraleldir.
Bu düzgün manyetik alanın büyüklüğü, aşağıdaki bağıntı ile bu- II. K ye doğru harekete başlar.
lunur. III. L ye doğru harekete başlar.
4p⋅ N⋅ i yargılarından hangileri doğru olabilir?

B=K
l
Manyetik alanın yönü sağ el ÁB
kuralıyla bulunur. Sağ elin dört
parmağı akım yönünü göstere- ÖSYM Sorusu
cek şekilde makara avuç içine Çözüm
i
alınırsa açılan baş parmak bo-
binin içindeki manyetik alanın +
yönünü gösterir.
UYARI
Bobinlerde ardışık iki sarım arasındaki uzaklık l /N oranına eşit-
tir. Bu oran değişmeyecek şekilde sarım sayısı artırılan bobinin,
aynı akım değeri için ekseni boyunca oluşan düzgün manyetik
alan şiddeti değişmez.
MANYETİK KUVVET
AKIM GEÇEN TELE, MANYETİK ALANDA ETKİ
EDEN KUVVET
NOT
Üzerinden i akımı geçen telin, ÁB ÁB
Silindirik demir çubukla oluşturulmuş bobinden akım geçtiğin-
manyetik alanı içinde kalan L a
de demir çubuk bir mıknatıs gibi davranır. Bu şekilde elektrik
uzunluğundaki kısmına etki eden i
akımının etkisiyle oluşturulan mıknatısa elektromıknatıs de-
manyetik kuvvet, ÁF = i⋅ ÁL ×ÁB for-
nir.
mülü ile hesaplanır. L
Elektromıknatısların da N ve S gibi iki kutbu vardır.
Kuvvetin büyüklüğü ise aşağıdaki bağıntı ile bulunur.
Aynı işaretli kutupların birbirini itmesi, zıt işaretli kutupların bir-
birini çekmesi özelliğinden faydalanılarak bir elektromıknatısın F = B⋅ i⋅ L ⋅sina

uçlarının kutup işareti, bir mıknatıs yardımıyla belirlenebilir.
[a; telin manyetik alan çizgileri ile yaptığı açıdır.]
Elektromıknatısın kutup işareti, sağ el kuralı ile de bulunur.
Tel manyetik alana dik ise; a = 90°, sin 90° = 1; F = B ⋅i ⋅L dir.
Elektromıknatısların kutup şiddeti; elektromıknatısın akımı ve
elektromıknatısın sarım sayısı ile doğru orantılıdır. Tel manyetik alana paralel ise; a = 0, sin0° = 0; F = 0 olur. Bu
durumda manyetik alan tele bir kuvvet uygulamaz.
5
Tele etki eden manyetik kuvvetin yönü sağ el kuralı ile bulunur. AKIM GEÇEN PARALEL TELLERİN BİRBİRİNE
Sağ elin baş parmağı akım yönünü, diğer dört parmağı da man- UYGULADIĞI KUVVET
yetik alan yönünü gösterecek şekilde birbirine dik olarak açılırsa
avuç içinin baktığı taraf kuvvetin yönünü gösterir. Üzerlerinden akım geçen paralel iki te-
i1 i2
lin akımları, birbiri üzerinde manyetik
i alan oluşturur ve teller birbirlerine man-
yetik kuvvet uygular. L
Á F1 ÁF2
ÁB i1 ve i 2 akımları geçen, aralarında-

ÁF
ki uzaklık d, paralel olan kısımlarının
d
uzunluğu L olan tellerin birbirine uygu-
Sağ el kuralına göre; manyetik alan, akım ve kuvvetin yönü ladığı ÁF1, ÁF2 kuvvetlerinin büyüklüğü aşağıdaki bağıntı ile hesap-
lanır.
i1⋅i2
F = K⋅ 2⋅ ⋅L
d
Tellerden aynı yönlü akım geçerken teller birbirini çeker, zıt yön-
lü akım geçerken birbirini iter.
Örnek 6
Çembersel bir tel ile, bunun üzerine çap boyunca, x eksenine paralel i1 i2
konulmuş KL çubuğu şekildeki gibi xy düzleminde bulunuyor. Çem-
Á F1 ÁF2
bersel telden i1, KL çubuğundan i2 akımları geçmektedir.
+y i1
K i2 L
Akımlar zıt yönde geçtiğinde teller birbirlerini iter. ÁF1 = – ÁF2
i1
+x
+z
UYARI
Buna göre, KL çubuğuna etki eden manyetik kuvvet hangi yön- Paralel tellerden geçen akımlar eşit olsun ya da olmasın, tellerin
dedir? birbirlerine uyguladığı karşılıklı kuvvetler daima zıt yönlü ve eşit
büyüklüktedir.
A) +x yönünde B) +y yönünde C) – y yönünde
D) +z yönünde E) – z yönünde
ÖSYM Sorusu
Çözüm MANYETİK ALANDA AKIM GEÇEN TEL
ÇERÇEVEYE ETKİ EDEN TORK
Manyetik alandaki, akım geçen y
çerçeve, şekildeki konumda iken
iki kenarına etki eden kuvvetler
ÁB
tork oluşturur ve çerçevenin dön-
A: alan
mesini sağlar. i
Alanı A olan ve üzerinden i akımı

geçen tel çerçeve şiddeti B olan
manyetik alanda, şekildeki konumda iken, çerçeveye y eksenine
göre etki eden torkun büyüklüğü aşağıdaki bağıntı ile hesap edi-
lir.
t = B ⋅ i⋅ A
6
17. FASİKÜL Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet
Örnek 7 Çözüm
Sonsuz uzunlukta, birbirine paralel, ilet-
K L
ken K, L tellerinden, sırasıyla iK, iL elekt-
rik akımları geçiyor. Bu teller birbirine şe-
kildeki gibi ÁFK ve ÁFL manyetik kuvvetle- Á FK Á FL
rini uyguluyor.
Buna göre, iK iL
I. iK ile iL aynı yönlüdür.

II. iK ile iL zıt yönlüdür.
III. iK ile iL’nin büyüklüğü birbirine eşittir.
ÖSYM Sorusu
Çözüm
MANYETİK ALANDA HAREKET EDEN YÜKLÜ

PARÇACIKLARA ETKİ EDEN KUVVET
Elektrik yükü q olan bir parçacık, ÁB ÁB
manyetik alanına Áv hızı ile girdiğin- Áv a
de parçacığa etki eden manyetik
+q
kuvvet, ÁF = q ⋅ Áv × ÁB formülü ile he-
saplanır.
Kuvvetin büyüklüğü ise aşağıdaki bağıntı ile bulunur.
F = q⋅ v⋅ B⋅ sina
[a; hızın, manyetik alan ile yaptığı açıdır.]
Hız, manyetik alana dik ise; a = 90°, sin 90° = 1; F = q⋅v⋅B dir.
Örnek 8
Hız, manyetik alana paralel ise; a = 0, sin0° = 0; F = 0 olur.
Şekildeki gibi aynı düzlemde birbirine Bu durumda manyetik alan parçacığa bir kuvvet uygulamaz.
K L M
paralel tutulan sonsuz uzunlukta K, L,
i 2i 3i Manyetik alana dik giren “+” yüklü par- Áv
M iletken tellerinden, aynı yönde, sıra-
çacığa etki eden kuvvetin yönü sağ el
sıyla i, 2i, 3i şiddetinde elektrik akımı ge- +q
+x kuralı ile bulunur. Sağ elin baş parma-
çiyor.
ğı hız yönünü, dört parmak da manye- ÁB
Buna göre; K, L ve M tellerine etki tik alan yönünü gösterecek şekilde bir- ÁF
eden ÁFK, ÁFL, ÁFM manyetik kuvvetlerin d d birine dik olarak açılırsa, avuç içinin
yönü için ne söylenebilir? baktığı taraf kuvvetin yönünü gösterir.
ÁFK nin yönü ÁFL nin yönü ÁFM nin yönü UYARI
Aşağıdaki niceliklerden birinin değişmesi durumunda, parçacığa
A) –x –x x
B) x x –x etki eden kuvvetin yönü de değişir.
C) –x x –x Manyetik alanın yönü
D) x –x x Hız vektörünün yönü

E) –x x x Parçacığın yük işareti
ÖSYM Sorusu
7
ÁB Örnek 10
Elektrik yükleri ve kinetik enerjileri eşit X, Y iyonları düzgün bir manye-
+q Áv tik alanda sırasıyla RX, RY yarıçaplı çembersel yörüngelerde dolanıyor.
q Áv mX RX
İyonların kütlelerinin oranı, = 4 olduğuna göre, oranı
mY RY
kaçtır?
Manyetik alana aynı doğrultuda giren negatif ve pozitif yüklere, 1 1

A) B) C) ñ2 D) 2 E) 4
zıt yönlü manyetik kuvvetler etki eder.
2 ñ2
ÖSYM Sorusu
UYARI Çözüm
Manyetik alan içine hareketsiz olarak bırakılan elektrik yüklü ci-
simlere ve manyetik alan çizgilerine paralel hareket eden elektrik
yüklü cisimlere manyetik kuvvet etki etmez.
NOT
“+” yüklere uygulanan kuvvetin yönü sağ el kuralı ile bulunur.
“+” ve “–” yüklere zıt yönlü kuvvet uygulanır.
Yüklü bir parçacık, manyetik alana dik girerse cisme etki eden
manyetik kuvvet, merkezcil kuvvetin yerini alır ve cisim düz-
gün çembersel hareket yapar.
v2
F = q⋅ v⋅ B = m⋅
r
Buradan cismin dolandığı yörüngenin yarıçap bağıntısı aşa-
ğıdaki gibi çıkartılır. Örnek 11
m⋅ v Elektrik yükü +q olan m kütleli bir cisim, Áv hızıyla,

r=
q⋅B
I. Ay’ın çekim alanının,
II. düzgün elektrik alanının,
III. düzgün manyetik alanın
Örnek 9
q elektrik yüklü parçacık, düzgün ÁB manyetik alanı içinde, r yarıçap- içine giriyor.
lı çemberde, v çizgisel hızıyla dolanmaktadır. Girişte Á v hızı, alanların doğrultularına dik olduğuna göre, cis-
Parçacığın kütlesi m olduğuna göre, merkezcil ivmenin büyüklü- min kinetik enerjisi, cisim bu alanlardan hangilerinin içinde kal-
ğü aşağıdakilerden hangisine eşittir? dığı sürece artar?
qB qvB qBr mB A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

A) qvB B) C) D) E)
m m mv qv
ÖSYM Sorusu
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Çözüm
8
KAVRAMA TESTİ Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet
1
1. Batuhan sayfa düzlemine paralel X K 3. Düzgün Á B manyetik alanı içindeki +y
ve Y düz tellerinden sırasıyla iX ve iY düz bir telden i akımı geçmektedir.
akımlarını geçirdiğinde K noktasın- L ÁB
iX ÁB manyetik alanının yönü ile i akı-
da oluşan bileşke manyetik alan sı-
mının yönü şekilde verildiğine gö- i +x
fır oluyor. iY
re, bu tele etki eden manyetik kuv-
Buna göre, iX akımı kaç katına çı- +z
vetin yönü nedir?
karıldığında L noktasında oluşan
bileşke manyetik alan sıfır olur? A) +x B) +y C) +z D) –z E) –y
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
4. Düzgün ÁB manyetik alanına Áv K L

ve –Áv hızlarıyla atılan K, L, M
ÁB
parçacıklardan K ve M alanı X
Áv Áv
noktasından, L de alanı Y nok-
2. Yarıçapı r olan halka ile düz telden Şekil - I’deki gibi sırasıyla i X
tasından terk ediyor. Y
ve 2i akımları geçtiğinde O1 noktasında oluşan bileşke manye-
Áv
tik alan B1, Şekil - II’deki gibi geçtiğinde O2 noktasında oluşan Buna göre, parçacıklarının
bileşke manyetik alan B2 oluyor. yüklerinin işareti nedir?
M
O1
K L M
r A) – + +
i O2
B) – + –
r i r i
C) + + –
2i 2i 2i D) + – –
Þekil - I Þekil - II E) – – –
B
Buna göre, 1 oranı kaçtır? (p = 3 alınacak.)
B2
1
A) B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
2
9
Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet 17. FASİKÜL | TEST 1
5. Düzgün ÁB manyetik alanında bulu- y 7. Sayfa düzlemi üzerinde bulunan B şiddetindeki manyetik alan-
nan ve bir kenarının uzunluğu 2d olan ok lar içine eşit uzunluktaki X, Y ve Z telleri Şekil - I, Şekil - II ve Şe-
kare biçimli tel çerçeveden i akımı ge- ÁB
kil - III teki gibi konulup, tellerden 2i, i ve 2i akımları geçiriliyor.
çirilirken çerçeve sabit y ekseni etra- Tellere etki eden manyetik kuvvetler sırasıyla ÁFX, ÁFY ve ÁFZ dir.
fında ok yönünde dönmektedir. ÁB 2i
ÁB
i
Buna göre, çerçeveye etki eden
ÁB X 2i
manyetik torkun maksimum değe- Y i Z 30°
ÁB
ri kaç Bid2 dir? i
d d
FY = F olduğuna göre, FX ve FZ nedir? (sin 30° = 0,5)
A) 2 B) 3 C) 4 D) 8 E) 10
FX FZ
A) 0 F
B) F 0
C) F F
D) F 2F
E) 0 2F
6. Sayfa düzlemindeki sonsuz uzunlukta-

ki tellerden gösterilen yönlerde 2i ve i
K
akımları geçiyor.
2i
L noktasındaki manyetik alan Á B ol- L
8. Sayfa düzlemine dik eşit uzunluk-
duğuna göre, K noktasındaki manye- K d L d M
taki K, L ve M tellerinden şekildeki
tik alan nedir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) i i i
gibi eşit şiddette akımlar geçmek-
i 2i tedir.
A) – ÁB B) 2ÁB C) 3ÁB D) – 3ÁB E) – 5ÁB K'nin L'ye uyguladığı kuvvet ÁF ise L'ye etki eden bileşke kuv-
vet nedir?
A) –2ÁF B) –ÁF C) 0 D) +ÁF E)+2ÁF

10 1-D 2-E 3-C 4-A 5-C 6-D 7-A 8-E

KAVRAMA TESTİ Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet
2
1. Sarım sayısı N, uzunluğu l, yarıçapı r olan akım makarasından 3. Sayfa düzlemine dik sonsuz uzun-
i akımı geçirildiğinde K noktasında oluşan manyetik alan B olu- luktaki K, L, M düz tellerinden şekil- K
I
yor. deki gibi akımlar geçmektedir.
II
l K, L, M tellerinin O noktasın- O
da oluşturduğu bileşke manye- III
+x L M
K tik alan, kesikli çizgilerle göste-
N IV
rilenlerden hangisi gibi olabilir?
i V
(Bölmeler eşit aralıklı ve Ø sayfa düz-
leminden dışarı, Ğ sayfa düzleminden içeri)
Buna göre, B nin büyüklüğü N, l, r ve i niceliklerinden han-
gilerine bağlı değildir? A) I B) II C) III D) IV E) V
A) Yalnız N B) Yalnız r C) Yalnız l
D) N ve l E) l ve i
4. Sayfa düzleminden dışarı doğru olan

2ÁB manyetik alana, sayfa düzlemine M
2ÁB
d
paralel iX akımı geçen X teli konuldu- K
ğunda M noktasında oluşan manyetik d
2. Sayfa düzleminde bulunan O merkezli r ve 2r yarıçaplı K ve L
alan sıfır oluyor. X d iX
halkalarından sırasıyla i ve 2i akımları geçmektedir. L
K noktasında oluşan bileşke manye-
r
tik alan BK, L noktasında oluşan bi-
i r O BK
leşke manyetik alan BL olduğuna göre, oranı kaçtır?
K r r r r BL
r
2i (Ø sayfa düzleminden dışa)
L
1 1 1 1
A) B) C) D) E) 1
Á olduğuna
K telinin O noktasında oluşturduğu manyetik alan B 5 4 3 2
göre, O noktasında oluşan bileşke manyetik alan kaç ÁB dir?
A) 3 B) 5 C) 7 D) 9 E) 11
11
Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet 17. FASİKÜL | TEST 2
5. Sayfa düzlemine dik yerleştirilen K, L, M BK 7. Düzgün ÁB manyetik alanları içinde bulunan K, L, M düz tellerin-
düz tellerinden sırasıyla iK, iL, iM akımla- L
K den i akımları geçirildiğinde K, L, M düz tellerine etki eden man-
rı geçtiğinde O noktasında oluşturduk- BM yetik kuvvetler şekildeki gibi gösteriliyor.
ları manyetik alanlar sırasıyla BK, BL, BM
BL ÁB
oluyor.
M ÁB i ÁB
Buna göre iK, iL, iM nin yönleri aşağı- F
dakilerden hangisindeki gibidir? K i

(Ø : sayfa düzleminden dışarı, Ğ : sayfa düzleminden içeri) F M i
F
iK iL iM L
A) Ğ Ğ Ø Buna göre, K, L, M tellerinden hangilerine etki eden kuvve-

B) Ğ Ø Ğ tin yönü doğru gösterilmiştir?
(Ğ : sayfa düzleminden içeri, Ø : sayfa düzleminden dışarı)
C) Ø Ø Ğ
D) Ø Ğ Ø
E) Ø Ğ Ğ
D) K ve L E) L ve M
6. Sayfa düzleminde ve birbirlerine iK

K
paralel sonsuz uzunluktaki K, L, I
M düz tellerinden şekildeki gibi iK, iL
L
iL, iM elektrik akımları geçiyor. 8. Düzgün ve sayfa düzleminden
X
iM II dışarı doğru olan Á B manyetik v
Buna göre, M
alanına yüklü X, Y, Z cisimleri v
I. K ye etki eden bileşke kuvvet I yönündedir. hızları ile fırlatıldığında şekilde- ÁB
II. L ye etki eden bileşke kuvvet I yönündedir. ki yörüngeleri izliyor. v

v T
Y
III. M ye etki eden bileşke kuvvet sıfırdır. Buna göre, X, Y, Z, T cisim-
lerinden hangileri (+) yükle
yargılarından hangileri doğru olabilir? v
yüklüdür? (Ø sayfa düzlemin-
Z
den dışarı doğrudur.)
D) I ve III E) I, II ve III A) X ve Y B) Y ve Z C) Y ve T
D) X ve Z E) T ve Z
12 1-B 2-D 3-A 4-C 5-C 6-D 7-A 8-D

ÖDEV TESTİ Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet
3
1. Şekilde 2i ve 6i akımı geçen iki son- 3. Üzerlerinden akım geçen sayfa düz- 2
2i 6i 1
suz uzunluktaki tel ile, i akımı geçen lemine dik olan X, Y, Z ve T tellerin-
d i d
tel halka sayfa düzlemi içindedir. O den yalnız T den geçen akımın yö-
r r r r X T 3 Y
nü biliniyor ve şekildeki gibi sayfa
O noktasındaki manyetik alanın 5 4
düzlemine dik ve içe doğrudur.
yönü için aşağıdakilerden hangi- i i d
si doğrudur? (p = 3 alınız.) Buna göre, bu tele etki eden bi- Z
leşke manyetik kuvvet şekilde verilen yönlerin hangisin-

A) B) C) D) E) 0 de olamaz?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2. Yükleri q olan 2m ve 3m kütleli q

ÁB 3v
X ve Y cisimleri ÁB manyetik alan- X
2m
da 3v ve v hızlarıyla çembersel
yörüngelerde dolanıyor. Cisim-
q
lerin yörünge yarıçapları çizgi-
sel momentumları ile doğru v 3m Y
orantılıdır. 4. i, 2i, 3i ve 4i akımlarını taşıyan 2

düz ve uzun iletken teller şe- 2i 4i
Buna göre, cisimlerin yörünge yarıçapları ve cisimlere etki
kildeki gibi yerleştirilmiştir.
eden manyetik kuvvetler arasındaki ilişki nedir? i
d
O noktasındaki bileşke man- d d
A) rX = 2rY B) rX = rY C) rX = rY yetik alan hangi yöndedir? 1 O 3
3FX = 2FY FX = 3FY FX = FY (Teller birbirinden yalıtılmıştır.) d
3i 3i
D) rX = 2rY E) 2rX = rY 2i 4i
FX = 3FY FX = FY A) 1 yönünde
B) 2 yönünde
C) 3 yönünde
D) Sayfa düzlemine dik ve içe doğru
E) Sayfa düzlemine dik ve dışa doğru
13
5. Manyetik ve elektrik alana şe- 7. Aralarında d kadar uzaklık bu- i

ÁB d
kildeki gibi Á v hızıyla atılan –q lunan ve sayfa düzlemine dik X
60° i
yüklü parçacık sapmadan ha- + Áv olan sonsuz uzunluktaki tel- 60°

reket ediyor. q lerden şekildeki gibi i akımla-
d d
rı geçiyor.
Buna göre,
Tellerden birinin X teline uy-
I. Cismin hızını artırmak i i
guladığı kuvvetin büyüklü-
II. Cismin yük miktarını artırmak
ğü F olduğuna göre, X'e etki eden bileşke kuvvetin büyük-
III. Manyetik alanın şiddetini artırmak lüğü kaç F'dir?
işlemlerinden hangileri yapılırsa parçacık sapar?
(Yer çekimi ve sürtünmeler ihmal ediliyor.) A) 1 B) ñ2 C) ñ3 D) 2 E) 3
8. Düzgün ve sınırlı manyetik alan içinde üzerlerinden i, i ve 2i akım-

ları geçen X, Y ve Z tellerine etki eden manyetik kuvvetler sıra-
sıyla FX, FY ve FZ dir.
Y
Z
X
i i 2i
ÁB 30° 60°
6. Düzgün ÁB manyetik alanına Áv hızıyla giren
Áv ÁB
q yüklü m kütleli tanecik alandan şekildeki Buna göre; FX, FY ve FZ arasındaki ilişki nedir?
m
gibi –Áv hızıyla çıkmıştır. (Tellerden geçen akımların oluşturduğu manyetik alanlar ihmal edi-
Manyetik alan kuvvetinin cisme verdiği 1 ñ3
lecektir. sin 30° = ; sin 60°= )
3 2
itme aşağıdakilerden hangisine eşittir? Áv
A) FZ > FX > FY B) FX = FY = FZ C) FZ > FX = FY

A) 0 B) –mÁv C) +mÁv D) +2mÁv E) –2mÁv
D) FY > FZ > FX E) FX > FZ > FY
14
ÖDEV TESTİ Manyetik Alan ve Manyetik Kuvvet
4
1. Sayfa düzleminde üzerleri yalıtılmış 3. Yatay P düzlemindeki K, L, M, N pu-
K
sonsuz uzunluktaki iki iletken telden sulaları şekildeki gibi dengededir.
şekildeki gibi i1 ve i2 akımları geçmek- i
Düzleme dik X iletken telinden say-
tedir. L X N
fa içinden okuyucuya doğru i akı-
M noktasındaki bileşke manyetik mı geçerse hangi pusulalarda sap- M P
i ma olmaz?
alan sıfır olduğuna göre, 1 oranı
i2 (Pusula iğnesinin renkli ucu N kutbudur.)
kaçtır? (sin 30° = 0,5)
A) Yalnız K B) Yalnız M C) Yalnız N
A) 1 B) 2 C) ñ3 D) 2ñ3 E) 1
2 D) K ve L E) L, M ve N
2. Sonsuz uzunluktaki tellerden, say- X 4. Sayfa düzlemine dik ve içe doğru olan ÁB
i
fa düzleminde olan X telinden 3i, manyetik alanı içerisinde ve sayfa düzle- ÁB
sayfa düzlemine dik olan Y telinden d K d
Y minde bulunan tellerden, L telinden i akı-
şekildeki gibi dışa doğru 4i akımı 2 1
4i mı geçerken K telinden ise L dekiyle zıt
geçiyor. yönde değeri sıfırdan başlayarak düzgün
3i artan bir akım geçiyor.
X telinden geçen akımın K nok-
tasında oluşturduğu manyetik alanın büyüklüğü 3B oldu- Buna göre, L teline etki eden bileşke
K L
ğuna göre, K noktasındaki toplam manyetik alanın büyük- manyetik kuvvetin büyüklüğü için ne
lüğü kaç B dir? söylenebilir?
A) 1 B) 4 C) 5 D) 4ñ2 E) 7 A) 2 yönünde azalan

B) 2 yönünde artan
C) Önce 2 yönünde azalan sonra 1 yönünde artan
D) 1 yönünde artan
E) Önce 2 sonra 1 yönünde sabit
15
5. Şekildeki gibi birbirine paralel olarak 7. Sabit olan P ve L tellerinin arasındaki dik
yerleştirilen sonsuz uzunluktaki K ve L d d uzaklık d kadardır. Tellerden zıt yönlü i ve
tellerinden, L den 3i akımı geçmekte- 1 2i akımları geçmektedir.
dir. Tellerin ortasından v0 hızıyla atılan
Akım geçen ve bunlara paralel bir M te-
–q yüklü cisim L teline doğru sapmak-
3i li nerede iken M ye etki eden net kuv-
tadır. 2 v0 vet sıfır olur?
K L
Buna göre, K telinden geçen akımın q
yönü ve şiddeti ne olabilir? A) P nin solunda, P ye d kadar uzakta
B) P nin solunda, P ye 2d kadar uzakta
A) 1 yönünde; 4i B) 1 yönünde; 2i C) 0 (sıfır)
C) P - L arasında, P ye d/2 kadar uzakta
D) 2 yönünde; i E) 2 yönünde; 3i D) P - L arasında, P ye 2d/3 kadar uzakta
E) L nin sağında, L ye d kadar uzakta
6. Yatay ve sürtünmesi önemsiz

ÁB
zeminde düzgün manyetik alan
8. Sayfa düzlemine dik olan birbirine
içine Áv hızıyla atılan yüklü tane- Áv O
paralel tellerden içe ve dışarı doğru
cik K noktasından ÁvK hızıyla ge- O
K i1 ve i2 akımları geçmektedir. Teller-
çiyor.
ÁvK den geçen akımların O noktasında
Manyetik alan şiddeti azaltılır- oluşturduğu bileşke manyetik alan i2
ÁB
sa OK uzaklığı ile vK hızı için ne söylenebilir? ÁB dir.
i1=6 A
i1 = 6 amper olduğuna göre, i2 kaç
|OK| vK
amperdir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) Azalır Değişmez
B) Artar Azalır A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
C) Artar Artar
D) Azalır Azalır
E) Değişmez Değişmez
16
FASİKÜL
18
İNDÜKSİYON, ALTERNATİF AKIM
VE TRANSFORMATÖRLER
2. ÜNİTE
MEB KAZANIMLARI
11.2.5.2. Alternatif ve doğru akımı karşılaştırır.
1 11.2.4.6. Manyetik akı kavramını açıklar. 8 Alternatif akımın etkin ve maksimum değerleri
vurgulanır.
2 11.2.4.7. İndüksiyon akımını oluşturan sebeplere

ilişkin çıkarım yapar. 9 11.2.5.3. Alternatif ve doğru akım devrelerinde diren-
cin, bobinin ve sığacın davranışını açıklar.
11.2.5.4. İndüktans, kapasitans, rezonans ve empe-

3 11.2.4.8. Manyetik akı ve indüksiyon akımı ile ilgili
hesaplamalar yapar. 10
dans kavramlarını açıklar.
A. Vektörel gösterim yapılmaz. Akım ve gerilimin za-
mana bağlı değişim grafiklerine girilmez.
11.2.4.9. Öz-indüksiyon akımının oluşum sebebini B. Her devre elemanının kendine has bir ohmik di-
4 açıklar.
Öz-indüksiyon akımı ile ilgili matematiksel he-

renci olduğu vurgulanır.
C. Alternatif akım devreleri ile ilgili matematiksel
saplamalara girilmez. hesaplamalara girilmez.
11.2.4.10. Yüklü parçacıkların manyetik alan ve elekt- 11.2.6.1. Transformatörlerin çalışma prensibini
5 11
rik alandaki davranışını açıklar. açıklar.
Lorentz kuvvetinin matematiksel modeli verilir. A. Primer ve sekonder gerilimi, primer ve sekonder
Matematiksel hesaplamalara girilmez. akım şiddeti, primer ve sekonder güç kavramları
açıklanır. Matematiksel hesaplamalara girilmez.
11.2.4.11. Elektromotor kuvveti oluşturan sebeplere B. İdeal ve ideal olmayan transformatörlerin çalış-
6 ilişkin çıkarım yapar.
Öğrencilerin elektrik motoru ve dinamonun ça-

ma ilkesi üzerinde durulur.
11.2.6.2. Transformatörlerin kullanım amaçlarını

lışma ilkelerini karşılaştırmaları sağlanır.
12
açıklar.
A. Öğrencilerin transformatörlerin kullanıldığı yer-
7 11.2.5.1. Alternatif akımı açıklar.

leri araştırmaları sağlanır.
B. Elektrik enerjisinin taşınma sürecinde transfor-
matörlerin rolü vurgulanır.
2. ÜNİTE
İndüksiyon, Alternatif Akım ve Transformatörler 18. FASİKÜL
ELEKTROMANYETİK İNDÜKSİYON Çözüm
Uzunluğu l olan iletken KL teli ÁB manyetik

ÁB K
alanında Áv hızı ile çekilirken iletken üzerin- +
deki serbest elektronlar L ucuna doğru uy-
l a
gulanan manyetik kuvvetin etkisi ile L ucun- Áv
da toplanır. K ucu da “+” yükle yüklenir.
KL çubuğu bir gibi davranır ve uç-

L
larda oluşan emk aşağıdaki bağıntı ile he-
saplanır.
ε = B ⋅ v ⋅l ⋅ sina
Hız, tele dik ise sin90° = 1 olur. ε = B ⋅v ⋅l olur.
Bu şekilde oluşturulan gerilime

'si denir. Bu emk ile sağlanan akıma da denir.
Örnek 2
İletken KLM çubuğu sayfa düzlemine
Manyetik Alanda Dönen Tel
dik ve içeriye doğru yönelmiş ÁB man- ÁB
K
l uzunluğundaki KL iletken teli manye- yetik alanı içinde, dönmeden, Áv hızıy-
tik alanda, L noktasından geçen dik ek- la şekildeki yönde hareket ediyor. d1
sen etrafında, K ucunun hızı v olacak
d1 > d2 olduğuna göre, çubuğun K, Áv
biçimde dönerken KL arasında oluşan
L, M noktalarında oluşan yüklerin L
emk aşağıdaki bağıntılarla hesaplanır. d2
işareti aşağıdakilerden hangisi gi-
(w : açısal hız) M
bidir? (Yerin manyetik alanı önemsen-
meyecektir.)
ε = B ⋅l ⋅ v ε = 1 B⋅ w⋅ l 2
2 2
K’deki L’deki M’deki
yükün işareti yükün işareti yükün işareti
A) + – –
B) + + –
Örnek 1 C) – + –
Sayfa düzlemindeki KL iletken teli, sayfa düz- ÁB D) – + +
lemine dik ÁB manyetik alanı içinde şekildeki K E) + + +
gibi sabit Áv hızıyla hareket etmektedir. Áv a ÖSYM Sorusu
KL telinin uçları arasında oluşan indüksi-
L Çözüm
yon elektromotor kuvveti aşağıdakilerin
hangisinden etkilenmez?
A) v, telin hızının büyüklüğü

B) L, telin uzunluğu
C) B, manyetik alanın büyüklüğü
D) a, telin hareket doğrultusuyla yaptığı açı
E) t, telin manyetik alan içindeki hareket süresi
ÖSYM Sorusu
3
Örnek 3 MANYETİK AKI

Sayfa düzlemine dik düzgün ÁB manyetik Manyetik akı, bir yüzeyden geçen manyetik alan çizgilerinin ölçüsü-
ÁB K
Áw dür. F ile gösterilir. Birimi weberdir.
alanı içindeki KLM iletkeni, şekildeki gibi N
sayfa düzleminde ve L noktası çevresin- 3l
Yüzey alanı artarsa akı artar.
de Áw açısal hızıyla dönüyor. a
L l M
Manyetik alan şiddeti artarsa akı artar. ÁB
LM noktaları arasında oluşan indüksi- A
yon elektromotor kuvvetinin mutlak de- Yüzey normali ile manyetik alan arasında-
F = B×A cos a
ğeri 1 volt olduğuna göre, KM noktaları ki açı (a) artarsa akı azalır.
arasında oluşanınki kaç volttur?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 8 E) 10
ÖSYM Sorusu AKI DEĞİŞİMİNİN OLUŞTURDUĞU İNDÜKSİYON
EMK'Sİ VE AKIMI
Çözüm
Manyetik akı değişiminin halka
üzerinde meydana getirdiği po-
tansiyel farkına indüksiyon
emk'si denir.
Akı değişmiyorsa emk oluş-

maz.
Mıknatısın hareketi akım makarası-
Akı değişimine bağlı oluşan
nın manyetik akısını değiştirir ve
indüksiyon emk'si (ε) aşağı-
makaradan akım geçer.
daki bağıntı ile bulunur.
Örnek 4
ε = – N ⋅ DF
Dt
Şekildeki eşit boylu KL ve MN iletken çubukları say- K
fa düzlemine dik düzgün ÁB manyetik alanı içindedir. [N: sarım sayısı, DF /Dt: birim zamandaki akı değişim miktarıdır ve
KL ve MN çubukları sırasıyla O1 ve O2 noktaları çev- “akı değişim hızı” olarak bilinir. “–” işareti, emk'nin Lenz Kanunu
O1
resinde, sabit Áw açısal hızıyla sayfa düzleminde dö- ile olan ilişkisini belirtir.]
nüyor. L
ÁB İndüksiyon emk'si, kapalı devrede indüksiyon akımı oluşturur. Bu akım
Bu durumda, KL’nin uçları arasındaki potansiyel
Ohm Kanununa göre, i = ε bağıntısı ile bulunur.
M
farkının büyüklüğü VKL, MN’nin uçları arasındaki R
VKL
de VMN olduğuna göre, oranı kaçtır?
VMN
O2
(KL ve MN’nin bölmeleri eşit aralıklıdır.)
N
İNDÜKSİYON AKIMININ YÖNÜ (LENZ KANUNU)
8 3 2 3 1 Lenz Kanunu; kendini meydana getiren sebebe karşı koyma şeklin-
A) B) C) D) E)
3 2 3 8 3 de ifade edilir.
ÖSYM Sorusu
Çözüm Manyetik akı artıyorsa, oluşan indüksiyon akımı, manyetik akıyı
azaltacak yönde bir manyetik alan üretir.
a. b.
i
S N DFB Á B
Mıknatıs halkaya yaklaşırken halkanın manyetik akısı artar. (a)

Lenz Kanunu'na göre, halka bu akıyı azaltmak için zıt yönde ÁB'
manyetik alanını oluşturur. Bu alanı oluşturan akım ise sağ el
kuralına göre şekildeki gibi (i) olur. (b)
4
18. FASİKÜL İndüksiyon, Alternatif Akım ve Transformatörler
Manyetik akı azalıyorsa oluşan indüksiyon akımı, manyetik akıyı Örnek 5

artıracak yönde bir manyetik alan üretir.
Şekildeki XYZ uzay bölgesinin her ye- Y
Yukarıdaki şekilde, mıknatıs uzaklaşırken akı azalır ve halka üze- rinde, X eksenine paralel düzgün Á B
rinde oluşan indüksiyon akımı, mıknatısınki ile aynı yönde man- manyetik alanı oluşturulmuştur. Bu alan
yetik alan oluşturur. ÁB
içindeki çembersel iletken telin düzle-
mi, XY düzlemine paraleldir. X
NOT Çembersel iletkende indüksiyon akı-

mı oluşması için, iletkenin, bu uzay Z
Akı artışı durumunda oluşan indüksiyon akımı ile akı azalması du-
bölgesinde aşağıdaki hareketlerden hangisini yapması gerekir?
rumunda oluşan indüksiyon akımı daima zıt yönlüdür.
A) Düzlemini değiştirmeden X ekseni boyunca ötelenme

B) Düzlemini değiştirmeden Y ekseni boyunca ötelenme
ÁB i C) Düzlemini değiştirmeden Z ekseni boyunca ötelenme
D) X eksenine paralel çapı etrafında dönme
Áv Áv Áv
i E) Y eksenine paralel çapı etrafında dönme
i=0 ÖSYM Sorusu
Çözüm
İletken çerçeve şekildeki gibi ÁB ()manyetik alanına girerken
çerçevenin akısı artar ve çerçeveden geçen indüksiyon akımı zıt
yönlü () manyetik alan oluşturur. Bundan dolayı çerçeveden
şekilde belirtilen yönde indüksiyon akımı geçer.
Çerçeve tamamen manyetik alan içinde hareket ederken akı

değişmez ve indüksiyon akımı oluşmaz.
İletken çerçeve, şekildeki gibi ÁB ()manyetik alanından çıkarken

çerçevenin akısı azalır ve çerçeveden geçen indüksiyon akımı bu
akıyı artıracak biçimde aynı yönlü () manyetik alan oluşturur.
Bundan dolayı çerçeveden şekilde belirtilen yönde indüksiyon
akımı geçer.
UYARI
Lenz Kanunu: İndüksiyon akımının oluşturduğu manyetik alan, bu
akımı oluşturan manyetik akı değişimine karşı koyacak yöndedir.
Örnek 6
İndüksiyon emk formülünün başındaki “–” işareti bu durumu be-
Sonsuz uzunlukta bir iletken tel ile halka ay-
lirtir. N P
nı düzlemdedir ve telden i akımı geçmekte-
dir. Halkanın düzlemi değişmeden merkezi, M O
şekildeki OK, KL, LM, MN, NP yolları boyun- i
İletken çubuk sabit v hızıyla şekilde-
ca kaydırılıyor.
ki gibi, hareket ettirilirken kapalı böl- K
genin alanı artar. Bu da akı artışı an- Halkanın merkezi hangi aralıkta kaydırılır- L
lamına gelir. Lenz Kanununa göre, ken halkada, şekilde belirtilen yönde in-
akı artışını engelleyecek yönde indük- düksiyon akımı oluşur?
siyon akımı oluşur. Bu akımın yönü
sağ el kuralına göre bulunur. A) OK B) KL C) LM D) MN E) NP
Ayrıca, manyetik alana dik çekilen çubuğun uçlarında oluşan indük- ÖSYM Sorusu
siyon emk'sinin oluşumuna göre çubuğun “+” ve “–” uçları sağ el Çözüm
kuralına göre belirlenebilir. Çubuk “+” ve “–” kutupları belirlenen
üreteç gibi davranır ve kapalı devre üzerinden şekildeki yönde akım
geçmesini sağlar.
5
ÁB
v v v
d
Aký
Fmax
0
d d Yol
Emk
+e
0
Yol
e
Kuvvet
Örnek 7
0
Sonsuz uzunluktaki X iletkeni ile çembersel Y Yol
Y
iletkeni şekildeki gibi aynı düzlemdedir. X ilet- F
i
keninden geçen i elektrik akımının büyüklüğü v hızı ile düzgün manyetik alana giren iletken çerçevenin, yola göre;
düzgün biçimde artıyor. akı, emk ve kuvvet değerlerinin değişim grafikleri
Buna göre, çembersel iletkende oluşan elekt- I II

X
rik akımının yönü ve büyüklüğü için ne söy-
NOT
lenebilir?
“Manyetik akı - zaman” grafiğinin eğimi “emk”yi verir.
Yönü Büyüklüğü Bu değer Lenz Kanunundan dolayı “–” ile çarpılarak “emk - za-
A) I Sürekli artar. man” grafiği çizilebilir.
B) I Sürekli azalır.
C) I Sabit kalır.
D) II Sürekli artar.
Örnek 8
E) II Sabit kalır. Kapalı bir tel çerçevenin sınırladığı alan-

Manyetik alan
ÖSYM Sorusu dan geçen manyetik alanın zamana gö-
re değişim grafiği şekildeki gibidir. 1, 2, B
Çözüm
3 zaman aralıklarında çerçevede olu-
şan indüksiyon emk'leri ε1, ε2, ε3 tür. 1 2 3 Zaman
O
2t 3t 4t
Buna göre; ε1, ε2, ε3 arasındaki iliş-
ki nedir?
A) ε1 < ε2 < ε3 B) ε2 < ε1 < ε3 C) ε3 < ε2 < ε1
D) ε2 < ε1 = ε3 E) ε2 < ε3 < ε1
Çözüm
6
ÖZ İNDÜKSİYON AKIMI NOT

Bir elektrik devresinde, akımının değişiminden dolayı oluşan akıma İndüksiyon emk'si akı değişim hızı ile doğru orantılı, öz indük-
denir. siyon emk'si ise devre akımının değişim hızı ile doğru orantılı-
dır.
Devre akımının değişimi, akı değişimine sebep olur. Bu da öz in-
düksiyon emk'si ve öz indüksiyon akımı oluşturur. Öz indüksiyon akımının oluştuğu devrede üreteç var, indük-
siyon akımının oluştuğu devrede üreteç yoktur.
Öz indüksiyon emk'si, devre akımının değişim hızı ile doğru oran-
tılıdır.
Lenz Kanunundan dolayı; devre akımı artarken öz indüksiyon akı- NOT

mı devre akımına ters yönde, devre akımı azalırken öz indüksiyon
akımı devre akımı ile aynı yönde oluşur. Elektrik ve Manyetik Alandaki Yüklü Cisim
Parçacık doğrusal bir yörünge izliyor- + + + + + +

Şekildeki devrede reosta sürgü- sa cisme etki eden elektriksel ve
Felektrik ÁB
sü 1 yönünde çekilirken ana kol manyetik kuvvetler eşit büyüklükte- +
q Áv
akımı artacağı için ana kol akı- dir.
Devre
i akýmý 1 2 mına zıt yönde öz indüksiyon Fmanyetik
+
akımı oluşur. Fmanyetik = Felektrik

Anahtar Reosta
q⋅v⋅B = q⋅E
Yine devrede, anahtar açıldığı anda da devre akımı ile aynı yönde öz
E = v⋅B
indüksiyon akımı oluşur.
Yükün miktarı ve işaretinin değişmesi, yörüngeyi değiştirmez.
Hız artırılırsa tanecik negatif yüklü levhaya doğru sapar.

Örnek 9
Levhalar arasındaki uzaklık (d) azaltıldığında veya levhaların
Şekildeki gibi karşılıklı tutulan I ve II akım makaralarından, I.'deki K
gerilimi (V) artırıldığında, tanecik pozitif yüklü levhaya doğru
anahtarı kapatılırken, II. makaranın uçları arasında oluşan indüksiyon
sapar.
elektromotor kuvvetinin maksimum değeri ε'dir.
I d II
DEĞİŞKEN (ALTERNATİF) AKIM

R1 K R2 Şiddeti ve yönü, eşit zaman aralıklarında değişen akımlara
+
(AC) ya da değişken akım denir. Bu akımı sağla-
e
yan kaynaklara da alternatif akım kaynakları denir.
ε aşağıdakilerden hangisine bağlı değildir?
Alternatif akım, elektromanyetik indüksiyon ilkesine göre elde
A) Makaraların sarım sayıları edilir.
B) Makaralar arasındaki d uzaklığı y

Emk
w
C) Üretecin elektromotor kuvveti
+emak
D) II. makaraya bağlı R2 direnci ÁB
Zaman
E) I. makaraya bağlı R1 direnci 0
T T 3T T
ÖSYM Sorusu 4 2 4
emak
Çözüm
Şekildeki gibi, manyetik alandaki tel çerçeve sabit y ekseni et-

rafında w açısal hızı ile sürekli döndürülürken, çerçeve üzerin-

de manyetik akı değişir. Bu değişim çerçeve üzerinde indüksi-
yon emk'si oluşturur.
Çerçeve yarım tur (T/2 süre) sonra manyetik alana ters dönmüş
olur ve bundan sonra ilk yarım turda oluşan emk ile zıt yönlü emk
oluşmaya başlar. Yarımşar turlarla bu böyle devam eder.
7
Manyetik alanda dönen çerçeve üzerinden kapalı bir devre oluş-

NOT
turulduğunda yarımşar turlara karşılık gelen sürelerde sürekli yön
değiştiren akım elde edilir. Ampermetre ve voltmetreler alternatif akım devrelerinde etkin
değerleri ölçer.
Akım, sıfırla maksimum bir değer arasında sürekli artar ve azalır.
Matematiksel işlemli soru sorulmayan bu kısımda “formüller”,
Bir tel çerçeve sabit bir manyetik alanda sabit w açısal hızı ile dön- daha kolay yorum yapabilmeyi sağladığı için verilmiştir.
dürülürken, çerçevede oluşan herhangi bir t anındaki emk ve akım
değerleri aşağıdaki formüllerle hesaplanır.
ε = εm ⋅sinw ⋅t i = im ⋅ sinw⋅ t
ALTERNATİF AKIM DEVRELERİNDE DİRENÇ
. εm ve im ; gerilim ve akımın maksimum değerleridir.
Ohm Kanunu geçerlidir.
w = 2p ⋅ f dir. Alternatif akımın frekansı (f), akım oluşturan tel çer-
çevenin manyetik alanda bir saniyedeki tur sayısıdır. Vm = im ⋅ R Ve = ie ⋅ R
Alternatif akımın periyodu (T), akım oluşturan tel çerçevenin man- Direncin gücü;
yetik alanda bir tur dönmesi için geçen süredir.
Por = ie2 ⋅ R
em Gerilim
Akým formülü ile hesaplanır.
im
3T
4 Periyot
0
T T T
4 2
im
UYARI
em
Ohm Kanunu uygulanırken etkin akım ve etkin gerilim ya da mak-
Gerilimin ve akımın zamana bağlı grafikleri sinüzoidaldir. simum akım ve maksimum gerilim değerleri alınır.
NOT
Ülkemizde kullanılan şehir akımının frekansı 50 s–1 dir. Akım 1 s ALTERNATİF AKIM DEVRELERİNDE BOBİN
içinde 100 kere sıfır olur. Herhangi bir ampul üzerinde akımın 1 Bobinin alternatif akıma karşı gösterdiği dirence indüktif reak-
saniyede 100 kez sıfır olmasını göz algılayamaz. tans denir. İndüktif reaktans XL ile gösterilir.
XL = 2pf ⋅L (L: Bobinin öz indüksiyon katsayısıdır (İndüktans))
AKIM VE GERİLİMİN ETKİN DEĞERLERİ

Alternatif akımın belli bir sürede açığa çıkardığı ısıyı, aynı sürede açı-
ALTERNATİF AKIM DEVRELERİNDE SIĞAÇ
ğa çıkaran doğru akım değeri, alternatif akımın etkin değerine eşittir.
Kondansatör, değişken akım devresinde bir direnç oluşturur. Bu
Sinüzoidal değişen akım ve gerilimin etkin değerleri; akım ve ge- dirence kapasitif reaktans denir. Kapasitif reaktans XC ile göste-
rilimin maksimum değerlerinin ñ2 ye bölümüne eşittir. rilir.
1
Gerilimin Etkin Değeri (Ve) & Akımın Etkin Değeri (ie) XC = (C: Sığacın sığasıdır (kapasitans))
2pf ⋅C
Vm im Ülke Gerilim (V) Frekans (s1)

Ve = ie =
ñ2 ñ2 Türkiye 220 50
Bazı ülkelerin şehir elektriğinin ABD 120 60

NOT
"etkin gerilim" ve "frekans" de- Almanya 220 - 230 50
ğerleri Japonya 100 50 - 60
Bir alternatif akım devresinde birden fazla devre elemanı var ise bu
devre elemanlarının eşdeğer direncine empedans denir.
Çin 220 50
8
REZONANS TRANSFORMATÖRLER
Bobinli devrede gerilim akımdan daha önce maksimum değere Değişken gerilimi
ulaşır. Yani gerilim akımdan öndedir. yarayan düzeneklere trans-
formatör denir.
Sığaçlı devrede ise akım gerilimden öndedir.
Doğru akımda çalışmaz.
Sığaç ve bobinli bir devrede akım ve gerilim arasında bir gecikme yok
ise yani akım ve gerilim aynı fazda ise devre rezonans haldedir de- Transformatörlerde enerji üretilmez.
nir. Bu durumda XL = XC dir. Buradan; 2pf⋅L = 1 yazılır. Gerilim ve akım değerlerini değişti-
2pf⋅C
rir.
f'ye rezonans frekansı denir.
Yüksek gerilim hatları ile şehirlere taşınan elektrik, trafo denilen
dev transformatörlerde gerilim düşürülerek evlere dağıtılır.
Örnek 10
Enerji nakil hatlarındaki kayıplar, transformatörlerle azaltılır.
Bir alternatif akım devresine bobin ve sığaç seri bağlandığında alter-
natif akıma karşı gösterdikleri dirençler eşit oluyor. Kullandığımız birçok elektrikli alet farklı gerilimde çalışır. Evleri-
mizdeki prizlerden aldığımız 220 V gerilimli elektrik, adaptör de-
Buna göre,
diğimiz transformatörlerle düşük gerilimlere çevrilerek, kullandı-
I. Devre rezonans haldedir. ğımız elektrikli araç için uygun hale getirilir.
II. Devrenin frekansı artırılırsa bobinin alternatif akıma karşı göster-
diği direnç artar.
TRANSFORMATÖRLERİN YAPISI
III. Sığacın sığası artırılırsa sığacın alternatif akıma karşı gösterdiği
direnç azalır. Transformatörler, manyetik alan çizgilerinin, dağılmasını önleyen
bir demir çekirdek üzerine sarılmış sarımlarla elde edilen düze-
nekten oluşur.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Makaralardan birine değiştirilmesi düşünülen voltaj uygulanır. Bu

sarımlara birincil sarımlar ya da primer devre denilir. Diğer sarım-
lardan ise değiştirilmiş voltaj alınır. Bu makaraya sekonder ya da
Çözüm ikincil devre denir.
Birincil makaradaki sarım sayısı az, ikincil makaradaki sarım sayı-

sı çok ise bu tür transformatörlere yükseltici transformatör denir.
Birincil makaradaki sarım sayısı çok, ikincil makaradaki sarım sa-
yısı az ise bu tür transformatörlere alçaltıcı transformatör denir.
Verimi % 100 olan bir transformatör- NP NS

de primer makaranın gücü, sekon-
Örnek 11 der makaranın gücüne eşittir. Ma-
Alternatif akım kaynağına bağlı bir sığacın levhaları arasındaki kara akımları sırasıyla iP ve iS iken; VP VS
uzaklık artırılırsa;
VP ⋅iP = VS ⋅iS
I. kapasitif reaktans,
Verimi % 100 olan transformatörle- Primer Sekonder
II. kapasitans, sarým sarým
III. etkin gerilim re ideal transformatör denir. İdeal
transformatörler için aşağıdaki formül yazılabilir.
VP N i
= P= S
VS NS iP
Çözüm
NP : Primerin sarım sayısı i P : Primerin akımı
NS : Sekonderin sarım sayısı iS : Sekonderin akımı
VP : Primere uygulanan gerilim VP, VS, iP ve iS: Etkin değerlerdir.
VS : Sekonderden alınan gerilim
9
NOT UYARI
Doğru akım, manyetik akı değişimi oluşturmayacağı için transfor- Transformatörlerin sarımlarını oluşturan tellerin dışı yalıtımlıdır. Do-
matörler doğru akımda çalışmaz. layısıyla transformatörler çalışırken makaralar arasında elektrik
akımı geçişi hiçbir zaman olmaz. Transformatörlerde enerji nakli
manyetik akı değişimiyle gerçekleşir.
NOT
NP
Sarım sayılarının, oranına değiştirme oranı denir. TRANSFORMATÖRLERDE ARDIŞIK BAĞLAMA
NS
İdeal X ve Y transformatörleri şekildeki gibi ardışık bağlanmış olsun.
Transformatör alçaltıcı ise sekonder gerilim, primer gerilimden
küçük olur. NK NL NM NP
K L M P
VK VL VM VP
Örnek 12
Şekildeki ideal transformatörün giriş
Giriþ Çýkýþ
bobinine 50 volt alternatif gerilim uy- X Y
gulandığında çıkıştan 100 voltluk ge-
~ 50 V ~ 100 V Bu tür bağlanmış transformatörlerde L ve M bobinlerindeki geri-
rilim alınmaktadır.
lim değerleri sarım sayısına bakılmaksızın eşit olur. Yani her du-
Bu transformatörün giriş bobininin rumda, VL = VM dir.
sarım sayısı iki katına, çıkış bobini-
NK V N V
nin sarım sayısı yarıya indirilirse, giriş gerilimi 50 volt iken çıkış- = K ve M = M dir.
NL VL NP VP
tan kaç voltluk gerilim elde edilir?
Buradan “giriş ve çıkış gerilimlerinin oranı; transformatörlerin bi-
Çözüm
rincil bobinlerinin sarım sayılarının çarpımının, ikincil bobinlerin
sarım sayılarının çarpımı oranına eşit olduğu” sonucuna ulaşır.
VK N N
= K⋅ M
VP NL NP
Örnek 13
P, R ve S, T bobinlerinden oluşan ideal transformatörlerle kurulmuş
şekildeki devrede giriş gerilimi 220 V iken, çıkış gerilimi 440 V oluyor.
P R S T
TRANSFORMATÖRDE VERİM 220 V 440 V
Verimin % 100 kabul edilmesi bir idealleştirmedir. Gerçekte % 100

verimle çalışan hiçbir sistem olmadığı gibi transformatörlerin de 500 1500 1200
verimi % 100 değildir.
P, R, S bobinlerinin sarım sayıları sırasıyla 500, 1500, 1200 oldu-
V N i
İdeal olmayan transformatörlerde, P = P = S bağıntısı ge- ğuna göre, T bobininin sarım sayısı kaçtır?
VS NS iP
çerli değildir.
A) 400 B) 600 C) 800 D) 900 E) 1000
Alınan güç
Verim = ilişkisinden yararlanılarak ideal olmayan Çözüm
Verilen güç
transformatörler için verim bağıntısı aşağıdaki gibi türetilir.
VS ⋅ iS
Verim =
VP⋅iP
10
İndüksiyon, Alternatif Akım ve
KAVRAMA TESTİ Transformatörler
1
1. Cep telefonlarını şarj etmek için kullanılan cihazlarda, şehir 4. Sayfa düzlemindeki iletken KL çubuğu
ÁB
cereyanının voltajını düşüren araç aşağıdakilerden hangisi- sayfa düzlemine dik ve içe doğru olan K
dir? düzgün ÁB manyetik alanında sabit Áv hı- v
zı ile çekiliyor.
A) Reosta B) Diyot C) Dinamo L
Çubuk üzerinde yük dengesi kurul-
D) Transformatör E) Kondansatör duğunda;
I. K ucundan L'ye doğru elektrik alan oluşur.

II. KL uçları arasında emk oluşur.
III. Çubuğun içinde pozitif ve negatif yükler zıt yönlerde hare-
ket eder.
2. Bir bobinin bağlı olduğu alternatif akım kaynağının frekan-
sı artırılırsa bobinin; yargılarından hangileri doğrudur?
I. indüktans, A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

II. indüktif reaktans,
III. etkin akım
5. Bir devredeki alternatif Akým (A)

akımının zamana göre
0,5
değişim grafiği şekilde- Zaman (s)
3. Üzerinden i akımı geçen uzun bir telin yanı- 0,3
3 ki gibidir. 0
0,1 0,2 0,4
na aynı düzlemde dikdörtgen şeklinde, bir tel
1 2 Bu grafikteki verilen- 0,5
çerçeve konulmuştur.
lere göre,
Bu çerçevede; ok yönünde bir indüksiyon
akımı oluşması için, I. Akımın etkin değeri
i II. Gerilimin etkin değeri
I. Çerçeveyi 1 yönünde hareket ettirmek
III. Akımın frekansı
II. Çerçeveyi 2 yönünde hareket ettirmek
III. Çerçeveyi 3 yönünde hareket ettirmek niceliklerinden hangileri bulunabilir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III

11
İndüksiyon, Alternatif Akım ve Transformatörler 18. FASİKÜL | TEST 1
6. Sarım sayıları NP, NS, giriş ve NP NS 8. Sayfa düzlemine dik düzgün manyetik alanı içinde ve sayfa düz-
çıkış gerilimleri VP, VS olan ide- lemindeki iletken halka şekildeki gibi hareket ettiriliyor.
al bir transformatörde VP < VS
ÁB
olduğuna göre, VP VS
I. NP < NS dir. I II III
II. NS < NP dir.

III. Giriş gücü çıkış gücünden küçüktür.
Buna göre, halka I, II, III konumlarının hangilerinden geçer-
yargılarından hangileri doğrudur? ken indüksiyon akımı oluşur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve III E) II ve III D) I ve III E) I, II ve III
7. Bobin ve sığaca alternatif gerilim uygulanıyor. A1 ve A2 amper- 9. Şekildeki iletken halkanın yü-
metreleri belli bir değer gösteriyor. zeyine dik ve merkezinden v
v O
C hızıyla bir mıknatıs geçiriliyor.
L
Buna göre,
XL XC
A1 A2 I. Halkada indüksiyon akımı oluşur.
II. Mıknatıs yaklaşırken ve uzaklaşırken halkada zıt yönlü akım-
Ve Ve lar oluşur.
III. Mıknatıs sabit tutulup, halka mıknatısa yaklaştırılırsa halka-
Gerilimin etkin değeri sabit kalmak şartıyla, gerilimin fre-
da indüksiyon akımı oluşmaz.
kansı artırıldığında, ampermetrelerin gösterdiği değerler
için ne söylenebilir? yargılarından hangileri doğrudur?
A1 A2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A) Artar Artar D) II ve III E) I, II ve III

B) Azalır Azalır
C) Azalır Artar
D) Artar Azalır
12 1-D 2-B 3-B 4-D 5-D 6-A 7-C 8-D 9-C

ÖDEV TESTİ Transformatörler
2
1. Özdeş lambalar ve sığaçlar ile değişken ve doğru akım üreteç- 3. Şekildeki gibi bağlanmış X, Y transformatörleri K, L, M, P bobin-
leri kullanılarak şekildeki K, L ve M elektrik devreleri oluşturulu- lerinden oluşmuştur. K bobinine 40 V'lik alternatif gerilim uygu-
yor. landığında P bobininden 120 V'lik gerilim elde ediliyor.
K L M
C C
+ –
+ –
Buna göre,
l. L'nin sarım sayısı, K'ninkinden büyüktür.

Buna göre; K, L ve M devrelerindeki lambaların hangileri, ll. L'nin gerilimi, M'ninkine eşittir.
üreteçler devreye gerilim sağladığı sürece ışık verir?
lll. M'nin sarım sayısı, P'nin sarım sayısından büyüktür.
A) Yalnız K B) Yalnız M C) K ve L yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
D) K ve M E) L ve M
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lIl
D) l ve ll E) ll ve lll
2. X ve Y bobinleri aynı düzlemde şekil-

deki gibi yerleştirilmiştir.
X bobinindeki dirençten ok yönünde

i akımının geçmesi için;
4. Şekilde iletken raylar üzerindeki ilet- K
ÁB
I. K anahtarını açmak. ken KL çubuğu 1 yönünde v1 hızıyla
II. X ve Y bobinleri arasındaki uzaklığı çekildiğinde R direncinden geçen in- 1 2
R
azaltmak düksiyon akımı i, 2 yönünde v2 hızıy-
la çekildiğinde de 5i oluyor.
III. R direncini azaltmak.
L
v1
işlemlerinden hangileri yapılmalıdır? Buna göre, oranı kaçtır?
v2
1 2 5
A) B) C) 1 D) E) 5
D) I ya da III E) II ya da III 5 5 2
13
5. Şekildeki düzenek düzgün man- 7. Sayfa düzlemine dik ve dışa doğru olan manyetik alan içine, say-
yetik alanı içine konuluyor. Yüklü fa düzleminde olan bir çerçeve Şekil - I'deki gibi konulmuştur.
paralel levhalar arasından v hızı + v Manyetik alanın büyüklüğünün zamanla değişimi Şekil - II'deki
+x
ile atılan parçacık sapmadan düz gibidir.
yoluna devam ediyor.
Manyetik
alan þiddeti
Buna göre,
2B
1 2
I. Parçacığa etki eden elektrik ve manyetik kuvvetler eşit ve zıt ÁB
yönlüdür. B
II. Parçacığın yükü pozitif işaretli ise manyetik alan sayfa düz- Zaman
0
lemine dik ve içe doğrudur. t 2t 3t
III. Parçacığın yükü negatif işaretli ise manyetik alan sayfa düz-
lemine dik ve dışa doğrudur. Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur?

A) 0 - 2t zaman aralığında oluşan indüksiyon akımının şiddeti,
(Parçacığın ağırlığı ihmal ediliyor.)
2t - 3t zaman aralığında oluşandan küçüktür.
B) 2t - 3t zaman aralığında 2 yönünde indüksiyon akımı oluşur.
C) 0 - 2t zaman aralığında 1 yönünde indüksiyon akımı oluşur.
D) 0 - 3t zaman aralığında indüksiyon akımı oluşmaz.
E) 0 - 2t ve 2t - 3t zaman aralığında oluşan indüksiyon akımla-
rı eşittir.
6. Şekil - I'deki devrede S anahtarı kapatılıp bir süre sonra tekrar

açıldığında devre akımı - zaman grafiği Şekil - II'deki gibi oluyor.
8.
Devre akýmý 5N 5N
K
3N 3N
~ 225 V
I II III
+ Zaman 2N 2N
S 0 L
Buna göre; I, II, III zaman aralıklarının hangilerinde bobin- Sarımları ve sarım sayıları şekildeki gibi olan ideal transfor-
de öz indüksiyon emk'si oluşmuştur? matörlerin girişine etkin değeri 225 V olan gerilim uygulan-
dığında K - L uçları arasındaki gerilim kaç V olur?
D) I ve III E) I, II ve III A) 9 B) 15 C) 90 D) 180 E) 225

14
ÖDEV TESTİ Transformatörler
3
1. Aynı düzlemde bulunan sonsuz 3. Sayfa düzlemine dik ve içe doğru olan düzgün manyetik alanı
uzunluktaki tellerden belirtilen lll içinde, sayfa düzlemindeki X, Y, Z çubukları şekillerdeki yönler-
yönlerde sabit i akımları geçmek- i i de v sabit hızıyla hareket ettiriliyor.
ll
tedir.
l ÁB ÁB L ÁB L
Tellerle aynı düzlemde bulunan L
i
iletken halka sabit süratle l, ll, lll v v v
yönlerinden hangisinde hareket ettirilirken halkada indüksi-
yon emk'si oluşur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) K K K
X Y Z
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız lll Tellerin K - L uçları arasındaki emk değerleri εX, εY, εZ oldu-
ğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
D) I ve III E) l, ll ve III
A) εX < εY < εZ B) εZ < εY < εX C) εY = εZ < εX
D) εX < εY = εZ E) εY < εX < εZ
4. Paralel levhalar arasında K nok- d

2. K ve L bobinlerinden oluşan Şekil - l'deki ideal transformatörün
tasından ilk hızsız bırakılan par-
girişine etkin değeri V olan gerilim uygulandığında çıkışından ÁB
çacık L noktasından geçtikten
2V gerilimi alınıyor.
sonra düzgün manyetik alanına K L v
K L L K dik olarak giriyor.
Parçacık şekildeki yörüngeyi iz-

Vg =V 2V Vg =V Vç lediğine göre,
I. Parçacığın yükünün işareti +
pozitiftir. e
Þekil - I Þekil - II II. Manyetik alanın yönü sayfa düzlemine dik ve dışa doğrudur.
Bobinlerin yeri kendi aralarında Şekil - ll'deki gibi değişti- III. Üretecin emk'sini artırmak, parçacığa etki eden manyetik
rilip girişe etkin değeri V olan gerilim uygulanırsa çıkıştan kuvvetin büyüklüğünü artırır.
kaç V gerilimi alınır?
yargılarından hangileri doğru olabilir?
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
15
5. Sayfa düzlemine dik düzgün bir ÁB +y

7.
manyetik alanı içinde üzerinden i
M L
akımı geçen KLMN tel çerçevesi ÁB
şekildeki gibi verilmiştir. x +x
i
Buna göre, aşağıdakilerden han-
N K
gisi yanlıştır?
y
A) Halkanın KL kenarına etkiyen manyetik kuvvet +x yönün-

dedir.
B) Halkanın LM kenarına etkiyen manyetik kuvvet +y yönün-
dedir.
C) Halkanın MN kenarına etkiyen manyetik kuvvet –x yönün- Sayfa düzlemine dik düzgün bir ÁB manyetik alanındaki birbiri-
dedir. ne paralel iletken raylarda eşit uzunluktaki X ve Y telleri 3v ve v
D) Halka y ekseni etrafında döner. büyüklüğündeki hızlarla Şekil - I, Şekil - II ve Şekil - III'teki yön-
lerde hareket ettiriliyor.
E) Halkanın KN kenarına etkiyen manyetik kuvvet LM kenarına
etkiyen manyetik kuvvetle eşit büyüklüktedir. Düzeneklerde oluşan toplam emk'ler sırasıyla ε1, ε2 ve ε3
olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) ε1 = ε2 = ε3 B) ε3 < ε2 < ε1 C) ε1 < ε2 < ε3
D) ε2 < ε3 < ε1 E) ε2 = ε3 < ε1
6. Sayfa düzlemine dik düz- y y

gün ÁB manyetik alanın-
ÁB X
daki iletken X kare çer- Y
çevesi ve O merkezli Y
O
halkası düşey y eksenle- a a a a
ri etrafında eşit, sabit fre-
kanslarla dönmektedir.
X ve Y de oluşan indük-
siyon emk lerinin maksimum değerleri sırasıyla εX ve εY ol-
εX
duğuna göre, oranı kaçtır? (p = 3 alınız.)
εY
A) 4 B) 5 C) 2 D) 3 E) 3
3 3 4 5
16
FASİKÜL
19
ÜNİTE
DEĞERLENDİRME
TESTLERİ
2. ÜNİTE
MEB KAZANIMLARI
1 ELEKTRİKSEL KUVVET 5 ELEKTROMANYETİZMA
2 ELEKTRİK ALAN 6 ALTERNATİF AKIM
3 ELEKTRİKSEL POTANSİYEL 7 TRANSFORMATÖRLER
4 YÜKLÜ PARÇACIKLAR VE SIĞA

1
1. Sürtünmesi önemsiz yatay ve yalıtkan zeminde konumları sa- 3.
bit olan +q ve –q elektrik yüklü cisimlerin elektrik alanı içinde-
ki noktalardan, K noktasına +q yüklü bir cisim konuluyor. Ci-
sim serbest bırakıldığında L, M ve N noktalarındaki hızı vL, vM,
vN oluyor.
+q K L M N q X Y Z
+q
Sarım sayıları şekilde verilenlerle doğru orantılı olan X, Y,
d d d d d
Z transformatörlerinden hangileri gerilim yükseltici olarak
Buna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir? kullanılabilir?
A) vL < vM < vN B) vL = vN < vM C) vN < vL < vM A) Yalnız X B) Yalnız Y C) X ve Y
D) vM < vL < vN E) vN < vM < vL D) Y ve Z E) X, Y ve Z
4. I. İdeal bir bobin doğru akıma karşı direnç göstermez.

II. Bir bobinin doğru akıma karşı göstermiş olduğu dirence
omik direnç denir.
2. • Bir yüzeyin birim zamandaki manyetik akı değişimi, o yüzey-
de oluşan indüksiyon elektromotor kuvvetine eşittir. III. Alternatif akımın frekansı artırıldığında bobinin alternatif akı-
ma gösterdiği dirençte (indüktans) artar.
Manyetik alanda bulunan metal bir çerçeve yüzeyine isabet
eden akı 0,8 s de 10 2 Wb artıyor. Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
Buna göre, çerçevede oluşan indüksiyon emk si kaç volt tur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A) 1,25 B) 12,5 C) 25 D) 125 E) 250
3
5. Yüzey alanı A, aralarındaki uzaklık d olan d 7. Paralel levhaların uçlarına potansiyel farkları sırasıyla V ve 3V
paralel levhaların uçlarına potansiyel far- olan X ve Y üreteçleri şekildeki gibi bağlandığında K, L, M nok-
A Q
kı V olan üreteç bağlandığında levhalar- talarında oluşan elektrik alan sırasıyla EK, EL, EM oluyor.
da biriken yük Q oluyor.
2d d d d
+
K anahtarı açılıp levhalar arasındaki
V K
uzaklık iki katına çıkarıldığında lev-
halar arasındaki potansiyel fark kaç V olur? K L M
1 1 1
A) B) C) D) 1 E) 2 Y
4 3 2 X +
+
V 3V
Buna göre, EK, EL, EM büyüklükleri arasındaki ilişki nedir?
A) EK > EL > EM B) EL > EK > EM C) EK > EM > EL
D) EL > EM > EK E) EL = EM > EK
6. Üzerlerinden şekilde gösterilen yönlerde akım geçen sonsuz

uzunluktaki teller sayfa düzlemine dik olacak biçimde konul-
muştur.
i
1
5
8. Düzgün ÁB manyetik alanına yer-
2 O 4 N
leştirilen tel çubuktan i akımı ge-
3 ÁB
çirildiğinde telin eşit uzunluktaki
2i 3i
KL, LM, MN kısımlarına etki eden a
M
manyetik kuvvetler sırasıyla F1, F2,
Buna göre, O noktasındaki bileşke manyetik alan hangi yön-
F3 oluyor.
dedir? (Kare bölmeler eşit aralıklıdır.)
Buna göre, F1, F2, F3 arasındaki K L
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 büyüklük ilişkisi nedir? i
A) F1 < F2 < F3 B) F1 < F3 < F2 C) F2 < F3 < F1
D) F2 < F1 < F3 E) F3 < F2 < F1

4 1-A 2-D 3-E 4-E 5-E 6-C 7-E 8-B

2
1. q1 ve q2 yüklerinin K noktasında oluştur- ÁE 3. Konumları sabit ve elektrik yükleri +6q Y
duğu bileşke elektriksel alan vektörü şe- ve –2q olan X ve Y cisimlerinin K ve L
kildeki gibidir. noktalarındaki toplam elektriksel po-
q1 tansiyelleri VK ve VL dir. K L
q
Buna göre, 1 oranı kaçtır? K
q2 VK X
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) VL
q2
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 3
3 2 A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1
2. Yüklü paralel levhalar arasında, K noktasın- d

dan serbest bırakılan m kütleli +q elektrik- 4. Şekildeki gibi sayfa düzlemine dik
ÁB
le yüklü tanecik L deki delikten v hızı ile ge- +q sonsuz uzun tellerden geçen i1 ve
K
çiyor. L i2 akımlarının O noktasında oluştur-
i1
duğu bileşke manyetik alan şiddeti O
v'nin artması için,
ÁB dir.
I. Üretecin gerilimi + i1 i2
II. Taneciğin yükü i2
V
III. Levhalar arası uzaklık (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

1 ñ2
A) B) C) ñ2 D) 2 E) 2ñ2
2 2
D) I ya da II E) I ya da II ya da III
5
5. Sayfa düzlemine dik düzgün ÁB manyetik alanında bulunan lX 7. Direnç, bobin ve sığaç, etkin gerilimi eşit olan alternatif gerilim
ve lY uzunluğundaki X ve Y çubuklarından Y çubuğu 2v hızı ile kaynaklarına bağlanmıştır. Devrelerden geçen akımların etkin
ötelenirken, X çubuğu O noktası etrafında ve uç noktasının çiz- değerleri sırasıyla i1, i2, i3 tür.
gisel hızı v olacak biçimde döndürülüyor. XC
R XL
ÁB v
X
2v 1 2 3
Y
O
Ve Ve Ve
lX Etkin akımlar arasında i1 < i2 < i3 ilişkisi olduğuna göre, R,

Çubukların uçları arasındaki emk ler eşit olduğuna göre,
lY XL, XC arasındaki ilişki nedir? (Bobinin saf direnci önemsizdir.)
oranı kaçtır?
1 1 1 A) R < XL < XC B) XC < XL < R C) XL < XC < R

A) B) C) D) 2 E) 4
4 3 2
D) R < XC < XL E) XL = XC < R
8. Yüzey alanları sırasıyla A, A, 2A olan X, Y, Z sığaçlarının arasına

dielektrik sabiti sırasıyla e, e, 2e olan maddeler konulduğunda
X, Y, Z sığaçlarının sığaları sırasıyla CX, CY, CZ oluyor.
d
d 2d
A A 2A
e e
2e
X Y Z
6. Transformatörle ilgili olarak;
Buna göre, CX, CY, CZ arasındaki ilişki nedir?
I. Alternatif akımla çalışır.
II. Doğru akımla çalışır. A) CX > CY > CZ B) CY > CZ > CX C) CZ > CX > CY
III. Gerilim yükseltmek ya da düşürmek için kullanılır. D) CZ > CY > CX E) CZ > CX = CY

6 1-B 2-D 3-A 4-A 5-E 6-D 7-B 8-C

TEST EBA TESTİ
3
1. Yarım daire üzerindeki konumları sa- K
3. Düzgün manyetik alana, i akımı geçen X, Y tel çerçeveleri şekil-
L q
bit + q, + q, – q ve – q yüklü cisimle- +q deki gibi konulmuştur.
rin O noktasındaki elektriksel alanın
60° y y
şiddeti 3E dir. 60° 60° ÁB
+q O q
K ve L cisimleri kendi aralarında 2a
Y
yer değiştirildiğinde O noktasındaki bileşke elektriksel ala- 2a X
nın şiddeti kaç E olur? a
2a 2a
i i
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
ÁB
Şekildeki konumlarında iken y eksenlerine göre çerçevele-

tX
re etki eden torklar sırasıyla tX, tY olduğuna göre, ora-
tY
nı kaçtır?
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
2. Şekildeki gibi yüzey alanları A, 2A ve 2A; levhaları arasındaki

uzaklıklar d, d ve 2d olan paralel levhaların sığaları sırasıyla CX,
CY ve CZ dir.
4. Şekilde yalıtkan eğik düzlem üzerin-
T
X Y Z deki – q yüklü cismin ağırlığı 1 N dur.
A 2A 2A q
– q yüklü cismin, +2q yüklü cisme d
d d 2d uyguladığı elektriksel kuvvet 2 N ol-

duğuna göre, ipteki gerilme kuvveti 30°
Levhalar arasında aynı yalıtkan ortam bulunduğuna göre, +2q
sığaları arasındaki ilişki nedir? T kaç N dur?
(Sürtünmeler ihmal ediliyor; g = 10 m/s2 ; sin 30° = 0,5)
A) CX > CY > CZ B) CX = CY = CZ C) CX = CZ > CY

A) 2 B) 2,5 C) 5 D) 7 E) 9
D) CZ > CY > CX E) CY > CX = CZ
7
5. Bir sığaç alternatif akım kaynağına şekil- C 7. İdeal X ve Y transformatörlerinin K, L, M ve P bobinlerinin sarım
deki gibi bağlanmıştır. sayıları sırasıyla N, 2N, N ve 2N dir. K bobinine uygulanan sabit
V giriş gerilimleriyle L den V1, M den V2, P den de V3 alternatif
Sığacın levhaları arasındaki uzaklık ar-
gerilimleri alınıyor.
tırılırsa,
I. Sığacın kapasitansı AC
2N V1 V2 N
II. Devreden geçen akımın etkin değeri N 2N

III. Devreden geçen akımın frekansı L M
V V3
K P
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II X Y
D) I ve III E) I, II ve III Buna göre,
I. V < V1 dir.
II. V2 < V3 tür.
III. V1 = V3 tür.
6. +Q yüklü cismin sabit olduğu bir or- K

W2
tamda +q yüklü cismin K den L ye ge- W1
tirilmesi için yapılan iş W1, L den M ye M W3 L
getirilmesi için yapılan iş W2, M den N N

r r r +Q
ye getirilmesi için yapılan iş ise W3 tür.
Buna göre, bu işler arasındaki iliş-

ki nedir?
A) W1 > W2 > W3 B) W3 > W2 > W1 C) W3 > W1 > W2 8. Öz indüksiyon katsayısı 0,4 Henry
olan bir akım makarası ile kurulan
D) W1 = W2 = W3 E) W1 = W2 > W3
devrede reosta sola kaydırılarak
akım makarasından geçen akım
5 saniyede 10 amperden 30 ampe-
+
re çıkarılıyor.
Buna göre, akım makarasının uçları arasında oluşan indük-

siyon elektromotor kuvveti kaç volt olur?
A) 0,8 B) 1,2 C) 1,6 D) 1,8 E) 2,4

8 1-A 2-E 3-C 4-B 5-A 6-C 7-C 8-C

TEST EBA TESTİ
4
1. Aynı düzlemde bulunan –q, +q, 3. Bir küpün köşelerine elektrik yükleri +q
X K
+2q ve –3q elektrik yükleriyle yük- +q olan X, Y, Z cisimleri şekildeki gi- +q
lü cisimler, çemberin merkezine ve bi konulmuştur. Y
üzerine şekildeki gibi yerleştiriliyor.
Bu cisimlerin küpün K köşesinde
Çemberin merkezindeki +q yük- oluşturduğu elektrik alanların bü-
lü cisme etki eden bileşke elekt- yüklüğü sırasıyla E X, E Y, E Z oldu- Z
riksel kuvvetin yönü belirtilen yönlerden hangisidir? ğuna göre, bunlar arasındaki iliş- +q
ki nedir?
A) EZ > EY > EX B) EX > EY > EZ C) EX = EY > EZ
D) EX > EY = EZ E) EY > EX > EZ
4. Sayfa düzlemine dik düzgün ÁB man-

2. 20 volt ve 30 volt gerilim- ÁB i
yetik alanı içine konulmuş X halkasın-
ler altında tutulan şekilde- d d d d d
dan gösterilen yönde bir i indüksiyon
ki paralel levhaların arasın-
akımı geçebilmesi için,
da verilen K, L, M, N nok- K L M N
talarından hangi ikisinin I. ÁB nin şiddetini artırmak X halkasý

elektrik potansiyeli eşittir? + + II. ÁB nin şiddetini azaltmak
III. Halkayı ÁB ye zıt yönde hareket ettirmek
20 volt 30 volt
A) K ile L B) K ile M C) K ile N

D) L ile M E) M ile N
9
5. Şekildeki transformatörün primer ve 7. Bir düzgün altıgenin köşelerinde q

K d
sekonder bobinlerinin sarım sayıları bulunan –q, + 4q ve –q yükleri şe-
sırasıyla NP ve NS dir. Primer bobini- kildeki gibidir. d d
+4q
ne VP gerilimi uygulandığında sekon-
Bu yüklerin K, L, M ve N nokta- N
der bobininin uçları arasındaki geri- L
larının hangilerinde hem bileş-
lim VS oluyor.
ke elektrik alanı hem de toplam
Buna göre, elektrik potansiyeli sıfırdır? M q
I. NP artırılırsa VS artar.
A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız N
II. NS artırılırsa VS artar.
III. VP azaltılırsa VS azalır. D) L ve M E) L ve N
6. Sığaları sırasıyla C X ve CY olan X ve Y sığalarının potansiyel

fark - yük grafiği şekildeki gibidir.
Yük Yük
X
8. I. 2pf⋅ L
4Q
II. 1
2Q Y
2pf⋅ C
a Potansiyel Potansiyel III. 2pf⋅ C

0 fark 0 q fark
V 3V
Yukarıda verilenlerin birim analizi yapıldığında hangilerinin
C
Buna göre, X oranı kaçtır? birimi ohm dur? (f : frekans, L : özindüksiyon katsayısı, c : sığa-
CY
cın sığası)
A) 1 B) 2 C) 4 D) 6 E) 8 A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
10 1-C 2-B 3-B 4-B 5-E 6-D 7-C 8-D

5
1. Şekildeki akım makarasına bağlı dev- 3. Şekil - I'deki yalıtkan iplerin ucun-
rede ayarlı direncin kolu ok yönünde daki, yüksüz iletken K ve L küre- q q
sabit hızla çekildiğinde devrede öz lerinden birine yüklü bir çubuk do-
indüksiyon akımı oluşmaktadır. + kundurulup çekiliyor.
Buna göre; Ayarlý direnç Bundan sonra Şekil - II'deki du- K L düþey
rum gözlendiğine göre, aşağı-
I. Öz indüksiyon akımı devre akımı ile aynı yönlüdür. Þekil - I Þekil - II
dakilerden hangisi yanlıştır?
II. Öz indüksiyon akımı devre akımına zıt yönlüdür.
III. Akım makarasının öz indüksiyon katsayısı devre akımının A) Kürelerin kütleleri eşittir.
değerinden bağımsızdır.
B) Kürelere etki eden elektriksel kuvvetlerin büyüklükleri eşittir.
yargılarından hangileri doğrudur? C) Kürelerin yük/çap oranları eşittir.
D) L'nin yükü, K'den küçüktür.
E) Kürelerin yükleri aynı işaretlidir.
D) I ve III E) Il ve III
4. Sürtünmesiz ve yer çekiminin d d

2. Sayfa düzlemine dik düzgün bir Á B önemsiz olduğu yalıtkan ortam- X
i Y Z
manyetik alanı içinde, i akımı geçen ÁB
K da birbirine paralel X, Y ve Z lev-
Áv 3Áv 2Áv
sonsuz uzunlukta, birbirine paralel i haları V1 ve V2 potansiyel farkı ile
üç tel bulunmaktadır. yüklenmiştir.
L
K noktasındaki bileşke manyetik X levhasının önünden Áv hızı ile + +
i
alan sıfır olduğuna göre, L nok- atılan cisim, Y den 3Á v hızı ile
V1 V2
tasındaki bileşke manyetik alanın geçerek Z levhasına 2Áv hızıyla
büyüklüğü kaç B dir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) V
çarptığına göre, 1 oranı kaçtır?
V2
A) 1 B) 2 C) 1 D) 3 E) 2
2 3 2
5 7 8 9 9
A) B) C) D) E)
3 4 5 5 7
11
5. Üzerinden i akımı geçen sonsuz uzun- 7. Yalıtkan iplere asılmış elektrik yüklü küreler
luktaki telin yanına bir halka şekildeki iT
şekildeki gibi dengededir.
gibi yerleştirilmiştir.
I α açısı, β açısından farklı olduğuna göre,
Çerçevede iT indüksiyon akımı oluş-
I. Kürelerin yükleri farklı miktardadır.
ması için,
II II. Kürelere uygulanan elektriksel kuvvetler
I. Halka I yönünde kaydırılmalı eşit büyüklüktedir.
i
II. Halka II yönünde kaydırılmalı III. Kürelerin kütleleri farklıdır.
III. i akımı azaltılmalı
6. İdeal X, Y transformatörlerindeki K, L, M, N bobinlerinin sarım

sayıları sırasıyla NK, N L, N M, N N ve uçları arasındaki potansiyel
farklar şekildeki gibi V1, V2, V3 dür.
8. Yüklü Y sığacının levhaları arasına L yalıtkanı, bir üretece bağlı

X sığacının levhaları arasına K yalıtkanı konulmuştur.
Y
K
L +
Buna göre,
I. NK iki katına çıkarılırsa V2 iki katına çıkar. K ve L nin dielektrik sabiti havanınkinden büyük olduğu-
II. NM iki katına çıkarılırsa V3 dört katına çıkar. na göre,
III. NK ve NN ikişer katına çıkarılırsa V3 değişmez. I. K çıkarılırsa X’ in sığası artar.
yargılarından hangileri doğrudur? II. L çıkarılırsa Y’ nin sığası azalır.

III. K çıkarılırsa X’ in yükü azalır.
12 1-D 2-E 3-D 4-C 5-B 6-C 7-E 8-D

TEST VİP TESTİ
6
1. Aynı düzlemde bulunan, elektrik yüklü X ve Y cisimlerinin, elekt- 3. Şekildeki q1 ve q2 yüklerinin O noktasında oluşturdukları bileş-
rik yüklü Z cismine uyguladığı bileşke elektriksel kuvvet (F) şe- ke elektrik alan şiddeti E dir. q2 yükü – x yönünde d kadar hare-
kildeki gibidir. ket ettirilerek sabit tutulduğunda O noktasındaki bileşke elekt-
rik alan sıfır oluyor.
q1 q2
O
x +x
d d d
Buna göre,
I. q1 ve q2 yükleri zıt işaretlidir.

Buna göre, Z cismi hangi noktaya konulursa Z ye etki eden II. q1 yükü q2 yüküne eşittir.
bileşke kuvvet sıfır olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
III. Başlangıçtaki E elektrik alanının yönü +x yönündedir.
A) K B) L C) M D) N E) P yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
4. Düzgün bir ÁE elektrik alanının doğrultusu ve yönü şekildeki gi-

bidir. +q yüklü bir parçacık KL, LM, MN, NP ve PR yolları bo-
2. Esnemeyen ve yalıtkan olan S 1, S 2 yunca taşınıyor.
q q
ve S3 ipleriyle dengelenmiş +q yük- S1 ipi S2 ipi ÁE R
P
Â elektrik alanı yok
lü X cismi, düzgün E
iken ipler gergin ve ip gerilmeleri sı- X ÁE
+q N K +q
rasıyla T1, T2 ve T3 tür.
S3 ipi
Cisim üzerine düzgün Á E elektrik L
alanı uygulanırsa, M
I. T1 artar.
II. T2 azalır.
Buna göre, hangi noktalar arasında elektriksel kuvvetlere
III. T3 artar. karşı iş yapılmıştır?
A) Yalnız LM B) LM ve NP C) KL ve MN
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) PR ve LM E) LM, NP ve PR
13
5. Sürtünmenin ve yer çekiminin önemsiz X Y 7. İdeal X ve Y transformatörleri ile kurulmuş düzenekte, bobinle-
d
olduğu ortamda V potansiyel farkı ile yük- rin sarım sayıları N, 2N, 4N ve 3N’dir.
lenmiş birbirine paralel X ve Y levhaları
X Y
arasındaki +q yüklü cisim a ivmesiyle
+q N 2N 4N 3N
hızlanarak Y levhasına t sürede çarpıyor.
Levhalar arası uzaklık ile levhalara uy-

Çýkýþ
Giriþ
gulanan potansiyel farkı iki katına çı- +

karılırsa, a ve t için ne söylenebilir? V
K L M P
a t
X’in girişine 100 voltluk alternatif gerilim uygulanırsa Y’nin
A) Değişmez Değişmez çıkışından alınacak gerilim kaç volttur?
B) Artar Değişmez
A) 220 B) 210 C) 185 D) 150 E) 135
C) Azalır Artar
D) Değişmez Artar
E) Azalır Azalır
8. İdeal olan X ve Y transformatörlerinin K, L, M, P bobinlerinin sa-

rım sayıları sırasıyla 3N, N, 2N, 5N dir.
X Y
K L M P
6. Sığaçların kapasitif reaktansları onların kapasitans ve de devre-

nin frekans değeri ile ters orantılıdır. 3N N 2N 5N
Sığaları C, C ve 2C olan K, L ve M sığaçlarının uçlarına bağla- X in girişine V alternatif gerilimi uygulandığında Y nin çıkı-
2
şından alınacak alternatif gerilimin en fazla olması için hangi
nan alternatif akım kaynaklarının frekansları sırasıyla f, 2f ve 3f’dir.
bobinlerin yerleri kendi aralarında değiştirilmelidir?
Sığaçların kapasitif reaktansları sırasıyla XK, XL ve XM oldu-
ğuna göre, bunlar arasındaki ilişki aşağıdakilerin hangisin- A) K ile L ve M ile P B) K ile M ve L ile P
de doğru verilmiştir?
C) K ile P ve L ile M D) Yalnız K ile L
A) XM < XL < XK B) XM < XK = XL C) XK = XL < XM E) Yalnız L ile M
D) XL < XM < XK E) XM < XK < XL

14 1-D 2-D 3-B 4-A 5-D 6-B 7-D 8-D

TEST VİP TESTİ
7
1. Dört eşit bölmeden oluşan ilet- 3. Yalıtkan iple tavana asılı, üzerinden
ÁB
ken X ve Y çubukları sayfa düz- L
Y i akımı geçen iletken telden d kadar
ip ip
lemine dik manyetik alanda eşit aşağıda, m kütleli +q elektrikle yük-
X v i
v hızlarıyla çekiliyor. v lü tanecik şekildeki gibi v hızıyla atı- yatay
L d
lıyor.
Çubukların K - L uçları arasın- yatay
K K
da oluşan indüksiyon emk le- Tanecik sapmadan yoluna devam
yer
eX ettiğine göre, taneciğin hızını ve-
ri eX, eY olduğuna göre, oranı kaçtır?
eY ren bağıntı nedir? (K : manyetik alan sabiti, g : yer çekimi ivmesi)
m$g$d 2K $ q $ i K$q$i
3 A) B) C)
A) 1 B) C) 2 D) 3 E) 5
2 2K $ q $ i m$g$d m$g$d
m$g$d 2m $ g $ d
D) E)
K$q$i Kq $ i
2. Sonsuz uzunluktaki X telinden

ok yönünde sabit i akımı geç- i K
mektedir. (1)
v
R
Aynı düzlemde bulunan ray
(2)
üzerinde KL iletkeni sabit hız-
Ray
la çekilirken R direncinden L
X
geçen akımın yönü ve şid-
deti için ne söylenebilir? (Ray sisteminin toplam direnci R'dir.)
4. Şekildeki düzenekte X anahtarı açık
iken bobinin içinde manyetik alan
Akımın yönü Akımın şiddeti
oluşmaktadır.
A) 1 Sabit
B) 1 Artan X anahtarı kapatılırsa; R1
+ R2
C) 2 Sabit I. üreteçten çekilen akım,
D) 2 Artan II. manyetik alanın şiddeti,

E) 2 Azalan III. manyetik alanın yönü X
niceliklerinden hangileri değişir?
15
5. Kütleleri ve elektrik yükleri eşit olan K, L, M cisimleri özdeş yay- 7. Şekil - l deki gibi V1, V2, V3 gerilimleri altında yüklenmiş paralel
lara bağlanarak şekildeki düzeneklerde basit harmonik hareket levhaların aralarındaki uzaklıklar da d1, d2, d3 tür.
yapıyor.
d1 d2 d3
Hýz
K L
2v
yay +q
yay
+
V M v

+q +q L + + + Zaman
K +q 0 t 2t 5t
V1 V2 V3
Cisimlerin periyotları TK, TL, TM olduğuna göre, bunlar ara- Þekil - l Þekil - ll
sındaki ilişki nedir?
K noktasından bırakılan +q yüklü cismin hız - zaman grafiği
Şekil - II deki gibi olduğuna göre; d1, d2, d3 ve V1, V2, V3 ara-
A) TK = TL = TM B) TL > TK > TM
sındaki ilişki nedir? (Sürtünmeler ve yer çekimi ihmal edilmiştir.)
C) TK > TM > TL D) TK = TM > TL
A) V1 > V2 = V3 B) V1 > V2 = V3 C) V1 > V2 > V3
E) TL > TK = TM
d3 > d2 > d1 d3 > d1 = d2 d3 > d2 > d1
D) V1 > V2 > V3 E) V1 = V2 = V3
d1 = d2 = d3 d3 > d1 = d2
6. Sayfa düzlemine dik manyetik alanlar içindeki iletken tellerle I,

II, III’teki düzenekler kurulmuştur.
I II
ÁB ÁB
v v v v
ÁB
v v
III
Teller şekillerde gösterilen yönlerde sabit ve v büyüklüğün-

deki hızlarla hareket ettirildiğine göre, hangi düzeneklerde
indüksiyon akımı oluşur?
16 1-D 2-E 3-A 4-D 5-A 6-E 7-A

FASİKÜL
20
TARAMA TESTLERİ
1 - 2. ÜNİTELER
MEB KAZANIMLARI
1. VE 2. ÜNİTE: TARAMA TESTLERİ
1 1. ÜNİTE: KUVVET VE HAREKET
2 2. ÜNİTE: ELEKTRİK VE MANYETİZMA
ünitelerinin bölümlerine ait kazanımları içermektedir.

TEST TARAMA TESTİ (1 - 2. ÜNİTELER)
1
1. Aynı düzlemdeki ÁK, ÁL , ÂM vektörlerin- 3. Şekil - I de, 6 N luk kuvvetin etkisinde 2 kg kütleli cisim 2 m/s2
y
den ÂM vektörü ile bu vektörlerden el- lik ivme ile hareket ediyor.
de edilen ÁL + ÂM ve ÁK – ÁL şekildeki gi- ÁK ÁL
ÁM a = 2 m/s2
2 kg
bidir. 6N 6N
2 kg 2 kg
x
Buna göre, Á K vektörünün yönü ve yatay yatay
Þekil - I Þekil - lI
büyüklüğü nedir?
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) Aynı cisim üzerine, Şekil - II deki gibi özdeş bir cisim kay-
ÁL + ÁM
mayacak şekilde konulursa ivmesi kaç m/s2 olur?
A) + y yönünde ve 1 birim B) – y yönünde ve 1 birim 1 1 1 3

A) B) C) D) 1 E)
4 3 2 2
C) + x yönünde ve 2 birim D) – x yönünde ve 4 birim
E) – y yönünde ve 3 birim
4. Elektrik yüklü X ve Y cisimleri şe- X Y

kildeki gibi tutulmaktadır.
2. Sabit konumda düşey eksen etrafında kolları ka-
palı olarak şekildeki gibi sabit açısal hızla dönen X’in Y üzerinde, Y’nin de X üzerinde oluşturduğu elektrik
Tolga, bir süre sonra kollarını yan tarafa doğru alanlar aynı yönlü olduğuna göre;
açıyor. I. X’in Y’ye, Y’nin de X’e uyguladığı elektriksel kuvvetler aynı
Buna göre, Tolga ile ilgili, yönlüdür.
II. X ve Y’nin yük işaretleri zıttır.
T : Kendi etrafında dönme periyodu
III. X ve Y’nin yük işaretleri aynıdır.
w : Açısal hızı
L : Açısal momentumu yargılarından hangileri doğrudur?
niceliklerinden hangileri korunmuştur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) Yalnız T B) Yalnız w C) Yalnız L D) I ve II E) I ve III
D) T ve w E) w ve L
3
Tarama Testi (1 - 2. Üniteler) 20. FASİKÜL | TEST 1
5. Doğuya doğru sabit 5v hızı ile hareket eden tren içindeki bir yol- 7. Odakları X ve Y olan elips şek-
L M
cu trene göre v hızı ile batıya doğru gitmektedir. lindeki yörüngenin X odağın- A2
da bulunan Güneş'in etrafında X
Trene paralel olarak hareket eden bir otomobil sürücüsü A1 Y A3
dolanan bir gezegen K’dan
yolcuyu v hızıyla doğuya doğru gidiyormuş gibi gördüğü-
L’ye t sürede, L’den M’ye 2t sü- Güneþ
ne göre, otomobilin yere göre, hızı ve hareket yönü nedir? K
rede, M’den N’ye t sürede gi- N
Dünya
diyor.
A) Tren ile aynı yönde; 2v B) Tren ile aynı yönde; 3v
Yarıçap vektörünün taradığı alanlar şekildeki gibi A1, A2, A3
C) Tren ile zıt yönde; v D) Tren ile zıt yönde; 2v
olduğuna göre,
E) Tren ile aynı yönde; 5v
I. A1 = A2 dir.
II. A2 > A3 dür.
III. A1 = A3 dür.
6. 3m ve 5m kütleli cisimlerle Şekil - I ve Şekil - II deki düzenekler

kurularak dengelenmiştir.
S2 ipi
3m
5m
S1 ipi 5m
8. Levhalar arasında dielektrik sabiti e olan X
3m
X maddesi bulunan sığaçla kurulan dev-
Þekil - I Þekil - II re şekildeki gibidir. e
S1 ipindeki gerilme kuvvetinin büyüklüğü T1, S2 ipindeki T2 Levhalar arasına X yerine dielektrik sa-
T +
olduğuna göre, 1 oranı kaçtır? biti 2e olan Y maddesi konulursa;
T2 V
I. Sığaçta biriken yük miktarı artar.
(Sürtünmeler önemsenmeyecektir.)
II. Sığacın uçları arasındaki potansiyel fark artar.
1 1 1
A) B) C) D) 1 E) 2 III. Sığacın sığası artar.
4 3 2
4 1-B 2-C 3-C 4-B 5-B 6-C 7-E 8-D

2
1. Sürtünmelerin önemsenmediği şekildeki makara 3. Sürtünmesi önemsiz ortamda şekildeki düþey
düzeneğinde, X ve Y makaralarının ağırlığı PX, PY hız vektörleriyle eğik olarak atılan K ve vK vL
F=P
cismin ağırlığı da P dir. L cisimleri için,
K L
Düzenek, F = P kadarlık kuvvetle dengelendi- X I. Havada kalma süreleri eşittir.
P II. Maksimum yükseklikleri eşittir.
ğine göre, X oranı kaçtır? Y
PY yatay
III. Menzil uzaklıkları eşittir.
P
1 1 (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) 4 B) 2 C) 1 D) E)
2 3
4. Elektrik yüklü X ve Y cisimlerinin O noktasında oluşturduğu bi-

leşke elektrik alan vektörü şekildeki gibi ÁE dir. X cismi yok edil-
diğinde ise aynı noktadaki elektrik alan vektörü –ÁE oluyor.
2. Düzgün, türdeş ve 2r yarıçaplı X X X Y
O ÁE
dairesel levhasından r yarıçaplı K
dairesel levhası kesilerek şekilde- r r d d
ki gibi yan tarafa ekleniyor. 2r K Buna göre;
X in kütle merkezi kaç r yer de- I. X ile Y'nin elektrik yüklerinin işareti aynıdır.
ğiştirir? II. X'in yük miktarı Y'ninkinden büyüktür.
3 1 1 1 III. Başlangıçta Y yok edilseydi O'daki elektrik alan 2ÁE olurdu.

A) B) 1 C) D) E)
2 2 3 4
5
5. Sabit hızla akan ırmakta O 7. Özkan sayfa düzlemine paralel X, iZ=i

iX=i X
üç yüzücü suya göre 2v, Y, Z düz tellerinden şekildeki gibi
v ve 2v hızlarıyla K, L, M iX, iY, iZ akımları geçirdiğinde K, L, K L
noktalarından aynı anda M noktalarında oluşan bileşke Z

2v 2v
yüzmeye başlıyor. v manyetik alanların büyüklüğü sı- iY=i Y
M
Irmak rasıyla BK, BL, BM oluyor.
K’den ve M’den suya gi-
K L M
ren yüzücüler karşı kıyı- Buna göre,
ya çıktıklarında O noktasına olan uzaklıkları eşit ve x kadar
I. BK = BL dir.
olduğuna göre, L’den suya giren yüzücünün karşı kıyıya çık-
II. BK > BM dir.
tığında O noktasına olan uzaklığı kaç x’tir?
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) III. BM > BL dir.

1 3
A) B) 1 C) D) 2 E) 3 (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
2 2
8. Yarıçapı r, sürtünme katsayısı k olan şe-

kildeki silindirik borunun iç yüzeyinde m r
6. Kütlesi önemsiz, eşit bölmeli bir çubuğa şekildeki konumlarda
kütleli cisim w açısal hızıyla düzgün çem-
K, L ve N cisimleri sabitlenmiştir. K ile L cisimleri yer değiştirdi-
bersel hareket yapıyor. w
ğinde y eksenine göre cisimlerin toplam eylemsizlik torku de-
ğişmiyor. L ile N cisimleri yer değiştirdiğinde ise y eksenine gö- Buna göre, cismin şekildeki konumda
re cisimlerin toplam eylemsizlik torku artıyor. aşağı kaymadan dönmesi,
aþaðý
y g : Yerçekimi ivmesi
w : Açısal sürat
K L N
m : Cismin kütlesi
yatay
r : Yarıçap
K, L, N cisimlerinin kütleleri sırasıyla mK, mL, mN olduğuna niceliklerinden hangilerine bağlı değildir?
göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) Yalnız g B) Yalnız w C) Yalnız m
A) mK < mL < mN B) mK = mL < mN C) mL < mN < mK
D) g ve m E) r ve m
D) mK < mN < mL E) mN < mK = mL
6 1-C 2-C 3-C 4-E 5-D 6-E 7-D 8-C

3
1. İlk hızı 50 m/s olan K aracı a ivmesi ile t süresince yavaşlıyor. 3. v0 ilk hızı ile gitmekte olan bir cis-
Kuvvet
Durmakta olan L aracı da 2a ivmesi ile hızlanarak aynı sürede me t = 0 anından itibaren uygula-
hızını 50 m/s ye çıkarıyor. nan kuvvetin zamana bağlı deği-
şim grafiği şekildeki gibidir. I II III Zaman
Buna göre, 0 t 2t 3t
Cismin I, II ve III zaman aralık-
I. K aracının t süresi sonundaki hızı 25 m/s dir.
larındaki momentumları için aşağıdakilerden hangisi doğ-
II. t sürede K aracı 3x lik yol alırsa L aracı da 2x lik yol alır.
rudur?
III. K cismi durduğunda L nin hızı 100 m/s olur.
yargılarından hangileri doğrudur? I II III
A) Artmıştır Artmıştır Artmıştır

A) Yalnız III B) I ve II C) I ve lII
B) Azalmıştır Artmıştır Sabittir
D) Il ve III E) I, II ve III C) Azalmıştır Artmıştır Artmıştır
D) Azalmıştır Artmıştır Azalmıştır
E) Artmıştır Artmıştır Sabittir
4. Paralel levhalara potansiyel farkı V olan

bir üreteç şekildeki gibi bağlanıyor. K
2. K cismine, aynı düzlemde bulunan ÁF1, noktasında bulunan m kütleli ve q yüklü q

v
Á F1
Á F2 K
ÁF2, ÁF3 kuvvetleri etkimektedir. parçacık serbest bırakıldıktan t süre son- m
ra karşı levhaya v hızıyla ve EK kinetik
Yönü değiştirilmeden hangi kuvvet- K enerjisi ile çarpıyor.
lerin büyüklüğü iki katına çıkarılırsa, +
ÁF3 Buna göre, cismin kütlesi 2m olsay-
K cismi dengede kalır? (Sürtünmeler
dı t, v ve E K niceliklerinden hangile- V
önemsiz, bölmeler eşit aralıklıdır.)
ri değişmezdi?
A) Yalnız ÁF1 B) Yalnız ÁF2 C) Yalnız ÁF3

A) Yalnız t B) Yalnız v C) Yalnız EK
D) ÁF1 ve ÁF2 E) ÁF2 ve ÁF3
D) t ve v E) v ve EK
7
5. Şekildeki çıkrıkta çıkrık silindirinin yarı- 7. Elektrik yüklü iki cisimden oluşan bir düzenekte;
çapı r, çıkrık kolunun uzunluğu da l dir.
l I. Düzeneğin elektrik potansiyel enerjisi
P ağırlıklı cisim, çıkrık koluna şekildeki F
II. Cisimlerin herhangi bir noktada oluşturduğu toplam elekt-
gibi dik uygulanan F kuvveti ile denge-
r rik potansiyeli
de tutuluyor.
III. Cisimlerin herhangi bir noktada oluşturduğu bileşke elekt-
Çıkrık silindirinin yarıçapını iki katına
P rik alanın büyüklüğü
çıkarıp 2P ağırlığındaki cismi denge-
de tutabilmek için; niceliklerinden hangileri kesinlikle sıfır olamaz?
I. Kuvveti aynen uygulamak.

II. Kuvvetin şiddetini iki katına çıkarmak
III. Çıkrık kolunun uzunluğunu iki katına çıkarmak
8. Düşey doğrultuda hareket eden K, L, M asansörlerinin içinde

6. Şekildeki X ve Y transformatörlerinde K, L, M, N bobinlerinin sa- tavana asılı l1 , l2 ve l3 uzunluğundaki iplere bağlı özdeş cisim-
rım sayıları sırasıyla 2N, N, 2N, 4N dir. Bobinlerin uçları arasın- lerin periyotları eşittir.
daki V1, V2, V3 gerilimleri şekildeki gibidir. K L M
K L M N
l1 l2 l3
V1 V2 V3
2N N 2N 4N
X Y
Buna göre, l1 < l2 < l3 ve L asansörü sabit hızla hareket ettiğine göre;
I. V1 > V2 dir. I. K asansörü yukarı yönde yavaşlayan hareket yapmaktadır.
II. V1 = V3 dür. II. M asansörü aşağı yönde yavaşlayan hareket yapmaktadır.
III. V2 > V3 dür. III. M asansörü yukarı yönde yavaşlayan hareket yapmaktadır.
yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri doğru olabilir?
D) I ve II E) II ve III D) I ve II E) I ve III
8 1-E 2-E 3-A 4-C 5-E 6-D 7-A 8-D

4
1. O noktasından geçen, sayfa düzlemine dik ip 3. Sürtünmesi önemsiz şekildeki düze- 2
eksen etrafında serbestçe dönebilen türdeş a nekte, 4m kütleli X cismi 1 yönünde 4m 1
metal çubuk bir iple duvara asılarak düşey sabit hızla hareket etmektedir. X
düzlemde şekildeki gibi dengelenmiştir. yatay 30°
O Bir süre sonra m kütleli cisim ile X
3m
Çubuğun sıcaklığı artırılırsa, cismi arasındaki ip kesildikten he-
men sonra, X cisminin hareketi için
l. İpteki gerilme kuvvetinin O noktasına göre torku azalır. m
ne söylenebilir?
II. Çubuğun ağırlığının O noktasına göre torku azalır.
(g = 10 m/s2 ; sin 30° = 0,5)
III. Çubuğun yere göre potansiyel enerjisi artar.
yargılarından hangileri doğrudur? (İp esnemiyor.) A) 1 yönünde düzgün hızlanır.

B) 2 yönünde düzgün hızlanır.
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III C) 1 yönünde düzgün yavaşlar.
D) II ve III E) I, II ve III D) 2 yönünde sabit hızla gider.
E) Aniden durur.
4. Düzgün ÁB manyetik alanında X, Y, Z metal çubukları sırasıyla v,

2v, 2v hızları ile şekildeki gibi çekildiğinde uçları arasında olu-
2. Dünya'nın K ve L noktalarında oluş- şan elektromotor kuvvetleri sırasıyla eX, eY, eZ oluyor.
turduğu çekim ivmeleri sırasıyla gK Dünya
ve gL dir.
ÁB
r r L yatay
g 2v 2v
Buna göre, K oranı kaçtır? r M
v
M 2M
gL a
yatay
K X Y Z
1
A) 8 B) 4 C) 2 D) 1 E) Buna göre, eX, eY, eZ arasındaki ilişki nedir?
2
A) eX = eY < eZ B) eX = eZ < eY C) eX < eY < eZ
D) eX < eY = eZ E) eX = eY = eZ
9
5. 5 kg kütleli cisim sürtünme- 7. Birbirlerine doğru şekilde verilen sabit hızlarla hareket eden iki
li eğik düzlemin alt ucundan 5 kg araç aralarındaki uzaklık 250 m iken düzgün olarak yavaşlıyor.
h=3 m
üst ucuna yola paralel F kuv- I. aracın yavaşlama ivmesi 2 m/s2, II. aracınki ise 2,5 m/s2 dir.
F
vetiyle şekildeki gibi sabit 37°
yatay I v1 = 20 m/s v2 = 25 m/s II
hızla hareket ettiriliyor.
F kuvvetinin yaptığı iş 190 joule olduğuna göre, ortamın sür- 250 m

tünme katsayısı kaçtır? (cos 37° = sin 53° = 0,8 ; g = 10 m/s2)
Buna göre, iki araç durduklarında aralarındaki uzaklık kaç
metre olur?
A) 0,1 B) 0,2 C) 0,3 D) 0,4 E) 0,5
A) 25 B) 50 C) 60 D) 80 E) 100
8. Elektrik yükleri +q ve –q olan X ve Y ci- P

simleri, eşkenar üçgenin köşelerine ko-
nulmuştur.
Buna göre;
+q –q
6. Paralel levhaların arasına kütlesi m, yükü –q olan X cismi Şe-
I. X ve Y'nin P'de oluşturduğu elektrik
mg
kil - I’deki gibi asıldığında K ipinde gerilme kuvveti, kütlesi potansiyelleri eşittir. X Y
2
2m, yükü +q olan Y cismi Şekil - II’deki gibi asıldığında L ipin- II. X ve Y'nin P'deki bileşke elektrik alanının büyüklüğü, X'in
de TY gerilme kuvveti oluşuyor. P'de oluşturduğu elektrik alanın büyüklüğüne eşittir.
III. X cismi yok edilirse P'deki toplam potansiyel artar.
K L
+
V q X d d +q Y
V
m 2m
Þekil - I Þekil - II D) I ve II E) II ve III
Buna göre, TY kaç mg olur?
A) 1,5 B) 2 C) 2,5 D) 3 E) 4
10 1-E 2-B 3-C 4-D 5-B 6-C 7-A 8-B

5
1. Bir bobinle kurulan alternatif akım 3. X ve Y sığaçları ile kurulan devre Şekil - I’deki gibidir. X ve Y sı-
devresi şekildeki gibidir. ğaçlarının potansiyel fark - yük grafiği Şekil - II’deki gibidir. X sı-
A ğacında biriken yükü QX, Y sığacında biriken yükü QY dir.
Buna göre, f arttırılırsa;
Yük
I. Bobinin alternatif akıma göster- ~
V= Vm × sinwt X Y X Y
diği direnç artar. 2Q
II. Ampermetreden geçen etkin akım artar. Q

+ + Potansiyel
III. Bobinin uçları arasındaki maksimum potansiyel fark artar. 0
V 2V
fark
V1 V2
yargılarından hangileri doğru olur? Þekil - I Þekil - II
(Vm'ın f'den etkilenmediği kabul edilecek.)
V1 1 Q
= olduğuna göre, X oranı kaçtır?
V2 4 QY
1 1 1
A) B) C) D) 1 E) 2
4 3 2
4. Fizik öğretmeni İbrahim, bir eksen etrafında dönen cismin ey-

lemsizlik torku ile ilgili bir deney tasarlıyor.
Deneyde cismin eylemsizlik torku bağımlı değişken oldu-

ğuna göre,
2. Basit harmonik hareket yapan bir cisimle ilgili,
I. kütle
I. Cisim denge konumunda en büyük hıza ulaşır. II. dönme ekseni
II. Hareketin uç noktalarında cismin ivmesi en küçüktür. III. cismin şekli
III. Hareketin genliği cismin frekansını etkilemez.
niceliklerinden hangilerini "bağımsız değişken" olarak se-
yargılarından hangileri yanlıştır? çebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) II ve III E) I, II ve III D) I ve III E) I, II ve III
11
5. Yatay sürtünmeli düzlemde, bir a (m/s2) 7. Elektrik yükleri ve aralarındaki uzaklıklar verilen X, Y, Z noktasal
cisme etki eden kuvvet ile, bu 2
cisimleri, bir doğru üzerinde şekildeki gibi tutulmaktadır.
kuvvetin kazandırdığı ivmenin
X Y Z
grafiği şekildeki gibidir. Kuvvet (N)
+2q –q +q
0 2 4 6 8
Buna göre, d d
I. Cismin kütlesi 2 kg dır. Buna göre, bu cisimlerden hangisi yok edilirse sistemin
elektrik potansiyel enerjisi değişmez?
II. Sürtünme kuvveti 4 N dur.
III. Sürtünme katsayısı 0,2 dir.
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z
yargılarından hangileri doğrudur? (g = 10 m/s2)
D) X ya da Z E) Y ya da Z
8. Kütlesi 5 kg olan araba şekildeki m = 1 kg

gibi 10 m/s hızla ilerlerken 1 kg
kütleli bir cisim 10 m/s hızla ya- v0 = 10 m/s
tayla 37° açı yapacak şekilde ara- v = 10 m/s
37°
baya çarpıp yapışıyor.
6. Sabit yatay 100 km/h hızla uçan helikopterden helikoptere gö-
re bir top serbest bırakılıyor. Yerde duran Osman ve yerde, he- Buna göre, arabanın son hızı- M = 5 kg
likopter ile aynı yönde 100 km/h hızla hareket eden kamyone- nın yönü ve büyüklüğü nedir?
tin arkasında duran Nuri, topun hareketini gözlemliyor. (sin 37° = 0,6 ; cos 37° = 0,8)
Topa etki eden hava direnç kuvveti önemsenmediğine göre,

A) İlk yönünde, 7 m/s B) İlk yönüne zıt yönde, 7 m/s
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
C) İlk yönünde, 8 m/s D) İlk yönüne zıt yönde, 8 m/s
A) Helikopter pilotuna göre top, serbest düşme hareketi yapar.
E) Sıfır
B) Osman’a göre top, yatay atış hareketi yapar.
C) Nuri’ye göre top, tek boyutta dengelenmemiş kuvvetlerin et-
kisinde hareket eder.
D) Nuri’ye göre Osman, sabit süratle hareket eder.
E) Nuri’ye göre helikopter dengelenmiş kuvvetlerin etkisinde

tek boyutta hareket eder.
12 1-A 2-B 3-C 4-E 5-E 6-E 7-C 8-A

6
1. İlk hızı 4 m/s olan bir cismin iv- a (m/s2) 3. Şekildeki düzenekte eşit bölme-
me - zaman grafiği şekildeki gili ve ağırlığı ihmal edilen çubu- 60° T = 80 N
2
bidir. ğa P = 30 N'lik bir cisim asılın-
6 8
0
2 4 ca ipteki gerilme kuvveti 80 N
Bu cismin 0 - 8 saniye aralı- t (s) K L M R yatay
oluyor.
ğındaki yer değiştirmesi kaç 2
düþey
metredir? Buna göre, cisim nereye asıl-

mıştır? (cos 60° = 0,5)
A) 0 B) 4 C) 6 D) 8 E) 16
A) R noktasına B) M - R arasına C) M noktasına
D) M - L arasına E) K noktasına
2. Düzgün ÁB manyetik alanında yükleri sırasıyla 2q ve q, kütleleri

sırasıyla m ve 2m, hızları sırasıyla v ve 2v olan X ve Y cisimleri-
nin izlediği yörüngeler şekildeki gibi oluyor.
4. Pozitif yüklü bir cismin bir noktada oluşturduğu elektrik ala-

v ÁB1 ÁB2
nın büyüklüğü;
m 2m
X Y I. cismin yük miktarı,
r 2q q 2r
II. noktanın cisme olan uzaklığı,
2v
III. cisim ile noktanın bulunduğu ortamın cinsi
B1 niceliklerinden hangilerine bağlıdır?
B2
1 1 1 1 1
A) B) C) D) E) D) I ve III E) I, II ve III
2 3 4 5 6
13
5. Şekildeki gibi F kuvveti ile hareket ettirilen cisim K noktasına gel- 7. Yarıçapı 2r olan O merkezli düzgün türdeş dairesel levhalardan
diği anda F kuvveti kaldırılıyor ve cisim yayı x kadar sıkıştırıyor. r yarıçaplı daire parçaları çıkarılarak yan taraflarına Şekil - I ve
Şekil - II deki gibi ekleniyor.
F
a
K L yatay
yatay O O
x y r 2r 2r r
Yalnız y yolu sürtünmeli olduğuna göre, yayın x sıkışma mik-

tarını aşağıdaki bağıntılardan hangisi verir? Þekil - I Þekil - II
(Fs : sürtünme kuvveti)
Cisimlerin kütle merkezlerinin yer değiştirmeleri sırasıyla xI
x
1 2 1 2 ve xII olduğuna göre, I oranı kaçtır?
A) F⋅y⋅cos α = k⋅x – Fs⋅y B) F⋅y⋅cos α = k⋅x + Fs⋅y xII
2 2
1 2 1 2
C) F(y + x)cos α = k⋅x D) F⋅y cos α = k⋅x
2 2 A) 1 B) 1,5 C) 2 D) 3 E) 4
1 2
E) F(y + x)cos α = k⋅x – Fs⋅x
2
8. Elektrik yükleri +Q, +q ve –q olan eşit kütleli cisimlerle Şekil - I

ve Şekil - II'deki düzenekler kurulmuştur. +q yüklü cisim ser-
best bırakıldığında K ve L noktalarından sırasıyla vK; vL hızlarıy-
la; –q yüklü cisim serbest bırakıldığında M noktasından vM hı-
6. Hatice meyveli kek yapmak için mutfakta hamur hazırlamaya zı ile geçiyor.
başlıyor. Hamuru sabit güçlü mikser ile çırpmaya başlıyor.
+Q +q K L +Q M –q
Mikserin tel parçaları hamurda dönerken,
d d d d d
I. Mikserin eylemsizlik torku artar. Şekil - I Şekil - II
II. Mikserin dönme hızı hamur miktarına bağlıdır.
Buna göre; vK, vL, vM arasındaki ilişki nedir?
III. Hamurun yoğunluğu artarsa mikserin dönme hızı azalır.
yargılarından hangileri doğrudur? A) vK = vL > vM B) vK = vM > vL C) vL > vK = vM
D) vL > vM > vK E) vL > vK > vM

14 1-D 2-C 3-A 4-E 5-B 6-E 7-C 8-C

7
1. Düzgün, türdeş ve eşit bölmeli levhanın l L K 3. Sürtünmelerin önemsenmedi- K L
vK vL
bölmesi ll bölmesi üzerine katlanarak ya- ği ortamda vK, vL hızlarıyla ya-
I II
pıştırılıyor. tay atılan K ve L cisimleri şekil-
deki belirtilen yörüngeleri izle-
Oluşan şekil K noktasından iple asılırsa aşağıdakilerden
miştir.
hangisi gibi dengede kalabilir?
vK
vL
A) B) C) D) E)
ip L ip
ip ip L ip yatay
L K K K K K 1 1 1
A) B) C) D) 1 E) 2
L
L 4 3 2
4. Şekildeki traktörün ön ve arka tekerlerindeki K, L noktalarının

açısal süratleri sırasıyla wK, wL ve çizgisel süratleri de sırasıyla
2. İdeal transformatörde K,L, M bo- vK, vL dir.
2V
binlerinin sarım sayıları sırasıyla
NK, NL, N M dir. P bobininin uçları- K
na 4V lik potansiyel fark uygulan-

dığında K, L, M bobinlerinin uçla- 4V 8V
rı arasındaki potansiyel farklar

P L
sırasıyla 2V, 8V, V oluyor. M
Buna göre, NK, NL, NP arasında- V

ki ilişki nedir? Buna göre, wK ile wL ve vK ile vL arasındaki ilişki nedir?
A) NK < NM < NL B) NM < NK < NL C) NL < NM < NK A) vK = vL B) vK < vL C) vK = vL

wL < wK wK = wL wK = wL
D) NK < NL < NM E) NM < NL < NK
D) vL < vK E) vL < vK
wL < wK wK < wL
15
5. Bir kağıt havlu rulosunun merkezin- 7. Sayfa düzleminden içeri doğru olan ÁB manyetik alanı düzgün
den geçen eksene göre eylemsizlik arttırıldığında K, L, M kare çerçeveleri üzerinde bulunan X, Y, Z
torku I'dır. dirençlerinden geçen indüksiyon akımları sırasıyla i X, iY, iZ olu-
Kağıt havlunun yarısı kullanıldığın- yor.
da eylemsizlik torku için ne söy-
M
lenebilir? K L ÁB
A) 2I B) 2I ile I arasında C) I X 2R Y R Z R
I I
D) I ile arasında E) den küçük
2 2
X, Y, Z dirençleri sırasıyla 2R, R, R olduğuna göre, iX, iY, iZ

A) iX > iY > iZ B) iY > iZ > iX C) iZ > iY > iX
D) iZ > iX > iY E) iZ > iX = iY
6. Düşey yukarı v0 = 130 m/s lik hızla şekilde-

8. İçi boş lastik teker yatay düzlemde v hızı ile yuvarlanarak iler-
ki gibi atılan bir cisim, 3 saniye sonra dur-
ip lemektedir. Teker yeterince uzun eğik düzlemde h kadar yukarı
makta olan 950 g kütleli tahta bloğa çarpıp
çıkabilmektedir.
yapışıyor.
M = 950 g
Bu cisim ile birlikte tahta blok kaç metre v
yükselir? (g = 10 m/s2 ; Sürtünmeler önem- h
senmeyecektir. İp yeterince uzundur.) q yatay
v0 = 130 m/s
m = 50 g Buna göre, h yüksekliğinin artması için;
I. Tekerin kütlesi
A) 0,5 B) 1 C) 1,25 D) 2,5 E) 12,5
II. Tekerin v hızı
III. Eğik düzlemin eğim açısı

1
(Sürtünmelerden dolayı enerji kaybı önemsenmiyor. Iteker = mr2)
3
16 1-B 2-B 3-C 4-A 5-E 6-C 7-C 8-B

FASİKÜL
21
SU DALGALARINDA KIRINIM VE
GİRİŞİM & DOPPLER OLAYI
3. ÜNİTE
DALGA MEKANİĞİ
MEB KAZANIMLARI
1
12.3.1.1. Su dalgalarında kırınım olayının dalga boyu ve yarık genişliği ile ilişkisini belirler.
Öğrencilerin deney yaparak veya simülasyonlar kullanarak elde ettikleri verilerden yararlanarak yo-
rum yapmaları sağlanır.
12.3.1.2. Su dalgalarında girişim olayını açıklar.
2 A. Öğrencilerin girişim desenini deney yaparak veya simülasyonlar kullanarak çizmeleri sağlanır.
B. Girişimle ilgili matematiksel hesaplamalara girilmez.
C. Faz farkı kavramına girilmez.
3
12.3.1.6. Doppler olayının etkilerini ışık ve ses dalgalarından örneklerle açıklar.
Örneklerin günlük hayattan seçilmesine özen gösterilir. Matematiksel hesaplamalara girilmez.

3. ÜNİTE
DALGA MEKANİĞİ
Su Dalgalarında Kırınım ve Girişim & Doppler Olayı 21. FASİKÜL
SU DALGALARININ KIRINIMI Örnek 1
Doğrusal su dalgalarının Sabit derinlikli dalga leğeninde oluşturul-

dalgaların kırınımı denir. muş periyodik doğrusal dalgalar dar bir ara-
lıktan geçtikten sonra şekildeki biçimi al-
Doğrusal dalgaların dalga boyu l, dalgaların geçtiği aralığın ge- mıştır.
nişliği w olmak üzere;
Bununla ilgili;
w ≤ l ise kırınım gözlenir. w > l ise kırınım olmaz.
I. Doğrusal dalgaların dar aralıktan geçe-
rek eğriselleşmesine su dalgalarının kırılması denir.
II. Su dalgalarının aralıktan geçtikten sonra eğriselleşmesi dalgala-
rın dalga boyuna bağlı değildir.
III. Dalgalar aralığı geçtiğinde dalgaların frekansı değişmiştir.
l l
w<l
w=l
Dalga boyu (l), aralık genişliğine (w) eşitken kırınım gözlenir. Aralık ge-
nişliği küçüldükçe ya da dalga boyu büyüdükçe kırınımın etkisi artar.
Çözüm
w>l
Aralık genişliğinin (w), dalga boyundan (l) büyük olduğu durumlarda

kırınım gözlenmez. Aralığı geçen dalgalar doğrusal olarak yayılmaya
devam eder.
UYARI
Sabit derinlikli bir ortamda oluşturulmuş periyodik dalgalar, ara-
lığı geçtiğinde dalgalara ait
değişmez.
Örnek 2
Sabit derinlikli dalga leğeninde oluşturulmuş periyodik doğrusal dal-
galar dar bir aralıktan geçtikten sonra kırınıma uğramıştır.
NOT
Buna göre,
Kırınım olayı dalga boyu ile aralık genişliği arasındaki ilişkinin bir
sonucu olduğu için, yarık genişliğinin değişmesi ve dalga boyu- I. dalgaların geçtiği aralığın genişliği,
nu değiştiren her etki, kırınımı da etkiler. II. dalgaların frekansı,
Frekansla dalga boyu ters orantılıdır. Kaynağın frekansı artar- III. leğendeki su derinliği
sa dalga boyu azalır.
niceliklerinden hangileri daha büyük olsaydı, dalgalar aralığı geç-
Dalgaların hızı ile dalga boyu doğru orantılıdır. Dalgaların hızı tiğinde kırınıma uğramayabilirdi?
artarsa dalga boyu artar.
Ortamdaki su derinliği artarsa hız ve dalga boyu artar.
D) II ya da III E) I ya da III
3
Çözüm Düğüm noktalarının birleştirilmesiyle elde edilen çizgilere de dü-

ğüm çizgisi denir. Merkez doğrusunun sağındaki ve solundaki
düğüm çizgileri (DÇ) sırasıyla 1. DÇ, 2. DÇ, 3. DÇ,… olarak isim-
lendirilir.
Merkez
doðrusu
1. DÇ 1. DÇ
1. DK 1. DK
2. DÇ 2. DÇ
2. DK 2. DK
SU DALGALARININ GİRİŞİMİ
Dalgaların kesişmesi (üst üste binmesi) olayına dalgaların giri-
şimi denir.
S1 S2
Dalgaların girişim anında farklı özellikte üç nokta oluşur. Bu nok-
talar, iki dalga tepesinin üst üste geldiği (çift tepe), iki dalga çu-
kurunun üst üste geldiği (çift çukur) ve bir tepe ile bir çukurun üst
üste geldiği (tepe + çukur) noktalarıdır. Örnek 3
Derinliği sabit olan bir dalga leğeninde özdeş noktasal K1 ve K2 kay-
Çift tepe ve çift çukur noktalarına karın noktaları, bir tepe ile bir
nakları ile şekildeki girişim deseni elde edilmiştir.
çukurun birleştiği (tepe + çukur) noktalarına düğüm noktaları
denir.
Z
Dalga tepelerinin ve dalga çukurlarının üst üste bindiği yerde gen-
Y
lik dalga genliğinin iki katına eşittir. Tepe ile çukurun üst üste bin-
diği yerde genlik sıfırdır.
X
K1 K2
UYARI Düz çizgiler dalga tepesini gösterdiğine göre,

Bu bölümde; sabit derinlikteki ortamda, aynı özellikte, periyodik
I. Z noktası sönüm noktasıdır.
dairesel dalgalar üreten kaynakların oluşturduğu girişim deseni
II. Y noktası dalga katarı üzerinde, hareketli bir noktadır.
incelenecektir.
III. X noktası çift tepedir.
Kaynaklar; suya aynı anda batıp çıkmakta ve özdeş dalgalar üret-
mektedir. Bu dalgalara aynı fazlı dalgalar denir. Kaynaklara da ay- yargılarından hangileri doğrudur?
nı fazlı kaynaklar denir.
KATAR VE DÜĞÜM ÇİZGİLERİ Çözüm

Çift tepe ve çift çukur noktalarının birleştirilmesiyle elde edilen çiz-
gilere dalga katarı denir.
Kaynakları birleştiren doğrunun tam ortasında olan katar çizgisi-

ne merkez doğrusu ya da sıfırıncı dalga katarı (0. DK) denir. Mer-
kez doğrusunun sağındaki ve solundaki dalga katarları (DK) sıra-
sıyla 1. DK, 2. DK, 3. DK,… olarak isimlendirilir.
Tepe ve çukur noktalarının üst üste geldiği, dalgaların birbirini sö-

nümlediği noktalara düğüm noktası denir.
4
21. FASİKÜL Su Dalgalarında Kırınım ve Girişim & Doppler Olayı
Yol Farkı
NOT
Düğüm çizgileri sönüm noktalarıdır. Yani hareketsiz noktalar- Girişim desenindeki herhangi bir noktanın kaynaklara olan uzak-
dan oluşur. lıkları farkına yol farkı denir. Bir noktanın kaynaklara olan uzak-
lıkları x1 ve x2 ise yol farkı; Ds = |x1 – x2| şeklinde yazılır.
Katar çizgileri hareketli noktalardan oluşur.
Yol farkının; dalga boyunun tam katlarına eşit olduğu noktalar dal-
ga katarları üzerinde, dalga boyunun buçuklu katlarına eşit oldu-
ğu noktalar düğüm çizgileri üzerindedir.
NOT
Katar ve Düğüm Çizgilerinin Özellikleri
Herhangi bir nokta için yol farkı (Ds) dalga boyunun tam kat-
Düğüm ve katar çizgileri ardışık olarak sıralanır. Yani birbirlerinin
larına eşit ise o nokta dalga katarı üzerindedir.
arasında yer alırlar. Merkez doğrusuna göre simetriktir ve merkez
doğrusuna yakın olandan, uzak olana doğru sağlı sollu 1, 2, 3 ... Ds = n ⋅l
gibi numaralandırılır.
şeklinde yazılır ve o nokta n. dalga katarı üzerindedir.
Düğüm ve katar çizgileri kaynaklardan uzaklaştıkça doğrusalla-
Herhangi bir nokta için yol farkı dalga boyunun buçuklu kat-
şır.
larına eşit ise, o nokta düğüm çizgisi üzerindedir.
Düğüm ve katar çizgilerinin tamamı kaynaklar arasından geçer.

1
Kaynakların üzerinden geçen girişim çizgisi yoktur. Ds = (n – )⋅ l
2
l
Girişim çizgileri, kaynakları birleştiren doğru üzerinde aralıklar- şeklinde yazılır ve o nokta n. düğüm çizgisi üzerindedir.
4
l (n = 1, 2, 3...)
la sıralanır. Birbirini takip eden katar çizgileri , birbirini takip eden
2
l
düğüm çizgileri de aralıklarla sıralanır.
2
Merkez
doðrusu
2. DK
1. DÇ 1. DÇ
1. DK UYARI
2. DÇ 2. DÇ Herhangi bir girişim çizgisi üzerindeki bütün noktaların yol farkla-
rı birbirine eşittir. Bu yol farkının dalga boyu cinsinden değeri ise
girişim çizgisi hakkında bir fikir verir.
Örnek 4
S1 S2
l l l l l l
4 4 4 4 4 4
Bir dalga leğeninde aynı fazda çalışan S1, S2 titreşim kaynakları 3 cm
dalga boylu dalgalar yayıyorlar. Bu dalgaların girişim desenindeki bir
P noktasının kaynaklara uzaklığı PS1 = 25 cm, PS2 = 17,5 cm’dir.
Buna göre, P noktası aşağıdakilerin hangisinin üzerindedir?

(Leğendeki su derinliği her noktada aynıdır.)
A) 5. maksimum (dalga katarının)

UYARI
B) 5. minimum (düğüm çizgisinin)
Düğüm ve katar çizgilerinin sayısı dalga boyuna ve kaynaklar ara-
C) 3. minimum (düğüm çizgisinin)
sındaki uzaklığa bağlıdır.
D) 3. maksimum (dalga katarının)
Dalga boyu artırılırsa ya da kaynaklar arası uzaklık azaltılırsa,
E) 2. minimum (düğüm çizgisinin)
düğüm ve katar çizgi sayısı azalabilir.
ÖSYM Sorusu
5
Çözüm Çözüm
Örnek 5
Örnek 7
Bir dalga leğeninde aynı fazda ve eşit frekansta l dalga boylu
dalgalar üreten iki dalga kaynağı ile yapılan girişim deneyinde, Bir öğrenci, su dalgalarının girişimi ile ilgili yaptığı bir deneyde aynı
5. düğüm çizgisi üzerinde bulunan bir noktanın kaynaklara olan fazlı özdeş kaynakların frekansını değiştirerek oluşan girişim çizgile-
uzaklıkları farkı aşağıdakilerden hangisidir? rinin sayısını gözlemlemiştir.
Buna göre,
9
A) 4l B) l C) 11 l D) 5l E) 7l
2 2 I. Deneyin bağımsız değişkeni “dalga frekansı”dır.
II. Deneyin bağımlı değişkeni “girişim çizgilerinin sayısı”dır.
Çözüm
III. Deneyin hipotez cümlesi “Girişim olayında, frekans arttıkça giri-
şim çizgi sayısı azalır.” olabilir.
Çözüm
Örnek 6
Aynı fazda ve aynı frekansta çalışan özdeş iki noktasal kaynakla
yapılan girişim deseni ile ilgili;
I. Kaynakların frekansı artırılırsa girişim çizgileri daha sık olur.

II. Kaynakların frekansı artırılırsa girişim çizgilerinin sayısı artabilir.
III. Leğene su ilave edilirse girişim çizgilerinin sayısı azalabilir.
6
21. FASİKÜL Su Dalgalarında Kırınım ve Girişim & Doppler Olayı
DOPPLER OLAYI Çözüm
Siren çalarak hareket eden ambulanstan yayılan sesin duyduğu-

muz frekansı, ambulans yaklaşırken daha yüksek, uzaklaşırken
daha düşüktür.
Dalga kaynaklarının hareketli olduğu durumlarda, algılanan fre-

kans ve dalga boyu gibi değerler faklılık gösterebilir. Bu duruma
doppler olayı denir.
vk Örnek 9
l2 l2 l1 l1 +x
vd vd
Sabit derinlikteki bir dalga leğeninde, noktasal durgun bir kaynağın
ürettiği dairesel dalgaların yayılma hızı 8 m/s, dalga boyu ise 4 cm’dir.
Buna göre, dalga kaynağı bir doğru boyunca 2 cm/s hızla hare-
Dalga kaynaðý
ket ettirilirse, dalgaların oluşturduğu desende gözlenen en bü-
yük dalga boyu kaç cm olur?
Kaynağın hareketi doğrultusundaki dalga boyları;
l1 = (vd – vk)∙ T A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 8
l2 = (vd + vk)∙ T Çözüm
bağıntıları ile hesaplanır. (T periyot)
l1 ve l2 nin ortalaması, kaynağın hareketsizken ürettiği dalgala-

l + l2
rın dalga boyunu (l) verir. l = 1
2
Örnek 8
S dalga kaynağı, su derinliği her yerde aynı olan dalga leğenindeki
durgun suda, l dalga boylu dalgalar oluşturuyor.
NOT
d2
d1 S
K L
Áv
Dalga
söndürücü
vK < vD vK = vD
Bu kaynak KL doğrultusunda sabit Áv hızıyla harekete başladıktan

bir süre sonra, sudaki dalga tepelerinin bir andaki görünümü şekil-
deki gibi oluyor.
d1 = 10 cm, d2 = 6 cm olduğuna göre, l kaç cm’dir? vK > vD
Kaynağın hızı (vK) ile dalgaların yayılma hızı (vD) arasındaki ilişkiye
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 8
göre, periyodik, dairesel su dalgalarının görünümü
ÖSYM Sorusu
7
SES VE IŞIK DALGALARINDA Örnek 10

DOPPLER ETKİSİ Doğrusal bir yolda hareket eden K, L, M araçlarının hızları şekilde
Doppler olayı, çoğunlukla ses dalgaları ile denenmiş olmasına belirtildiği gibidir. L aracı kornaya bastığında sabit frekanslı ses yay-
rağmen, tüm dalgalar için genel bir olaydır. maktadır.
Bir araç, şekildeki gibi siren çalarak ok yönünde hareket ederken v 2v 3v

sesin; X gözlemcisi tarafında dalga boyu büyür, Y gözlemcisi ta-
rafında dalga boyu küçülür. K L M
Buna göre,
I. K aracındaki sürücü korna sesini olduğundan daha kalın algılar.

fX fY II. M aracındaki sürücü korna sesini olduğundan daha kalın algılar.
f
III. K ve M araçlarındaki sürücüler korna sesini olduğu gibi algılar.
X Y
Aracýn hareket yönü

Sesin hızı değişmez. Dalga boyu ile frekans ters orantılıdır. D) I ve II E) II ve III
Dalga boyunun büyüdüğü taraftaki X gözlemcisi siren sesinin fre- Çözüm
kansını gerçek değerinden daha küçük algılar. (fX < f)
Dalga boyunun küçüldüğü taraftaki Y gözlemcisi siren sesinin fre-

kansını gerçek değerinden büyük algılar. (fY > f)
NOT
Ses kaynağı gözlemciye yaklaşıyor ise algılanan ses frekansı
sesin gerçek frekansından büyük olur.
Ses kaynağı gözlemciden uzaklaşıyor ise algılanan ses fre-

kansı, sesin gerçek frekansından küçük olur.
Frekansı büyük olan sesler “ince” (tiz) algılanırken, frekansı

küçük olan sesler “kalın” (pes) ses olarak algılanır.
Örnek 11
I. Işığın doppler etkisinden, polis radarlarında, taşıtların hızlarını tes-
UYARI pit etmede yararlanılır.
II. Işıkta doppler etkisi, görünür ışığın renk değişimi olarak algılanır.
Işık dalgalarında da kaynak ve gözlemci arasındaki bağıl yer de-
ğiştirmeler sonucu üretilen ışık ile gözlenen ışık arasında bir fre- III. Bir ışık kaynağı, gözlemciden uzaklaşıyorsa gözlemci ışığı daha
kans kayması olur. küçük frekanslı renkteki bir ışık olarak algılar.
Doppler etkisinden, polis radarları aracılığı ile motorlu taşıtların Yukarıdaki yargılarından hangileri doğrudur?
hızlarını ölçmede yararlanılır.
Kaynaðýn
hareket yönü D) I ve II E) I, II ve III
Çözüm
Kýzýla kayma Maviye kayma
Işıkta Doppler etkisi, ışığın rengindeki değişim olarak algılanır.
Galaksilerdeki “kırmızıya kayma” galaksilerin bizden uzaklaştığı

sonucu olan, Doppler etkisi ile açıklanır. Bu durum, uzayın
genişlediği teorisini destekler.
8
Su Dalgalarında Kırınım ve
KAVRAMA TESTİ Girişim & Doppler Olayı
1
1. Dar bir aralıktan geçen doğrusal su dalgalarının şekildeki gibi 3. Derinliği sabit olan bir dalga leğeninde özdeş noktasal K1 ve K2
eğriselleştiği görülmüştür. kaynakları ile girişim deseni elde ediliyor. Desende verilen X, Y
ve Z noktalarının genlikleri rX, rY, rZ dir.
Dalgaların dalga boyu l, aralık genişliği w olduğuna göre,

K1 K2
I. l = w dır.
Düz çizgiler dalga tepesini gösterdiğine göre, noktaların
II. l > w dır. genlikleri arasındaki ilişki nedir?
III. l < w dır.
A) rX < rY < rZ B) rZ < rY < rX C) rX = rY = rZ
D) rX = rY < rZ E) rZ < rX = rY
D) I ya da II E) I ya da III
2. Su dalgalarının kırınımı ile ilgili yapılan bir deneyin bağımsız de-

ğişkeni "dalgaların dalga boyu"dur.
Deneyin tek bağımsız değişkeni olduğuna göre,
I. Deneyde kullanılan dalga kaynağı ile sabit periyotlu dalga-

lar üretilmiştir.
II. Deneyde su derinliği değiştirilmiştir.
III. Deneyde, dalgaların geçtiği aralığın genişliği sabit tutulmuş-
tur.
yargılarından hangileri doğru olabilir? 4. Bir dalga leğeninde aynı fazda ve eşit frekansta l dalga boy-
lu dalgalar üreten iki dalga kaynağı ile yapılan girişim dene-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II yinde, 4. katar çizgisi üzerinde bulunan bir noktanın kaynak-
lara olan uzaklıkları farkı aşağıdakilerden hangisine eşittir?
7 9
A) 3l B) l C) 4l D) l E) 5l
2 2
9
Su Dalgalarında Kırınım ve Girişim & Doppler Olayı 21. FASİKÜL | TEST 1
5. K1, K2 kaynaklarının, l dalga boylu dalgalar ürettiği dalga le- 7. Aynı fazlı kaynakların ürettiği girişim deseninde, bir nokta-
ğeninde, 2. düğüm çizgisi üzerindeki bir noktanın K1 e uzaklığı nın girişim çizgileri üzerindeki yeri aşağıdaki hangi niceli-
2l'dir. ğin dalga boyu ile karşılaştırılması sonucu bulunur?
Buna göre, aynı noktanın K2 ye uzaklığı kaç l olabilir?

A) Kaynaklar arasındaki uzaklık
1 3 B) Kaynakların O noktaya uzaklıkları farkı
A) B) 1 C) D) 2 E) 3
2 2
C) Ortamdaki su derinliği
D) Kaynakların frekansı
E) Dalgaların yayılma hızı
6. Aynı fazlı l dalga boylu dalgalar üreten kaynaklarla oluşturul- 8. Bir dalga leğeninde bir düğüm çizgisi üzerindeki A noktasının
muş girişim deseninde 2. düğüm çizgileri şekildeki gibidir. K1 ve K2 kaynaklarına uzaklıkları 5 cm ve 3 cm’dir.
2. düðüm 2. düðüm
B
A
m
3
5c
cm
K1 x K2
K2 K1
Kaynakları birleştiren doğru üzerinde, bu çizgiler arasında
x uzaklığı l'nın kaç katına eşittir? Aynı düğüm çizgisi üzerindeki B noktasının kaynaklara olan
uzaklıkları farkı kaç cm’dir?
1 1 3
A) B) C) 1 D) E) 2
4 2 2
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 8
10 1-D 2-E 3-A 4-C 5-A 6-D 7-B 8-A

KAVRAMA TESTİ Girişim & Doppler Olayı
2
1. Bir dalga leğeninde aynı fazlı iki noktasal kaynakla girişim de- 3. Işık dalgalarındaki doppler etkisi sonucu ışığın algılanan
seni oluşturulmuştur. rengi;
Desendeki girişim çizgilerinin sayısı; I. Işık kaynağının hareket yönü

II. Gözlemcinin hareket yönü
I. Su derinliği
III. Kaynağın yaydığı ışığın rengi
II. Kaynakların periyodu
III. Kaynaklar arası uzaklık niceliklerinden hangilerine bağlıdır?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) I, II ve III
2. Derinliği sabit olan bir dalga leğeninde v D hızındaki dalgalar

oluşturan dalga kaynağı, +x yönünde vK hızı ile hareket ettiğin-
de oluşturduğu dalgaların görünümü şekildeki gibidir.
4. Derinliği her yerinde aynı olan dalga leğeninde noktasal bir kay-
nak l1 dalga boylu dairesel su dalgaları üretmektedir. Kaynak
okla gösterilen yönde hareket etmeye başladığında, kaynakla
vk +x aynı yönde ilerleyen dalgaların dalga boyu l2, zıt yönde ilerle-
l2 l1
yen dalgaların dalga boyu l3 olarak ölçülüyor.
kaynak
Kaynağın hareket doğrultusunda oluşan l1, l2 dalga boyla-
l 2 v
rı oranı 1 = olduğuna göre, D oranı kaçtır?
l 5 vK
2 Buna göre; l1, l2 ve l3 arasındaki ilişki nedir?
7 7 7 7 7 A) l1 = l2 = l3 B) l3 = l2 > l1 C) l2 > l1 > l3

A) B) C) D) E)
6 5 4 3 2
D) l3 > l1 > l2 E) l1 > l2 = l3
11
Su Dalgalarında Kırınım ve Girişim & Doppler Olayı 21. FASİKÜL | TEST 2
5. Aynı faz ve frekansta çalışan K1 ve K2 kaynaklarının, sabit de- 7. Sabit derinlikli bir dalga leğeninde, aynı faz ve frekansta çalışan
rinlikteki bir dalga leğeninde oluşturduğu girişim çizgileri şekil- iki kaynakla oluşturulmuş girişim deseninde bir P noktası 4. dal-
deki gibidir. ga katarı üzerinde bir noktadır.
Merkez Kaynakların periyodu iki katına çıkarılırsa P noktası hangi

doðrusu
çizgi üzerinde oluşur?
A
A) 2. dalga katarı B) 2. düğüm çizgisi

B
C C) 3. dalga katarı D) 3. düğüm çizgisi
K1 K2
E) 8. dalga katarı
Desen üzerindeki A, B ve C noktalarının kaynaklara olan

uzaklıkları farkı (yol farkı) sırasıyla xA, x B ve xC olduğuna
göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) xA = xB = xC B) xA > xB > xC C) xC > xB > xA
D) xA > xC > xB E) xC > xA > xB
6. Sabit derinlikli bir dalga leğeninde, ok

aynı fazlı dalgalar üreten K1 ve K2
K1 K2 8. Şekildeki araba sabit f frekanslı ses üretmektedir.
kaynakları ile girişim deseni oluş-
turulmuştur. Can
Buna göre, K1 kaynağı ok yönünde bir miktar kaydırılırsa;
2 1
I. Merkezi dalga katarı ok yönünde kayar.
II. Girişim çizgilerinin sayısı artar. Buna göre,
III. Kaynakları birleştiren doğru üzerinde, girişim çizgileri ara-
I. Otomobil 1 yönünde ilerliyorsa durmakta olan Can otomo-
sındaki uzaklıklar azalır.
bilden gelen sesin frekansını f den büyük algılar.
yargılarından hangileri doğrudur? II. Otomobil 2 yönünde ilerliyorsa durmakta olan Can sesi ol-
duğundan daha ince algılar.
III. Otomobil duruyor, Can 1 yönünde hareket ediyorsa Can'ın
D) I ve II E) I ve III duyduğu sesin frekansı f den büyüktür.

12 1-E 2-D 3-E 4-D 5-C 6-A 7-A 8-E

ÖDEV TESTİ Girişim & Doppler Olayı
3
1. Bir motosikletli durgun K, L ve M gözlemcileri arasında t süre- 2. Sıcaklıkların T 1, T2 ve T3 olduğu ortamlarda aynı hızla hareket
de sabit f frekanslı ses çıkararak sabit hızla X hizasından Y hi- eden uçaklardan yayılan özdeş seslere ait dalgaların yayılımı
zasına geliyor. şekildeki gibi gösterilmiştir.
Motosikletli
K L M
X Y
T1 T2 T3
Gözlemciler XY doğrultusunda olduğuna göre K, L ve M göz-
lemcilerinin motosikletten gelen sesin algıladıkları frekan- Buna göre T1, T2 ve T3 arasındaki ilişki nedir?
sının t süredeki değişimini gösteren grafik aşağıdakilerden
hangisi gibi olur? A) T3 < T2 < T1 B) T1 < T2 < T3 C) T2 < T3 < T1
D) T1 < T3 < T2 E) T2 < T1 < T3

A) Frekans B) Frekans
K
L, M
L
M K
0 Zaman 0 Zaman
C) Frekans D) Frekans
L M
3. Su derinliğinin her yerinde aynı olduğu dalga leğeninde aynı faz
ve eşit periyotta çalışan K ve L kaynakları şekildeki girişim dese-
M L
nini oluşturuyor. 1. ve 2. dalga katarları üzerindeki M ve N nok-
K K
talarının kaynaklara uzaklıkları d1, d2 ve d3, d4 tür.
0 Zaman 0 Zaman
rý
kata
rý
alga
kata
E) Frekans
1. d
alga
M
K
2. d
d1
merkezi dalga katarý
d2
L, M
0 Zaman K L
d3 N d4
d1 – d2
d3 – d4
1 2 3
A) 2 B) 1 C) D) E)
2 3 4
13
4. 6. Sabit derinlikteki bir leğende, aynı fazda çalışan noktasal S1, S2

kaynaklarının ürettiği dairesel dalgaların girişim çizgileri şekilde-
ki gibidir.
w
Merkez
doðrusu
L N
düz engel parabolik engel
Derinliği her yerinde aynı olan dalga leğeninde doğrusal su dal-

gaları şekildeki gibi ilerlemektedir.
S1 S2
K M
Buna göre; K, L, M, N noktalarından hangi ikisinin kaynak-

lara olan uzaklıkları farkı (yol farkı) eşittir?
I II III
A) K ve L B) K ve M C) K ve N
Parabolik engelden yansıyan dalgaların oluşturduğu gö-
D) L ve M E) M ve N
rüntü I, II, III te verilen desenlerden hangileri gibi olabilir?
7. Sabit derinlikli bir dalga leğeninde, K1, K2 kaynakları ile aynı faz-
da oluşturulan dalgaların dalga tepeleri şekildeki gibidir.
5. Bir dalga leğeninde aynı fazda ve frekansta titreşen noktasal iki K

L
dalga kaynağından yayılan dalgaların dalga boyu l dır. Oluşan
girişim desenindeki P noktası 3. dalga katarı üzerindedir.
P K1 K2
Buna göre, K ve L noktaları hangi girişim çizgileri üzeridedir?

9l
q A) K : 2. düğüm çizgisi, L : Merkezi katar

S1 S2 B) K : 1. düğüm çizgisi, L : Merkezi katar
C) K : 2. dalga katarı, L : 1. düğüm çizgisi
|PS2| = 9l olduğuna göre |PS1| uzaklığı kaç l'dır? (q > 90°)
D) K : 1. dalga katarı, L : 1. düğüm çizgisi
A) 6 B) 11 C) 12 D) 13 E) 14 E) K : 1. düğüm çizgisi, L : 1. dalga katarı
14
ÖDEV TESTİ Girişim & Doppler Olayı
4
1. Derinliği her yerinde aynı olan bir dalga leğeninde 4 s–1 frekans- 3. Aynı doğrultuda hareket eden K, L, M, N, P ve X araçlarının
lı dalgalar üreten bir kaynak sağa doğru 4 cm/s sabit hızla ha- hız - zaman grafikleri şekildeki gibidir.
reket etmektedir.
Hýz
sol sað 5v K
4v L
3v M
2v N
l1 l2 v X
0 Zaman
v P
Araçlar t = 0 anında yan yana olduğuna göre, X aracında-

l1
Dalgaların yayılma hızı v = 12 cm/s olduğuna göre, ora- ki siren sesinin frekansını, hangi araçtaki gözlemci en bü-
l2
nı kaçtır? yük algılar?
1 1 A) K B) L C) M D) N E) P
A) 4 B) 2 C) 1 D) E)
2 4
2. Bir dalga leğeninde özdeş iki noktasal kaynak aynı fazda titre-
şirken l dalga boylu dalgalar yaymaktadır.
P 4. Eşit frekanslı ses dalgaları yayan K1 ve K2 kaynaklarından yayı-

lan ses dalgaları şekildeki gibi modellenmiştir. Modelde dalga
2 l
5
tepeleri düz çizgi ile, dalga çukurları ise kesikli çizgiler ile belir-
r+
r
tilmiştir.
S1 S2 T
Z
Şekildeki verilenlere göre, P noktası hangi çizgi üzerindedir?
K1 X K2
A) 1. dalga katarı B) 1. düğüm çizgisi C) 2. dalga katarı Y
D) 2. düğüm çizgisi E) 3. düğüm çizgisi
Buna göre, şekilde belirtilen hangi noktalarda ses dalgala-

rı yapıcı girişim yapmıştır?
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) X ve Y
D) X, Z ve T E) X, Y, Z ve T
15
5. Hava sıcaklığının T olduğu ortamda v hı- 7. 1. Doğrusal su dalgaları, derin ortamdan sığ ortama geçtiğin-
zıyla hareket eden uçaktan yayılan ses de dalgaların hızı azalır.
dalgaları şekildeki gibidir. v 2. Dar aralıktan geçen doğrusal su dalgaları, bu aralığı geçti-
Uçak aynı hız ile sıcaklığı T den daha ğinde eğriselleşir.
fazla olan bir ortamda hareket etseydi Yukarıda verilen iki durum, su dalgalarının hangi özelliğini
uçaktan yayılan ses dalgalarının görünümü aşağıdakilerden ortaya koymaktadır?
hangisi gibi olurdu?
1. Durum 2. Durum
A) B) C)
A) Yansıma Kırınım
B) Kırılma Girişim
C) Kırınım Girişim
D) Kırılma Kırınım
E) Ayrılma Kırılma
D) E)
8. Sabit derinlikteki dalga leğeninde dar bir aralıktan geçen peri-

yodik doğrusal dalgaların şekildeki gibi eğriselleştiği görülmüş-
tür.
6. Aynı doğrultuda hareket eden K ve L araçlarının hareket yönleri

ve hızları şekildeki gibidir. Yere göre durgun olan X vericisi f fre-
kanslı ses dalgaları yayınlamaktadır.
X
Aralığı geçtikten sonra, dalgalara ait;
2v
I. Frekans
v II. Dalga boyu
K
L III. Hız
Buna göre, K ve L araçlarındaki gözlemcilerin algıladıkları

frekanslar fK, fL ile f arasındaki ilişki nedir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) fK < fL < f B) f < fL < fK C) fL < fK < f
D) fL < f < fK E) fK = fL = f
16
FASİKÜL
22
IŞIĞIN GİRİŞİMİ VE
KIRINIMI & ELEKTROMANYETİK
DALGALAR
3. ÜNİTE
DALGA MEKANİĞİ
MEB KAZANIMLARI
12.3.1.3. Işığın çift yarıkta girişimine etki eden değişkenleri açıklar.
1 A. Öğrencilerin girişim desenini deney yaparak veya simülasyonlar kullanarak çizmeleri sağlanır.
B. Çift yarıkta girişimle ilgili matematiksel hesaplamalara girilmez.
12.3.1.4. Işığın tek yarıkta kırınımına etki eden değişkenleri açıklar.
2
A. Öğrencilerin kırınım desenini deney yaparak veya simülasyonlar kullanarak çizmeleri sağlanır.
B. Tek yarıkta kırınımla ilgili matematiksel hesaplamalara girilmez.
C. İnce zarlarda girişim, hava kaması ve çözme gücü konularına girilmez.
3 12.3.1.5. Kırınım ve girişim olaylarını inceleyerek ışığın dalga doğası hakkında çıkarım yapar.
4
12.3.2.1. Elektromanyetik dalgaların ortak özelliklerini açıklar.
Maxwell’in elektromanyetik teorinin kurucusu olduğu vurgulanır.
5 12.3.2.2. Elektromanyetik spektrumu günlük hayattan örneklerle ilişkilendirerek açıklar.

3. ÜNİTE
DALGA MEKANİĞİ
Işığın Girişimi ve Kırınımı & Elektromanyetik Dalgalar 22. FASİKÜL
IŞIĞIN ÇİFT YARIKTA GİRİŞİMİ Deney genelde tek renk ışıkla yapılır ve seçilen ekran genelde be-
yaz bir perde olur. Bu durumda ekranda oluşan aydınlık saçakla-
(YOUNG DENEYİ) rın rengi deneyde kullanılan ışığın renginde olur.
Su dalgalarının girişim ve kırınımı gibi ışık dalgaları da girişim ve
Fant ile ekran arasındaki uzaklığın yeterli büyüklükte seçilmesi
kırınım oluşturur. Su dalgalarının girişimde katar ve düğüm çizgi-
durumunda ekran üzerinde oluşan aydınlık saçakların parlaklık-
lerine karşılık, ışık dalgalarının girişimi sonucunda perde üzerin-
ları birbirine eşit olur.
de aydınlık (maksimum) ve karanlık (minimum) çizgilerin oluştu-
ğu gözlenmiştir.
Çift yarıklı bir fant ile yapılan deneyde S1 ve S2 yarıkları, aynı faz- Örnek 1
da çalışan noktasal ışık kaynakları gibi davranır.
Tek renk ışık kullanılarak, çift yarıkla yapılan bir Young deneyinde per-
1. aydýnlýk dede oluşan saçaklar şekildeki gibi modellenmiştir.
saçak
Yarýklar A1
K
1. karanlýk
Iþýk saçak K1 S1 L x
S1 l
Merkez A0
doðrusu
S2 Merkezi aydýnlýk S2 x
saçak K1
1. karanlýk Fant M
Fant saçak A1 Ekran
1. aydýnlýk
saçak
Ekran K, L, M noktalarına ulaşan ışınlar için yol farkları sırasıyla sK, sL,
Ekran
sM olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
Merkezi aydınlık saçağın (A0) altında ve üstünde simetrik olarak
onu takip eden karanlık (K) ve aydınlık (A) saçaklar oluşur. Mer- A) sK > sL> sM B) sL > sK = sM C) sK = sM> sL
kezi aydınlık saçağın üstünde ve altındaki gerek aydınlık saçak- D) sM > sL> sK E) sK = sL> sM
lar gerekse karanlık saçaklar simetrik olarak aynı numaralarla nu-
maralandırılır. Çözüm
Işığın çift yarıkta girişimi deneyi ilk kez 1801 yılında Thomas
Young tarafından ortaya konulduğu için bu deneye Young De-
neyi de denir.
Yarıklardan çıkıp perdeye ulaşan ışınların birbirini sönümlediği

(bir tepe ile bir çukurun üst üste geldiği) yerde karanlık saçaklar,
ışınların birbirini kuvvetlendirdiği (tepe ile tepenin ya da çukur ile
çukurun üst üste geldiği) yerde aydınlık saçaklar oluşur.
S1 ve S2 yarıklarından çıkıp ekran üzerine ulaşan ışınlar için yol

farkı büyüdükçe ışınların ekran üzerinde oluşturduğu saçağın nu-
marası da büyür. Örneğin 2. karanlık saçak için yol farkı, 1 karan- SAÇAK ARALIĞI (Dx)
lık saçak için yol farkından büyüktür. Art arda gelen iki aydınlık ya da iki karanlık saçak- 2. K
ların orta çizgileri arasındaki uzaklığa saçak ge-
1. k ak lýk
Dx 1. A
saç aydýn
nişliği ya da saçak aralığı denir.

saç nlýk
saç ranlýk
saç ranlýk
saç ranlýk
saç nlýk
saç nlýk
1. K
zi
ak
ak
ak
ak
ak
ak
ara
ydý
ydý
rke
a
a
Saçak genişliği (Dx), aşağıdaki bağıntı ile bulunur. A0

1. a
1. a
1. k
2. k
2. k
Dx
Me
1. K
K2 A1 K1 A0 K1 A1 K2
Dx = l ∙L 1. A
d
Merkezi aydınlık saçaktan uzaklaştıkça yol farkı büyür. 2. K
3
Saçak genişliği; kulanılan ışığın dalga boyu ve fant - ekran arası Örnek 3
uzaklıkla doğru orantılıdır.
Tek renk ışık kullanılarak yapılan çift yarıkta ışığın kırınımı de-
neyi ile ilgili;
NOT
I. Aydınlık saçakların parlaklıkları eşittir.
Kullanılan ışığın rengi saçak genişliklerini etkiler. Görünür ışıkta
II. Bir karanlık ile bir aydınlık saçağın sıcaklıkları eşittir.
dalga boyu kırmızı için en büyük, mor için en küçüktür.
III. Bütün saçakların genişlikleri eşittir.
lkırmızı > lturuncu > lsarı > lyeşil > lmavi > lmor dur.
Saçak genişliği; yarıklar arası uzaklıkla ters orantılıdır.
Fant ile ekran arasındaki saydam ortam genelde hava seçilir. Ha-
vanın ışığı kırma indisi 1'dir ve kırıcılık indisi için bu değer en kü- Çözüm
çük değerdir. Saçak genişlikleri de bu değişkene bağlı olarak en
büyük değerini alır. Fant - ekran arası ortamın kırıcılık indisi artırı-
lırsa saçak genişlikleri azalır.
UYARI
Işık deneylerine ait bağıntılardaki dalga boyu (l), ekrana ulaşan
ışınların dalga boyudur. Fant ile ekran arası ortamın kırıcılık indisi
n0, ışığın havadaki dalga boyu da l iken, ışığın bu ortamdaki dal- UYARI
l
ga boyu; olur. Beyaz ışık diğer renklerin karışımıdır. Beyaz ışıkla yapılan giri-
n0
şim deneyinde merkezi aydınlık saçağın olduğu yerde beyaz sa-
çak oluşur. Diğer yerlerde aydınlık ve karanlık saçaklar çakıştığı
için saçaklar net olarak birbirlerinden ayrılmaz ve ekran üzerinde
renklenmeler oluşur.
Örnek 2
Kırmızı renk ışık kullanılarak çift yarıkta girişimi deneyi yapılmıştır. De-
neyde saçak aralıkları Dx olarak ölçülmüştür. Örnek 4
Buna göre, Dx; Karanlık odada yapılan bir Young deneyinde (çift yarıkta girişim) kul-
lanılan ışık kaynağı, yalnız tek dalga boylu kırmızı ile tek dalga boylu
I. ışık kaynağının ışık şiddetinin artırmak,
yeşil renklerin karışımından oluşan ışık yayıyor.
II. mavi renk ışık kullanmak,
Bu deneyde kullanılan beyaz perdede, aşağıdakilerden hangi-
III. yarıklar düzlemi ile ekran arasındaki uzaklığı artırmak
si oluşmaz?
işlemlerinden hangisi yapılırsa artar?
A) Kırmızı aydınlık saçak B) Yeşil aydınlık saçak
C) Sarı aydınlık saçak D) Beyaz aydınlık saçak
E) Karanlık saçak

Çözüm
4
22. FASİKÜL Işığın Girişimi ve Kırınımı & Elektromanyetik Dalgalar
Çift Yarıkta Girişimin Bazı Özellikleri Örnek 5

Kaynağın 1 ya da 2 yönündeki hareketi, saçakların yerini ve ge- Tek renkli K ışık kaynağı ile yapılan bir Young deneyinde, düşey kesiti
nişliklerini değiştirmez. Yalnızca aydınlık saçakların parlaklıkları şekildeki gibi olan iki bölmeli boş bir kap kullanılıyor. Deney sonucun-
değişir. da perdedeki d aralığında N tane aydınlık saçak oluşuyor.
Çift yarýk düzlemi Perde

yukarý
K ýþýk
kaynaðý
1 2 A0 d
X Y
aþaðý bölmesi bölmesi
Fant
Ekran
Düzenekte başka hiçbir değişiklik yapmadan kabın,

Kaynağın “aşağı - yukarı” hareketi ise girişim desenin ve A 0 ın
I. X bölmesini suyla doldurmak,
“yukarı - aşağı” hareketine neden olur.
II. Y bölmesini suyla doldurmak,
1 III. hem X hem de Y bölmesini suyla doldurmak
K
A0 işlemlerinden hangisi yapılırsa d aralığındaki N sayısı artar?
Iþýk
Fant Ekran 2
D) I ya da II E) II ya da III
Yarıklardan biri K cismi ile şekildeki gibi kapatılırsa; ÖSYM Sorusu
K saydam ise; K tarafından gelen ışınlar gecikmeye uğrar ve A0 Çözüm

1 yönünde kayar.
K saydam değil ise; yarık genişliği küçülür ve saçak aralıkları bü-

yür. A0 da 2 yönünde kayar.
A B
1
A0
Iþýk
Fant 2
Ekran
Ekran, A konumundan B konumuna getirildiğinde 1 yönünde

saçak genişlikleri artar, 2 yönünde saçak genişlikleri azalır.
Örnek 6
Yeşil ışık kullanılarak ışığın çift yarıkta girişim deneyi yapılıyor ve ek-
ran üzerinde girişim deseni elde ediliyor.
Bu deney düzeneğinde sadece ışığın rengi kırmızı olacak şekil-

de değişiklik yapıldığında,
NOT I. Saçak genişlikleri artar.
Yarığın önü tamamen paralel yüzlü, saydam, ince cam ile ka- II. Merkezî aydınlık saçağın yeri değişir.
III. Aydınlık ve karanlık saçaklar yer değiştirir.
patılırsa saçakların yeri ve genişliği değişmez.
Fant - ekran arası tamamen daha yoğun saydam ortam ile dol- yargılarından hangileri doğrudur?
durulursa saçak genişlikleri azalır.
Işık şiddeti saçak genişliklerini etkilemez. Işık şiddeti artarsa,
aydınlık saçakların parlaklıkları artar. D) II ve III E) I, II ve III
ÖSYM Sorusu
5
Çözüm Merkezi aydınlık saçağın genişliği diğer saçakların genişliğinin iki

katına eşittir.
Merkezi aydınlık saçak diğer aydınlık saçaklardan daha parlaktır.

onu takip eden karanlık (K) ve aydınlık (A) saçaklar oluşur. Mer-
kezi aydınlık saçağın üstünde ve altındaki gerek aydınlık saçak-
lar gerekse karanlık saçaklar simetrik olarak aynı numaralarla nu-
Örnek 7 maralandırılır.
Şekildeki çift yarıkla girişim deneyin- Fanttaki yarıktan çıkıp ekran üzerine ulaşan ışınlar için yol farkı
de, yarıklar düzlemi 1. konumda iken, 1 2
büyüdükçe ışınların ekran üzerinde oluşturduğu saçağın numa-
perdedeki girişim saçaklarının aralıkla- rası da büyür. Örneğin 2. karanlık saçak için yol farkı, 1. karanlık
K
rı Dx1, 2. konumda iken de Dx2 oluyor. O saçak için yol farkından büyüktür.
Iþýk
Yarıklar düzlemi 2. konumda iken, kaynaðý Deney genelde tek renk ışıkla yapılır ve seçilen ekran genelde be-
aşağıdaki değişikliklerden hangisi yaz bir perde olur. Bu durumda ekranda oluşan aydınlık saçakla-
yapılırsa Dx2 = Dx1 olur? Ekran rın rengi deneyde kullanılan ışığın renginde olur.
A) Perdeyi yarıklar düzleminden uzaklaştırmak

B) Daha büyük dalga boylu ışık kullanmak SAÇAK ARALIĞI (Dx)
C) Işık kaynağını yarıklar düzlemine yaklaştırmak Art arda gelen iki aydınlık ya da iki karanlık saçak- 2. K
D) Işık kaynağını yarıklar düzleminden uzaklaştırmak ların orta çizgileri arasındaki uzaklığa saçak geniş- Dx 1. A
liği ya da saçak aralığı denir. 1. K
E) Daha küçük dalga boylu ışık kullanmak
2Dx A0
Merkezi aydınlık saçağın genişliği diğer saçakların
ÖSYM Sorusu
genişliğinin iki katına eşittir. 1. K
Çözüm 1. A
Saçak genişliği (Dx), aşağıdaki bağıntı ile bulunur. 2. K
l ∙L
Dx =
w
Örnek 8
Tek renk ışık kullanılarak yapılan tek yarıkta ışığın kırınımı de-
neyi ile ilgili;
I. Aydınlık saçakların parlaklıkları eşittir.

TEK YARIKTA KIRINIM VE GİRİŞİM II. Merkezi aydınlık saçağın genişliği, diğer saçakların genişliğinin
Tek renkli ışık demeti çok dar bir aralıktan (yarıktan) geçtiğinde kı- iki katına eşittir.
rınıma uğrayarak, ekran (perde) üzerinde aydınlık ve karanlık gi- III. Kullanılan ışığın dalga boyu artarsa saçak genişlikleri de artar.
rişim saçakları oluşturur.
3. K Parlaklýk
2. A diyagramý
1. A
2. K A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A0 1. K
w A0 D) II ve III E) I, II ve III
Merkezi 1. K
Iþýk L aydýnlýk 1. A 1. A Çözüm
saçak 2. K
2. A 2. A
Fant 3. K
Ekran Ekran

onu takip eden karanlık (K) ve aydınlık (A) saçaklar oluşur.
En parlak merkezi aydınlık saçakken, bu saçaktan uzaklaştıkça
aydınlık saçakların parlaklığı azalır.
6
22. FASİKÜL Işığın Girişimi ve Kırınımı & Elektromanyetik Dalgalar
UYARI Çözüm
Çift yarıkta girişim deneyindeki bir değişikliğin ortaya çıkardığı so-

nuçla, tek yarıkta kırınım deneyindeki benzer değişikliğin ortaya
çıkardığı sonuç aynıdır.
Örneğin, daha küçük dalga boylu ışık kullanılması, hem çift yarık-
ta hem de tek yarıkta saçak genişliğini azaltır.
Örnek 9
Şekildeki, tek yarıkla yapılan kırı-
I II
nım deney düzeneğinde yarık- Hava
lar düzlemi ile ekran arasında-
Iþýk
ki ortam tamamen hava iken sa- kaynaðý
çak genişlikleri Dx, bir cam
plaka I konumunda iken saçak
Fant Cam Cam
genişlikleri DxI, II konumunda Perde
iken de DxII oluyor.
Dx, DxI, DxII arasındaki ilişki nedir?

IŞIĞIN DALGA DOĞASI
A) Dx > DxI> DxII B) DxI > Dx = DxII C) Dx = DxII> DxI
Işığın dalga ve tanecik özelliğiyle ilgili birçok görüş ortaya atılmıştır.
D) DxII > DxI > Dx E) Dx = DxI > DxII Işığın dalga özelliği taşıdığı ile ilgili düşünceler 1678 yılında Huy-
gens’le başlar. Huygens ışığı, su dalgalarıyla modellemiştir.
Çözüm
Kırınım ve girişim olayları ışığın dalga modeli ile açıklanır. Tanecik
modeliyle açıklanamaz.
Young deneyinde, eğer ışık yarıkları geçtikten sonra doğrusal bir

yol boyunca hareket etmiş olsaydı dalgalar kesişmeyecek ve gi-
rişim deseni gözlenmeyecekti.
Dalga modeli, ışının soğurma (absorbsiyon) veya yayımlanma

(emisyon) olaylarını açıklamada yetersizdir. Soğurma veya yayım-
lanmada elektromanyetik ışın “foton” adı verilen enerji tanecikle-
rini oluşturan bir hüzme olarak düşünülebilir. Bir fotonun enerjisi
ise ışının frekansı ile orantılıdır.
Maxwell denklemleri elektromanyetik teorinin temel bağıntılarını
Örnek 10 oluşturur.
l dalga boylu ışıkla yapılan tek yarıkta girişim deneyinde, merkezi Alanların elektromanyetik dalgalar halinde yayılması, kütleden ba-
aydınlık saçağın her iki yanında oluşan 2. karanlık saçaklar arasın- ğımsız olarak belli bir miktar enerjiyi taşıdığını gösterir.
daki uzaklık x1, 2. aydınlık saçaklar arasındaki uzaklık da x2 oluyor.
x
Buna göre, 1 oranı kaçtır? NOT
x2
Young deneyi ve tek yarıkta kırınım deneyi, ışığın dalga yapısının
1 3 2 3 4 en çarpıcı deneylerindendir ve sonuçları ışığın tanecik modeliy-
A) B) C) D) E)
2 5 3 4 5 le açıklanamaz.
ÖSYM Sorusu
7
ELEKTROMANYETİK DALGALAR Elektromanyetik Tayf
Elektromanyetik dalgalar, boşlukta ışık hızı ile yayılır. Elektromanyetik ışıma, bütün elektromanyetik tayfı ifade eder.
Elektromanyetik dalgalar elektrik ve manyetik alanda sapmaz. Radyo Dalgaları

Elektromanyetik dalgalar; kırınım, girişim, yansıma, kırılma gibi Radyo, televizyon, uydu gibi algılama ve iletişim sistemlerinde kul-
dalgalara ait özelliklerin hepsini gösterir. lanılan, frekansı en küçük, dalga boyu en büyük olan elektromanye-
tik dalgalardır.
Elektromanyetik dalgalar elektrik yüklerinin ivmeli hareketi sonu-
cu oluşur. Mikrodalgalar
Elektromanyetik dalgalar elektrik yükü bakımından nötrdür. Kısa dalga boyundan dolayı, hava yolculuklarında kullanılan radar
Elektromanyetik dalgayı oluşturan elektrik alan vektörü (ÁE) ile sistemleri ile maddenin atomik ve moleküler değişkenlerinin ince-
manyetik alan vektörü (ÁB) sinüzoidaldir. ÁE ve ÁB aynı anda maksi- lenmesi için de elverişlidir.
mum ve minimum değerlerine ulaşır.
Kızılötesi (İnfrared) Dalgalar
Isı dalgaları da denir. Maddeler tarafından kolayca soğrulur ve ısı ola-
ÁB
rak yayılır. Fizik tedavi, kızılötesi fotoğrafçılığı ve titreşim spektrosko-
Ác
pisi gibi birçok pratik ve bilimsel uygulaması vardır.
Görünür Işık
Spektrumunun çok küçük bir bölümünü oluşturur. Güneş’ten Dün-
ÁE ya’ya ulaşan enerjinin bir kısmı görünür ışık olarak gelir.
Morötesi (Ultraviyole) Işınlar

Elektromanyetik dalgaların elektrik ve manyetik alan bileşenleri, bir-
Steril amaçlı, dezenfektan gibi işlemlerde sıkça kullanılır. Güneş ya-
birlerine ve dalganın yayılma doğrultusuna diktir.
nıkları, Güneş’ten gelen morötesi ışınlardan dolayı olur.
ÁE X - Işınları (Röntgen Işınları)

Elektrik alanın herhangi biran- +y
daki değerinin, manyetik alanın Genellikle metal bir hedefin, yüksek enerjili elektronlarla bombardı-
ÁB
man edilmesi sonucu elde edilir. Tıpta bir tanı aracı olarak ve belirli
o andaki değerine oranı, sabit- ÁE Ác
kanser türlerinin tedavisinde kullanılır.
tir ve ışık hızına (c) eşittir.
ÁB Gama (g) Işınları
E Ác
=c
B +x Radyoaktif çekirdeklerden, belirli nükleer tepkimeler sürecinde ya-
+z
yınlanır. Yüksek giricilik özelliğine sahiptir ve canlı dokulara ciddi za-
Hızın, manyetik ve elektrik alanın
yönü, sağ el kuralı ile bulunur. rarlar verir.
Kýzýlötesi X ýþýnlarý
Görünür ýþýk
Radyo dalgalarý Mikro dalgalar Morötesi g ýþýnlarý
104 106 108 1010 1012 1014 1016 1018 Frekans (Hz)
104 102 1 102 104 106 108 1010 Dalga boyu (m)
Görünür tayf; dalga boyları;

400 nm - 700 nm (4000 Å - 7000 Å) Kýrmýzý Turuncu Sarý Yeþil Mavi Mor
aralığındadır.
700 650 600 550 500 450 400
Dalga boyu (nm)
Görünür ýþýk tayfý
8
Işığın Girişimi ve Kırınımı &
KAVRAMA TESTİ Elektromanyetik Dalgalar
1
1. Işığın kırınımı - girişimi ile ilgili yapılan deneyde, beyaz bir per- 3. Aşağıda verilenlerden hangisi çift yarıkta girişim deneyin-
de üzerinde şekildeki görüntü elde edilmiştir. de oluşan saçakların genişliğinin değişkenlerinden biri de-
ğildir?
A) Işık şiddeti
B) Yarıklar düzlemi ile perde arası uzaklık
Buna göre,
C) Yarıklar arası uzaklık
I. Deney yeşil ışıkla yapılmıştır. D) Yarıklar düzlemi ile ekran arasındaki sürekli ortamın kırıcılık
II. Deney, "tek yarıkta kırınım" deneyidir. indisi
III. Deneyde, merkezi aydınlık saçağın parlaklığı, diğer saçak- E) Kullanılan ışığın dalga boyu
ların parlaklığından fazla olmuştur.
4. Çift yarıkta girişim deneyi ile ilgili;
I. Merkezi aydınlık saçağın parlaklığı, diğer saçakların parlak-

lığından fazladır.
II. Merkezi aydınlık saçağın genişliği, diğer saçakların genişli-
ğinin iki katına eşittir.
2. I. Çift yarıkta girişim III. Saçak genişlikleri, kullanılan ışığın rengine bağlı değildir.
II. Tek yarıkta kırınım
III. Işığın kırılması
Yukarıda verilenlerden hangileri ışığın yalnız dalga teorisi- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

ni destekler? D) I ve III E) I, II ve III
9
Işığın Girişimi ve Kırınımı & Elektromanyetik Dalgalar 22. FASİKÜL | TEST 1
5. Young deneyinde saçak aralığını azaltmak için; 7. Aşağıdakilerden hangisi ışık hızıyla yayılmaz?
I. Yarıklar arası uzaklık

A) Görünür ışık B) g ışınları C) X - ışınları
II. Ortamın kırılma indisi
D) Radyo dalgaları E) Ses dalgaları
III. Kullanılan ışığın dalga boyu
IV. Fant ile perde arası uzaklık
niceliklerinden hangileri azaltılmalıdır?
A) I ya da II B) II ya da III C) III ya da IV
D) I ya da III E) II ya da IV
8. Bir radyo vericisinden yayınlanan ve hava ortamında yayı-

lan elektromanyetik dalganın aşağıdaki özelliklerinden han-
gisi değiştirilemez?
A) Dalga boyu B) Hız C) Frekans
D) Momentum E) Genlik
6. Bir elektromanyetik dalga xyz dik koordinat sisteminde +x yö-

nünde ışık hızı ile yayılmaktadır.
+y
Ác
+x
+z
Buna göre, dalganın herhangi bir anda elektrik alan (ÁE) ve

manyetik alan (ÁB) bileşenleri için;
I. +y II. +y III. +y 9. Elektromanyetik spektrumda yer alan ışınların,
ÁE ÁB I. Hız
+x ÁB +x +x
ÁB ÁE II. Frekans
ÁE III. Enerji
+z +z +z
niceliklerinden hangileri boşlukta eşit değildir?

I, II ve III'te verilen yönlerden hangileri doğru olabilir?

10 1-E 2-C 3-A 4-A 5-C 6-E 7-E 8-B 9-E

KAVRAMA TESTİ Elektromanyetik Dalgalar
2
1. Kırmızı renk ışık kullanılarak yapılan kırınım deneyinde, "yarık 3. Tek yarıkla yapılan bir girişim deneyinde yeşil renkli ışık kayna-
genişliği" bağımsız değişken olarak belirlenmiştir. ğı kullanılarak beyaz perde üzerinde girişim saçakları elde edil-
miştir.
w1
Buna göre,
I. Merkezi aydınlık saçak yeşil renktedir.

w2
II. Yeşil yerine kırmızı ışık kullanılsaydı merkezi aydınlık saça-
ğın genişliği daha az olurdu.
w3
III. Tüm aydınlık saçakların genişliği eşittir.
Yarık genişliği w1, w2, w3 olan fantlar kullanılarak tekrarla- yargılarından hangileri doğrudur?
nan deneyde, perde üzerinde şekildeki görüntüler elde edil-
diğine göre; w1, w2, w3 arasındaki ilişki nedir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A) w1 < w2 < w3 B) w3 < w2 < w1 C) w1 = w2 = w3
D) w2 < w1 < w3 E) w1 = w2 < w3
2. Kırmızı renk ışıkla yapılan tek yarıkta kırınım deneyinde, kır- 4. Çift yarıkla yapılan bir Young deneyinde saçak aralığını ar-
mızı ışık yerine yeşil renk ışık kullanılsaydı; tırmak için;
I. saçak aralıkları, I. Fant - ekran arası uzaklığı artırmak,

II. karanlık saçakların yeri, II. Frekansı daha büyük ışık kullanmak,
III. merkezi aydınlık saçağın yeri III. Fant ile ekran arası ortamın kırıcılık indisini artırmak
niceliklerinden hangileri değişirdi? işlemlerinden hangileri yapılabilir?
D) I ve III E) I, II ve III D) I ya da II E) I ya da III

11
Işığın Girişimi ve Kırınımı & Elektromanyetik Dalgalar 22. FASİKÜL | TEST 2
5. Çift yarıkta girişim deneyinde fant I konumunda iken biraz dön- 7. Tek yarıkla kırınım deneyinde, saçak aralıkları Dx1 dir. Yarıklarla
dürülüp II konumuna getiriliyor. perde arasına saydam bir sıvı konulduğunda saçak aralığı Dx2
oluyor.
I
II
Dx1 = Dx2 olabilmesi için,
I. Dalga boyu daha büyük olan ışık kullanmak

A0
S II. Işık kaynağının şiddetini artırmak
III. Yarık genişliğini artırmak
Fant işlemlerinden hangileri yapılabilir?

Perde
İlk duruma göre; A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ya da II
I. Saçak aralığı azalır. D) I ya da III E) II ya da III
II. Saçak aralığı artar.

III. Saçak aralığı değişmez.
sonuçlarından hangileri beklenebilir?
8. I. Elektrik yüklerinin ivmeli hareket yapması

6. I. Kırınım ışığın dalga modeli ile açıklanır. II. Elektrik yüklerinin sabit hızla hareket etmesi
II. Girişim ışığın tanecik modeli ile açıklanır. III. Elektrik yüklerinin hareketsiz durması
III. Işığın soğrulması dalga modeli ile açıklanamaz.
Yukarıdaki olaylardan hangilerinin sonucunda elektroman-
Yukarıdaki verilen ifadelerden hangileri yanlıştır? yetik dalga oluşur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
D) I ve II E) II ve III D) I ve III E) II ve III

12 1-B 2-C 3-A 4-A 5-B 6-B 7-A 8-A

ÖDEV TESTİ Elektromanyetik Dalgalar
3
1. 3. Işığın kırınımı ve girişimi olayı ile ilgili yapılan deneyde, perde
üzerinde şekildeki görüntü elde edilmiştir.
Fant Ekran
Buna göre,
Şekildeki, ışığın tek yarıkta kırınımı deneyinde 1. aydınlık
I. Deney beyaz ışıkla yapılmıştır.
saçaklar arasındaki uzaklık, saçak genişliğinin kaç katı-
na eşittir? II. Merkezi aydınlık saçağın rengi kırmızıdır.
III. Deneyde, merkezi aydınlık saçağın parlaklığı, diğer saçak-
A) 1,5 B) 2 C) 2,5 D) 3 E) 3,5 ların parlaklığından fazla olmuştur.
2. Işıkta hem çift yarıkta girişim deneyinde, hem de tek yarık- 4. Işıkta tek yarıkta kırınım deneyinde saçak aralığı Dx’tir.
ta girişim deneyinde saçak aralığı,
Buna göre, 4. aydınlık saçağın merkez doğrusuna olan uzak-
I. Işığın rengi lığı kaç Dx’tir?
II. Fant ile perde arasındaki ortamın kırıcılık indisi
A) 7 B) 4 C) 9 D) 5 E) 11
III. Perdenin fanta olan uzaklığı 2 2 2
13
5. l dalga boylu ışıkla yapılan kırınım deneyinde K noktasındaki n. 7. Tek yarıkla yapılan kırınım deneyinde tek yarığın alt yarısı ince
aydınlık saçağın merkezi saçağa uzaklığı x kadardır. türdeş bir cam levha ile kapatılmıştır.
1
x Cam
Iþýk
w kaynaðý A0
A0
2
L
Fant
Fant Ekran
Ekran
K noktasında n. aydınlık saçak olmak şartı ile x uzaklığı; Buna göre, girişim deseni için,
I. kullanılan ışığın dalga boyu, I. 1 yönünde kayar.
II. fart - ekran arası uzaklık (L), II. 2 yönünde kayar.
III. yarık genişliği (w) III. Merkezi aydınlık saçağın genişliği değişmez.
niceliklerinden hangilerine bağlıdır? yargılarından hangileri doğrudur?

D) I ve III E) I, II ve III D) I ve III E) II ve III
6. I. Elektrik alandaki değişme, manyetik alan oluşmasına sebep

olur.
II. Manyetik alandaki değişme, elektrik alan değişimine sebep
olmaz. 8. +x yönünde ilerleyen bir elektro- +y
III. Elektromanyetik dalga boşlukta ışık hızıyla yayılır. manyetik dalganın, elektrik alan
IV. Bir elektromanyetik dalgada, elektrik alan ve manyetik alan bileşeninin +y yönünde olduğu ÁE
büyüklüğü birbiriyle ters orantılı olarak değişir. anda, manyetik alan bileşeni han-
gi yöndedir?
Yukarıda verilen yargılardan hangileri doğrudur? +x
c
A) I ve II B) I ve III C) I ve IV +z
D) II ve III E) II ve IV A) +z B) –z C) +x D) –x E) –y
14
ÖDEV TESTİ Elektromanyetik Dalgalar
4
1. Tek renk ışıkla yapılan bir young deneyinde merkezi aydın- 3. Şekildeki çift yarıkla yapılan
P
lık saçağın aralığını artırmak için; girişim deneyinde aşağıdaki
niceliklerden hangisi, P nok- Iþýk
I. Yarıklar arasındaki bölmeyi kaldırarak fantta tek yarık oluş- kaynaðý
tasında oluşan saçağın yeri- d A0
turmak
ni etkilemez?
II. Frekansı daha küçük olan ışık kullanmak x L
III. Ekranı yarıklar düzleminden uzaklaştırmak Fant
Ekran

A) Yarıklar arası uzaklık (d)
B) Yarıklar ile ekran arası uzaklık (L)
A) Yalnız I B) I ya da II C) I ya da III
C) Kullanılan ışığın dalga boyu (λ)
D) Kaynağın yarıklara uzaklığı (x)
E) Fant - ekran arası ortamın kırıcılık indisi
2. Işığın kırınımı ve girişimi ile ilgili yapılan deneylerde tek renkli K

ve tek renkli L ışını kullanılarak perde üzerinde şekildeki gibi sa-
4. Şekilde tek yarıkla yapılan kırınım deneyinde P noktasında 4.
çaklar oluşturulmuştur.
karanlık saçak oluşmuştur.
K ýþýný P
L ýþýný
A0
Iþýk
kaynaðý
Buna göre,
I. Her iki deneyde çift yarıklı fant ile gerçekleştirilmiştir. Fant

Ekran
II. K ve L ışınlarının rengi farklıdır.
III. İki deneyde de fant - perde arası uzaklık aynıdır. Frekansı daha küçük kaynak kullanılırsa aynı noktada aşağı-
da verilen hangi saçağın oluşması mümkün olmaz?
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? (Şekilde beyazla
gösterilen aydınlık saçaklar kullanılan ışığın rengindedir.)
A) 2. aydınlık B) 3. aydınlık C) 4. aydınlık
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) 2. karanlık E) 3. karanlık
15
5. Işıktaki kırınım ve girişim deneyleri ile ilgili olarak; 7. Elektromanyetik dalgalarla ilgili aşağıdaki bilgilerden han-
gisi yanlıştır?
I. merkezi aydınlık saçağın, diğer aydınlık saçaklardan daha
geniş olması,
A) Kızılötesi dalgaları gözle görülmez.
II. aydınlık saçakların genişliğinin merkezden itibaren azalması,
B) X - ışınları, yüksek enerjili elektronların metal hedeflere çarp-
III. kırmızı ışıktaki desen saçakları genişliğinin mavi ışıktakine
masıyla oluşur.
göre daha büyük olması
C) Telsiz, tv, uydu gibi cihazlar radyo dalgaları frekansından ça-
durumlarından hangileri hem tek yarıkta kırınımın hem de lışır.
çift yarıkta girişimin ortak sonucu değildir?
D) Bir elektromanyetik dalganın, elektrik alan bileşeninin gen-
liği, manyetik alan bileşeninin genliğinden küçüktür.
E) Gama ışınları, radyoaktif çekirdeklerden yayınlanır.
8. Tek yarıkla yapılan Şekil - I'deki kırınım deneyinde merkez doğ-

rusu üzerinde oluşan merkezi aydınlık saçak A0’dır.
Yukarý
6. Işığın girişim ya da kırınımı ile ilgili yapılan bir deneyde ekran w A0 w A0
olarak kullanılan beyaz bir perde üzerinde şekildeki desen elde Iþýk Iþýk
edilmiştir. Aþaðý
Fant Fant
Ekran Ekran
Düzeneğe saydam olmayan cisim Şekil - II'deki gibi konu-

Buna göre, deneyde hem frekansı hem de ışık şiddeti farklı larak düzenek çift yarıklı duruma getirilirse, merkezi aydın-
olan başka bir tek renkli ışık kaynağı kullanılsaydı; lık saçakla (A0) ilgili;
I. saçak genişliği I. aşağı kayar

II. saçakların parlaklığı II. yeri değişmez
III. saçakların yol farkı III. aralığı küçülür
niceliklerinden hangileri değişirdi? yargılarından hangileri doğru olur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) I ve III E) I, II ve III D) I ve III E) II ve III
16
FASİKÜL
23
ÜNİTE
DEĞERLENDİRME
TESTLERİ
3. ÜNİTE
DALGA MEKANİĞİ
MEB KAZANIMLARI
SU DALGALARININ KIRINIMI VE
1 GİRİŞİMİ 3 IŞIĞIN GİRİŞİMİ VE KIRINIMI
2 DOPLER OLAYI 4 ELEKTROMANYETİK DALGALAR

1
1. Üstten görünümü şekilde verilen dal- 3. Bir öğrenci, çift yarıkta girişim olayı ile ilgili yaptığı bir deneyde,
ga leğeninde aralık genişliği w1 ve w2 saçak genişliklerinin, kullanılan ışığın frekansı ile olan ilişkisini
olacak biçimde engeller konulmuş- araştırmıştır.
tur. Dalga boyu l olan periyodik dal-
w2 Öğrencinin amacına ulaşabilmesi için;
gaların bu aralıklardan geçtikten son-
raki görünümü şekildeki gidir. I. Farklı renklerde ışık kaynağı kullanması
Buna göre; w1, w2 ve l arasındaki II. Işık kaynağı haricinde, diğer değişkenleri kontrol değişkeni
w1 olarak belirlemesi
ilişki aşağıda verilenlerden hangi-
si olabilir? III. Deneyin farklı aşamaları için saçak genişliklerini ölçmesi
l
durumlarından hangilerini yapması gerekir?
A) w1 = w2 = l B) w1 < w2 < l C) w2 < l < w1 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
D) l < w1 < w2 E) l < w2 < w1 D) II ve III E) I, II ve III
2. Tek yarıkta kırınım deneyinde kullanılan ışığın yerine dalga 4. Elektromanyetik dalgalarla ilgili;
boyu daha büyük bir ışık kullanılırsa;
I. Elektrik ve manyetik alanlardan etkilenir.
I. Perde üzerindeki saçak sayısı artar.
II. Girişim ve kırınım gerçekleştirir.
II. Saçak genişliği artar.
III. Enine dalgalardır.
III. Aydınlık saçakların parlaklığı artar.
3
5. Arda’nın kurduğu dalga leğeni düzeneğinde aynı anda durgun 7. Ela : Periyot ile frekans doğru orantılıdır.
suya batıp çıkan S1, S2 noktasal kaynaklardan yayılan su dal- Nisa : Ses dalgaları elektromanyetik dalgadır.
gaları şekildeki gibi girişim yapmaktadır.
Ömer : Radyo dalgaları mekanik dalgadır.
Dalga tepesi K Arif : Dalgalar birbiri içinden geçemez.
M
Dalga çukuru Göknur : Mikrodalgaların yayılması için maddesel ortam gerek-
L mez.
N P
Dalgalar ile ilgili yukarıdaki yorumları yapan öğrencilerden
hangisinin yaptığı yorum doğrudur?
S1 S2
Buna göre, girişim desenindeki K, L, M, N, P noktalarından A) Ela B) Nisa C) Ömer

hangisi düğüm noktasıdır? D) Arif E) Göknur
A) K ve P B) K ve L C) K ve M
D) M ve N E) L ve N
8. Aynı faz ve frekansta çalışan A 1 ve A2 kaynakları şekildeki giri-

şim desenini oluşturuyor. Aynı tür ve ardışık girişim çizgileri üze-
rinde bulunan K, L, M noktalarının kaynaklara uzaklıkları farkı sı-
rasıyla xK, xL, xM dir.
Merkez
doðrusu
6. Şekildeki ışık kaynağı f frekanslı ışık yaymaktadır. Kaynak ok yö-

nünde hareket ederken yere göre sabit olan K ve L kişilerinin al- K L M
gıladığı ışık frekansları sırasıyla fK ve fL oluyor. A1 A2
K f ok L
ışık Buna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
Buna göre; f, fK, fL arasındaki ilişki nedir?

A) xK > xL = xM B) xK = xM > xL C) xK > xL > xM
A) fK > f > fL B) fL > f > fK C) f > fK > fL D) xL > xK = xM E) xK = xL = xM
D) f > fL > fK E) f = fK = fL
4 1-C 2-B 3-E 4-A 5-D 6-B 7-E 8-B

2
1. Young deneyinde elde edilen girişim saçaklarının sayısını 3. l dalga boylu doğrusal su dalga-
azaltmak için, larının w genişliğindeki bir engel-
den geçişi Şekil - I'deki gibi olmak- w
I. Kaynağı yarıklar düzlemine yaklaştırmak
tadır.
II. Yarıklar arası mesafeyi azaltmak
III. Fant perde arası uzaklığı azaltmak Þekil - I
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ya da III
I II III
Kaba su eklendiğinde, engelden geçen su dalgalarının gö-

rünümü, I, II, III dekilerden hangileri gibi olabilir?
4. Nil, derinliği her yerde aynı olan bir dalga leğeninde aynı fazda
çalışan K1 ve K2 kaynaklarıyla girişim deseni oluşturuyor. Bir P
noktasında kaynaklar l1 dalga boylu dalgalar üretirken 3. dal-
2. Defne çift yarıkla yaptığı girişim deneyinde saçak genişliğini Dx
ga katarı, l2 dalga boylu dalgalar üretirken 2. düğüm çizgisinin
olarak ölçülüyor.
oluştuğunu gözlemliyor.
Buna göre,
l1
I. Perde engelden uzaklaştırılmalı l2
II. Dalga boyu daha büyük ışık kullanılmalı
1 1 1
III. Işık kaynağı engelden uzaklaştırılmalı A) 2 B) 1 C) D) E)
2 3 4
işlemlerinden hangileri yapılırsa Dx artar?
5
5. Young deneyinde, perde üzerindeki bir P noktası 2. karanlık sa- 7. Ahmet, aynı fazlı özdeş kaynaklar kullanarak yaptığı su dalga-
çak üzerindedir. larının girişimi deneyinde kaynaklar arasındaki uzaklığı artırarak
oluşan girişim çizgilerinin sayısını gözlemlemiştir.
Buna göre,
Buna göre,
I. Dalga boyu daha büyük ışık kullanmak
II. Ekranın fanta olan uzaklığını artırmak I. Deneyin bağımsız değişkeni "kaynaklar arasındaki uzaklık"-
tır.
III. Yarıklar arası uzaklığı artırmak
II. Deneyin bağımlı değişkeni "girişim çizgilerinin sayısı"dır.
işlemlerinden hangileri yapılırsa P noktası 1. karanlık saçak
III. "Su derinliği", deneyin kontrol değişkenlerinden biridir.
üzerinde bulunabilir?
6. I. Elektromanyetik dalgalar, titreşim doğrultusu ile yayılma doğ-

8. Bir girişim deseninde oluşan düğüm çizgilerinin sayısını ar-
rultusunun durumuna göre enine dalgalardır.
tırmak için,
II. Herhangi bir dalganın frekansının, olduğu değerden farklı
algılanmasına doppler etkisi denir. I. Dalgaların dalga boyu,
III. Doğrusal su dalgalarının dar bir aralıktan geçerken eğrisel- II. Leğendeki su derinliği,
leşmesine dalgaların kırınımı denir. III. Kaynakların frekansı,
Yukarıdaki bilgi ve tanımlardan hangileri doğrudur? niceliklerinden hangileri artırılmalıdır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) II ve III E) I, II ve III D) I ya da II E) II ya da III
6 1-B 2-D 3-D 4-C 5-D 6-E 7-E 8-C

TEST EBA TESTİ
3
1. Bir dalga leğeninde ilerleyen dalgaların dalga boyu l, dalgala- 4. X ortamında ilerleyen bir elektromanyetik dalga Y ortamına ge-
rın önünde bulunan bir engeldeki yarığın genişliği w’dir. çiyor.
Bu yarıktan geçen dalgaların çemberselleşmesi (kırınımı) Buna göre, X ortamından Y ortamına geçen elektromanye-
için; tik dalga için,
I. l < w f : frekansı
II. l = w v : hızı
III. l > w l : dalga boyu
yukarıda verilen şartlardan hangileri yeterlidir? niceliklerinden hangileri kesinlikle değişmemiştir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız f B) Yalnız v C) Yalnız l
D) I ve III E) II ve III D) f ve v E) v ve l
2. Aralarında 5l uzaklık olan, aynı faz ve frekansta, l dalga

boylu dairesel dalgalar üreten K 1 ve K2 kaynaklarının oluş-
turduğu girişim deseninde kaç katar çizgisi oluşmuştur?
A) 5 B) 6 C) 8 D) 9 E) 10
5. Elektromanyetik dalgaların dalga parametreleri ile ilgili,
I. Boşluk ortamda, frekansı büyük olan ışığın ilerleme hızı bü-

yüktür.
II. Aynı ortamda bulunan dalgalardan, dalga boyu küçük olan-
ların frekansı büyüktür.
III. Ortam değiştiren ışık dalgalarının frekansı değişir.
3. Aynı faz ve frekansla çalışan noktasal dalga kaynaklarının sabit
derinlikli leğende oluşturduğu girişim deseninde, 3. dalga ka- D) I ve III E) II ve III
tarı üzerindeki bir P noktasının kaynaklara olan uzaklıkları x1 ve
x2 dir.
Kaynakların ürettiği dalgaların dalga boyu 8 cm olduğuna

göre, |x1 – x2| kaçtır?
A) 15 B) 16 C) 18 D) 20 E) 24
7
6. Tek yarıkta yapılan bir kırınım deneyinde perdede oluşan sa- 8. Turuncu ışık yayan bir uzay aracı, X gezegeninden uzaklaşmak-
çaklarla ilgili; ta, Y gezenine yaklaşmaktadır.
I. Merkez aydınlık saçak diğer saçaklardan daha geniş şekil- Buna göre, araç üzerindeki lambadan yayılan ışığı X ve Y'de-
de oluşur. ki gözlemciler aşağıda verilen hangi renklerde görebilir?
II. Merkezi aydınlık saçaktan uzaklaştıkça saçak parlaklığı aza-
lır. X'teki Y'deki
III. Merkezi aydınlık saçaktan uzaklaştıkça saçak genişliği aza- A) Kırmızı Sarı
lır. B) Sarı Kırmızı

C) Kırmızı Kırmızı
D) Mavi Mavi
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II E) Yeşil Mavi
7. Tek yarık ile yapılan ışığın kırı-

1
nımı deneyinde yarıklar düzle-
mi, şekildeki gibi döndürülerek
1 konumuna getirilirse;
9. Aşağıda verilen elektromanyetik dalgalardan hangisi diğer-
l. Saçak aralığı artar. Iþýk lerine göre, canlılara verdiği zarar yönünden daha tehlikeli-
ll. Merkezi aydınlık saçağın yeri dir?
Fant
değişmez. Ekran
A) Radyo dalgaları B) Mikro dalgalar
lll. Saçak aralığı azalır.
C) g ışınları D) Görünür ışık
yargılarından hangileri kesinlikle doğru olur?
E) Mor ötesi ışık
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız Ill
D) l ve ll E) II ve lII
8 1-E 2-D 3-E 4-A 5-B 6-C 7-A 8-A 9-C

TEST EBA TESTİ
4
1. Derinliği sabit bir dalga leğeninde, aynı fazda çalışan özdeş S1, 3. Aynı faz ve frekansta çalışan iki kaynağa uzaklıkları 4d ve 2d
S2 dalga kaynaklarının oluşturduğu girişim desenindeki P nok- olan bir nokta 3. düğüm çizgisi üzerindedir.
tasının kaynaklara uzaklığı 36 cm ve 48 cm dir.
Buna göre, su dalgalarının dalga boyu kaç d'dir?
Dalga boyu 6 cm olduğuna göre, P noktası hangi çizgi üze-
1 3 2 3 4
rindedir? A) B) C) D) E)
4 4 5 5 5
A) 1. dalga katarı B) 1. düğüm çizgisi C) 2. dalga katarı
D) 2. düğüm çizgisi E) 3. dalga katarı
4. Derinliği her yerde aynı olan dalga leğenine eşit aralıklarla su

damlatıldığında oluşan dalganın görünümü Şekil - I deki gibi
oluyor.
II I
2. Elektromanyetik tayf modelinde X, Y, Z ışınlarının yeri aşağıda

belirtilmiştir. Modelde X, Y, Z olarak belirtilen elektromanyetik
dalgaların frekansları sırasıyla fX, fY, fZ, enerjileri sırasıyla EX, EY, Dalgaların Şekil - II deki gibi olması için;
EZ dir.
I. Kaynak I yönünde hareket ettirilmeli
Görünür bölge
II. Leğen II yönünde hareket ettirilmeli
III. Leğendeki suyun derinliği azaltılmalı
X Y Z
EX < EY < EZ olduğuna göre; fX, fY, fZ arasındaki ilişki nedir?

A) fX < fY < fZ B) fY < fZ < fX C) fZ < fX < fY D) I ve II E) II ve III

D) fX < fY = fZ E) fY = fX < fZ
9
5. Bir çift yarık girişim deneyin- I II 7. Derinliğin sabit olduğu dalga leğe-
de perde I konumundan a açı- Fant ninde şekildeki engel aralığını geçen
X
sı kadar çevrilerek II konumu- a doğrusal su dalgalarının kırınımı gös-
na getiriliyor. Iþýk terilmiştir.
O
Buna göre, Buna göre,
I. X bölgesinde saçak geniş- Y I. Dalgaların geçtiği aralığın geniş-

likleri artar. Ekran liği, dalgaların dalga boyundan Engel
II. Y bölgesinde saçak genişlikleri azalır. çok büyüktür.
III. Merkezi aydınlık saçağın yeri değişmez. II. Kaynağın frekansı artırılırsa, kırınım ortadan kalkar.
III. Kırınıma uğrayan dalgaların sürati değişmez.
6. Young deneyinde, saçak aralığı;

8. Aynı ortamda yayılan X ışınları ile radyo dalgaları için,
I. kullanılan ışığın şiddeti,
I. X ışınları ile radyo dalgalarının frekansları eşittir.
II. ışık kaynağının yarıklar düzlemine uzaklığı,
II. X ışınları ile radyo dalgalarının hızları eşittir.
III. yarıklar düzlemi ile ekran arası ortamın kırıcılık indisi
III. X ışınlarının dalga boyu, radyo dalgalarının dalga boyundan
niceliklerinin hangilerine bağlı değildir? küçüktür.

D) I ve III E) II ve III A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II
10 1-C 2-A 3-E 4-D 5-E 6-C 7-B 8-D

5
1. I. Boşlukta ışık hızı ile yayılırlar. 3. Bir dalga leğeninde noktasal bir kaynakla oluşturulmuş dalga-
II. Elektrik ve manyetik alanda sapmazlar. ların görünümü şekildeki gibi daireseldir.
III. Elektrik yüklüdürler.
Yukarıdakilerden hangileri elektromanyetik dalgaların özel-

liği değildir? Sol Sað

Buna göre,
I. Kaynak sağa doğru hareket etmektedir.
II. Leğenin sağa doğru derinliği artmaktadır.
III. Leğen sağa doğru hareket etmektedir.
2. Derinliği her yerde aynı olan X ve Y dalga leğenlerindeki K ve L

kaynakları sırasıyla lX ve lY dalga boylu doğrusal su dalgaları
üretiyor. Oluşturulan dalgalar wX ve wY aralıklarından geçerken
dalgalar şekildeki görünümleri alıyor.
lX lY
K wX L wY
4. S1 ve S2 kaynakları aynı faz ve frekansta çalıştırılarak şekildeki

X Y girişim desenini oluşturmuştur.
Buna göre, L
I. lX = lY ise wX < wY dir.
K
II. lX > lY ise wX = wY dir. M
III. lY > lX ise wX = wY dir.
S1 N S2
Çukur Tepe
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Buna göre; K, L, M, N, P noktalarından hangi ikisi aynı giri-

şim çizgisi üzerindedir?
A) K ve L B) K ve M C) L ve N
D) L ve M E) M ve N
11
5. Karanlık odada yapılan bir Young deneyinde (çift yarıkta girişim) 7. Öğretmeni Aylin’e elektromanyetik dalgaların özelliklerinden fay-
kullanılan ışık kaynağı, yalnız tek dalga boylu sarı ile tek dalga dalanarak kullanılan araç gereçlerden örnek vermesini ister.
boylu mavi renklerin karışımından oluşan ışık yayıyor.
Buna göre Aylin;
Bu deneyde kullanılan beyaz perdede, aşağıdakilerden han-
I. Termal kameralar
gisi oluşmaz?
II. Mikrodalga fırınlar
A) Sarı aydınlık saçak III. Röntgen cihazları
B) Mavi aydınlık saçak yukarıdakilerden hangilerini örnek verebilir?

C) Kırmızı aydınlık saçak
D) Beyaz aydınlık saçak
E) Karanlık saçak D) II ve III E) I, II ve III
8. Şekil - I'deki tek yarıkta kırınım deney düzeneğinde, fant ile ek-
ran arası Şekil II'deki gibi su ile dolduruluyor.
Iþýk Iþýk
Ekran
Ekran
Fant Fant
Su
Buna göre,
I. Fant ile ekran arasını su doldurulduğunda suya geçen ışın-

ların dalga boyu azalmıştır.
6. Dalgalardaki Doppler etkisi;
II. Fant ekran arası su ile doldurulduğunda merkezi aydınlık
I. Ses dalgaları saçağın yeri değişmemiştir.
II. Görünür ışık III. Fant ekran arası su ile doldurulduğunda saçak genişlikleri
III. Su dalgaları azalmıştır.
verilenlerden hangilerinde gözlenebilir? yargılarından hangileri doğrudur?
D) I ve III E) I, II ve III D) I ve III E) l, II ve III

12 1-C 2-C 3-A 4-C 5-C 6-E 7-E 8-E

TEST VİP TESTİ
6
1. I. Yansıma 3. Su dalgaları ile yapılan girişim deneyinde kaynakları birleştiren
II. Kırınım doğru üzerindeki ardışık dalga katarları arasındaki uzaklık 6 cm
olarak ölçülmüştür.
III. Girişim
Yalnız bu bilgiden yararlanılarak;
Dalgalarla ilgili, yukarıda verilen kavramlardan hangileri, hem
yay hem de su dalgalarında gözlenen bir olaydır? I. deneyin yapıldığı ortamdaki su derinliği,
II. kaynakların ürettiği dalgaların dalga boyu,
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II III. girişim desenindeki dalga katarlarının sayısı
D) I ve III E) II ve III niceliklerinden hangileri bilinebilir?
2. Işığın kırınımı ya da girişimi ile ilgili kurulmuş bir düzenekte ön-

ce tek renkli K, sonra tek renkli L ışıkları kullanılarak yapılan de-
neylerde ekran üzerinde oluşan aydınlık ve karanlık saçaklar
aşağıdaki gibi modellenmiştir.
K ýþýðý kullanýlmýþ
L ýþýðý kullanýlmýþ
Buna göre; 4. Tek renk ışıkla yapılan çift yarıkta girişim deneyinde oluşan
saçakların genişliği,
I. Yapılan deneyler, ışığın tek yarıkta kırınımı ile ilgilidir.
I. yarıklar arası uzaklık,
II. Yapılan deneyler, ışığın çift yarıkta girişimi ile ilgilidir.
II. kullanılan ışığın frekansı,
III. K ışığının dalga boyu, L ışığının dalga boyundan büyüktür.
III. yarıklar düzlemi ile ekran arasındaki saydam ortamın ışığı
yargılarından hangileri doğrudur? kırma indisi
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III niceliklerinden hangilerine bağlıdır?
D) I ve III E) II ve III A) I, II ve III B) II ve III C) I ve III

D) Yalnız II E) Yalnız I
13
5. Aynı fazda çalışan ve l dalga boylu dalgalar üreten K1, K2 nok- 7. Tek yarıkla yapılan kırınım deneyinde perde ok yönünde biraz
tasal dalga kaynakları ile oluşturulmuş girişim deseninde kay- döndürülüyor.
nakların P noktasına olan uzaklıkları şekildeki gibi 4l ve l’dır.
üst
4l l
A0
P noktası, 3. dalga katarı üzerinde bir nokta olduğuna göre

Fant
kaynakların ürettiği dalgaların dalga boyu kaç l’dır? Perde
İlk duruma göre,

3 4
A) B) C) 1 D) 2 E) 3
5 5 I. Merkezi aydınlık saçak aşağı kayar.
II. Perdenin üst tarafında saçak aralıkları artar.
III. Perdenin alt tarafında aydınık saçakların parlaklıkları artar.
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III
6. Çift yarıkla yapılan bir girişim deneyinde yarıklar arası d

uzaklığı küçültülürse, perdeye düşürülen girişim desininde
aşağıdakilerden hangisi gözlenir?
8. I. Radyo dalgaları
A) Aydınlık çizgilerinin sayısı artar.
II. X - ışınları
B) Aydınlık çizgilerin aralığı büyür.
III. Alfa ışıması
C) Karanlık çizgilerin sayısı artar.
D) Aydınlık çizgileri sönümlenir. Yukarıda verilen dalga ve ışımaların boşluktaki yayılma hız-
larının büyüklüğü sırasıyla vI, vII, vIII olduğuna göre, bunlar
E) Işığın dalga boyu küçülür.
A) vIII > vI > vII B) vII > vI = vIII C) vII > vIII > vI
D) vI > vII > vIII E) vI = vII > vIII
14 1-D 2-D 3-B 4-A 5-C 6-B 7-D 8-E

TEST VİP TESTİ
7
1. x doğrultusunda vK hızıyla hareket eden dalga kaynağı, bir dal- 3. Tek renk ışıkla gerçekleştirilen, ışığın tek yarıkta kırınımı de-
ga leğeninde ilk dalga tepesini K, ikinciyi L noktasında üretmiş- neyinde, beyaz ekran üzerinde oluşan merkezi aydınlık sa-
tir. Bu dalgaların dalga tepeleri şekildeki gibidir. çak ile diğer aydınlık saçakların;
I. renk,
II. parlaklık,
K L
x
III. genişlik
niceliklerinden hangileri aynıdır?
3d d
vD
Dalgaların yayılma hızı vD olduğuna göre, oranı kaçtır? D) I ve III E) I, II ve III
vK
1 1 1 2 3
A) B) C) D) E)
4 3 2 3 4
4. 1
K1 n0
Dx Dx
K A0 K A0
K2
Hava Cam Cam 2

2. Bir dalga leğeninde, aynı fazda çalışan özdeş S1, S2 kaynakla-
rı ile bir dalga leğeninde girişim deseni oluşturulmuştur. Þekil - I Þekil - II
P Şekil - I'deki ışığın çift yarıkta girişimi deney düzeneğinde

K1 yarığının önüne Şekil - II'deki gibi n0 kırıcılık indisli cisim
konulursa birim uzunluk başına düşen saçak sayısı n, sa-
x +x çak aralığı Dx ve A0 merkezi aydınlık saçak için,
S1 S2
I. A0, 1 yönünde kayar.

P noktasında 2. dalga katarı oluştuğuna göre, aynı noktada
2. düğüm çizgisinin oluşması için; II. Dx küçülür.
III. n değişmez.
I. S1 kaynağını –x yönünde çekmek
II. S2 kaynağını +x yönünde çekmek yargılarından hangileri doğru olabilir? (n0 < ncam)
III. S2 kaynağını –x yönünde çekmek

15
5. Şekildeki tek yarıkta kırınım deney düzeneğinde, P cismi yok- 7. Bir dalga leğeninde, K1 ve K2 noktasal dalga kaynakları aynı faz-
ken ekranda oluşan saçak aralıkları Dx kadar oluyor. da çalışarak l dalga boylu dairesel dalgalar üretmektedir.
Merkez
doðrusu
P
P
ýþýk
K1 K2
1,5 l
Fant Ekran
Buna göre, girişim deseni üzerinde bulunan şekildeki P nok-
tası hangi girişim çizgisi üzerindedir?
Yarık önüne şekildeki gibi P cismi konulduğunda; P cismi
saydam ise ya da saydam değilse Dx için ne söylenebilir?
A) 2. Dalga katarı B) 2. Düğüm çizgisi
P saydam ise, Dx; P saydam değil ise, Dx; C) 3. Dalga katarı D) 3. Düğüm çizgisi
A) Artar Değişmez E) 5. Dalga katarı
B) Değişmez Artar
C) Artar Artar
D) Artar Azalır
E) Azalır Değişmez
8. Şekildeki tek yarıkta kırınım deneyinde yarıkların önüne, kalınlı-

ğı her yerinde aynı olan ince cam levha konuluyor.
cam
6. Aynı faz ve frekansta 10 cm dalga boylu dalgalar üreten K ve

Fant
L kaynaklarının oluşturduğu girişim deseninde bir P noktasının Perde
kaynaklara uzaklıkları 35 cm ve 15 cm'dir.
Buna göre,
Kaynakların tepe ürettiği anda, P noktası ile ilgili aşağıdaki-
lerden hangisi söylenebilir? I. Saçak aralığı değişir.
II. Merkezi aydınlık saçağın yeri değişmez.
A) 2 dalga katarı üzerinde çift tepe
III. Aydınlık saçakların parlaklığı değişir.
B) 2 dalga katarı üzerinde çift çukur
C) 2 düğüm çizgisi üzerinde çift çukur
D) 2 düğüm çizgisi üzerinde tepe ve çukur A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) 3 düğüm çizgisi üzerinde çift çukur
16 1-C 2-B 3-A 4-B 5-B 6-B 7-C 8-E

FASİKÜL
24
ATOM FİZİĞİ
4. ÜNİTE
ATOM FİZİĞİ VE MODERN FİZİK

MEB KAZANIMLARI
12.4.1.1. Atom kavramını açıklar.
A. Bohr atom teorisi haricindeki diğer teoriler, ayrıntılara girilmeden tarihsel gelişim süreci içinde veri-
1 lir.
B. Atom teorilerinin birbirleriyle ilişkili olarak geliştirildiği vurgulanmalıdır.
C. Bohr atom teorisinde; atom yarıçapı, enerji seviyeleri, uyarılma, iyonlaşma ve ışıma kavramları vur-
gulanır. Matematiksel hesaplamalara girilmez.
Ç. Milikan yağ damlası, Thomson’ın e/m tayini, Rutherford saçılması deneyleri ile sınırlı kalınır. Bu de-
neylerle ilgili matematiksel hesaplamalara girilmez.
2
12.4.1.2. Atomun uyarılma yollarını açıklar.
Atomların birbirleriyle, elektronla, fotonla ve ısıyla uyarılma şartlarının tartışılması sağlanır.
12.4.1.3. Modern atom teorisinin önemini açıklar.
A. Heisenberg Belirsizlik İlkesi, kuantum sayıları, olasılık dalgası ve Schrödinger dalga denklemine de-
3 ğinilir.
B. Matematiksel hesaplamalara girilmez.
C. Feza Gürsey, Asım Orhan Barut ve Behram N. Kurşunoğlu'nun atom fiziği konusunda çalışmalar yap-
tığı vurgulanır.
4. ÜNİTE
Atom Fiziği 24. FASİKÜL
ATOM MODELLERİ BOHR ATOM MODELİ

Bir elektron, yüksek enerjili kararlı bir yörüngeden düşük enerjili
DALTON ATOM MODELİ kararlı bir yörüngeye kendiliğinden geçebilir.
İlk bilimsel atom modeli olarak kabul edilir.
Elektron, Ei enerjili yörüngeden Es enerjili yörüngeye geçerken
Bu modele göre; maddenin en küçük yapı taşı atomdur ve bölü- atomdan bir foton yayılır.
nemez, atomlar içi dolu kürelerdir.
Yayılan bu fotonun enerjisi Ei – Es = h · f bağıntısı ile verilir.
h
THOMSON ATOM MODELİ Elektronlar, çekirdek çevresinde, açısal momentumu
2p
nin tam
katları olan kararlı yörüngelerde ışıma yapmadan dolanır.
Üzümlü kek modeli olarak bilinir.
Yörünge numarası n olan yörüngede dolanan elektronun açısal
Bu modelle; elektron keşfedildi, elektronun "yük/kütle" oranı he-
momentumu (L) aşağıdaki gibi ifade edilir.
saplandı.
Pozitif yüklerin oluşturduğu küre içinde elektronlar dağılmış olarak h

L = n⋅ (L = r ·m·v)
2p
bulunur ve atomun kütlesinin büyük kısmını pozitif yükler oluşturur.
Atomun toplam yükü sıfırdır. [n: Yörünge numarası, m: Elektronun kütlesi, v: Elektronun hızı,
r: Elektronun yörünge yarıçapı, h: Planck sabiti]
Atomun daha küçük parçacıklar içerdiği ortaya konulmuştur.
Elektronların üst enerji düzeyinden alt enerji düzeylerinden biri-
Atom çekirdeği ve nötronların varlığı fark edilememiştir.
ne geçişi sırasında elektronların açısal momentumundaki değiş-
Pozitif ve negatif yüklerin yerleri ve hareket durumları yanlış ta- me miktarı, ∆L = Lson – Lilk bağıntısı ile bulunur.
nımlanmıştır.
Bohr atom modeline göre (elektron belirli yörüngelerde dolandı-
Millikan Yağ Damlacıkları Deneyi ğı için) enerji sürekli değil, kesiklidir.
Robert A. Millikan elektrik alana püskürttüğü yüklü yağ damlala-

rı ile yaptığı deneyle elektronun yük miktarını (e) ve e/m oranın-
da elektronun yükünü kullanarak elektronun kütlesini (m), bugün
ELEKTRONUN YÖRÜNGE YARIÇAPI
bilinen değerine çok yakın hesapladı. Elektronun dolandığı kararlı yörüngelerin yarıçapı aşağıdaki ba-
Elektronun yükünün hidrojen iyonunun pozitif yüküne eşit oldu- ğıntı ile hesap edilir.
ğunu ispat etti. n2
rn = 0,53 ⋅ (Å)
Z
Elektronun yükü, bilinen en küçük yük değeri ve elemanter yük
olarak adlandırıldı. [n: Yörünge numarası, Z: Atom numarası]
Tüm elektrik yükleri elemanter yükün tam katlarıdır. 0,53 Å Bohr yarıçapı (a0) dır.
RUTHERFORD ATOM MODELİ NOT

Pozitif yüklü proton keşfedilmiştir. Bu bağıntı ile hesaplanan yarıçap Å birimi cinsindendir.
Atom, çekirdekli yapıdadır. Atomun kütle- 1 Å = 10–10 m

sinin büyük kısmını çekirdek oluşturur ve Elektron

Yörünge yarıçapı, n2 ile orantılıdır. Yarıçap;
elektronlar çekirdek etrafında dolanır.
n = 1 için r ise n = 2 için 4r, n = 3 için 9r’dir.
Bu modele göre, merkezcil ivme ile hare-
Çekirdek
ket eden elektronların ivmeli hareketlerin- Bohr atom modeli, hidrojen gibi tek elektronlu atomlarda ba-
den dolayı ışıma yapmaları ve enerji kay- şarılı olabilmiştir.
betmeleri gerektiği açıklanamamıştır.
3
NOT Örnek 1
Bohr yörüngelerinde dolanan elektronun çizgisel hızının bü- Bohr atom modeline göre hidrojen atomunda;
yüklüğü; atom numarası ile doğru orantılı, yörünge numarası I. Toplam enerji
ile ters orantılıdır.
II. Açısal momentum
Elektronun hızının büyüklüğü; 1. yörüngede 2v ise, 2. yörün- III. Çizgisel momentum
gede v’dir.
değerlerinden hangileri kesiklidir?
ÖSYM Sorusu
ELEKTRONUN ENERJİSİ
Çözüm
Çekirdek çevresinde dolanan bir elektron hızından dolayı kinetik
enerjiye, çekirdekle etkileşiminden dolayı da elektriksel potansi-
yel enerjiye sahiptir.
n. yörüngede dolanan elektronun bu iki tür enerjisinin toplamı

aşağıdaki gibi hesaplanır.
Z2
E = –13,6⋅ (eV)
n2
n büyüdükçe toplam enerji de (“–” işaretinden dolayı) büyür.
Hidrojen atomu bazı enerji seviyeleri aşağıdaki gibidir. (Z = 1)
n = 1 için E1 = – 13,6 eV (temel hâl)
n = 2 için E2 = – 3,40 eV
n = 3 için E3 = – 1,51 eV
n = 4 için E4 = – 0,85 eV
n = 5 için E5 = – 0,54 eV Enerji (eV)
0 Ýyonlaþma n=¥ Örnek 2

Elektron, dışarıdan enerji veril- 0,54 n=5
mediği durumda, en küçük, ka- 0,85 n=4 Bir elektronunu yitirmiş helyum atomunun kalan elektronu 3. Bohr
rarlı enerji düzeyinde [temel hal 1,51 n=3
yörüngesindedir.
(taban)] bulunur. 3,4 n=2
Bu elektronun toplam enerjisi kaç eV'dir?
Hidrojen atomu için temel hal (Rydberg sabiti (R) = 13,6 eV ; atom No (Z) = 2)
ve üzerindeki enerji seviyeleri 13,6 n=1
şekildeki gibi gösterilir. Temel hal A) – 1,51 B) –3,02 C) – 4,53 D) – 6,04 E) –9,07
ÖSYM Sorusu
Çözüm
NOT
Bohr modeli bir elektrona sahip H atomu ile He+, Li+2 ve Be+3
gibi tek elektronlu iyonları açıklamakta başarılı olmuş, birden
fazla elektrona sahip atomların davranışını açıklayamamıştır.
Hidrojen atomu ile ilgili ulaşılan bilgiler bugün de geçerliliğini

korumaktadır.
4
24. FASİKÜL Atom Fiziği
Örnek 3 Örnek 4
Bohr atom modeline göre, uyarılmış bir hidrojen atomunda n. enerji Bohr modeline göre, bir hidrojen atomu, asal kuantum sayısı n
düzeyindeki elektron, n'. enerji düzeyine geçerken atomun açısal mo- olan enerji düzeyinden n + 1 olana çıktığında;
mentumu h kadar azalıyor. I. Atomun toplam açısal momentumu (yörüngesel)
p
Buna göre, n ve n' sayıları aşağıdakilerden hangisi olabilir? II. Elektronun dolanma periyodu
(h : Planck sabiti) III. Elektronun bağlanma enerjisi

n n'
A) 2 1 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
B) 1 2 D) II ve III E) I, II ve III
C) 4 2 ÖSYM Sorusu
D) 2 3 Çözüm
E) 2 4
ÖSYM Sorusu
Çözüm
UYARILMA
Temel haldeki bir atomda, elektronun üst seviyelere çıkması için ve- IŞIMA
rilen enerjiye uyarılma enerjisi denir.
Uyarılan bir elektron, çıktığı üst enerji seviyesinde kalamaz. 10–8 s gi-
Uyarılma enerjisi, iki seviye arasındaki enerji farkıyla hesaplanır. bi çok kısa bir sürede, daha kararlı olacağı alt enerji seviyesine atlar.
Bu sırada fazla enerjisini bir foton olarak dışarı verir. Foton salınan
1. uyarılma seviyesi (n = 2’ye uyarma) için: – 3,4 – (– 13,6) = 10,20 eV
(yayınlanan) bu olaya ışıma ya da emisyon denir.
2. uyarılma seviyesi (n = 3’e uyarma) için: – 1,51 – (– 13,6) = 12,09 eV
Hidrojen atomunda elektron
3. uyarılma seviyesi (n = 4’e uyarma) için: – 0,85 – (– 13,6) = 12,75 eV Elektron
yüksek enerjili (Eilk) bir yö- E2 n=2
4. uyarılma seviyesi (n = 5’ye uyarma) için: – 0,54 – (– 13,6) = 13,06 eV rünge (nilk) den, düşük ener- EFoton = E2 E1
E1 n=1
Enerji (eV) jili (E son ) bir yörüngeye
Ýyonlaþma (nson) geçerken yayılan fo-
13,6 n= ¥
13,06 n= 5 4. uyarýlma enerjsi tonun enerji ve frekansı, Çekirdek
12,75 n= 4 3. uyarýlma enerjsi aşağıdaki gibi bulunur.
12,09 n= 3 2. uyarýlma enerjsi
10,2 n= 2 1. uyarýlma enerjsi Efoton = Eilk – Eson = h · f

13, 6 1 1
0 n= 1 f= $> - H
Temel hal h n2son 2
nilk
Hidrojen atomu için elektronun iyonlaşma enerjisi 13,6 eV’tur. (Ener- Fotonların dalga boyu, frekansı ve ışık hızı arasındaki ilişki,
jisi – 13,6 eV olan elektron 13,6 eV’luk enerji kazandığında toplam c
l= şeklinde ifade edilir.
enerjisi sıfır olur ve atomdan kurtulur.) f
5
Örnek 5 Çözüm
Şekilde H atomunun bazı enerji düzeyle- Enerji (eV)
ri verilmiştir. n = 4 olan enerji düzeyine 13,06 n=5
uyarılmış H atomu, bir tek foton salarak 12,75 n=4
12,09 n=3
h
açısal momentumunu kadar azaltılıyor. 10,20 n =2
p
Salınan bu fotonun enerjisi kaç eV’tur?
(h, Planck sabitidir.) 0,00 n=1
Taban Enerji
Durumu
ATOMUN UYARILMASI
A) 0,66 B) 1,89 C) 2,55 D) 10,20 E) 12,75 Atomlar; ısıtılarak, çarpıştırılarak, elektronlarla ve fotonlarla uyarı-
ÖSYM Sorusu labilir.
Çözüm Uyarmaların hepsi temel halden herhangi bir üst seviyeye tek se-
ferde gerçekleşir. Uyarılarak üst enerji seviyesine çıkan elektron
ışıma yaparak temel hale dönünceye kadar tekrar uyarılamaz.
Elektronlarla uyarmada, yeterli enerjisi olan elektronlar birden

fazla atomu herhangi bir enerji seviyesine uyarabilir.
Yeterli enerjisi olan elektronlar atomdan elektron kopararak iyon-

laşmasını da sağlayabilir.
Fotonlarla uyarmada ise, fotonun enerjisi, atomun uyarılma ener-

jilerinden birine eşitse, foton atomu ancak o enerji seviyesine uya-
rabilir. Bundan büyük ya da küçük enerjili foton atomu uyaramaz.
Bir fotonun enerjisi, temel haldeki atomlardan birden fazlasını

IŞIMA SAYISI uyarmaya yetse bile bunu yapamaz. Fotonun enerjisi bölünmez.
Herhangi bir seviyeye uyarılan elektron, Enerji (eV)

Örnek 7
temel hale bir kaç farklı yoldan inebilir.
E4 n= 4
Örneğin n = 4 seviyesine uyarılan bir Cıva atomunun enerji düzeyleri diyagra-
E3 n= 3
elektron, temel hale dönerken 6 farklı mı şekildeki gibidir. Ýyonlaþma düzeyi 10,4
10
enerjili ışımadan birini veya bir kaçını ya- E2 n= 2 8,84
Buna göre, cıva buharındaki taban dü- 8 7,80
pabilir.
zeyinde bulunan atomları, 6,67
6
Farklı enerjili muhtemel ışımaların sayısı
E1 n= 1 3,80 eV enerjili p 4,86
aşağıdaki formül ile hesaplanır. Temel hal 4
4,86 eV enerjili r
n (n – 1) 2
Işıma sayısı =
2 6,67 eV enerjili s
0
fotonlarından hangileri uyarabilir? Taban düzeyi
Örnek 6
A) Yalnız s B) Yalnız r C) p ve r
Belli bir enerji düzeyine uyarılmış hidrojen atomlarının oluştura-
D) r ve s E) p ve s
cağı spektrum çizgilerinin sayısını bulmak için,
ÖSYM Sorusu
I. Atomların uyarıldıkları enerji düzeyinin baş kuantum sayısı
Çözüm
II. Atomların iyonlaşma enerjisi
III. Rydberg sabiti
niceliklerinden hangilerinin bilinmesi yeterlidir?
ÖSYM Sorusu
6
24. FASİKÜL Atom Fiziği
Örnek 8 Örnek 10
Hidrojen atomunun enerji düzeyle- Enerji (eV) Taban (temel) durumundaki hidrojen atomunun elektronunu 2.
rinden bazıları şekildeki gibidir. Hız- uyarılmış enerji düzeyine çıkarmak için, bu atomun kaç eV ener-
Ýyonlaþma sýnýrý
13,60
landırılmış bir elektron, taban enerji n=5 jili fotonlarla uyarılması gerekir?
13,06
durumundaki 2 hidrojen atomu ile et- 12,75 n=4 (Hidrojen atomu için Rydberg sabiti: R = 13,6 eV)
kileşiyor. 12,09 n=3
A) 10,20 B) 12,09 C) 12,75 D) 13,06 E) 13,60
Bu hidrojen atomlarının ikisinin bir- 10,20 n =2
ÖSYM Sorusu
den iyonlaşabilmesi için, elektro-
nun en az kaç eV'luk kinetik ener- Çözüm
ji taşıması gerekir? n = 1 taban durumu
0
A) 27,20 B) 26,12 C) 25,50 D) 24,18 E) 20,40

ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 9
Sezyum atomunun kimi ener- Enerji (eV)
HİDROJEN ATOMUNUN SPEKTRUM SERİLERİ
ji düzeyleri şekildeki gibidir. 3,87 Elektronun değişik dış yörüngelerinden, ayrı bir iç yörüngeye geç-
Sezyum buharındaki atomla-
n= 3 mesiyle yayılan ışımalar spektrum serilerini oluşturur.
rın üzerine E kinetik enerjili 2,30
elektronlar gönderiliyor. Bu 1,38 n= 2
Üst yörüngelerden n = 1’e doğrudan geçişler Lyman (morötesi ışın-
elektronlardan biri, taban du- 0 n= 1 (taban durum) lar bölgesi) serisini oluşturur. (a, b, g, q... ile gösterilen geçişler.)
rumundaki iki sezyum atomu-
nu peş peşe uyararak 0,10 eV’luk kinetik enerji ile ortamdan çıkıyor. Üst yörüngelerden n = 2’ye doğrudan geçişler Balmer (görünür ışın-
lar bölgesi) serisini oluşturur. (Ha, Hb, Hg, Hq .... ile gösterilen geçişler)
Buna göre, E en az kaç eV tur?
Üst yörüngelerden n = 3’e doğrudan geçişler Paschen (kırmızı öte-
A) 1,48 B) 2,40 C) 2,86 D) 3,68 E) 4,60 si ışınlar bölgesi) serisini oluşturur.
ÖSYM Sorusu
Enerji (eV)
Çözüm
Ýyonlaþma n =¥
13,6
13,06 n= 5
12,75 n= 4
Bracket
serisi
12,1 n= 3
Paschen
serisi
10,2 n= 2
Ha Hb Hg Hq
Balmer serisi
0 n= 1
a b g q Lyman serisi
7
Örnek 11 Çözüm
Hidrojen atomunun bazı enerji dü- Enerji (eV)
zeyleri şekildeki gibidir.
Ýyonlaþma sýnýrý
13,60
Buna göre, n = 5 düzeyine uyarıl- 13,06 n=5
12,75 n=4
mış hidrojen atomlarında Balmer
12,09 n=3
serisinden en çok kaç çizgi görü-
lebilir? 10,20 n=2
taban durumu
0 n=1
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
ÖSYM Sorusu
Çözüm
MODERN ATOM TEORİSİ

Bohr atom modelinden sonra klasik fizik anlayışının ötesine geçile-
rek maddenin tanecik ve dalga özellikleri birlikte ele alınmış yeni mo-
deller geliştirilmiştir.
HEISENBERG VE BELİRSİZLİK İLKESİ

Heisenberg elektronun yerinin ve momentumunun aynı anda ke-
DE BROGLIE ELEKTRON DALGASI sin olarak bilinemeyeceğini ileri sürdü. Buna göre, elektronun ye-
n. yörüngede dolanan elektrona eşlik eden dalga boyu, aşağıdaki ri bilindiği anda momentumu belirsizleşir, momentumu bilindiği
bağıntı ile verilir. anda ise yeri belirsizleşir.
2p ⋅rn = n ⋅l Madde ile ilgili bu belirsizlik ilkesi, ölçüm araçlarının yetersizliğin-

den değil, maddenin doğasından kaynaklanır.
[rn: n. yörüngenin yarıçapı]
n = 1 için yarıçap r ise; 2p⋅ r = 1⋅ l1 SCHRODINGER DALGA DENKLEMİ

n = 2 için yarıçap 4r olur ve; 2p⋅ 4r = 2 ⋅l2 şeklinde yazılır. Elektronların çekirdek etrafında bulunma olasılığı olan bölgeler-
den söz edilebilir. Bu bölgelere elektron bulutu denir.
Örnek 12
Hidrojen atomunun bir elektrona ait dalga
modeli şekilde verilmiştir.
Elektrona verilen yörüngede eşlik eden Çekirdek

de Broglie dalga boyu l olduğuna göre,
Hidrojen atomunun elektron bulutu
I. Yörünge yarıçapı 3l/2p'dir.
Schrödinger, dalga fonksiyonunun uzaya ve zamana bağlı denk-
II. Elektronun toplam enerjisi –1,51 eV'dir.
lemini yazarak elektronların atom içinde bulunma ihtimali yük-

III. Elektronun açısal momentumu 3h/2p'dir.
sek olan yerler, enerjileri ve momentumları hakkında hesaplama-
yargılarından hangileri doğrudur? (R = 13,6 eV ; h : planck sabiti) lar yapmaya imkan sağladı.
Atomdaki elektronların dağılımı ve bulunabileceği enerji düzeyi;

baş kuantum, açısal momentum kuantum, manyetik kuantum ve
D) I ve III E) I, II ve III spin kuantum sayıları ile ifade edilir.
8
KAVRAMA TESTİ Atom Fiziği
1
1. Rutherford'un alfa parçacıklarını altın levha üzerine göndererek 3. Bilim insanı Robert Andrews Milikan'ın yaptığı "yağ damla-
yaptığı deneyde, parçacıklardan; sı deneyi" sonucunda,
çoğunun levhadan geçip yollarına devam ettiği, I. elektronun elektrik yükü ölçülmüştür.
bazılarının büyük açılarla saptığı, e
II. oranı kullanılarak elektronun kütlesi hesaplanmıştır.
m
bazılarının geliş doğrultusunda geri döndüğü,
III. yüklü bir cismin yük miktarının, elektronun yükünün tam kat-
gözlenmiştir. ları olduğu gözlenmiştir.
Bu verilerden hareketle; yukarıda verilenlerden hangilerine ulaşılmıştır?
I. Atomun merkezinde kütlece yoğun (+) yüklü çekirdek var-

dır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
II. Atomun büyük kısmı boşluklardan oluşur. D) I ve III E) I, II ve III
III. Elektronlar kararlı yörüngelerde ışıma yapmadan dolanırlar.
çıkarımlarından hangileri yapılabilir?
D) Yalnız I E) Yalnız II
2. Bohr atom modeline göre, 4. Atomu oluşturan alt parçacıklardan olan elektron ve proton
için;
I. Elektronun yörünge yarıçapı,
I. Yük işaretleri birbirine zıttır.
II. Açısal momentum,
II. Yük büyüklükleri eşittir.
III. Elektronun toplam enerjisi,
III. Elektronun kütlesi, protonunkinden büyüktür.
yukarıdakilerden hangileri belirli değerler (kesikli) alır?
A) I, II ve III B) I ve III C) II ve III
D) Yalnız II E) Yalnız I
9
Atom Fiziği 24. FASİKÜL | TEST 1
5. Uyarılmış hidrojen atomunun temel hale dönerken yapabilece- 7. Hidrojen atomunun temel halin Enerji (eV)
ği ışımalardan bazıları şekilde gösterilmiştir. üzerindeki bazı enerji düzeyleri Ýyonlaþma
13,6 n =¥
şekildeki gibidir. n = 4 düzeyine n=5
n= 5 13,06
n= 4
uyarılan bir hidrojen atomu ışıma- 12,75 n=4
lar yaparak temel hale iniyor. 12,10 n=3
n= 3
n= 2
Buna göre, bu ışımaların ener- 10,2 n=2
jileri,
I. 0,65 eV
n= 1 0 n=1
Temel hal II. 2,55 eV Temel hal
Buna göre, aşağıda verilen ışımalardan hangisi şekilde gös- III. 12,10 eV
terilmemiştir? yukarıda verilenlerden hangileri olabilir?
A) La B) Lb C) Lg D) Ha E) Hb A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
6. Bohr atom modeline göre hidrojen atomunun elektronu, bulun-

duğu yörüngede ışıma yapmadan dolanmaktadır.
Buna göre, elektronun açısal momentumunun büyüklüğü;

h
I.
2p
3h 8. Hidrojen atomunun elektronu n = 2 seviyesindeyken sahip
II.
4p olduğu de Broglie dalga boyu l olduğuna göre n = 1 sevi-
3h yesindeyken sahip olduğu de Broglie dalga boyu kaç l'dır?
III.
p
1 1
yukarıda verilenlerden hangileri olabilir? A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve III
10 1-A 2-A 3-E 4-D 5-A 6-C 7-E 8-B

KAVRAMA TESTİ Atom Fiziği
2
1. I. Elektron terimini ilk kullanın bilim insanı G. J. Stoney’dir. 3. Hidrojen atomu spektrumunda Balmer serisinde en düşük
II. R. A. Millikan elektronun yük ve kütlesini tayin etmiştir. enerjili ışımalar, elektronların hangi enerji düzeylerinden,
hangi enerji düzeylerine geçmesiyle oluşmuştur?
III. J. J. Thomson elektronun yük/kütle oranını tayin etmiştir.
Yukarıdaki bilgilerden hangileri doğrudur? A) n = 5 den n = 4 e B) n = 5 den n = 3 e
C) n = 4 ten n = 3 e D) n = 3 ten n = 4 e
E) n = 3 ten n = 2 ye
4. Normal şartlar altında atomlar, minimum enerji düzeyinde bu-

2. Hidrojen atomunda bir elektron n = 1 düzeyinden n = 3 dü- lunur. Bu duruma temel hal denir. Temel haldeki atom elektron-
zeyine uyarılırsa, elektronun; ları, bazı dış etkilerle yüksek enerjili üst seviyelere çıkabilir. Bu
I. Açısal momentumu durum atomun uyarılması ile açıklanır. Uyarılmış atom, fazla ener-
jisini 10–8 saniye içinde yayınlayarak temel hale döner. Atomun
II. de Broglie dalga boyu
ışıması denilen bu durum, atomdan foton salınması biçiminde
III. Yörünge yarıçapı gerçekleşir.
niceliklerinden hangileri üç katına çıkar? Buna göre, atomların ışıma yapmasına neden olan uyarıl-
ma durumları aşağıdakilerden hangisi ile gerçekleşemez?
D) I ve II E) I, II ve III A) Atomların birbirine çarparak uyarılması

B) Atomların elektronlarla uyarılması
C) Atomların soğutularak uyarılması
D) Atomların fotonlarla uyarılması
E) Atomların ısıl yolla uyarılması
11
Atom Fiziği 24. FASİKÜL | TEST 2
5. Cıva atomunun enerji düzeyleri Enerji (eV) 7. Sezyum atomunun ilk üç uyarılma enerji düzeyi 1,38 eV, 2,30 eV
şekilde verilmiştir. 10,4 n= ¥ ve 3,87 eV değerindedir. Bu elementin buharının bulunduğu bir
8,84 n= 4 ortama 3 eV kinetik enerjili elektronlar gönderiliyor.
Temel hâlde bulunan bir elekt-
6,67 n= 3
ronun açısal momentumu h/p Ortamdan ayrılan elektronların kinetik enerjileri,
kadar artırmak için, 4,86 n= 2
1. 0,70 eV
I. 6,67 eV enerjili elektronlarla 2. 1,38 eV
bombardıman etmek
0 n= 1 3. 2,30 eV
II. 6,67 eV enerjili fotonlarla Temel hal
4. 3,0 eV
bombardıman etmek
değerlerinden hangileri olabilir?
III. 8,84 eV enerjili elektronlarla bombardıman etmek
işlemlerinden hangileri yapılabilir? (h : planck sabiti) A) 1 ve 3 B) 1 ve 4 C) 2 ve 3
D) 2 ve 4 E) 3 ve 4
D) I ya da III E) I ya da II ya da III
6. I. Elektronun belirli bir anda nerede olacağını değil orada ol-

ma ihtimalinin ne olduğunun bilgisini verir.
II. Bir elektronun momentumu ve konumu aynı anda tam doğ-
ru olarak ölçülemez.
III. Elektronların bulunma ihtimalinin yüksek olduğu yerlere
elektron bulutu adı verilir.
8. Bohr atom modeline göre uyarılmış bir Helyum atomu n = 2
Yukarıda verilen bilgilerden hangileri doğrudur?
enerji düzeyindedir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Buna göre, elektronun toplam enerjisi kaç eV'tur?

(ZHe = 2, R = 13,6 eV)
A) – 3,4 B) – 6,8 C) – 13,6 D) – 20,4 E) – 27,2
12 1-E 2-D 3-E 4-C 5-E 6-E 7-B 8-C

ÖDEV TESTİ Atom Fiziği
3
1. Cıva atomunun enerji düzeyle- 3. Hidrojen atomuna ait iyonlaşma Enerji (eV)
Enerji (eV)
ri şekildeki gibidir. Hızlandırma 10,4 n= ¥ enerjisi altındaki enerji düzeyle- Ýyonlaþma
0 n=¥
gerilimi 25 V olan bir düzenek- 8,84 n= 4 rini modelleyen bir öğrenci şekil- 0,54 n=5
te hızlandırılan elektronlar cıva 6,67 n= 3 deki tabloyu oluşturmuştur. 0,85 n=4
buharı bulunan bir ortama gön- ? n=3
4,86 n= 2 Buna göre, bu tabloyu hazırla-
deriliyor.
yan öğrencinin tabloda "?" koy- 3,4 n=2
Buna göre, bu gerilimde hız- duğu yere aşağıdakilerden han-
landırılan bir elektron en faz- 0 n= 1 gisi gelmelidir? (Hidrojen atomu
Temel hal
la kaç tane cıva atomunu iyon- 13,6 n=1
için Z = 1; R = 13,6 eV) Temel durum
laştırabilir?
A) – 1,10 B) – 1,51 C) – 1,81
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
D) – 2,15 E) – 3,10
2. Elektronu atomdan koparmak için elektrona verilmesi gereken

en küçük enerjiye bağlanma enerjisi denir.
Buna göre, hidrojen atomu için;
I. Temel haldeki elektronunun bağlanma enerjisi 13,6 eV tur.

II. 1. uyarılma düzeyi için elektronun bağlanma enerjisi 3,4 eV
tur.
4. Bohr Atom Modeline göre temel halde bulunan bir Hidrojen ato-
III. Bağlanma enerjisi kuantumlu (kesikli) değerler alır.
mu uyarılarak bir üst enerji düzeyine çıkarılıyor.
Buna göre,
(R = –13,6 eV ; Z = 1)
I. elektron çekirdekten uzaklaşır.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II II. elektronun açısal momentumu değişmez.
D) I ve III E) I, II ve III III. elektronun çizgisel sürati artar.

13
5. I. Elektronlar kararlı yörüngelerde dolanır. 7. Bohr Atom Modeline göre, n = 1 yörüngesinde bulunan bir hid-
II. Elektronların konumu, üzümlü kek içerisindeki üzüm parça- rojen atomu elektronu uyarıldığında n = 2 yörüngesine geçiyor.
ları gibidir. Buna göre, elektronun;
h
III. Kararlı yörüngelerde elektronun açısal momentumu nin
2p I. potansiyel enerji,
tam katlarına denktir.
II. kinetik enerji,
Yukarıdaki yargılardan hangileri Bohr'un atom modelinin III. toplam enerji,
özellikleridir?
6. Sezyum atomunun enerji düzey- Enerji (eV)

leri şekildeki gibidir.
Ýyonlaþma
3,87 8. Bohr atom modeline göre temel halde bulunan bir hidrojen ato-
Temel halde bulunan bir sez- 2,30 n=3
mu elektronu üst enerji düzeylerinden birine uyarılıyor.
yum atomu,
1,38 n=2
Buna göre, elektrona ait;
I. 1,50 eV kinetik enerjili elekt-
ron, I. yörünge yarıçapı,
0 n=1
II. 2,30 eV enerjili foton Temel hal
II. açısal momentum büyüklüğü,
III. 3,00 eV enerjili foton III. kütle,
yukarıda verilenlerden hangileri ile uyarılabilir? niceliklerinden hangileri artar?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

D) II ve III E) I, II ve III D) I ve III E) II ve III
14
ÖDEV TESTİ Atom Fiziği
4
1. Bohr atom modeline göre hidrojen atomu 2. uyarılma düzeyin- 3. Hidrojen atomunun enerji düzeyleri ile bu atomun üzerine gön-
de iken ışıma yaparak temel hale geliyor. derilen K, L, M fotonları ve enerjileri aşağıdaki modelde verilmiş-
tir.
Buna göre, elektronun açısal momentumu için ne söyle-
nebilir? Enerji (eV)
12,75 eV n= 4
h h h M
A) kadar artar B) kadar azalır C) kadar azalır 12,50 eV 12,09 eV n= 3
2p 2p p
L 10,2 eV n= 2
h
D) kadar artar E) Bir değişiklik olmaz 10,2 eV
p
K
5 eV
0 n= 1
Temel hal
Buna göre, hangi fotonlar atomu uyarabilir?
D) K ve L E) L ve M
2. Heisenberg Belirsizlik İlkesine göre, atomun içindeki elekt-

ronlarla ilgili; 4. Tek elektronlu bir atomun iyonlaşma enerjisini bulmak için,
elektronun;
I. Yerleri ve momentumu tam olarak belirlenemez.
I. yörünge yarıçapı,
II. Yerlerindeki belirsizlik artarsa momentumları artar.
II. açısal momentum,
III. Elektron bulutu olan bölgelerde bulunma ihtimali yüksektir.
III. toplam enerji
niceliklerinden hangilerini bilmek gerekli ve yeterlidir?
15
5. Uyarılmış bir hidrojen atomu temel hale dönerken şekildeki gi- 7. Tek elektronu bulunan temel haldeki hidrojen atomu uyarılarak
bi gösterilen P ışımasını yapıyor. n = 2. enerji düzeyine çıkarılıyor.
Ýyonlaþma
13,6 eV Buna göre, hidrojen atomu elektronu için; açısal momentu-
13,06 eV munun büyüklüğü ve yörünge yarıçapı aşağıdakilerden han-
n=4 12,75 eV gisi gibi olur? (h : planck sabiti; r0 : Bohr yarıçapı)
n=3 12,10 eV
P
n=2 10,2 eV
Açısal momentum Yörünge yarıçapı
h
A) r0
2p
n=1 0 h
B) 2r0
Temel hal p
h
Buna göre, P ışıması ile ilgili; C) r0
p
I. Balmer serisine (görünür bölge) aittir. h
D) 4r0
h 2p
II. Elektronun açısal momentumum kadar azalmıştır.
p h
E) 4r0
III. Enerjisi 2,55 eV tur. p
8. Sezyum atomuna ait bazı uyarıl- Enerji (eV)

ma enerjileri şekildeki gibi veril- 3,87 n= ¥
miştir. 2,30 n= 3
Buna göre temel haldeki sez- 1,38 n= 2

yum atomu için aşağıdakilerden
hangisi yanlıştır? 0 n= 1
Temel hal
6. Bohr Atom Modeline göre n = 3. enerji düzeyine uyarılmış bir A) Kinetik enerjisi 2 eV olan elektronla uyarılabilir.
hidrojen atomu ışımalar yaparak temel hale dönüyor.
B) Enerjisi 2,30 eV olan fotonla uyarılabilir.
Buna göre, bu ışımalar hangi serilerin olabilir? h
C) n = 3 düzeyine uyarıldığında açısal momentumu azalır.
p
A) Yalnız Lyman B) Yalnız Balmer D) Enerjisi 3,90 olan fotonlarla iyonlaştırılabilir.
E) 3 eV luk kinetik enerjili elektronla uyarıldığında elektron
C) Yalnız Paschen D) Lyman ve Balmer
2,30 eV luk enerji kaybedebilir.

E) Balmer ve Paschen
16
FASİKÜL
25
EVRENİN OLUŞUMU,
RADYOAKTİVİTE,
ÖZEL GÖRELİLİK
4. ÜNİTE

MEB KAZANIMLARI
12.4.2.1. Büyük patlama teorisini açıklar.
1 Hubble Yasası’na değinilir. Matematiksel mode- 7 12.4.3.3. Nükleer fisyon ve füzyon olaylarını açıklar.
li verilmez.
12.4.2.2. Atom altı parçacıkların özelliklerini temel
2
düzeyde açıklar.
Korunum yasaları ile ilgili matematiksel hesapla-

malara girilmez. Dört temel kuvvetin açıklanması
8 12.4.3.4. Radyasyonun canlılar üzerindeki etkilerini
açıklar.
sağlanır.
12.4.2.3. Madde oluşum sürecini açıklar.
3 A. Atom altı parçacıklardan başlayarak madde

oluşumunun modelle açıklanması sağlanır. 9
12.5.1.1. Michelson–Morley deneyinin amacını ve
sonuçlarını açıklar.
B. Higgs bozonuna kısaca değinilir.
4 12.4.2.4. Madde ve antimadde kavramlarını açıklar.

10 12.5.1.2. Einstein’ın özel görelilik teorisinin temel
postülalarını ifade eder.
12.4.3.1. Kararlı ve kararsız durumdaki atomların
5
özelliklerini karşılaştırır. 12.5.1.3. Göreli zaman ve göreli uzunluk kavramlarını
11
Radyoaktif madde, radyoaktivite, radyoaktif ışıma açıklar.
kavramları üzerinde durulur. Özel görelilikte matematiksel hesaplamalara
girilmez.
12.4.3.2. Radyoaktif bozunma sonucu atomun kütle
6
numarası, atom numarası ve enerjisindeki değişimi
açıklar.
12
Alfa, beta, gama ışınımları dışındaki bozunma 12.5.1.4. Kütle-enerji eşdeğerliğini açıklar.
türlerine girilmez. Enerjideki değişim açıklanırken Matematiksel hesaplamalara girilmez.
matematiksel hesaplamalara girilmez.
4. ÜNİTE
Evrenin Oluşumu, Radyoaktivite, Özel Görelilik 25. FASİKÜL
BÜYÜK PATLAMA TEORİSİ ATOM ALTI PARÇACIKLAR

Büyük Patlam Teoresi'ne göre evren ve zaman büyük bir patla- Elektron, proton ve nötron için atomdan daha küçük parçacık an-
ma ile oluşmuştur ve bu patlama ile birlikte evren sürekli genişle- lamında atom altı parçacık denilmiştir.
mektedir.
Büyük patlamadan günümüze kadar yayılmaya devam eden ışı-

nımlara kozmik ardalan ışıması denir. Bir yıldızdan alınan ışıma, TEMEL PARÇACIKLAR
yıldızı oluşturan elementler, yıldızın sıcaklığı, uzaklığı ve yaşı gibi Günümüzde yaklaşık 300 atom altı parçacık bilinmektedir.
yıldızla ve evrenle ilgili birçok bilgi verir.
Birçok atom altı parçacığın kuark ve lepton adı verilen daha alt
Hubble, doppler etkisi ile kırmızıya kayma değerlerini kullana- parçacıklardan oluştuğu anlaşılmıştır. Kuark ve lepton için bölü-
rak, gök adaların uzaklaşma hızları ile Dünya’ya olan uzaklıkları- nemez, en temel parçacık anlamında temel parçacık ya da sa-
nın grafiğini çizmiştir. dece parçacık denilmiştir.
Gök adanın Dünya’dan uzaklaşma hızı, Dünya’ya uzaklığı ile doğ-
ru orantılıdır.
ANTİ (KARŞIT) PARÇACIKLAR
v: radyal hız (Dünya'dan uzaklaşma hızı) d: Dünya'ya olan uzak-
lık olmak üzere Hubble sabiti (H) aşağıdaki bağıntı ile verilir. Evrende her atom altı parçacık için
Parçacýk Karþýt Parçacýk
bir anti (karşıt) parçacık bulunur.
v
H= Elektron Pozitron
d Tüm cisimlerin olduğu gibi parça-
Proton Anti proton
cıkların da durgun kütle enerjisi var-
dır. Nötron Anti nötron
Nötrino Anti nötrino
Bir parçacık ile anti parçacığı bir araya
geldiğinde enerji taşıyan bir foton oluşabilir.
Fotonlar parçacık ve anti parçacık oluşturabilir. Enerjinin parçacık ve

anti parçacık oluşturmasına çiftli oluşum denir.
Örnek 1
Büyük patlama teorisine göre, NOT
I. Evrenin bir başlangıcı vardır. Parçacık ile bu parçacığın anti parçacığı arasındaki tek fark elekt-
II. Evren her yönde genişlemektedir. rik yüklerinin işaretinin zıt olmasıdır.
III. Galaksilerde genişleme olmaz.
Örnek 2
Parçacık, karşıtparçacık ve fotonlarla ilgili,
I. Her temel parçacığın bir karşıtparçacığı bulunur.
Çözüm II. Bir foton her durumda parçacık ve karşıtparçacık çifti oluşturur.
III. Bir parçacık ile karşıtparçacığın elektriksel yük türleri aynıdır.
ÖSYM Sorusu
3
Çözüm BARYONLAR
En bilinen baryonlar protonlar ve nötronlardır.
Tüm baryonlar bozunarak en sonunda protona dönüşür.
Tepkimelerde baryon sayısı korunur.
MEZONLAR
Etkileşim parçacıklarıdır.
Parçacıkların Sınıflandırılması
Mezonlar pion ve kaon olmak üzere iki çeşittir.
A. Madde Parçacıkları (Fermiyonlar)
Kararsız yapılı olduklarından günlük yaşamdaki maddelerde bu-
1. Leptonlar
lunmazlar.
2. Kuarklar
Tüm mezonlar bozunarak en sonunda elektrona, pozitrona, nöt-
B. Alan (Etkileşim) Parçacıkları (Bozonlar)
rinoya ya da fotona dönüşür.
Gluon, foton, bozon, gravition ve mezonlar alan parçacıklarıdır.
Alan parçacıkları dört temel kuvvetin oluşmasına aracılık eder.
p n LEPTONLAR
Mezon Daha küçük parçalara ayrılmaz, iç yapısı yoktur ve noktasaldır.
Zaman
Leptonlar doğada tek başlarına bulunabilir. Örneğin elektron en
p n bilinen leptondur.
Proton ile nötron arasındaki etkileşime mezon aracılık eder. Bilinen 6 lepton vardır. Elektron, elektron nötrinosu, müon, müon
nötrinosu, tau, tau nötrinosu.
e e
Foton Nötrinolar sürekli ışık hızında hareket eder. Bu nedenle durgun
Zaman kütle enerjileri yoktur.
Tepkimelerde lepton sayısı korunur.

e e
Elektronlar arasındaki etkileşime ise foton aracılık eder.
Örnek 3
KUARKLAR Bir elementin çekirdeğinde gerçekleşen
Keşfedilen en temel iki madde parçacığından biridir. n → p + e– + X
Yukarı (u), Aşağı (d), Tılsımlı (c), Tuhaf (s), Üst (t), Alt (b) olmak radyoaktif bozunma eşitliğinde, lepton sayısının korunabilmesi
üzere 6 çeşittir. için X ile gösterilen parçacık aşağıdakilerden hangisi olmalıdır?
Her kuarkın elemanter yükün (e) kesirli katlarına denk gelen, ken-
A) Elektron B) Nötron C) Nötrino
dine özgü bir yükü vardır.
D) Karşıtnötrino E) Karşıtnötron
Doğada tek başlarına bulunamaz, bir araya gelerek hadronları
oluştururlar. ÖSYM Sorusu
Çözüm
HADRONLAR
Kuarkların bir araya gelmesiyle oluşur.
Baryonlar ve Mezonlar olmak üzere iki gruba ayrılır.
4
25. FASİKÜL Evrenin Oluşumu, Radyoaktivite, Özel Görelilik
FOTONLAR Çözüm
Parçacıkların en küçük grubunu oluşturur.
Elektromanyetik kuvvetler aracılığı ile etkileşime girer.
Elektriksel olarak yüksüzdür.
Kütleleri yoktur. Ancak parçacık özelliklerinden dolayı az da olsa

kütlelerinin olması gerektiği savunulur.
Spinleri 1’dir.
Işık hızıyla hareket ettiklerinden atom içinde diğer parçacıklar gi-

bi bulunmaz.
Örnek 5
3Li atomunun çekirdeğini oluşturan proton ve nötronlardaki aşa-

7
Hiç bir koordinat sistemine göre durgun olamazlar.
ğı (d) ve yukarı (u) kuarklarının toplam sayıları aşağıdakilerden
hangisidir?
Hadronların Kuark Yapısı

Aşağı ( d) kuarkları Yukarı (u ) kuarkları
Baryonlar 3 kuarktan, mezonlar ise 1 kuark ile 1 anti kuarktan olu-
A) 6 8
şur.
B) 8 11
Proton ve nötron baryondur. Proton 2 tane u, 1 tane d kuarkın-
C) 11 8
dan (uud), nötron ise 1 tane u, 2 tane d kuarkından (udd) oluşur.
D) 10 11
d d E) 11 10
ÖSYM Sorusu
u u u d
Çözüm
Proton Nötron
+2e +2e –e
qproton = + + = +e
3 3 3
+2e –e –e
qnötron = + + =0
3 3 3
Pion ve kaon mezondur. Pion 1 tane u kuarkı ile, 1 tane õd karşıt

kuarkından (uõd) oluşur. Kaon ise bir tane õu karşıt kuarkı ile, 1 ta-
ne s kuarkından (õus) oluşur.
Baryonların ve mezonların elektrik yükleri, kendilerini oluşturan

kuarkların elektrik yüklerinin cebirsel toplamına eşittir.
Örnek 4 Örnek 6
Atomu oluşturan Aşağıdakilerden hangisi temel parçacıktır?
I. proton,
A) Proton B) Nötron C) Elektron
II. nötron,
D) Pion E) Kaon
III. elektron
parçacıklarından hangilerinin yapısında kuark bulunur?

Çözüm
ÖSYM Sorusu
5
Örnek 7 Örnek 8
K baryonu udc kuarklarından, L mezonu ise t kuarkı ile õb anti kuar- Doğadaki temel kuvvetlerden biri olan çekirdek kuvvetleriyle ilgili,
kından oluşmuştur.
I. Güçlü çekirdek kuvvetleri hadronlar arasında ortaya çıkar.
K'nin elektrik yükü Q K , L nin elektrik yükü Q L olduğuna göre, II. Çekirdek kuvvetleri atom altı parçacıkların yüküne bağlıdır.
QK – QL kaç coulombtur?
III. Çekirdek kuvvetleri çekirdekte protonlar arası elektrostatik itme
2 1 1
(qc = qt = qu = + e ; qõb = + e ; qd = – e) kuvvetini dengeler.
3 3 3
A) 0 B) 3,2 ⋅10–19 C) 10–19

D) –1,6⋅10–19 E) –0,53⋅ 10–19 D) I ve II E) I ve III
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Çözüm
DOĞADAKİ TEMEL KUVVETLER ATOM ALTI PARÇACIKLARDAN MADDEYE

Hadronlar ve leptonlar mad-
Güçlü (Yeğin) Çekirdek Kuvveti KUARKLAR
deyi oluşturur.
Kısa menzillidir. Proton ve nötronu çekirdekte tutar. Şiddeti en bü-
Hadronlar kuark grupların- HADRONLAR LEPTONLAR
yük olan kuvvettir. Alan parçacığı: Gluon, Etkileşim parçacığı: Ku-
dan oluşur.
arklardır.
Kuarklar gruplar oluşturarak, MEZONLAR BARYONLAR
Elektromanyetik Kuvvet proton ve nötronları, proton

ve nötronlar da atom çekir-
Uzun menzillidir. Etki alanı çok büyüktür. Atom ve molekülleri bir ara- ATOM VE MOLEKÜLLER
değini oluşturur.
da tutar. Alan parçacığı: Foton, Etkileşim parçacığı: Kuarklar, Lep-
tonlardır. Çekirdek ile elektronlar (lep- MADDE
tonlar) atomu, atomlar mo-
Zayıf Çekirdek Kuvveti lekülleri ve maddeyi oluştu-
rur.
Kısa menzillidir. Bazı çekirdeklerdeki radyoaktif bozun-
malarda ortaya çıkar. Alan parçacığı: Bozonlar, Etkile-
Maddeden Quarklara Gluon
şim parçacığı: Kuarklar, Leptonlardır. Elektron
n
Proto
Yukarı
quark
Kütle Çekim Kuvveti
Aşağı
quark
Uzun menzillidir. Etki alanı çok büyüktür. Gök adaları,
Molekül
yıldızları, gezegenleri bir arada tutar. Şiddeti en küçük Atom Atom
olan kuvvettir. Alan parçacığı: Graviton, Etkileşim par- Madde
çekirdeği
Nötron
çacığı: Kuarklardır.
6
RADYOAKTİVİTE
KARARLI VE KARARSIZ ATOMLAR

Atom çekirdeğini oluşturan proton ve nötron için nükleon ifade-
si kullanılır.
Proton sayısına atom numarası denir ve Z ile gösterilir. Nötron

sayısı N ile gösterilir.
Kütle numarası (A) A = Z + N dir.
Bir X elementi AZ X şeklinde gösterilir.
Nötron sayısı) - proton sayısına grafiği ve kararlık bölge (kuşağı)
Bağlanma Enerjisi Çift sayıda nötron ve proton içeren çekirdekler tek sayılılara göre da-
ha kararlıdır. Nötron ya da proton sayıları 2, 8, 20, 50 ve 82 olan çe-
Nükleonların bir araya gelirken harcadıkları enerjiye denir. kirdekler en kararlıdır. Bu nedenle bu sayılara sihirli sayılar denir.
RADYOAKTİF BOZUNMA
Çekirdek Kararlılığı Kararsız çekirdekler kararlı hale gelme eğilimindedir. Kararsız çe-
kirdeklerin ışıma yaparak kararlı hale dönüşmesine radyoaktif bo-
Nükleonlar arasındaki çekme kuvvetleri, protonlar arasındaki it-
zunma ya da radyoaktiflik denir.
me kuvvetlerini dengeleyerek çekirdeğin bütünlüğünün korundu-
ğu çekirdeklere kararlı çekirdek denir. Kararsız çekirdekli atomlardan oluşan elementlere radyoaktif ele-
ment denir.
Çekirdekteki çekme kuvvetleri, itme kuvvetlerinden küçükse çe-
Radyoaktif bozunmalarda çekirdek enerji kaybeder. Bu enerji ile
kirdek bütünlüğünü koruyamaz ve yapı değiştirir. Bu tür çekirdek-
bozunmada açığa çıkan parçacıklar kinetik enerji kazanır ya da
lere kararsız çekirdek denir.
foton yayınlanarak ışıma yapılır.
Çekirdekte nükleon başına düşen bağlanma enerjisi ne kadar bü- Radyoaktif bozunma, doğal radyoaktiflik ve yapay radyoaktif-
yükse çekirdek o kadar kararlıdır. lik olmak üzere iki şekilde gerçekleşebilir.
Nükleon baþýna düþen Bir radyoaktif elementin yarısının bozunması için geçen süreye
baðlanma enerjisi (MeV)
yarılanma süresi ya da yarı ömür denir.
Güçlü kararlýlýk
kuþaðý
9.0 Örnek 9
8.0 Radyoaktif çekirdekler ile kararlı (radyoaktif olmayan) çekirdekler
7.0 arasında belirgin bazı farklar olmasına rağmen ortak özellikler de
bulunmaktadır.
6.0
5.0
Buna göre rastgele seçilen bir radyoaktif ve bir kararlı çekir-
dek için;
4.0
I. dış etki olmaksızın kendiliğinden ışıma yapma,
0 Kütle numarasý (A)
25 50 75 100 125 II. çekirdeklerindeki nötron sayısı, proton sayısından fazla olma,
Bir atom çekirdeğinin kararlı olması proton ve nötron sayıları ile III. bozunmaya uğrayarak atom veya kütle numarası farklı olan baş-
ilgilidir. Kütle numarası 56 olan demir, güçlü kararlılık kuşağında ka çekirdeklere dönüşme
bulunur.
özelliklerinden hangileri ortak olabilir?
Hafif çekirdeklerde nötron ve proton sayılarının eşit olması (N = Z)
çekirdeğin kararlı olması için yeterlidir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Ağır çekirdeklerde nötron sayısının fazla olması kararlılığı ancak
sağlar. ÖSYM Sorusu
7
Çözüm Elektron Yakalama
b+ bozunmasına benzer ve "elektron yakalama" adı verilen olayda,

çekirdek en yakın yörüngedeki elektronlardan birini yakalayarak, bir
protonla birlikte nötrona dönüştürür ve bir nötrino yayınlanır.
7 0 7
4Be + –1e → 3 Li + ne
Bir elektron yakalama tepkimesi
GAMA (g) BOZUNMASI
ALFA (a) BOZUNMASI Alfa ya da beta bozunması sonucu üst enerji seviyesine uyarıl-
mış atom ışıma yapıp bir ya da daha fazla foton yayınlayarak te-
4
a parçacığı, 2He atomu çekirdeğidir. a parçacığı yayınlayarak bo- mel hale iner. Yayınlanan fotonlara gama ışıması denir.
zunan bir çekirdeğin kütle numarası 4, atom numarası ise 2 aza-
Gama bozunması sırasında çekirdeğin yapısı değişmediği halde
lır. gerçekleşen olay bozunma olarak adlandırılır.
238
Örneğin 92 U elementi bozunarak a parçacığı yayınladığında Gama ışını yüksüzdür. Elektrik ve manyetik alanda sapmaz.
234
90Th elementine dönüşür.
238 234 4
92 U → 90 Th + 2 He
NOT
Alfa bozunması ile ilgili bir tepkime Alfa ve beta bozunmalarında parçacık, gama bozunmasında
foton açığa çıkar.
a parçacığı + yüklüdür. Yüklü olduğu için elektrik ve manyetik
alanda sapar. Bozunmalarda elektrik yükü korunur.
Bozunmalarda en düşük enerjilisi alfa, en yüksek enerjilisi ga-

ma ışımasıdır.
BETA (b) BOZUNMASI

Elektron ya da pozitron yayınlanır.
Nötron protona ya da proton nötrona dönüşür. Nükleon sayısı de-

ğişmez.
Örnek 10
Aşağıdaki radyoaktif bozunmaların hangisinde, bozunan çekirdek
b– bozunmasında nötron, +1 yüklü protona dönüşürken, –1 yük-
ile oluşan ürün çekirdeğin kütle numaraları birbirinden farklıdır?
lü elektron oluşur ve bu elektron (b–) yayınlanır. Bozunmada olu-
şan elektrona anti nötrino eşlik eder.
A) Alfa bozunması
14 14 0 0
+ õn e B) b– bozunması
6C → 7N + –1e ( –1b)
C) b+ bozunması
Beta– bozunması ile ilgili bir tepkime
D) Elektron yakalama
b+ bozunmasında proton, nötrona dönüşürken, +1 yüklü pozitron E) Gama bozunması
oluşur ve bu pozitron (b+) yayınlanır. Bozunmada oluşan elektro- ÖSYM Sorusu
na nötrino eşlik eder.
Çözüm
12 12 0 0
7N → 6C + +1 e ( +1 b) + ne
Beta+ bozunması ile ilgili bir tepkime
b parçacıkları yüklü olduğu için elektrik ve manyetik alanda sa-

par.
8
Örnek 11 Örnek 13
Aşağıdakilerden hangisi a, b, g ışımalarının ortak özelliğidir? Radyoaktif bozunmalarla ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yan-
lıştır?
A) Elektrik yüküne sahip olmaları
B) Elektrik alanı içinde sapabilmeleri A) Alfa bozunmasında kütle numarası 4 azalır.
C) Manyetik alan içinde sapabilmeleri B) Beta (+) bozunmasında kütle numarası değişmez.
D) Hava içinde erişebilecekleri maksimum uzaklığın aynı olması C) Beta (–) bozunmasında 1 proton, 1 nötrona dönüşür.
E) Momentuma sahip olmaları D) Gama bozulması, alfa ve beta bozunmalarının sonucunda ger-
ÖSYM Sorusu çekleşir.
E) Elektron yakalanması olayında atom numarası azalır.
Çözüm
Çözüm
FİSYON
Nötron bombardımanı ile çekirdeğin parçalanması olayıdır.
Reaksiyonu sonucunda hafif iki çekirdek, nötron ve büyük mik-

tarda enerji oluşturur.
Örnek 12 Reaksiyonda açığa çıkan nötronlar, ortamdaki diğer çekirdekleri

de kararsız hale getirerek zincirleme reaksiyon oluşturur.
Bir atomun çekirdeğindeki nötronlardan birinin kendiliğinden pro-
tona dönüşmesi sonucunda bu atomun; Nükleer santrallerde, kontrollü fisyon reaksiyonları gerçekleştirilir.
I. kütle numarası, Atom bombası kontrolsüz bir fisyon reaksiyonudur.

II. atom numarası,
III. toplam enerjisi
FÜZYON
niceliklerinden hangileri değişir?
Nükleer füzyon reaksiyonlarında hafif iki çekirdek, birleşerek da-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II ha ağır ve kararlı bir çekirdek oluşturur.
D) I ve III E) II ve III Füzyon kaynaşması sırasında çok büyük miktarda enerji açığa çı-
kar.
ÖSYM Sorusu
Çözüm Güneş ve yıldızlarda gerçekleşen nükleer tepkimelerin bir kısmı
füzyon reaksiyonudur.
Füzyon reaksiyonları çok yüksek sıcaklıklarda gerçekleşir.
Füzyon reaksiyonlarında fisyona göre daha büyük miktarda ener-

ji açığa çıkar. Yakıt olarak fisyonda radyoaktif madde, füzyonda

ise su kullanılır. Ürün olarak fisyonda radyoaktif madde açığa çı-
karken, füzyonda radyoaktif olmayan helyum açığa çıkar.
Bu reaksiyonları kontrol altında tutmak çok zordur ve gerçekleş-

tirebilmek için çok yüksek sıcaklıklara ihtiyaç vardır. Laboratuvar
şartlarında bunu sağlamak oldukça zor ve maliyetlidir.
9
Örnek 14 MODERN FİZİK

İki hidrojen atomu çekirdeğinin birleşerek helyum çekirdeğine dö- Büyük kütle, küçük hız değerlerindeki cisimlerin hareketini açık-
nüştüğü; lamaya çalışan fizik alanına klasik fizik denir.
2 3 4 1 Atom gibi küçük kütleli cisimlerin ve ışık hızına yakın hızdaki ci-
1H + 1H → 2 He + 0n
simlerin davranışlarını açıklamaya çalışan fizik alanına modern fi-
füzyon tepkimesi sonucunda enerji açığa çıktığı bilinmektedir. zik denir.
Bu tepkimenin gerçekleşebilmesi için; Modern fizik; atom ve çekirdek fiziği, katıhâl fiziği, kuantum fiziği
4 2 gibi alt alanlara ayrılır.
I. 2He çekirdeğinin 1H çekirdeğinden daha kararlı olması,
4 3
II. 2He çekirdeğinin 1H çekirdeğinden daha kararlı olması,
III.
2 3
çekirdeğinin 1H çekirdeğinden daha kararlı olması EYLEMSİZ REFERANS SİSTEMİ
1H
İvmesiz (duran ya da sabit hızla hareket eden) gözlem çerçevesine
şartlarından hangilerinin sağlanması gereklidir?
eylemsiz referans sistemi denir.
UYARI
ÖSYM Sorusu
Evrende mutlak bir eylemsiz referans sistemi yoktur. Ancak Dün-
Çözüm
ya, yeryüzündeki hareketler için ortak bir eylemsiz referans siste-
mi olarak kabul edilebilir.
MICHELSON - MORLEY DENEYİ

Evrendeki eter (esir) ortamının varlığını ispat etmek,
Eter ortamının, eylemsiz bir referans sistemi olarak kullanılabile-

ceğini göstermek,
Eter ortamına göre ışık hızını ölçmek amacıyla tasarlanmış deney-

dir.
Deney sonucuna göre, tüm uzayı kaplayan eter fikri ortadan kalktı ve;
Işığın uzayda yayılması için herhangi bir ortama ihtiyaç olmadığı,
Işık hızının tüm referans sistemlerine göre eşit olduğu sonuçları-

UYARI na ulaşıldı.
Radyasyon, soğrulan miktara bağlı olarak; hiçbir sağlık sorunu-
na sebep olmayabileceği gibi, çok ciddi ve kalıcı sağlık sorunları-
na, hatta ölüme kadar giden etkilere sebep olabilir.
Örnek 15
Michelson - Morley deneyi;
I. Eter maddesinin varlığını kanıtlama

II. Dünya'nın hızına bağlı olarak ışık hızının değiştiğini ispatlama
III. Işık hızının büyüklüğünü bulmak
BİLGİ amaçlarından hangileri için yapılmıştır?
Yarı ömür hesabı ile karbon testi olarak bilinen, canlı organizma
kalıntılarının yaşları belirlenebilir.
10
Çözüm GÖRELİ ZAMAN

Klasik fiziğe göre zaman evrensel ve mutlak bir büyüklüktür.
Einstein'a göre zaman göreli (izafi) dir.
Eş Zamanlılık
Herhangi iki olayın bir referans sistemindeki gözlemciye göre ay-

nı anda gerçekleşmesine eş zamanlılık denir.
Eş zamanlılık mutlak değil, göreceli bir olgudur.
EİNSTEİN’IN ÖZEL GÖRELİLİK TEORİSİNİN

TEMEL VARSAYIMLARI
ZAMANIN GENİŞLEMESİ (GÖRELİ ZAMAN)
Görelilik Prensibi Işık hızına yakın hızlardaki hareketlerde geçerlidir.
Fizik yasaları tüm eylemsiz referans sistemlerine göre aynıdır. Durgun kabul edilen yerde geçen zaman Dt0, buna göre hareketli
olan sistemdeki gözlemcinin ölçtüğü zaman da Dt ise bunlar ara-
Işık Hızının Sabitliği sındaki ilişki aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
∆ t0
Işığın boşluktaki hızı, tüm eylemsiz referans sistemlerinde, ışık
∆t =
kaynağının ve gözlemcinin hareketlerinden bağımsız ve sabittir. v2
1−
c2
NOT NOT
Bütün eylemsiz referans sistemlerine göre, ışığın boşluktaki hızı; v2

Bağıntılardaki değeri, referans sistemleri arasındaki dö-
1−
c= 3 ⋅108 m/s dir. c2
nüşüm katsayısı olarak tanımlanır ve g harfi ile gösterilir.
1
γ= dir.
v2
1−
c2
Örnek 16
Aşağıdaki yargılardan hangisi, Einstein’ın özel görelilik kuramı-
nın sonuçlarından biridir?
Örnek 17
A) Işık hızı gözlemcinin hareketinden bağımsız olup sadece ışık kay- Yaşları eşit üç arkadaş sırasıyla 0,5c, 0,6c, 0,7c hızları ile Dünya'dan
nağının hareketine bağlı olarak değişir. aynı anda ayrılıyor ve uzun bir zaman sonra Dünya'ya aynı anda dö-
nüyor.
B) Işık saydam ortamlardan geçebilir.
C) Işık metal yüzeylerden elektron sökebilir. Bu arkadaşların Dünya'ya döndüğü andaki yaşları sırasıyla t1, t2,
t3 olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
D) Işık boşlukta yayılabilir.
E) Fizik yasaları tüm eylemsiz referans sistemlerinde aynıdır.
A) t1 > t2 > t3 B) t1 = t2 = t3 C) t3 > t2 > t1
ÖSYM Sorusu
D) t2 > t1 = t3 E) t2 > t1 > t3
Çözüm
Çözüm
11
ENERJİ - KÜTLE EŞDEĞERLİLİĞİ

Özel görelilik teorisine göre madde durgun hâlde olsa bile bir
enerjiye sahiptir. Bu enerjiye kütle enerjisi denir. Buna göre mad-
de ve enerji eşdeğer niceliklerdir.
Kütlesi m olan bir cismin durgun haldeki enerjisi (E0);
E0 = m · c2 şeklinde ifade edilir.
UZUNLUĞUN KISALMASI (GÖRELİ UZUNLUK) Kütle, bir cismin madde miktarı ve iç enerjisinin bir ölçüsü olarak
da tanımlanabilir.
Bir cismin uzunluğunun, ışık hızına yakın hızlarındaki hareketinde,
yerde duran gözlemci tarafından daha kısa ölçülmesine uzunluk Bir cismin iç enerjisi değişirse, kütlesi de değişir.
kısalması (büzülmesi) denir.
Durgun kabul edilen yerdeki uzunluk L0, buna göre yerde duran
gözlemcinin ölçtüğü uzunluk da L ise bunlar arasındaki ilişki aşa-
ğıdaki bağıntı ile hesaplanır.
v2 RÖLATİVİSTİK KİNETİK ENERJİ

L = L0 1-
2
c Işık hızına yakın bir hız ile hareket eden cismin sahip olduğu top-
lam enerji; cismin durgun kütle enerjisi ile rölativistik kinetik ener-
jisinin toplamına eşittir.
UYARI
Etoplam = E0 + EKrölativistik
Uzunluk kısalması yalnız hareket doğrultusundaki uzunluklar-
da algılanır.
Cismin rölativistik hızı arttıkça kinetik enerjisi ve toplam enerjisi
artar, durgun kütle enerjisi değişmez.
UYARI
g ancak ışık hızına yakın hızlarda büyük bir değer alır ve “zaman
genişlemesi” ve “uzunluk kısalması” hissedilebilir.
Örnek 19
Bir bardak yarısına kadar su ile doludur.
Örnek 18 Bardakdaki su kütlesi;
Uzunlukları eşit X, Y, Z uzay araçları sırasıyla 0,5c, 0,6c ve 0,8c hızla-
I. Bardağın boş kısmını su ile doldurmak
rıyla hareket etmektedir.
II. Bardağı buzdolabına koymak
Durgun bir gözlemci X, Y, Z araçlarının uzunluklarını lX, lY, lZ ola-
III. Bardağı daha sıcak bir ortama götürmek
rak gördüğüne göre, bunlar arasındaki ilişki nedir? (c: ışık hızı)
işlemlerinden hangileri yapıldığında artar?
A) lX = lY = lZ B) lX > lY > lZ C) lZ > lY > lX
D) lY > lZ > lX E) lY > lX > lZ
Çözüm
Çözüm
12
Evrenin Oluşumu,
KAVRAMA TESTİ Radyoaktivite, Özel Görelilik
1
1. Büyük Patlama Teorisine göre, evren; 4. Standart Model'e göre aşağıda verilen parçacıklardan han-
gisi lepton ailesinden değildir?
I. 15 - 20 milyar yıl önce sonsuz yoğunlukta tekillikten oluş-
muştur,
A) u üst (up) B) tau C) müon
II. Patlama sonrası yüksek sıcaklıktaki kuark çorbası halindey-
di, D) nötrino E) elektron
III. Kuarkların birleşmesi ile oluşan madde, yıldızlar ve galaksi-

ler haline geldi.
A) I, II ve III B) I ve II C) I ve III
5. Özlem, Murat ve Ayşe klasik ve modern fiziğin konuları ve özel-
D) Yalnız I E) Yalnız III liklerini kendi aralarında tartışmaktadırlar.
Buna göre,
Özlem ; klasik fizik kütlesi büyük, hızları küçük olayları inceler.

Murat ; klasik fizikte geçerli olan kanun ve kuralların tümü mo-
dern fizikte de geçerlidir.
Ayşe ; modern fizik enerjinin kesikli oluşumunu ve parçacık-
2. Uygun laboratuvar şartlarında gerçekleştirilen bir çiftli olu-
ların dalga özelliğini dikkate alır.
şumu reaksiyonunda;
yukarıda verilen kişilerden hangilerinin verdiği bilgi yanlıştır?
I. elektron – pozitron
II. proton – nötron
A) Yalnız Özlem B) Yalnız Murat C) Yalnız Ayşe
III. nötrino – karşıt nötrino
D) Özlem ve Murat E) Murat ve Ayşe
yukarıda verilenlerden hangileri oluşabilir?
6. I. Çekirdeğin kütlesi, çekirdeğin kendisini oluşturan nükleon-

ların kütlesinden küçüktür.
II. Einstein'e göre, çekirdekteki kütlenin bir kısmı enerjiye dö-
nüşmüştür.
3. I. Fotonlar III. Çekirdeğin kütlesi, çekirdeğin kendisini oluşturan nükleon-

ların kütlesine eşittir.
II. Kuarklar
III. Leptonlar Atom çekirdeği ile ilgili yukarıda verilenlerden hangileri doğ-
rudur?
Yukarıda verilenlerden hangileri standart model'e göre, te-
mel madde parçacıkları ailesindedir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
A) Yalnız II B) II ve III C) I ve III D) I ve II E) II ve III
D) Yalnız III E) I ve II
13
Evrenin Oluşumu, Radyoaktivite, Özel Görelilik 25. FASİKÜL | TEST 1
7. İki elektronun aralarında elektromanyetik etkileşimde olduğu 10. Hidrojen elementinin izotopları döteryum (21H) ve trityum (31H)
düşünülecek olursa bunlar arasında kuvvete aracılık eden dur.
alan parçacığı hangisidir?
Buna göre,
A) Graviton B) Foton C) Mezon I. döteryumun nötron sayısı, trityumun nötron sayısından kü-
çüktür.
D) Gluon E) w bozon
II. trityumun çekirdek yarıçapı döteryumunkinden büyüktür.
III. döteryum ve trityum proton sayıları aynıdır.
8. Atom çekirdeğini bir arada tutan güçlü nükleer kuvvet,
I. proton ile proton

II. proton ile nötron
III. proton ile elektron
yukarıda verilenlerden hangileri arasında etkindir?
11. Fiziksel bir olayın gerçekleştiği referans sisteminin hızı ile, bu

olayı gözleyen gözlemcinin bulunduğu referans sisteminin hız-
ları aşağıda verilmiştir.
9. I. a bozunması Olayın gerçekleştiği Gözlemcinin bulunduğu

II. b bozunması sistemin hızı sistemin hızı
III. g bozunması I. v=0 v = 0,8c

II. v = 0,8c v=0
Yukarıda verilen bozunmalardan hangilerinde nötrino mey-
dana gelir? III. v = 0,6c v = 0,6c
Buna göre, hangilerinde zaman genişlemesi gözlenir?

D) I ve III E) II ve III A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III

14 1-A 2-D 3-B 4-A 5-B 6-D 7-B 8-D 9-B 10-E 11-B
Evrenin Oluşumu,
ÖDEV TESTİ Radyoaktivite, Özel Görelilik
2
1. Mezon grubundaki parçacıklardan olan Pion (p°) için, 4. I. Madde
I. bir kuark ve bir antikuarktan oluşur. II. Zaman
II. kararlı bir yapıdadır. III. Enerji
III. etkileşim parçacığıdır. Yukarıda verilenlerden hangileri Büyük Patlama ve ondan

günümüze gelen süreç içinde ortaya çıkmıştır?
5. Özel görelilik teorisi kapsamında ışık hızına yakın bir hızla

2. I. Işık hızının tüm referans sistemleri için aynı olması, hareket eden araçtaki gözlemciye göre,
II. Evrenin boşluk olarak kabul edilen bölgelerinde eter (esir)
I. zaman daha yavaş akar.
maddesinin olmadığı,
II. aracın dışındaki iki nokta arası daha kısadır.
III. Enerjinin kuantumlu (kesikli) doğasının varlığı,
III. kütlesi daha büyüktür.
Yukarıda verilenlerden hangileri bilim insanları Michelson
ve Morley tarafından yapılan deneyin sonuçlarındandır? yargılarından hangileri doğrudur?
D) I ve II E) II ve III D) I ve III E) II ve III
6. Büyük Patlama gerçekleştiği zamandan günümüze ulaşın-

caya kadar geçen süreçte;
3. Aşağıda verilen atom altı parçacık - anti parçacık eşleştir-
melerinden hangisi yanlıştır? I. Evrenin sıcaklığı,
II. Evrenin kapladığı bölge,
parçacık anti parçacık
III. Galaksilerin ilerleme hızı,
A) elektron pozitron
niceliklerinden hangileri artmaktadır?
B) proton karşıt proton
C) nötron karşıt nötron
D) nötrino karşıt nötrino

E) pion kaon
15
238
7. 92
U çekirdeği peş peşe 2 tane a, 1 tane b– ışıması yaparak X 10. Temel kuvvet Alan parçacığı
izotopuna dönüşmektedir.
I. Güçlü Nükleer K. Bozonlar
Buna göre, X'in atom ve kütle numarası hangisinde doğ- II. Kütle Çekim K. Graviton
ru verilmiştir?
III. Elektromanyetik K. Foton
A) 230
89
X B) 230
88
X C) 234
87
X D) 230
87
X E) 234
89
X Yukarıda verilenlerden hangileri standart model'e göre, te-
mel kuvvetlerin alan parçacıkları doğru verilmiştir?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II
8. I. b– bozunması yapan çekirdeğin nötron sayısı /proton sayı-

sı oranı azalır.
II. b+ bozunması yapan çekirdeğin nötron sayısı/proton sayı- 11. Bir atom çekirdeğinin kararlı ya da kararsız olmasını,
sı oranı artar.
I. Kütle çekim kuvveti,
III. b– ve b+ bozunmalarında kütle numarası değişir.
II. Elektrostatik kuvvet,
b– ve b+ bozunmaları ile ilgili yukarıda verilenlerden hangi- III. Güçlü nükleer kuvvet,
leri doğrudur?
yukarıda verilenlerden hangileri belirler?
9. Baryon ve mezon gruplarındaki bazı parçacık ve antiparçacık- 12. Durgun halde boyutları X, Y Áv
ların kuark yapısı şekildeki gibidir. olarak ölçülen bir dikdörtgen
levha, ışık hızına yakın Áv hızıy-
la şekildeki yönde hareket et- y
u u õu õu
õu õd mektedir.
d õd
Bu levha durgun bir referans
Proton Antinötron Antipion sisteminden gözlendiğinde, x
I II III
I. x uzunluğu azalır.
Buna göre hangilerinin kuark yapıları doğru gösterilmiştir?
II. y uzunluğu değişmez.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II III. y uzunluğu azalır.
D) I ve III E) I, II ve III yargılarından hangileri doğrudur?

16
FASİKÜL
26
FOTOELEKTRİK OLAY,
COMPTON VE DE BROGLIE
4. ÜNİTE

MEB KAZANIMLARI
12.5.2.1. Siyah cisim ışımasını açıklar. 12.5.3.5. Fotoelektrik olayın günlük hayattaki
1 A. Planck hipotezi açıklanır. 6 uygulamalarına örnekler verir.
Fotoelektrik olayın günlük hayattaki olumlu

B. Dalga boyu-ışıma şiddeti grafiğinden hareketle
(musluklarda hijyenin sağlanması gibi) ve olum-
klasik yaklaşımla modern yaklaşımın çelişkisi ve
suz (sahte güneş gözlüklerinin kullanımı gibi)
bu çelişkinin kuantum fiziğinin doğuşuna etkisi
etkileri üzerinde durulur.
vurgulanır.
C. Siyah cisim ışıması ile ilgili matematiksel hesap-

lamalara girilmez.
7 12.5.3.6. Fotoelektrik olayla ilgili hesaplamalar
yapar.
2 12.5.3.1. Foton kavramını açıklar.

12.5.4.1. Compton olayında foton ve elektron etki-
8 leşimini açıklar.
12.5.3.2. Fotoelektrik olayını açıklar. Öğrencilerin model veya simülasyonlar kullanarak

Compton saçılmasını açıklamaları sağlanır. Mate-
3 A. Hertz’in çalışmaları üzerinde durulur. matiksel hesaplamalara girilmez.
B. Einstein’ın fotoelektrik denklemi üzerinde durulur.
C. Öğrencilerin simülasyonlar yardımıyla fotoelektrik 12.5.4.2. Compton ve fotoelektrik olaylarının benzer
olaya etki eden değişkenleri gözlemlemeleri ve 9 yönlerini belirterek ışığın tanecik doğası hakkında
yorumlamaları sağlanır. çıkarım yapar.
12.5.4.3. Işığın ikili doğasını açıklar.
4 12.5.3.3. Farklı metaller için maksimum kinetik

enerji- frekans grafiğini çizer. 10 Işığın tanecik, dalga, hem tanecik hem de dalga
doğası ile açıklanan olaylar vurgulanır.
12.5.4.4. Madde ve dalga arasındaki ilişkiyi açıklar.

12.5.3.4. Fotoelektronların sahip olduğu maksimum
5 kinetik enerji, durdurma gerilimi ve metalin eşik 11 A. De Broglie bağıntısı verilir.
enerjisi arasındaki matematiksel ilişkiyi açıklar. B. Matematiksel hesaplamalara girilmez.
4. ÜNİTE
Fotoelektrik Olay, Compton ve De Broglie 26. FASİKÜL
KARA CİSİM IŞIMASI VE WİEN YASASI FOTON ENERJİSİ

Işıma enerjisinde, sıcaklık ile maksimum şiddetli ışımaların dalga bo- Bir fotonun enerjisi aşağıdaki bağıntı ile hesaplanır.
yu arasındaki ilişki, aşağıdaki bağıntı ile verilir.
c [h: Planck sabiti, f: Frekans, c: Işık hızı]
E = h⋅ f f=
l
ltepe ⋅ T = 2,9 × 10–3 m⋅K
n tane fotonun enerjisi: E = n⋅h ⋅f [1 eV = 1,6 ·10–19 J'dir.]

Iþýma þiddeti
Foton enerjisi frekansla doğru orantılı, dalga boyu ile ters orantı-
T1 lıdır.
t saniyede n tane foton yayan ışık kaynağının gücü ise aşağıda-

T2
ki bağıntı ile hesaplanır.
n
Pışık = ⋅ h ⋅f
0 t
l1 l2 Dalga boyu
Fotonun momentumu ile enerjisi doğru orantılıdır.
Grafiğe göre; l1 ⋅ T1 = l2 ⋅T2 = 2,9⋅10–3 m⋅ K'dir.
E
P=
T1 > T2 ve l2 > l1 dir. c
Sıcaklık arttıkça ışıma şiddeti artar.
Sıcaklık arttıkça tepe yapan ışımaların dalga boyu küçülür.

UYARI
Fotonun enerjisi fotonun hızına bağlı değildir.
Fotonlar boşlukta ve hava ortamında ışık hızı ile yayılır.
Örnek 1
Hava ortamında bulunan, farklı sıcaklıklardaki P ve R cisimlerin-
den yayılan ışımalarla ilgili;
FOTOELEKTRİK OLAY
I. Maksimum şiddetli ışımalarının dalga boyları farklıdır.
Fotonun metal yüzeyinden elektron koparması olayına fotoelekt-
II. Birim zamandaki toplam ışıma şiddetleri farklıdır. rik olay denir.
III. Bütün ışımalarının süratleri eşittir.
Foton enerjisini yitirerek yok olur.
Fotonun elektronu sökmek için kullanılan miktarından artan ener-
jisi, fotoelektrona kinetik enerji olarak aktarılır.
Efoton = Ebağ + Ekinetik
Kinetik
Çözüm enerji
um
m
zy
yu
Se
Lit
a a
0
f0S f0L Frekans
EbS
EbL
Fotonun frekansına göre, kopan elektronların kinetik enerjisinin

değişim grafiği
3
Bütün metaller için; “kopan elektronun kinetik enerjisinin, gönde- Örnek 3

rilen ışığın frekansına bağlı grafiği”nde eğimler eşittir ve planck
sabitini verir. E enerjili fotonlar K metaline düşürüldüğünde sökülen elektronla-
rın maksimum kinetik enerjisi 8 eV, L metaline düşürüldüğünde de
Bağlanma enerjisi (E b) büyük olan metalin eşik frekansı (n0) da 6 eV oluyor.
büyük olur.
Buna göre, K ve L’nin eşik enerjileri sırasıyla φK, φL aşağıdakiler-
den hangisi olabilir?
NOT
Bir foton, metalden ancak bir elektron koparabilir. φK (eV) φL (eV)
Bağlanma enerjisi 1,5 eV olan metale 5 eV enerjili foton gön- A) 2 3

derilirse, bir elektron kopar ve geri kalan 3,5 eV, elektrona ki- B) 3 2
netik enerji olarak aktarılır. Fotonun enerjisi bölünmez.
C) 4 6
D) 5 3
E) 6 4
ÖSYM Sorusu
Örnek 2 Çözüm
Maksimum
kinetik enerji
6E
4E
K
2E
0 Fotonlarýn
2n 4n 6n 8n 10n 12n frekansý
2E
4E
6E
Bir fotoelektrik olayında eşik enerjisi 4E olan K metali üzerine foton-

lar düşürülüyor. Bu deneyde sökülen elektronların maksimum kinetik
enerjilerinin, metal üzerine düşürülen fotonların frekansına göre de-
ğişimini gösteren grafik şekildeki gibi oluyor.
Bu olayda eşik enerjisi 6E olan L metali kullanılsaydı elektronla-

rın sökülebilmesi için kullanılan fotonların frekansının en az kaç
n olması gerekirdi?
A) 10 B) 9 C) 8 D) 7 E) 6
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 4
Bir fotoelektrik tüpte, fotoelektronların kinetik enerjilerini artır-
mak için;
I. Daha küçük dalga boylu ışık kullanma

II. Katot olarak eşik enerjisi daha büyük metal kullanma
III. Kullanılan ışığın şiddetini artırma
ÖSYM Sorusu
4
26. FASİKÜL Fotoelektrik Olay, Compton ve De Broglie
Çözüm ÜRETEÇ BAĞLI FOTOELEKTRİK DEVRESİ

Üretecin emk’si artırılarak katottan kopan elektronların tamamı-
nın anota ulaşması sağlanır. Bundan sonra üretecin gerilimi artı-
rılırsa bile akım değeri artmaz.
Iþýk Fotoelektrik
akým
imax
Katot Anot
i0
Potansiyel
+ 0 farký
A Vd
Fotoelektronların tümünün anota ulaşmasını sağlayan gerilime

Örnek 5 doyma gerilimi (Vd) denir.
Bir fotoelektrik olayı deneyinde, eşik frekansı 2n olan metalin üzerine, imax akımına ulaşıldıktan sonra üretecin gerilimi artırılırsa bile imax
3n frekanslı fotonlar düşürüldüğünde sökülen fotoelektronların mak- değeri değişmez.
simum kinetik enerjisi E1 oluyor. Başka bir deneyde, eşik frekansı 3n
olan bir metal üzerine, 5n frekanslı fotonlar düşürüldüğünde sökülen Üretecin geriliminin artırılması fotoelektronların kinetik enerjisini
fotoelektronların maksimum kinetik enerjisi E2 oluyor. artırır. Üreteç şekildeki gibi bağlı iken fotoelektrik denklem aşağı-
daki gibi yazılır.
E1
E2 Efoton + e ⋅ V = Ebağ + Ekinetik
A) 1 B) 3 C) 5 D) 2 E) 3
2 5 8 3 4
ÖSYM Sorusu
Çözüm Örnek 6
Katodunun eşik enerjisi 4 eV olan bir fotosel
Katot
tüpü 3 V luk bir üretece şekildeki gibi bağlan-
mıştır.
Tüpün katoduna 5 eV enerjili fotonlar gön-

derildiğinde, katottan sökülen elektron- +
lar, anoda en çok kaç eV luk kinetik ener-
ji ile çarpar?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
ÖSYM Sorusu
Çözüm
FOTOELEKTRİK DEVRE VE FOTOELEKTRİK AKIMI

Devre akımı (i0); fotosele gelen foton sa- Iþýk
yısı (ışık şiddeti) ile doğru orantılıdır.
Işık şiddetini artırmak, Katot Anot

Işık kaynağını katota yaklaştırmak,
Katotun yüzeyini büyültmek, A

Anotun yüzeyini büyültmek,
Anot - katot arası uzaklığı küçültmek
işlemleri i0 akımını artırır.
5
Örnek 7 Kesme gerilimi, Einstein’in fotoelektrik denkleminde yerine ko-

nursa, üreteç şekildeki gibi bağlı iken fotoelektrik denklem;
Şekildeki fotosele Ι şiddetinde ışık I
gönderildiğinde, devredeki akımöl- Efoton = Ebağ + Ekinetik + e ⋅V
çer küçük bir akım geçtiğini göste- L
K
riyor.
Fotosel
d
Duyarlý Kesme potansiyel farkı;
Akýmölçer
Bu akımı büyütebilmek için;
Gelen ışığın frekansı ile doğru orantılıdır. Frekans artıkça artar,
d, KL levhaları arasındaki uzaklık azaldıkça azalır.
S, K levhasının alanı
Gelen ışığın dalga boyu ile ters orantılıdır. Dalga boyu arttıkça aza-
I, gönderilen ışığın ışık şiddeti lır, azaldıkça artar.
l, gönderilen ışığın dalga boyu
Katottaki metalin bağlanma enerjisi ile ters orantılıdır. Bağlanma
niceliklerinden hangilerinin büyütülmesi gerekir? enerjisi arttıkça azalır, azaldıkça artar.
A) d ve S B) d ve Ι C) Ι ve l
D) S ve Ι E) S ve l
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 8
Tüm dış etkilerden yalıtılmış havasız bir ortamda ve birbirlerinden ye-
terince uzakta olan özdeş iki elektroskobun yaprakları arasındaki açı-
lar birbirine eşit ve 300 dir. Bu elektroskopların elektriksel yüklerinin
cinsini belirlemek için topuzlarına mor ötesi ışık yayan bir fener tutul-
muş ve yaprakların hareketi gözlemlenmiştir. Elektroskoplardan bi-
risinin yaprakları biraz kapanırken diğerinin yapraklarında herhangi
bir değişiklik gözlemlenmemiştir. Ayrıca mor ötesi ışıktaki fotonların
enerjisinin, elektroskopların yapıldığı metalin eşik enerjisinden biraz
büyük olduğu bilinmektedir.
Buna göre yaprakları biraz kapanan ve değişmeyen elektroskop-

ların elektriksel yüklerinin cinsi ile ilgili aşağıdakilerden hangi-
si doğru olabilir?
TERS BAĞLI ÜRETEÇ VE KESME GERİLİMİ
Biraz kapanan Değişmeyen
Üreteç ters bağlandığında elektrik alan, kopan elektronlar için ya-
A) Pozitif Negatif
vaşlatıcı etki yapar, elektronların bazıları anota ulaşamaz. Bu da
fotoelektrik akımı azaltır. B) Negatif Pozitif
C) Nötr Pozitif
V gerilimi artırılıp, bütün elektronların anota ulaşması engellenir
D) Negatif Nötr
ve fotoelektrik akım sıfır olur. Fotoelektrik akımını sıfır yapan bu
negatif potansiyel farkına kesme gerilimi (Vk) denir. E) Pozitif Nötr
Iþýk Fotoelektrik ÖSYM Sorusu

akým
imax Çözüm
Katot Anot
i0
Artan
deðerler Potansiyel
+ farký
A Vk 0 Vd
Ters gerilim ne kadar artırılırsa artırılsın anottan katoda doğru fo-

toelektrik akım oluşturulamaz.
6
26. FASİKÜL Fotoelektrik Olay, Compton ve De Broglie
COMPTON OLAYI Çözüm
Compton olayında toplam enerji korunur. Fotonun kaybettiği ener-

ji, saçılan elektronun kazandığı enerjiye eşit olur.
Compton olayında momentum korunur. Gelen fotonun momentu-

mu, saçılan elektronun momentumu ile saçılan fotonun momen-
tumlarının vektörel toplamına eşit olur.
Çarpışmadan sonra fotonun enerjisi ve momentumu azalır.
Saçılma sonrası fotonun enerjisi azaldığından dolayı frekansı da

azalır, dalga boyu büyür.
Compton olayında fotonun hızı değişmez.
lS Saçýlan Foton
Gelen Foton ES = h × fS
lG q
a
EG = h × fG Hedef
Elektron
Saçýlan Elektron
Dalga boyundaki değişme (∆l), aşağıdaki bağıntı ile bulunur.
h
∆l = lS – lG = (1 – cosq)
me ⋅c
h Örnek 10
Bağıntıdaki değeri Compton dalga boyu olarak bilinir ve de-
me ⋅c
Bir γ fotonu ve bir serbest elektronun etkileşiminde gözlenen
ğeri 0,024 Å dur.
Compton olayı için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) Saçılan fotonun dalgaboyu, gelen fotonun dalgaboyundan bü-

NOT yüktür.
Fotonun enerjisi ve momentumunun büyüklüğü, dalga boyu B) Saçılan fotonun frekansı, gelen fotonun frekansından küçüktür.
ile ters orantılır. C) Saçılan elektronun ve saçılan fotonun enerjilerinin toplamı, gelen
Gelen fotonun dalga boyu l, saçılanın dalga boyu 2l iken gelen fotonun enerjisine eşittir.
fotonun enerjisine 2E denilirse; saçılanın enerjisine E, gelen foto- D) Saçılan elektronun ve saçılan fotonun momentum vektörlerinin
nun momentum büyüklüğüne 2P, saçılanın momentum büyüklü- toplamı gelen fotonun momentum vektörüne eşittir.
ğüne de P denilebilir. E) Saçılan fotonla gelen fotonun hızları aynı doğrultudadır.
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Örnek 9
Bir foton,
I. Compton olayı oluşturduğunda enerjisinin tümünü yitirir.

II. Bir atomu uyardığında enerjisinin tümünü yitirir.
III. Fotoelektrik olayı oluşturduğunda enerjisinin tümünü yitirir.
ÖSYM Sorusu
7
Örnek 11 NOT
Compton olayında, l dalga boylu bir foton, elektronla etkileştikten Tanecik ve Dalga Teorisiyle Açıklanabilen Olaylar
sonra, momentumunun 1 ünü kaybederek saçılıyor.
3 Yalnız tanecik teorisiyle açıklanabilen olaylar:
Buna göre, saçılan fotonun dalga boyu kaç l dır? Fotoelektrik olay
4 2 9 3 Compton olayı
A) B) C) 1 D) E)
9 3 4 2
ÖSYM Sorusu Yalnız dalga teorisiyle açıklanabilen olaylar:
Çözüm Kırınım
Girişim
İnce zarlarda renklenme
Ayrılma
Kırılmada hız değerleri
Ortamları ayıran yüzeyde aynı anda hem yansıma hem de kı-

rılmanın olması
İki teoriyle de açıklanabilen olaylar:
Işığın yansıması
Soğrulma
Gölge ve yarı gölge
Işığın doğrusal yolla yayılması

DE BROGLIE DALGA BOYU Işığın birbiri içinden geçmesi
Momentuma sahip her taneciğe bir dalga eşilik eder ve bu dal- Ortam değiştiren ışığın doğrultu değiştirmesi
gaya De Broglie dalga boyu denir.
Işık basıncı ve Aydınlanma
l= h
m⋅v
m⋅v: taneciğin çizgisel momentumunun büyüklüğüdür. [P = m⋅v]

Örnek 13
Işığın tanecik özelliğini,
Örnek 12 I. Compton
Kütleleri sırasıyla 9m ve m olan K ve L cisimlerine eşlik eden dalga- II. Fotoelektrik
nın de Broglie dalga boyları sırasıyla lK ve lL dir. III. Işığın kırınımı
l
K ve L'nin kinetik enerjileri eşit olduğuna göre, K oranı kaçtır? IV. Işığın, bir ortama girerken aynı anda kırılması ve yansıması
lL
olaylardan hangileri doğrular?
A) 1 B) 1 C) 3 D) 6 E) 9 A) I ve II B) III ve IV C) I, II ve III
9 3
Çözüm D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV

ÖSYM Sorusu
Çözüm
8
Fotoelektrik Olay,
KAVRAMA TESTİ Compton ve De Broglie
1
1. I. Sıcaklığı 0 K'nin üzerinde olan tüm cisimler ışıma yapar. 3. Eşik dalga boyu 4000 Å olan bir metalin üzerine, dalga boyu
II. Sıcaklığı düşük olan cisimlerin ışıması kızıl ötesidir. 3100 Å olan fotonlar düşürülüyor.
III. Sıcaklığı yüksek cisimlerin yaydığı ışınım gözle görülebilir. Buna göre, fotoelektronların kesme gerilimi kaç V'dir?
(hc = 12400 eV ⋅Å)
Siyah cismin ışıması ile ilgili yukarıda verilen bilimsel bilgi-
lerden hangileri doğrudur?
A) 0,9 B) 1,0 C) 1,1 D) 1,2 E) 1,3
4. Bir Compton olayında gelen fotonun dalga boyu l ise saçı-

lan fotonun dalga boyu;
2. Işık herhangi bir olayda, 1
I. l
2
I. Tanecik gibi davranır.
II. l
II. Dalga gibi davranır.
5
III. l
III. Hem tanecik hem de dalga gibi davranır. 4
yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur? yukarıda verilenlerden hangileri olabilir?

D) I ve II E) I, II ve III D) I ya da II E) II ya da III
9
Fotoelektrik Olay, Compton ve De Broglie 26. FASİKÜL | TEST 1
5. Şekildeki düzenekte (–) yüklü elektroskoba bağlı metal levhaya 7. X, Y, Z sıcak cisimlerinin yaptıkları ışınımların dalga boyu - ışıma
görünür ışık düşürüldüğünde elektroskobun yapraklarında de- şiddeti grafiği şekildeki gibidir.
ğişme olmuyor. Mor ötesi ışık düşürülünce, elektroskobun yap-
Iþýma þiddeti
rakları kapanmaya başlıyor.
X
elektroskop
mercek levha

Y

Z Dalga
0 boyu
Buna göre; X, Y, Z cisimlerinin sıcaklıkları TX, TY, TZ arasın-

Buna göre, bu deneydeki gözlemler sonucunda; daki ilişki nedir?
I. Mor ötesi ışık levhadan elektron koparmıştır.
A) TX > TY > TZ B) TZ > TY > TX
II. Metal levhadan, belirli bir frekanstaki ışık elektron koparabi-
lir. C) TX = TY = TZ D) TX > TZ > TY
III. Işık şiddeti artarsa kopan elektron miktarı artar. E) TY > TX > TZ
8. Yüksek enerjili bir X ışını fotonunun durgun bir elektrona

6. I. Elektronlar hem tanecik, hem de dalga doğasına sahiptir. çarpıp saçıldığı Compton olayı ile ilgili,
II. Hareket eden her elektrona bir dalga eşlik eder. I. Foton bir tanecik gibi davranır.
III. Elektronlar, yüksek enerjili bir seviyeden düşük enerjili sevi- II. Enerjinin korunduğu gözlenir.
yeye kendiliğinden geçebilirler.
III. Foton hem tanecik hem de dalga gibi davranır.
Yukarıda verilenlerden hangileri bilim insanı Louis de Brog-
yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
lie’nin ışığın madde ve dalga yapısına ilişkin ortaya koydu-
ğu bilgilerdendir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve II E) I, II ve III
10 1-E 2-D 3-A 4-C 5-C 6-C 7-A 8-D

Fotoelektrik Olay,
KAVRAMA TESTİ Compton ve De Broglie
2
1. Eşit büyüklükteki hızlarla hareket eden K ve L maddesel parça- 3. Sabit hızlarla hareket etmekte olan m, 2m kütleli X, Y parçacık-
cıklarının kütleleri m, 2m'dir. larına eşlik eden dalgaların dalga boyları eşittir.
K'ye eşlik eden De Broglie dalga boyu lK, L'ninki de lL ol- Buna göre,
l
duğuna göre, K oranı kaçtır? I. X'in hızı Y'ninkinden büyüktür.
lL
II. X'in çizgisel momentumu Y'ninkinden büyüktür.
III. X ve Y'nin kinetik enerjileri eşittir.
A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 4
4 2
2. Havasız ortamda bulunan, farklı sıcaklıktaki iki cisim ışıma yapı-

yor.
Bu cisimlerden yayılan maksimum şiddetli ışımaların,

4. Bir demir parçasının sıcaklığı 900 °C, 1200 °C ve 700 °C oldu-
I. Yayılma hızı
ğunda yaptığı ışıma şiddetinin maksimum değerlerine karşılık
II. Dalga boyu
gelen dalga boyları sırasıyla l1, l2, l3 oluyor.
III. Frekans
Buna göre; l1, l2, l3 arasındaki ilişki nedir?
niceliklerinden hangileri birbirine eşit olur?
A) l1 = l2 = l3 B) l3 > l1 > l2
C) l2 > l1 > l3 D) l1 > l2 > l3
E) l3 > l2 > l1
11
Fotoelektrik Olay, Compton ve De Broglie 26. FASİKÜL | TEST 2
5. Lityum metalinin eşik frekansı 6⋅1014 s–1 dir. Bu metale, frekan- 7. Kinetik enerjileri eşit, kütleleri m, 2m olan X ve Y parçacıklarına
sı 9⋅1014 s–1 olan fotonlar gönderildiğinde kopan elektronların eşlik eden de Broglie dalga boyları lX, lY dir.
maksimum kinetik enerjisi E1, frekansı 12⋅1014 s–1 olan fotonlar l
Buna göre, X oranı kaçtır?
gönderildiğinde kopan elektronların maksimum kinetik enerjisi lY
E2 dir.
E1
Buna göre, oranı kaçtır? A) 1 B) 2 C) 1 D) ñ3 E) 2ñ2
E2 ñ2 ñ2
A) 2 B) 3 C) 1 D) 1 E) 1
3 4 2 3 4
8. Şekildeki fotosel devrede katota ışık düşürüldüğünde amper-

6. Bir fotosel devreye ayrı ayrı düşürülen K, L, M foton demetleri-
metreden akım geçtiği gözleniyor.
nin frekans ve ışık şiddetleri tabloda verilmiştir.
Iþýk
Foton Frekans Işık şiddeti
K f Ι Katot Anot
L f 2Ι
M 2f Ι
A
Tüm fotonlar fotoelektrik akım oluşturduğuna göre; K, L, M
fotonlarının kopardığı elektronların maksimum kinetik ener- Buna göre,
jileri EK, EL, EM arasındaki ilişki nedir?
I. Katotun yüzey alanı
A) EK = EM < EL B) EK = EL < EM II. Anotun yüzey alanı

III. Anot - katot arası uzaklık
C) EK < EL = EM D) EK < EL < EM
niceliklerinden hangileri ampermetreden geçen akım şid-
E) EM < EL < EK
detini etkiler?

12 1-D 2-A 3-A 4-B 5-C 6-B 7-B 8-E

Fotoelektrik Olay,
ÖDEV TESTİ Compton ve De Broglie
3
1. 50 Å dalga boylu X ışını fotonları, serbest elektrona çarparak, 3. Bir ışık kaynağı, dalga boyu 6,62⋅10–7 m olan fotonlar yaymak-
geliş doğrultusuyla 120° açı yapacak şekilde saçılıyor. tadır.
Buna göre, saçılan fotonun dalga boyu kaç Å olur? Bu kaynaktan 2 saniyede yayılan foton sayısı 1020 olduğu-
h 1 na göre, kaynağın gücü kaç watt’tır?
( = 0,024 Å ; cos120° = – )
me⋅c 2
(h = 6,62⋅10–34 J.s ; c = 3⋅108 m/s)
A) 50,012 B) 50,024 C) 50,036 A) 15 B) 20 C) 25 D) 30 E) 40
D) 50,048 E) 50,064
2. Eşik dalga boyu 4l olan bir metalin yüzeyine l dalga boylu fo-
tonlar düşürüldüğünde kopan fotoelektronların maksimum ki-
netik enerjisi E1, 2l dalga boylu fotonlar düşürüldüğünde ko- 4. Siyah cisim ışıması ile ilgili,
pan fotoelektronların maksimum kinetik enerjisi E2 oluyor.
I. Klasik yaklaşıma göre, ışımanın dalga boyu küçüldükçe şid-
E
Buna göre, 1 oranı kaçtır? deti artarak sonsuz olur.
E2
II. Deneysel verilere göre, ışımanın dalga boyu küçüldükçe ısıl
ışımanın şiddeti azalır.
A) 4 B) 3 C) 2 D) 1 E) 1
3 4 III. Sıcak cisimlerin yaptıkları ışınım, ışığın tanecikli modeli ile
açıklanabilir.

13
5. I. Kırınım olayı 7. Bir Compton olayında dalga boyu 2480 Å olan bir foton, durgun
II. Girişim olayı elektrona çarparak ona 3 eV’lik kinetik enerji kazandırıyor.
III. Fotoelektrik olay Buna göre, saçılan fotonun dalga boyu kaç Å’dur?
(hc = 12400 eV ⋅Å)
Yukarıda verilen olaylardan hangilerinde ışık tanecik gibi
davranır?
A) 3100 B) 3600 C) 4200
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) 6200 E) 7600
6. Fotonların söktüğü fotoelektronların maksimum kinetik enerjile-

rinin fotonların frekansına bağlı değişim grafiği şekildeki gibidir.
Ek(eV)
o
nk
Çi
kýr
Ba
0 8. Şekildeki fotosel devrede, bağlanma enerjisi 8 eV olan katot me-

f(s1)
taline, enerjisi 16 eV olan ışık düşürülüyor.
4,3
Iþýk
4,7
Katot Anot
Buna göre, 5 eV kinetik enerjili fotonların çinko ve bakırdan
kopardığı fotoelektronların maksimum kinetik enerjilerinin A
EÇ
+
oranı kaçtır?
EB
V
7 1 1 Fotoelektronlar anot levhaya maksimum 15 eV’lik kinetik

A) 3 B) C) 1 D) E)
3 2 3 enerji ile ulaştıklarına göre, üretecin gerilimi kaç V’dir?
A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9
14
Fotoelektrik Olay,
ÖDEV TESTİ Compton ve De Broglie
4
1. Eşik enerjisi 2 eV olan metalden yapılan bir fotosel tüpü, potan- 3. Compton olayında bir X ışını fotonunun serbest elektronla es-
siyel farkı 3 V olan bir üretece şekildeki gibi bağlanmıştır. nek çarpışması sonucunda foton ve elektronun saçıldığı gözle-
niyor.
Iþýk
Buna göre, gelen fotonun;
Katot Anot
I. ilerleme yönü,
II. dalga boyu,
+
III. momentum vektörü
3V niceliklerinden hangileri çarpışma sonrası değişmiştir?
Fotosele 6 eV enerjili fotonlar gönderildiğinde, kopan fotoe-

lektronlar anota en fazla kaç eV'lik kinetik enerji ile çarpar?
A) 1 B) 3 C) 5 D) 6 E) 9
2. X, Y, Z ışık kaynaklarından yayılan ışık demetlerinin frekansları

ve ışık şiddetleri tabloda verilmiştir.
Kaynak Frekans Şiddet

X f Ι
Y 2f Ι 4. Fotoelektrik olayla ilgili,
Z 2f 2Ι
I. Yeterli enerjiye sahip her foton ancak bir elektron koparabi-
Bu kaynaklardan yayılan her bir fotonun enerjisi E X, EY, EZ lir.
olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir? II. Eşik frekansından daha büyük frekanslı fotonlar elektron ko-
parabilir.
A) EX = EY > EZ B) EZ > EX = EY III. Eşik dalga boyundan daha büyük dalga boylu fotonlar elekt-
C) EY = EZ > EX D) EZ > EX > EY ron koparabilir.
E) EZ > EY > EX yargılarından hangileri doğrudur?
15
5. Şekildeki fotosel devrenin katotu- Iþýk 7. Bir compton olayı şekildeki gibi modellenmiştir. Bu modelde q
na ışık düşürüldüğünde ampermet- açısı gelen fotonun saçılma açısıdır.
reden fotoelektrik akım geçtiği göz-
Katot Anot Saçýlan
leniyor. foton
Üretecin uyguladığı gerilim artı-

+ q
rıldığında, a
Duran
V Gelen elektron
I. Akım şiddeti artar. foton
Saçýlan
II. Akım şiddeti değişmez. elektron
III. Akım şiddeti azalır. Buna göre, saçılma açısı küçüldüğünde;
yargılarından hangileri doğru olur? I. Saçılan fotonun dalga boyu azalır.

II. Saçılan elektronun enerjisi azalır.
III. Saçılan fotonun momentumu artar.
yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
6. Bir fotosele ayrı ayrı düşürülen K, Fotoelektrik

akým
L foton demetlerinin oluşturduğu
K 8. Aynı fotosel lambaya ayrı ayrı
fotoelektrik akımların gerilime Fotoelektrik
L düşürülen K, L foton demetle- akým
bağlı değişim grafiği şekildeki gi-
bidir. rinin oluşturduğu fotoelektrik
akım - gerilim grafiği şekildeki
K L
Buna göre, V 0 Gerilim gibidir.
I. K’nin ışık şiddeti, L’ninkinden büyüktür. Buna göre, Gerilim
II. K ve L’nin dalga boyları eşittir. VK VL VD
I. K ve L’nin ışık şiddetleri
III. K’nin kopardığı fotoelektronların enerjisi L’ninkinden büyük- eşittir.
tür.
II. K’nin frekansı L’ninkinden büyüktür.
yargılarından hangileri doğrudur? III. K ve L’nin kopardığı fotoelektronların kinetik enerjileri eşittir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II yargılarından hangileri doğrudur?
D) I ve III E) II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
16
FASİKÜL
27
MODERN FİZİĞİN TEKNOLOJİDEKİ
UYGULAMALARI
4. ÜNİTE

MEB KAZANIMLARI
12.6.1.1. Görüntüleme cihazlarının çalışma pren-
1 8
siplerini açıklar. 12.6.3.1. Süper iletken maddenin temel özel-
Görüntüleme cihazlarının (röntgen, MR, PET, liklerini açıklar.

tomografi, ultrason, radarlar, sonar, termal kame-
ralar) çalışma ilkelerine kısaca değinilir.
12.6.3.2. Süper iletkenlerin teknolojideki kullanım
9
alanlarına örnekler verir.
2 12.6.1.2. LCD ve plazma teknolojilerinde fizik bilimi-

nin yerini açıklar.
Hızlı trenlerin ve parçacık hızlandırıcılarının çalış-
ma ilkeleri üzerinde durulur.
12.6.4.1. Nanobilimin temellerini açıklar.
3 12.6.2.1. Yarı iletken maddelerin genel özelliklerini 10 Fizik bilimi ile nanobilim ve nanoteknolojinin
ilişkisi üzerinde durulur. Fonksiyonel ve doğal
açıklar.
nanoyapılara sahip sistemlere örnekler verilir.
12.6.2.2. Yarı iletken malzemelerin teknolojideki
4 önemini açıklar. 11 12.6.4.2. Nanomalzemelerin temel özelliklerini

açıklar.
Diyot ve transistörlerin işlevi verilir, çeşitlerine
girilmez.
12.6.4.3. Nanomalzemelerin teknolojideki kullanım
12 alanlarına örnekler verir.
5 12.6.2.3. LED teknolojisinin kullanıldığı yerlere örnek-

ler verir.
Nanomalzemelerin bilim ve teknolojinin gelişimi-
ne etkisi vurgulanır.
13
12.6.5.1. LASER ışınlarının elde edilişini açıklar.
6 12.6.2.4. Güneş pillerinin çalışma şeklini açıklar.
7 12.6.2.5.Günlük hayatı kolaylaştıran, güneş pillerinin

kullanıldığı sistem tasarlar. 14 12.6.5.2. LASER ışınlarının teknolojideki kullanım
alanlarına örnekler verir.
4. ÜNİTE
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları 27. FASİKÜL
GÖRÜNTÜLEME TEKNOLOJİLERİ Örnek 1

Tıp, savunma sanayi, iletişim sektörü görüntüleme teknolojilerinin Sağlık, savunma sanayi ve diğer bazı alanlarda kullanılan termal ka-
yaygın olarak kullanıldığı alanlardandır. mera, PET ve sonar görüntüleme cihazlarından elde edilen görüntüle-
rin fiziksel olarak oluşma prensipleri karışık olarak aşağıda verilmiştir:
Tıpta kullanılan görüntüleme cihazları; iletme, yansıma, yayılma ve
soğrulma prensibine göre çalışır. I. Elektronların antiparçacıklarıyla birleşmesi sonucu yayılan ışınlar
dedektörler yardımıyla sayılarak, görüntü oluşturulur.
Röntgen: Bilinen en eski tanı yöntemlerinden biridir. Röntgende X II. Bir hedefe çarparak geri yansıyan ses dalgaları dedektörler yar-
ışınlarının değişik ortamlarda, farklı soğurulma özelliğinden yararla- dımıyla algılanarak, hedefin görüntüsü oluşturulur.
nılır. X ışını, doku içinden geçerken ortamın fiziksel yoğunlukları, ato-
III. Bir cisimden yayılan kızılötesi ışınlar dedektörler yardımıyla algı-
mik yapıları, X ışını enerjisi ve katettiği yola bağlı olarak soğurulur ve
lanarak, cismin görüntüsü oluşturulur.
saçılmaya uğrar. Vücudu geçen X ışınları, X ışınlarına duyarlı bir film
üzerine düşürülmeleri hâlinde bir görüntü oluşturur. Film üzerine dü- Buna göre, görüntünün oluşma prensibi ile görüntüleme ciha-
şen şiddet değerleri, farklı soğurma katsayısına sahip bölgelerden zı eşleştirmesi aşağıdaki seçeneklerin hangisinde doğru ola-
geçerek geldiği için değişik tonda görüntü oluşturur. rak verilmiştir?
Manyetik Rezonans (MR): Özellikle yumuşak dokuların görüntü- I II II

lenmesinde kullanılır. Hasta, güçlü bir elektromanyetik alan içerende A) Termal kamera Sonar PET
iken radyo dalgaları ile uyarılan dokularda yer alan hidrojen atom- B) Termal kamera PET Sonar
ları, ivmeli hareket yaptıkları için elektromanyetik ışıma yapar. Bu ışı- C) Sonar PET Termal kamera
malar bilgisayarla resme dönüştürülür.
D) PET Termal kamera Sonar
Pozitron Emisyon Tomografisi (PET): Bir nükleer tıp yöntemidir. Bu E) PET Sonar Termal kamera
yöntem ile insan vücudundaki organ ve dokuların aktivitesi ölçülebil- ÖSYM Sorusu
mektedir. Hastaya damardan radyoaktif bir glikoz çözeltisi enjek-
Çözüm
te edilir. Bozunma olayı sürecinde yayınlanan pozitron ile çevrede
bulunan dokudaki bir elektronun birbirini yok etmesi sonucunda zıt
yönlerde ilerleyen iki gama ışını fotonu yayınlanır. Cihazda bulunan
gama dedektörü bir bilgisayar yardımıyla görüntü verir.
Tomografi (BT): X ışınları kullanılır. Dokular hakkında detaylı bilgi el-

de edilir. Yüksek radyasyona maruz kalınır. Röntgen cihazları da ben- YARI İLETKEN TEKNOLOJİSİ
zer şekilde çalışır.
Yarı iletken maddeler normal şartlarda yalıtkan olup ısı, ışık, elektrik
Ultrason: Ses dalgalarının yansıması prensibine göre çalışır. Radyas- ya da manyetik etki ile iletkenlik özelliği kazanan maddelerdir.
yon içermez. Gerçek zamanlı görüntü oluşturur. Yarasalar, yunuslar Son yörüngedeki elektronlara değerlik (valans) elektron, yörünge-
ve balinalar da ses dalgalarını benzer şekilde kullanır. lerine de valans band denir.
Sonar: Ses dalgaları kullanılır. İletişimde ve yaygın olarak denizci- Yarı iletken bir maddeye, elektrik gerilimi gibi bir dış etki uygulan-
likte kullanılır. dığında bazı değerlik elektronları serbest hale geçer ve iletkenlik
özelliği gösterir.
Termal Kamera: Isı enerjisini görüntüye çevirme prensibine göre ça-

Yarı iletken maddelere, katkı maddeleri katılarak iletkenlik özelli-
lışır. Kızılötesi ışınlar kullanır. Karanlıkta da görüntüleme yapılabilir.
ği artırılabilir.
LCD (Sıvı Kristal Ekran): Sıvı kristal kullanılır. TV ve bilgisayar gibi Metallerin iletkenliği sıcaklık arttıkça azalır, yarı iletkenlerin iletken-
dijital ekranlı cihazlarda kullanılır.
liği sıcaklık arttıkça artar.
Plazma: LCD teknolojisine benzer. Xeon ve neon gazları kullanılır. Yarı iletken maddeler, kristal yapıya sahiptir.
3
N VE P TİPİ YARI İLETKENLER TRANSİSTÖRLER

Yarı iletkene katılan katkı maddesi serbest elektron oluşumuna Sinyal yükseltmek, akım ve gerilim kazancı sağlamak amacıyla
sebep oluyorsa bu tür yarı iletkenlere N tipi yarı iletken denir. kullanılan devre elemanlarıdır.
Katkı maddesi deşik oluşturarak elektron eksikliğine sebep olu- Elektronların hakim olduğu NPN tipi ve deşiklerin hakim olduğu
yorsa bu tür yarı iletkenlere P tipi yarı iletken denir. PNP tipi olmak üzere iki çeşittir.
Akım kazancı, çıkış akımının, giriş akımına oranı ile bulunur.
NOT Üzerinden doğru (DC) akım geçtiğinde düzgün çalışır.
C C
PN BİRLEŞİMİ (EKLEMİ)
B B
P ve N tipi yarı iletken maddeler kendi başlarına elektrik dev-
re elemanı olarak kullanılmaz. Bu iki tip madde birlikte kulla-
E E
nılır. Buna PN birleşimi (eklemi) denir.
PNP tipi NPN tipi
PN birleşimi, elektronik devrelerin temel devre elemanları olan
diyot ve transistörlerde kullanılır.
[C: Toplayıcı (kollektör), B: Taban
(beyz), E: Yayıcı (emiter)]
iE = iB + iC
DİYOT
P ve N tipi yarı iletkenlerin birleştirilmesiyle
elde edilir.
Temas eden yüzeylerde deşikler, elektronlarla birleşerek nötr bir

bölge oluşur. Oluşan bu bölge, diğer deşiklerle elektronların bir-
leşmesini önler.
LED'LER
Diyotun P ucu üretecin pozitif kutbuna, N ucu negatif kutbuna bağlan-
Elektrik enerjisini ışık enerjisine çeviren diyotlara LED denir.
dığında, diyottan akım geçer. Ters bağlandığında ise akım geçmez.
Tek yönde akım geçirdiğinden, alternatif akımı doğru akıma çe-

virme amaçlı devrelerde kullanılır. Anot Katot
LED sembolü
Örnek 2 Uzun ömürlü ve tasarrufludur.
Diyotlar için;
I. P ve N tipi yarı iletkenlerden oluşur.

II. Tek yönlü akım geçirirler. FOTODİYOTLAR
III. Anot gerilimleri, katot gerilimlerinden büyükse akım geçirirler.
LED’in tam tersi olarak, ışık enerjisini elektrik enerjisine çeviren di-
yargılarından hangileri doğrudur? yotlardır.

Anot Katot
Fotodiyot sembolü
Çözüm
GÜNEŞ PİLLERİ
Güneş enerjisini doğrudan elektrik enerjisine dönüştüren elektronik
devre elemanıdır. Fotovoltaik pil de denir.
PN eklemli yarı iletkenden yapılır.
4
27. FASİKÜL Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
Örnek 3 Örnek 5
Elektronik devre elemanlarının işlevleriyle ilgili, Güneş pilleri ile ilgili;
I. Transistör, elektrik sinyalini yükseltir. I. Güneş pillerinin yapımında en çok silisyum, galyum arsenit ve
II. LED, elektrik enerjisini ışığa dönüştürür. kadmiyum tellür gibi anorganik yarı iletken malzemeler kullanılır.
III. Fotodiyot, elektronik devrelerde ışık üretir. II. Yapıları P ve N eklemden oluşur.
III. Fotoelektrik etki ile fotonlar tarafından kopartılan elektronlar ek-
lemde harekete geçer ve bir elektrik akımı oluşur.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III yargılarından hangileri doğrudur?
ÖSYM Sorusu
Çözüm
Çözüm
SÜPER İLETKENLER
Mutlak sıfıra (0 K, –273 °C) yakın sıcaklıklarda, elektrik direnci sı-
fıra yakın olan maddelere süper iletken denir.
Maddelerin süper iletkenlik gösterdiği sıcaklığa kritik sıcaklık de-

nir.
Süper iletkenler genelde bileşik ve alaşım maddelerdir.
Bütün metaller mutlak sıfır sıcaklığında süper iletkendir.

Örnek 4
Süper iletkenler, ısınmaya sebep olmadan süresiz akım geçire-
Elektronik devre elemanları ile ilgili; bilir.
I. Transistör, motor ve lambaların anahtarlama elemanı olarak kul- Süper iletkenler, mıknatısları iter.
lanılabilir.
II. Diyot, alternatif akımı doğru akıma çevirmek için kullanılabilir.
III. LED, daha az elektrik enerjisi ile aydınlatma yapmak için kullanı- Örnek 6
lır.
I. Hızlı trenler
bilgilerinden hangileri doğrudur?
II. MR cihazı
III. Süper iletken kablolar
Yukarıda verilen teknolojik uygulamaların hangilerinde süper ilet-
kenler kullanılmaktadır?
Çözüm
Çözüm
5
NANOTEKNOLOJİ Lazer Işığının Özellikleri

Uyarılmış emisyon yoluyla elde edilir.
“Nano” Yunanca “cüce” demektir.
Aynı fazlı, aynı frekanslı ve aynı yönlü dalgalardan oluşur. Tek renk-
Nanometre, metrenin milyarda birine eşittir. (1 nm = 10–9 m).
li ışıktır.
Nanoteknoloji maddenin atom ve molekül seviyesinde kontrolü
Normal ışığa göre çok daha az dağılan bir ışıktır. Bundan dolayı
anlamında kullanılmaktadır.
çok uzaklara dağılmadan gidebilir ve hedefe odaklanabilir.
Nanoteknolojiden; elektronik ve bilgisayar teknolojileri, tıp, hava- Lazer ışığı yoğunlaştırılarak saniyede milyonlarca derecelik sıcak-
cılık ve uzay, çevre ve enerji, biyoteknoloji, savunma sanayii gibi lık oluşturulabilmektedir. Bu enerji ile maddeleri delme, kesme ve
bir çok alanda yararlanılmaktadır. buharlaştırmada kullanılabilir.
Nanoteknoloji sayesinde; maddeler daha düşük sıcaklıklarda eriti- Güçlü enerji kaynakları olmalarına rağmen lazerlerin verimi dü-
lebilir, yumuşak metaller daha sert ve daha dayanıklı hale getirile- şüktür. Yakut lazerinin verimi %1, karbondioksit lazerinin verimi
bilir, bazı yalıtkanlara iletkenlik özelliği kazandırılabilir, opak mad- ise %20 civarındadır.
deler saydam hale getirebilir. Reaksiyona girme eğilimi olmayan
Lazer ışığı ile üç boyutlu görüntüler elde edilebilir. Kesme sırasın-
maddeler, reaksiyona sokulabilir.
da kanı pıhtılaştırdığından kanamasız ameliyatlar yapılabilir. Lazer-
le iki cisim arasındaki uzaklık çok hassas bir biçimde ölçülebilir.
Bulut, sis ve yağmur gibi atmosfer olaylarından etkilenir.

Örnek 7
Bir ............ yapıya yabancı bir atom yapışırsa yapının elektrik ve Örnek 8
................ özelliği değişebilir. Nanometre ölçütlerinde ortaya çıkan Uyarılmış emisyon ile ilgili;
bu yeni davranışları .............. Kuramı yardımı ile ............... anlama-
I. Tek renkli ışıma meydana gelir.
mızı sağlar.
II. Yayınlanan foton ile gelen foton aynı fazdadır.
Yukarıda verilen paragraftaki boşluklar, aşağıdaki kelimelerden
III. Yayınlanan ışın boşlukta ışık hızı ile yayılır.
uygun olanları ile doldurulduğunda hangi kelime boşta kalır?
A) süper iletken B) nano C) nanobilim
D) manyetik E) kuantum
Çözüm
Çözüm
Örnek 9
Laser ışınlarının elde edilişi sırasında atomda;
I. uyarılma,
II. foton ışıması (yayınlama),
LAZER IŞINLARI III. füzyon
Uyarılmış bir atomun bir zorlanma olmadan foton yayarak temel olaylarından hangileri gerçekleşir?
hâle dönmesi olayına kendiliğinden emisyon (ışıma) denir.
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II
Yarı kararlı bir üst enerji düzeyine uyarılmış atomların sayısının,
bir alt enerji düzeyindeki atomların sayısından fazla olması duru-

munda, uygun enerjili fotonlarla etkileşme sonucunda uyarılmış
atomlar alt enerji düzeyine geçişe zorlanır. Bu şekilde uyarılmış
bir atomun zorlama ile yaptığı ışımaya uyarılmış emisyon denir.
Uyarılmış ışımada yayınlanan fotonlar aynı frekansta ve aynı faz-

dadır.
6
Modern Fiziğin
KAVRAMA TESTİ Teknolojideki Uygulamaları
1
1. Sıvı kristal hücrelerin molekül içi bağları çok zayıftır. 3. Manyetik rezonans (MR) cihazı ile ilgili,
Bu nedenle, I. canlıların iç yapılarını görüntülemek için kullanılır.
I. sıcaklık, II. çalışma prensibi elektromanyetizma ile ilgilidir.
II. elektriksel ve manyetik etki, III. yüksek miktarda radyasyon yayar.
III. basınç yargılarından hangileri yanlıştır?
özelliklerinden hangileri sıvı kristalleri etkiler?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) II ve III
2. I. Sıcaklığı 0 K ya da –273 °C nin üstündeki tüm nesnelerin ter-

mal enerji yayması.
II. Sıcaklığı farklı nesnelerin farklı dalga boylarında ışınım yap- 4. Aşağıda verilen görüntüleme cihazlarından hangisinde me-
ması. kanik dalgalar kullanılır?
III. Farklı tür maddelerde ısı iletim hızının farklı olması.
A) Manyetik rezonans (MR)
Yukarıda verilen özelliklerden hangileri termal kameraların
B) Bilgisayarlı tomografi (BT)
çalışmasında kullanılmıştır?
C) Ultrason cihazı
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) Termal kamera
D) I ve III E) Yalnız III E) Röntgen cihazı

7
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları 27. FASİKÜL | TEST 1
5. Bilgisayarlı tomografi (BT) cihazı, vücuda gönderilen X ışın- 7. Elektrik devrelerinde kullanılan diyotlar,
larının dokularla etkileşimi sırasında,
I. tek yönde akım geçirmek,
I. Kırılma II. trafolardaki gerilimi değiştirmek,
II. Soğrulma III. elektrik enerjisini ışık enerjisine dönüştürmek
III. Polarizasyon
amaçlarından hangileri için kullanılır?
olaylarından hangileri esas alınarak görüntü oluşumu sağlar?
8. I. "LED"lerin klasik aydınlanma sistemlerine göre daha düşük

enerji tüketmesi
6. Güneş pilleri,
II. Güneş enerjisinin tehlikesiz ve sonsuz olması
I. fotoelektrik etki ile çalışır.
III. Cep telefonu, tv ve bilgisayar ekranlarının led malzemeler-
II. N ve P tipi yarı iletken içerirler. den yapılması
III. güneş enerjisini ısı enerjisine çevirirler.
Yukarıda verilenlerden hangileri insanların yarı iletken tek-
yargılarından hangileri doğrudur? nolojisini tercih etmelerinde etkili olmuştur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) II ve III D) I, II ve III E) II ve III

8 1-E 2-C 3-C 4-C 5-B 6-C 7-D 8-D

Modern Fiziğin
2
1. MR cihazı, (manyetik rezonans görüntüleme) ile görüntüle- 3. Ses dalgalarının bir cisme çarpıp geri yansıma özelliği kul-
me yapılırken, lanılarak yapılan sonar cihazı ile,
I. güçlü bir manyetik alan oluşturulur. I. cismin sonara uzaklığı,

II. protonların titreşimleri incelenir. II. cismin durgun ya da hareketli olup olmadığı,
III. ses dalgaları kullanılır. III. cismin boyutları,
yukarıda verilen işlemlerden hangileri yapılır? yukarıda verilenlerden hangileri bulunabilir?
A) I ve II B) I ve III C) Yalnız III A) Yalnız I B) I ve II C) I, II ve III
D) Yalnız II E) Yalnız I D) Yalnız II E) Yalnız III
2. Hastanelerde hastalık teşhisinde kullanılan tomografi (BT)

cihazının çalışma prensibi ile ilgili,
4. I. Manyetik rezonansla görüntüleme
I. vücudun kesit görüntülerini verir. II. Sonar cihazı ile görüntüleme
II. radyasyon içermez. III. Tomografi (BT) ile görüntüleme
III. cihaz çalışırken X ışını kullanılır.
Yukarıda verilen cihazlardan hangilerinde elektromanyetik
yukarıda verilenlerden hangileri doğrudur? dalgalar kullanılır?
A) I ve II B) I ve III C) II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) Yalnız I E) Yalnız III D) I ve III E) II ve III

9
5. Yarı iletken maddelerin yapımında kullanılan bazı elementler ve 7. Maddelerin elektrik akımına karşı dirençleri tablodaki gibidir.
son orbitalindeki elektron sayıları tablodaki gibidir.
Özdirenç
L
Elementler Germanyum Silisyum Arsenik Bor
Son orbitaldeki
4 4 5 3
elektron K
Buna göre, Maddeler

I II III
I. Silisyum'a arsenik ilave edilirse, elektronlar akım taşıyıcı olur. K bir iletken, L ise bir yalıtkan olduğuna göre, hangileri bir
II. Germanyuma bor ilave edilirse, oyuklar (elektron boşluğu) yarı iletken olabilir?
akım taşıyıcı olur.
III. (Germanyum + bor) N tipi, (silisyum + arsenik) P tipi yarı A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
iletkendir. D) I ve II E) II ve III
8. N tipi yarı iletkenlerle ilgili,
6. I. Silisyum (Si) I. elektronlar valans bandından iletkenlik bandına geçer.

II. Demir (Fe) II. ısı, ışık ve elektrik etkileri iletkenlik sağlar.
III. Germanyum (Ge) III. iletkenlik kazanan yarı iletken bu özelliğini bir daha kaybet-
mez.
Yukarıda verilen elementlerden hangileri yarı iletken mad-
delerin temelini oluşturur? yukarıda verilenlerden hangileri doğrudur?
D) I ve II E) I ve III D) II ve III E) I, II ve III

10 1-A 2-B 3-C 4-D 5-C 6-E 7-E 8-C

Modern Fiziğin
3
1. Ultrason cihazı (USG) ile görüntüleme yapılırken, 3. Bir Güneş pilinde;
I. Piezo elektrik olayı ile yüksek frekanslı ses dalgaları elde I. Fotoelektrik etki ile elektron koparılır.
edilir. II. Elektronlar N ve P den oluşan eklemde akarak akım oluştu-
II. Dokulara gönderilen ses dalgalarının, yansıma (eko) yap- rur.
ması sağlanır. III. Güneş enerjisi, elektrik enerjisine dönüşür.
III. Sesin, farklı dokularda farklı hızlarda yayılma özelliğinden
Yukarıda verilenlerden hangileri gerçekleşir?
faydalanılır.
yukarıda verilenlerden hangileri gerçekleşir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) I, II ve III E) II ve III
4. Elektronik devrelerde kullanılan transistörlerle ilgili,

2. I. Araba farları
II. HD görüntülü televizyonlar I. Sinyal yükseltmek amacı ile kullanılır.
III. Bebeklerin sarılık tedavisi II. İki adet N, bir adet P tipi yarı iletkenden oluşur.
III. Bir adet N, bir adet P tipi yarı iletkenden oluşur.
Yukarıda verilenlerden hangilerinde LED teknolojisi kullanılır?
11
5. LED teknolojisi ile elde edilen ürünler için aşağıdakilerden 7. Bir mağaza sahibi mağazanın aydınlatmasında akkor lamba ye-
hangisi yanlıştır? rine LED kullanmaktadır.
Bu tercihinin nedeni,
A) Yarı iletken maddelerden yapılır.
I. enerji tüketiminin düşük olması
B) Aydınlatma amaçlı kullanılır.
II. LED lambaların kullanım ömrünün uzun olması
C) TV, bilgisayarlarda görüntü oluşturur.
III. yalnız beyaz renkte ışık yayması
D) Aynı özellikteki diğer ürünlerden daha çok enerji harcar.
E) LED bir ampül, diğerlerinden daha uzun ömürlüdür. yukarıda verilenlerden hangileri olabilir?
6. Nano boyutlarda uygulama yapılan malzemelerin, makro bo-

8. I. Manyetik alanda bulunan süper iletkenin içindeki alan şid-
yuta göre;
deti sıfırdır.
I. iletkenlik II. Tüm maddelerin süper iletkenlik gösterdiği sıcaklık aynıdır.
II. optik III. Süper iletkenlik özelliği gösteren maddeler manyetik alanı
III. mekanik iter.
yukarıda verilen özelliklerden hangileri değişkenlik göste- Süper iletkenlik ve süper iletken maddeler ile ilgili yukarıda
rebilir? verilenlerden hangileri doğrudur?
A) I, II ve III B) I ve II C) I ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) Yalnız I E) Yalnız III D) I ve III E) II ve III

12 1-D 2-E 3-E 4-C 5-D 6-A 7-C 8-D

Modern Fiziğin
ÖDEV TESTİ Teknolojideki Uygulamaları
4
1. I. Hesap makinesi 3. Sıvı kristal ekran (LCD) teknolojisi ile elde edilen bir ekran-
II. Mekanik saat da,
III. Bilgisayar ekranı I. Sıvı kristal hücreler, elektrik alan ile düzgün yönelim yapar.
Yukarıda verilenlerin hangilerinde sıvı kristal teknolojisi II. Beyaz ışık polarize edilir.
(LCD) kullanılmış olabilir? III. Ana ışık renkleri oluşturulur.

D) I ve III E) II ve III A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
2. Görüntüleme cihazlarından biri olan termal kameralarda

elektromanyetik spektrumun hangi bölümündeki ışımalar- 4. Aşağıda verilen araç - gereçlerin hangisinde maddelerin ya-
dan faydalanılır? rı iletkenlik özellikleri kullanılmamıştır?
A) Radyo dalgaları B) Mor ötesi ışık C) X ışınları A) Transistör B) Diyot C) Isıtıcı rezistansı (direnci)
D) Kızıl ötesi ışık E) Mikrodalgalar D) LED (ışık yayan diyot) E) Güneş pili
13
5. Bir hasta, vücudunun bir organının görüntülenmesinde bilgisa- 7. Maddelerin çok küçük boyutlarda (1 – 100 nm) ortaya çıkan
yarlı tomografi (BT) yerine ultrason cihazı (USG) yi tercih etmek- farklı özelliklerini inceleyerek yeni yapılar tasarlayıp bunla-
tedir. rı teknolojiye kazandıran bilim dalı aşağıdakilerden hangi-
sidir?
Buna göre, bunun nedeni;
I. Ses dalgalarının, X -ışınları gibi iyonize etkisi olmaması A) Süper iletken teknolojisi
II. Yaygın şekilde kullanılır olmaması B) Nanoteknoloji
III. Aynı anda eş zamanlı görüntü oluşması C) Yarı iletken teknolojisi
verilenlerinden hangileri olabilir? D) LCD ve plazma teknolojisi
E) Radyoloji
6. I. Göz ameliyatları 8. I. Nanotüp

II. Hedef saptama, mesafe ölçme işlemleri II. Süper iletken madde
III. CD ve DVD sistemlerinin okuma işlemi III. Fulleren
Yukarıda verilenlerden hangilerinde lazer ışınları kullanı- Yukarıda verilenlerden hangileri nano malzemelerin üreti-
labilir? minde kullanılan yapılardan değildir?
D) I ve II E) I, II ve III D) I ve II E) II ve III
14
Modern Fiziğin
ÖDEV TESTİ Teknolojideki Uygulamaları
5
1. Plazma teknoloji ile çalışan bir TV ekranında, 3. Sonar cihazları ile bir cismin,
I. iyonlaşmış durumdaki gaz, I. boyutları,

II. sıvı kristal hücreler, II. hareket yönü,
III. katot ışınları tüpü, III. sürati
yukarıda verilenlerden hangileri bulunur? niceliklerinden hangileri ölçülebilir?
D) I ve III E) II ve III D) I ve II E) I, II ve III
4. I. Transistörler
2. Uyarılmış bir atomdaki elektronun, dışarıdan bir etkiye ge-
rek kalmaksızın kendiliğinden temel hale ya da bir alt uya- II. Maglev (süper hızlı) treni
rılma düzeyine inerek foton yayınlaması olayına ne ad veri- III. Manyetik rezonans (MR) cihazı
lir?
Yukarıda verilenlerden hangileri süper iletkenlik özelliği ile
üretilen araçlardan değildir?
A) Fotoelektrik olay B) Kendiliğinden emisyon
C) Uyarılmış emisyon D) Compton olayı A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) Kara cisim ışıması D) I ve III E) II ve III

15
5. Lazer ışınları ile ilgili olarak, 7. X, Y, Z maddelerinin enerji diyagramları şekildeki gibi modellen-
miştir.
I. Uyarılmış emisyon (salınım) yolu ile elde edilir.
II. Çok uzun mesafelere dağılmadan ulaşırlar. Enerji
Ýletkenlik bandý
III. Kansız ameliyat, retina tedavisi gibi tıpta uygulamaları var-
dır. Ýletkenlik bandý enerji
aralýðý Ýletkenlik bandý
yukarıda verilenlerden hangileri doğrudur? enerji aralýðý
enerji aralýðý
Valans bandý Valans bandý Valans bandý
0 X Y Z
Buna göre; X, Y, Z maddelerinin elektriksel iletkenlikleri aşa-
ğıdakilerden hangisi gibi olur?
X Y Z
A) yarı iletken yalıtkan iletken
B) iletken yalıtkan yarı iletken
C) yalıtkan yarı iletken iletken
D) yarı iletken iletken yalıtkan
E) yalıtkan iletken yarı iletken
6. Bir iletkenin, elektrik akımına karşı olan iletkenlik direnci;

8. Aşağıda verilenlerden hangisi lazer ışığının özelliklerinden
I. iletkenin cinsine bağlıdır.
değildir?
II. sıcaklık arttıkça, azalır.
III. açık hava basıncı artarsa, azalır. A) Aynı faz ve enerjideki fotonlardan oluşur.
yargılarından hangileri doğrudur? B) Uzak mesafelere dağılmadan gidebilir.

C) Yağmur ve sisten etkilenir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) Kendiliğinden emisyon yolu ile oluşur.
D) I ve III E) II ve III E) Yüksek enerji yoğunluğuna sahiptir.
16
FASİKÜL
28
ÜNİTE
DEĞERLENDİRME
TESTLERİ
4. ÜNİTE

MEB KAZANIMLARI
1 ATOM FİZİĞİ 5 FOTOELEKTRİK OLAY
2 EVRENİN OLUŞUMU 6 COMPTON OLAYI VE DE BROGLİE
MODERN FİZİĞİN
3 RADYOAKTİVİTE 7 TEKNOLOJİDEKİ UYGULAMALARI
4 ÖZEL GÖRELİLİK

1
1. İlk bilimsel atom kuramı olarak bilinen Dalton Atom kuramı- 3. Fiziksel bir nicelik eylemsiz bir referans sisteminden gözlenerek
na göre, ölçülmek isteniyor.
I. Atomlar parçalanamaz en küçük parçacıklardır. Buna göre, bu referans sistemi;

II. Farklı elementlere ait atomların tüm özellikleri aynıdır. I. Durgun bir araba
III. Atom, içi dolu yoğun bir küredir. II. Hızlanan bir araba
yargılarından hangileri doğrudur? III. Sabit hızlı bir araba
verilenlerinden hangileri olabilir?

D) I ve III E) II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
2. Aşağıda verilenlerden hangisi Rutherford Atom Modelinin

4. Bir atomdaki nükleon başına düşen bağlanma enerjisini bul-
öngördüğü kurallardan biri değildir?
mak için;
A) Atom elektriksel olarak nötrdür. I. Proton sayısı

B) Elektron ve proton arasında etkileşim kuvveti vardır. II. Nötron sayısı
h III. Kütle farkından oluşan bağlanma enerjisi
C) Elektronların açısal momentumu nin tam katlarıdır.
2p
verilenlerinden hangilerini bilmek yeterlidir?
D) Çekirdek ile atom arasında boşluklar vardır.
E) Çekirdek ve elektronların konumu Güneş ve gezegenler gi- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
bidir.
3
5. Bir fotosel devrede doyma potansiyeli uygulandığında elde 7. I. Fotoğraf makinelerinin ışığının şiddetini ölçmek için kullanı-
edilen doyma akımının (maksimum akım) artması için; lan pozometreler.
I. ışık şiddeti, II. Daha düşük enerji ile ortam aydınlatan LED lambalar.
II. metalin bağlanma enerjisi, III. Alarmlarda kullanılan ve üzerine ışık düştüğünde çalışmaya
başlayan fototüpler.
III. ışığın frekansı
Yukarıda verilen araçlardan hangileri fotoelektrik olayın tek-
nolojideki uygulamalarına örnektir?

6. Compton olayında durgun bir elektrona gönderilen bir foton,

elektronla etkileştikten sonra saçılıyor.
Buna göre, gelen fotona ait;

8. Çizgisel momentumlarının büyüklükleri sırasıyla 4P, 2P, 3P olan
I. dalga boyu,
X, Y, Z cisimlerine eşlik eden De Broglie dalga boyları sırasıyla
II. momentum,
lX, lY, lZ dir.
III. ilerleme hızının büyüklüğü
Buna göre; lX, lY, lZ arasındaki ilişki nedir?
niceliklerinden hangilerinin büyüklüğü etkileşme sonrası
değişmez? A) lX = lY = lZ B) lY > lZ > lX C) lY > lX > lZ
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) lZ > lX > lY E) lX > lZ > lY

4 1-D 2-C 3-D 4-E 5-A 6-C 7-D 8-B

2
1. I. Hızı artan bir cismin kinetik enerjisi de artar. 3. Atom altı parçacıklarının spinleri ile ilgili,
II. Isıtılan bir cismin kütlesi artar. I. Parçacığın döndüğünü gösterir.
III. Sürtünmeli yatay düzlemde sabit hızla itilen bir cismin top- II. Ayırt edici bir özelliktir.
lam enerjisi artar.
III. Mezon ve leptonların spini aynıdır.
Yukarıdaki durumlardan hangileri “kütle - enerji eş değerlili-
ği”ne örnek olarak verilebilir?

4. Bohr Atom Modeline göre temel halde bulunan bir hidrojen ato-
mu uyarılarak n = 2 enerji düzeyine çıkarılıyor.
2. De Broglie teorisine göre, “Hareket eden her parçacığa bir dal-
Buna göre, elektrona eşlik eden dalga için,
ga eşlik eder.”
I. Dalga boyu yarıya düşer.
Buna göre,
II. Dalganın hızı yarıya düşer.
h : Planck sabiti
III. Dalganın dalga boyu iki katına çıkar.
l : De Broglie dalga boyu
m : Parçacığın kütlesi
niceliklerinden hangileri bilinirse, parçacığın hızı hesapla- A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
nabilir?
A) Yalnız l B) h ve l C) l ve m
D) h ve m E) h, l ve m
5
5. Radyoaktif bir maddenin yarı ömrü, 8. Bohr atom modeline göre, temel halde bulunan hidrojen ato-
mu ile ilgili,
I. madde miktarı,
II. maddenin türü, I. Fotonla etkileştiğinde, fotonun enerjisinin bir kısmını soğu-
rabilir.
III. yaptığı bozunma sayısı
II. Elektronla etkileştiğinde, elektronun enerjisinin bir kısmını
soğurabilir.
III. Fotonla etkileştiğinde, fotonun enerjisinin tamamını soğura-
bilir.
A) Yalnız I B) II ve III C) Yalnız III
6. I. Taramalı tünelleme mikroskobu 9. Farklı sıcaklıktaki iki cismin siyah cisim ışımasının dalga bo-
II. Arabalarda kullanılan hava yastıkları yu - ışıma şiddeti grafiği şekildeki gibidir.
III. Tıp alanında kullanılan nano robotlar Iþýma þiddeti
Yukarıda verilenlerden hangileri nanoteknolojinin gelişme-

si sonucu üretilen ürünlerdendir? 4000 K
2000 K Dalga
0 boyu
Bu grafikteki bilgilerle;
I. Eğrinin tepe noktasında dalga boyu ile mutlak sıcaklık ters

orantılıdır.
II. Her iki ışınım aynı renklidir.
III. Sıcaklık arttığında cismin yayınladığı toplam enerji artmıştır.
7. Compton olayında gelen foton, elektronla etkileştikten son- D) I ve III E) II ve III

ra hangi niceliğin büyüklüğü değişmez?
A) Dalga boyu B) Enerji C) Hız
D) Momentum E) Frekans
6 1-B 2-E 3-C 4-C 5-B 6-E 7-C 8-B 9-D

TEST EBA TESTİ
3
1. Durgun olan bir sistemde, serbest düşmeye bırakılan bir cismin 3. Bohr atom modeline göre temel halde bulunan hidrojen atomu
bu sistemdeki gözlemciye göre yere düşme süresi t'dir. elektronunun yörünge yarıçapı r0 dır.
Düşey doğrultuda 0,5c ve 0,8c hızıyla hareket eden uzay Hidrojen atomu 2. uyarılma enerji düzeyine uyarıldığında yö-
araçlarından bakan gözlemciler bu cismin yere düşme sü- rünge yarıçapı kaç r0 olur?
resini sırasıyla t1 ve t2 süre gördüğüne göre; t, t1, t2 arasın-
daki ilişki nedir? (c: ışık hızı) A) 2 B) 3 C) 4 D) 8 E) 9
A) t > t1 > t2 B) t = t1 = t2 C) t2 > t1 > t
D) t1 > t2 > t E) t > t2 > t1
4. Bilim insanı Hubble'nin gök adalarla ilgili kendi adıyla bili-

2. Cıva atomlarının temel halin üze- Enerji (eV) nen Hubble Yasasına göre,
rindeki bazı enerji düzeyleri şekil- Ýyonlaþma
10,4 n =¥
deki gibi verilmiştir. Cıva gazı do- I. Evrendeki tüm gök adalar birbirinden uzaklaşmaktadır.
8,84 n =4
lu bir bölmeye 10 eV kinetik ener-
n=3
II. Dünya'dan daha uzakta bulunan gök adaların uzaklaşma hı-
6,67
jili elektronlar gönderiliyor. zı daha büyüktür.
4,86 n=2
Buna göre, bu bölmeyi terk III. Daha çok yıldız bulunan gök adaların uzaklaşma hızı daha
eden elektronların kinetik ener- büyüktür.
jisi aşağıdakilerden hangisi ola- yargılarından hangileri doğrudur?
0 n=1
maz? Temel hal

A) 0,28 B) 1,10 C) 3,33 D) 5,14 E) 10
7
5. Bir fotoselin katotuna dalga boyu 1550 Å olan ışık düşürüldü- 7. Bir fotosel devrede katot levhaya düşürülen ışığın şiddeti
ğünde kopan elektronların maksimum kinetik enerjisi 4,08 eV artırıldığında,
oluyor.
I. kopan elektronların kinetik enerjisi,
Metal Eşik enerjisi (eV) II. metalin eşik enerjisi,

III. fotoelektrik akım şiddeti
K 2,36
L 3,92 niceliklerinden hangileri artar?
M 4,60
N 6,25
P 4,40
Buna göre, bu fotoselin katotunda kullanılan metal yukarıda-

ki tabloda verilenlerden hangisidir? (hc : 12400 eVÅ)
6. Bir fotosel devrede bağlanma enerjisi 1,8 eV olan bir metale

4000 Å dalga boylu ışık gönderiliyor.
Buna göre, sökülen fotoelektronları durdurmak için uygu-

8. Compton olayında,
lanması gereken gerilim en az kaç V’dir? (hc : 12400 eVÅ)
I. Çizgisel momentum
A) 1,2 B) 1,3 C) 1,4 D) 1,5 E) 1,6 II. Enerji
III. Frekans
niceliklerinden hangileri korunur?

8 1-C 2-B 3-E 4-C 5-B 6-B 7-C 8-C

TEST EBA TESTİ
4
1. Michelson - Morley deneyinde, 3. Aşağıda verilen parçacıklardan hangisi kararsız (ortalama
ömürleri sınırlı) yapıdadır?
I. Uzayda esir adı verilen ortamın olmadığı
II. Işık hızının referans sistemlerinin hareketine bağlı olmadığı
A) Proton B) Foton C) Müon
III. Işık hızına yakın hızlarda hareket eden cisimler için kütlele-
D) Nötrino E) Elektron
rin arttığı
sonuçlarından hangilerine ulaşılabilir?
4. Fizik öğretmeni öğrencilerine Bohr Atom Modeli ile Modern Atom

Teorisini karşılaştırmalarını ister.
Öğrencilerinden,
Esra ; Bohr Atom Modeli elektronun hareketini klasik fizik ya-

salarına göre açıklar.
2. Öğretmeni Esra'ya "Bohr atom modeline göre atom hangi yol- Ali ; Modern Atom teorisine göre elektronlar her an her yer-
larla uyarılır?" sorusunu soruyor. de bulunur.
Buna göre, Pelin ; Modern Atom teorisine göre, elektronlar yalnız dalga
özelliği gösterir.
I. Atomlara kuvvet uygulama
II. Belirli bir düzeyden yüksek kinetik enerjiye sahip elektron- bilimsel bilgilerini ifade ederler.
larla Buna göre, hangi öğrencilerin verdiği bilgi yanlıştır?
III. Enerji düzeylerine denk enerjili fotonlarla
A) Yalnız Esra B) Yalnız Ali C) Yalnız Pelin
yukarıdakilerden hangileri Esra'nın vereceği cevap olamaz?
D) Esra ve Ali E) Ali ve Pelin
9
5. 2
1
H + 31H → 42He + 10n 7. Bir alkali metal üzerine düşürülen ışık Maksimum
etkisiyle sökülen elektronların maksi- kinetik enerji
Yukarıda verilen çekirdek reaksiyonu ile ilgili,
mum enerjilerinin gelen ışığın frekan- X
I. Füzyon reaksiyonudur. sına bağlı değişim grafiği şekildeki gi-
II. Güneş enerjisinin bir bölümünü bu yolla elde eder. bidir. 0
Z Frekans
III. Nükleer reaktörler bu reaksiyon ile çalışır. Buna göre; X, Y, Z grafik değerleri
yargılarından hangileri doğrudur? hangi fiziksel nicelikleri gösterir? Y
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III X Y Z
A) Kinetik enerji Eşik enerji Gelen foton
frekansı
B) Eşik enerji Gelen foton Kinetik enerji
frekansı
C) Kinetik enerji Eşik enerji Eşik frekansı
D) Eşik frekans Kinetik enerji Eşik enerji
E) Gelen foton Eşik enerji Eşik frekansı
frekansı
6. Bir fotosel devrede fotoelektronları durdurmak için uygulanan

potansiyele kesme potansiyeli denir.
Buna göre, kesme potansiyelini azaltmak için;
I. Katot levhanın yüzey alanı

II. Gelen ışığın frekansı
III. Katot levhanın eşik enerjisi 8. Sıcaklığı 6000 K olan bir cisimden yayılan ışınımın tepe yap-
niceliklerinden hangileri artırılmalıdır? tığı dalga boyu değeri kaç m'dir?
(Wien sabiti ≅ 3⋅10–3 m.K)
A) 1 ⋅10–7 B) 2⋅10–7 C) 3⋅10–7
D) 4⋅10–7 E) 5⋅10–7
10 1-B 2-A 3-C 4-C 5-B 6-C 7-C 8-E

5
1. Uyarılmış bir hidrojen atomu- Enerji (eV) 3. Bir metal yüzeyinden sökülen elektronların maksimum kinetik
nun temel hale dönerken yapa- Ýyonlaþma enerjisinin gönderilen ışığın frekansına bağlı grafiği şekildeki gi-
13,6 n= ¥
bileceği ışımalardan K, L, M şe- 13,06 n= 5 bidir.
kildeki gibidir. 12,75 n= 4 Maksimum
n= 3 kinetik enerji
12,10
Buna göre; K, L, M ışımala- M
rının dalga boyları lK, lL, lM 10,20 n= 2
K
arasındaki ilişki nedir? Frekans
q
0
L Df
0 n= 1
Temel hal
Gönderilen ışığın frekansı artırıldığında grafikteki ∆f ve q açı-
sı değerleri için ne söylenebilir?
A) lM > lL > lK B) lL > lK > lM C) lM > lK > lL
Df q
D) lK >=lL = lM E) lK > lL > lM
A) Artar Azalır
B) Artar Değişmez
C) Azalır Değişmez
D) Azalır Azalır
4. Bohr Atom Modeline göre, bir atomun K(n = 1) enerji sevi-

2. Bir X atomunun enerji seviyeleri Enerji (eV) yesinde elektronun yörünge yarıçapı rK, L(n = 2) enerji se-
şeklideki gibidir. X atomları üze- r
6,05
Ýyonlaþma viyesindeki rL olduğuna göre, K oranı kaçtır?
rine gönderilen 17 eV enerjili bir rL
5,10 n= 3
elektron iki X atomunu ayrı ayrı
iyonlaştırarak ortamı terk ediyor. 4,24 n= 2 1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
Buna göre, ortamı terk eden
elektronun kinetik enerjisi en 0 n= 1
Temel hal
fazla kaç eV olabilir?
A) 4,90 B) 6,10 C) 8,15 D) 9,95 E) 10
11
238 234
5. 92
U → 90
Th +X 7. Evren'in büyük patlama sonucu oluştuğunu söyleyen öğretmen,
öğrencilere bunu destekleyen bilimsel bilgilerden örnekler ver-
226 226
Ra → 89
Ac +Y
88 mesini ister.
Yukarıda verilen radyoaktif tepkimelerde oluşan X ve Y ürün-
Buna göre,
leri aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
I. Kütle Çekim Kanunu
X Y II. Evrende şu an var olan hidrojen - helyum oranı
A) a b– III. Artalan mikrodalga fon ışıması
B) a b+
yukarıdakilerden hangileri öğrencilerin vereceği doğru ce-
C) b– a vaplardan olabilir?
D) b+ a
E) a g A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
8. Bir fotosele, dalga boyu ile ışık şiddeti tabloda verilen P, R, S ışık
6. Şekildeki devrede fotonların katot- Iþýk demetleri ayrı ayrı düşürüldüğünde fotoelektrik akım oluştuğu
tan söktüğü fotoelektronlara eşlik gözleniyor.
eden De Broglie dalga boyu l dir.
Katot Anot
Işık demeti Dalga boyu Işık şiddeti
Buna göre, l;
A
P l I
I. Gelen fotonların frekansı
R l 2I
II. Katota düşen ışık akısı S 2l I
III. Katot olarak kullanılan metalin türü
Buna göre,
I. R'nin fotoelektrik akım şiddeti en büyüktür.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II II. P'nin enerjisi en büyüktür.
D) I ve III E) II ve III III. S'nin fotoelektronlarının maksimum kinetik enerjisi en kü-

çüktür.
A) Yalnız I B) I ve III C) I ve II
12 1-C 2-A 3-E 4-A 5-A 6-D 7-E 8-B

TEST VİP TESTİ
6
1. Enerji düzeylerinden bazıları şekildeki gibi olan taban durum- 3. Ultrasonun çalışma şekli ve kullanım yeriyle ilgili,
daki hidrojen atomları, tek renkli bir ışıkla uyarılınca yayınlanan
I. Dalgaların vücuttaki farklı dokularda yayılma hızının farklı ol-
ışığın spektrumunda Balmer serisinden ancak iki çizgi oluşabi-
masından yararlanılır.
liyor.
II. Ses dalgaları kullanılır.
Enerji (eV)
III. Gözle görülmeyen ısıyı esas alan ve görüntünün genel yapı-
İYONLAŞMA sını ısı enerjiye göre oluşmuş renk ve şekillerin belirlenme-
13,60 n=∞
sinde kullanılır.
13,06 n=5
12,75 n=4
12,09 n=3
10,2 n=2
0 n=1
Buna göre, hidrojen atomlarını uyaran fotonun enerjisi kaç

eV’dir?
A) 10,20 B) 12,09 C) 12,75
D) 13,06 E) 13,60
2. I. Transistörler devrede sinyal yükseltici olarak kullanılır. 4. Işık, ikili yapıya sahiptir. Foton ve fotona eşlik eden dalga olarak
düşünülür. Ancak hiçbir olayda hem foton hem de dalga olarak
II. Diyotlar elektrik devrelerinde tek yönlü akım geçiren devre
davranamaz.
elemanlarıdır.
III. LED elektrik enerjisini, ışık enerjisine dönüştüren devre ele- Buna göre;
manıdır. I. fotoelektrik olay,
Yukarıda elektronik devre elemanları ile ilgili verilen bilgiler- II. polarizasyon olayı,
den hangileri doğrudur? III. compton olayı
olaylarından hangileri ışığı sadece tanecik model ile açıklar?

13
5. Şekildeki tabloda u, d, b, t, s, c kuarkların elektrik yükleri veril- 7. Şekilde, batıya doğru sabit 2Áv hızıyla hareket eden ambulans
miştir. görülmektedir. Yolun farklı konumlarında bulunan Ayşe doğuya
doğru sabit Áv hızıyla Veli ise batıya doğru sabit 3Áv hızıyla hare-
Kuark u d b t s c ket halindedir.
Elektrik 2 1 1 2 1 2
+ – – + – +
yükü 3 3 3 3 3 3
2Áv
Buna göre, aşağıdaki kuark modellerinden hangisinin elekt-
rik yükü sıfırdır? Ayşe Áv 3Áv Veli
A) B) C)
u u u c c Batı Doğu
d d d s Buna göre,
I. Ambulansın sireni, Ayşe tarafından daha ince işitilir.

D) E)
t t d d II. Ambulansın sireni, Veli tarafından daha kalın işitilir.
III. Ambulansın siren frekansı Ayşe’nin duyduğu frekanstan da-
b s
ha küçüktür.
6. Bir fotoelektrik olayı deneyinde, eşik frekansı 2f olan metalin üze-

rine, 3f frekanslı fotonlar düşürüldüğünde sökülen fotoelektron-
ların maksimum kinetik enerjisi E1 oluyor.
8. Einstein’a göre,
Başka bir deneyde, eşik frekansı 4f olan bir metal üzerine, 6f
frekanslı fotonlar düşürüldüğünde fotoelektronların maksimum I. kütle,
kinetik enerjisi E2 oluyor. II. zaman,
E1
Buna göre, oranı kaçtır? III. uzunluk
E2
1 3 3 2 4 niceliklerinden hangileri görelidir?
A) B) C) D) E)
2 5 4 3 5
14 1-C 2-E 3-C 4-D 5-B 6-A 7-D 8-D

TEST VİP TESTİ
7
1. Bir fizik öğretmeni öğrencilerine ders anlatırken temel haldeki 3. Bir fotoelektrik olayda iki ayrı de- Akým
hidrojen atomu elektronunun, neyde akımın potansiyel farka
bağlı grafiği sırasıyla 1 ve 2 ol-
toplam enerjisinin: –E
mak üzere şekildeki gibi veril- 2
açısal momentumunun: L
miştir. 1
Potansiyel farký
çizgisel süratinin: v
Buna göre, 0
olduğunu söylüyor.
I. Katodun yüzey alanı artmıştır.
Öğretmen, bu atom 1. uyarılma düzeyine uyarıldığında yukarı-
II. Anodun yüzey alanı artmıştır.
daki niceliklerin değerlerinin ne olacağı sorusuna;
III. Anod ve katot arası uzaklık azaltılmıştır.
Ali ; Toplam enerji –2E olur.
IV. Eşik enerjisi arttırılmıştır.
Ayşe ; Açısal momentum 2L olur.
verilenlerden hangileri yapılmış olabilir?
v
Pelin ; Çizgisel sürat olur.
2
A) Yalnız II B) I ya da II C) II ya da III
cevaplarını veriyor.
D) II ya da IV E) III ya da IV
Buna göre, hangi öğrencilerin verdiği cevaplar yanlıştır?
A) Yalnız Ali B) Yalnız Pelin C) Yalnız Ayşe
D) Ali ve Pelin E) Pelin ve Ayşe
4. Cıva atomunun enerji seviyeleri Enerji (eV)

şekildeki gibidir. Bir elektron te- Ýyonlaþma
10,40 n=¥
mel halde bulunan iki cıva atomu
8,84 n=4
ile peş peşe etkileşiyor.
6,67 n=3
Atomlardan birini n = 2, diğeri-
4,86 n=2
2. Bir foton, serbest elektronla etkileştiğinde enerjisinin % 20’sini nide n = 3 enerji düzeyine uyar-
elektrona veriyor. dığına göre, elektronun başlan-
gıçtaki kinetik enerjisi en az kaç
Gelen fotonun momentumunun büyüklüğü P1, saçılan foto- 0 n=1
eV’dir? Temel hal
P
nunki de P2 olduğuna göre, 1 oranı kaçtır?
P2
A) 4,86 B) 6,67 C) 9,72 D) 11,53 E) 13,34
A) 2 B) 3 C) 5 D) 5 E) 5
5 5 4 3 2
15
5. Einstein'in düşünce de- v 7. Radyum elementinin bozunması sırasında ortaya çıkan a ve b

neyine göre, bir vagon K parçacıkları ile g ışınlarının elektrik alanda izlediği yollar şekilde-
sabit v hızı ile ilerlerken ki gibidir.
vagonun ön ve arka kıs-
1 2 3
mına aynı anda iki yıldı-
rım düşer. L
Buna göre,
+
+
I. Durgun olan K göz- +
d d +
lemcisi, önce vago-
+
nun ön kısmına düşen yıldırımı algılar. +
II. Durgun olan L gözlemcisi, her iki yıldırımı aynı anda algılar. ÁE
Radyum
III. Durgun olan K gözlemcisi, her iki yıldırımı aynı anda algılar.
Kurþun blok
Buna göre; 1, 2, 3 yollarını hangileri izlemiş olabilir?

D) I ve II E) II ve III 1 2 3
A) a b g
B) a g b
C) b g a
D) b a g
E) g a b
6. Uygun şartlarda bir pion,
p+ → m+ + nm + ne
tepkimesine göre bozunarak verilen parçacıkları oluşturmaktadır. 8. PN birleşiminden oluşan şekildeki devrede gerilim seddi 0,8 volt,
Tepkimedeki parçacıkların durgun kütle enerjileri tablodaki gibidir. devrenin direnci 2 W ve üretecin gerilimi 2,8 volttur.
Parçacık Enerji (MeV) Nötr

P bölge N
p+ 139
m+ 106 2 1
n‹ 0,2 R=2 W
ne 6,8
+
Buna göre, bozunmadan açığa çıkan enerji kaç MeV dir?

V= 2,8 volt
A) 18 B) 23 C) 26 D) 32 E) 48 Buna göre, diyottan geçen akımın yönü ve şiddeti nedir?
A) 1 yönünde, 1 A B) 2 yönünde, 1 A
C) 1 yönünde, 1,4 A D) 2 yönünde, 1,4 A

E) 1 yönünde, 1,8 A
16 1-A 2-C 3-C 4-D 5-D 6-C 7-C 8-A

FASİKÜL
29
TARAMA TESTLERİ
1 - 4. ÜNİTELER
MEB KAZANIMLARI
1 - 4. ÜNİTE: TARAMA TESTLERİ
1 1. ÜNİTE: KUVVET VE HAREKET
2 2. ÜNİTE: ELEKTRİK VE MANYETİZMA
3 3. ÜNİTE: DALGA MEKANİĞİ
4 4. ÜNİTE: ATOM FİZİĞİ VE MODERN FİZİK
ünitelerinin bölümlerine ait kazanımları içermektedir.

1
1. Aynı düzlemde bulunan ÁX ile ÁY vektörlerinin bileşkesi ÁZ dir. 3. Kararlı bir çekirdek için,
Buna göre, I. Güçlü nükleer kuvvet, elektromanyetik kuvveti dengelemiş-

tir.
I. ÁZ nin büyüklüğü ÁX ve ÁY nin büyüklüklerinden fazladır.
II. Nükleon başına düşen bağlanma enerjisi ne kadar büyük-
II. ÁZ nin yönü ÁX e zıt, ÁY ile aynıdır.
se o kadar kararlıdır.
III. ÁX ile ÁY nin büyüklükleri eşit ise ÁZ sıfırdır.
III. Proton sayısı nötron sayısına daima eşittir.
4. Saatte 800 km/h hızla uçan uçak İzmir’den İstanbul’a yaklaşık

2. Cisim ile yüzey arasındaki sürtünme katsayısının eşit olduğu ya- 30 dakikada uçarken İstanbul’dan İzmir’e yaklaşık 40 dakikada
tay düzlemdeki m, 2m, 3m kütleli K, L, M cisimlerine sırasıyla F, uçmaktadır.
2F, 3F kuvvetleri uygulanarak eşit yol aldırılıyor.
Buna göre, uçağın uçuş doğrultusunda esen rüzgârın hızı
m 2m 3m yaklaşık kaç km/h tır?
F 2F 3F
(Uçağın bir doğru boyunca uçtuğunu kabul ediniz.)
K L M
Yapılan net işler sırasıyla; WK, WL, WM olduğuna göre, bu iş- A) 90 B) 114 C) 132 D) 140 E) 154
ler arasındaki ilişki nedir?
A) WK > WL > WM B) WL > WK > WM C) WM > WK > WL
D) WM > WL > WK E) WK = WL = WM
3
5. Michelson - Morley deneyinin amacı, 7. Dalga boyu l1 olan fotonun enerjisi E1, dalga boyu l2 olan fo-
tonun enerjisi E2 dir.
I. Evrende eter(esir) ortamı varsa onu ispat etmek
E1 4 l
II. Eter ortamının, eylemsiz bir referans sistemi olarak kullana- = olduğuna göre, 1 oranı kaçtır?
E2 3 l2
bileceğini göstermek
III. Eter ortamına göre ışık hızını ölçmek
1 2 3 3 3
A) B) C) D) E)
yukarıdaki ifadelerden hangisi olabilir? 3 3 4 5 7
8. Bir pozitron ile bir Y parçacığı çarpıştırıldığında gama ışınının

oluştuğu görülüyor.
Buna göre, Y parçacığı aşağıdaki parçacıklardan hangi-

si olabilir?
6. Q1 ve Q2 yüklerinin q yüküne uyguladıkları bileşke kuvvetin yö-
nü şekildeki gibidir. A) Pozitron B) Elektron C) Proton
D) Nötron E) Nötrino
Buna göre, yükleri birleştiren doğru üzerinde elektrik alan

hangi noktada sıfırdır? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) Q1 yükü ile K arasında B) K noktasında
C) K - L arasında D) L noktasında
9. Her birinin enerjisi E olan bir foton demetinin yüzeyden söktü-
E) L ile Q2 yükü arasında ğü elektronların maksimum kinetik enerjisi 0,25E’dir.
Buna göre, enerjisi 2E olan başka bir foton demetinin ay-

nı yüzeyden söktüğü elektronların maksimum kinetik ener-
jisi kaç E’dir?
A) 0,25 B) 0,50 C) 0,75 D) 1,0 E) 1,25

4 1-E 2-D 3-C 4-B 5-E 6-C 7-C 8-B 9-E

2
1. Sürtünmesi önemsiz ortamda, h yüksekliğin- 4. I. Tomografi cihazı ile vücudun istenilen bölgesinin üç boyut-
den serbest düşmeye bırakılan bir cisim v hızı lu görüntüsü elde edilir.
ile yere çarpıyor. II. Ultrason cihazı, vücudumuzdaki organların görüntülenme-
Cismin hızının v olduğu anda yerden yük- h sinde kullanılır.
2 v
2 III. Tomografi cihazı ses dalgaları ile çalıştığı için zararsızdır.
sekliği kaç h dir? x=?
Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?

v yer

A) 1 B) 1 C) 1 D) 2 E) 3
4 2 3 4
2. Kuarklar için;
I. Madde parçacıklarındandır.
II. Doğada tek başına bulunamazlar.
III. Her bir kuarkın yükü diğerlerininkine eşittir.
yargılarından hangileri doğrudur? 5. Sıvı dolu kapta şekildeki cisim K, L nok-

taları arasında basit harmonik hareket
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II yapmaktadır.
D) II ve III E) I, II ve III Sıvı boşaltılırsa,

K L
I. Cismin periyodu
Sývý
II. Cismin denge konumundaki hızı
III. Cismin frekansı
niceliklerinden hangileri artar? (Sürtünmeler önemsizdir.)

3. Bohr Atom Modeline göre, hidrojen atomu elektronu 2. Bohr
yörüngesinde dolanırken toplam enerji kaç eV olur?
(Hidrojen atomu için Z = 1 ; R = 13,6 eV)
A) – 13,6 B) – 3,4 C) – 1,51 D) – 0,54 E) – 0,22
5
6. Şekildeki ideal transformatörün giriş bobininin sarım sayısı 5N, 8. Bozunmaya uğrayan bir radyoaktif atom için;
iki bölümden oluşan çıkış bobininin bölümlerinin sarım sayısı
I. +b ışıması yaparsa kütle numarası azalır.
3N ve 2N dir.
II. –b ışıması yaparsa atom numarası artar.
III. a ışıması yaparsa kütle numarası değişir.
Giriþ K
3N yargılarından hangileri doğru olur?
10V 5N
2N A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
L
Girişe etkin, 10V lik gerilim uygulandığında K - L noktaları

arasındaki gerilim kaç V olur?
A) 2 B) 3 C) 5 D) 6 E) 10
9. Şekil - I'deki fotosel lambaya 3100 Å dalga boylu ışık düşürüldü-

ğünde ampermetreden akım geçmemesi için en az 3 volt geri-
lim uygulanıyor.
l1 = 3100 Å l2 =6200 Å
V1 = 3 volt V2
+ +
Aynı fotosel lamba ile kurulan Şekil - II'deki devreye 6200 Å

dalga boylu ışık düşürüldüğünde kopan elektronun anota
5 eV kinetik enerji ile çarpması için V2 kaç volt olmalıdır?
7. I. Kuarklar
(hc = 12400 eV ⋅Å)
II. Atomlar
III. Leptonlar A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Yukarıda verilenlerden hangileri Büyük Patlama “Big Bang”

olayının gerçekleştiği sürecin başlangıcında var olan par-
çacıklardır?
6 1-E 2-C 3-B 4-D 5-E 6-A 7-D 8-E 9-D

3
1. Şekildeki sürtünmesi önemsiz düzenek yu- a = 2 m/s2 3. Yatay bir düzlemde 3r ve 2r yarıçaplı yörüngelerde düzgün çem-
karı yönde 2 m/s2 lik ivme ile hızlanmaktadır. bersel hareket yapan K ve L cisimlerinin frekansları eşittir.
Buna göre, ipteki gerilme kuvveti kaç N Buna göre, cisimlerin merkezcil ivmeleri sırasıyla a K ve aL
ip a
dur? (sin30° = 0,5 ; g = 10 m/s2) 1 kg olduğuna göre, K oranı kaçtır?
aL
30°
2 3 9
A) B) C) 2 D) E) 3
A) 3 B) 6 C) 9 D) 12 E) 24 3 2 4
4. Bir cismin momentumunun zama- Momentum

na bağlı değişim grafiği şekildeki gi- P1
bidir.
P2
Yalnız P1, P2 ve t bilinenleriyle,
a: cismin ivmesi Zaman

2. Aynı fazda çalışan ve özdeş iki kaynağın P noktasına uzaklığı 0
t
20 cm ve 34 cm dir. v: cismin t anındaki hızı
F: cisme etki eden net kuvvet
P noktası 4. düğüm çizgisi üzerinde olduğuna göre, oluşan
dalgaların dalga boyu kaç cm dir? niceliklerinden hangileri bulunabilir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 A) Yalnız a B) Yalnız v C) Yalnız F
D) a ve v E) a, F ve v
7
5. Dört eşit bölmeye ayrılmış türdeş kare levha- Y 7. Sürtünme kuvvetinin sabit ve yalnız PN arasında olduğu eşit böl-
nın I. bölmesi II. bölme üzerine şekildeki gi- meli yola 3v hızı ile giren cisim, bir ucu N konumunda bulunan
I II
bi yapıştırılıyor. yaya, 2v hızı ile esnek çarpıyor ve 2v hızı ile ortama geri dönü-
X Z
yor.
Levha X, Y, Z noktalarının hangisinden bir III IV
K L 3v
iple asıldığında KL kenarı düşey doğrultu-
da olacak şekilde dengede kalır?
P K L M N
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z Etkileşmeden sonra geri dönen bu cisim hangi noktada du-
rur?
D) X veya Z E) Y veya Z
A) M de B) P - K arasında C) L de
D) L - K arasında E) K de
8. Tek yarıkla elde edilen girişim deneyinde, perdeye düşürü-

len girişim deseninde, merkezi aydınlık bölgenin genişliği
6. I. Çay soğuduğunda kütlesi azalır. aşağıdakilerden hangisine bağlı değildir?
II. Sıkıştırılmış bir yayın kütlesi, yayın normal halinin kütlesin-
den büyüktür. A) Işığın şiddetine
III. Yerde duran bir cisim, havaya kaldırıldığında kütlesi artar. B) Işığın dalga boyuna
C) Yarığın genişliğine
Enerji - kütle eş değerliliği düşünüldüğünde, yukarıdaki ifa-
delerden hangileri doğru olur? D) Deney ortamının kırıcılık indisine
E) Perde ile fant arasındaki uzaklığa
8 1-B 2-D 3-B 4-C 5-D 6-B 7-B 8-A

4
1. Şekildeki çubuğun K ucunu hava- çubuk 3. Sonsuz uzunluktaki iletken K teli ve K i
K L
ya kaldırabilmek için K ucundan uy- dairesel iletken L teli aynı düzleme
yer
gulanması gereken yere dik en kü- şekildeki gibi yerleştirilmiştir. L
x
çük kuvvet 2 N, L ucunu havaya kaldırabilmek için L ucundan
K telinden i akımı geçtiğine göre,
uygulanması gereken yere dik en küçük kuvvet de 3 N'dir.
L telinde indüksiyon akımı elde y
Buna göre, bu çubuğu tamamiyle havaya kaldırabilmek için edebilmek için,
çubuğa uygulanması gereken en küçük kuvvet kaç N'dir?
I. L telini x yönünde hareket ettirmek
II. K telinden geçen i akım şiddetini artırmak
A) 3 B) 4 C) 5 D) 8 E) 10
III. L telini y yönünde hareket ettirmek
işlemlerinden hangilerini yapmak gerekir?
2. Hidrojen atomunun n = 3 enerji seviyesi için toplam enerjisi E1,

tek elektronlu Helyum atomunun n = 3 enerji seviyesi için top-
lam enerjisi E2, tek elektronlu Lityum atomunun n = 2 enerji se-
4. Bir vida b uzunluğundaki kolun ucuna uy-
viyesi için toplam enerjisi E3 oluyor. r
b
gulanan F kuvvetiyle tahta blokta ancak iler-
Buna göre, E1, E2, E3 arasındaki ilişki nedir? leyebilmektedir. ÁF
(ZH = 1, ZHe = 2, ZLi = 3 dür.)
Vida adımı a, vida başlığının yarıçapı r, vi-
daya karşı koyan direngen kuvvetlerin bi-
A) E1 < E2 < E3 B) E3 < E2 < E1 C) E2 < E3 < E1 a
leşkesi de R olduğuna göre, F'yi veren ba-
D) E3 < E1 < E2 E) E2 < E1 < E3 ğıntı aşağıdakilerden hangisidir?
ÁR
(π = 3 alınacak.)
Tahta blok
Ra Ra Ra Ra 2b
A) B) C) D) E)
6r 6b 2r 2b Ra
9
5. Siyah cismin ışıması olayında deneysel verilere göre, 7. Gama ışıması yapan çekirdeklerle ilgili olarak,
I. Sıcaklık arttıkça yapılan ışınımın şiddetinin tepe yaptığı dal- I. a ve b bozunması yapan çekirdek, daha sonra g ışıması ya-
ga boyu artar. par.
II. Sıcaklık arttıkça ışınımın şiddeti artar. II. Çekirdeğin kütle numarası değişmez.
III. Enerjinin kuantumlu doğası vardır. III. Çekirdek daha düşük enerjili temel hale dönüp kararlı olur.
yargılarından hangileri doğrudur? yargılarından hangileri doğrudur?
D) II ve III E) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III
8. Bir dalga leğeninde oluşturulan doğ- engel

6. Hidrojen atomunun bazı enerji seviye- Enerji (eV) rusal su dalgalarının engeldeki yarığı
leri şekildeki gibidir. Ýyonlaþma geçtikten sonraki görünümleri şekil-
Atomun yaptığı X, Y, Z ışımaları için, n=4 deki gibidir.
Z
n=3
I. X ışıması Lyman serisindendir. Buna göre, yarığı geçen dalgaların
X Y
n=2 çembersel hale gelmesi için;
II. Y ışıması Balmer serisindendir.
III. Z ışıması Paschen serisindendir. I. Leğene su ilave etmek
n=1 II. Yarığın genişliğini artırmak

III. Kaynağın periyodunu azaltmak
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II işlemlerinden hangileri yapılabilir?
10 1-C 2-B 3-E 4-B 5-D 6-E 7-E 8-A

5
1. Şekildeki doğrusal yolun P noktasın- 3. Şekildeki +3q ve +q yüklü cisimler +3q +q
P K L
da duran bir cisim 3|PK| = 4|KL| arasındaki d uzaklığının dörtte birine
d
uzunlukta olan ardışık iki yoldan PK yolunu düzgün hızlanarak indirilmesi için harcanan enerji kaç
4t sürede, KL yolunu ise aynı ivmeyle düzgün yavaşlayarak 2t kq2
olmalıdır? (k : Coulomb sabiti)
sürede alıyor. d
Cismin, K ve L noktalarındaki hızlarının büyüklükleri vK ve
vK
vL olduğuna göre, oranı kaçtır? A) 10 B) 9 C) 8 D) 6 E) 4
vL
1 5 7
A) B) 2 C) D) 3 E)
2 2 2
4. Kütlesi önemsiz, eşit bölmeli bir çubuğa şekildeki konumlarda

K, L ve N cisimleri sabitlenmiştir.
2. Dielektrik katsayıları ε ve 2ε; L
K y
levhalarının yüzey alanları A ve A 3A
e 2e
3A; levhaları arasındaki uzak-
2d K 2m L 3m N m
lıklar 2d ve d olan şekildeki K d
r r r yatay
ve L kondansatörlerinin sığaları CK ve CL dir.
CK K, L, N cisimlerinin kütleleri sırasıyla 2m, 3m, m olduğuna gö-

CL re, y eksenine göre toplam eylemsizlik torkları kaç mr2 dir?
A) 6 B) 12 C) 18 D) 23 E) 30
A) 1 B) 1 C) 1 D) 1 E) 3
12 6 3 2
11
5. Sayfa düzleminde bulunan yalıtılmış 7. Bir elektrik yükünün, itme ya da çekme etkisini gösterdiği bölge-
r yarıçaplı X, Z halkaları ile sonsuz Y
X Z ye o yükün elektrik alanı adı verilir. Bu alanı ifade etmek ama-
uzunluktaki Y telinden akımlar geç- cıyla (fizikteki modelleme tekniği) çizilen çizgilere ise o yükün
mektedir. r r elektrik alan kuvvet çizgileri denir.
Halka merkezlerinde oluşan bileş- Buna göre, elektrik alan kuvvet çizgileri için ifade edilen aşa-
ke manyetik alanlar eşit ve zıt yön- ğıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
i
lü olduğuna göre,
A) Elektrik alan kuvvet çizgileri hiçbir zaman birbirini kesmez.
I. Halkalardan geçen akım şiddeti eşittir.
B) Daima (+) yüklü cisimden çıkıp (–) yüklü cisme girecek şe-
II. Halkalardan geçen akımın yönleri aynıdır.
kilde çizilir.
III. Halkalardan geçen akımın yönleri zıttır.
C) Elektrik alan çizgilerinin sık olduğu bölgedeki elektrik alanın
yargılarından hangileri doğrudur? (Halkaların birbiri merkezle- şiddeti azalır.
rinde meydana getirdiği manyetik etkiler ihmal ediliyor.)
D) Bir noktadaki elektrik alan vektörü elektrik alan kuvvet çiz-
gisine daima teğettir.
E) Elektrik alan içindeki (+) yüklü cisme etki eden elektriksel
D) I ve II E) I ve III kuvvet daima elektrik alan kuvvet çizgisi yönündedir.
6. Uzunlukları sırasıyla 2l, l, 2l olan uzay araçları ışık hızına yakın 8. Bir fotosel devrede katot üzerine ışık düşürüldüğünde devreden
vX, vY, vZ hızları ile hareket etmektedir. Dünya'da bulunan bir göz- akım geçmediği gözleniyor.
lemci uzay araçlarını şekildeki konumlardan geçerken gözlem- Buna göre, devreden akım geçmesi için;
lediğinde boylarını sırasıyla lX, lY, lZ olarak ölçüyor.
I. Işığın dalga boyu
Dünya
vX vY vZ II. Işığın frekansı
III. Anot - katot arası mesafe
X Y Z
vX < vY = vZ olduğuna göre lX, lY, lZ arasındaki ilişki nedir?
A) lY < lX < lZ B) lY < lZ < lX C) lX < lY = lZ
D) lZ < lX < lY E) lZ < lY < lX
12 1-B 2-A 3-B 4-D 5-E 6-B 7-C 8-B

6
1. Derinliği her yerde aynı olan bir dalga leğeninde, aynı fazda ça- 3. Aşağıdakilerden hangisi elektromanyetik dalgaların özellik-
lışan özdeş S 1, S2 dalga kaynaklarının oluşturduğu ardışık iki lerinden değildir?
dalga katarı şekildeki gibidir.
A) Yayılma doğrular boyunca olur ve boşluktaki hızı
Merkez 3.108 m/s’dir.
doðrusu
B) Yansıma, kırılma, soğurulma, kırınım ve girişim yaparlar.
C) Elektrik yüklerinin sabit hızlı hareketinden oluşur.
D) E kadar enerji taşıyan bir elektromanyetik dalga E/c’ye eşit
S1 S2
bir momentum da taşır. (c: Işık hızı)
Buna göre, girişim deseninde toplam kaç tane düğüm çiz- E) Maddesel ortamlarda yayılabildiği gibi boşlukta da yayılır.
gisi oluşur? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10
4. Bir cıva atomunun temel halin üze- Enerji (eV)

rideki bazı enerji düzeyleri şekilde- Ýyonlaþma
10,4 n= ¥
ki gibidir. Cıva atomları 10 eV kine-
8,84 n=4
tik enerjili elektronlarla uyarılıyor.
6,67 n=3
Temel hale dönen bir cıva atomu-
4,86 n=2
3h
nun açısal momentumu kadar
2. I. Işığın yayılması için maddesel bir ortama ihtiyaç yoktur. 2π
azaldığına göre, cıva atomlarını
II. Fizik yasaları bütün eylemsiz referans sistemlerinde aynıdır. 0 n=1
uyaran elektronların son kinetik Temel hal
III. Işık hızı, gözlemci ve ışık kaynağından bağımsız olarak tüm enerjisi kaç eV olur?
referans sistemlerinde aynıdır.
Yukarıda verilenlerden hangileri özel görelilik kuramının A) 0,16 B) 1,16 C) 3,33 D) 5,14 E) 10
postülatlarındandır?
13
5. Şekildeki paralel levhaların K noktasından 7. Dikdörtgen levha biçimli şekildeki cismin kenar uzunlukları a
v0 hızıyla atılan q yüklü parçacık t sürede ve b’dir. Cisim önce +x yönünde vx sonra +y yönünde vy hızı
L noktasına v hızıyla çarpıyor. v0 ile hareket ettiğinde levhanın a ve b uzunluklarındaki değişim-
K L
q ler eşit oluyor.
S anahtarı açıldıktan sonra aynı parça-
cık K noktasından v0 hızıyla tekrar atılır- +y
sa L noktasına ulaşma süresi ve çarpma +
S
hızı için ne söylenebilir?
b
Süre Hız +x
a
A) t v
B) t den küçük v a > b olduğuna göre,
C) t den büyük v I. vx > vy dir.

D) t v den küçük II. vx < vy dir.
E) t v den büyük III. vx = vy dir.
8. Led
6. +q yüklü X, Y, Z cisimleri düzgün ÁB manyetik alanlarına dik v Güneş pilleri
hızlarıyla atılıyor.
Sığaç
ÁB Transistör
Áv ÁF Áv ÁF
ÁF ÁB Transformatör
Diyot
ÁB Áv
X Y Z Yukarıdaki devre elemanlarından hangilerinde yarı iletken
malzeme kullanılmamıştır?
Şekilde, cisimlere etki eden manyetik kuvvetler, hız ve man-
yetik alan yönleri hangi cisim için doğrudur?
A) Led ve Güneş pilleri B) Güneş pilleri ve sığaç
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Y ve Z C) Sığaç ve transistör D) Sığaç ve trasformatör
D) X ve Z E) X ve Y E) Trasformatör ve diyot
14 1-B 2-E 3-C 4-B 5-A 6-E 7-B 8-D

7
1. Başlangıçta yüksüz olan şekildeki düzlem levhalı C sığaçlı kon- 3. Şekildeki fotosel devrede katot metali üzerine ışık gönderildiğin-
dansatör S anahtarı açık iken iç direnci önemsiz bir üretece bağ- de ampermetreden akım geçtiği görülüyor.
lanıyor. Iþýk
C
Katot Anot
Kondansatör d
S anahtarı
–
A
+
ampermetre
Üreteç
Buna göre, akım şiddetini artırmak için;
Buna göre,
I. Anot - katot arası mesafe
I. S anahtarının kapatılması
II. Işık şiddeti
II. Kapatılmış S anahtarının açılması
III. Anot levhasının yüzey alanı
III. S anahtarı kapalıyken kondansatörün levhaları arasındaki
yukarıda verilenlerden hangileri artırılmalıdır?
uzaklığın azaltılması
işlemlerinden hangileri sırasında devrede bir akım oluşabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ya da II
4. Diyot ile ilgili
I. P ve N tipi yarı iletkenlerin birleştirilmesiyle oluşturulur.

II. P ve N tipi yarı iletkenlerin birbirine temas ettiği yüzeyde nötr
bir bölge oluşur.
III. Diyotun P ucu üretecin (–), N ucu (+) kutba bağlandığında
diyottan akım geçer.
2. Kütlesi m, hızı v olan bir parçacığa eşlik eden de Broglie dalga
boyu l'dır. yargılarından hangileri doğrudur?
Buna göre, kütlesi 2m, hızı 2v olan parçacığa eşlik eden de

Broglie dalga boyu kaç l'dır?
A) 4 B) 2 C) 1 D) 1 E) 1
2 4
15
5. Şekildeki V potansiyel farkı altındaki paralel levhaların K nokta- 7. Başlangıçta yan yana olan düz
Hýz
sından serbest bırakılan q yüklü parçacık L noktasına t sürede bir yoldaki K ve L araçlarına ait
+v
v hızıyla çarpıyor. hız - zaman grafiği şekildeki gi- K
t 2t 3t
bidir. 0
Zaman
Buna göre, K nin L ye göre v
L
q Hýz
K L hız - zaman grafiği aşağıda-
v
kilerden hangisidir?
+ Zaman A) B)
0 Hýz Hýz
t
V +2v +v
Þekil - I Þekil - II Zaman
+v 0
Buna göre, parçacığın kütlesi aşağıdaki bağıntılardan han- Zaman
0 v
gisine eşittir? t 2t 3t t 2t 3t
q$V 2q $ V C) Hýz D)
A) B) C) q $ V $ v2 Hýz
2 2 +v
v v +2v
Zaman
V +v 0
D) 2q $ V $ v2 E) t 2t 3t
2 Zaman
q$v v
0
t 2t 3t
E)
Hýz
+v
Zaman
0
t 2t 3t
6. Sayfa düzlemine paralel düzgün bir

ÁB manyetik alanında şekildeki gibi ÁB
Áv
Áv hızıyla atılan +q yüklü parçacığa
+q
etki eden manyetik kuvvetin büyük-
a
lüğü aşağıdakilerden hangisine bağ-
lı değildir?
A) Parçacığın kütlesi
B) Parçacığın hızı
C) Parçacığın yük miktarı
D) Manyetik alan şiddeti
E) Manyetik alan ile hız arasındaki a açısı
16 1-D 2-E 3-E 4-C 5-B 6-A 7-A

CEVAP ANAHTARI
FİZİK
CEVAP ANAHTARI
1. FASİKÜL 3. FASİKÜL
Örnekler Örnekler
1-E 2-5 br 3-C 4-C 5-D 6-E 7-B 8-B 1-E 2-B 3-C 4-E
Ödev Testi (Test-3)
5-Tur sayısı artar. Dönme yönü değişmez.
6-D 7-D 8-B 9-A 10-B
1-D 2-B 3-E 4-B 5-D 6-C 7-D 8-C
1-B 2-D 3-C 4-C 5-B 6-E 7-C 8-E 1-C 2-C 3-A 4-D 5-D 6-B 7-D 8-C
1-A 2-C 3-D 4-C 5-A 6-E 7-D 8-E
Örnekler Örnekler
1-C 2-10F 3-A 4-E 5-D 6-B 7-C 8-E 9-C 10-C 11-D 1-B 2-D 3-B 4-D 5-E 6-B 7-B 8-A 9-B 10-E 11-B 12-D
Ödev Testi (Test-3) Ödev Testi (Test-3)
1-D 2-E 3-A 4-E 5-D 6-A 7-D 8-C 1-D 2-C 3-E 4-C 5-E 6-E 7-E 8-A
1-A 2-D 3-A 4-B 5-A 6-C 7-A 8-D 1-A 2-A 3-C 4-B 5-C 6-B 7-B
3
Cevap Anahtarı
Örnekler Örnekler
1-A 2-E 3-E 4-C 5-A 6-B 7-E 8-E 9-D 10-E 11-B 12-C 13-A 14-E 1-D 2-A 3-B 4-D 5-C 6-C 7-C 8-A 9-C 10-C 11-D 12-B
1-E 2-B 3-B 4-A 5-C 6-D 7-A 8-C 1-C 2-C 3-C 4-B 5-C 6-D 7-B 8-B
1-C 2-C 3-D 4-D 5-C 6-A 7-D 8-B 1-A 2-C 3-E 4-C 5-B 6-A 7-E 8-A
Örnekler Örnekler
1-B 2-C 3-D 4-A 5-C 6-D 7-E 8-B 9-B 10-D 11-A 1-A 2-D 3-B 4-E 5-B 6-C 7-A 8-C 9-B 10-B 11-0,2 m
1-D 2-B 3-B 4-D 5-A 6-C 7-D 8-A 1-E 2-A 3-C 4-D 5-B 6-D 7-D 8-D
1-C 2-D 3-C 4-D 5-A 6-D 7-D 8-E 1-B 2-B 3-C 4-C 5-B 6-E 7-B 8-C

Örnekler
Örnekler
1-C 2-E 3-B 4-C 5-E 6-B 7-B 8-C 9-D 10-60 m 11-C 12-E 1-C 2-E 3-I ve III 4-D 5-D 6-B 7-C 8-D 9-A 10-B
1-B 2-D 3-A 4-B 5-E 6-D 7-B 8-C 1-D 2-C 3-C 4-B 5-E 6-B 7-C 8-B
1-A 2-D 3-C 4-C 5-C 6-D 7-B 8-D 1-E 2-B 3-D 4-A 5-D 6-B 7-D 8-D
4
Cevap Anahtarı

Örnekler Örnekler
1-E 2-E 3-I, II ve III 4-D 5-A 6-B 7-E 8-A 9-C 10-C 11-A 12-E 13-C 1-D 2-B 3-E 4-A 5-A 6-B 7-B 8-A 9-E 10-E 11-B 12-E 13-D

1-E 2-E 3-A 4-E 5-C 6-B 7-D 8-B 1-A 2-E 3-D 4-B 5-C 6-B 7-D 8-B

1-A 2-B 3-E 4-D 5-A 6-B 7-D 8-C 1-D 2-A 3-D 4-A 5-C 6-B 7-A 8-C

Örnekler Örnekler
1-E 2-E 3-A 4-E 5-A 6-C 7-D 8-D 9-D 10-A 11-C 12-B 13-D 14-E 15-D 1-B 2-A 3-B 4-E 5-E 6-D 7-B 8-E 9-C 10-C 11-E 12-C
1-B 2-B 3-E 4-C 5-A 6-D 7-A 8-B 1-B 2-E 3-E 4-C 5-C 6-C 7-B 8-B
1-B 2-A 3-E 4-B 5-D 6-C 7-D 8-D 1-E 2-B 3-E 4-A 5-C 6-E 7-D 8-D

Örnekler
Örnekler
1-C 2-C 3-D 4-D 5-E 6-B 7-B 8-B 9-C 10-D 11-D
1-B 2-A 3-A 4-C 5-A 6-E 7-E 8-C 9-B 10-E 11-A 12-E 13-E 14-C
1-C 2-D 3-C 4-D 5-D 6-E 7-D 8-C
1-D 2-C 3-D 4-B 5-C 6-E 7-A 8-C

1-A 2-C 3-A 4-C 5-A 6-A 7-A 8-B
1-D 2-C 3-A 4-A 5-D 6-A 7-E 8-D
5
Cevap Anahtarı

Örnekler Örnekler
1-E 2-A 3-D 4-E 5-E 6-B 7-C 8-B 1-D 2-D 3-C 4-C 5-C 6-A 7-D 8-A 9-C 10-B 11-C 12-E
9-D 10-E 11-Kapasitif reaktans 12-25 V 13-C
Ödev Testi (Test-2) 1-B 2-E 3-B 4-A 5-C 6-B 7-C 8-C
1-D 2-B 3-B 4-A 5-C 6-D 7-A 8-A
Ödev Testi (Test-3) 1-C 2-D 3-B 4-C 5-E 6-D 7-E 8-C
1-E 2-B 3-D 4-E 5-D 6-A 7-E
25. FASİKÜL
Örnekler
1-E 2-A 3-D 4-D 5-E 6-C 7-A 8-E 9-B 10-A
11-E 12-E 13-C 14-D 15-C 16-E 17-A 18-B 19-C
1-D 2-D 3-E 4-E 5-C 6-E 7-A 8-B 9-A 10-E 11-E 12-D
21. FASİKÜL
Örnekler
1-E 2-C 3-E 4-C 5-B 6-E 7-E 8-E 9-C 10-D 11-E
1-B 2-C 3-C 4-E 5-C 6-E 7-A
26. FASİKÜL
1-B 2-E 3-D 4-D 5-A 6-A 7-D 8-E Örnekler
1-E 2-B 3-C 4-A 5-A 6-D 7-D 8-B 9-E 10-E 11-E 12-B 13-A
1-C 2-B 3-A 4-E 5-C 6-B 7-D 8-C
1-A 2-C 3-E 4-C 5-C 6-C 7-E 8-D

Örnekler Örnekler
1-C 2-C 3-E 4-D 5-E 6-A 7-E 8-D 9-E 10-E 1-E 2-E 3-D 4-E 5-E 6-E 7-A 8-E 9-C
1-D 2-E 3-D 4-C 5-E 6-B 7-D 8-A 1-D 2-D 3-E 4-C 5-A 6-E 7-B 8-B
1-E 2-A 3-D 4-C 5-A 6-E 7-D 8-E 1-A 2-B 3-E 4-A 5-E 6-C 7-A 8-D
6
NOTLARIM
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
7
NOTLARIM
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................
............................................................................................................................... ......................................

Vi̇p Yayinlari Ayt Fi̇zi̇k Eği̇ti̇m Seti̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vi̇p Yayinlari Ayt Fi̇zi̇k Eği̇ti̇m Seti̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GOLD

12. Fasikül: Fotoelektrik Olay, Compton ve De Broglie

1 11.1.1.1. Vektörlerin özelliklerini açıklar.

Birim vektör sistemi (i, j, k) işlemlerine girilmez.

11.1.1.3. Vektörlerin bileşkelerini farklı yöntemleri kullanarak hesaplar.

B. Kosinüs teoremi verilerek bileşke vektörün büyüklüğünün bulunması sağlanır.

5 11.1.9.1. Cisimlerin denge şartlarını açıklar.

Vektör, Kuvvet ve Kuvvet Dengesi 1. FASİKÜL

İlk vektörün başlangıcından son vektö-

Vektörler zıt yönlü ise bileşke vektörün büyüklüğü, vektörlerin bü-

Vektörlerin büyüklüğü K ve L, θ = 90° iken bileşke, pisagor

Paralelkenar Metodu Şekildeki ÁK , ÁL , ÂM, ÁP vektörleri için

ÁK, ÁL ve ÁR nin büyüklükleri sırasıyla K, L, R olmak üzere, R;

bağıntısı ile bulunur.

Dik Bileşenlerine Ayırma Yöntemi KUVVETLER

Yer çekimi kuvveti, manyetik kuvvet, elektriksel kuvvet, kütle çe-

bağıntıları ile bulunur.

Bileşke kuvveti oluşturan kuvvetlere, bileşke kuvvetin bileşenleri

Aynı Doğrultudaki Kuvvetlerin Bileşkesi

Bu durumda, kuvvetler arasındaki açı α = 0° olduğundan bileş-

Zıt yönlü kuvvetlerin bileşkesinin büyüklüğü, kuvvetlerin büyüklükle-

Kuvvetler zıt yönlü iken aralarındaki açı α = 180° olduğundan bi-

Hareketsiz cisimlerin dengesine , sabit hızla hareket

Kesişen Kuvvetlerin Bileşkesi DENGE ŞARTLARI

ÁF 1 ÁR Dengenin 1. şartı: Net kuvvet, sıfır olmalıdır. ΣÁF = 0

R2 = F12 + F22+ 2F1 ⋅F2 cos α Dengelenmiş kuvvetlerin etkisindeki cisim;

Şekildeki Á F1 ve Á F2 kuvvetlerinin etkisinde-

ÁF1 + ÁF2 = – ÁF3

ÁF1 + ÁF3 = – ÁF2

ÁF2 + ÁF3 = – ÁF1 dir.

Lami Teoremi Çözüm

Örneğin α1 < α2 < α3 ise,

F3 < F2 < F1 dir.

A) (0, 3) B) (0, 4) C) (3, 1) D) (– 3, 0) E) (– 4, 0)

X, Y, Z cisimlerinin kütleleri sırasıyla m X,

III. mY = mX sin θ1 + mZ sin θ2

bağıntılarından hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

Buna göre; ÁF1, ÁF2, ÁF3 kuvvetlerinin büyüklükleri arasındaki ilişki

Örnek 7 A) F2 > F1 > F3 B) F2 > F1 = F3 C) F2 > F3 > F1

Buna göre, PK, PL ve PN arasındaki ilişki nedir?

A) PK > PL > PN B) PN > PK > PL C) PN > PL > PK

Buna göre, ÁK ve ÁL vektörlerinin; ÁL Buna göre, ÁL

I. Doğrultuları aynıdır. I. 2ÁK = ÁL ÂM

II. Yönleri aynıdır. 1

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) I ve III E) II ve III D) I ve II E) II ve III

2. K ve L şehirlerinde esen rüzgarların hızları şekildeki vektörlerle

4. Aynı düzlemde bulunan ÁK, ÁL , ÂM vek- ÁK

1 1 1 D) R1 = R3 > R2 E) R1 > R2 > R3

10 1-A 2-B 3-B 4-E 5-E 6-A 7-E 8-B

ÁF1 = 14 N ÁF2 = 9 N ÁF3 = 11 N F1 = 9 N

ÁF1 = 8 N dığında t süre sonra K noktasından,

gi noktadan geçer? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

D) P > T2 > T1 E) P > T1 = T2

8. Ağırlığı ve sürtünmesi önemsiz makaralarla kurulu düzenekte X,

30° 30° 60° 60° 45° 45°

D) T3 > T2 > T1 E) T2 > T1 > T3

12 1-A 2-A 3-B 4-C 5-B 6-A 7-D 8-A

2. X, Y, Z, R cisimleri düzenek dengede iken

X, Y, Z cisimlerinin ağırlıkları PX, PY, PZ

5. Sürtünmesiz yatay düzlemde noktasal 7. Özdeş ve türdeş K, L küreleri Á F

6. Ağırlığı G olan küre F = 20 N'lik kuvvetle şekildeki gibi denge-