Jurgen Thorwald

TRIUMF CHIRURGÓW

Według zapisków mojego dziadka chirurga H.St.Hartmanna

Narkoza, antyseptyka i aseptyka stworzyły mocne podwaliny dla rozwoju
chirurgii. Z chwilą ich wprowadzenia, a były to lata osiemdziesiąte XIX
wieku, gdy ustąpił odwieczny lęk przed zakażeniem, otworzyła się dla
chirurgów droga operacyjnego leczenia poszczególnych narządów i układów.
Rozpoczęła się walka o usunięcie „białychplam” z mapy organizmu
człowieka. Nie tknięte do tej pory narządy, a więc wątroba serce płuca
tarczyca czy pełne tajemnic obszary mózgowia, rdzenia kręgowego i nerwów
obwodowych, kole/no otwierały przed skalpelem zamknięte dotąd wrota Dla
chirurgów ze wszystkich części świata było to wezwanie do
rozpoczęciaponadnarodowy eh zmagań na arenie ich działalności.
Politycy i historycy uczą nas o mocarstwach światowych, utworzonych
przez potęgi militarne i gospodarcze, a reprezentowanych przez dyplomatów,
żołnierzy i magnatów finansowych Stwierdzam, że istnieje także inny typ
mocarstwa. Mocarstwo to powstało w walce o ludzkie życie, a
reprezentowane ;est przez lekarzy Stanowi ono część bardziej jeszcze
rozległego państwa, Państwa Nauki, które jako pierwsze wyszło poza
wytyczone granice polityczne i objęło wszystkie kontynenty. Nazywam je
„Imperium Chirurgów”.
Sir d’Arcy Power
 OD AUTORA

Pierwszy tom tego opracowania ukazał się przed dwoma laty. Nosił on
tytuł Stulecie Chirurgów i przedstawiał decydujące etapy pionierskiego
okresu chirurgii widziane oczami człowieka współczesnego. Mottem były
słowa francuskiego chirurga Bertranda Gosset: „Historia chirurgii jest
historią ostatnich stu lat. Rozpoczyna się ona w roku 1846 odkryciem
narkozy, która stworzyła możliwość bezbolesnych operacji. Wszystko, co było
przedtem, jest tylko nocą niewiedzy, cierpienia i bezowocnego macania w
ciemności. «Historia stu lat» przedstawia najbardziej przerażającą
panoramę, jaką zna ludzkość”.
Zdania te znalazłem w bogatej spuściżnie mego dziada po kądzieli
pochodzenia niemiecko-amerykańskiego, Henry Stevena Hartmanna,
podróżnika i namiętnego historyka medycyny. Były one kilkakrotnie
podkreślone, tak jakby mój dziad chciał zaznaczyć, jakie im przypisuje
znaczenie. Przypuszczam, że gdyby mógł przeczytać motto poprzedzające
niniejszy drugi tom pt. Triumf Chirurgów, wrażenie jego byłoby równie
silne. Zdania te znalazłem przed czterema laty w pewnym angielskim
czasopiśmie w Baltimore, i tym razem ja podkreśliłem je kilkakrotnie.
Wydawało mi się, że zawierają one wszystko to, co potrzebne jest do
podkreślenia ram, treści i tytułu niniejszej książki. Mówią one o tym, że
historia chirurgii kontynuowana tu będzie od momentu wprowadzenia
narkozy i aseptyki, od chwili, gdy rozpoczęła się trwająca dziesiątki lat
prawdziwie ponadnarodowa walka o chirurgiczne leczenie poszczególnych
narządów i układów. Walka, która doprowadziła w końcu do imponującego
rozwoju nowoczesnej chirurgii.
Szesnastego października 1846 roku student medycyny – Henry Steven
Hartmann – był świadkiem, jak w Massachusetts General Hospital w
Bostonie dokonano odkrycia rewelacyjnego środka uwalniającego chorego
od bólu. Zastosowano bowiem narkozę, którą Gosset określa jako punkt
zwrotny w historii chirurgii.
Hartmann był naocznym świadkiem rewolucjonizującego wydarzenia,
dzięki któremu chirurgia opuściła tysiące lat trwające skostniałe pole
działania, ograniczone wszechmocną potęgą bólu zadawanego przy operacji
do zaledwie kilku koniecznych zabiegów.
Dwa dziesięciolecia później byl on świadkiem drugiego fundamentalnego
odkrycia: narodzin antyseptyki, a następnie aseptyki, które w dużym stopniu
wyeliminowały niebezpieczne zakażenia przyranne, grożące dotąd każdej
większej ranie operacyjnej. Zakażenia te wydawały się chirurgom przeszkodą
nie do przezwyciężenia. Teraz droga dla chirurgii była otwarta.
Przekroczona została granica nieznanego, wielkiego kraju, czekającego na
swoich pionierów-chirurgów. Podobnie jak wielcy podróżnicy przyczynili się
do poznania białych plam na mapie naszej ziemi, tak też chirurgom
zawdzięcza się wyjaśnienie powstawania wielu zmian chorobowych w ustroju
człowieka.
Treść pierwszego tomu niniejszego opracowania opiera się na
pozostawionych w rękopisie wspomnieniach i zbiorach mojego dziadka, dla
którego obecność przy pierwszej narkozie w Bostonie była tak wielkim
przeżyciem, że postanowił on osobiście śledzić dalszy rozwój chirurgii.
Dużym ułatwieniem w realizacji tegoż postanowienia będzie znajomość
trzech języków: angielskiego, niemieckiego i francuskiego, zdobyta tuż we
wczesnym dzieciństwie. Również w dzieciństwie jego wcześnie zmarła matka
potrafiła rozbudzić w nim zainteresowanie historią. Matce też zawdzięcza dar
gawędziarstwa oraz zamiłowanie do kolekcjonowania wszelkiego rodzaju
pamiątek, co przyczyniło się do zgromadzenia olbrzymiego zbioru
bibliotecznego i niezliczonej ilości notatek ze spotkań z wybitnymi
chirurgami-pionierami, „odkrywcami białych plam”. Po ojcu – Williamie
Hartmannie – który będąc specjalistą od leczenia przetok i przepuklin,
praktykował w pierwszej połowie dziewiętnastego wieku, wędrując z ruchomą
apteką przez prawie wszystkie stany Ameryki, odziedziczył niezaspokojoną
pasję podróżniczą. Staje się to realne, ponieważ jego ojciec i wcześnie zmarły
stryj, który wzbogacił się przy budowie kolei, pozostawili mu majątek,
pozwalający na rezygnację z praktyki lekarskiej i urządzenie sobie życia
historyka podróżującego śladami pionierów chirurgii. Bez trosk finansowych
mógł więc podejmować liczne podróże po Ameryce, Europie, Rosji, Afryce, a
nawet po Dalekim Wschodzie. Odwiedził prawie wszystkich chirurgów i
naukowców, których nazwiska, dzięki postępowym zdobyczom, znane są w
historii chirurgii i medycyny. Poszukiwał i czynił spostrzeżenia w prawie
wszystkich dużych ośrodkach naukowych, bibliotekach i muzeach
medycznych świata. Każda wiadomość o nowym odkryciu, o nowej, po raz
pierwszy wykonanej, odważnej operacji ciągnęła go aż do późnej starości
wszędzie tam, gdzie działo się coś nowego, ido ludzi, którzy te nowości
tworzyli.
Gdy w roku 1922, mając za sobą długie i ciekawe życie, przeszedłszy pięć
operacji, umierał w Szwajcarii na atak serca, był światowej sławy
historykiem medycyny, człowiekiem, który żył w pionierskim okresie rozwoju
nowoczesnej chirurgii i utrwalił ten okres w swych interesujących zbiorach.
Henry Steven Hartmann w kwiecie wieku był typowym dzieckiem
ówczesnej Ameryki, lubiącym żyć realiami i korzystać z życia. Rozwój
chirurgii powitał z młodzieńczym entuzjazmem sądząc, że samo odkrycie
narkozy otworzy dla chirurgii nowy wiek. Późniejsze przekonanie, że na tym
się nie kończy, że istnieją inne przeszkody na drodze chirurgii, przede
wszystkim straszliwe zakażenia przyranne w brudnych szpitalach,
wstrząsnęło nim i pozbawiło go złudzeń, ale nie zburzyło jego wiary w
postęp. Odzyskał ją znowu, gdy wreszcie poznano, jak można zwalczyć
zakażenie ran. Porwała go fala entuzjazmu, że dla chirurgów wszystko jest
możliwe, że nie będzie chorób, których nie potrafiliby opanować, ani chorego
narządu, którego nie potrafiliby usunąć. Ów entuzjazm gnał go po świecie i
sprawiał, że na wszystko, co widział, spoglądał oczami pełnymi wiary w
postęp. Los nie szczędził mu ciężkich doświadczeń. Osobiste nieszczęścia w
późniejszym okresie pozwoliły mu poznać granice możliwości chirurgów.
Doszedł też do właściwej oceny możliwości i niemożliwości, marzeń i
rzeczywistości.
Henry Steven Hartmann zapisał swoje archiwum i szkice temu z
potomstwa, kto wykaże kiedyś jak on głębokie zainteresowanie medycyną i jej
historią. Żadne jednak z jego dzieci nie objawiało takich zainteresowań.
Dopiero ja, jeden z jego wnuków, dwanaście lat po jego śmierci zacząłem
studiować medycynę, a następnie zająłem się jej historią. W ten sposób
stałem się przypadkowym spadkobiercą, lecz skarb, który wpadł mi w ręce,
byl pod względem historycznym niekompletny, nie mówiąc już o jego stronie
literackiej. Dopiero przeżycia drugiej wojny światowej skłoniły mnie do
opracowania kilku dramatycznych obrazów jego epoki. Jego niezwykłe szkice
pobudziły mnie do przedstawienia obszernego życiorysu Henry Stevena
Hartmanna i równoczesnego zobrazowania pionierskiego okresu
nowoczesnej chirurgii. Praca ta wprowadziła mnie w historię chirurgii
opartą nie tylko na faktach lekarskich. Uzupełniając odziedziczone
dokumenty, musiałem wniknąć w klimat tego wieku, charakter, styl życia,
zwyczaje, prywatne sprawy, a także we wszystkie zapisane kiedyś wypowiedzi
i rozmowy występujących osób. Musiałem to wszystko poznać przynajmniej
tak, jak znal te sprawy Henry Steven Hartmann. Całymi latami szukałem
dowodów potwierdzających niezwykle notatki mego dziadka, co do których
miałem podejrzenie, że gawędziarz Henry Steren Hartmann wziął górę nad
kronikarzem. Źródła podane na końcu pierwszego tomu ^Stulecie
Chirurgów;, jak również w niniejszym drugim tomie wskazują, że mówił on
prawdę. Osobnym zagadnieniem było włączenie lub pominięcie tych
rozdziałów, w których Hartmann poświęcił zbyt wiele uwagi sprawom mniej
ważnym. I lak na przykład w rozdziale poświęconym chirurgii krtani
świadomie przyjąłem koncepcję Hartmanna, narażając się na opinię dworów
książęcych, że jest to uleganie popularnym pogłoskom. Materiał Hartmanna,
przede wszystkim przez wprowadzenie Semona, wydal mi się pod wieloma
względami wystarczająco nowy i ważny.
W ten sposób w ciągu wielu lat pracy powstała historia życia mego
dziada, częściowo z jego własnych zapisków, częściowo przeze mnie
uzupełnionych i poszerzonych na podstawie badań źródłowych. Mam
nadzieję, że ten drugi tom, który niniejszym przedstawiam, uzupełni obraz
nieprzemijającego okresu pionierskiego i w pewnym stopniu podkreśli
znaczenie chirurgii, którą Sir D’Arcy Power we wzruszających słowach
nazywa ,,Imperium Chirurgów”.
 BIAŁE PLAMY

MAŁPY DOKTORA DAYIDA FERRIERA

We wtorek 2 sierpnia 1881 roku znalazłem się po raz trzydziesty czy
czterdziesty w moim życiu w Londynie. Było to wieczorem, w przeddzień
otwarcia w St. James Hall trzeciego Międzynarodowego Kongresu Lekarzy.
Trzy tysiące lekarzy z wszystkich krajów świata, z licznymi sławami na
czele, zjechało się już do Londynu, gdy późnym wieczorem wjechałem od
Picadilly na Berkeley Street i zatrzymałem się przed hotelem St. James. Już
na dworcu zauważyłem Virchowa, Langenbecka i Roberta Kocha z Berlina,
Pasteura z Paryża, Rauchfussa i Kolomnina z Petersburga. Henry Bigelowa z
Bostonu oraz Williama Keena z Filadelfii. Stanowili oni jedynie małą grupę
pośród wielkiej liczby tych, którzy jako śmietanka ówczesnego świata
lekarskiego przybyli do stolicy Anglii na kongres. Dla mnie stal się on
początkiem drugiej wielkiej epoki w historii chirurgii.
Trudno dziś dokładnie ustalić, kiedy rozpoczęła się ta nowa epoka
wypełniona walką i odkryciami, klęskami i triumfami. Bezbolesne
operowanie (dzięki narkozie wprowadzonej w latach pięćdziesiątych XIX
wieku) i zwalczanie zakażenia ran (przez antyseptykę i aseptykę
wprowadzoną w latach osiemdziesiątych) wyzwoliło chirurgię z kleszczy,
ograniczających ją jeszcze w pierwszej połowie ubiegłego wieku i
skazujących na okrutną i morderczą działalność, która sprowadzała się do
kilku zewnętrznych zabiegów. Osiągnięcia te stworzyły przesłanki dla nowej
epoki, w której chirurgia przy zastosowaniu osiągniętych zdobyczy
technicznych zmierzała do ogarnięcia całego ustroju człowieka. Żaden
określony rok nie oddzielał starej epoki od nowej. Jeden niepostrzeżenie
przechodził w drugi. Pojedynczy odważni, a raczej zrozpaczeni chirurdzy
starali się, jeszcze przed rozpowszechnieniem narkozy i antyseptyki,
wtargnąć do jamy brzusznej, klatki piersiowej i do wnętrza czaszki w celu
usunięcia zmian chorobowych na narządach, uchodzących przez całe
tysiąclecia za nietykalne. Czasem sprzyjało im szczęście, czasem nie.
Sukcesy były wyjątkiem i pozostawały przywilejem niewielu szczęśliwych
operatorów. Ustalenie ogólnie przyjętej daty punktu zwrotnego między starą i
nową epoką jest trudne, wybieram więc chwilę, która dla mnie samego stała
się tym punktem.
Często stawiam sobie dziś pytanie, dlaczego ten kongres wyrył się tak w
mojej pamięci. Pytanie to wydaje się tym bardziej usprawiedliwione, że nie
było żadnego chirurgicznego wydarzenia, które wyróżniłoby ten kongres.
Punktem kulminacyjnym był triumf pewnej nauki pomocniczej, otwierającej
chirurgii drogę do mózgu – najciekawszego narządu ludzkiego ciała.
Prawdopodobnie wiązało się to z fascynacją, która jeszcze dziś promienieje z
mózgu człowieka. Wówczas była ona tak niezwykła, że sama myśl o zabiegu
na mózgu przyspieszała akcję serca i zapierała oddech. Chodziło o
najbardziej, tak wtedy jak i pod wieloma względami dziś jeszcze, tajemniczą
część naszej cielesnej powłoki – to niezgłębione i nietykalne centrum czucia,
myślenia, działania, a może i duszy. Właśnie dlatego uznałem to wydarzenie,
ukazujące przodującym chirurgom drogę do zgłębienia tajemnic mózgu, za
początek nowej epoki, która jest przedmiotem tej książki.
Hotel St. James, w którym zatrzymałem się na czas kongresu, nie należał
z pewnością do najwytworniejszych, jakie Londyn mógł wówczas
zaoferować, jednakże fakt, że Charles Dickens często z niego korzystał,
dodawał temu domowi swoistego, trudnego do określenia uroku. W każdym
razie trudno go było porównywać z Carltonem lub Grand Hotelem. Na
kongres jednak zgłosiłem się bardzo późno. Wciąż zwlekałem i wahałem się.
Z jednej strony nęciła mnie bowiem jak zwykle chęć wzięcia udziału w tym
wspaniałym zjeździe, a z drugiej strony po śmierci mojej żony Zuzanny*
wiosną 1881 roku opanowało mnie rozgoryczenie i rezygnacja. Wybrałem
więc taki hotel, jaki w pośpiechu znalazłem.
* Zuzanna, pierwsza żona Henry Stevena Hartmanna umarła wiosną
1881 roku z powodu raka części odźwiernikowej żołądka. Krótko przedtem
Theodorowi Billrothowi udało się chirurgiczne usunięcie zajętego rakiem
odżwiernika żołądka. Hartmann udał się do Wiednia, by nakłonić Billrotha
do operowania swojej żony. Gdy powrócił, żona już nie żyła. Popełniła
samobójstwo, ponieważ nie wierzyła w ratunek, a poza tym chciała, by mąż
zachował w pamięci jej naturalny obraz, a nie osobę będącą w stanie
skrajnego wyniszczenia. Historia Zuzanny jest opisana w tomie Stulecie
Chirurgów, (przyp. tłum.)
 Gdy stanąłem w nieco ponurym hallu hotelowym przed ascetycznym z
wyglądu, siwowłosym portierem, zażądałem jak zwykle w miastach, gdzie
odbywały się kongresy, listy gości hotelowych, szukając znanych nazwisk
lekarzy i chirurgów. Często przez przypadek spotykałem w ten sposób bardzo
ciekawych luań. A tego wieczoru w mieście, które w ciągu tygodnia miało
być miejscem spotkania wielu wybitnych ludzi, przypadek mógł odegrać
jeszcze znaczniejszą rolę. Przebiegłem oczyma cztery czy pięć nazwisk
francuskich i angielskich, które nic mi nie mówiły, aż wzrok mój zatrzymał
się na nazwisku: Friedrich Goltz, Strasburg.
Znając Londyn i odwiedzających go Niemców wiedziałem, że nigdy nie
zatrzymywali się w St. Jamesie. Preferowali „Keysers Royal” lub „Victoria
Embankment”, trochę dziwną budowlę z różnymi podziemnymi przejściami i
pokojami ze sztucznym oświetleniem, gdyż można tam było dostać
znakomite piwo. Zdziwiłem się więc nieco, znajdując w spisie gości hotelu
St. James nazwisko wybitnego profesora niemieckiego uniwersytetu.
Możliwe, że tak jak i ja znalazł się tu przypadkiem.
Przeglądając listę gości, przesuwałem palcami prawej ręki wzdłuż
poszczególnych nazwisk. Uważnie obserwujący mnie portier zauważył, że
palce zatrzymały się na nazwisku Goltza.
– To Niemiec – objaśnił nie pytany. – Dziwny człowiek, przepraszam... –
przerwał – ale to naprawdę bardzo dziwny człowiek. Podróżuje z chorym
psem i bardzo troskliwie się nim zajmuje...
– Z chorym psem...?– podchwyciłem.
– Tak – odpowiedział portier. – Transportuje go w swego rodzaju
przenośnej budzie. Jest to biedny mieszaniec ze zniekształconym łbem i
najsmutniejszymi psimi oczami, jakie kiedykolwiek w życiu widziałem.
Prawdopodobnie przejechał go wóz. Niestety profesor Goltz nic bliższego mi
o nim nie powiedział... Przepraszam – przerwał – że tak o tym psie
opowiadam, ale tak kocham zwierzęta...
– Czy ten pies jest w hotelu? – zapytałem. Portier przytaknął.
– A czy profesor Goltz też jest w hotelu? Portier spojrzał na mnie nieco
zdziwiony.
– Pan zdaje się zna tego pana? – powiedział, a gdy trochę ociągając się
skinąłem głową, dodał: – Profesor wyszedł przed półgodziną, a psa
pozostawił pod opieką służącego.
– Więc pies ma zniekształcony łeb?
 – Tak. – Portier był jeszcze bardziej zdziwiony. – Wygląda tak, jakby nie
miał pewnej części łba. – Zawahał się. po czym spojrzał na mnie jakby
podejrzliwie i badawczo. – Proszę posłuchać – ciągnął dalej – czy profesor
Goltz jest może jednym z tych eksperymentatorów zajmujących się
wiwisekcją? – Zawahał się ponownie. – Wcześniej powinienem o tym
pomyśleć. Proszę mnie źle nie zrozumieć. My tu w Londynie jesteśmy
bardzo czuli na punkcie dręczenia zwierząt. W 1876 roku przeforsowaliśmy
w parlamencie ustawę, która zabrania nawet naukowcom dręczyć zwierzęta
dla swej przyjemności. Ja istotnie sądziłem, że pies tego Niemca jest chory, a
on nie chce się z nim rozstawać. – Nieufność w jego oczach wzrosła
wyraźnie. – Gdyby chodziło o jakieś biedne stworzenie, które dręczy się pod
pozorem względów naukowych, nasze towarzystwo dla obrony zwierząt
przed wiwisekcją...
– O tym nie może być mowy – wtrąciłem szybko. – Zresztą sam jestem
lekarzem... Twarz portiera przybrała nieco fanatyczny wyraz. Wydawało mi
się, że coś się w nim otworzyło.
– Przepraszam pana, sir – rzekł – nie chciałbym oczywiście dotknąć pana
jako lekarza. Niektórzy lekarze są jednak sadystami w stosunku do żywych
zwierząt. Cały nasz kraj oburza się na myśl, że nasze zwierzęta domowe
mogą się znaleźć w rękach takich naukowców. Nie udało nam się dotychczas
nakłonić ani królowej, ani parlamentu do całkowitego zakazu wszelkich
eksperymentów na żywych zwierzętach. Wciąż jeszcze uważa się, że jest to
pewnego rodzaju konieczność. W naszym prawodawstwie są luki, ale my je
usuniemy. Przed czterema tygodniami mieliśmy zebranie w siedzibie
ministra sprawiedliwości przy Sussex Sąuare. Byli obecni kardynał Manning,
lady Bunbury i lady Mound Tempie. Zażądaliśmy ostatecznego zakazu
wszelkich wiwisekcji. Jestem bowiem członkiem tego bardzo cenionego
stowarzyszenia...
– Wątpię – przerwał mu w tej chwili niski głos – czy tego pana interesuje
pańska przynależność do stowarzyszenia opieki nad zwierzętami. – Głos
należał do któregoś z kierowników hotelu, który wyszedł z pomieszczenia
obok.
– Przepraszam – mruknął speszony portier. – Przekona się pan, że jest to
sprawa obchodząca cały kraj. Proszę o wybaczenie. Nie chciałem pana w
żadnym wypadku...
– Nie szkodzi – powiedziałem, wciąż myśląc o nazwisku Goltza. – Jestem
bardzo zmęczony. Mogę zobaczyć swój pokój?
 – Bardzo proszę – odrzekł portier. – Pański pokój znajduje się zresztą...
Przerwał, przypuszczam jednak, iż chciał mi powiedzieć, że pokój Goltza
znajduje się blisko mego.
Pokój był równie ponury jak hall. Światło elektryczne było wówczas
tylko w większych hotelach. Stojąca na stole lampa naftowa dawała żółtawe,
niezbyt dobre światło. Niezdecydowany, jak spędzić wieczór, zajęty myślami
o Goltzu i o tym, co mi powiedział portier, położyłem się w ubraniu na łóżku.
Podróż przez Atlantyk istotnie była wyczerpująca. W chwili kiedy
wyciągnąłem swe zmęczone kości, wydało mi się, że słyszę z pewnego
oddalenia ciche wycie psa. Było ledwie słyszalne i zaraz ucichło. Niechcący
zacząłem się wsłuchiwać w odgłosy obcego hotelu. Na razie było cicho.
Byłem jednak przekonany, że to skowytał ten tajemniczy dla portiera pies.
Odgłosy te w połączeniu z usłyszanymi wiadomościami wzmogły moją
czujność, a zmęczenie do pewnego stopnia ustąpiło.
Wszystko co nastąpiło w najbliższych godzinach i dniach, pozostałoby
niezrozumiałe dla współczesnych mi ludzi, gdybym nie opowiedział
początku historii, która w moim wyobrażeniu uczyniła z Goltza postać
kluczową dla dalszego rozwoju chirurgii.
Goltz należał wówczas do światowej czołówki fizjologów zajmujących
się badaniem tajemnic mózgowia, które w owym czasie uchodziło za
zamknięty narząd, funkcjonujący pod wpływem jakichś wyższych bodźców.
Francuz Flourens w oparciu o doświadczenia na żabach doszedł do wniosku,
że funkcje mózgu rozłożone są równomiernie na cały narząd tak, że bez
szkody można usunąć większą jego cześć. Pozostała reszta wystarczy do
objęcia wszystkich funkcji zarówno duchowych, jak i cielesnych. Mimo że
już w starożytności lekarze greccy zauważyli, iż uszkodzenie czaszki i
procesy chorobowe po jednej stronie mózgu prowadzą do porażenia lub
drgawek po przeciwnej stronie ciała, to teoria Flourensa o jednakowej
ważności wszystkich części mózgu uchodziła prawie powszechnie za
dogmat.
W roku 1861 jeden z moich najlepszych przyjaciół, paryski chirurg i
antropolog Paul Broca, gorąco przeciwstawił się temu pewnikowi. W swoim
czasie Broca otworzył czaszkę zmarłej pacjentki, która kilka lat przed
śmiercią straciła mowę. W czasie sekcji znalazł w lewym przednim płacie
mózgu, pomiędzy drugim a trzecim zwojem czołowym, ostro odgraniczone
ognisko rozmiękania. Doszedł do wniosku, że w rozmiękającym drugim i
trzecim zwoju czołowym mózgu znajduje się u człowieka ośrodek
zawiadujący mową, a przede wszystkim tworzeniem słów. Przyjął więc, że
utrata mowy u jego pacjentki nastąpiła w wyniku schorzenia tego ośrodka. W
związku z tym postawił tezę, że mózg prawdopodobnie składa się z wielu
takich ośrodków, z których każdy reguluje określone czynności ciała, mięśni
i zmysłów.
Teza doktora Broki spotkała się z prawie jednomyślnym, a po części
nawet zaciekłym sprzeciwem. Jednakże kilka lat później młody lekarz
Hughlings Jackson, zatrudniony w bardzo skromnym jeszcze wówczas
Państwowym Szpitalu dla Porażonych i Epileptyków w Londynie, doszedł do
wniosków będących kontynuacją drogi podjętej przez doktora Brocę.
Jackson, z którym się w następnych latach zaprzyjaźniłem, nie był ani
chirurgiem, ani anatomem, tylko klinicystą. Dzięki nadzwyczajnej bystrości
umysłu udało mu się powiązać zewnętrznie widoczne objawy występujące u
chorych przebywających w National Hospital z nieznanymi procesami
chorobowymi w mózgu.
Kilka lat później Jackson poczynił nowe spostrzeżenia. Zaobserwował, że
u chorych z połowicznymi napadami drgawek występuje pewna
prawidłowość w ich przebiegu. Rozpoczynały się one w obrębie stopy i ręki i
przechodziły na nogę i ramię, jak gdyby w mózgu istniały odpowiednie
motoryczne ośrodki dla poszczególnych członków. Jackson postawił zatem
tezę, że w mózgu istnieją motoryczne ośrodki zawiadujące ruchami
poszczególnych mięśni.
Rok później, w roku 1871, zupełnie niespodziewanie nadeszła z Berlina
wiadomość o stwierdzeniu obecności takich ośrodków ruchowych w
mózgach psów. Autorami tej wiadomości byli dwaj młodzi lekarze berlińscy
Theodor Fritsch i Eduard Hitzig, późniejszy sławny neurolog. W czasie
wojny prusko-duńskiej Fritsch zauważył u żołnierza z poważną raną czaszki,
że dotykanie pewnych miejsc odsłoniętego mózgu wywołuje ściśle określone
drgawki w odpowiednich częściach ciała leżących po przeciwnej stronie. Dla
sprawdzenia swych spostrzeżeń na zwierzętach porozumiał się z Hitzigiem
pracującym w Instytucie Fizjologii w Berlinie. Ponieważ z uwagi na
sąsiedztwo zamku króla pruskiego przeprowadzenie tego rodzaju
eksperymentów w instytucie Hitziga było niemożliwe, przenieśli się do jego
mieszkania. Młoda żona Hitziga przeznaczyła swój stolik toaletowy
znajdujący się w sypialni na stół operacyjny, a w pokoju obok karmiła
operowane psy i opiekowała się nimi. Fritsch i Hitzig usuwali psom tak
wielkie części pokrywy czaszkowej, iż widoczny był duży obszar opony
mózgowej. Elektrodami o słabym napięciu dotykali kory mózgowej i
stwierdzili, że dotykanie określonych punktów wywołuje pewne określone
ruchy zawsze w przeciwnej, to znaczy w prawej lub lewej połowie ciała.
Nazwali te miejsca „ośrodkami motorycznymi”. Stwierdzili tak samo jak
Jackson, że owe ośrodki kierują ruchami wszystkich mięśni i że mózg w
żadnym wypadku nie jest narządem jednolitym, lecz stanowi sumę
uporządkowanych zespołów wielu ośrodków czynnościowych.
Wyniki tych doświadczeń wpłynęły na wielu, zwłaszcza młodych
fizjologów, a przede wszystkim na młodego lekarza Davida Ferriera z
Londynu, który w międzyczasie, podobnie jak Jackson, stał się przodującym
neurologiem przy National Hospital. Ferrier planowo rozbudował metodę
pobudzania elektrycznego w doświadczeniach na zwierzętach i ustalił
istnienie odrębnych ośrodków dla narządów ruchu i zmysłów. Po
uzupełnieniu metody „drażnienia elektrycznego” Ferrier, Fritsch i Hitzig
przeszli w końcu do usuwania zwierzętom pewnych części mózgu w celu
obserwowania występujących wskutek tego objawów porażenia
odpowiednich narządów ruchu i zmysłów.
Hitzig i Ferrier spotkali się ze zdecydowanym sprzeciwem starszych
fizjologów. Zwolennicy teorii Flourensa nie poddali się łatwo i wkrótce
potem przystąpili do doświadczeń. Wyniki tych doświadczeń były skrajnym
przeciwieństwem wyników Ferriera, to znaczy wykluczały istnienie
ośrodków czynnościowych.
Niekwestionowanym przywódcą przeciwników Ferriera i jego teorii
ośrodków czynnościowych stał się właśnie Friedrich Goltz – ten sam, z
którym mieszkałem teraz pod jednym dachem. Był to zapalony fizjolog, a z
tego, co o nim wiedziałem, wynikało, że jeszcze jako głodujący student w
swoim pokoju w Królewcu zaczął dociekać tajemnicy mózgu i układu
nerwowego. Całymi latami pozbawiał uśpione żaby mózgu po to, by
stwierdzić, jaki to będzie miało wpływ na ich zdolność do życia. Z wyników
obserwacji wyciągał wnioski dotyczące czynności mózgu i rdzenia
kręgowego.
W połowie lat siedemdziesiątych na odbywającym się w Hanowerze
kongresie fizjologów Goltz przedstawił doświadczenie, z którego wynikało,
że przejawy życia u żaby są kwestią odruchów. Wszystkie pozbawione
mózgu żaby siedziały apatyczne, niezdolne do jakiejkolwiek czy ności,
niezdolne nawet do odżywiania się, dopóki ich Goltz nie ruszał. Gdy tylko
dotykał ich w określonych miejscach – skakały, posuwały się, pływały lub
wydawały pewne dźwięki. Wiadomo oyło, że Goltz jest pionierem w tej
zupełnie nowej dziedzinie badań wegetatywnego układu nerwowego i
autonomicznej, kierowanej odruchami czynności serca. Goltz sprzeciwi! się
więc tezie Hitziga i Ferriera o ośrodkach funkcyjnych nie z bezmyślnego
uporu i wygodnictwa, jak to czynili pozostali fizjologowie, ale z
wewnętrznego przekonania i na podstawie własnych doświadczeń. Gdy
wkrótce po wystąpieniu Hitziga został profesorem w Strasburgu, zaczął się
zajmować doświadczeniami na mózgach psów. Wykonywał badania
polegające na usuwaniu swoim psom prawie całej kory mózgowej obu
półkul. Mimo to mógł pokazać różnym obserwatorom, że te „odmóżdżone
psy jedzą, skaczą, widzą i słyszą”. Dlatego on i jego zwolennicy mogli
skierować do Ferriera pytanie: Jak mogą istnieć ośrodki czynnościowe dla
wszystkich narządów, jeżeli te narządy i zmysły w widoczny sposób
funkcjonują bez tej części kory mózgowej, w której Ferrier rzekomo znalazł
ośrodki czynnościowe? Swoimi doświadczeniami Goltz podważył tezę, na
której Broca i ja chcieliśmy oprzeć ważne i decydujące dla nas przesłanki
uzasadniające celowość chirurgii mózgu. Davida Ferriera zaś, głównego
eksperta od umiejscawiania ośrodków czynnościowych, zmusił do obrony
swej tezy.
Tak przedstawiała się sytuacja tego wieczoru, gdy przypadek czy los
sprawił, że zdecydowany przeciwnik niespodziewanie znalazł się
bezpośrednio w moim sąsiedztwie. Sytuacja ta jeszcze dziś pozwala
zrozumieć podniecenie, jakie odczułem spojrzawszy na nazwisko Goltza, a
które jeszcze się wzmogło, gdy usłyszałem wycie jego psa.
Odsunąłem kołdrę i marznąc podszedłem do jednej z moich toreb
podróżnych.
Wyjąłem z niej program kongresu, który przestudiowałem jak dotąd tylko
pod kątem pokazów i referatów chirurgicznych.
Nie musiałem długo szukać. Po kilku stronach wzrok mój zatrzymał się
na programie tak zwanej sekcji fizjologicznej, dla której miejscem obrad była
sala Royal Institution przy Albemarle Street. W programie tej sekcji już w
pierwszym dniu obrad, to jest w czwartek 4 sierpnia o 10 rano – figurowało
nazwisko: Friedrich Goltz. Tytuł jego wykładu brzmiał: „Dyskusja nad
lokalizacją czynności życiowych w korze mózgowej”.
Narzuciłem na siebie bonżurkę, podszedłem do okna i otworzyłem je. W
powietrzu wisiała żółtawa, ciężka i wilgotna, jakby już jesienna mgła. Kiedy
śledziłem wzrokiem jej powoli opadający mętny tuman, zdałem sobie
sprawę, do jakiego stopnia w moim pragnieniu, aby chirurgia zajęła się
leczeniem chorób mózgu, identyfikowałem się z teorią Ferriera. Możliwość
zaś, że nauka ta po wielu za i przeciw w ostatnich latach otrzyma teraz
śmiertelny cios, podziałała na mnie jak jakiś nieznośnie przykry wstrząs. Co
mógłby Ferrier przeciwstawić takiemu Goltzowi, mającemu atut w postaci
pozbawionego mózgu psa, który mimo to żył, chodził, wył, skakał, widział i
słyszał?
W tym momencie znowu dało się słyszeć ciche skamlenie psa, tym razem
tak bliskie, iż wydało się, że dochodzi z sąsiedniego pokoju. Zaraz potem
rozjaśniło się okno znajdujące się kilka metrów ode mnie, w ścianie stojącej
pod kątem prostym do ściany mojego okna. Zasłony nie były zaciągnięte.
Ujrzałem mężczyznę, który z lampą w ręku wszedł do pokoju i postawił ją na
stole. Następnie pochylił się i wtedy zobaczyłem, jak unosi wieko jakiejś
skrzyni. Ze skrzyni wynurzył się pysk psa. który wydawał na pół skamlące,
na pół radosne dźwięki, a pogłaskany przez mężczyznę zamilkł. Człowiekiem
tym nie był Goltz. Był to na pewno jego służący.
Po chwili ukazał się cały łeb i przód psa. Mimo odległości dokładnie
widziałem to, co przedstawił mi portier – krzywy łeb i głębokie wklęsłości,
niewątpliwie ślady po ciężkich zabiegach. Pies stracił dużą część sklepienia
czaszki i mózgu, a mimo to wydawał się wesoły. Opiekun wyjął psa ze
skrzyni, a ten machając ogonem poszedł za nim w kierunku fotela. Nie
można było zaprzeczyć, że pies szedł, a nawet skakał, w czym nie
przeszkadzała mu widoczna utrata substancji mózgowej.
Następnego ranka obudziłem się późno, gdyż nie mogąc zasnąć, wiele
godzin przewracałem się na łóżku z boku na bok. Jeszcze w nocy
postanowiłem odszukać Goltza i spojrzeć prawdzie w oczy. Jednakże goniec
wysłany z wizytówką do Goltza wrócił z wiadomością, iż ten opuścił już
hotel i nie wiadomo, czy w ogóle wróci, czy też zamieszka u znajomych.
O ile miałem wziąć udział w uroczystym otwarciu kongresu, to był już na
mnie najwyższy czas. Szybko zszedłem po schodach. Doszedłszy do hallu,
spostrzegłem ku mojemu zdziwieniu tego samego portiera, który przyjmował
mnie wieczorem. Rozmawiał z eleganckim panem w średnim wieku, który
właśnie miał zamiar wychodzić. Usłyszałem jeszcze ostatnie słowa, jakie
zamienili.
– Chodzi niestety o cudzoziemca – powiedział nieznajomy. – Naturalnie
jesteśmy panu wdzięczni za informację i postaramy się dokładnie śledzić
wszystko, co będzie się działo w czasie kongresu. W Niemczech jak dotąd
nie ma jeszcze zakazu wiwisekcji. Wobec cudzoziemca, mającego przy sobie
zmaltretowanego psa, jesteśmy na razie bezsilni, chyba że w tym
maltretowaniu bierze udział obywatel brytyjski. Możliwe jednak, że do tego
dojdzie. Dokąd zabrano stąd tego psa?
– Do Kings College – odpowiedział portier trochę ciszej i podał
nieznajomemu jakąś kartkę. – Do laboratorium jakiegoś profesora Yeo. To
pewna informacja.
W tym momencie zauważył mnie. Przerwał i szybko dodał, ale tak, jakby
żegnał obcego gościa hotelowego.
– Do widzenia, sir.
Gdy nieznajomy odszedł, portier zbliżył się do mnie. Zapytałem, czy
chodziło właśnie o tego psa.
– Jakiego psa, panie Hartmann? – zapytał. – Ach, ma pan na myśli psa
profesora Goitza. Nie ma go już w hotelu.
Kiedy po kilku powitaniach ze znajomymi i zaprzyjaźnionymi chirurgami
doszedłem do St. James Hall, sala przedstawiała nadzwyczajny widok.
Tysiące lekarzy wypełniało urządzoną z przepychem salę, a w drzwiach stali
lokaje w barwnych galowych liberiach.
Dzięki uprzejmości kilku wybitnych angielskich lekarzy miałem miejsce
w jednym z pierwszych rzędów. Otwarcia dokonał książę Walii, a następnie
zabrał głos James Paget, przewodniczący kongresu.
Przemówienie jego pełne było uznania dla pionierskich zdobyczy
medycyny i jej postępów. Wspomniał też o zadaniach, które nas jeszcze
czekają. Zupełnie nieoczekiwanie i z niezwykłą jak na Pageta ostrością i
bezwzględnością zaatakował przeciwników wiwisekcji, z którymi ja
spotkałem się po raz pierwszy w związku z psem przebywającym w hotelu
St. James.
Paget wyciągnął swą długą, wąską rękę w kierunku siedzącego na lewo,
poniżej mównicy, Pasteura, dotkniętego porażeniem połowiczym, i zawołał:
– Oto człowiek, który w decydujący sposób przyczynił się do postępu
medycyny.
Dalej mówił o tym, że Pasteur mógł to wszystko osiągnąć, ponieważ
dzięki doświadczeniom prowadzonym na żywych zwierzętach zdobył dla
dobra cierpiącej ludzkości nowe informacje, a przez opanowanie wścieklizny
i wąglika przysłużył się też światu zwierzęcemu. Pasteur jest wspaniałym
przykładem głębokiego i poważnego sensu tej właśnie pracy, która spotkała
się w Anglii z ostrym sprzeciwem fanatycznych przyjaciół zwierząt,
grożącym zdławieniem wszelkiego postępu. Zadaniem kongresu było
jednomyślne przeciwstawienie się zapowiedzianemu wyzwaniu.
Zaledwie Paget skończył, rozległ się frenetyczny aplauz ze strony
angielskich lekarzy, poparty niebawem przez całe audytorium. Z uczuciem
rosnącego niepokoju zacząłem rozumieć, że wystąpienie
antywiwisekcjonistów, których ucieleśnieniem był portier z St. James, nie
było żadnym drugoplanowym wydarzeniem tego kongresu, lecz centralnym
zagadnieniem wplecionym w rozprawę między Goltzem a Ferrierem.
Gdy zebrani wstali, udałem się na poszukiwanie Hughlingsa Jacksona lub
Ferriera. W ogólnym ścisku nie mogłem jednak odnaleźć ani Jacksona, ani
Ferriera, ani też Goitza. Zamiast na nich, natknąłem się na Listera, starego
przyjaciela z czasów ciężkich i wciąż jeszcze trwających bojów o uznanie i
wprowadzenie antyseptyki. Zapytałem go, czy widział Jacksona lub Ferriera,
ale zaprzeczył. Gdy mu opowiedziałem o psie Goitza i moim porannym
spotkaniu w hallu, zamyślił się. Pierwszy jego odruch nie dotyczył jednakże
psa i sprawy lokalizacji ośrodków mózgu, tylko zachowania się portiera. Był
zdania, że należy uprzedzić Ferriera, by w czasie zaplanowanego pokazu
Goitza był ostrożny w ujawnianiu własnych eksperymentów na żyjących
zwierzętach, przeprowadzanych w celu potwierdzenia jego własnej teorii
lokalizacji.
– Ferrier – mówił – nie jest cudzoziemcem, jak Goltz. Dla naszych
przeciwników wszystko w tej chwili jest zbrodnią. Gdy przed siedmiu czy
ośmiu laty Królewskie Towarzystwo rozpoczęło swą agitację i Jej Królewska
Mość zasięgnęła mojej opinii, przepowiedziałem dzisiejszy rozwój
wypadków. Postępy w dziedzinie badań fizjologicznych spowodowały
wypaczenia wśród naukowców, ale jeżeli ludzie przyjmują bestialskie
polowania na lisy lub bażanty za coś samo przez się zrozumiałego, a
jednocześnie walczą w obronie żab skazanych na samowolę badaczy, to
wówczas droga dla wszelkiego fanatyzmu stoi otworem. Moich ostrzeżeń
nikt wtedy nie słuchał, a wyniki tego mamy dzisiaj. W każdym razie, o ile
spotkam Ferriera. to go ostrzegę.
Słowa jego wzmogły moje uczucie niepokoju. Wyraźnie zaczął mnie
opanowywać lęk o to, że znaczenie przeciwników wiwisekcji może wpłynąć
na czekającą nas dyskusję w sprawie czynności mózgu. Ferrier, który był
uzależniony od miejscowych władz, w przeciwieństwie do Niemca Goltza,
który miał pełną swobodę w całym swym postępowaniu, mógł mieć trudności
przy obronie swoich tez.
 Była trzecia, a pół godziny później, w czasie zebrania omawiającego
wykład Virchowa, zbliżył się do mnie Lister w towarzystwie młodego, mniej
więcej trzydziestosześcioletniego mężczyzny o opalonej, czerstwej twarzy.
Przedstawił mi go jako Geralda Yeo, profesora fizjologii i chirurgii przy
Kings College, najbliższego współpracownika Ferriera w jego badaniach nad
ośrodkami czynnościowymi w mózgu.
Yeo zakomunikował mi. że Ferrier po zebraniu inauguracyjnym wrócił
do swego laboratorium, a następnie dodał:
– Słyszałem pana historię. Zgadza się: pies znajduje się obecnie w
zwierzęciarni przy Kings College. Naturalnie nie wiem dokładnie, jakie
stanowisko zajmie profesor Goltz w stosunku do Ferriera, sądzę jednak, że
mój przyjaciel Ferrier jest przygotowany „.
– Na pewno? – zapytałem z uczuciem ulgi. Spojrzał na mnie z nieco
tajemniczym wyrazem twarzy.
– Nie chciałbym uprzedzać profesora Ferriera – powiedział – ale dojdzie
niewątpliwie do pewnych niespodzianek, które będą może należały do
najbardziej znaczących w czasie tego kongresu. – Przerwał na chwilę. – Co
się tyczy przeciwników wiwisekcji – ciągnął dalej – to przeprowadzenie w
tym kraju jakiegokolwiek doświadczenia z dziedziny fizjologii bez ryzyka
jest niemożliwe. Wciąż żyjemy na granicy bezprawia...
Nasza rozmowa została przerwana, gdyż Virchow swym drobnym
kroczkiem zbliżał się do mównicy.
Z lekkim dreszczem wszedłem następnego ranka na salę sekcji
fizjologów Royal Institution, gdzie miało nastąpić rozstrzygnięcie.
Krótko przed dziesiątą wszedł na salę profesor Goltz. Jego silną, szeroką
żuchwę jeszcze bardziej uwydatniały opadające na obydwie strony wąsy.
Robił wrażenie człowieka zdecydowanego i absolutnie pewnego swojej
sprawy. Zaraz po nim pojawiła się smukła postać o dziesięć lat młodszego
Ferriera – jak zwykle nieśmiałego, cichego i skromnego.
Yeo zajął jedno z miejsc przeznaczonych dla sekretarzy Towarzystwa –
tuż obok przewodniczącego, brodatego profesora Michaela Fostera.
Foster stanął przy pulpicie i z widocznym przejęciem oznajmił, że
nadeszła chwila o nadzwyczajnym znaczeniu dla całej medycyny. Profesor
Goltz ze Strasburga zamierza ostatecznie rozstrzygnąć sporny od lat problem
lokalizacji mózgowej. Profesor Ferrier będzie miał sposobność
odpowiedziećPo południu w Kings College obaj panowie będą mogli
przedstawić swe zwierzęta, a następnie uśmiercić je, by na podstawie sekcji
udowodnić słuszność swych poglądów. Foster podniesionym głosem
kontynuował, że ma nadzieję, iż wszyscy obecni zdają sobie sprawę z powagi
i niebezpieczeństwa chwili.
– Gorliwość – zawołał – nie mająca nic wspólnego z nauką,
spowodowała opracowanie przepisów prawnych, które właściwie
doprowadziły do ograniczenia badań fizjologicznych w naszym kraju. My
jednak nadal jesteśmy przekonani, że doświadczenie jest najlepszym
sposobem, by ujawnić tajemnice życia.
W ciszy pełnej napięcia Goltz zajął miejsce Fostera. Spojrzał dookoła
swymi jasnymi oczami, w których można było wyczytać upór i chęć walki,
tak charakterystyczną dla ich właściciela. Mimo że Goltz mówił po
niemiecku i dla wielu osób niemożliwością było zrozumieć go bez tłumacza,
panowała grobowa cisza. Mówił z chłodną ścisłością, właściwą najlepszej
naukowej tradycji, ożywiony odczuwanym widocznie także przez niego
samego podnieceniem chwili. Rozpoczął od krótkiego scharakteryzowania
metod i wyników prac Flourensa, Fritscha i Hitziga. Następnie z wielką
zaciekłością przystąpił do ataku.
– Owoc – wyjaśnił – może mieć nęcący wygląd, a jednak być w środku
robaczywy; nie jest też rzeczą trudną wykazać robaczywe miejsca we
wszystkich zaprezentowanych dotychczas hipotezach lokalizacyjnych...
To była zapowiedź walki, której ostrze zwrócone było w kierunku
Hitziga, Fritscha, Ferriera i tych wszystkich, którzy wierzyli, że w mózgu
istnieją odrębne ośrodki motoryczne i dla zmysłów. Ostry głos Goltza
przenikał salę. Głośno wołał, że nie uznaje metody drażnienia elektrycznego,
za pomocą której Hitzig i Ferrier znaleźli rzekomo w mózgu swoje ośrodki
czynnościowe. Jest tylko jeden sposób, by w pełni udowodnić istnienie
ośrodków dla ruchu i zmysłów – usunięcie części mózgu, o których sądzi się,
że stanowią ośrodki czynnościowe. Jeżeli jakiemuś żywemu zwierzęciu
usunie się część mózgu, o której profesor Ferrier sądzi, że zawiaduje ona
ruchami jakiejś kończyny, to w następstwie tego kończyna ta powinna być
porażona. Jeżeli natomiast kończyna nie została porażona, to każdy myślący
człowiek musi przyjąć jako udowodnione, że tak zwany ośrodek dla ruchów
kończyną po prostu nie istnieje. Jeżeli zostanie usunięta część kory
mózgowej, która według twierdzenia profesora Ferriera zawiaduje zmysłem
słuchu, powinna nastąpić głuchota. Jeśli głuchota nie nastąpi, znaczy to, iż
takiego przypuszczalnego ośrodka mózgowego nie ma.
 Poza tym, występujące początkowo po usunięciu części kory mózgowej
zaburzenia w ruchach i w czynnościach narządów zmysłów o niczym nie
świadczą. Jeśli zwierzęta doświadczalne długo utrzymuje się przy życiu,
okazuje się, że porażenia i zaburzenia zupełnie albo w przeważającej części
ustępują. Tym samym stare wyobrażenie, według którego mózg funkcjonuje
jako całość i że jedna część mózgu może w każdej chwili zastąpić inną,
okazuje się bliższe prawdy niż teoria ośrodków czynnościowych. On. to
znaczy Goltz, rozwinął po pierwsze technikę wycinania i usuwania części
mózgu w sposób pewno dotąd nie znany, a po drugie utrzymywał liczne
zwierzęta dostatecznie długo przy życiu, aby dojść do niepodważalnych
wniosków. Teraz przedstawi wyniki swej pracy.
Pełna napięcia cisza pogłębiła się jeszcze w trakcie pierwszej części
referatu.
– W licznych doświadczeniach – grzmiał pewny zwycięstwa głos Goltza
– postawiłem sobie za cel możliwie rozległe zniszczenie kory mózgowia, a
przy tym jak najdłuższe utrzymanie zwierząt przy życiu, by móc je
dostatecznie długo obserwować. Dla zapobiegnięcia krwotokom
wypłukiwałem tkankę mózgową strumieniem wody.
Już przy pomocy tej prostej techniki wypłukiwania Goltz stwierdził, że co
prawda usunięcie dużych części mózgu powodowało u psów chwilowy
paraliż. Miały one zaburzenia wzroku, słuchu i powonienia, ale właśnie tylko
na okres przejściowy, gdyż niebawem odzyskiwały pełną zdolność
poruszania się. Tym samym obalona została teoria lokalizacji, zaś dawna
teoria Flourensa okazała się słuszna. W najlepszym razie Flourens przecenił
tempo, w jakim ta restytucja miałaby się odbyć. Tylko w jednym względzie
Flourens się pomylił. Przyjął on, że niewielka część mózgu wystarczy do
przejęcia funkcji całego mózgu, i to zarówno funkcji somatycznych, jak i
psychicznych. W przypadku czynności somatycznych wszystko się zgadza,
nie zgadza się natomiast, gdy chodzi o sferę psychiczną. Pomyłka Flourensa
nie jest jednak atutem dla Ferriera i zwolenników teorii lokalizacji.
Ograniczyli się oni do badań nad czynnościami mięśni i zmysłów, a nigdzie
nie podali, że każdy większy zabieg na obu półkulach mózgu prowadzi do
mniejszych lub większych zaburzeń inteligencji i sprawności psychicznej.
Ferrier jako jedyny wspomniał o tego rodzaju zaburzeniach. Określił również
dokładnie miejsce w mózgu, które miało być siedliskiem inteligencji, a
mianowicie płat czołowy, i uważał, że jedynie uszkodzenie tego płata może
spowodować zaburzenia inteligencji. W rzeczywistości zaburzenia
psychiczne wywołuje z całą pewnością każde poważniejsze uszkodzenie
mózgu. Aby naukowo podbudować te wstępne wyniki, Goltz zaniechał
operowania strumieniem wody i zastosował nową metodę. Dała mu ona
możliwość wycinania ograniczonych części mózgu.
– Użyłem wiertarki White’a, przy pomocy której wprowadzałem w
szybką rotację drobne instrumenty... Przeważnie używałem czegoś w rodzaju
małej piły ślimakowej. Takim narzędziem, poruszanym przez maszynę, łatwo
udawało się usuwać części mózgu dowolnej wielkości... Na niektórych psach
wykonałem dwie, trzy, cztery i więcej operacji, aby jak najdokładniej
obserwować wyniki...
– Pies – mówił Goltz patrząc wyniośle na zebranych – który stracił oba
przednie płaty mózgowe, który według Ferriera powinien być zatem
pozbawiony ośrodków psychomotorycznych, porusza wszystkimi
kończynami, nadto żuchwą, językiem, ogonem, oczami i uszami. Krótko
mówiąc, nie wykazuje żadnej niedyspozycji mięśni czy zmysłów.
– Aby panów naocznie przekonać o słuszności moich twierdzeń – Goltz
mówił teraz podniesionym głosem – przywiozłem ze sobą ze Strasburga psa,
na którym w okresie od 15 listopada 1880 do 25 maja 1881 roku
przeprowadziłem pięć różnych operacji, usuwając korę obu płatów
ciemieniowych i potylicznych. Pod niejednym względem pies ten jest
najciekawszym przypadkiem, jaki odnotowałem w trakcie moich licznych
obserwacji, a dla mnie jest on specjalnie cenny, gdyż mogę przedstawić go
panom jako zdrowego.
Dzięki temu psu, on, Goltz, będzie mógł nam wszystkim naocznie
udowodnić, że pomimo zniszczenia części kory mózgowia jest rzeczą
niemożliwą spowodować porażenie jakiegoś mięśnia względnie wymazać na
stałe czynności jakiegoś zmysłu. Pies ten swoim wyglądem potwierdzi
słuszność tezy Goltza.
– Teoria Ferriera o lokalizacji jest po prostu błędna...
Z wyrazem absolutnej pewności zwycięstwa Goltz spojrzał jeszcze raz na
zebranych i opuścił mównicę.
Jeszcze dziś przypominam sobie, jak głębokie i przygnębiające było moje
poczucie klęski. Obejrzałem się nerwowo. Szukałem wzrokiem Ferriera. Był
bardzo blady. Podniósł się powoli i jakby z pewnym wahaniem podszedł do
pulpitu. Albo czuł się pokonany, albo z pełną świadomością starał się podjąć
walkę, którą Goltz prowadził pod koniec w tak agresywny i gwałtowny
sposób, i sprowadzić ją na płaszczyznę uprzejmej, spokojnej, naukowej
dyskusji.
Rozpoczął cichym głosem. Wszystko, co przedstawił Goltz, nie jest dla
niego właściwie żadnym zaskoczeniem. On sam w międzyczasie – co
niektórych może zdziwić – zainteresował się techniką ekstyrpacji, jednakże w
sposób – jak sądzi – absolutnie różny od Goltza. Przy usuwaniu części mózgu
nigdy nie stosował strumieniawodnego jako sposobu bardzo niedokładnego,
nie pozwalającego na ścisłe ograniczenie rozległości zabiegu. Zupełnie też
nie posługiwał się metodą nawiercania, gdyż i ona, w przeciwieństwie do
opinii Goltza, w tym najdelikatniejszym z wszystkich narządów nie jest
dostatecznie precyzyjna i powoduje stosunkowo duże uszkodzenia. A
ponieważ metoda ta nie pozwala ponadto na zastosowanie antyseptyki,
przeżycie operacji przez zwierzęta jest sprawą szczęśliwego przypadku. Po
każdym zabiegu mogło nastąpić zapalenie mózgu. Poza tym każdy stan
zapalny, nawet nie o ciężkim – pominąwszy wypadki śmiertelne – przebiegu,
wpływał na wyniki eksperymentu. Dlatego też jego przyjaciel Yeo w
doświadczeniach na zwierzętach zastosował najnowsze zdobycze chirurgii, a
więc antyseptykę oraz nóż elektryczny zapobiegający krwawieniom. Dopiero
te zdobycze doprowadziły do precyzji w pracy, która rzeczywiście pozwala
wyciągnąć decydujące wnioski. Potrafi on usunąć części mózgu dokładnie w
obrębie ustalonych przez siebie ośrodków czynnościowych. I tak po latach
spokojnej pracy może poinformować zebranych, że jego zwierzęta
doświadczalne przeżyły bez obawy o wystąpienie zapalenia, które zagraża
ich życiu, a prócz tego zmniejsza dokładność eksperymentu. Jak mu
wiadomo, żyły one dłużej niż którekolwiek ze zwierząt doświadczalnych
przedmówcy. Tym samym zostałaby obalona poważna część argumentów
Goltza.
Bacznie wsłuchiwałem się w każde słowo. I nie tylko ja, było to
widoczne u wszystkich słuchaczy. Ferrier z każdym zdaniem stawał się
bardziej spokojny i nabierał pewności siebie.
Z biegiem czasu doszedł do przekonania, że wniosków z doświadczeń na
zwierzętach niższego rzędu nie można przenosić na zwierzęta wyższe, a tym
bardziej na człowieka i jego mózgowie. Im niżej stojące zwierzę, tym
mniejszy będzie wpływ ekstyrpacji nawet całej masy mózgowia na jego
sprawność ruchową i zmysłową.
Przy badaniach nad mózgiem może w końcowym rezultacie chodzić tylko
o to, aby właściwie i ostatecznie wyjaśnić funkcje mózgu człowieka jako
istoty stojącej najwyżej. Ponieważ Goltz w swoich eksperymentach opierał
się tylko na psie jako zwierzęciu doświadczalnym, co nie pozwalało na
wyciągnięcie właściwych wniosków odnośnie mózgu człowieka, Ferrier dość
dawno już postanowił obiektem swych badań uczynić mózg zwierzęcia
stojącego najbliżej człowieka. Wybrał małpę człekokształtną, a Yeo, dzięki
swej biegłości chirurgicznej, dał mu możność poczynienia daleko sięgających
obserwacji.
Przez chwilę Ferrier wodził wzrokiem po zebranych, a następnie ogłosił,
że po południu w laboratorium profesora Yeo w Kings College będzie miał
zaszczyt przedstawić dwie małpy człekokształtne, którym profesor Yeo
chirurgicznie usunął pewne ośrodki mózgowia. Nie uważa, by konieczne
było już teraz i w tym miejscu udzielenie bliższych wyjaśnień. Nastąpi to w
czasie pokazu. Jest przekonany, że za kilka godzin zastrzeżenia profesora
Goltza nie tylko będą odparte, ale – i to przede wszystkim – fakt lokalizacji
czynności w mózgu zwierząt wyższych i człowieka znajdzie ostateczne
potwierdzenie.
Gdy zjawiłem się w Kings College, zastałem już Goltza w otoczeniu
słuchaczy, wśród których na pierwszy rzut oka dostrzegłem podobną do sowy
głowę Virchowa w okularach. A więc Virchowa też zaalarmowały relacje z
przedpołudniowego posiedzenia, na którym nie był obecny. Jego ostre
spojrzenie skierowane było na psa z przekrzywionym łbem. którego wycie
pierwszej nocy w hotelu St. James zwróciło moją uwagę na zamierzenia
Goltza.
Twarz Goltza była mocno zaczerwieniona.
– Przedstawiam tu panom psa – objaśnił – który przebył wraz ze mną
drogę ze Strasburga do Londynu. Pies ten. jak podałem w czasie mego
przedpołudniowego wykładu, jest pozbawiony przeważającej części kory
mózgowej – obu płatów ciemieniowych i potylicznych. Te ogromne ubytki w
mózgowiu są wynikiem pięciu operacji, z których ostatnia odbyła się 25 maja
bieżącego roku. Zniekształcenie czaszki zwierzęcia rzuca się w oczy.
Następnie Goltz zapowiedział, że na przykładzie tego psa udowodni
swoje twierdzenia z przedpołudnia. Kazał psu biegać, wyskakiwać ze skrzyni
i poruszać łbem. Chwycił bat i strzelił z niego. Zawołał po niemiecku: –
Marsz, zabieraj się, uciekaj stąd... – i wskazał na drgniecie psa jako dowód na
to, że pies słyszy. Przy pomocy osobliwego doświadczenia udowodnił, że
pies widzi.
 – Przekonywającym dowodem na to, że postępowanie psa jest wynikiem
doznanych wrażeń wzrokowych – ciągnął Goltz – będzie okoliczność, że całe
jego zachowanie ulegnie zmianie, gdy tylko mu się przykryje oczy. Zabrałem
ze sobą kaptur, który naciągnę mu na łeb. Żadne światło nie przeniknie do
jego oczu. Państwo widzą, jak pies, który przed chwilą omijał każdą
przeszkodę, uderza teraz o nią łbem. Można zauważyć, jak pies stara się
zsunąć kaptur przednimi łapami...
Zachowanie zmysłu powonienia udowodnił Goltz w następujący sposób:
poprosił obecnego na pokazie profesora Dondersa z Holandii, by dymem ze
swego cygara dmuchnął psu w nos. Pies odchylił łeb na bok. Goltz jednakże
przyznał, że węch ma on gorszy niż zdrowe psy.
Zadowolony z udanej jak dotąd demonstracji Goltz wyprostował się
pewny siebie. Przeszedł teraz do udowodnienia, że jedynie inteligencja psa
doznała uszczerbku. Wsadził psa do przywiezionego ze Strasburga
kwadratowego ogrodzenia, tak niskiego, że pies mógłby je przeskoczyć.
Mimo że psa wabiono od zewnętrznej strony ogrodzenia, biegał on
wewnątrz, nie znajdując wyjścia. Machał wesoło ogonem, gdy Goltz groził
mu pięścią. Przyniesiono kota z miejscowej zwierzęciarni i pokazano psu, ale
ten nie wykazał żadnych objawów wrogości ani strachu przed prychającym
kotem. Starał się nawet lizać jego łapy.
Goltz wyprostował swą masywną postać.
– Moi panowie – zawołał. – Mam nadzieję, że moja demonstracja
przekonała was o tym, iż żadna z funkcji zmysłowych tego zwierzęcia nie
zanikła. Zwierzę widzi, słyszy, ma węch i czucie!
Tym samym uważa on za udowodnione, na przekór wszystkim innym
poglądom, że teoria lokalizacji jest błędna. Pies, jak zapowiedziano, zostanie
uśpiony chloroformem, a jego mózg poddany badaniu anatomicznemu, by
potwierdzić całkowite niemal usunięcie mózgowia.
Na kilka sekund zapadła głęboka cisza. Słychać było tylko sapanie Goltza
wciskającego psa z powrotem do skrzyni. Wtedy jednak – zupełnie
nieoczekiwanie – zapanował nastrój jak w czasie wielkiego występu
teatralnego. Serce zaczęło mi mocniej bić.
Woźny wprowadził do pomieszczenia dużą małpę człekokształtną w
postawie wyprostowanej. Szła powłócząc jedną nogą i z bezwładnie
zwisającą ręką. Zupełnie przypominała chorego z porażeniem połowiczym po
krwotoku mózgowym. Gdy zwierzę doszło do miejsca, gdzie poprzednio
Goltz przedstawiał swego psa, zjawił się Ferrier. Stanął przy małpie i
pogłaskał ją po głowie. Potem zwrócił się do nas. Sprawiał wrażenie jakby
odmienionego.
– Moi panowie – powiedział ze świadomym spokojem całkowicie
zacierającym jego nieśmiałą powściągliwość. – Widzicie tu małpę, z której
mózgu mój przyjaciel Yeo usunął przed siedmioma miesiącami w podany
przeze mnie dokładnie chirurgiczny sposób te części lewej półkuli
mózgowej, które określiłem jako ośrodki ruchowe prawej ręki i prawej nogi.
Nie udało się nam w zupełności zniszczyć bocznych zwojów, ponieważ przez
otwór w czaszce mieliśmy zbyt małą widoczność. Następstwa zabiegu były
następujące: zupełny niedowład prawej ręki i prawej nogi, przy czym
niedowład nogi nieco się cofnął, niewątpliwie z powodu niezupełnie udanego
zniszczenia wspomnianych zwojów bocznych. Prawa strona zwierzęcia
wykazuje osłabienie odruchów, dokładnie jak u człowieka z jednostronnym
krwotokiem mózgowym i porażeniem połowiczym. Poza tym małpa jest
zupełnie zdrowa i nie wykazuje najmniejszych zaburzeń cielesnych i
psychicznych...
Nastała zapierająca dech cisza. Ferrier podał małpie ciastko, które
chwyciła lewą ręką, gdy tymczasem prawa zwisała bezwładnie. Zjadła z
apetytem rozglądając się przy tym na boki. Tak bardzo zajęci byliśmy jej
widokiem, że prawie nie zauważyliśmy wejścia drugiej małpy. Gdy ta stanęła
obok pierwszej, mieliśmy wrażenie, że jest zupełnie zdrowa. Ferrier ujął jej
lewą rękę i pogłaskał ją.
– Wiadomo panom – objaśnił jednocześnie – że od lat uważam górne
zwoje skroniowo-skaliste obu półkul za ośrodki słuchu*. Małpie, którą teraz
oglądacie, usunięto przed półtora miesiącem wspomniane zwoje, i to w ten
sam precyzyjny sposób, opracowany przez profesora Yeo. Przekonacie się,
panowie, że to zupełnie zdrowe zwierzę stało się od tego czasu zupełnie
głuche...
* Obecnie za ośrodek słuchu uważa się zwoje poprzeczne Hessla w
płatach skroniowych obu półkul, (przyp. tłum.)
Ferrier wyjął z kieszeni straszak, załadował go i trzymał obok głowy
małpy. Po ułamku sekundy wystrzelił. Huk był donośny. Małpa z porażeniem
połowiczym wystraszona odskoczyła w bok. Starała się uciec posługując się
zdrowymi kończynami, niemniej skończyło się to groteskowym upadkiem.
Druga małpa stała nieporuszona, mimo że pistolet dymił bezpośrednio za jej
głową. Nic nie słyszała. Nie było wątpliwości: była głucha, musiała więc
doszczętnie stracić zdolność słyszenia.
 Ferrier opuścił pistolet i poczekał, aż woźny podniesie leżącą małpę.
– Moi panowie – mówił Ferrier – podobnie jak pies profesora Goltza,
obie małpy zostaną dziś uśpione chloroformem. Będziecie mogli zbadać
poszczególne mózgi i stwierdzić, czy usunięte przez profesora Yeo części
mózgu odpowiadają dokładnie podanym przeze mnie ośrodkom
czynnościowym. Jeżeli będą odpowiadały – a ja wiem, że tak będzie – wtedy
udowodnione zostanie, że ruchy każdego członka i czynności każdego ze
zmysłów istoty wyższego rzędu przetwarzane są w dokładnie określonej
części mózgu w sposób, którego szczegóły należy jeszcze zbadać. W
przyszłości twierdzenie to, którego znaczenie w leczeniu chorób mózgu
trudno przewidzieć, nie powinno już budzić żadnych wątpliwości.
Skończył. Przez chwilę panowało milczenie. Było to wyrazem wielkiego
zaskoczenia, a zarazem przytłaczającego wrażenia, z którego trudno się było
otrząsnąć – nawet najbardziej sceptycznym słuchaczom. Ja sam nie byłem w
stanie wykrztusić z siebie słowa.
Wśród powszechnego milczenia dał się słyszeć głęboki, mocny glos Yeo.
Uzupełniając wypowiedź swego przyjaciela wyraził przypuszczenie, że
również dowody Goltza na rzekome zaburzenia inteligencji polegały na
wyciągnięciu mylnych wniosków. We wszystkich przypadkach, w których
Goltz zauważył zanik inteligencji aż do stopnia otępienia, można w
rzeczywistości stwierdzić również o wiele większe, niż Goltz przyjmował,
zaburzenia w zakresie zmysłów zwłaszcza wzroku, słuchu, węchu, oraz w
funkcjonowaniu mięśni.
Jest on pewien, że przy autopsji tych zwierząt okaże się, iż z mózgu psa
Goltza nie została usunięta część ośrodków ruchowych, co tłumaczy
czynności jego mięśni.
W atmosferze nagle powstałego podniecenia Goltz starał się natychmiast
wyjaśnić sprawę mózgu swojego psa. ale Michael Foster przywołał go do
porządku twierdząc, że ostateczne rozstrzygnięcie nastąpi po anatomicznym
badaniu mózgów. Zaproponował oddanie zwierząt pod opiekę panom
profesorom: Kleinowi, Schaeferowi i Langleyowi. Komisja ta, najpóźniej do
końca kongresu, poda wyniki swoich badań do ogólnej wiadomości.
Pełni napięcia, wszyscy zebrani poparli go i rozeszli się.
– Sądzę, że ten dzień przejdzie do historii. Jest on początkiem nowych
czasów – powiedział Charcot.
Upłynęły cztery dni pełne oczekiwania na ostateczne rozstrzygnięcie.
 We wtorek 9 sierpnia, tuż przed zakończeniem kongresu w St. James
Hall, komisja fizjologów podała do wiadomości wyniki swych starannych
badań. Były one niezaprzeczalnym triumfem Ferriera, a tym samym
spełnieniem moich życzeń i marzeń pod adresem chirurgii.
Komisja potwierdziła, że wycięte części mózgów małp nie tylko
odpowiadały miejscom podanym przez Ferriera. ale również obejmowały
dokładnie te obszary mózgu, które Ferrier od lat oznaczał jako ośrodki
czynnościowe dla ruchów ręki i nogi oraz zmysłu słuchu.
W sprawie Goltza komisja orzekła, iż nie był on w stanie dokładnie
oddzielić wybranych części mózgu swoich psów. Tak jak to przewidział Yeo,
pojedyncze partie ośrodków ruchowych i zmysłowych pozostały nie
naruszone i dlatego zachowały swoje funkcje. Psu Goltza wystarczyło to,
łącznie z typową dla zwierząt niższego rzędu większą odpornością na
choroby, do zachowania w pewnym zakresie czynności ruchowych i
działania zmysłów.
Usatysfakcjonowany tym rozstrzygnięciem, z poczuciem zwycięstwa
udałem się na posiedzenie końcowe. Przypadkowo znalazłem miejsce obok
młodego jeszcze neurologa z National Hospital przy Queen Sąuare, a więc z
najbliższego otoczenia Hughlingsa Jacksona i Ferriera. W oczekiwaniu na
końcowe orzeczenie przedstawił mi się jako Hughes Bennett, i okazało się, że
znałem jego ojca, Johna Bennetta – bardzo znanego profesora medycyny z
wielkich czasów Edynburga.
– Pan pewno wie – powiedział nagle – że ojciec mój zmarł przed sześciu
laty. Przy autopsji Cadge i profesor Saunders znaleźli tuż nad uchem,
pomiędzy oponą twardą a kością, prawostronny guz mózgu. Miał on
wielkość kurzego jaja i był tak ładnie odgraniczony, że można go było łatwo
usunąć. Czegoś takiego nigdy się nie zapomina, a myśl, że ojcu można było
pomóc, nie daje mi spokoju.
W odpowiedzi chciałem mu dać do zrozumienia, że teraz droga do
udzielenia pomocy innym chorym jest z pewnością wolna. Pomocy tej nie
udzielono jego ojcu z powodu niewiedzy i niepewności. Pragnąłem podzielić
się z nim moim optymizmem, moją nadzieją i ufnością w możliwości
otwierające się przed chirurgią mózgu, której rozwoju, w moim przekonaniu,
już nic nie powstrzyma. Nie zdążyłem jednak, ponieważ Michael Foster
otworzył posiedzenie końcowe i przedłożył zebranym do przegłosowania
propozycję uchwały: „Kongres wyraża przekonanie, iż dokonywane w
przeszłości eksperymenty na żywych zwierzętach oddały medycynie wielkie
usługi i są one nieodzowne dla dalszego jej postępu...”
Strumień wychodzących oddzielił mnie od Bennetta. Nie
przypuszczałem, że będzie on inicjatorem pierwszej, z powodzeniem
wykonanej, operacji guza mózgu i w ten sposób spełni moje marzenie o
neurochirurgii.
Dnia 17 listopada 1881 roku przeciwnicy wiwisekcji wnieśli skargę
przeciw Ferrierowi z powodu naruszenia ustawy antywiwisekcyjnej.
Londyńskie towarzystwo lekarskie wyznaczyło Ferrierowi adwokatów,
niemniej jednak sam Yeo zgłosił się jako winny przekroczenia ustawy, gdyż
to on przeprowadzał operacje. Oskarżenie upadło, gdyż Yeo nie tylko miał
licencję uprawniającą do operowania żywych zwierząt, ale również specjalne
zezwolenie na utrzymywanie przy życiu zwierząt operowanych.
Nie bacząc na to Waddys i Besley twierdzili uparcie, że winny jest Ferrier
jako duchowy sprawca zabiegów wykonywanych przez Yeo. Nie zmieniło to
jednak stanowiska sądu. Przewodniczący, Sir James Ingham, wewnętrznie
przekonany o doniosłości prac Ferriera w imię dalszego rozwoju medycyny,
ocenił je wyżej niż fanatyzm przeciwników wiwisekcji i uznał stanowisko
Yeo i innych lekarzy za słuszne. Odrzucił oskarżenie i Ferrier został
uniewinniony.
 KOCHER, CZYLI TRAGEDIE W BERNIE

Opuszczając Londyn nie przypuszczałem, że miną jeszcze trzy lata, zanim

uda się chirurgiczne usunięcie guza mózgu. Z wrodzoną niecierpliwością
sądziłem, że londyńska decyzja w sprawie anatomiczno-fizjologicznych
podstaw przyszłych zabiegów w o wiele krótszym czasie doprowadzi do
tego, że któryś z chirurgów
zdobędzie się na odwagę i wcześniej przystąpi do tego typu operacji. Nie
wiedziałem wówczas, że takie pojedyncze próby, w dodatku zakończone
powodzeniem, były już podejmowane. Oszczędziłbym sobie wtedy niejednej
chwili nawiedzającego mnie od czasu do czasu zwątpienia. W 1884 roku
doszło wreszcie do pierwszej poważnej operacji guza mózgu.
Zanim jednak doszło do tego ważnego wydarzenia, znaleziono
rozwiązanie innego problemu chirurgicznego – równie starego jak problem
chorób mózgu. Mam na myśli chirurgiczne leczenie schorzeń tarczycy, a
przede wszystkim wola. Jesienią 1882 roku przypadkowo zostałem włączony
w walkę o operacyjne leczenie wola i poświęciłem jej całą swoją uwagę.
Dzięki niej przeżyłem wielką i niezapomnianą przygodę.
W nocy z 15 na 16 października 1882 roku byłem w Nowym „Jorku
gościem Williama Cabota, jednego z królów przemysłu drzewnego w stanie
Maine. Pięćdziesieciopięcioletni wówczas Cabot wydawał coroczne,
otwierające sezon zimowy przyjęcie w swojej miejskiej rezydencji przy Fifth
Avenue. Jak tylko w dzikich górskich lasach w stanie Maine kończyła się
piękna jesień, Cabot wracał do Nowego Jorku, aby spędzić zimę w
metropolii.
Gdy wszedłem, dom tonął w powodzi światła. Było około
osiemdziesięciu gości. Lokaje w staroangielskiej liberii mieli pełne ręce
roboty. Dwie orkiestry grały na obu piętrach i wszyscy czekali na pojawienie
się pana domu i jego rodziny. Cabot nigdy nie mówił o swoich prywatnych
sprawach. Tylko z okazyjnych, przypadkowych jego wynurzeń
wywnioskowałem, że jest wdowcem i ojcem dorosłej córki imieniem Esther.
 Orkiestra zagrała rodzaj tuszu, a na podwyższeniu ukazał się Cabot w
towarzystwie córki. Rozmowy ucichły, gdy szczupła dziewczyna w
drogocennej toalecie pojawiła się obok potężnej postaci swego ojca.
Widziałem wtedy Esther Cabot po raz pierwszy, a i dziś wspominając ją
odczuwam czar, który z niej promieniował. Moja pamięć o Zuzannie była
jeszcze zbyt żywa, abym mógł się poważniej zainteresować jakąś kobietą.
Mimo to uległem czarowi tej dziewczyny. Pociągła, prześliczna twarz Esther
była uderzająco jasna, prawie biała. Jej bujne, kasztanoworude włosy
połyskiwały w świetle lamp. Miała łagodne spojrzenie sarny. Obserwując tę
może dwudziestotrzyletnią pannę zwróciłem uwagę na dwie rzeczy, które w
jakiś sposób nie pasowały do obrazu świeżej młodzieńczej urody. W jej
spojrzeniu zauważyłem nie dający się ukryć wyraz lęku. Jeszcze więcej
zdziwiła mnie druga rzecz. Podczas gdy prawie wszystkie obecne panie były
wydekoltowane, Esther nie tylko miała suknię zapiętą wysoko pod szyją, ale
w dodatku nosiła wytworny, szeroki i wysoki kołnierz z gronostajów, który
szczelnie otulał jej szyję i piersi.
Przy przedstawieniu przyjrzałem się Esther zupełnie z bliska, co jeszcze
bardziej spotęgowało wrażenie jej piękności. Ponad szerokim gronostajowym
kołnierzem twarz Esther wydawała się jeszcze bielsza i delikatniejsza niż z
daleka. Gdy puściłem jej rękę, miałem wrażenie, że Cabot przygląda mi się
dokładnie i badawczo. Jego opaloną twarz pokrywał jakiś smutek, a uśmiech
kierowany do gości był jakby wymuszony.
W ciągu całego wieczoru raz po raz przyglądałem się Esther. Miała koło
siebie stale zmieniających się tancerzy i adoratorów, jednak żaden z
młodszych panów nie przebywał dłużej w jej towarzystwie, żadna rozmowa
nie wykraczała poza ramy określone konwenansem. Miałem wrażenie, jak
gdyby każdy z nich bał się przebywać z nią dłużej, by nie wyglądało to na
poważniejsze zainteresowanie z jego strony. Takie zachowanie się wobec
pięknej dziewczyny było co najmniej dziwne.
Dochodziła godzina pierwsza. Z pewnym znajomym, który jak i ja
większą część życia spędził w podróży, siedziałem w ustronnym kącie
„błękitnego salonu”. Kilka minut przed pierwszą dwie tańczące pary zbliżyły
się do nas. W jednej z nich zobaczyłem Esther z jakimś młodym przystojnym
panem. Twarz Esther zlana była potem, zważywszy jednak na kołnierz, jaki
miała na sobie, i temperaturę pomieszczenia, mogło się to wydawać zupełnie
naturalne, Ale w jej spojrzeniu malował się taki lęk, że się przeraziłem.
Przypatrywałem się zmienionej twarzy Esther. gdy nagle z grymasem na
twarzy wyrwała ona swoją dłoń z dłoni tancerza. Wydała jakiś rzężący
dźwięk, przebiegła obok mnie na chwiejnych nogach, wpadła w jakieś drzwi
i zniknęła za nimi. Tancerz stał bezradnie. Poderwałem się. Błyskawicznie
zrozumiałem, że dziewczyna się dusi, i pośpieszyłem za nią przez nie
domknięte drzwi. Pokój, w którym się znalazłem, był nie oświetlony, ale
świszczący oddech oraz lekki powiew wiatru pozwoliły mi się zorientować,
gdzie znajduje się Esther. Wkrótce też zobaczyłem jej postać w obramowaniu
okna. Esther wychyliła się przez nie i ruchami podobnymi do skurczów
starała się zapobiec duszności.
Podbiegłem do niej właśnie w chwili, gdy świszczący oddech przycichł.
Wydawało się, że napad duszności minął. Dziewczyna w skrajnym
wyczerpaniu przewieszona była przez parapet i niezdolna do żadnego ruchu.
Jej śmiertelnie blada twarz wyrażała rozpacz.
Nie to jednak wstrząsnęło mną najbardziej. Esther dusząc się zdarła swój
gronostajowy kołnierz i rozpięła suknię. W strumieniu padającego na nią
światła zobaczyłem jej obnażoną szyję i zrozumiałem, dlaczego szyję i klatkę
piersiową skrywała pod futrzanym kołnierzem. Poniżej jej twarzy, pięknej
nawet w śmiertelnej trwodze, po obu stronach szyi uwypuklały się twarde,
nieregularne zgrubienia daleko posuniętego woła guzowatego. Wszystko to,
czego właśnie byłem świadkiem, nie było niczym innym, jak wywołanym
przez wysiłek przy tańcu przemieszczeniem wola. uciskiem na tchawicę, a
przez to napadem duszności, który stale zagraża tego typu chorym i często
kończy się śmiercią.
Zdenerwowany głos Cabota wyrwał mnie z odrętwienia. Widocznie
natychmiast go odszukano i dano znać, co się stało. Z delikatnością, jakiej się
nigdy po tym olbrzymie nie spodziewałem, odciągnął córkę od okna i
przytulił do swej piersi, a gdy służący, który wniósł światło, podniósł z
posadzki gronostajowy kołnierz, otulił nim Esther i położył ją na sofie.
Polecił służącemu oddalić się i zamknąć drzwi. Pozostaliśmy tylko we troje.
Zapanowała kilkuminutowa cisza, słychać było tylko cichą muzykę. W
końcu Cabot zwrócił powoli opaloną, a mimo to szarą twarz w moją stronę.
Spojrzał na mnie swymi głęboko osadzonymi oczami i powiedział:
– No więc teraz i pan wie...
Przez chwilę milczałem, a potem zapytałem, czy takie napady zdarzały
się częściej.
– Tak odpowiedział znużonym głosem. W ostatnim okresie występują
one w krótszych odstępach czasu, nagle i bez widocznej przyczyny.
 Miałem wielką chęć powiedzieć mu, że każdy taki napad może być
śmiertelny. a urządzanie w tych warunkach balów jest niedopuszczalne. Ale
zaniechałem wypowiedzenia tego może przedwczesnego zarzutu, zapytałem
natomiast, od kiedy trwa choroba i jakie jest leczenie.
Spojrzał na mnie tak, jakby chciał powiedzieć, że sam przecież wiem, iż
na tę chorobę nie można nic poradzić.
– Pierwsze widoczne objawy – mówił – zauważyliśmy przed pięciu laty.
Próbowaliśmy najrozmaitszych kąpieli, a ponadto dr Winters kilkakrotnie
podawał jod, i to nawet bezpośrednio do tarczycy. Wszystko bez rezultatu.
Zresztą dr Winters powinien zaraz tu być. Od dziesiątków lat jest on naszym
lekarzem domowym.
Wintersa znałem. Należał do tych starych nowojorskich internistów
praktyków, którzy mieli jak gdyby dziedziczny monopol na leczenie
bogatych rodzin z Piątej Alei. Winters miał wówczas około osiemdziesiątki i,
jak wielu jemu podobnych, był zagorzałym wrogiem chirurgii. Znany był z
różnych zaciekłych wystąpień przeciw wszelkim nowinkom, które budziły
nadzieję na postęp w chirurgii. Nienawidził wkraczania chirurgów w
dziedziny, które dotychczas „należały” wyłącznie do internistów. Dlatego też
powiedziałem sobie: Cabot będzie zadowolony, jeśli teraz oddalę się i
pozostawię jego i jego córkę w spokoju. On jednak milczał. Pewno wyczytał
z mej twarzy, że nie mam wysokiego mniemania o Wintersie. Możliwe, że
moja reakcja potwierdziła jego własne wątpliwości. Nie chcę tego twierdzić.
W każdym razie nagle powiedział:
– Bardzo chętnie bym z panem porozmawiał
Zaproponował, abym do czasu nadejścia Wintersa poczekał w jego
gabinecie.
Powiedział, że bardzo mu na tym zależy.
Zgodziłem się. Nagłe wniknięcie w los Esther wywołało we mnie
mimowolne współczucie i naturalne pragnienie przyjścia jej z pomocą.
Miałem dostateczne wiadomości o tym, że medycyna wewnętrzna jest prawie
bezsilna wobec rozwijającego się wola. Przypomniałem sobie jednak, że
niedawno czytałem w niemieckich czasopismach lekarskich o próbach
chirurgicznego usunięcia wola. Pierwsze wielkie sukcesy miały miejsce w
Wiedniu i w Bernie.
Bez specjalnych trudności mogłem odtworzyć sobie względnie dokładny
obraz rozwoju i obecnego stanu choroby Esther. Niewątpliwie chorowała ona
od lat na stale postępujące obustronne gruczołakowatę zwyrodnienie
tarczycy. W Stanach Zjednoczonych występuje ono bardzo rzadko, zaś często
spotykane jest w krajach alpejskich, takich jak Szwajcaria. Austria i Niemcy.
Na północy w Maine, Vermont, New Hampshire, Michigan choroba ta
występowała względnie często, toteż w dolinach górskich widziałem kilka
przypadków wola o takich rozmiarach, jakie spotyka się tylko w Szwajcarii
albo w Tyrolu. W każdym razie chodziło o chorobę, która mnie jako
Amerykaninowi była mało znana. Dlatego też nie interesowała mnie ona
specjalnie aż do dzisiejszej nocy.
Ściśle biorąc interniści nie rozporządzali przeciw wolu żadnym
skuteczniejszym lekarstwem niż lekarze sprzed tysiąca lat, którzy na
podstawie uważnej obserwacji wywnioskowali, że spożywanie palonych
gąbek morskich powodowało niekiedy zmniejszenie się powiększonej
guzowatej tarczycy. Kiedy Szwajcar Jean Francois Coindet w 1820 roku
stwierdził, że substancją czynną w tych gąbkach jest jod, został on
wprowadzony przez medycynę wewnętrzną jako środek zmniejszający wole.
Jod: wcierany w skórę, przyjmowany doustnie i wstrzykiwany bezpośrednio
do wola! Tu i ówdzie zauważono skuteczność jego działania, ale liczba
niepowodzeń była większa. Zwłaszcza przy wstrzykiwaniu jodu
bezpośrednio do gruczołu tarczowego zdarzały się przypadki nakłucia naczyń
krwionośnych czy następowa martwica, co było przyczyną częstych zgonów.
Całe to leczenie było niczym innym, jak tylko ślepym eksperymentowaniem.
Główna trudność polegała niewątpliwie na tym. że ani interniści, ani
fizjolodzy nie wiedzieli, jakie zadania spełnia w ustroju człowieka gruczoł
tarczowy. Ten w normalnym stanie mały gruczoł, otaczający od przodu
tchawicę, składający się z dwóch płatów oraz łączącego je ogniwa zwanego
cieśnią, stanowił dla fizjologów zagadkę. Jakich lekarstw o wewnętrznym
zastosowaniu można było użyć przy leczeniu chorego narządu, o którym nikt
nie wiedział, po co istnieje i czy w ogóle spełnia ważne dla życia funkcje? O
ile sobie dobrze przypominam, podjęte w Europie zabiegi chirurgiczne
wykazały, że tarczyca jest dla organizmu zbędna. Pacjenci, którzy taką
operację przeżyli, nie wykazywali widocznych zaburzeń. Gdy Cabot wszedł
do pokoju, ja wciąż jeszcze chodziłem tam i z powrotem.
– Winters planuje nową kurację jodem. Pewnie mi pan powie, że to
wszystko nie ma sensu. A może wie pan o jakiejś innej metodzie?
Zrozumiałem nagle, co go skłoniło do rozmowy ze mną.
– Wiem, że tacy lekarze jak Winters nie cierpią chirurgów i nie zgodzą
się na żadną konsultację – powiedziałem. – Ale dla pana nie powinno to mieć
znaczenia... Czy konsultował się pan kiedyś z jakimś chirurgiem?
– Czy sądzi pan – rzekł – że mógłbym czegoś zaniedbać! Zawiozłem
Esther do Bigelowa z Bostonu. Wie pan lepiej niż ja, że należy on do
najbardziej liczących się naszych chirurgów. Oświadczył jednak, że operacja
wola jest masakrą, która kończy się wykrwawieniem. Przyznał rację
Wintersowi...
– Bigelow był jednym z moich nauczycieli – powiedziałem. – Jest on
wielkim i wiele znaczącym człowiekiem, ale nie idzie już z postępem.
Dlaczego nie mogłoby to dotyczyć również i tej właśnie dziedziny? W
naszym kraju mamy po prostu za mało chorych, których stan zmuszałby
chirurgów do podejmowania wciąż nowych prób chirurgicznego leczenia
tarczycy. Z tego co wiem, znaczna liczba takich chorych w państwie austro-
węgierskim i w Szwajcarii doprowadziła do zabiegów, których my tu jeszcze
nie znamy. Jestem pewien, że co najmniej w Wiedniu i w Bernie, na
podstawie dokładnych badań anatomicznych naczyń krwionośnych i sposobu
ich podwiązania, przeprowadzano już operacje usunięcia wola w sposób
prawie bezkrwawy. Według doniesień, które czytałem, w pełni się to udało.
Postaram się wyszukać w mojej bibliotece wszystko, co w ostatnim czasie
napisano w Europie na ten temat. Poza tym mogę napisać do tych chirurgów
w Europie, po czym odwiedzę pana i dokładnie zreferuję, co w Europie
rzeczywiście osiągnięto.
Patrzył na mnie z niedowierzaniem, gdyż obawiał się rozczarowań i
porażek. Wyczułem jednak, że zaczęło w nim kiełkować ziarno nadziei.
– Będę u pana jutro przed południem około godziny jedenastej –
powiedziałem. – Jeżeli doniesienia, które znajdę, przekonają i pana, i mnie,
będziemy mogli zatelegrafować do Berna względnie do Wiednia, skracając
czas korespondencji.
Około trzeciej w nocy siedziałem w swojej bibliotece i przeglądałem
roczniki „Wiener Medizinische Wochenschrift”, „Archiv fiir Klinische
Chirurgie” oraz „Deutsche Zeitschrift fiir Chirurgie”, szukając publikacji na
temat chirurgii wola, o których pamiętałem, że ukazały się w ostatnich latach
i miesiącach. Chodziło głównie o doniesienia profesora Rosę z Zurychu,
Billrotha z Wiednia i jego ucznia Wolfflera, jak również o pewnego młodego,
zaledwie czterdziestoletniego profesora Theodora Kochera z Berna, którego
nazwisko po raz pierwszy poznałem niedawno z listu von Esmarcha. chirurga
z Kilonii. Wyrażał się on o Kocherze z wielkim uznaniem.
 Historia prób usuwania nożem guzowatego wola jest tak stara jak sama
choroba. Ale również stara jest historia potknięć, błędów oraz tragicznych
niepowodzeń. Doprowadziło to do obowiązującego dogmatu, że każdy
zabieg na tarczycy przypomina masakrę kończącą się śmiercią. Już rzymscy
chirurdzy próbowali dojść operacyjnie do samego guza i wyłuszczać go z
jego łożyska palcami. Zdarzały się przy tym często krwotoki, których nie
można było opanować. Dwieście lat później Galen doniósł o operacji wola u
dziecka, przy której głęboko usadowiony guz został brutalnie wyrwany.
Dziecko przeżyło utratę krwi. ale zaraz po zabiegu straciło mowę. Galen
odkrył, że tuż za tarczycą obok tchawicy przebiega trudno dostrzegalny nerw,
zwany nervus recurrens*, zawiadujący czynnością strun głosowych. W
wypadku jego zranienia, naciągnięcia lub zmiażdżenia następuje utrata mowy
lub staje się ona niewyraźna. Jeszcze tysiąc lat później Paracelsus w
dramatycznych słowach ostrzegał przed każdym zabiegiem na wolu.
Wiedział on, jak niezwykle bogate jest ukrwienie tarczycy. Dopiero na
przełomie XVIII i XIX wieku kilku Francuzów, m. in. Desault, Dupuytren i
Roux, przejętych tragedią duszących się pacjentów, podjęło się
chirurgicznego usuwania dużych tarczyc. Operowany przez Roux pacjent,
który mimo nałożenia czterdziestu podwiązek na krwawiące naczynia utracił
półtora funta krwi, zmarł na zakażenie. Jeszcze w 1855 roku niemiecki
profesor Gurlt określił to jako „masakrę” i „lekkomyślną operację, budzącą
wśród chirurgów przerażenie”.
* nerukrtaniowy zwrotny (przyp. tłum.)
Od tamtego czasu jednak, zgodnie z wiadomościami napływającymi za
pośrednictwem fachowych czasopism z Austrii i Szwajcarii, dokonała się
nagła i zasadnicza zmiana. Odkrycie antyseptyki, przezwyciężenie zakażenia
zagrażającego dawniej każdej ranie oraz zastosowanie kleszczyków
pozwalających na szybkie zamykanie krwawiących naczyń dodało tu, jak i w
wielu innych dziedzinach, odwagi do przeciwstawienia się „klątwie” ciążącej
nad każdą operacją wola.
Dochodziła czwarta, gdy kończyłem lekturę odczytu, wygłoszonego
wiosną 1877 roku podczas corocznego kongresu chirurgów w Berlinie przez
czterdziestoletniego chirurga Edmunda Rosę z Zurychu. Niewątpliwie odczyt
ten był punktem zwrotnym. Na podstawie kilku operacji Rosę dowiódł, że
możliwe jest całkowite usunięcie najpierw obu płatów, a następnie łączącej je
cieśni znajdującej się przed tchawicą; należy to jednak robić umiejętnie i
precyzyjnie, by nie dopuścić do wykrwawienia się pacjenta. Jest to jednak
sprawa chirurga, który w czasie operacji musi pamiętać o najdrobniejszym
naczyniu krwionośnym, by w odpowiednim momencie je podwiązać.
Zastrzeżenia, jakoby całkowite usunięcie tarczycy mogło być niebezpieczne z
uwagi na to, że nie wiadomo, czy spełnia ona jakąś ważną dla życia funkcję,
odrzucił Rosę już przed pięciu laty podając, iż wszyscy pacjenci po udanej
operacji pozostali przy życiu. Po rekonwalescencji byli zdrowi i odczuwali
wielką ulgę.
Według wszelkich danych odczyt Rosego zwrócił po raz pierwszy uwagę
europejskich chirurgów na możliwość usunięcia wola, a tym samym wpłynął
na podjęcie prac przez dwóch innych chirurgów pochodzenia niemieckiego i
szwajcarskiego, którzy metodę Rosego rozwinęli i udoskonalili. Byli to
Theodor Billroth i Theodor Kocher.
Gdy koło szóstej nad ranem odłożyłem ostatni zeszyt, nie miałem
wątpliwości, że Billroth i Kocher rzeczywiście opracowali ściśle naukową,
budzącą zaufanie metodę operacyjną wola. Tam, gdzie tylko jeden płat uległ
schorzeniu, usuwali jedynie chory płat. W wypadku zmian chorobowych w
całym gruczole postępowali jak Rosę, wyłuszczając całą tarczycę. Ich zgodne
(mimo początkowo sceptycznego stanowiska Billrotha) sprawozdanie
dowodziło, że całkowite usunięcie tarczycy nie pozostawiało żadnego
ujemnego skutku. Wólffler był zdania, że tarczyca nie spełnia żadnych
ważnych dla życia czynności. Kocher podzielał to zdanie. Co się tyczy
wyników operacji, to tak Kocher jak i Wólffler podawali, że wszyscy chorzy
już po kilku dniach gorączkowania czuli się, jak gdyby ktoś zdjął z nich jakiś
ciężar, i szybko powracali do zdrowia. Śmiertelność występowała tam, gdzie
antyseptyka wykazywała luki albo gdy jeszcze w czasie operacji doszło do
uduszenia – głównie dlatego, że chorzy lub leczący ich interniści zbyt długo
zwlekali z decyzją operacji. W zakończeniu Kocher stwierdzał, że operacja
powiększonej tarczycy w Bernie stała się w ciągu ostatnich lat „najprostszym
i najpewniejszym sposobem jej leczenia”.
Pozbierałem wszystkie materiały, które chciałem przed południem
Cabotowi pokazać względnie przetłumaczyć. Obiektywna i rzeczowa relacja
Wolfflera i Kochera zrobiła na mnie duże wrażenie, tak że żałowałem, iż nie
poświęciłem im wcześniej należytej uwagi. Stało się dla mnie jasne, że bez
wahania pojechałbym do Europy, gdyby Cabot zdecydował się zabrać Esther
do Wiednia lub Berna i prosić Billrotha albo Kochera o ewentualne leczenie
operacyjne.
 Krótko po jedenastej mój powóz zatrzymał się przed rezydencją Cabota.
Służący zaprowadził mnie do tego samego gabinetu, w którym ubiegłej nocy
rozmawiałem z Williamem Cabotem.
Gdy wszedłem, Cabot nie był sam. W fotelu, ubrany w czarny surdut,
siedział wyprostowany doktor Winters. Ręce jego opierały się na złotej gałce
laski. Obrzucił mnie zimnym, nieprzychylnym spojrzeniem swoich małych
oczu. Tymczasem zbliżył się do mnie Cabot i podał mi rękę. Widoczne było
jego zdenerwowanie i brak zdecydowania.
Przedłożyłem Cabotowi przywiezione ze sobą referaty o operacjach wola
w Europie. Winters swoimi szarymi oczami śledził każdy mój ruch.
Przedstawiłem Cabotowi całość materiału. Nie przemilczałem
niebezpieczeństwa krwotoku oraz uszkodzenia nerwu krtaniowego, które
zdarzało się podczas pierwszych zabiegów, dodając, że ostatnio możliwość
jego uszkodzenia jest o wiele mniejsza. Przetłumaczyłem również dosłownie
oświadczenie Kochera, że operacja wola stała się w ostatnim czasie
najprostszym i najpewniejszym sposobem leczenia wola.
– Doktor Winters – powiedziałem – nie będzie w stanie zaprzeczyć, że w
przypadku Esther medycyna wewnętrzna jest bezsilna. Nie ma żadnego
środka, który powstrzymałby dalsze powiększanie się tarczycy i zwiększanie
ucisku na tchawicę. Jeśli nie chce pan, aby Esther prędzej czy później umarła
wskutek uduszenia, jeśli chce pan zapobiec temu, aby w przyszłości, po
kolejnym ciężkim napadzie, wegetowała z rurką w tchawicy, a potem jednak
umarła, to niech pan korzysta z jedynej drogi, która daje możliwość
ratowania jej przed śmiercią...
Czułem, jak bardzo Cabot był gotów zrobić to. co proponowałem.
– Niech pan zatelegrafuje do profesora Billrotha w Wiedniu lub profesora
Kochera w Bernie. Niech pan poprosi o informację, kiedy mogliby zbadać
Esther. W każdym razie niech pan da ją zbadać. Niech pan zasięgnie opinii
obu tych chirurgów, którzy dziś prawdopodobnie wiedzą najwięcej o
tarczycy i wolu.
Niepewny i udręczony Cabot spojrzał na Wintersa.
– Jakie jest pana zdanie? – zapytał.
Winters nie poruszył się. Tylko jego chude, pomarszczone ręce drgnęły
na błyszczącej gałce laski. Potem powiedział:
– Może pan poprosi doktora Hartmanna. aby pozostawił mi swoje
materiały na osiem dni.
 Spojrzałem mocno zdziwiony na Cabota. Czyżby on nie dostrzegł, że
Winters już zajął stanowisko i że wcale nie ma zamiaru poważnie prześledzić
możliwości chirurgicznych, a chodzi mu jedynie o zwłokę? Lecz Cabot.
jakby pod przymusem, odpowiedział:
– Proszę, niech pan spełni życzenie doktora Wintersa.
– Williamie – powiedziałem – Esther ma dwadzieścia trzy lata. Ją samą
należałoby zapytać, przecież tu rozstrzyga się jej los...
W tym momencie Winters po raz pierwszy poruszył swą wąską, starczą
czaszką.
– Esther jest jeszcze dzieckiem – powiedział. . – Tak pan uważa? –
wtrąciłem. A następnie: – Czy to jest również pana zdanie, Williamie?
Cabot wciąż jeszcze unikał mego wzroku.
– Będziemy oczywiście z nią rozmawiać – odpowiedział niepewnie.
Wyczułem, że musi tu chodzić o jakąś dziwną tajemnicę, o jakąś ukrytą
uległość,
z powodu której moje życzenie skierowania Esther do Europy, a tym
samym ustrzeżenia jej przed losem Zuzanny, może nie dojść do skutku.
– Czy mogę złożyć Esther życzenia powrotu do zdrowia? – spytałem w
złudnej nadziei, że w ten sposób porozmawiam z nią osobiście.
– Jej stan niestety nie pozwala na żadne odwiedziny...– powiedział
Winters, a Cabot i teraz jeszcze spoglądał na mnie wzrokiem wyrażającym
niezrozumiałe, zagadkowe niezdecydowanie. Nie wyrzekł ani słowa.
– Williamie – powiedziałem – mam nadzieję, że pan wszystko dokładnie
rozważy. Zdarzają się na tym świecie zaniedbania, które do końca życia nie
dają nam spokoju...
Spędziłem kilka niespokojnych dni. nie mając żadnych wiadomości z
Piątej Alei. Piątego dnia na własną rękę zatelegrafowałem do Wiednia i
Berna. Zapytałem, czy Billroth względnie Kocher byliby gotowi w danym
wypadku usunąć guzowato zmienioną tarczycę i czy mogliby potwierdzić, że
operacja ta daje dobre wyniki. Chodziło mi o bezpośrednie potwierdzenie,
mogące dopomóc mi w rozmowie z Cabotem. Po upływie wytargowanych
przez Wintersa ośmiu dni Cabot ani Esther nie dawali znaku życia. Natomiast
dwa dni później nadeszła odpowiedź profesora Kochera. Była jasna i
jednoznaczna. Był on gotów podjąć się leczenia pod warunkiem, że
uprzednio osobiście zbada pacjenta. Operacje, które przeprowadzał, okazały
się bezpieczne i dały dobre wyniki.
Następnego dnia otrzymałem list od Esther:
 „Ojciec mówił mi, że wspomniał Pan o możliwości pomocy dla mnie
drogą operacji. Doktor Winters uważa tę możliwość za usiłowanie
morderstwa. Ojcu memu wyjaśnił, że w stosunku do mnie byłaby to
zbrodnia, a późniejszy stan mój byłby gorszy niż obecnie. Ja jednak mu nie
wierzę. Błagam Pana, proszę mi powiedzieć, czy istotnie w Europie istnieje
dla mnie jakaś szansa, i czy nie muszę tracić swej ostatniej nadziei. Burt
dostarczy mi Pana odpowiedź”.
Posłaniec czekał, aż napisałem kilka słów odpowiedzi. Dołączyłem też
kopię telegramu od Theodora Kochera. W końcu był to bardziej
przekonywający dowód na potwierdzenie moich racji.
Następnego dnia rano otrzymałem dwa listy, jeden od Cabota, a drugi od
Wintersa. Oba pisane były dnia poprzedniego.
„Wiem z Pańskich opowiadań – pisał Cabot – że chirurdzy wyleczą
kiedyś wszystkie choroby. Nie rozumiem jednak, dlaczego nie wyjawił mi
Pan największych niebezpieczeństw operacji wola. Czy dlatego, aby osiągnąć
swój cel? Chociaż jestem przekonany o prawdziwości Pańskiej wiary w
chirurgów, to jednak trudno mi Panu tę postawę wybaczyć. Doktor Winters
napisze Panu więcej. Wyjeżdżam dziś z Esther na Florydę. Tamtejsze
łagodne powietrze na pewno jej dobrze zrobi i ułatwi oddychanie”.
Rozerwałem kopertę, na której jako nadawca figurowało nazwisko
Wintersa. List zawierał materiały, które przekazałem Cabotowi, a oprócz tego
następujące słowa:
„Z wielką przykrością wyznaję, że zmuszony byłem odradzić Mr
Cabotowi pójście za Pana sugestiami. Pana niemieccy profesorowie są
zdania, że tarczyca jest dla człowieka zbyteczna. Nie sądzę, aby w ustroju
człowieka istniał jakikolwiek narząd całkowicie niepotrzebny, zwłaszcza że
chirurdzy, usunąwszy taki narząd, zazwyczaj dopiero po latach pojmują, jaką
niepowetowaną krzywdę wyrządzili choremu przez swoje pochopne
operowanie nożem. Dla Pana dobra chciałbym uważać, że nieumyślnie uszły
Pana uwagi pewne spostrzeżenia. Chodzi o spostrzeżenia, które dołączone
zostały do opisów operacji przeprowadzanych przez tak bardzo przez Pana
zachwalanego profesora Billrotha i jego asystenta Wólfflera. Po operacjach
wola w dużej liczbie przypadków występowały stany podobne do tężca,
kończące się nagłą śmiercią lub przechodzące w złośliwą, przewlekłą postać
z pojawiającymi się co jakiś czas bolesnymi drgawkami, będącymi dla
rzekomo wyleczonych znacznie większym kalectwem niż stan sprzed
operacji. Nie sądzę, żeby potrzebne były dalsze dowody na to, że
lekkomyślne usuwanie tarczycy jest gwałtem zadanym naturze, która potrafi
być mściwa. Niestety, poczułem się zmuszony do uświadomienia tej prawdy
Mr Cabotowi. Pozwalam sobie z podziękowaniem zwrócić przedłożone mi
materiały celem dokładniejszego przestudiowania ich przez szanownego
Pana”.
Z pasją rzuciłem list na stół. Po raz pierwszy poczułem głęboką
nienawiść do Wintersa. Jego ślepota wydawała mi się zbrodnicza. Nie
potrafiłem wyobrazić sobie, jaki wpływ mogło wywrzeć „łagodne
powietrze”, którym miała oddychać Esther, na nieubłagane zwężanie się jej
tchawicy z powodu ucisku wola.
Dziś, po tylu latach, tępy konserwatyzm Wintersa skłonny jestem widzieć
w bardziej łagodnym świetle. Dziś, kiedy zdarzyło się tyle rzeczy, które
określają faktyczne granice chirurgii, wszystkie owe tragiczne wydarzenia
dotyczące Kochera i chirurgii wola dawno są już za mną. Wówczas o wielu
rzeczach jeszcze nie wiedziałem.
Ponownie przestudiowałem materiały. Okazało się, że na około dwieście
operacji tylko w sześciu wypadkach Billroth zauważył tężyczkę, czyli tetanię,
jak ją on i jego współpracownicy nazwali. Czy te sześć przypadków miało
dowodzić, że usunięcie tarczycy prowadzi do ciężkich zaburzeń, podczas gdy
w 194 przypadkach ich nie było? Ileż innych przyczyn, poza całkowitym lub
częściowym usunięciem gruczołu tarczowego, mogło wywołać tężyczkę.
Przejrzałem relacje Kochera. W dostępnych mi materiałach jego klinika nie
podała żadnego przypadku tężyczki. A więc tylko Billroth zaobserwował
kilka takich przypadków.
W przeciwieństwie do Kochera, Billroth nie odpowiedział dotąd na mój
pierwszy telegram. Zatelegrafowałem po raz drugi – tym razem z prośbą o
informację na temat występowania, przebiegu i niebezpieczeństwa tężyczki.
Z nie wyjaśnionych przyczyn i tym razem nie było odpowiedzi z Wiednia.
Dowiedziałem się później, że Billroth był w podróży. Wobec tego
zatelegrafowałem po raz drugi do Kochera. Dopiero osiem dni później
odpowiedział mi jego asystent Roux. Potwierdził on, że Kocher nie spotkał
się z tak typowymi przypadkami tężyczki jak Billroth. Ale też i tam, to
znaczy w Wiedniu, chodziło o tak mały procent chorych, że nie można było
wyciągać z tego wniosku, iż przyczyną tych powikłań jest usunięcie tarczycy.
Prawdopodobnie chodziło tu, jak przy zaburzeniach głosu, o przypadkowe
uszkodzenia bądź naciągnięcia jakichś nerwów.
 Po nadejściu odpowiedzi z Berna posłałem służącego na Fifth Avenue z
poleceniem przyniesienia mi adresu Cabota na Florydzie. Wrócił z niczym,
ponieważ sekretarz Cabota odmówił mu podania adresu. Wobec tego
napisałem list na adres Cabota w Nowym Jorku, w którym wyraziłem cały
swój gniew i oburzenie na taki obrót sprawy oraz dowodziłem, że to ja mam
rację. Zakończyłem zdaniem:
„Uważałem Pana za człowieka zdolnego do podejmowania decyzji. Jeśli
człowiek, tak jak Pan w przypadku Esther, stoi przed wyborem pomiędzy
pewną śmiercią a operacją, która w około dziesięciu procentach oznacza
również śmierć albo w jeszcze mniejszym procencie może pociągnąć za sobą
to, co Billroth nazywa tężyczką, ale w dziewięćdziesięciu procentach
przynosi ratunek, to nie powinien mieć kłopotów z podjęciem właściwej
decyzji...”
Potem starałem się zapomnieć o całej sprawie. Nie przypuszczałem, iż
nadejdą chwile, w których będę mocno żałował, że istotnie tego nie zrobiłem.
Tak upłynęły więcej niż trzy miesiące.
W pierwszych dniach lutego otrzymałem list polecony z Key West na
Florydzie. Nadawcą był Cabot.
„Jeżeli nadal jest Pan przekonany – pisał – że w Europie można Esther
pomóc, to proszę, niech Pan nas zamelduje u profesora Billrotha lub
profesora Kochera. Nie mam już innego wyjścia. Mam Panu dużo do
wyjaśnienia, ale teraz nie jest na to odpowiednia pora. Może zrozumie Pan
niejedno, jeżeli powiem, że moja zmarła żona miała ogromne zaufanie do
doktora Wintersa. Gdy umierała, wiedziała już, że Esther jest bardzo chora,
chociaż wówczas nie można było jeszcze przewidzieć, że choroba przyjmie
takie rozmiary. W każdym razie wymogła na mnie swego rodzaju przysięgę,
że zdrowie Esther pozostanie w rękach doktora Wintersa do końca jego życia.
Dotrzymywałem słowa, chociaż nieraz robiłem to wbrew swemu
przekonaniu. List Pana otrzymałem i proszę mi wybaczyć ton mojej
odpowiedzi. Pan ma rację. Mimo dobrego powietrza zdrowie Esther stale się
pogarsza. W ostatnich tygodniach przeszła cztery napady duszności, stale ma
świszczący oddech, ponieważ wole nadal się powiększa. Jeżeli Pan pomimo
to, co się wydarzyło, jest jeszcze gotów zająć się przypadkiem Esther, to
proszę zapowiedzieć nasze przybycie w Wiedniu lub Bernie. Z Bożą pomocą
będziemy w Nowym Jorku za osiem dni...
Szesnasty marca 1883 roku był zimnym, ale pogodnym dniem. Z okien
hotelu Berner Hof widziało się pokryty śniegiem, skąpany w słońcu łańcuch
Alp. W związku z tym, że do końca lutego nie nadeszła z Wiednia odpowiedź
na różne moje pytania, postanowiłem pojechać do Berna.
Esther, Cabot i ja przybyliśmy do Berna 14 marca. Towarzyszył nam
doktor White, młody lekarz z Nowego Jorku, który w razie
niebezpieczeństwa mógłby naciąć tchawicę. Co prawda Cabot przełamał swą
dziwną zależność od Wintersa i przeforsował wyjazd do Europy, ale do
zupełnego odizolowania się od mego starego przeciwnika nie doszło. White
jako jeden z jego asystentów pełnił widocznie rolę obserwatora.
15 marca po krótkiej wymianie korespondencji osiągnąłem to. że Kocher
zgodził się osobiście porozmawiać ze mną na temat tego przypadku. Miało to
nastąpić 16 marca w jego prywatnej klinice na Schlósslistrasse. W owym to
okresie Theodor Kocher wykonywał jeszcze swe główne zajęcia w
przestarzałym, o wiele za ciasnym Inselspital w Bernie. Dopiero gdy
zaistniała groźba odejścia Kochera na stanowisko profesora do Pragi, rząd w
Bernie zmuszony był do podjęcia budowy nowej kliniki, która to jeszcze nie
była ukończona. Z tych też względów Kocher utrzymywał prywatną klinikę,
położoną blisko jego mieszkania, którą z uwagi na liczne wiązy w ogrodzie
nazywano „Pod Wiązami”. Tu właśnie o piątej po południu chciał mnie
przyjąć Kocher. Przed opuszczeniem hotelu spotkałem Esther na dużym
balkonie. Wysoki futrzany kołnierz, który osłaniał jej szyję przed
spojrzeniami obcych, teraz, wobec panującego chłodu, nikogo nie dziwił i był
czymś naturalnym. Lekko świszczący oddech zdradzał jednak jej cierpienie.
Jej twarz stała się szczuplejsza, a oczy uderzająco duże. Ostatniej jesieni jej
ładnie wykrojone wargi miały jeszcze normalną barwę, teraz widać było na
nich sinawy odcień.
– Pan mi przyniesie dobre wiadomości – powiedziała. – Proszę o dobre
wiadomości...
– Z pewnością – odpowiedziałem z przekonaniem. – Niebawem będzie
po wszystkim i wszystko będzie dobrze.
Uśmiechnęła się trzymając moją rękę, a w oczach jej pojawiły się łzy.
O piątej pojazd mój zatrzymał się między dwoma powozami przed bramą
kliniki „Pod Wiązami”. Po raz pierwszy wszedłem do parku otaczającego
podobny do hotelu dom, z którego sława Kochera rozeszła się później na cały
świat. Wówczas dom ten nie był jeszcze tym, czym stał się później –
zbiorowiskiem bogaczy i sław z całej kuli ziemskiej. Mimo to już owego 16
marca w poczekalni zastałem ludzi z przynajmniej czterech krajów, między
innymi jakiegoś tureckiego dygnitarza z własną świtą. Wydawało mi się, że
przeważnie cierpieli na guzy tarczycy. Świadomość, że sława Kochera sięga
Azji Mniejszej, wzmocniła moją ufność.
Po pewnym czasie zauważyłem, że nikogo nie wywoływano ani też nikt
nie opuścił poczekalni. Tak minęła prawie godzina. Mimo to chorzy siedzący
dookoła czekali z podziwu godną cierpliwością. Gdy wskazówka zegara
minęła szóstą, stałem się bardziej niecierpliwy. Wreszcie wyszedłem z
poczekalni i odszukałem w westybulu starszą siostrę, która mnie wpuściła do
środka. Gdy zapytałem o Kochera, wzruszyła ramionami i wyjaśniła, że
punktualność jest jego zwyczajem, więc widocznie coś nieprzewidzianego
musiało go zatrzymać w Inselspital, gdyż stamtąd właśnie miał przyjechać.
Prosiła, abym jeszcze poczekał. Wróciłem więc do poczekalni, ale gdy zegar
wskazywał wpół do siódmej i wciąż jeszcze nie było wiadomości,
postanowiłem pojechać do Inselspital i tam Kochera odszukać.
Przed portiernią natknąłem się na młodego człowieka, którego zapytałem,
czy Kocher jest jeszcze w szpitalu. Przytaknął, po czym spojrzał na mnie
dziwnie roztargnionym i nerwowym wzrokiem. Następnie zapytał, czego
sobie życzę. Gdy wyjaśniłem, że już o piątej miałem zobaczyć się z
Kocherem na Schlósslistrasse. a teraz zjawiłem się tutaj, poradził mi, abym
dłużej nie czekał. Kochera zatrzymały badania szczególnego rodzaju.
Badania te całkowicie go absorbują, i nie ma widoków, aby Kocher mógł
jeszcze przyjąć tego wieczoru jakiegokolwiek pacjenta. Przedstawił się jako
doktor Roux, dorzucił, że jest pierwszym asystentem Kochera i że przykro
mu, ale i jemu się śpieszy, gdyż musi wrócić do szpitala.
Przez chwilę wahałem się, czy posłuchać jego rady i następnego dnia
poprosić o nowy termin. Coś mnie jednak powstrzymało. Trudno powiedzieć,
co to było: czy nieprzyjemna myśl. że nie załatwiwszy niczego mam wrócić
do Esther i Cabota oraz do czyhającego tylko na niepowodzenie doktora
White’a, czy też dziwny i zastanawiający niepokój w zachowaniu doktora
Roux.
Dziś wydaje się rzeczą zupełnie nieistotną, co skłoniło mnie tego
wieczoru do pozostania i odbycia tej upiornej, decydującej wizyty u Kochera.
Jako kronikarz tylko losowi wdzięczny jestem za to jedyne w swoim rodzaju
przeżycie.
Przedstawiłem się asystentowi Kochera i powiedziałem, że z powodu
zagrażających uduszeniem napadów u pacjentki z wolem specjalnie
przybyłem z Nowego Jorku do Berna. Pacjentka ta czeka na decyzję
Kochera, a ja nie chciałbym wrócić do niej bez wiadomości o terminie
badania. Roux spoglądał na mnie z rosnącym zdenerwowaniem, ale poprosił,
żebym poszedł za nim. Prowadził mnie różnymi korytarzami, potem skręcił i
tu nagle, bez przygotowania, natknąłem się na szereg postaci, których wygląd
przestraszył mnie tak, że się zatrzymałem. Byli wśród nich mężczyźni,
kobiety i dzieci. Twarze, przede wszystkim mężczyzn i dzieci, były mniej lub
więcej nabrzmiałe, blade, o niezdrowym wyrazie. Spojrzenie mieli
przytępione i obojętne. Ciała, zwłaszcza dzieci, wydawały się spuchnięte i
zatrzymane w rozwoju. Ich ręce były zgrubiałe, zaczerwienione i bezsilne,
pozbawione dziecięcej subtelności i wdzięku.
Nie miałem siły iść dalej. Roux również się zatrzymał, ale po chwili
wsunął się między mnie i te upiorne postacie, otworzył jakieś drzwi, które
prowadziły do małego, podobnego do laboratorium pomieszczenia, i
poprosił, abym tu poczekał na wiadomość od Kochera.
– Czy to są pacjenci z oddziału dla umysłowo chorych? – zapytałem,
zanim zamknął za sobą drzwi.
Roux spojrzał na mnie i zawahał się.
– Nie. Takiego oddziału nie ma w szpitalu... – powiedział.
– Ale ci pacjenci na korytarzu – obstawałem. Roux znowu się zawahał.
– Może pan profesor Kocher odpowie na pana pytanie powiedział.
Pozwolę sobie pójść teraz do pana profesora Kochera, a fotem dam panu
znać, czy dalsze czekanie ma sens.
Pozostałem sam. nie miałem jednak czasu na zastanowienie się nad tymi
dziwnymi sprawami, gdyż Roux szybko powrócił.
– Pan profesor Kocher bardzo przeprasza za okoliczności, które nie
pozwoliły mu być punktualnym. Prosi jednak, aby poczekał pan na niego w
jego domu.
Roux szedł przodem, a ja szukałem wzrokiem tych nieszczęśliwych,
których widziałem przedtem. Nie było ich już jednak, Roux zaś śpieszył się,
aby mnie odprowadzić do dorożki i podać dorożkarzowi prywatny adres
Kochera.
Kwadrans później znalazłem się po raz pierwszy w domu Kochera i
siedziałem naprzeciwko jego może trzydziestoletniej żony Marii. Była to
osoba drobna i bardzo żwawa. Pochodziła z głęboko religijnej rodziny
Vitschi-Courant, bogatych kupców z Berna. Religijność wyniesiona z domu
nie przeszkadzała, aby przeważyła u niej postawa pełna życiowego realizmu.
Objawiało się to w jej talencie organizacyjnym, dzięki któremu odciążając
męża, zarządzała domem i wszystkimi finansami. Gdy po trzech
kwadransach Kochera wciąż jeszcze nie było. poczuła się do przeproszenia
mnie, dodając, że mąż jest zwykle bardzo punktualny. Jednak w ostatnich
tygodniach, a zwłaszcza w tych dniach zajęty jest pracą, która go po prostu
przytłacza, a nawet zajmuje mu noce.
Naturalnie zaraz pomyślałem o tym, co mi się przydarzyło w szpitalu, i
zapytałem, nad czym teraz Kocher pracuje. Ale Maria odpowiedziała, że
Kocher prawdopodobnie sam mi to powie. A potem z posmutniałą nagle
twarzą dodała:
– Obawiam się, że nie wybrał pan specjalnie szczęśliwej chwili na swą
podróż do Berna.
Rozmowa stała się zdawkowa, przerywana często milczeniem. Wreszcie
głosy w hallu dały znać, że Kocher wrócił do domu. Maria przeprosiła mnie i
wyszła. Widoczne było, że zrobiło się jej lżej. Po kilku minutach poprosiła
mnie do gabinetu męża.
Stanąłem przed zaledwie czterdziestoletnim, szczupłym mężczyzną
średniego wzrostu w skromnym, ciemnym ubraniu. Jego stalowoniebieskie
oczy, zwykle rzucające jasne, opanowane i energiczne spojrzenia teraz robiły
wrażenie tak zmęczonych, że aż się przestraszyłem. Podał mi swą wąską rękę
i wskazał na stojące obok fotele. Sam przechylił się w swoim fotelu i
przymknął oczy. Wreszcie podniósł wzrok i wydawało się, że chwila
największego wyczerpania minęła.
– Pan jest starszy ode mnie – powiedział głosem przytłumionym,
zdradzającym jednak pewien pośpiech. – Czy pan przeżył już w swoim życiu
taką chwilę, w której Bóg nagle strąca nas ze szczytu naszej zarozumiałości i
daje nam poznać, jak bardzo jesteśmy małymi i błądzącymi istotami...
Wybuch jego nastąpił tak niespodziewanie, że w pierwszej chwili nie
byłem zdolny do odpowiedzi. W czasie moich podróży po świecie
odwiedzając duże i małe ośrodki naukowe, ze słowem Bóg spotykałem się
rzadko. Ale wiedziałem jeszcze, że również Kocher pochodził z bogobojnego
domu i że jego rodzice obdarzyli go w linii ojca zdolnościami do nauk
ścisłych i matematycznych, matka zaś przekazała mu swe głębokie i
niewzruszone przekonania religijne. Gdy przygnębiony milczałem,
powiedział :
– Telegrafując do pana przed miesiącami gotów byłem z czystym
sumieniem podjąć się leczenia panny Cabot. Niestety, w międzyczasie
zdarzyły się rzeczy. których muszę pana poinformować, zanim zaczniemy
rozmawiać na temat pańskiej pacjentki.
 Przerwał. Po chwili mówił dalej: – Dziś wieczorem był pan w moim
szpitalu. Przez przypadek mógł pan w przejściu obok mojego gabinetu
zobaczyć kilku nieszczęśliwych, których w naszej bezlitosnej terminologii
nazywamy kretynami. Wszyscy oni byli kiedyś ludźmi takimi jak pan i ja... –
Przerwał znowu. – Pod względem technicznym operację wola niewątpliwie
udoskonaliliśmy. Nauczyliśmy się opanowywać krwawienie. Znaleźliśmy
sposoby, które przy ostrożnym operowaniu umożliwiają uniknięcie zaburzeń
mowy. Tężyczka wymieniona przez Billrotha wcale nie jest tak częstym
powikłaniem; aby skłonić nas do zmiany naszego postępowania
operacyjnego. Stało się jednak coś innego. Ton jego głosu podniósł się.
Zuchwalstwem było z kilkuletniego doświadczenia wyciągać wniosek, że
tarczyca jest zbędna dla człowieka i dlatego można ją usunąć w całości. W
ciągu dziewięciu lat u trzydziestu czterech chorych wykonałem całkowite
usunięcie tarczycy. Trzydziestu jeden z zagojonymi bez powikłań ranami
zwolniłem do domu. Ale zaniedbałem obserwowania przez dłuższy czas
operowanych i dowiadywania się o stan ich zdrowia. Dopiero przypadek
skłonił mnie do nadrobienia tego zaniedbania. Przypadek ten doprowadził do
tego, że wszystkich operowanych przed dziesięciu laty wezwałem na badania
do Berna, względnie poprosiłem ich rodziny o dostarczenie pisemnego
sprawozdania o ich zdrowiu. Chorzy, których pan dziś wieczorem widział,
byli ostatnimi, którzy przybyli do Berna. Wyniki naszych badań są bardziej
alarmujące niż wszystkie klęski i porażki, jakie kiedykolwiek poniosłem w
swojej pracy. Niech się pan przygotuje na wiadomość o sprawach, które
głęboko dotkną również pana. – wówczas formalnie wyrzucił z siebie
wyznanie: – Wycięcie tarczycy zniszczyło u moich pacjentów to, co daje
człowiekowi godność ludzką. Chorych na wole, ale psychicznie zdrowych
ludzi skazałem na wegetację. Wielu z nich zrobiłem ociężałymi umysłowo
albo całkowitymi kretynami. Uratowałem im życie, które nie jest życiem...
Straszny wstrząs dla rodzącej się zaledwie chirurgii tarczycy, jaki
odcisnął swe piętno na słowach Kochera, należy już dawno do historii
medycyny. Źródła historyczne, które nas o tym wstrząsie informują, są pod
względem naukowym ścisłe. Przedstawiają one powstanie błędu, jego skutki
i drogę ich przezwyciężenia. Nie wymieniają one jednak ofiar, które były
ceną postępu, nie analizują też tego, co zainspirowało wówczas Theodora
Kochera, że jako pierwszy (o czym wiemy dzisiaj) dostrzegł straszliwy błąd
polegający na usunięciu całej tarczycy.
 Czułem się zdruzgotany. Czy miałem Cabotowi i Esther powiedzieć, że
podróż przez ocean do Berna była daremna? Czy miałem oświadczyć, że nie
ma ratunku, że Winters w Nowym Jorku miał rację, a Kocher, ja i wszyscy
chirurdzy operujący wole jesteśmy w błędzie? Potrzebowałem długiego czasu
na opanowanie się.
Aż do 2 września ubiegłego roku – mówił dalej Kocher – byłem zupełnie
pewien, że usunięcie tarczycy nie pozostawia u operowanych żadnych
skutków. Dziś jednak wiem, że przed dziewięciu laty otrzymałem pierwsze
ostrzeżenie. Wtedy to, 8 stycznia 1874 roku, operowałem jedenastoletnią
dziewczynkę. Nazywała się Maria Richsel. Maria była miłą istotką. Miała
jednak obustronne guzowate wole, pełne zgrubień o wymiarach orzecha
włoskiego, co ją bardzo szpeciło. Lekarz wiejski w Zaziwyl, doktor
Fetscherin, próbował wstrzykiwać jod, ale wole dalej szybko się
powiększało. Był to okres moich pierwszych sukcesów w chirurgii tarczycy.
Pierwsze z powodzeniem wykonane całkowite usunięcie tego gruczołu
skłoniło mnie do powtórzenia tej operacji u owej jedenastoletniej
dziewczynki. Po cięciu skóry, przecięciu mięśni szyi i podwiązaniu
powierzchniowych żył przebieg operacji był gładki. Oba płaty gruczołu
tarczowego zostały usunięte. Po operacji chora gorączkowała nieco, ale
czwartego dnia temperatura wróciła do normy. Dziecko wyglądało kwitnąco.
Jak dotąd był to jeden z najbardziej rzucających się w oczy moich sukcesów
operacyjnych. Już 12 lutego dziecko wróciło do Kanolfingen. Wówczas też
nastąpiło ostrzeżenie, o którym wspomniałem. Dr Fetscherin, którego
osobiście nie znałem, w pierwszych tygodniach donosił mi, że dziecko
miewa się świetnie. Później zdanie jego się zmieniło. Pisał, że Maria, która
mimo swej choroby przed operacją była żywa i wesoła, zmieniła się w jakiś
dziwny sposób. Wygląd jej szyi jest w dalszym ciągu dobry. Stała się jednak
mrukliwa i leniwa, nie ma żadnych zainteresowań i do każdej pracy trzeba ją
prawie popędzać siłą. Potem nie miałem już żadnych informacji o dalszych
losach Marii Richsel, ponieważ, jak mi dziś wiadomo, dr Fetscherin umarł.
Wskazówkę Fetscherina uważałem za pojedynczy, sporadyczny przypadek,
który w dalszych sześćdziesięciu czterech operacjach po prostu nie zaistniał.
Dopiero po sześćdziesiątej czwartej operacji otrzymałem następną wyraźną
wskazówkę.
W początkach września ubiegłego roku brałem udział w kongresie
higieny w Genewie i spotkałem tam 2 września kolegę z Genewy, profesora
Reverdin, który również od kilku lat zajmował się chirurgią wola. Miał już
wówczas za sobą około czternastu operacji, przeważnie całkowitego
usunięcia tarczycy. Reverdin podzielił się ze mną wiadomością, że
zaniepokoiła go niedokrwistość występująca u niektórych pacjentów po
operacji, jak również ich ociężałość umysłowa i fizyczna. Ponadto jeden z
jego pacjentów przypominał z wyglądu kretyna. Wobec znacznie większej
liczby moich operacji, Reverdin zainteresował się, czy miałem podobne
spostrzeżenia. Najpierw zaprzeczyłem, ale potem przypomniał mi się
przypadek Marii Richsel i doniesienia doktora Fetscherina. Poinformowałem
o tym Reverdina. Nie doszliśmy jednak do żadnych dalszych wniosków.
Poniekąd można było przyjąć, że zauważone objawy pooperacyjne są
wynikiem niedociągnięć technicznych i powikłań występujących w czasie
operacji. Po powrocie z Genewy problem ten zaczął mnie jednak bardzo
nurtować. Postanowiłem więc dowiedzieć się, co się dzieje z Marią Richsel.
Napisałem do rodziny pacjentki. W połowie lutego przyjechała do Berna pani
Richsel z córkami. Zjawiły się w szpitalu. Były odświętnie ubrane – matka, a
obok niej duża, dobrze rozwinięta dziewczyna. Ale to nie była Maria, tylko
jej młodsza siostra. Na moje pytanie o drugą córkę matka wysunęła stojącą za
nią małą, krępą istotę z niezgrabnie zwisającymi ramionami i zniekształconą,
nieforemną głową pokrytą rzadkimi włosami. Twarz o tępym wyrazie, z
grubymi wargami, białawy obrzęk wokół oczu o pustym, nieobecnym i
bezradnym spojrzeniu. Była to moja, obecnie już dziewiętnastoletnia,
pacjentka, u której od czasu śmierci dr. Fetscherina powoli, ale
niepowstrzymanie rozwinął się kretynizm wysokiego stopnia.
Mógł to być tylko odosobniony przypadek, ale po wskazówkach
Reverdina wydał mi się on tak alarmujący, że następnego dnia poleciłem
wezwać wszystkich pacjentów, których operowałem od 1872 do początku
tego roku i którzy po wyleczeniu zostali zwolnieni do domu. Na badania
zgłosiło się trzydziestu czterech. Ci, których pan dziś wieczorem oglądał, byli
właśnie ostatnimi. Do dziś stwierdziliśmy u dwudziestu kretynizm i
charłactwo różnego stopnia. Objawy zawsze zaczynały występować w kilka
tygodni lub miesięcy po operacji, dlatego też umykały naszej obserwacji.
Rozpoczynały się stanem zmęczenia i osłabienia oraz wzmagającym się
uczuciem zimna. Następnie pojawiała się ociężałość umysłowa, spowolnienie
mowy i wszelkich innych czynności. Później pojawiało się obrzmienie
twarzy, powiek, nosa i warg. Skóra wysuszała się, wypadały włosy, a całości
obrazu dopełniała ciężka anemia.
Gdy Kocher dotarł do tego miejsca, przerwał swój wywód.
 – Jakie wnioski wyciągnie pan z tych obserwacji? – zapytałem. – Czy ma
pan zamiar zrezygnować z chirurgii tarczycy?
– Zgłosiłem – odrzekł nie odpowiadając wprost na moje pytanie – referat
na temat swoich doświadczeń na Kongres Chirurgów Niemieckich w dniu 4
kwietnia w Berlinie. Przedstawię wyniki moich badań. Będę postulował, aby
zaprzestać całkowitego wycinania tarczycy.
Chwilę milczał, a potem ciągnął dalej:
– W doświadczeniach na zwierzętach postaram się wyjaśnić, na czym
polega czynność tarczycy, i powody zaburzeń w następstwie jej usunięcia,
które na razie nazwałbym cachexia strumipriva*. Z chwilą poznania jej
czynności z pewnością będzie możliwe nie tylko uniknięcie tych przykrych
następstw, lecz może także znalezienie środków, które będą pomagały tym, u
których następstwa te już się pojawiły.
* obejmuje zespól objawów występujących po całkowitym usunięciu
tarczycy zwany obrzękiem śluzakowatym: cachexia. po polsku: charłactwo =
ogólne wyczerpanie organizmu (przyp. tłum.)
Sądzę, że zrozumiałem, o co mu chodziło: miał nadzieję, że może kiedyś
uda mu się naprawić krzywdę, którą w dobrej wierze wyrządził tak wielu
chorym. Ale to była kwestia bliżej nie określonej przyszłości. Mnie gnębiła
bezpośrednia teraźniejszość. Esther nie mogła na taką przyszłość czekać;
czas, jaki miała do dyspozycji, byl zbyt krótki.
– Ale chirurgia wola – nalegałem – czy chirurgia wola ma stać w
miejscu? Czy cały dotychczasowy wysiłek miałby być daremny?
– Nie – odrzekł – nie będzie stała w miejscu. Badania moich
operowanych, z jednym tylko wyjątkiem, wykazały, że cachexia strumiprha
występowała tylko u tych chorych, u których całkowicie usunięto oba płaty
tarczycy, ponieważ były guzowato zmienione. Cachexia poza wspomnianym
wyjątkiem nie dotknęła ani jednego spośród licznych operowanych, u
których usunięto tylko część tarczycy. Sądzę, że mogę z tego wyciągnąć
wniosek, że pozostawienie części tarczycy zapobiega powstaniu tych
objawów, jak gdyby pozostawiona część przejęła czynności całego
gruczołu...
– Czy to oznacza – zapytałem na pół zrezygnowany, z iskrą rozpaczliwej
nadziei – że dla chorych z jednostronnym wolem istnieje szansa, zaś
pozostali, przy zagrożeniu życia, mają do wyboru cachexię albo śmierć...?
Kocher wzruszył ramionami, a następnie powiedział:
 – Nigdy więcej nie podejmę się całkowitego usunięcia tarczycy.
Natomiast starał się będę obmyśleć sposoby leczenia obustronnego wola.
Może uda się jeden płat usunąć zupełnie, a drugi częściowo, tak aby przestała
zagrażać duszność i inne groźne objawy, ale żeby jednak pozostała
wystarczająca ilość tkanki gruczołowej. Być może narazimy się tym samym
na ryzyko, że z pozostawionej części gruczołu może powstać nowe wole,
wymagające ponownej operacji. Może jednak w ten sposób będziemy mogli
uratować chorych przed śmiercią i pomimo to nie zniszczymy ich godności
ludzkiej...
Moje wewnętrzne napięcie osiągnęło teraz taki stopień, że już nie
mogłem dłużej usiedzieć w fotelu.
– Pan wie – powiedziałem – dlaczego się u pana znalazłem i jak bardzo
czas nagli. Jak pan sądzi, kiedy odważy się pan pójść tą nową drogą? Jak
długo to potrwa?
Kocher nie odpowiedział zaraz. Przez chwilę panowała męcząca cisza.
– Proszę przysłać pannę Cabot do mnie do kliniki jutro o czwartej.
Zbadam ją i wyrobię sobie pogląd na tę sprawę. Więcej nie mogę panu
powiedzieć... nie dziś wieczór...
Dorożka toczyła się przez prawie puste, słabo oświetlone ulice. Gdy
zbliżaliśmy się do Berner Hof. wciąż jeszcze starałem się obmyśleć właściwą
drogę, którą należałoby obrać. Poleciłem zatrzymać się. zapłaciłem
dorożkarzowi i dalej poszedłem pieszo, Kilka razy przechodziłem przed
wejściem do hotelu, bo wciąż jeszcze nie mogłem się opanować i
zdecydować na wejście. Postanowiłem wreszcie, że na razie nic nie powiem
Esther. jedynie zawiadomię ją. że jutro po południu Kocher będzie na nią
czekał, aby ją zbadać. Czyż miałem rozczarowywać ją i niepotrzebnie
niepokoić jeszcze przed decyzją Kochera? Również wobec Cabota
postanowiłem zachować milczenie. Może postępowałem słusznie. A może
była to tylko gra na zwłokę albo ucieczka przed prawdą i
odpowiedzialnością? Sam w końcu nie wiedziałem. Wiedziałem tylko, że
będę milczał.
Przed pokojem Esther jeszcze raz się zawahałem. Była to ostatnia próba
usu--, nięcia z mego zewnętrznego wyglądu tego. co mogłoby zdradzić
przeżycia ostatnich godzin.
Gdy wszedłem, zobaczyłem najpierw Esther, która stale walcząc z
dusznością, leżała blisko uchylonego okna. Usłyszawszy otwieranie drzwi
natychmiast podniosła głowę i wyraz ulgi mignął na jej twarzy.
 – Obawiałam się. że pan nie wróci.. – powiedziała.
Starałem się nadać swemu głosowi naturalne, a nawet pogodne brzmienie
– Sławni lekarze jak profesor Kocher – powiedziałem – mają mało czasu.
Dowiedziałem się dziś. że niektórzy pacjenci muszą czekać nie tylko
godziny, ale nawet dni, zanim w ogóle otrzymają od niego jakąś wiadomość.
W porównaniu z tym moje czekanie było bardzo krótkie.
Odniosłem wrażenie, że wierzy moim słowom.
W tym czasie z pokoju obok wyszedł Cabot. On również był podniecony,
spojrzał na mnie badawczo, jakby przeszywając mnie spojrzeniem swych
jasnoszarych oczu. Unikając tego spojrzenia, mimo woli przysunąłem się
nieco do Esther.
– Nawet nie będzie pani musiała długo czekać – rzekłem. – Profesor
Kocher już jutro panią zbada. Prosi panią o przybycie jutro o godzinie
czwartej po południu.
Wyraz ulgi malujący się na jej twarzy był teraz aż nadto wyraźny.
– Bardzo panu za wszystko dziękuję – powiedziała. – Czy profesor
Kocher wciąż jeszcze odnosi wielkie sukcesy? Jest pewien, że może mi
pomóc?
Pominąłem te pytania wymuszonym uśmiechem.
– Profesor Kocher – rzekłem i zdziwiłem się, że zdanie to tak łatwo
przeszło mi przez gardło – jutro sam to pani oświadczy. Nie mogę go
uprzedzać...
Jej zaufanie do mnie, jej wiara w to półkłamstwo wywołała kłujący ból w
moim sercu. Chciałem więc opuścić pokój, zanim będę musiał się uwikłać w
rzeczywiste kłamstwa. Powiedziałem, że czuję się przeziębiony i
wyczerpany, i poprosiłem o wybaczenie, że teraz się oddalę.
Już tylko kilka kroków dzieliło mnie od mego pokoju, gdy nagle
natknąłem się na przechodzącego korytarzem dr. White’a. Spojrzał na mnie
zimno i nieprzyjemnie.
– O, wrócił pan... – powiedział. – Co teraz będzie...?
– Profesor Kocher będzie ją badał jutro o czwartej po południu...
– I operował?
Pytanie to zabrzmiało tak dziwnie, że stanąłem. :
– Mam nadzieję – odrzekłem.
– Tak pan sądzi – powiedział. – Dziś po południu rozmawiałem w
mieście z pewnym amerykańskim kolegą, który zatrzymał się w Bernie.
Opowiadał mi o rzeczach, które wydawały mi się tak godne uwagi, że muszę
się nimi z panem podzielić. Kolega ten dowiedział się o przypadkach, w
których po usunięciu wola przez dr. Kochera wystąpiły objawy zidiocenia, a
nawet klasycznego kretynizmu. Zakładam wprawdzie, że profesor Kocher
mówił panu o tym. lecz mimo to...
Przez chwilę myślałem, że serce przestanie mi bić, a opanowanie się dużo
mnie kosztowało. Potem powiedziałem:
– Nic mi o tym nie wiadomo. Radziłbym chronić chorą przed
pogłoskami... Gdy dotarłem do swego pokoju, rzuciłem się wyczerpany na
łóżko. Dopiero nad ranem usnąłem na dwie godziny, ale obudziłem się już
koło siódmej.
Wyobraziłem sobie, że jeżeli White jeszcze tego nie zrobił, to wykorzysta
on godziny przedpołudniowe, by przekazać Cabotowi czy Esther swoje
wiadomości. Myśl ta wypędziła mnie z pokoju. Nie miałem innego wyboru.
Nie mogłem pozostawić Cabota i Esther samych, mimo uciążliwej sytuacji,
że narażony będę na nowe pytania o Kochera.
Bardzo powściągliwe zachowanie się Cabota i jego badawczy wzrok
wprawiały mnie w zakłopotanie. Dużo mówiący wyraz twarzy White’a i
zimna drwina w jego spojrzeniu zmuszały mnie do zachowania ciągłej
baczności. Tylko Esther trwała w swym pełnym ufności oczekiwaniu.
Odczułem ulgę, gdy za kwadrans czwarta Esther, Cabot i ja wsiedliśmy
do powozu i udaliśmy się na Schlósslistrasse. Ku mojemu zdziwieniu Cabot
postanowił, że Withe pozostanie w hotelu i będzie czekał na nasz powrót.
Przyjęła nas pielęgniarka i zaraz zaprowadziła Esther do gabinetu
Kochera, a Cabot i ja usiedliśmy w fotelach w małym saloniku. Cabot był
bardzo niespokojny.
Minęło pół godziny. Im dłużej trwało oczekiwanie, tym większy niepokój
ogarniał również mnie. Gdyby Kocher odmówił operacji, miałbym wolną -
rękę i mógłbym wyjawić prawdę. Gdyby jednak Kocher zdecydował się na
operację, to wówczas tym bardziej czekałaby mnie walka. Czy mogłem
zgodzić się na operację Esther bez poinformowania jej o groźnych
powikłaniach, mogących wystąpić po operacji wola? Czy musiałbym jej
wyjaśnić błąd, którego ofiarą padł Kocher, oraz to, że również w przyszłości
każdy zastosowany sposób może być obciążony błędami? W żadnym
wypadku nie wolno mi było zachowywać milczenia wobec Cabota. Już sam
opór White’a, aby za wszelką cenę nie dopuścić do operacji, zmusiłby mnie
do wyjawienia Cabotowi całej prawdy, jak również walki o uzyskanie od
niego zgody na operację, nawet gdyby wiązało się to z możliwością
popełnienia przez Kochera jeszcze jednego błędu.
Po godzinie otworzyły się drzwi i stanęła w nich Esther z obnażoną
jeszcze, zniekształconą szyją. Wydawała się blada i wyczerpana, ale
szczęśliwa. Pośpieszyła do Cabota, objęła go i wyjąkała swym ochrypłym
głosem: .
– Profesor będzie mnie operował. On mi pomoże...
Siostra, która zjawiła się zaraz za Esther, poprosiła mnie do Kochera i
uchroniła od rozmowy z Cabotem. Wiedziałem jednak, że to tylko zwłoka.
Kocher był sam. Wskazał mi miejsce, a sam usiadł za biurkiem.
Zamyślony trzymał drewnianą słuchawkę w swych delikatnych rękach.
– Panna Cabot – zaczął po chwili milczenia – przedstawia stosunkowo
rzadko spotykany obraz choroby. Lewy płat tarczycy jest w całości znacznie
powiększony. Prawy wykazuje kilka dobrze odgraniczonych guzów...
– I jakie wnioski wyciąga pan z tego?
– Jeśli rodzina się zgodzi, postaram się wyciąć lewy płat. Z prawego płata
najprawdopodobniej można będzie wyluszczyć guzy na tępo z
pozostawieniem zdrowej tkanki gruczołowej. Tym samym powinna pozostać
wystarczająca ilość tej tkanki, aby zapobiec całkowitej niedoczynności...
Odłożył słuchawkę i spojrzał na mnie ostrzej.
– Muszę panu jednak oświadczyć, że usunięcie takich guzów z wola jest
co prawda technicznie łatwe, ale może prowadzić do zaskakujących
krwotoków, ponieważ uprzednio nie zostaną podwiązane większe naczynia
krwionośne, jak to się dzieje przy usunięciu piata.
– Kiedy podjąłby się pan tego zabiegu?
– O ile nie będzie narastającej duszności, to po powrocie z berlińskiego
kongresu chirurgów, równo za trzy tygodnie... – Przerwał na chwilę, a potem
ciągnął dalej: – Mam nadzieję, że w czasie kongresu znajdą potwierdzenie
moje spostrzeżenia, które wskazują, że uniknięcie całkowitego usunięcia
tarczycy zapobiega wystąpieniu jej niedoczynności i związanych z tym
powikłań.
W tym momencie miałem wrażenie, że jeszcze niezupełnie zwalczył
tkwiące w nim wątpliwości.
– Radziłbym natomiast – ciągnął dalej – aby panna Cabot zgłosiła się do
kliniki w ciągu najbliższych dni na przygotowanie do operacji. Ponadto
pragnąłbym, aby w przypadku zagrażającego życiu ataku duszności można ją
było operować natychmiast. Otwarcie tchawicy stanowi zawsze
niebezpieczeństwo dla następującej potem operacji, ponieważ wywołuje ono
masowe wtargnięcie materiału zakaźnego z tchawicy do pola operacyjnego.
Pannie Cabot powiedziałem wszystko, co w tym względzie uważałem za
konieczne. Ona zaś ma do mnie widoczne zaufanie. Sądzę, że postąpiłem
właściwie pozostawiając panu sprawę charłactwa.
Gdy stałem już w drzwiach, powiedział:
– Wiem, że nasza nauka nie przywiązuje wagi do modlitwy. Niech pan
jednak pomodli się wraz ze mną, aby Bóg uchronił nas od dalszych błędów i
wybaczył mi błędy już popełnione.
Zatrzymałem się, ponieważ odczułem potrzebę wypowiedzenia jakiegoś
słowa pociechy czy obietnicy, ale on skinął mi głową z pewną stanowczością,
która przekonała mnie, że jego postawa wobec dręczących go trosk i
wątpliwości była mocniejsza niż moja. Zamknąłem drzwi z uczuciem
głębokiego podziwu.
Cabot milczał, gdy około piątej opuszczaliśmy klinikę. Esther zapomniała
na chwilę o swej duszności. Mówiła z zachwytem o Kocherze, podziwiała
jego delikatne ręce, jego dobroć i znakomitą angielszczyznę, którą do niej
przemawiał. Widocznie w ciągu tego godzinnego badania Kocher wzbudził
w niej pełne zaufanie. Przynaglała ojca, aby już następnego dnia przywiózł ją
do kliniki i pozostawił resztę spraw Kocherowi. W czasie jazdy w ogóle nie
zwracała uwagi na milczenie Cabota. Mnie natomiast bardzo ono
zaintrygowało.
Gdy weszliśmy do Berner Hof i Esther udała się do swego pokoju, Cabot
poprosił, abym jeszcze chwilę z nim pozostał i opowiedział o swojej
rozmowie z Kocherem.
– Oświadczył mi pan kiedyś w Nowym Jorku – rozpoczął, wyraźnie
walcząc ze sobą – że Esther jest wystarczająco dorosła, aby sama decydowała
o sobie i o tym, jak ma postępować dla ratowania swego życia. Jestem
przekonany, że miał pan rację. Chodzi o życie Esther i jeśli ona tak mocno
wierzy, że profesor Kocher może ją uratować, to nie mam prawa jej
powstrzymywać. Tego mi istotnie nie wolno. Ale gdybym się teraz
dowiedział, że istnieje coś, co profesor Kocher przemilczał wobec Esther i
czego pan również nie ujawnia... coś, co według mego odczucia jest gorsze
niż szybka śmierć; czy nie sądzi pan, że przynajmniej ja jako ojciec Esther
powinienem jej to powiedzieć – nawet jeśli ona prawdopodobnie mnie nie
posłucha?
 Powoli podniósł twarz i spojrzał na mnie pytająco wzrokiem pełnym
zwątpienia, a równocześnie i nadziei.
– Czy to, co mi wczoraj powiedział White, jest złośliwą i podstępną
plotką, czy też jest to prawda? Mógłbym się udać do profesora Kochera i
zapytać go osobiście. Chciałbym to jednak usłyszeć od pana.
– Williamie – odpowiedziałem starając się opanować, choć równocześnie
byłem już zdecydowany skłonić go do zaufania Kocherowi, a przy tym
stłumić w sobie resztki własnych wątpliwości – White powiedział panu tylko
pół prawdy. Pooperacyjne skutki, które panu opisał, istotnie wystąpiły. Ich
ofiary nie wyzdrowieją nigdy, lecz wskazały profesorowi Kocherowi, na
czym polegał jego błąd. Ich los oszczędzi innych chorych przed tym samym
losem. I to się więcej nie powtórzy...
W sposób jak najprostszy tłumaczyłem mu. do jakich wniosków doszedł
Kocher analizując skutki całkowitego usunięcia tarczycy. Wypowiedziałem
jako pewnik hipotezę, że pozostawienie małej części tarczycy zapobiegnie
rozwinięciu się objawów kretynizmu. Starałem się mu wyjaśnić, że Kocher
znalazł sposób usunięcia u Esther wola bez wycięcia całej tarczycy.
Cabot podparł głowę rękami.
– Profesor Kocher – powiedział – popełnił błąd. Pomylił się. A teraz
sądzi, jeśli pana dobrze zrozumiałem, że znalazł lepszy sposób. Czy jest pan
pewny, że nie pomyli się po raz drugi?
Jakbym ja sam nie stawiał sobie tego pytania – pytania bez odpowiedzi.
Lecz w czasie gdy szukałem argumentów, sam Cabot uwolnił mnie od
konieczności odpowiedzi.
– Pozwolę więc Esther kroczyć własną drogą – powiedział. – Niech idzie
jutro do kliniki Kochera. Odeślę White’a z powrotem do Nowego Jorku. Jeśli
mimo wszystko zdarzy się nieszczęście, choć przekracza to już moje siły, nic
na to nie poradzę... – Spojrzał na mnie. – A pan? – zapytał. – Co pan zrobi?
– Zważywszy wszystko, co się zdarzyło, nie sądzi pan chyba, że opuszczę
Berno przed operacją i przed ostatecznym rozstrzygnięciem.
Dwunastego kwietnia przed południem przewieziono Esther do jeszcze
bardzo skromnie wówczas urządzonej sali operacyjnej, znajdującej się nad
jadalnią kliniki. Prócz mnie obecni byli Kocher. Roux. jakiś młody asystent i
dwie siostry. Kocher, który w tych latach eksperymentował jeszcze z
różnymi środkami antyseptycznymi – głównie z bizmutem – długo mył
sobie’ ręce sublimatem, a w tym czasie przygotowywano Esther do operacji.
Ponieważ obawiała się uduszenia, pozostawiono ją w pozycji półsiedzącej.
Miody asystent rozpoczął narkozę chloroformem, a następnie kontynuował ją
eterem. Esther spojrzała jeszcze raz na Kochera i na mnie. Starała się
uśmiechnąć. Oddychała spokojnie, nie stawiając oporu i bez trudu zasnęła.
Kocher przystąpił do stołu operacyjnego.
– Dzięki Bogu – powiedział – pacjentka jest spokojna. Jednym z
powodów naszego postępowania przedoperacyjnego jest zyskanie zaufania.
Ułatwia to narkozę, która zawsze stanowi obciążenie przy operacji wola.
Częste stany pobudzenia w pierwszym okresie narkozy mogą prowadzić do
zastoju krwi i napadów duszności. Spokój ułatwia uniknięcie uszkodzenia
nerwu zwrotnego. Gdybyż można było jeszcze rozmawiać z pacjentem w
czasie zabiegu i natychmiast stwierdzić zmianę głosu! Ale to marzenie
przyszłości.
Oddech Esther był świszczący, ale równy. Częściowo gładka, a
częściowo guzowato zmieniona tarczyca, która tak zniekształcała jej szyję,
była teraz wysunięta do przodu. Wyraźnie uwidoczniła się różnica
anatomiczna pomiędzy lewym i prawym płatem. Kocher przeprowadził
pionowo cięcie w linii środkowej przez skórę aż do chrząstki pierścieniowej,
następnie przedłużył je pod kątem, nad lewą połową wola. Pokazała się krew
z kilku przeciętych żył. ale natychmiast większe z nich podwiązano. Skalpel
przecinał mięśnie. Szybko nakładano podwiązki na krwawiące małe naczynia
mięśniowe. Po chwili ukazała się prawa strona wola otoczona mocną, napiętą
torebką z siatką poszerzonych żył. Guzowaty twór przesuwał się do przodu
przy każdym oddechu, wywołując przez to niepokojące wrażenie, jak gdyby
w każdej chwili mógł pęknąć.
– To jest ten płat, który zamierzam usunąć całkowicie – powiedział
Kocher zwróciwszy się do mnie. – W odróżnieniu od wcześniejszych
operacji, pozostawiam na razie torebkę wola nietkniętą. Głównym moim
celem jest podwiązanie wszystkich dostępnych ważniejszych naczyń...
Kocher chwycił teraz jakiś dłuższy, błyszczący instrument zaopatrzony w
trzy rowki i wprowadził go ostrożnie ponad powierzchnią wola w górny kąt
cięcia, za którym krył się jeszcze górny biegun gruczołu. Następnie podważył
instrumentem grube, wypełnione krwią tętnice i żyły. Pomiędzy nałożonymi
podwiązkami przecinał skalpelem naczynia dochodzące do tarczycy.
Oddech Esther stał się głośniejszy, a żyły na torebce napęczniały jeszcze
bardziej. Zaniepokojony spojrzałem na asystenta trzymającego rękę na pulsie
Esther. Na jego twarzy malował się jednak spokój i brak było oznak
zdenerwowania.
 Kocher spokojnie operował dalej, rozwarstwiając tkanki od górnego
prawego bieguna w dół. Ostrożnie wprowadził sondę w głąb rany. wydobył
żyłę, podwiązał ją i przeciął. Potem zbliżył rękę do piata umieszczonego na
lewo od tchawicy. Jego badający, niesłychanie ostrożny, a jednak wszystko
wyczuwający palec przesuwał się od górnego bieguna ku dołowi.
– Przy tchawicy uciśniętej tak jak w tym przypadku – powiedział –
postaram się już teraz wysunąć nieco ten właśnie dolny biegun i przez to
odbarczyć tchawicę.
Kocher usiłował podważyć palcem dolny biegun, a gdy mu się to nie
udało, chwycił go za pomocą zacisku i pociągnął do siebie. Natychmiast też
zmienił się rytm oddechu Esther. Szybkość, z jaką to nastąpiło, była
zdumiewająca. Świszczący oddech był ledwie słyszalny. Płuca wciągały
powietrze zupełnie swobodnie. Narkotyzer dał Kocherowi uspokajający znak.
Ten jednak zajęty już był potężnymi naczyniami, które stały się widoczne po
wyłonieniu dolnego bieguna tarczycy. Na chwilę ogarnęło mnie wspomnienie
opisów dawnych operacji z nie dającymi się opanować krwotokami. Każde
nowo ukazujące się naczynie wypełnione krwią udowadniało, dlaczego
dawniej każdy operator, nieświadomy tego potężnego ukrwienia, musiał
kapitulować po nacięciu gruczołu, bezsilny wobec niepohamowanego
krwawienia.
Kocher podwiązywał liczne naczynia, przecinając je między ligaturami.
– Teraz – objaśnił – pozostało jeszcze tylko połączenie z arterią,
thyroidea inferior*, która przebiega po tylnej ścianie tarczycy. Aby się do
niej dostać, należy otworzyć zewnętrzną torebkę, po czym wyłuszczyć i
wydobyć ów guzowaty twór, a wtedy otworzy się droga do tej ostatniej
tętnicy...
* tętnica tarczycowa dolna, (przyp. tłum.)
W tym momencie Esther zaczęła charczeć. Narkotyzer zdjął rękę z jej
pulsu i całą swą uwagę zwrócił na maskę. Charczenie wzmogło się.
Podwiązane naczynia wypełniły się gwałtownie krwią. Wyobrażenie, że
podwiązki mogą puścić i olbrzymi potok krwi zaleje całe pole operacyjne,
zaparło mi w piersi oddech. Wtedy jednak atak kaszlu ustąpił tak nagle, jak
się pojawił.
– Czop śluzu – objaśnił Kocher – który oderwał się w wyniku nagłego
odbarczenia tchawicy...
W czasie ataku kaszlu przerwał swą pracę. Potem wsunął kilka palców
prawej ręki między guz a otaczającą go torebkę i z największą ostrożnością
uwalniał i oddzielał pasma tkanek. Wreszcie z torebki wyłonił się
sinoczerwony guzowaty twór. Kocher przesunął go w stronę linii środkowej
szyi. Na dnie rany ukazała się tętnica tarczycowa dolna, która teraz dopiero
stała się dostępna. W krótkim czasie odsłonił ją, podwiązał i przeciął.
Następnie przesunął guz jeszcze bardziej do przodu i na jego tylnej
powierzchni, milimetr po milimetrze, usuwał pozostałe zrosty z torebką. Tak
doszedł do cieśni łączącej oba płaty tarczycy.
– Również cieśń – wyjaśnił – musi zostać całkowicie wyizolowana, aby i
tu mieć pewność, że przy późniejszym jej przecięciu nie ulegnie uszkodzeniu
nerw zwrotny.
Systematycznie, krok za krokiem Kocher uwalniał cieśń z otaczających ją
tkanek. Z licznych drobnych tętniczek zaczęła teraz tryskać krew. Jedną po
drugiej chwytano kleszczami, aż utworzyły one podobny do palisady
pierścień wystający z rany. Esther jęknęła kilkakrotnie. Rzęziła, gdy Kocher
uwalniał cieśń. Prawdopodobnie operowanie w bezpośredniej bliskości
tchawicy wywoływało podrażnienia. Raz nawet próbowała się podnieść, tak
że narkotyzer musiał mocno przytrzymać jej głowę.
Po chwili Kocher rozpoczął przecinanie cieśni. Była to prawdziwie
artystyczna robota, polegająca na podwiązywaniu i przecinaniu naczyń, i
zabrała mu dość dużo czasu. Wreszcie wyprostował się. W lewej ręce
trzymał guzowatą, spoistą masę lewego płata gruczołu. Esther leżała cicho,
oddychała regularnie i głęboko.
Spojrzałem w głąb rany. Tchawica była teraz odsłonięta. W dolnej części
jej odsłoniętego odcinka znajdowało się lekkie wgłębienie powstałe na skutek
ucisku przez guz, które nie zniknęło po jego usunięciu. To ono powodowało
ciężkie napady duszności i samo odbarczenie wystarczyło, aby ułatwić Esther
oddychanie. Pierwszy akt operacji był skończony – i udany.
Kocher wyprostował się na dwadzieścia czy trzydzieści sekund.
Wyglądało to tak, jakby pozwolił sobie właśnie na chwilę wytchnienia.
Potem kazał sobie podać nowy skalpel z czarki wypełnionej sublimatem. Od
pionowego cięcia poprowadził drugie cięcie tak, iż cięcia skórne utworzyły
literę Y.
– Teraz ma pan przed sobą prawy płat – objaśnił Kocher. – Tam widzi
pan wyraźnie jeden z guzów otoczony miąższem gruczołu. W tym przypadku
jednak spróbuję zadowolić się wyłuszczeniem guzów. Naczynia tego płata
nie będą podwiązywane i przecinane, a sam płat pozostanie nie wyłoniony.
Natnę miąższ bezpośrednio nad poszczególnymi guzami, gdy będzie
konieczne, podwiążę powierzchniowe żyły i w miarę możliwości wydobędę
guzy z ich łożysk na tępo.
Jeszcze w czasie tego wyjaśnienia odsłonił prawy płat. Podwiązał kilka
drobnych naczyń i wykonał cięcie nad pierwszym guzem, po czym
wprowadził do rany palec, powoli wymacał guz w głębi, uwolnił go z jego
łożyska i w końcu wydobył go. Guz był wielkości gołębiego jaja barwy
szarosinej. W ślad za nim pojawiła się mała fontanna krwi. Kocher wcisnął
do jamy tampon. Krwawienie ustało. Jego palce delikatnie szukały
następnego guza. Nastąpiło nacięcie, uwolnienie guza i wyłuszczenie. Ale
tym razem niełatwo było go uwolnić. Gdy wreszcie guz się wyłonił, okazało
się, że jest on połączony jak ogniwa w łańcuchu z następnym tworem, więc
Kocher wydobył również i ten. Widocznie był on usadowiony bardzo blisko
tchawicy, gdyż jeszcze raz rozległo się bolesne charczenie Esther. Kocher
odczekał, aż atak minie, i wykonał następne głębokie nacięcie nad czwartym
guzem. Tu uwalnianie zajęło mu bardzo dużo czasu. Wreszcie wydobył guz,
który tym razem był wielkości kurzego jaja i ciągnął za sobą kilka
mniejszych. W momencie gdy pokazał się ostatni twór, z rany buchnęła
krew, oblewając ręce Kochera i szyję Esther. Narkotyzer przerwał swoją
pracę. Poczułem obezwładniający strach.
Kocher szybko chwycił gąbkę owiniętą gazą jodoformową i wcisnął ją w
powstałą jamę. Krwawienie zmniejszyło się, ale nie ustało. Krew wciąż
wypływała i ciekła po piersi Esther. Kocher znów zaczął wpychać
jodoformowe gąbki. Pomimo groźnej sytuacji głos jego był opanowany i
mocny.
– Mówiłem już panu, że przy wyłuszczaniu największym
niebezpieczeństwem jest krwawienie. Takie krwawienie, jak mi wiadomo,
zmusiło kiedyś Billrotha do wtórnego usunięcia całej tarczycy tylko po to, by
dotrzeć do krwawiącej tętnicy. Dla nas ta droga nie istnieje, gdyż
oznaczałaby ona całkowite usunięcie tarczycy...
Dalej wpychał gąbki do jamy, a krew sączyła się bez przerwy.
Widziałem już katastrofę – koniec wszystkich wysiłków i nadziei oraz
początek mnóstwa rozczarowań, rozgoryczeń i oskarżeń.
Kocher wciąż tamponował.
Wtem, zupełnie nagle, krwawienie ustało. Kocher wyprostował się i
kilkakrotnie głęboko zaczerpnął powietrza. Następnie zaczął zaszywać ranę i
zakładać opatrunek.
 Już pierwszego dnia po operacji, ku mej wielkiej uldze, okazało się, że
głos Esther się nie zmienił. Potem nastąpiły gwałtowne skoki temperatury, o
czym Kocher uprzedzał, jako że są one regułą w pierwszych dniach po
operacji, nawet jeśli nie istnieją najmniejsze objawy infekcji rany. Raz tylko
nastąpiło małe krwawienie, które dało się szybko opanować. W drugim
tygodniu nieprawdopodobnie szybko rozpoczął się proces gojenia, najpierw
po stronie płata usuniętego całkowicie, a następnie po tej stronie, gdzie
dokonano wyłuszczenia guzów.
Szesnastego dnia Esther po raz pierwszy opuściła łóżko. Po osiemnastu
dniach od operacji rany zagoiły się. Gdy odwiedziłem ją tego dnia w klinice,
siedziała przed wielkim lustrem, które specjalnie dla niej wniesiono do
pokoju. Wciąż przesuwała palcami po szyi i po zaczerwienionych jeszcze
bliznach. Zgrubienia, które przed kilku tygodniami tak ją jeszcze szpeciły –
zniknęły.
– Sądzę, że istotnie będę jeszcze człowiekiem – mówiła – zacznę żyć...
Właściwie, to ja jeszcze nie żyłam...
W tym czasie, gdy w chirurgii wola chodziło tylko o życie, efekt
kosmetyczny, a tym samym wykonywanie odpowiednich cięć nie
pozostawiających widocznych blizn schodziło na plan drugi.
– Szeroka kolia z wisiorkiem – ciągnęła dalej Esther w swej budzącej się
radości życia – pokryje również blizny... Nie sądzi pan...?
Sam byłem do głębi szczęśliwy patrząc na nią.
– Tak – powiedziałem – kołnierza z gronostajów nie będzie już pani
musiała nosić...
W czternaście dni później Esther opuściła klinikę. Zbiegła po schodach
do Cabota, który czekał na dole wraz ze mną. Na pewno nie czuła w tej
chwili, że tak Cabot, jak i ja nie mogliśmy się jeszcze w pełni cieszyć.
Gnębiło nas pytanie, czy Kocher będzie miał rację i czy nie wystąpi u Esther
zespół objawów zwanych kacheksją.
Po dłuższej podróży wypoczynkowej po Europie Cabot wrócił do
Nowego Jorku. Na polecenie Kochera nie zezwalał Esther na wyjazd do
górzystego Maine, którego klimat, podobnie jak klimat wielu okolic górskich
w Europie, mógł również wpływać na tworzenie się wola. Pozostawaliśmy w
kontakcie listownym. Gdy Cabot przez pół roku nie donosił o żadnych
podejrzanych objawach, moje napięcie i zatroskanie stopniowo obniżało się.
Po dalszym pół roku Cabot pisał z Florydy, że Esther po prostu kwitnie i
zaręczyła się. On jednak nie może jeszcze nawet teraz wyrazić zgody na ślub,
mimo że młodego człowieka, którego wybrała Esther, bardzo ceni.
W ciągu kolejnego roku dalej jednak nie pojawiały się żadne objawy,
które wskazywałyby na najmniejsze choćby początki pooperacyjnego
charłactwa. Esther sama doniosła mi o swoim ślubie. Wkrótce potem
odwiedziła mnie ze swoim mężem w Nowym Jorku. Nieco wcześniej Cabot
sam opowiedział jej o rozpaczliwej sytuacji, w jakiej znaleźliśmy się przed
jej operacją i co przeżyliśmy po niej. Przyszła mi podziękować, że nie
powiedziałem jej wtedy tego najgorszego. Jej zdaniem prawdopodobnie nie
miałaby sił pogodzić się z myślą o możliwości tego rodzaju powikłania. Stan
jej zdrowia był wspaniały. Na szyi miała sznur pereł tak starannie
dopasowany, że w ogóle nie było widać blizn, które zdradzałyby ciężkie
przejścia w młodości.
W piętnaście lat po operacji, którą Kocher przeprowadził u Esther,
spotkałem się z nią w domu Kochera. Regularnie co roku przyjeżdżała do
Berna na badania kontrolne. Gdy zostaliśmy sami, Kocher powiedział mi, że
u Esther nie powstała nawet wznowa w pozostawionej części tarczycy. Miał
on już wówczas za sobą około 600 dalszych resekcji i ani jednego przypadku
charłactwa. Pozostawienie części tarczycy wszędzie uznano za słuszne. Tak
przeprowadzony zabieg usuwał wole i wywołane przez nie dolegliwości, a z
pewnością zapobiegał powikłaniom wymagającym powtórnego zabiegu z
powodu wznowy w pozostawionej części gruczołu, co zdarzało się bardzo
rzadko. Sposób ten stał się powszechnie obowiązującą metodą operacyjną
wola.
Ale nie to było najważniejsze, co tego dnia miał mi Kocher do
zakomunikowania. Bardziej chodziło mu o dwie inne sprawy niezwykłej
wagi.
– Może pan sobie przypomina – mówił – że gdy przed czternastu laty
wystąpiły wielkie niepowodzenia, miałem mimo wszystko nadzieję, iż kiedyś
uda się wyjaśnić powstawanie objawów spowodowanych niedoborem
hormonów po schorzeniach tarczycy w stopniu pozwalającym na leczenie w
przypadkach kacheksji. Próbowałem wszczepiać fragmenty obcej tarczycy,
ale wyniki były bardzo niepewne. Następnie zastosowałem zastrzyki
wyciągów z tarczycy sposobem Murraya i po raz pierwszy udało mi się w
wielu przypadkach spowodować pewne cofnięcie się tych objawów. Obecnie
wiadomo już, że chodzi o wydzielinę tarczycy, która w ustroju działa
regulująco, a jej brak prowadzi do charłactwa. Sądzę, że tym samym
posunęliśmy się poważny krok naprzód w poznaniu fizjologii tarczycy. To
jest jedna sprawa. – Przerwał i podsunął mi niemieckie tłumaczenie pewnego
artykułu z włoskiego czasopisma. – Dwaj Włosi, Vassalle i Generali.
rozwiązali również zagadkę tężyczki. Prawdopodobnie nie zajmował się pan
aż tak dokładnie anatomią tarczycy, by zwrócić uwagę na opisane przez
Virchowa okrągłe tworki wielkości grochu, często ledwie widoczne w tkance
tłuszczowej, które berliński anatom odkrył już dawno temu na tylnej
powierzchni tarczycy. Anatomowie uważali je za niedorozwiniętą tkankę
tarczycy. Dwa lata temu Alfred Kohn ponownie zwrócił na nie uwagę. Uznał
je za narządy samodzielne, niezależne od tarczycy i nazwał
przytarczyczkami. Nikt z nas jednak nie przypuszczał ani nawet nie
przeczuwał, że ciałka te mogą spełniać niezwykłe funkcje. Obaj Włosi
poddali je dokładnemu badaniu. Gdy doświadczalnym psom usunięto
wszystkie cztery przytarczyczki, zwierzęta miały po operacji ciężką tężyczkę.
Natomiast odwrotnie, gdy usunęli tarczycę pozostawiając przytarczyczki.
tężyczka nie wystąpiła. W niedalekiej przyszłości można więc będzie uważać
za udowodnione, że kacheksja i tężyczka nie mają ze sobą nic wspólnego i że
ta pierwsza powstaje w wyniku operacji tarczycy, zaś druga wskutek
nieprzewidzianego śródoperacyjnego uszkodzenia względnie usunięcia
przytarczyczek.
Kocher miał i w tym wypadku rację, chociaż dopiero dziesięć lat później
zaczęło powszechnie obowiązywać w chirurgii wola zachowanie
przytarczyczek, przez co tężyczka jako skutek operacji stawała się coraz
rzadsza.
Siedemnaście lat później, w dzień Nowego Roku 1915, widziałem Esther
i Kochera po raz ostatni. Tymczasem Niemiec Oswald wyodrębnił czynną
substancję tarczycy tyreoglobulinę, a niedawno temu Anglikowi Kendallowi
udało się skrystalizować hormon tarczycy – tyroksynę, natomiast Askanazy,
Erdheim oraz Amerykanie McCallum i Voegtlin odkryli, że przytarczyczki
odgrywają decydującą rolę w przemianie wapnia, a tężyczka powstaje na
skutek zaburzeń w jego przemianie.
 TUMOR ZNACZY GUZ

17 września 1884 roku jadłem śniadanie z chirurgiem starego paryskiego

szpitala „Pitie”, Paulem Reclusem, o którego osobie, życiu i pracy nieraz
jeszcze będzie mowa.
Paula Reclusa poznałem jako młodego asystenta Paula Broki i
nawiązałem z tym interesującym i osobliwym człowiekiem przyjacielskie
stosunki na długo przedtem, zanim osiągnął światową sławę.
W czasie gdy kończyłem moją kawę. Reclus przeglądał swoim
zwyczajem poranne dzienniki z tego właśnie 17 września. W pewnej chwili
pochylił głowę nad notatką czy artykułem, po czym spojrzał na mnie z
wyrazem głębokiego zaskoczenia.
– Proszę posłuchać – powiedział głosem, z którego przebijało
podniecenie – niech pan posłucha. Czytam właśnie wiadomość z
Heidelbergu, która, jeśli odpowiada prawdzie, wydaje mi się nadzwyczaj
ważna. Niech pan sam przeczyta.
Postawiłem filiżankę na stole i wziąłem podaną gazetę. Reclus wskazał
na krótki artykuł z uderzającym nagłówkiem: „Czy w przyszłości możliwe
będą bezbolesne operacje bez narkozy? Wiedeński okulista twierdzi, że
odkrył w działaniu kokainy właściwości wyłączające ból. Bezbolesne
operacje oka po wpuszczeniu kilku kropli kokainy. Specjalna relacja z
tegorocznego posiedzenia towarzystwa okulistów w Heidelbergu”.
Wszystko, co powiedziano w tych kilku linijkach, nie wydaje się dziś
czymś niezwykłym, a co dopiero sensacyjnym. Miejscowe znieczulenie,
nawet przy dłuższych i większych operacjach, od dawna już zastępuje
stosowaną wcześniej pełną narkozę chloroformem lub eterem. Wtedy jednak,
tego wczesnego poranka 17 września, narkoza wciąż jeszcze była w chirurgii
jedynym skutecznym środkiem uśmierzającym ból. Z biegiem lat nieustannie
narastało coraz silniejsze żądanie takiego środka, za pomocą którego można
by znieczulić tylko te miejsca, które obejmuje dana operacja, bez narażania
pacjenta na pełną narkozę.
 Nie ma więc potrzeby wyjaśniać, jakie wrażenie wywarła na mnie tego
wrześniowego poranka wiadomość z Heidelbergu. Przebiegiem wzrokiem
niezbyt długi artykuł. Podano w nim, że Carl Koller, młody wiedeński
zastępca profesora, polecił wybranemu koledze odczytać w Heidelbergu swój
referat. W referacie tym opisano, jak zakrapiając kokainą ludzkie oko, można
je na dłuższy czas całkowicie znieczulić. W tym stanie można przeprowadzać
nawet ciężkie operacje. W nawiązaniu do referatu, zebranym w Heidelbergu
okulistom przedstawiono kilka operacji ocznych przy zastosowaniu kokainy.
Nie budziły one żadnych wątpliwości co do skuteczności jej działania. Jakie
zastosowanie znajdzie to odkrycie w chirurgii, nie można jeszcze
przewidzieć.
Opuściłem gazetę i spojrzeliśmy na siebie. Nasze oczy wyrażały tę samą
myśl: co za niepojęta, a równocześnie szczęśliwa niespodzianka. Ja
ucieszyłem się z samego faktu tego odkrycia, radość Reclusa pochodziła z
głęboko zakorzenionej obawy przed niebezpieczeństwem narkozy, która w
czasie jego praktyki pociągnęła za sobą kilka wypadków śmiertelnych. Dla
niego wiadomość z Heidelbergu musiała być promykiem nadziei na drodze
ku lepszej przyszłości. W jakim stopniu wpłynęło to na niego, wykazała
postawa Reclusa w późniejszym czasie, kiedy odegrał wybitną rolę w
dalszym rozwoju znieczulenia miejscowego. Ja natomiast postanowiłem udać
się niezwłocznie do Wiednia.
Burzliwa historia tej podróży należy do późniejszego rozdziału na temat
dramatu związanego ze znieczuleniem miejscowym.
20 września przybyłem do Wiednia. Moje studia nad historią
poprzedzającą odkrycie Kollera dały tyle interesującego materiału, że
pozostałem tam dłużej niż miesiąc, bo aż do 21 listopada. Dopiero w środku
nocy z 22 na 23 listopada wróciłem do Paryża.
Gdy około wpół do drugiej stanąłem przed nocnym portierem, ten prócz
klucza podał mi telegram z Londy#nu, który szedł za mną przez Paryż do
Wiednia i z powrotem do Paryża. Treść była następująca: „Czy przypomina
pan sobie naszą rozmowę podczas kongresu w Londynie? Mam pacjenta ze
zlokalizowanym guzem mózgu, który według diagnozy Ferriera nadaje się do
usunięcia. Godlee podejmuje się operacji. Obecni Jackson i Ferrier. Jackson
spowodował zawiadomienie pana. Termin 25 listopada, National Hospital,
Queen Sąuare. Bennett”.
Zostały więc tylko dwa dni! Ale taka szansa może się nie powtórzyć.
Zdecydowałem się natychmiast. U francuskich wybrzeży kanału La Manche
szalały pierwsze sztormy. Statek trzymano w porcie przez cały dzień.
Dopiero 24 listopada, po bardzo uciążliwej podróży, dobiłem do Anglii.
Między czwartą a piątą po południu znalazłem się w prawie zalanym przez
ulewne deszcze Londynie.
W „Charing Cross” zastałem wiadomość od Bennetta. Zatrzymał się u
Hughlingsa Jacksona przy Manchester Sąuare, aby jeszcze raz omówić
szczegóły dotyczące przypadku. Tam mógłbym go spotkać.
Jacksona nie widziałem od czasu londyńskiego kongresu i okazyjnie
tylko wymienialiśmy listy. Z wyglądu sprawiał wrażenie człowieka
ociężałego. Widocznie poza domem i National Hospital w ogóle nie chodził
pieszo.
Bennett oderwał wzrok od rysunku przedstawiającego owal ludzkiej
pokrywy czaszkowej, na którym narysowano drżącą ręką kilka poprzecznych
i podłużnych linii. Tak był przejęty całą sprawą, że przywitał mnie tylko
pośpiesznie, zamienił jeszcze z Jacksonem parę słów, po czym od razu zaczął
mi objaśniać przypadek.
– Mój pacjent – mówił – jest człowiekiem młodym. Nazywa się
Henderson. Ma niespełna dwadzieścia pięć lat, jest farmerem i pochodzi z
Dumfries. Zgłosił się do mnie 3 listopada, na pierwszy rzut oka był to
całkiem zdrowy i silny młody człowiek, który jednak niezupełnie pewnie
władał lewym ramieniem i powłóczył lewą nogą. Skarżył się na napadowe
bóle głowy i drgawki w lewej połowie twarzy, lewej ręce i nodze. Lekarz z
Dumfries nie stosował nic innego, jak tylko plastry gorczyczne na głowę i
kark pacjenta, tak że cała skóra potylicy była w stanie zapalnym i jeszcze dziś
pokryta jest ranami i pęcherzami.
Bennett chwycił kilka gęsto zapisanych kartek i podsunął mi je.
– Oto jest kompletny wywiad – powiedział. – Może chciałby się pan
dokładniej zorientować. Teraz ograniczę się do rzeczy najważniejszych.
Wywiad i badanie wykazały, że Henderson jeszcze przed czterema laty nie
wiedział, co to choroba. Wtedy po raz pierwszy odczuł bóle głowy. Potem
występowały z przerwami, ale coraz częściej. Po roku zaczął odczuwać
lekkie drżenia lewej połowy twarzy i lewej połowy języka. Drgawki były
coraz silniejsze i przechodziły w napady skurczów obejmujących lewą
połowę karku, lewą rękę oraz nogę i prowadzących w końcu do utraty
przytomności. Napady te powtarzały się codziennie przez dwa lata. Pół roku
temu wystąpiło po raz pierwszy wyraźne osłabienie sprawności lewej ręki. Po
dalszych trzech miesiącach nie mógł już utrzymać w tej ręce żadnego
narzędzia. Wkrótce potem zaczął utykać na lewą nogę. Gdy Henderson
zgłosił się do mnie, bóle głowy nasiliły się już do tego stopnia, że określił je
jako nieznośne. Badania w National Hospital nie wykazały żadnych
widocznych zmian w obrębie samej głowy, ale zauważono podejrzane
zmiany na dnie oka oraz zapalenie prawego nerwu wzrokowego. Od 4
listopada drgawki na całej lewej połowie ciała występują codziennie.
Rozpoczynają się zawsze w lewym kciuku. Czasami występują gwałtowne
wymioty i nudności, które nawet przy próżnym żołądku utrzymują się przez
wiele godzin i uniemożliwiają przyjmowanie jakiegokolwiek pokarmu. Bóle
głowy wzmagają się do tego stopnia, że pacjent wpada w delirium i wydaje
straszliwe okrzyki. Worki z lodem są bezskuteczne i tylko duże dawki
morfiny przynoszą mu przejściowo ulgę. Szybko przestałem mieć
wątpliwości, że chodzi o prawostronny guz mózgu, ale zależało mi przede
wszystkim na jego umiejscowieniu.
Wziął kartkę z rysunkiem czaszki, którym zajęty był w chwili mojego
przybycia.
– Ten rysunek – powiedział – przedstawia pokrywę czaszki pacjenta w
naturalnej wielkości.
Owal pokrywy podzielony był jedną podłużną i dwiema poprzecznymi
liniami na sześć pól, po trzy, równej wielkości, na każdej stronie czaszki.
Prawe środkowe pole przedzielone było dodatkowo przekątną, poniżej której
znajdowało się mocno zaznaczone koło.
– Według stanu naszej obecnej wiedzy – kontynuował Bennett – ośrodki
ruchu dla warg i języka lewej połowy ciała położone są w dolnych odcinkach
wstępujących zwojów bocznych i czołowych. Nieco wyżej znajdują się
ośrodki dla mięśni lewej strony twarzy. W środku, zwłaszcza we
wstępujących zwojach bocznych, zlokalizowane są centra dla lewej ręki i jej
palców, a w środku zwojów czołowych dla ramienia, łokcia i przedramienia.
Najwyższa część wstępujących zwojów czołowych zawiaduje ruchami lewej
nogi. U pacjenta stwierdziliśmy całkowity niedowład ręki i palców, natomiast
w obrębie łokcia, barku, twarzy, języka i nogi niedowład jest tylko
częściowy. W związku z tym wydaje się nam rzeczą pewną, że guz ulokował
się w obszarze ośrodków dla ręki i palców i wywiera wzmagający się powoli
drażniący wpływ na sąsiednie centra dla ramienia, nogi, twarzy i języka.
Przypuszczamy, że guz nie może być jeszcze zbyt duży, ponieważ
ograniczający go od góry ośrodek dla nogi jest jeszcze słabo zaatakowany,
tak samo jak z przodu ośrodki dla twarzy i języka; od tyłu znajduje się
zupełnie nie uszkodzony ośrodek wzroku, a przylegający od dołu ośrodek dla
ruchów gałki ocznej jest również zdrowy. – Wskazujący palec prawej ręki
położył na kółku zaznaczonym na rysunku Jacksona. – Guz musi się
znajdować tutaj, w tym miejscu. Co pan na to?
Oczywiście, wcale nie oczekiwał ode mnie natychmiastowej odpowiedzi.
Pomost, jakim połączył teorię Ferriera z zastosowaniem jej w chirurgii, był
tak fascynujący, że takiemu człowiekowi jak ja mogło odebrać mowę.
– Nie wie pan – wydobyłem wreszcie z siebie – jak długo czekałem na
ten moment.
Bennett wstał zza stołu.
– Ależ wiem – powiedział – inaczej bym pana nie zawiadomił. Profesor
Jackson stale mnie o wszystkim informował.
Spojrzał na Jacksona, który usiadł ciężko w fotelu i przez cały czas nie
wtrącił ani słowa, tylko się przysłuchiwał. Teraz wykrzywił wargi – jak to
było w jego zwyczaju, gdy mówiono o moim pełnym przygód życiu w
pogoni za śladami rozwoju chirurgii – trochę z sarkazmem, ale również ze
zrozumieniem i podziwem, który krył się pod jego chłodną
powierzchownością.
– Ale to jeszcze nie koniec – powiedział w swój rzeczowy sposób. –
Dopiero jutro się pan przekona, czy ma pan rację. Jutro, Bennett, będzie pan
bohaterem albo podżegaczem do mordu, a przeciwnicy wiwisekcji napiętnują
pana nawet jako mordercę.
– Zajrzę jeszcze do mego pacjenta – powiedział Bennett. – Może
chcielibyście mi, panowie, towarzyszyć i zobaczyć jeszcze Hendersona przed
operacją?
Przytaknąłem, a i Jackson dźwignął się ze swego fotela, jakby miał
zamiar iść z nami. Odprowadził nas jednak tylko do drzwi i powiedział:
– Będę w szpitalu jutro o dziesiątej rano.
Gdy przybyliśmy do National Hospital przy Queen Sąuare, budynek ten
wydał mi się bardziej niż kiedykolwiek szary, skromny, a nawet
odpychający. W niczym nie przypominał tego wszystkiego, co dziś w
naszym wyobrażeniu kojarzy się ze sławnym szpitalem.
Kroczyliśmy niedostatecznie oświetlonym korytarzem, wypełnionym
zapachami karbolu i mydła oraz wyziewami kuchennymi. Przed nami stanęła
starszawa pielęgniarka.
– Jak się miewa Henderson? – zapytał Bennett.
 – Dwie godziny krzyczał – odpowiedziała pielęgniarka – potem otrzymał
morfinę. Odtąd nie ma bólów, ale trudno z nim nawiązać kontakt. Ponadto
jest rozdrażniony jak przed napadem szału czy epilepsji.
Znaleźliśmy się w sali chorych, w której w przygnębiającym
osamotnieniu stało tylko jedno łóżko. Słabe światło padało na głowę
leżącego, który dziwnie wolnym ruchem zwrócił ku nam swoją młodą i
właściwie zdrowo wyglądającą twarz. Jego lewa ręka zwisała bezwładnie z
boku łóżka. W chwili jednak, kiedy poznał Bennetta, starał się podnieść.
Spojrzenie jego było otępiałe i zdradzało ciężkie schorzenie.
Nagle prawą, zdrową ręką zerwał gwałtownym ruchem kołdrę,
odsłaniając obnażone do połowy muskularne ciało człowieka pracującego
fizycznie.
– Popatrzcie na mnie – wykrztusił, daremnie usiłując poruszyć swoim
lewym przedramieniem, dłonią i lewą nogą, powodując jedynie lekkie ich
drżenie.
– Wszystko jest we mnie zdrowe – krzyczał – wszystko jest mocne, ale
ten mały stwór w mojej głowie mnie wykończy. Czy coś takiego może mnie
zabić?
Jego twarz pokryła się potem. Zaczął płakać. Bennett zatrzymał się.
Widać było, że nieobce mu były bezsilne i gwałtowne protesty Hendersona.
Odczekał, aż ten się uspokoi, a następnie usiadł na brzegu łóżka. Bez słowa
podciągnął kołdrę i wsunął pod nią niewładną rękę.
– Henderson – powiedział powoli – postanowiliśmy ostatecznie wykonać
operację. Jutro przed południem o godzinie dziesiątej sławny chirurg doktor
Rickman Godlee i ja postaramy się uwolnić pana od tej choroby.
Henderson zwrócił do nas swą błyszczącą od potu twarz. Chwycił swą
prawą dłonią rękę Bennetta.
– Jeszcze raz panu powtarzam – wyjąkał. – Może pan zrobić ze mną
wszystko. Dziękuję panu, bez względu na to, co z tego wyniknie. Zawsze
będę panu wdzięczny...
– Już dobrze – mruknął Bennett wstając. – Już dobrze. Teraz pan wie,
dlaczego wynieśliśmy stąd inne łóżka i dlaczego stoi tam ten parawan. –
Zwrócił się do mnie. – W National Hospital nie mamy jeszcze sali
operacyjnej! – Wskazał na parawan oddzielający jeden kąt pokoju. – W tym
kącie za parawanem będziemy operować.
Poprowadził mnie tam i pokazał bardzo stary, dość prymitywny
drewniany stół operacyjny i dwa mniejsze stoły, na których stały miski, butle
z karbolem i instrumenty. Na parapecie umieszczony był nieporęczny parowy
rozpylacz karbolowy, skonstruowany przez Listera* tak, aby całe pole
operacyjne wraz z rękami i narzędziami chirurgów poddać działaniu
rozpylonego roztworu karbolu, który wszystko nawilżał i przenikał.
* angielski chirurg, Sir Joseph Lister 11827-1917), twórca postępowania
antyseptycznego (przyp. tłum.)
– Godlee – powiedział Bennett tak cicho, żeby chory nas nie usłyszał –
zarządził przeniesienie z Kings College wszystkiego, co potrzebne, oraz
polecił wykonać kilka specjalnych instrumentów, które, jak przypuszczał,
biorąc pod uwagę swoistą budowę anatomiczną mózgu, mogą być przydatne.
Godlee przeprowadził kilka próbnych operacji na zwłokach. Jakie
niespodzianki mogą wyniknąć u żyjącego, tego naturalnie nikt nie może
przewidzieć...
Ponieważ on sam wymienił nazwisko Godlee’ego. zapytałem, dlaczego
wybrał tego właśnie chirurga jako wykonawcę zabiegu, przemyślanego i
zaproponowanego przez siebie. Bennett spojrzał na mnie podejrzliwie, a
potem dziwnym tonem powiedział:
– Sądzę, że wszystkie inne sprawy możemy omówić później. W końcu
znaleźliśmy się na korytarzu.
– Pan pewno zna Godlee’ego bliżej – zapytał Bennett.
Przytaknąłem. Godlee był siostrzeńcem Listera i wychowywał się w jego
cieniu. Wiekiem odpowiadał mniej więcej Beńnettowi. Jako że asystował
Listerowi prawie we wszystkich operacjach w Kings College Hospital,
miałem możność obserwowania go dostatecznie często. Był to porządny,
prostolinijny człowiek, może trochę szorstki w obejściu. Pojętny uczeń
swego wuja, dobry technik i równie dobry i sumienny nauczyciel metody
Listera, a także innych metod i nauk chirurgicznych. Nie było w nim jednak
ani odrobiny nowatorskiego zacięcia. W rezultacie trudno mi było wyobrazić
sobie Godlee’ego w roli człowieka, który jako pierwszy ma usunąć guz
mózgu.
– Domyślam się zapewne, co chciałby mi pan powiedzieć – ciągnął dalej
Bennett. – Godlee rzeczywiście z wahaniem podjął się tego zadania.
Namawiałem go całymi tygodniami, nim udało mi się go przekonać. Często
też przeklinałem samego siebie, że nie zostałem chirurgiem i skazany jestem
na pomoc specjalisty. Sądzę, że ja wniosę to. czego brakuje Godlee’emu.
Zmusiłem go do powiedzenia „tak” i przepchnę go też przez ostatnie
przeszkody, jeżeli zajdzie taka potrzeba. – Po raz pierwszy odczułem, co to
znaczy prawdziwa stanowczość. – Jutro się pan przekona.
Pogoda wciąż jeszcze była brzydka, gdy przed południem 25 listopada,
tuż przed dziesiątą, przybyłem na Queen Square.
W sali chorych spojrzałem najpierw na łóżko Hendersona. Było puste.
Dopiero potem zobaczyłem, zasłoniętą częściowo przez parawan, grupę
lekarzy przy oknie; Bennett, Ferrier, Jackson. Godlee oraz paru nie znanych
mi asystentów i kilka pielęgniarek. Godlee i asystenci ubrani byli w fartuchy
i mieli podwinięte rękawy koszul. Inni czekali w zwykłych frakach.
Na stole leżał Henderson z zamkniętymi oczami. Byi mocno
przywiązany, a głowę miał ogoloną. Skóra głowy wydawała się gładka i biała
z wyjątkiem okolicy potylicznej, gdzie wyraźnie widać było jej stan zapalny i
strupy, będące wynikiem leczenia plastrami gorczycznymi.
Jeden z asystentów mył skórę głowy roztworem karbolu wydzielającym
ostry zapach. Raz po raz zanurzał gąbkę w emaliowanej misce wypełnionej
roztworem. Gdy dotknął chorego miejsca na potylicy, pacjent otworzył oczy i
jęknął. Asystent zawahał się na chwilę, a potem już nie dotykał tych miejsc.
Odszukałem jeszcze wzrokiem Bennetta, po czym nie spuszczałem już z
oczu Godlee’ego, stojącego przy głowie Hendersona. Z pozoru Godlee
wydawał się tak spokojny, jak to odpowiadało jego upartemu, solidnemu i nie
dającemu się łatwo wyprowadzić z równowagi usposobieniu. Ale po drganiu
powieki poznałem, że pod tą chłodną powierzchownością napięte miał
wszystkie nerwy. Wydawało mi się, że wiem, co się w nim dzieje. On, który
z racji swego usposobienia przeznaczony był do nauczania i postępowania w
duchu konserwatywnym, stanął w tych sekundach na granicy nieznanego, nie
odkrytego jeszcze kraju, do którego popchnęła go silna wola Bennetta i jego
zdolność rozbudzania w innych entuzjazmu.
Drugi asystent rozpoczął w tym czasie obkładać głowę i twarz chorego
chustami nasączonymi karbolem. Tylko najwyższa część sklepienia czaszki
pozostała wolna. Następnie wziął butelkę z chloroformem.
Jedna z sióstr przesunęła będący już pod parą rozpylacz karbolowy na
przeciwną stronę głowy Hendersona. Otworzyła kran, a sprężona para
skierowana została do pojemnika z karbolem.
Pacjent ciężko oddychał, liczył, krzyczał, usiłował się podnieść, aż
wreszcie stracił przytomność. W tym samym momencie obsługująca
urządzenie pielęgniarka rozpoczęła rozpylanie karbolu. Rzadkie kłęby pary o
ostrym zapachu z sykiem rozprzestrzeniały się nad polem operacyjnym.
Wszystko było gotowe. Teraz przyszła kolej na Godlee’ego!
Godlee jeszcze raz zanurzył swe owłosione ręce w wanience z karbolem.
Ujął ociekający karbolem skalpel i obrzucił obecnych szybkim spojrzeniem.
Zniżył skalpel i wykonał dwa długie, krzyżujące się cięcia skóry głowy aż do
kości. Rany natychmiast zaczęły krwawić.
Drugi asystent gąbkami wycierał krew i chwytał zaciskami tryskające
krwią naczynia. Następnie uniósł wierzchołki czterech płatów powstałych po
przecięciu skóry na krzyż i rozchylił je. Godlee oddychał głośno. Odsunął
okostną z pokrywy czaszki. Wreszcie kość była odsłonięta – białawoszara,
pokryta szybko zlewającymi się kroplami mgły karbolowej.
Wszyscy przysunęliśmy się bliżej. Bennett stał tuż przy boku Godlee’ego,
zupełnie tak, jak gdyby nie chciał wypuścić go spod władzy swego
przemożnego wpływu. Wyraźnie drżącą ręką wyznaczył „koło” na
odsłoniętym sklepieniu czaszki.
Jedna z pielęgniarek podała Godiee’emu trepan*. Godlee przyłożył
instrument do kości. Gdy już ustawił trepan w jednym punkcie koła. zaczął
nim kręcić, tak że piła trepanu zbudowana na kształt korony, obracając się,
nawiercała kość. Ręka chirurga wydawała się mocna i pewna. Zgrzyty
trepana były przez pewien czas jedynymi słyszalnymi odgłosami. Przy
każdym obrocie wypływały opiłki kostne.
* przyrząd do nawiercania czaszki (przyp. tłum.)
Godlee pochylał głowę coraz niżej, jakby dosłownie wsłuchiwał się w
odgłosy pogrążającego się żelaza. Wreszcie przerwał wiercenie, poluzował
trepan i unosząc go w jgórę, wyjął z niego mały, okrągły fragment kości.
Przez otwór w kości popatrzył na słabo pulsującą oponę twardą. Ostrożnie
ujął skalpel i pogrążył go w otworze. Bez wahania przeciął na krzyż oponę.
Natychmiast w miejscu cięcia uwypukliła się część powierzchni mózgu.
Wygląd jej był jednakże normalny, nie wykazywał oznak chorobowych,
może był nieco zażółcony. Otwór natomiast okazał się za mały dla
wyciągnięcia właściwych wniosków. Godlee ponownie chwycił za trepan.
Obok pierwszego wywiercił w pokrywie czaszkowej drugi, większy otwór.
Skalpelem poszerzył nacięcie opony twardej. Widoczny stał się większy
fragment kory mózgowej, ale i teraz nic nie wskazywało na istnienie zmian
chorobowych, żadnego uwypuklającego się guza czy obrzęku innego
pochodzenia.
 Już i tak bardzo blada twarz Bennetta stała się jeszcze bielsza. Nie
potrafił ukryć tego wszystkiego, co go w tej chwili gnębiło – troski,
zwątpienia i niepewności. Czyżby jego bystrość i rozumowanie zawiodły?
Wydawało się, że również Godlee się zawahał. Jego czerwona twarz
błyszczała od spływającego z czoła potu.
Ale po chwili nałożył trepan po raz trzeci. Ponownie wypłynęły
zabarwione krwią opiłki kostne. Godlee wyjął trzeci krążek z pokrywy
czaszkowej, a następnie chwycił za dłuto i młotek. Nie czekając na
wezwanie, asystent wsunął pod sklepienie łopatkę miedzianą i osłaniał nią
mózg i opony. Uderzenia dłuta wydawały na przemian to stłumione, to ostre
dźwięczne odgłosy, typowe przy dłutowaniu czaszki. Odłamki kostne
wyłamywane ze sklepienia czaszki odpryskiwały jeden po drugim. Na koniec
wszystkie trzy małe otwory połączyły się w jeden duży trójkąt.
Wydawało się. że chory pod wpływem uderzeń młotka w każdej chwili
może się obudzić. Ale nic takiego nie nastąpiło. Henderson nie ruszał się.
Jedynie z jego ust co chwila wydobywał się cichy jęk. Godlee zamienił dłuto
i młotek na skalpel. Odsłonił mózg na całej powierzchni wyłamanego
trójkąta. Odsłonięta część okazała się odcinkiem czołowego i bocznego
zwoju. Nad położoną całkiem z przodu częściątego odcinka przebiegało
duże, tętniące naczynie krwionośne. Poza tym jednak nie widać było żadnych
zmian chorobowych. Żadnych oznak guza – nic!
Nieprzyjemna wilgoć par karbolowych przeniknęła gorsy naszych koszul,
które coraz bardziej ciążyły na naszych piersiach, czego prawie nie
zauważaliśmy. Natomiast jak urzeczeni wpatrywaliśmy się w otwór w
pokrywie kostnej, w którym na naszych oczach pulsował żywy mózg
człowieka.
Godlee znów sprawiał wrażenie człowieka niezdecydowanego. Zamienił
szybkie, niepewne spojrzenie z Bennettem. Jeśli cały wysiłek poprzedzający
diagnozę nie poszedł w złym kierunku, to istniało tylko jedno wyjaśnienie
braku obecności guza: musiał on być umiejscowiony poniżej uwidocznionej
części kory mózgowej, w substancji białej, i zaatakować od wewnątrz
ośrodki funkcyjne kory.
Godlee jeszcze raz spojrzał na Bennetta, a następnie wprowadził skalpel
do otworu w kości. Zdecydowanym ruchem wykonał cięcie żywego i
tętniącego mózgu – prawdopodobnie pierwsze cięcie świadomie zrobione
przez chirurga na żyjącym mózgu.
 W czasie gdy nóż zagłębiał się w tkankę mózgową, zadałem sobie jeszcze
pytanie przyprawiające mnie o bicie serca: Co teraz nastąpi? Czy
natychmiastowa śmierć, uważana przez tysiące lekarzy za pewnik – przy tego
rodzaju zuchwałym zabiegu?
Ale zanim zdążyłem sobie to pytanie uświadomić, była już na nie
odpowiedź.
Nie stało się nic. Śmierć nie nastąpiła. Henderson charcząc, dalej
oddychał regularnie.
Przed nami otwierała się szara substancja kory.
I wtedy stało się – w głębi szczeliny ujawniło się coś nienaturalnie
zabarwionego, twardego, nie pasującego do otoczenia. Okrągły twór
wielkości gołębiego, jaja, otorbiony, usadowiony w zdrowym mózgu,
przyczyna cierpienia – guz. Mieliśmy więc potwierdzenie tego wszystkiego,
co Bennett obmyślił, zaplanował i wykonał.
Spojrzałem na twarz Bennetta, do której powoli napływała z powrotem
krew, ale nie odpowiedział na moje spojrzenie. Jeszcze nie nadszedł czas
prawdziwego triumfu! Guz mocno jeszcze tkwił w swoim łożysku i nie było
wiadomo, czy pozwoli się wydobyć z tej najczulszej i najdelikatniejszej
tkanki ludzkiego ustroju.
Godlee chwycił cienką metalową łopatkę i potrzymał ją nad płomieniem
wytwarzającym parę do rozpylacza. Łopatce nadał krzywiznę łyżki, z
grubsza dopasowanej do kształtu widocznej części guza. Z nadzwyczajną
ostrożnością wsunął ją między guz a tkankę mózgową. Podważającymi i
obrotowymi ruchami starał się wsunąć ją nieco dalej. Szło mu to powoli, ale
mimo wszystko posuwał się naprzód. Po chwili zastąpił łopatkę palcem
wskazującym. Wsunął go z boku poza guz, próbując wyłuszczyć go z
łożyska. Widziałem, jak guz drgnął i podniósł się nieco wyżej. Wydawało
się, że palec chirurga, obmacując i pociągając guz, obejmie go, aby go
zupełnie wyważyć.
Wtedy nastąpiło nagle małe przesunięcie. Godlee trzymał w ręku
półkulisty twór. Guz uległ -w połowie rozerwaniu. Tylko jego górna część
ustąpiła pod naciskiem palca. Część głębiej usadowiona pozostała w łożysku.
Obraz zmienił się w ciągu paru sekund. Podczas gdy poprzednio prawie nie
było krwawienia, teraz ledwo dostrzegalnie zaczęła się sączyć krew. Godlee
stał się niespokojny. Wyszukał wzrokiem między narzędziami i chwycił ostrą
łopatkę volkmannowską. Wsadził ją do powstałej jamy i usiłował wyskrobać
na ostro pozostałą na dnie część guza. Jama wypełniła się szybko krwią.
Krew nie wypływała, raczej sączyła się z tkanki mózgowej, ale sączyła się
bez przerwy. W ciągu najbliższych sekund Godlee uwikłany był w walkę z
krwawieniem. Wciąż i wciąż żądał gąbek, które wchłaniały krew, i w chwili
gdy znów miał dobrą widoczność, starał się po kawałku usuwać guz. Mijała
minuta po minucie. Chory mówił w narkozie, kończyny jego drżały, ale żył.
W przytłaczającej, pełnej wielkiego napięcia ciszy czekałem na rozwój
wydarzeń. Godlee oddychał ciężko. Gąbki oczyszczały pole operacyjne tylko
na ułamki sekund. Wciąż jeszcze nie udało się dotrzeć do siedzącej w głębi
szypuły i usunąć jej. Aż wreszcie – minutę później wyglądało na to, że w
głębi pokazała się zdrowa biała substancja mózgu. Guz został usunięty, ale
krwawienie nie ustawało. Nową gąbką zebrano sączącą się krew. W dawno
już zabarwionym krwią roztworze karbolu pielęgniarka wyciskała jedną
gąbkę po drugiej i podawała Godlee’emu. Zlana potem pracowała obiema
rękami. Zamiast ustawać, krwawienie nasilało się. I wszędzie tylko to
diabelskie sączenie, którego nie można było opanować ani zaciskami, ani
podwiązkami.
Godlee oddychał z wysiłkiem. Wargi miał bezbarwne.
Domyślałem się. co się w nim dzieje. Guz był usunięty. To, co tak długo
wydawało się niemożliwe, stało się faktem. Czy teraz wszystko miałoby się
skończyć nieszczęśliwie, dlatego że nie udawało się opanować tego rodzaju
krwawienia?
Zauważyłem, jak spojrzenie Bennetta przesuwa się po instrumentach i
zatrzymuje na galwanokauterze*. Zawahał się jednak. Niewątpliwie
powstrzymywało go pytanie, czy mózg zniósłby tak brutalny zabieg.
* urządzenie do przypalania prądem elektrycznym (przyp. tłum.)
Krew bez przerwy płynęła. Jeszcze jedna gąbka. Próba ostrożnej
tamponady. Bez sensu! Dookoła śmiertelne milczenie.
Godlee polecił przygotować urządzenie. Wprowadził je do jamy guza. Z
lekkim sykiem przesuwało się po krwawiącej tkance. Krew sączyła się w
coraz to innym miejscu. Ale po pewnym czasie krwawienie ustało, było
opanowane.
Godlee z zakrwawionymi rękami, krańcowo wyczerpany wciągnął głośno
powietrze i wyprostował się. Operacja dobiegała końca. Wszyscy
przysłuchiwaliśmy się oddechowi Hendersona. Drgania w poszczególnych
kończynach wzmogły się, ale Henderson żył i oddychał.
Godlee opłukał ręce w roztworze karbolu, następnie zbliżył do siebie
przecięte części opony, włożył do jamy rany gumowy dren i zszył oponę
jedwabnymi nićmi przepojonymi karbolem. Jeden z asystentów zdjął ze
skóry głowy kleszcze, które ją do tej pory rozchylały. Zbliżył brzegi skóry
nad otworem w czaszce i zszył je srebrnym drutem, zostawiając miejsce dla
drenu. Przyłożył gazę przepojoną karbolem, usunął chusty otaczające pole
operacyjne i zabandażował całą głowę.
Nikt się nie odzywał – ze zmęczenia, a może z przejęcia. Milcząc
spoglądaliśmy na siebie. Spojrzałem na Bennetta, a on na mnie. Oczy jego
błyszczały matowo. To była rzeczywistość, guz został dobrze rozpoznany i
chirurgicznie usunięty – a pacjent żył. Była to niezwykła, a zarazem
oczywista prawda. Guzy mózgu można rozpoznać i usunąć. Można je
wyniszczyć ze środowiska, w którym pasożytują, przeprowadzając
konieczny, choć ciężki zabieg, przywracający pacjentowi zdrowie. Bennett i
Godlee przekroczyli próg nowego rozdziału w historii chirurgii.
Pięć dni później, rankiem 30 listopada, opuściłem Londyn. Nieznośne
napady bólu z powodu kolki żółciowej, które rozpoczęły się przed wielu laty,
akurat w czasie gdy Lister rozpoczął walkę o zastosowanie antyseptyki,
prześladowały mnie od tamtej pory w trakcie mych podróży po świecie.
Obecny napad, nagły jak grom z jasnego nieba, był tak ciężki, że
zdecydowałem się udać do chirurga, który jako jedyny, i to zaledwie dwa lata
temu, odważył się usunąć chory pęcherzyk żółciowy zawierający kamienie.
Był nim Carl Langenbuch z Berlina.
Dzień przed wyjazdem 29 listopada w przerwie między dwoma napadami
bólu, zmusiłem się do ponownego odwiedzenia Hendersona w National
Hospital. Samopoczucie Hendersona było nadspodziewanie dobre. Miał za
sobą spokojną noc. Był ożywiony, dopisywał mu humor, nie narzekał na brak
apetytu; bóle głowy, które zamieniły jego życie w piekło, przestały mu
dokuczać. Lewą nogą ruszał swobodnie. Jedynie występujące uprzednio
częściowe porażenie lewego ramienia przeszło obecnie w całkowite. Bennett
na pewno słusznie tłumaczył to uszkodzeniem jeszcze funkcjonujących
resztek ośrodka korowego dla ręki podczas usuwania guza. Henderson był
mu jednak głęboko wdzięczny za pozbycie się męczarni, nawet kosztem ręki.
Same brzegi rany były obrzęknięte, a z włożonego drenu sączyła się
wydzielina. Nie wskazywało to jednak na jakieś poważne powikłania w
procesie gojenia się rany.
Miałem zamiar odwiedzić Hendersona jeszcze raz, 30 listopada, ale mój
stan już mi na to nie pozwolił. Napady bólu stały się tak nieznośne, że
jedynie z pomocą dużych dawek morfiny miałem nadzieję dojechać do
Berlina.
Z tej przyczyny nie byłem już bezpośrednim świadkiem kilku następnych
tygodni, kiedy Bennett i Godlee dzień po dniu, między nadzieją a obawą,
śledzili przy łóżku chorego wszelkie pozytywne i negatywne objawy. Raz
byli prawie pewni ostatecznego zwycięstwa, to znów ogarniało ich
zwątpienie.
24 grudnia Jackson doniósł mi, że poprzedniego dnia Henderson zmarł w
National Hospital.
Ta nieoczekiwana wiadomość spadła na mnie jak grom. Moją pierwszą
reakcją było głębokie rozczarowanie, a nawet rezygnacja. Czyżby wszystko
było daremne? Czyż operacja przeprowadzona przez Godlee’ego nie była
początkiem rozwoju neurochirurgii? Czy wielki sukces był jedynie
samooszukiwaniem się?
Przeczytałem jednak do końca komentarz Jacksona. Ten pisał mi, że
objawy, które u Hendersona wywoływał guz, już do końca nie występowały.
Henderson nie miał więcej bólów ani drgawek i z nadzieją patrzył w
przyszłość. Śmierć nie była bezpośrednim następstwem operacji mózgowej,
lecz nastąpiła wskutek zakażenia przyrannego, które zabiłoby pacjenta
również przy każdej innej operacji. Czytając przypomniałem sobie, że
podczas ostatnich odwiedzin u Hendersona zauważyłem obrzęk brzegów
rany i ropną wydzielinę. W następnych tygodniach wywiązała się typowa
infekcja i wreszcie zapalenie opon mózgowych, które okazało się przyczyną
śmiertelnego zejścia. Jackson nie umiał dokładnie określić, jak doszło do
tego zakażenia. Osobiście sądził, że znalazł właściwą przyczynę w drobnym,
ale tym bardziej fatalnym zbiegu okoliczności. Kiedy czytałem jego uwagi na
ten temat, wiedziałem już, że Jackson ma rację. Jego bystre oko nie pomyliło
się. Stanął mi przed oczami asystent myjący skórę Hendersona roztworem
karbolu i omijający miejsca, które wskutek zastosowania plastrów
gorczycznych znajdowały się w stanie zapalnym. Z tych pominiętych w
trakcie dezynfekcji ognisk zapalnych zakażenie przeszło na ranę
pooperacyjną i zabiło Hendersona.
Zbieg okoliczności, piekielne zrządzenie losu – ale nic więcej!
Tak, nic więcej. Jedynie bodziec, by w przyszłości pracować jeszcze
staranniej – ale w żadnym wypadku nie była to bariera na drodze do dalszego
rozwoju chirurgii mózgu.
 Kilka miesięcy później, dnia 12 maja 1885 roku, Bennett i Godlee stanęli
przed członkami Towarzystwa Lekarzy i Chirurgów w Londynie. Przy
niezwykłym zainteresowaniu obecnych omówili oni samą operację oraz
wnioski, jakie z niej wyciągnęli. Oto najważniejszy z nich: usuwanie guzów
mózgu jest możliwe, strona techniczna wymaga dalszego starannego
opracowania.
Zresztą żaden z nich, podobnie jak i ja, nie spodziewał się, że w
rzeczywistości rozwój ten zajmie jeszcze tak wiele lat i że na jego drodze
stanie jeszcze tyle niepowodzeń i przeszkód. Obaj jednak mogli być słusznie
przeświadczeni, że skutecznie się do tego rozwoju przyczynili.
 MARION SIMS, LAWSON TAIT, CARL
LANGENBUCH

Opuściłem Londyn w wypełnione bólem grudniowe dni roku 1884, kiedy

to tylko dzięki dużym dawkom morfiny jako tako nadawałem się do podróży.
Był to ostatni, szczytowy punkt historii mojej choroby “żółciowej.
Rozpoczęła się ona mniej więcej przed osiemnastoma laty.
Przebieg jej sprawił, że niejednokrotnie zetknąłem się z różnymi próbami
mającymi na celu umożliwienie chirurgicznego zabiegu również na chorym
pęcherzyku żółciowym. Podobnie jak wiele lat temu, kiedy zachorowałem na
kamicę pęcherza moczowego, tak i teraz stałem się świadkiem bardzo
kontrowersyjnego etapu rozwoju medycyny za sprawą własnej dolegliwości.
8 stycznia 1867 roku po południu przybyłem z Anglii do Paryża, mając
jeszcze w pamięci swoje spotkanie z profesorem Listerem w Glasgow i będąc
pod wrażeniem antyseptyki karbolowej. Podobnie jak dwadzieścia lat
wcześniej, kiedy byłem świadkiem zastosowania po raz pierwszy narkozy,
tak i teraz miałem pewność, że to początek nowego etapu w rozwoju
chirurgii. Pierwsze obserwacje sal chorych, nie przenikniętych przykrą wonią
zakażonych ran, widok ran pooperacyjnych, z których nie wypływała ropa,
wywarł na mnie olbrzymie wrażenie.
Mój żywy i niecierpliwy charakter nie pozwalał mi przypuścić, że minie
jeszcze ponad dziesięć lat, zanim oporny ogół chirurgów, przywykłych do
septycznych powikłań przyrannych, przyjmie odkrycie Listera.
Tamtego dnia umówiony byłem z doktorem Marionem Simsem,
światowej sławy ginekologiem amerykańskim wykonującym wówczas
praktykę w Europie, na kolację o ósmej wieczorem w małej, ale wytwornej
paryskiej restauracji. Nie przypuszczałem nawet, jakie niepokojące
niespodzianki przyniesie mi ten wieczór i jaką rolę odegra później w tym
wszystkim Sims.
 Sims od lat nie odwiedzał swej amerykańskiej ojczyzny. Urodził się w
biednej, przez Boga zapomnianej okolicy Lancaster w Południowej
Karolinie, w rodzinie farmera. Jako lekarz wiejski w południowej części
stanu Alabama przeprowadzał swe pierwsze operacje ginekologiczne na
Murzynkach. W pierwszej fazie wojny secesyjnej podróżował w celach
naukowych po Europie Zachodniej. W Paryżu przedstawił swój sposób
leczenia przetok pochwowych i zdobył wśród paryskich chirurgów duże
uznanie. W 1862 roku wrócił do Nowego Jorku. Jako syn Południa nie mógł
się pogodzić z wydarzeniami na Północy, toteż w lipcu 1863 roku zostawił w
Nowym Jorku wszystko, co posiadał, i wyemigrował z rodziną do Europy.
Odtąd przebywał we Francji i Anglii, gdzie tłumnie zgłaszały się do niego
zamożne pacjentki. Były wśród nich bogata księżna Hamilton, jak również
cesarzowa Eugenia, żona Napoleona III, dla której zbadania i leczenia
przebywał w St. Cloud wiele tygodni. Przez cały ten czas nie krył się ze
swoimi sympatiami dla Południa i przesyłał na ręce Old Lancastera duże
sumy na pomoc dla ofiar rabunkowych pochodów „północnego” generała
Shermana. Fakt, że większą część wojny spędziłem w szpitalach armii
Północy, zupełnie nie wpłynął na mój stosunek do Simsa. W 1861 roku,
będąc w Nowym Jorku, niejednokrotnie pomagałem jego cudownej żonie
Teresie i siedmiorgu dzieciom. Teraz, kiedy po latach ponownie przybyłem
do Europy, Sims naturalnie bardzo chciał porozmawiać ze mną o sytuacji w
kraju, zwłaszcza po zakończeniu wojny domowej.
Sims zjawił się tuż po ósmej. Miał już pięćdziesiąt trzy lata. lecz ciągle
był fascynującym, smukłym, prosto trzymającym się mężczyzną o bujnych
kasztanowych włosach, pełnych wargach, ciemnobrązowych,
przykuwających uwagę oczach i prawie chłopięco żywych ruchach. Był, jak
zawsze, bardzo elegancki. Nikt na świecie nie domyśliłby się, że przyszedł na
świat w chacie z bierwion na skraju dziczy i że jego ojciec był farmerem,
właścicielem wiejskiej gospody, szeryfem, organizatorem walk kogutów,
łowcą lisów i namiętnym bilardzistą, który pisać i liczyć nauczył się dopiero
w wieku dwudziestu trzech lat.
Sims był człowiekiem, do którego pasowało sformułowane przez Johna
Bella wyobrażenie idealnego chirurga: „Umysł Apollina, serce lwa, bystre
oko i kobieca ręka”.
Sims szybko podszedł do mnie i zaczął ściskać mi ręce z wylewnością, do
której przy całej skali swej uczuciowości był równie zdolny, jak do
niepohamowanego gniewu.
 – Mój Boże – zawołał – mój Boże. Ojczyzna!
Zupełnie nie dbał o wpatrujących się w nas, siedzących obok gości.
Właśnie gdy po raz czwarty czy piąty wypowiadał z serca płynące „mój
Boże”, zupełnie nieoczekiwanie poczułem gwałtowny, zapierający dech
kłujący ból w prawym barku. Wraz z bólem wystąpiły nudności. W następnej
chwili odczułem, jak gdyby ktoś wkręcał mi pięść w prawy bok. tuż poniżej
prawego łuku żebrowego. Wiercący ucisk przeszedł w tępy ból, rozchodzący
się szybko najpierw w kierunku pleców, a następnie podbrzusza. Był tak
silny, że puściłem ręce Simsa i skuliłem się jęcząc.
Chciałen? tylko jednego: opuścić ten lokal, w którym mogłem się jedynie
stać przedmiotem ciekawości. Całą silę woli skoncentrowałem na
zrealizowaniu tego życzenia. Przez zaciśnięte zęby wycedziłem: – Dorożkę...
– Nic więcej. Wydawało mi się, że doznałem jakiegoś pęknięcia sięgającego
od dołka żołądkowego do prawego barku. Zataczając się wyszedłem i
oparłem się o ścianę wąskiego korytarza.
Ktoś ciągnął mnie i popychał dalej. Nie panowałem już nad swoim
głosem, krzycząc i jęcząc na zmianę. Jak przez mgłę zauważyłem jakiś
powóz i poczułem, że ktoś wepchnął mnie do niego. Ruszyliśmy. Każdy
wstrząs w czasie jazdy wywoływał nowe i jeszcze gwałtowniejsze napady
bólu. Zadawano mi jakieś pytania, lecz nie byłem w stanie zrozumieć ich
sensu. Powóz zatrzymał się, ktoś wyskoczył z niego i po chwili długiej jak
wieczność wrócił, a następnie usiłował otworzyć mi usta. Na języku
poczułem smak proszku, krztusząc się połknąłem go i czekałem na
wybawienie. Po następnej chwili, która wydawała się wiecznością, bóle
złagodniały. Powoli przeszły w głuche, znośniejsze uczucie ucisku. Zaraz też
zacząłem rozpoznawać swoje otoczenie. W blasku dorożkarskiej latarni
ujrzałem zatroskane brązowe oczy Simsa.
– Chciałbym pana zabrać do siebie – powiedział.
Walcząc z zawrotami głowy, poprosiłem go o wybaczenie mi tego zajścia
i pozwoliłem się zaprowadzić do oświetlonego mieszkania na parterze. Sims
polecił przygotować otomanę i pomógł mi się położyć.
– Miał pan już kiedyś taki atak? – zapytał.
– Nie – odpowiedziałem. – Ten jest pierwszy.
Podniosłem się, aby uwolnić prawy bok od uciskającego mnie ubrania. Z
pomocą Simsa ostrożnie zdjąłem surdut i kamizelkę, rozpiąłem koszulę i
spodnie i położyłem się z powrotem. Przesunąłem ręką po gołej skórze
poniżej prawego łuku żebrowego. W okolicy wątroby czułem ból przy
najlżejszym dotknięciu, krótki ucisk w prawo i w górę pępka wystarczył, aby
wywołać przejmujące kłucie.
Broniłem się przed rozpoznaniem, które mi się samo nasuwało. Ba, nawet
mnie oburzało. Przecież miałem zaledwie czterdzieści lat. Czy należałem do
typu „producentów kamieni”, którzy już w młodym wieku, a czasami nawet
w niemowlęctwie na skutek jakiegoś zagadkowego, możliwe, że
dziedzicznego zaburzenia w przemianie materii wytwarzają w sobie kamienie
pęcherzowe, wątrobowe i nerkowe i przez całe życie skazani są na nękającą,
często beznadziejną walkę z tymi okrutnymi konkrementami*?
* konkrement – kamyczek (przyp. tłum.)
Sims usiadł obok na brzegu otomany.
– Posłałem już po doktora Trousseau – powiedział. – Pan pewno zna to
nazwisko. Jest on najbardziej cenionym internistą, jakiego Paryż obecnie
posiada. W ostatnich latach spotykaliśmy się nieraz przy konsultacjach.
Jesteśmy zaprzyjaźnieni i na pewno niedługo tu przybędzie, żeby pana
zbadać. Znam zaledwie kilka przypadków, w których zawiódł jako diagnosta.
Pochylił się nade mną i położył rękę na moim prawym boku. Ból
natychmiast stał się wyraźniejszy i jakby bliższy, zupełnie tak, jakby czekał
tylko na przełamanie powstrzymującej go bariery morfinowej. Tyle
nasłuchałem się o zręcznych dłoniach Simsa, teraz odczułem je sam.
– Przypuszczam, że myśli pan to samo co ja – powiedziałem z udawaną
stanowczością w glosie, w rzeczywistości jednak pełen byłem rozpaczliwej
nadziei, że Sims rozpozna może coś innego, byle nie kamienie pęcherzyka i
kolkę żółciową.
Sims chwilę zwlekał. Potem jednak siląc się na żart, który z góry był
skazany na niepowodzenie, powiedział:
– Jak panu wiadomo, zajmuję się inną płcią i obeznany jestem z niższym
piętrem. Wiedziałem, że to tylko wykręt. Jeśli ktokolwiek ze znanych mi
chirurgów znał
się choć trochę na chorobach wewnętrznych, to był nim Marion Sims.
Mnie nie mógł zwieść, znałem bowiem jego życie. Na razie nie mogłem
zmuszać Simsa do wyjawienia prawdy o moim stanie zdrowia, gdyż jego
czarny służący, którego – jak to było w zwyczaju w południowych stanach –
trzymał również w Paryżu, zameldował o przybyciu Trousseau.
Zaraz też w drzwiach pojawił się wysoki, bardzo chudy i przygarbiony
mężczyzna około sześćdziesiątki, z zaczesanymi do tyłu długimi włosami,
śnieżnobiałymi bokobrodami i ostrymi rysami twarzy. Powitał Simsa
krótkim, uprzejmym gestem, poprosił o przedstawienie mnie i bez zbędnych
słów przystąpił do badania. Nigdy przedtem nie widziałem najsławniejszego
internisty Francji, znanego z odkrycia barwników żółci w moczu chorych na
drogi żółciowe i wątrobę. Słyszałem jedynie o nim i jego świetnych
diagnozach. Podstawę jego mistrzowskich rozpoznań stanowił olbrzymi
materiał badawczy w postaci chorych, który miał do swojej dyspozycji w
straszliwie przepełnionych salach szpitala „Hótel-Dieu” na He de la Cite.
Trousseau zadał kilka pytań, badając mnie równocześnie we właściwy
sobie, zręczny sposób. Natychmiast odezwał się ból w prawym barku,
następnie odczułem ucisk pod łukiem żebrowym, kłucie w plecach i w końcu
rwanie w całym prawym boku, który zamienił się w siedlisko piekielnych
mąk. Gdy Trousseau zagłębił trzy palce prawej ręki w moim dołku
żołądkowym, mimo woli krzyknąłem. Spojrzał na mnie swymi dziwnie
żółtawymi, robiącymi wrażenie chorych oczami, nie poruszony moim bólem,
ale jakby czekając na mój okrzyk, który byłby potwierdzeniem jego
rozpoznania. Badał dolny brzeg wątroby. Jego chude, blade ręce zdradzały
przy tym brutalną siłę przypominającą szczęki imadła. Nagle wyprostował się
i zaczął poprawiać mankiety swymi długimi palcami.
W pierwszej chwili nie byłem w stanie wypowiedzieć słowa.
– Jak się dowiaduję, jest pan lekarzem – powiedział Trousseau, wciąż
jeszcze poprawiając mankiety. – Jestem za mówieniem pełnej prawdy wśród
kolegów. Myślę, że podziela pan moje zdanie. – Nie czekając na odpowiedź z
mojej strony spojrzał na mnie swymi szarymi oczyma i mówił dalej: – Pana
przypadek nie budzi wątpliwości. Trudno z całkowitą pewnością stwierdzić
obecność kamieni żółciowych, ale pański przypadek jest szczególnego
rodzaju. Pęcherzyk żółciowy jest silnie powiększony i mocno wystaje poza
brzeg wątroby. Można go bardzo łatwo wyczuć. Ma pan co najmniej jeden
duży kamień żółciowy o nieregularnych kształtach, który tworzył się od
dłuższego czasu, a dziś po raz pierwszy dał znać o sobie. – Chwilę milczał, a
potem spojrzał na mnie jeszcze przenikliwiej. – Kamień jest duży –
kontynuował akcentując każde słowo. – Jest w każdym razie zbyt duży, aby
kiedykolwiek mógł się przecisnąć przez przewód pęcherzykowy, lecz
wystarczająco duży, aby zamknąć jego drożność.
Zabrzmiało to jak wyrok. Nie musiał mówić dalej, bo i tak sprawa
przedstawiała się dla mnie dostatecznie jasno. Mój pęcherzyk żółciowy,
podobnie jak u niezliczonych towarzyszy niedoli, będzie się starał wypchnąć
kamień, czego jednak nie uda mu się dokonać w sposób naturalny, jak to się
dzieje w przypadku małych kamieni. Wskutek tego nastąpią coraz to nowe
skurcze, aby osiągnąć to, co niemożliwe. Przez całe tygodnie i lata
występować będą coraz to nowe. coraz to cięższe napady. Może dojść do
zamknięcia przewodu pęcherzykowego. Jako jedyna, choć nie zawsze
skuteczna pomoc pozostałaby morfina. Stany zapalne i ropne pęcherzyka,
utworzenie się ropnia, wreszcie przebicie się kamienia wraz z treścią zapalną
do jamy brzusznej, zapalenie otrzewnej i na koniec śmierć – takie były moje
perspektywy.
Wyczułem, że Trousseau zauważył moje przerażenie. Pozostał jednak
chłodny i wyniosły.
– Sądzę – powiedział – że dalsze wyjaśnienia są zbyteczne. Istnieje dla
pana pewna szansa. Należałoby mianowicie spowodować, aby kamień zajął
tę samą pozycję spoczynkową, w jakiej musiał znajdować się od dawna.
Zalecę panu dietę i belladonę. Radziłbym ostrożną kurację w Karlsbadzie,
która zwalczy widoczną u pana skłonność do tworzenia kamieni. W razie
napadu oczywiście morfina. Znam przypadki, w których kamień podobny do
pańskiego przez lata całe nie dawał znać o sobie.
Pod wpływem tych słów czułem, jak wali się mój świat. Świat podróży
od kraju do kraju, z jednego kontynentu na drugi. Kontynuowanie takiego
życia, jeżeli każdego dnia trzeba by się starać o zachowanie diety i spokoju,
byłoby niemożliwe i bez sensu. Nosiłem w swoim ciele wroga, który wedle
swojego upodobania mógł mnie napaść w każdej chwili nawet w
najodleglejszym zakątku świata.
Zimny i niewzruszony głos Trousseau dobiegał do mnie jakby z bardzo
daleka:– Próba walki o życie znajduje się w pańskich rękach. Środków
lekarskich nie ma. Nikt nie może takiego kamienia usunąć i nigdy też nie
będzie tego umiał – poza naturą, która czasem tworząc ropień wokół
kamienia nie kieruje go do jamy brzusznej, lecz poprzez powłokę brzuszną
na zewnątrz. Zgodnie z prawdą ma więc pan i taką możliwość – powiedział.
– Wkrótce otrzyma pan moją receptę.
Wykonał nieznaczny ukłon, powiedział: „Dobranoc panom”, i oddalił się,
zanim zaskoczony widocznie Sims zdążył go odprowadzić.
Leżałem jak osłupiały.
– Nie jestem stworzony do życia pod przymusem – wymamrotałem w
końcu. Starałem się unieść, ale Sims pochylił się nade mną i mocno mnie
przytrzymał. Natychmiastowe kłujące bóle w ramieniu sprawiły, że sam się
położyłem. Przez to jednak moje połączone z ironią zwątpienie wzmogło się
jeszcze. – Sims, jest pan wielkim i sławnym chirurgiem*. Nie jest pan
teoretykiem i globtroterem jak ja. Dowiódł pan wielkich zdolności oraz
inwencji twórczej w swojej dziedzinie. Co by pan zrobił, gdybym pana
poprosił, aby nie czekać na wyjątkowy przypadek spowodowany siłami
natury, tylko wyjść mu naprzeciw?
* ginekologia należała wówczas do chirurgii (przyp. tłum.)
Sims spojrzał na mnie wystraszony.
– Jeżeli jest ktoś, komu wiadomo, że jest to niemożliwe i że umarłby na
zapalenie otrzewnej najpóźniej po ośmiu dniach, to tym kimś jest właśnie
pan. Nie chciałbym więcej zabierać głosu na ten temat.
– Czy odważyłby się pan – naciskałem nie dając się zbić z tropu –
odsłonić pęcherzyk żółciowy i usunąć z niego kamień, gdyby istniał pewny
środek zapobiegający infekcji?
Sims spojrzał na mnie z powątpiewaniem.
– Jeżeli miałoby to pana uspokoić, to przyznaję, że w takim wypadku
bym się odważył – powiedział irytująco łagodnym tonem. – Ale czy ma pan
taki środek?
– Nie – odpowiedziałem – ale ma go Joseph Lister z Glasgow. Pan go
jeszcze nie zna, lecz musi go pan poznać. Proszę go odwiedzić. Niech panu
pokaże rany pooperacyjne na swoim oddziale.
– Dobrze – powiedział Sims niedowierzająco i dalej usiłował mnie
uspokoić. – Zrobię to, jeśli pan ze swej strony zastosuje się do moich zaleceń.
Podam jeszcze raz morfinę i zaśnie pan spokojnie, a następnie pozostanie w
tym domu tak długo, aż bez obawy będzie pan mógł wybrać się do
Karlsbadu.
Gdybym tamtego lata w Karlsbadzie mógł przypuszczać, że minie jeszcze
piętnaście lat, zanim problem chirurgii pęcherzyka żółciowego znajdzie
realne rozwiązanie, nie wiem, czy moje mocne przekonanie i tak silny z
zasady optymizm byłyby w stanie przezwyciężyć miażdżącą świadomość
skazania się na tyle lat cierpienia.
Pierwsze próby chirurgicznego rozwiązania problemu kamicy żółciowej
miały miejsce na moich oczach w 1879 roku. Zapoczątkował je Lawson Tait
z Birmingham, niewątpliwie jeden z najniezwyklejszych i upartych ludzi
trzymających kiedykolwiek w ręku skalpel.
Poznałem Taita po upływie dwunastu lat, które minęły od owego dnia w
Paryżu, gdy kamienie w mojej żółci dały znać o sobie po raz pierwszy. W
ciągu tych dwunastu lat przecierpiałem tak straszne bóle, jakie tylko człowiek
może znieść. Niejednokrotnie znajdowałem się na granicy morfinizmu i
wreszcie pod wpływem tych bolesnych skurczów przywykłem do myśli o
bliskiej śmierci.
W tych jednak czasach spotkałem też Zuzannę, największe szczęście
mego życia. Dzięki jej opiece miałem coraz dłuższe okresy dobrego
samopoczucia, kiedy moje kamienie w dosłownym tego słowa znaczeniu
odpoczywały. Nabrałem znowu odwagi i na nowo podjąłem moje
niespokojne życie podróżnika. Zawsze miałem przy sobie zapas morfiny i
rzadko zdarzało się. aby choroba nie dała znać o sobie. Mimo wszystko
doznałem mnóstwa nowych wrażeń i przeżyłem kilka lat w pozornym
zdrowiu. Tak się złożyło, że Lawson Tait po raz pierwszy pojawił się w
moim życiu po niezapomnianej podróży po południowym Pacyfiku.
Pewnego dnia późną jesienią 1879 roku przybyliśmy z Zuzanną do
Paryża. Jedną z pierwszych wizyt złożyliśmy Marionowi Simsowi, który
mieszkał przez dłuższy czas w Nowym Jorku, a teraz znów głównie
przebywał w Europie, w Paryżu lub Rzymie. Jego sława i liczba pacjentów
nie zmniejszyły się. Twarz natomiast sprawiała wrażenie zmęczonej i
wyczerpanej. Przed dwoma laty w Nowym Jorku przeszedł ciężkie zapalenie
płuc, które pozostawiło wyraźne ślady na tym tak twardym, choć
doświadczonym licznymi chorobami człowieku.
– Mój Boże! – zawołał, gdy jego stary czarny służący wprowadził nas do
salonu. – Pamiętam dzień, kiedy leżał pan tutaj w salonie, a Trousseau
postawił diagnozę. W rozpaczy domagał się pan, abym wyciął kamień i
ratował pańskie życie. Myślał pan wtedy tylko o jednym – dotrwać do
rozwinięcia się chirurgii dróg żółciowych, zanim pana te kamienie wpędzą do
grobu. A czy już panu wiadomo, że rzeczywiście osiągnął pan swój cel?
W czasie dalekiej podróży, kiedy interesowałem się głównie problemami
mózgowymi, nic nie słyszałem o jakichkolwiek próbach na polu chirurgii
dróg żółciowych. Rzut oka na dziwnie ożywioną twarz Simsa obudził we
mnie przypuszczenie.
– Czy to w końcu pan...?
– Nie – odparł, zaprzeczając jednocześnie ruchem głowy, ale zaraz
pośpieszył z wyjaśnieniem: – Ja tylko robiłem próby. Opracowałem nową
metodę, ktoś inny natomiast odniósł dzięki niej ostateczny sukces.
– A kto? – spytałem.
– Lawson Tait z Birmingham. Na pewno zetknął się pan z jego
nazwiskiem. Jest on najpoważniejszym i mającym największe sukcesy
konkurentem Spencera Wellsa w operacjach guzów jajnika. Ma za sobą
kilkaset udanych operacji ze śmiertelnością wynoszącą tylko trzynaście
procent. Dziwne, że to ginekolodzy jako pierwsi odważyli się przystąpić do
zabiegu na pęcherzyku żółciowym, ale kto poza nami przeprowadzał do tej
pory poważniejsze operacje brzuszne? W każdym razie Tait dnia 23 sierpnia,
a więc przed ośmioma tygodniami, w swoim prywatnym szpitalu w
Birmingham operował moim sposobem czterdziestoletnią kobietę: usunął jej
dwa duże kamienie, a pęcherzyk wszył w ranę pooperacyjną, osiągając pełne
wyleczenie poza utrzymującą się przetoką. Wszystko to wiem z krótkiego
listu Taita, który poinformował mnie, że operując posłużył się moją metodą.
Tait nie informował jeszcze opinii publicznej na temat tej operacji. O ile
wiem, nastąpi to 11 listopada w Londynie.
Sims pochylił głowę, a wyraz pewnego zmęczenia na jego twarzy jakby
się pogłębił. Być może poczuł przez chwilę ból zawodu, że los odmówił mu
ostatecznego sukcesu przy wykorzystaniu własnego śmiałego pomysłu. Może
była to zawiedziona duma i podświadoma próżność człowieka tak mocno i
tak długo rozpieszczanego przez los. Jednak szybko opanował się.
– Proponuję panu odwiedzić Taita – powiedział. – Dam panu do niego list
na wypadek, gdyby go pan jeszcze nie znał osobiście. Tait ma trzydzieści
cztery lata, a więc połowę tego co ja. Potrafi wykonać cholecystotomię*
równie po mistrzowsku, jak ovariotomię**. i jeżeli nie będzie pan miał
wyboru, może się pan udać do niego w każdej chwili.
* nacięcie pęcherzyka żółciowego, połączone z wszyciem go do powłok
brzusznych (przyp. tłum.) .
** nacięcie guza jajnika (przyp. tłum.)
– Czy Tait jest człowiekiem sympatycznym? – zapytała Zuzanna iście po
kobiecemu. – Chodzi mi o to, czy jest przystępny i uprzejmy?
Sims zawahał się chwilę.
– Nie – odpowiedział. – Prawdę mówiąc, raczej nie jest przyjemny. Są
ludzie, którzy uważają go za zaślepionego, wściekłego byka. dzikiego w
pracy i nieokiełznanego w miłości czy nienawiści. Sądzę, że pani mąż znał
człowieka, do którego Tait jest podobny, jak tylko dwaj ludzie mogą być
podobni do siebie.
– Kogo ma pan na myśli?
– Kiedyś opowiadał mi pan, jak w 1848 roku, a więc przed trzydziestu
laty, przybył pan po raz pierwszy do Edynburga i odwiedził profesora
Simpsona, ginekologa, który właśnie wówczas odkrył narkozę
chloroformową. Obecnie już nie żyje, ale jestem przekonany, że ma go pan
przed oczami – ciężki i potężny jak byk. Tait jest jego kopią. – Po chwili z
dziwnym naciskiem kontynuował: – Tait urodził się w 1845 roku w
Edynburgu, trzy lata przed pana pierwszą bytnością w Szkocji. Oficjalnie jest
synem pana Archibalda Taita. który piastował jakiś urząd w przytułku
Heriota dla dzieci nie mających ojców. Ale niektórzy ludzie, uważający się
za dobrze poinformowanych, twierdzą, że prawdziwym ojcem Taita był
profesor Simpson. Jeśli odwiedzi pan Taita. przestanie pan mieć wątpliwości,
czy Tait jest synem Simpsona. Sam Tait nigdy temu nie zaprzeczał,
przeciwnie...
W osiem dni później udaliśmy się do Birmingham. W Londynie
odwiedziliśmy Listera. Od dwóch lat był profesorem przy Uniwersytecie
Królewskim, aby mieć możność wykładania swojej antyseptyki. która przede
wszystkim w Anglii, mimo pewnych sukcesów, wciąż jeszcze była
zwalczana i kwestionowana. Wspomnieliśmy, że celem naszej podróży jest
Tait. Lister natychmiast w dziwny sposób zamilkł.
– Słyszałem o tej jego operacji – powiedział po chwili. – Proszę jednak,
aby nie wymieniał pan mego nazwiska w czasie wizyty u niego. Tait jest
zawziętym wrogiem antyseptyki. Podobnie jak Spencer Wells, miał jeszcze
przed moim odkryciem poważne sukcesy w leczeniu guzów jajników.
Niedawno pochwalił się serią pięćdziesięciu przypadków z trzynastoma tylko
procentami śmiertelności, w odróżnieniu od dwudziestu pięciu procent
podawanych przez Wellsa. Prawdopodobnie zdążył już wypróbować karbol,
ale jak wielu innych, zapewne powierzchownie i niewłaściwie. Moją pracę
określa więc w bardzo napastliwych artykułach i wypowiedziach jako czysty
nonsens. Jest to człowiek, który nigdy nie pozbędzie się pewnych uprzedzeń.
Jest też najbardziej pozbawionym skrupułów wrogiem, jakiego można sobie
wyobrazić. Bardziej nawet bezwzględnym niż Simpson. Czasami odnoszę
wrażenie, jakby chciał kontynuować dawny spór pomiędzy mną a
Simpsonem.
Lister z pewnością nie zauważył, że zadał pierwszy cios moim wielkim
nadziejom.
– O mnie proszę nie wspominać – ciągnął dalej – w przeciwnym
wypadku nie zamieniłby z panem nawet słowa i wyprosił ze swego domu.
Jest on niewątpliwie niezwykłym człowiekiem, gdyż nie tylko udoskonalił
ovariotomię, ale również jako pierwszy usunął doszczętnie przydatki macicy
z powodu przewlekłego zapalenia, zapalenie otrzewnej natomiast zwalczał
przepłukiwaniem i drenażem. Dziwnym trafem, może to kwestia
sprzyjających okoliczności albo po prostu szczęścia, ma on istotnie
stosunkowo mało przypadków ciężkich zakażeń i śmierci. Ponieważ jednak
przez upór nie uznaje żadnego środka odkażającego, w jego szpitalu panuje
zaduch jak w rzeźni.
Z uczuciem niepokoju, które wkradło się do naszej początkowej ufności,
dojechaliśmy do Birmingham. Tait był miejscową sławą. Nawet bagażowy
wiedział, że operuje w Spark Hill Hospital i że jego mieszkanie i prywatny
szpital mieszczą się przy Crescent 7. Pod ten adres wysłałem na razie
posłańca z listem polecającym Simsa. Dopiero kilka godzin później w hotelu
otrzymałem odpowiedź, prawdopodobnie napisaną przez sekretarza.
Brzmiała ona: „Jutro rano, godzina 11”. Nic więcej.
Następnego ranka zostawiłem Zuzannę w hotelu, a sam ruszyłem na
Crescent. Dom Taita. gdzie mieścił się również jego szpital, był brzydką,
ponurą budowlą w kształcie pudła, zresztą w Birmingham stały takich setki.
W pomieszczeniu obok drzwi jakiś sekretarz, stosunkowo młody człowiek,
słuchał właśnie dyktowanego mu z sąsiedniego pokoju przez rurę w ścianie
tekstu. Z rury grzmiał donośny, dość hałaśliwy głos.
– Napisz pan temu cymbałowi, że niech mnie licho porwie, jeśli zrobię to,
czego on chce.
– Dobrze, mister Tait – powiedział sekretarz. – Napiszę, że pan Tait
żałuje, ale nie jest w stanie spełnić pańskiego życzenia.
Z rury dał się słyszeć jeszcze wścieklejszy i donośniejszy głos:
– Tego nie powiedziałem.
– Oczywiście – mruknął sekretarz – ale sens jest przecież taki sam i czyta
się lepiej – a spojrzawszy na moją kartkę, zawołał: – Panie Tait, jest tu pan
Hartmann z Nowego Jorku. Przerwał i rzekł szybko do mnie: – Mister Tait
operuje o tej porze w domu. Proszę pójść ze mną, bo inaczej nie mógłbym
pana przedstawić, aż dopiero w popołudniowych godzinach przyjęć.
Prowadził mnie mrocznym korytarzem. Gdzieś trzaśnięto drzwiami i
jakiś potężny, a mimo to melodyjny głos zagrzmiał:
– Gdzie, u diabła, podziewa się siostra Mary?
– Niech mnie licho porwie, jeśli wiem, gdzie ona jest – odpowiedział głos
kobiecy.
Prawie w tej samej chwili znaleźliśmy się w jakimś jaśniejszym przejściu.
Ujrzałem młodą siostrę, a naprzeciw niej szeroką, zwalistą postać średniego
wzrostu w zbyt dużym ceratowym fartuchu. Na potężnym torsie osadzona
była duża okrągła głowa, pokryta długim gęstym włosem. Owłosione ręce
były obnażone.
Pominąwszy pewne drobne różnice, istotnie miałem wrażenie, jakby to
był Simpson sprzed trzydziestu lat, kiedy w odległym Edynburgu w
doświadczeniach przeprowadzonych na sobie samym wykrył działanie
chloroformu i przedstawił mi swoje odkrycie. Głowa, którą w tej chwili
oglądałem, była tą samą potężną głową, pełną pomysłów i ognia, wypełnioną
chęcią walki i nienawiścią. Oczy w czerwonej twarzy Taita błyszczały taką
złością, jaką widywałem tylko w oczach Simpsona. Spoglądał to na siostrę,
to na mnie. Jego wąskie, choć ładnie pod potężnym nosem uformowane usta
zdawały się otwierać jakby do jakiegoś przekleństwa.
Wtedy jednak wsunął się pomiędzy nas sekretarz i przedstawił mnie.
Wymienił też nazwjsko Simsa. Tait błyskawicznie spojrzał na mnie.
Widocznie nazwisko Simsa trochę go udobruchało.
– Weil – zagrzmiał jego głos, w którym zadrgała nuta uprzejmości. –
Jeżeli chce pan coś zobaczyć, to proszę za mną. Pogadać możemy później.
Odwrócił się do mnie plecami i ruszył przodem, mając za sobą siostrę,
jakiegoś asystenta i mnie. Otworzył drzwi do pustawej izby operacyjnej. Na
drewnianym stole, przykrytym jedynie ceratą, leżała kobieta. Obok stał stół z
kilkoma miskami z parującą i zimną wodą, leżało na nim wiele kawałków
mydła i ręczniki sprawiające wrażenie bardzo czystych. Przygotowane do
użycia instrumenty i gąbki czekały na ręczniku. Nic ponadto.
Lister miał rację. Nie było miski z karbolem, nie było instrumentów w
karbolu ani zamoczonych w nim chust do obłożenia pola operacyjnego,
żadnego rozpylania – nic z tego wszystkiego, co Lister dal chirurgii i co
przyczyniło się do tej zbawiennej w skutkach rewolucji.
Tait obmył brzuch kobiety mydłem i wodą. Asystent rozpoczął
podawanie chloroformu. Tait otworzył powłoki brzuszne zaskakująco
krótkim nacięciem. Nastąpiły dalsze cięcia, przez które wprowadził swe
grube, a jednocześnie zwinne palce głęboko do miednicy. Widocznie
uwalniał zrosty: bez kontroli wzrokowej, samym tylko wyczu– ciem rąk.
Gąbkami tamował krwawienie. Trysnęła jakaś tętniczka. Tait odwrócił
głowę, chwycił zębami trzonek skalpela i oburącz podwiązał naczynie.
W momencie, gdy odwrócił głowę, zobaczyłem jego twarz. Zdradzała
pewien rodzaj dzikości. Tait wydawał się opanowany gorączką działania.
Chwycił za trzonek skalpela trzymany między zębami. Nastąpiło kilka
szybkich cięć. Znowu wziął nóż w zęby podobne do zębów drapieżnika i
zajął się podwiązywaniem naczyń. Ponownie chwycił za nóż. Wycięte
przydatki wrzucił do miski przeznaczonej na odpadki. Jeszcze kilka
podwiązań. Potem zaszycie powłok z szybkością mistrza-czarownika i bez
niczyjej pomocy. Asystent mógł tylko podawać chloroform i przyglądać się,
nic poza tym. Na koniec opatrunek – wszystko to trwało mniej niż osiem
minut.
Tait umył ręce w gorącej wodzie, powiesił fartuch na gwoździu w ścianie
i spojrzał na mnie przenikliwym wzrokiem.
– Więc pan – powiedział – przyjeżdża od doktora Simsa z powodu mojej
cholecystotomii?
Zanim zdążyłem odpowiedzieć, stał już w drzwiach. Pośpieszyłem za
nim. Wszedł do kiepsko oświetlonego pokoju chorych, gdzie znajdowało się
wiele kobiet. Wyraźniej niż na sali operacyjnej poczułem to, co Lister
określił jako „zaduch rzeźni”, to coś, co we wszystkich szpitalach
stosujących antyseptykę dawno już ustąpiło miejsca zapachowi karbolu.
Dziwna rzecz, ale nie wyczuwało się woni ropy i zgnilizny, jak w starych
szpitalach nie znających antyseptyki. Mimo to powietrze było wstrętne i
nieprzyjemne.
– Czuje pan naturalny zapach powietrza? – mruknął Tait. – Nie ma tu nic
z chemicznego smrodu, którym pewien pan w Londynie zatruwa od pewnego
czasu sale chorych. My nie obawiamy się tych bajkowych istot, które on
nazywa zarazkami. Od dużej ilości dobrej angielskiej wody i dobrego
angielskiego mydła giną prędzej niż od jego chemikaliów. Jestem praktykiem
i gwiżdżę na mądrość uczonych. Liczy się zdrowy ludzki rozum, nic więcej.
Kilka kobiet jęczało. Widocznie miały bóle. Tait stojąc przy ostatnim
łóżku spojrzał na mnie przelotnie. Wyraz przestrachu na mojej twarzy nie
uszedł jego uwagi.
– W moim szpitalu nie ma żadnych środków przeciwbólowych – rzekł. –
Są one dobre dla ludzi, którzy tak czy owak muszą umrzeć.
Czy był człowiekiem nieczułym, zimnym technikiem, jak Pean w
Paryżu? Czy sam nigdy nie cierpiał? Czy ten – jak wynika z wypowiedzi
Simsa – pierwszy chirurg europejski, który z powodzeniem usunął kamienie
żółciowe, zupełnie nie miał wyobrażenia o wywoływanych przez nie
mękach? Czy to pod wpływem jakiegoś przesądu nie chciał ulżyć w
cierpieniach tym, którym ratował życie? Czy cholecystotomię wykonywał z
takim samym dzikim pośpiechem, jak oglądaną przeze mnie operację?
 – Proszę teraz pójść ze mną – powiedział. – Zje pan ze mną lunch.
Pacjentkę z kamicą żółciową pokażę panu potem. Czuje się świetnie. Niestety
nie mam żadnego nowego przypadku, który mógłbym operować w pańskiej
obecności.
W jadalni byliśmy sami, nie licząc służby, bez słowa podającej duże
ilości wina i różnych potraw, które Tait bez zbędnych słów spożywał z
wielkim apetytem. Wyjaśnił, że pani Tait jest w podróży i muszę wybaczyć
jej nieobecność. Prawie nie zwracał uwagi, czy jem, czy nie. Raz po raz
karmił małego niebieskiego kota perskiego, siedzącego obok jego krzesła.
Gdy skończył olbrzymi kawał sera, który popił dwoma kielichami wina, po
raz pierwszy podniósł wzrok, zapalił mocne cygaro i wstał ciężko od stołu.
– Już czas – powiedział. – Pokażę panu teraz moją pacjentkę. Niech pan
pozwoli. O dwunastej trzydzieści zaczynam przyjmować pacjentów, a już
teraz siedzą w poczekalni całymi tuzinami. Na każde badanie potrzebuję
tylko minuty, a tylko pół minuty na zakomunikowanie diagnozy. Ale i to
pożera mnóstwo czasu.
Rzucił aksamitny surdut domowy na jakiś fotel, a wciągnął na siebie
ciężki sukienny płaszcz. Przed drzwiami czekał wóz. Mijając kilka ulic, po
pięciu minutach zajechaliśmy przed jakiś duży dom.
Po kilku minutach stanęliśmy przed około czterdziestoletnią kobietą,
wyglądającą na zupełnie zdrową. Tait przedstawił mnie mimochodem jako
swego amerykańskiego przyjaciela i chirurga.
– Jak się pani czuje? – mruknął.
– O, dobrze! – odpowiedziała kobieta.
– Są dolegliwości?
– Tylko przetoka bardzo dużo wydziela. Ale to naturalnie jest bez
znaczenia wobec tego wszystkiego, co wycierpiałam przedtem.
Spojrzała na Taita wzrokiem pacjentki jakby cudem uratowanej. Tait
kazał jej odsłonić ranę. W czasie gdy to robiła, patrząc na mnie zalęknionym
wzrokiem, objaśniał bez ceregieli:
– Pacjentka zgłosiła się do mnie z ciężkimi napadami bólów po prawej
stronie i ruchomym guzem nad prawą nerką. Istniały tylko trzy możliwości:
wędrująca nerka, guz trzustki lub kamienie żółciowe z powiększeniem
pęcherzyka. 23 sierpnia wykonałem cięcie powłok długości czterech cali.
natychmiast odkryłem kamienie, igłą wyciągnąłem dziesięć uncji zastoinowej
żółci, otworzyłem pęcherzyk i znalazłem kilka dużych kamieni. Jeden
kamień musiałem pokruszyć w pęcherzyku, zanim pozwolił się usunąć.
Brzegi pęcherzyka zostały wszyte do górnego bieguna rany brzusznej. Po
czterech tygodniach pacjentka czuła się dobrze. Jak pan widzi, nie ma już
żadnych bólów.
Krótkim szarpnięciem zdjął plaster przytrzymujący opatrunek. Patrzyłem
z bliska na zagojoną bliznę po nacięciu brzucha i na mały zaczerwieniony
otwór w górnym jej biegunie. Wypływały z niej krople żółci.
—Cudowna przetoka – powiedział Tait. – Wypływa z niej co prawda
trochę żółci, ale główna jej ilość płynie naturalną drogą. Pęcherzyk przybrał
znów normalną wielkość i gdyby kiedyś kamień miał się pojawić na nowo. to
pokruszymy go poprzez tę przetokę.
Nałożył nowy plaster.
– Czy ten otwór naprawdę nigdy się nie zagoi? – zapytała kobieta.
– Oczywiście, że nie – powiedział Tait. – Do widzenia.
Ledwo pozwolił mi się z nią pożegnać i popędził konie z powrotem na
Crescent 7. Czekało już tam na niego osiem czy dziesięć powozów.
– Codzienny młyn – mruknął. – Tutaj muszę pana pożegnać. Niebawem
w Londynie będzie pan mógł wysłuchać dokładnego referatu o tej operacji,
będzie to 11 listopada na posiedzeniu Królewskiego Towarzystwa
Internistów i Chirurgów. O ile znam tych wysoko postawionych panów,
entuzjazmu będzie mało. Ale to mi nie przeszkadza. Może do tego czasu
wpadnie mi w ręce drugi kamień żółciowy. Więc jak mówiłem: Gdyby
znalazł się pan w krytycznej sytuacji, to z przyjemnością uwolnię pana od
pańskiego kamienia. A teraz proszę wybaczyć.
Tego samego wieczoru Zuzanna i ja opuściliśmy Birmingham.
Wydobywające się z kominów szare dymy słały się na ulicach, co wzmagało
jeszcze nasze przygnębienie. Byłoby kłamstwem, gdybym stwierdził, że Tait
zawiódł moje oczekiwania. Miałem świadomość, że jest taki chirurg, który w
ostateczności mógłby mnie operować. Ale coś ciążyło na tej świadomości.
Pragnąłem, aby ta chwila, kiedy będę zmuszony oddać się pod nóż Taita,
nigdy nie nadeszła, a przynajmniej do czasu, gdy również inni chirurdzy
opanują tę operację. Nie mogłem zaprzeczyć, że pierwsze spotkanie z Taitem
podziałało na mnie szokująco. Wpłynęła na to pewna dzikość jego wyglądu i
postępowania oraz uparte odrzucanie antyseptyki. Było jeszcze coś innego.
Stawiałem sobie pytanie, czy wynik operacji, po której na całe życie
pozostaje czynna przetoka, zasługuje na miano wyleczenia. Zarzucałem
sobie, że pytanie to graniczy z bezczelnością, że jest równoznaczne z
karygodnym niezadowoleniem z losu, który pozwolił mi dożyć czasu
pierwszego sukcesu Taita. Nie mogłem jednak uwolnić się od tego pytania.
Wypływały z niego nowe wątpliwości: Dlaczego wszycie pęcherzyka
żółciowego do powłok brzusznych? Dlaczego przetoka, która nigdy się nie
zagoi? A może wszycie pęcherzyka do powłok brzusznych dawało tę
korzyść, że przy ponownym utworzeniu się kamieni żółciowych stosunkowo
łatwo byłoby pęcherzyk otworzyć? Ale może pęcherzyk żółciowy był czymś
więcej niż rezerwuarem żółci, która płynęła stąd dalej do dwunastnicy? Czy
był niezbędny? Czy żółć nie mogłaby płynąć z wątroby przez przewody
wątrobowe i przewód żółciowy wspólny bezpośrednio do dwunastnicy? Czy
nie można by całego pęcherzyka wraz z kamieniami oddzielić od wątroby i
usunąć?
Nie doszło jednak do tego, abym się mógł dłużej i dokładniej zastanawiać
nad pytaniem, czy pęcherzyk żółciowy jest potrzebny, czy zbędny.
W chwili gdy pociąg wjeżdżał do Londynu, a ja wychyliłem się z okna,
by przywołać bagażowego, stało się to. z czym lata całe miałem spokój.
Powtórzył się atak, jaki miałem kiedyś w Paryżu w czasie wieczornego
spotkania z Marionem Simsem. Pierwszy błyskawiczny ból sięgnął aż do
prawego barku, potem wczepił się pod prawy łuk żebrowy. Zdążyłem tylko
powiedzieć trzy słowa: „Nie do Taita!”
Jeszcze w pociągu Zuzanna dała mi morfinę. Z dużym trudem udało mi
się wTeszcie dotrzeć do apartamentu w Westminster Palące Hotel. Atak był
tak ciężki, że tylko następne dawki morfiny i belladony oraz stosowane bez
przerwy gorące okłady przyniosły mi w końcu ulgę. Zuzanna chciała wezwać
Listera, ale był nieosiągalny. Zamiast niego przybył Sir James Paget z
asystentem, który pozostał na noc. Stwierdził, że nastąpiło zamknięcie
przewodu żółciowego wspólnego przez zaklinowane kamienie. Całe moje
ciało zażółciło się. Wstrząsały mną gwałtowne wymioty. Przy dolnym brzegu
wątroby wyczuwało się guz. który powiększał się z godziny na godzinę. W
końcu Zuzanna zaczęła się zastanawiać, czy jednak nie wezwać Taita. I
wtedy, właśnie w tym momencie, jeszcze raz zdarzył się swego rodzaju cud.
Wezwany również do pomocy miejscowy lekarz hotelowy, niejaki doktor
Guild – za zgodą Zuzanny, bo ja leżałem półprzytomny – zastosował przy
pomocy dwóch służących swego rodzaju terapię, która kiedyś dała dobre
wyniki w domu pewnego irlandzkiego robotnika. Po przygotowaniu,
polegającym na stosowaniu gorących kompresów i podawaniu belladony dla
rozszerzenia przewodu żółciowego, powieszono mnie za nogi i kołysano, aby
kamień wrócił do pęcherzyka. Przy tym zabiegu definitywnie straciłem
przytomność. Ten rozpaczliwy i zupełnie nienaukowy sposób jednak pomógł.
Po dwudziestu czterech godzinach obudziłem się prawie bez bólów i
zobaczyłem twarz Zuzanny, zmęczoną, ale szczęśliwą i uśmiechniętą.
Upłynęły jeszcze cztery tygodnie, zanim wstałem, a potem jeszcze dwa
rekonwalescencji.
Nie był to zresztą jedyny cud.
Pod koniec tygodnia Zuzanna dała mi po raz pierwszy pocztę do czytania.
Wśród listów znalazły się również odpowiedzi wielu zaprzyjaźnionych
lekarzy, do których Zuzanna w czasie mej choroby zwracała się o radę. Jeden
list pochodził od niemieckiego profesora, Friedricha von Esmarcha, którego
przed kilku laty odwiedziliśmy oboje w Kilonii. Esmarch miał wówczas
około pięćdziesięciu sześciu lat, a sławę zyskał dzięki wynalezionej przez
siebie metodzie zapobiegającej utracie krwi. Metoda ta polegała na
zaciśnięciu kończyny przeznaczonej do amputacji elastycznymi opaskami
gumowymi (zwanymi opaskami Esmarcha), przez co następowało
przejściowe odcięcie dopływu krwi i operację można było wykonać w sposób
bezkrwawy lub, wyrażając się ściślej, z małą utratą krwi. Swą długą białą
brodą i czarną uroczystą togą, w której operował, Esmarch wywarł na
Zuzannie głębokie wrażenie.
List Esmarcha nosił datę 25 listopada. Zdania, które odczułem jak
zrządzenie losu, brzmiały następująco: „Może się Pan pocieszyć, że chirurgia
pęcherzyka żółciowego zapoczątkowana przez Simsa i Taita obecnie szybko
się rozwija. W Bernie zajmuje się tą sprawą Kocher. W Pana ojczyźnie Keen.
Również Kónig w Niemczech ma podobne plany. Najdonioślejsze
osiągnięcia będą jednak zapewne dziełem młodych. Jednym z nich jest mój
asystent. Carl Langenbuch, któremu przed sześciu laty, wówczas
człowiekowi zaledwie dwudziestosiedmioletniemu, powierzono
kierownictwo znanego Szpitala św. Łazarza w Berlinie. Doniósł mi on przed
kilkoma dniami, że nosi się z myślą, aby przy najbliższej nadarzającej się
sposobności usunąć cały pęcherzyk żółciowy. Doświadczenia na zwierzętach,
jak się wydaje, wykazały, że w żadnym razie pęcherzyk żółciowy nie jest dla
życia niezbędny. Dowodem na to jest fakt, że liczni ludzie nie mają
pęcherzyka od urodzenia, a mimo to osiągają podeszły wiek. Langenbuch
doszedł do wniosku, potwierdzonego przez kilku poważnych berlińskich
internistów, że kamienie tworzą się najczęściej w pęcherzyku żółciowym w
stanie przewlekłego zapalenia. Stoi on na stanowisku, że z tego powodu nie
ma sensu usuwać tylko kamieni sposobem Simsa i Taita – pomijając już to,
że metoda ta łączy się często z koniecznością pozostawienia przetoki w
powłoce brzusznej. Broni on tezy, że dla osiągnięcia trwałego efektu
konieczne jest usunięcie całego pęcherzyka żółciowego, co przy dobrej
antyseptyce nie nastręcza żadnych trudności. Rozpoczął już
wypróbowywanie na zwłokach obmyślonego przez siebie planu operacyjnego
i w najbliższym czasie na pewno dojdzie do celu. Jak Pan widzi, rozwój tej
gałęzi medycyny jest w pełnym toku”.
Gdy po dwóch tygodniach przyszedłem już zupełnie do siebie,
podyktowałem list do nie znanego mi jeszcze Carla Langenbucha.
Odpowiedź nadeszła na początku stycznia 1880 roku. Słyszał już o mnie od
Esmarcha i donosił mi, że technika usunięcia pęcherzyka nie ma już
właściwie dla niego tajemnic. Ogólnie rzecz biorąc, operacja nie może być
zaliczana do poważnych. Najważniejszą trudnością jest skuteczne
podwiązanie przewodu pęcherzykowego przed odcięciem pęcherzyka.
Operuje z największą ostrożnością i zdaje sobie sprawę z odpowiedzialności,
jaka na nim spoczywa. Gdy będę w Niemczech, z przyjemnością pokaże mi
swoje próby i postępy.
Przybyliśmy do Berlina w pierwszych dniach wiosny 1880 roku. Już w
dniu przybycia udałem się na poszukiwania Langenbucha. Mieszkał w
czteroczy pięciopiętrowym domu przy Schiffbauerdamm. Szara, zdobiona
czerwoną glazurowaną cegłą kamienica mieściła się niedaleko dworca
Friedrichstrasse i miała numer 18. Promieniowała atmosferą tego, co
wówczas w Niemczech określane było mianem „solidnego mieszczaństwa”.
Langenbuch sam mi otworzył. Ujrzałem smukłego, najwyżej
trzydziestopięcioletniego człowieka, sprawiającego wrażenie powściągliwego
i jakby trochę nieśmiałego. Oczy jego zdradzały równocześnie niezwykłą
dobroć. Ożywił się dopiero wtedy, gdy jechał ze mną do swego szpitala przy
Bernauerstrasse w północnej części Berlina.
Szpital ten, ufundowany w 1865 roku przez proboszcza Boegeholda dla
socjalnie zupełnie zaniedbanej i dotkniętej nieopisaną nędzą gminy
robotniczej, zyskał dzięki Langenbuchowi dużą sławę w świecie lekarskim.
Langenbuch został lekarzem naczelnym w 1873 roku, to jest w czasie, gdy
szpitalowi groziła ruina, mimo trudu i starań sióstr diakonisek. Był wówczas
asystentem chirurga Wilmsa w słynnym zakładzie diakonisek – Bethanii.
Wilms bez wstępów zaprosił młodego człowieka do udania się z nim
powozem do Szpitala św. Łazarza, oprowadził go po nim i na końcu zupełnie
zaskoczonemu oświadczył: „Tak. to jest pański szpital”. Fakt, że Langenbuch
zgodził się bez wahania, świadczy o tym. że pod pozorną nieśmiałością
musiała kryć się łatwość podejmowania decyzji.
Już w pierwszym dniu mojego pobytu zaprowadził mnie do niskiej, źle
oświetlonej piwnicy, w której leżały czyjeś zwłoki. Okazało się. że właśnie
tutaj przez praktyczne ćwiczenia szukał najwłaściwszej metody usuwania
całego pęcherzyka żółciowego.
Nastąpiło niezapomniane upiorne pół godziny. Langenbuch nałożył
fartuch i na zwłokach młodej kobiety pokazał mi sposób, według którego w
stosunkowo krótkim czasie i bez narażenia pacjenta powinno się udać
usunięcie pęcherzyka żółciowego. Wykonał poprzeczne cięcie powłok
brzusznych mniej więcej na linii przedniego brzegu wątroby. Przez
dodatkowe cięcie podłużne wzdłuż brzegu mięśnia prostego cięcia przybrały
kształt litery T. Zaraz spod dolnej powierzchni wątroby wyłonił się
pęcherzyk żółciowy. Langenbuch odsunął gąbkami jelito grube i pętle jelita
cienkiego ku dołowi pod nie nacięte powłoki. Wydobył na wierzch prawy
płat wątroby, pod którym znajdowała się główna część pęcherzyka, i wcisnął
mi do ręki hak, za pomocą którego utrzymywałem płat we właściwym
położeniu. Delikatnymi nacięciami oddzielił kilka wiązadeł i odsłonił
pęcherzyk wraz z przewodem pęcherzykowym, łączącym pęcherzyk z
przewodem wątrobowym, a przez niego z przewodem żółciowym wspólnym,
uchodzącym do dwunastnicy. Założył jedwabną ligaturę na przewód
odprowadzający, sięgnął na nowo po nożyce i nóż i uwolnił ostrożnie
pęcherzyk żółciowy z niszy znajdującej się na dolnej powierzchni
podtrzymywanego przeze mnie płata wątroby. Rozciął powłokę otrzewnej i
przeciął kilka pasem łącznotkankowych. Żadne naczynie nie przeszkadzało w
zabiegu, nie było więc potrzeby podwiązywania. Langenbuch operował bez
pośpiechu, ostrożnie i delikatnie. Odniosłem wrażenie, że w tym sposobie
postępowania odzwierciedla się po części jego osobowość. Unikał
wszelkiego uszkodzenia okolicy wątroby i w końcu miał pęcherzyk w ręku.
Ostatnim cięciem oddzielił go od poprzednio podwiązanego przewodu
pęcherzykowego. Spokojnie wyciągnął w moim kierunku rękę z
pęcherzykiem.
– Proszę spojrzeć – rzekł – oto pana gnębiciel. Czyż nie jest pan również
tego zdania, że łatwo można go usunąć? Również u żyjącego wyłuszczenie
go nie powinno sprawić trudności, nawet jeśli nie będzie to zdrowy
pęcherzyk, jak tutaj, i można się liczyć ze zrostami, zastojem i stanem
zapalnym. Przy bardzo napiętym pęcherzyku prawdopodobnie celowe będzie
jego nakłucie i opróżnienie trokarem jeszcze przed wycięciem. Wszystko
inne nie powinno stanowić przeszkody.
Langenbuch zbliżył do siebie brzegi rany i zeszył je, aby nie opuścić
żadnej czynności w swoim planie operacyjnym.
– Wszystko, co robią lub robili Sims i Tait – ciągnął dalej – jest moim
zdaniem niedoskonałe. Zadowalają się tylko połowicznym sukcesem. Na
pewien czas uwalniają pacjentów od kamieni, pozostawiając ich jako
półkaleki. z otwartą przetoką i pęcherzykiem gotowym w dalszym ciągu do
wytwarzania kamieni. Pęcherzyka dotkniętego ciężkimi zmianami
chorobowymi nie powinno się zostawiać. Żółć i bez niego znajdzie drogę do
przewodu pokarmowego, i mógłbym sobie nawet wyobrazić, że utworzy ona
nowy rezerwuar na kształt pęcherzyka żółciowego przez rozszerzenie w
pewnym miejscu przewodu wątrobowego lub przewodu żółciowego
wspólnego.
Langenbuch zdjął fartuch. Umył ręce. Milcząc zbliżaliśmy się do wyjścia.
Na schodach odezwał się znowu.
– A jednak jest to zabieg, do którego trzeba się bardzo starannie
przygotować. Sądzę, że niebawem będę miał tę wprawę, aby przystąpić do
operowania żywych ludzi. Zdecyduję się na to, gdy znajdzie się chory,
którego będzie można uratować tylko tym sposobem. Jak tylko do tego
dojdzie, to pan będzie pierwszym, któremu doniosę, czy mi się udało, czy
nie.
Nie przypuszczałem wówczas, że upłyną przeszło dwa lata, zanim
Langenbuch osiągnie pierwszy decydujący sukces. Nie miałem jeszcze
wrażenia, że śmierć naprawdę zagraża nie mnie, lecz mojej pięknej,
ukochanej Zuzannie, noszącej już w sobie zalążek końca. Pytanie, czy
kamienie żółciowe mogą, czy nie mogą zagrażać memu życiu, zostało
zepchnięte na dalszy plan. Teraz chodziło tylko o to, czy złośliwy guz
żołądka, wykryty u Zuzanny latem 1880 roku, może być wyleczony przez
zabieg chirurgiczny. Gdy Zuzanna umarła, również ja straciłem na długi czas
chęć do życia. Gdyby w owych tygodniach czy miesiącach nastąpił atak
moich kamieni żółciowych – nie broniłbym się, tylko poszedłbym za
Zuzanną.
Ale śmierć nie przeszkodziła mi dożyć dnia 15 lipca 1882 roku. kiedy
Carl Langenbuch wykonał w Szpitalu św. Łazarza to. co mi zapowiadał.
Tego dnia przed południem operował on czterdziestotrzyletniego sekretarza
berlińskiego magistratu. Wilhelma Danielsa, który od 1866 roku cierpiał na
kolkę żółciową. „Wzmagające się osłabienie”, pisał Langenbuch w swym
doniesieniu, którego kopię mi przesłał, a które później, 27 listopada,
wydrukowane zostało w „Berliner Klinische Wochenschrift”, „ustawiczne
bóle, coraz bardziej upośledzone odżywianie się, a zwłaszcza narastający
morfinizm pozwalały przypuszczać, że chory stacza się po równi pochyłej, z
której zawrócić go wydawało się niepodobieństwem. Wobec jednoznacznej
diagnozy i złego rokowania uważałem za usprawiedliwione zwrócenie
choremu uwagi na jedyną możliwą drogę ratunku. Po wyjawieniu wszystkich
za i przeciw pozostawiłem mu czas do namysłu. Po pewnym czasie zgłosił
się (10 lipca) do Szpitala św. Łazarza i poprosił mnie o przeprowadzenie
omawianej operacji. Poleciłem położyć go do łóżka na pięć dni i
przygotować do operacji. W tym czasie miał codziennie dwa silne ataki.
Termin operacji został wyznaczony na 15 lipca”.
Prócz asystentów przy stole operacyjnym stanął przede wszystkim młody
doktor Lóhlein, którego bezdzietny Langenbuch później adoptował. Dalej
zaproszonych było w charakterze świadków kilku poważnych lekarzy i
chirurgów berlińskich, a wśród nich znany ginekolog Martin, z którym
Langenbuch. poza działalnością w Szpitalu św. Łazarza, współpracował
okresowo w prywatnej klinice przy Elsasser Strasse. Martin wyjaśnił mi kilka
szczegółów dotyczących operacji, a zaufanie, jakie budził, ułatwiło mi
podjęcie decyzji.
Langenbuch usunął chory pęcherzyk dokładnie tak. jak mi pokazał w
kostnicy, z tą tylko różnicą, że opróżnił pęcherzyk z pomocą strzykawki.
Operacja, poza nieznacznym krwawieniem żylnym przy oddzielaniu
pęcherzyka od wątroby, przebiegła bez najmniejszych zakłóceń. W
przewlekle zapalnym pęcherzyku o zgrubiałych ścianach Langenbuch znalazł
dwa kamienie cholesterynowe.
Już 16 lipca zastał swego pacjenta z zapalonym cygarem w ustach. 27
lipca ten sam człowiek, który przez lata znosił piekielne bóle, opuścił łóżko
uwolniony od cierpień i bez przetoki. Ze szpitala zwolniono go z początkiem
września.
Pierwsze całkowite usunięcie chorego, zawierającego kamienie
pęcherzyka żółciowego, które Langenbuch w odróżnieniu od cholecystotomn
Simsa i Taita nazwał w swym sprawozdaniu cholecystectomią*. powiodło
się.
* cholecystectomią – wycięcie pęcherzyka żółciowego (przyp. tłum.)
 Opublikowanie przez Langenbucha pierwszego doniesienia nie wywołało
prawie żadnego oddźwięku. Kiedy w 1883 roku na Kongresie Chirurgów
Niemieckich przedstawił dalsze cholecystectomie, z których dwie
doprowadziły do wyleczenia, doniesienie jego nie znalazło się wśród
czołowych wykładów, tylko na szarym końcu, a gdy przedstawił swoich
pacjentów, nikt nie zgłosił się do dyskusji. Wśród lekarzy słyszało się jedynie
nieprzychylną krytykę.
Gdy Tait dowiedział się o operacji Langenbucha. określił ją w swoim
artykule w „British Medical Journar jako „absurdalną”, a w rok później jako
„zupełnie absurdalną”. Teorię Langenbucha. że kamienie żółciowe powstają
w żółci, nazwał „po prostu fałszywą”. Zapoczątkował on walkę przeciw
Langenbuchowi i doprowadził do tego. że radykalna metoda Langenbucha w
chirurgii dróg żółciowych nie znalazła zastosowania ani w Anglii, ani w
żadnym innym kraju. Tait pozostał uparty i nieustępliwy aż do śmierci, która
dosięgła go już w pięćdziesiątym czwartym roku życia. On, który pierwszy
dał impuls do rozwoju chirurgii pęcherzyka żółciowego, nie chciał uznać, że
Langenbuch zrobił decydujący krok do przyszłego jej udoskonalenia. Jego
zwolennicy reprezentowali to stanowisko długo jeszcze po jego śmierci. Cały
świat lekarski zaczął sprzeczać się i dyskutować. Do zasadniczego sporu
między chirurgami a internistami, którzy długo nie chcieli się zgodzić na
wtargnięcie chirurgów na swój teren działania, dołączyło się
współzawodnictwo między poszczególnymi chirurgami, sięgające daleko
poza ramy rywalizacji Tait– Langenbuch.
Zaledwie jednak wrota zostały wyważone, pojawiło się mnóstwo nowych
propozycji i sposobów operacyjnych. Służyły one usuwaniu kamieni
zaklinowanych w przewodzie wątrobowym lub przewodzie żółciowym,
których nie można było wydobyć ani przez nacięcie, ani przez wycięcie
pęcherzyka żółciowego. Późniejsze metody operacyjne polegały na tworzeniu
nowych połączeń pomiędzy pęcherzykiem żółciowym a dwunastnicą lub
jelitem grubym w celu ominięcia zupełnie niedrożnych lub zbliznowaciałych
dróg żółciowych. Jeszcze później starano się rekonstruować niedrożne drogi
żółciowe za pomocą operacji plastycznych. Zabiegi te miały umożliwić
usunięcie guzów lub nawet raka pęcherzyka czy dróg żółciowych.
Nie zabrakło żadnego z wielkich nazwisk, które by nie odegrało roli w
tych długich zmaganiach. Wszystko to nie mogło jednak zmienić faktu, że
radykalne postępowanie Langenbucha stało się najważniejszym i najczęściej
stosowanym sposobem w chirurgii dróg żółciowych i takim też pozostało,
gdy tymczasem o nacinaniu pęcherzyka metodą Simsa i Taita dawno już
zapomniano.
Kiedy więc z końcem 1884 roku – będąc świadkiem pierwszej operacji
guza mózgu u młodego Anglika Hendersona – dostałem ponownego napadu
kamicy żółciowej, zgłosiłem się do Carla Langenbucha. Uwolnił mnie on od
pęcherzyka żółciowego, wykazującego daleko posunięte zmiany zapalne i
zawierającego kilka dużych kamieni w kształcie korków od butelek. Nigdy
potem nie odczuwałem już jakichkolwiek dolegliwości w okolicy wątroby.
Gdy 9 czerwca 1901 roku, a więc zaledwie dwa lata po śmierci Taita,
Langenbuch umarł na skutek zbyt późno podjętego leczenia zapalenia
wyrostka robaczkowego, nikt już nie kwestionował faktu, że jemu należy się
chwała za wykonanie decydującego kroku na polu nowoczesnej chirurgii
dróg żółciowych. Odszedł cichy i skromny człowiek, często zwalczany i
zniesławiany, i dopiero stosunkowo późno uznany jako pionier, którym w
tym wypadku był istotnie.
 NIEBIESKI MIGDAŁ

„Nie widzieliśmy się ponad dwa lata”, pisał do mnie po długiej przerwie
Hughlings Jackson w liście z 15 kwietnia 1887 roku. „Chciałbym jednak
również i w tym roku donieść Panu o sprawach, które wydarzyły się w
naszym kręgu w roku poprzednim i miały bezpośredni związek z dalszym
rozwojem chirurgii mózgu i nerwów. Obecnie, mam Panu do
zakomunikowania coś więcej niż to. że nasz National Hospital powiększono
do stanu 180 łóżek, że założono windę dla pacjentów i zainstalowano silnik
gazowy wytwarzający prąd elektryczny potrzebny do nowego sposobu
leczenia naszych chorych, a mianowicie elektryzacji. Otóż przeszło rok temu
zapadła decyzja zaangażowania w naszym szpitalu na stałe młodego chirurga,
by zapoczątkować w ten sposób planowe chirurgiczne leczenie chorób
mózgu i nerwów. Wybór padł na Victora Horsleya. który ma około
trzydziestu lat. 9 lutego ubiegłego roku, z braku własnej izby operacyjnej na
oddziale Margaret-Higgins. rozpoczął on pracę w mało używanej kuchni,
czasem zaś w pokoju dziennego pobytu.
Wybór Horsleya był gruntownie przemyślany. Doszliśmy do wniosku, że
chirurgia mózgu i nerwów może powstać jedynie wtedy, gdy chirurg sam
pozna i opanuje ich czynności. W przypadku pierwszej operacji guza mózgu
nie chirurg, lecz neurolog, Bennett, musiał namawiać do zabiegu i udzielać
wskazań chirurgowi, Godlee’emu, który nie miał żadnych konkretnych
wiadomości o systemie nerwowym. Trudno to uznać za rozwiązanie idealne,
chociaż prawdopodobnie długo jeszcze będzie się tak postępować.
Neurochirurg przyszłości – tak się nam w każdym razie wydaje – powinien
być chirurgiem i neurologiem w jednej osobie, a wiadomo nam. że nie ma jak
dotąd w Wielkiej Brytanii człowieka, który by te warunki spełniał lepiej niż
Victor Horsley. Horsley ma za sobą bardzo gruntowne wyszkolenie
chirurgiczne i jest doskonale obeznany z antyseptyką. Poza tym z własnej
inicjatywy interesował się od szeregu lat nauką Ferriera o ośrodkach
funkcyjnych i samorzutnie zajmował się czynnościami mózgu i rdzenia. W
wielu przypadkach sprecyzował on poglądy Ferriera na temat ośrodków
czynnościowych; ustalił ośrodki dla dziesięciu różnych ruchów głową i
gałkami ocznymi, odkrył także ośrodek funkcyjny dla krtani. Zajmował się
również mało jeszcze zbadanymi drogami nerwowymi, łączącymi korę
mózgową z rdzeniem kręgowym. Przypuszczalnie jest on pierwszym
lekarzem, który podjął dokładne badania nad przysadką mózgową i
przyczyną neuralgii nerwu trójdzielnego. Możemy więc być pewni, że wybór
był właściwy. Oczekiwania nasze spełniły się.
W pierwszym roku swej działalności, którą rozpoczął 28 maja 1886 roku.
wykonał nie mniej niż dziesięć zabiegów na mózgu, przy czym w dziewięciu
przypadkach z powodzeniem. Ferrier i ja byliśmy świadkami przeważającej
części tych operacji i mogliśmy obserwować jego niezwykłe uzdolnienia
techniczne oraz bogactwo pomysłów. Przy otwieraniu czaszki nie posługuje
się dłutem z uwagi na jego szokujące działanie na chorego. Za pomocą nożyc
kostnych i przez siebie skonstruowanych pił usuwa duże fragmenty pokrywy
czaszki celem uzyskania rozległego dostępu. W obecnej chwili Horsley
zajmuje się różnicowaniem poznanych przez nas guzów na nadające się lub
nie nadające do operacji. Poza tym. wykonując doświadczenia na
zwierzętach, szuka możliwości usunięcia guzów wewnątrz kanału kręgowego
na drodze chirurgicznej. Jak wiadomo, dotychczas nie było możliwości
leczenia guzów rdzenia kręgowego i wszystkie pizypadki kończyły się
śmiercią wśród strasznych męczarni. Jeśli chciałby Pan poznać człowieka, po
którym spodziewam się, że popchnie on chirurgię naszej specjalności o duży
krok naprzód, to proszę nie omieszkać zjawić się znów w Londynie. Jest
dużo rzeczy, które na pewno Pana zainteresują...”
Nie byłbym sobą. gdybym nie zdecydował się następnej podróży do
Europy, którą planowałem na czerwiec, rozpocząć od Londynu i przy tej
sposobności odwiedzić naturalnie Victora Horsleya.
Poinformowałem Jacksona o swoich planach, podziękowałem mu i
jednocześnie wyraziłem żal. że nie poszedł za przykładem Bennetta i nie
powiadomił mnie już o pierwszej operacji Horsleya. Zobowiązałem go wręcz
do przesłania mi w porę informacji, gdyby Horsley podejmował coś
„nowego”. Pisząc końcowe pozdrowienia przypomniałem sobie uwagę
Jacksona, umieszczoną na końcu jego listu, o doświadczeniach Horsleya na
rdzeniu kręgowym. I dlatego też dodałem do swego listu postscriptum: „W
żadnym wypadku nie chciałbym przepuścić okazji stania się świadkiem
chirurgicznego usunięcia guza rdzenia kręgowego”.
20 maja zarezerwowałem bilet na statek na dzień 20 czerwca. 24 maja
rano, przeglądając poranne dzienniki, natknąłem się na nagłówki artykułów,
które przykuły; całą moją uwagę. Ich sens. a po części nawet dosłowne
brzmienie (o ile mogę się oprzeć na ówczesnych doniesieniach prasowych,
które przechowuję w swoich aktach), były następujące: „Choroba
niemieckiego następcy tronu! Zaziębienie czy ciężka choroba krtani
wymagająca zabiegu chirurgicznego?! Sławny londyński specjalista chorób
gardła, dr Mackenzie. od wczorajszego popołudnia w pałacu następcy tronu
w Berlinie”. Poniżej zamieszczono relację: „Według posiadanych informacji,
55-letni następca tronu Fryderyk Wilhelm, mąż najstarszej córki królowej
angielskiej Wiktorii noszącej imię matki, cierpi od wiosny na uporczywą
chrypkę. Pobyt w niemieckim uzdrowisku Ems, w kwietniu i na początku
maja, nie przyniósł ulgi. Z poufnych informacji napływających z Berlina
wynika, że – po widocznie daremnych próbach leczenia przez berlińskiego
internistę, profesora Gerhardta – dnia 18 maja odbyło się konsylium, w
którym, prócz dr. Wegnera, przybocznego lekarza następcy tronu,
uczestniczyli: dr von Lauer. lekarz przyboczny cesarza niemieckiego
Wilhelma, dr Tobold, berliński specjalista chorób gardła, oraz, co wydaje się
zastanawiające, również profesor von Bergmann. który uchodzi obecnie za
najbardziej cenionego chirurga niemieckiego. Dobrze poinformowane kręgi
wysnuły wniosek, że chodzi o poważną chorobę, możliwe nawet że o
nowotwór krtani, który należałoby usunąć chirurgicznie. Mówi się też o
możliwości usunięcia krtani z uwagi na złośliwy charakter guza. Pierwszy
większy zabieg polegający na usunięciu krtani z powodu raka przeprowadził
27 listopada 1873 roku w Wiedniu najsłynniejszy w owym czasie tamtejszy
chirurg. Theodor Billroth. Z napięciem oczekuje się w Berlinie wyniku
pierwszego badania dokonanego przez dr. Morella Mackenziego. Ma on
obecnie pięćdziesiąt lat i mimo wielu nieporozumień z londyńskimi
lekarzami prowadzi największą w Londynie praktykę w zakresie chorób
gardła. Uchodzi on za twórcę tej specjalności w Anglii i mistrza w
posługiwaniu się niedawno wynalezionym lusterkiem krtaniowym...”
Opuściłem gazetę na kolana i od razu uświadomiłem sobie, że nie mogę
zwlekać ze swoim wyjazdem aż do 20 czerwca, lecz muszę udać się do
Europy najbliższym statkiem i postarać się być jak najbliżej dramatycznych
wydarzeń w Berlinie – wydarzeń wchodzących już najwidoczniej w zakres
specjalności chirurgicznej.
To prawda, że Billroth przed przeszło dwunastu laty dokonał pierwszej
udanej operacji usunięcia krtani z powodu raka, ratując w ten sposób chorego
– przynajmniej na jakiś czas – od niechybnej śmierci. Zabieg ten, połączony
z dużym ryzykiem, a nadto obarczony szybko powstającą wznową w
przypadkach daleko posuniętego procesu nowotworowego, nie znalazł wielu
naśladowców. Natomiast inny sposób, polegający na częściowym usunięciu
krtani przy wcześnie rozpoznanym raku, dawał coraz lepsze wyniki. Gdyby
chirurgów w Berlinie postawiono przed wyborem: czy ratować życie
następcy tronu, decydując się na operację, a tym samym utorować drogę
chirurgii krtani, czy z operacji zrezygnować, to chciałem być na wszelki
wypadek świadkiem tamtejszych wydarzeń.
Oczywiście znałem Bergmanna. Znałem również w pewnym sensie
Mackenziego. Na miejscu nie powinienem mieć trudności z uzyskaniem
interesujących mnie informacji. List Jacksona i Horsley oraz zamiar śledzenia
rozwoju chirurgii rdzenia kręgowego zeszły teraz na plan dalszy.
Posłałem Clincha, naszego służącego, który jeszcze za życia Zuzanny
zarządzał naszym domem w Nowym Jorku, po kartę okrętową na jakiś
wcześniejszy rejs.
Clinch wrócił po godzinie. Zdobył kartę na szybki parowiec, który miał
bezpośredni kurs do Londynu i posiadał tylko kilka kabin pasażerskich.
Statek miał opuścić Nowy Jork następnej nocy.
Pogoda na Atlantyku była wyjątkowo dobra, a podróż minęła wyjątkowo
szybko. W nocy z 6 na 7 czerwca wpłynęliśmy do ujścia Tamizy i
pozostaliśmy tam do brzasku. Od pilota otrzymałem plik gazet, ż których
najświeższa nosiła datę sprzed sześciu dni. W kabinie, w świetle lampki
oliwnej przejrzałem nagłówki i doniesienia. „Moreli Mackenzie powrócił do
Londynu… brzmiał jeden z nagłówków. A oto dalsza treść: „28 maja dr
Moreli Mackenzie powrócił z Berlina do Londynu. Po dokładnym zbadaniu
krtani Jego Cesarskiej Wysokości niemieckiego następcy tronu i pobraniu
wycinka oraz jego mikroskopowego badania, przerowadzonego przez
profesora Virchowa w Berlinie, dr Moreli Mackenzie oświadczył, że choroba
krtani nie ma podłoża nowotworowego i operacja jest zbędna...”
Wody Tamizy były wzburzone i statek podnosił się i opadał. Uspokoiło
się dopiero nad ranem, gdy statek ruszył w górę rzeki. Spałem źle i byłem już
gotów do zejścia na ląd, ledwo przybiliśmy do nie znanego mi molo. Kapitan,
olbrzym o czerwonej, ospowatej twarzy, zszedł z mostku. Oświadczył, że
dowiedział się od ajenta przedsiębiorstwa żeglugowego, iż wieczorem
wypływa szybki statek do Hamburga. W ten sposób mógłbym się dostać do
Niemiec szybciej niż drogą okrężną, przez kanał. Gdybym zechciał
skorzystać z jego rady to zarezerwowałby dla mnie miejsce.
– Niech mi pan tylko poda swój adres w Londynie powiedział kapitan.
Całą resztę załatwi ajent.
W czasie gdy się namyślałem nad tą propozycją, przypomniał mi się
mimo woli list Jacksona. Spojrzałem na zegarek. Jeśli pojadę do niego teraz,
to z pewnością zastanę go już na nogach. A jeśli nie, mógłbym na wszelki
wypadek poprosić jego gospodynię, by przyjęła moje papiery potrzebne na
przejazd do Hamburga. Podałem więc kapitanowi adres Jacksona,
poczekałem, aż mój bagaż zdeponowano w magazynie linii, i pojechałem
ponurymi ulicami na Manchester Sąuare.
Jackson sam otworzył mi drzwi. Włosy i broda jeszcze w nieładzie, w
szlafroku, który prawdopodobnie nosił od dziesiątków lata przynajmniej od
śmierci swojej żony.
– Czy to naprawdę pan? – odezwał się patrząc na mnie z bezgranicznym
zdumieniem. – Czy jest pan jasnowidzem? – brzmiało jego następne pytanie.
Nie rozumiałem go i staliśmy tak przez chwilę bez słowa naprzeciw
siebie.
– Proszę wejść – powiedział po chwili. – Właśnie miałem zamiar nadać
do pana telegram do Nowego Jorku.
Mimo woli zatrzymałem się w drzwiach.
– Niech pan wejdzie – powtórzył Jackson – i proszę powiedzieć, co pana
tu sprowadza.
Starałem się wyjaśnić mu przyczynę swojej podróży.
– Ach tak – mruknął – powinienem był się tego domyślić... Sądzę jednak,
że dziś wieczorem nie wyjedzie pan z Londynu i odczeka jeszcze kilka dni
zamiast rzucać się od razu na tę dziwną sprawę z niemieckim następcą tronu i
z jeszcze dziwniejszym panem Mackenzie. Właśnie chciałem zawiadomić
pana. że mój młodszy kolega Gowers rozpoznał niezwykły przypadek guza
rdzenia kręgowego i zdecydował się przekazać go Horsleyowi do operacji.
Decyzja zapadnie jeszcze dziś.
Ponownie zrobił przerwę i spojrzał na mnie swoim przenikliwym i
badawczym wzrokiem, nie pozbawionym jednak pewnej ironii. Może
wyczuł, iż ta niespodzianka spowodowała, że zaniemówiłem.
 – Jeśli zdobędzie się pan na odrobinę cierpliwości – mówił – to
zaprowadzę pana do dr. Gowersa. który dziś przed południem, w domu
swego pacjenta, ma konsylium z Sir Williamem Jennerem. – Jego oczy pod
krzaczastymi brwiami zwęziły się. – W tym czasie sprawa następcy tronu w
Berlinie z pewnością panu nie ucieknie. Następca tronu ma prawdopodobnie
raka krtani. Raka nie można się wyprzeć, w najlepszym razie można go tylko
operować. Ale czy na dworze cesarskim wolą uprzejme kłamstwo od
prawdy? Sam się pan przekona... Czy zechciałby mi pan towarzyszyć w
drodze do Gowersa?
Wyczytałem z jego oczu. że o sprawach w Berlinie wiedział lub
przynajmniej domyślał się znacznie więcej niż ja. Zgodziłem się więc na jego
propozycję. Dochodziła dziewiąta, gdy wyjeżdżaliśmy z Manchester Square.
– Pan nie zna jeszcze Williama Gowersa – powiedział Jackson. – Zanim
do niego dojedziemy, muszę panu trochę o nim opowiedzieć. To zapobiegnie
niespodziankom. Po skończonych studiach pracował jakiś czas u Sir
Williama Jennera jako asystent i sekretarz. Potem otworzył praktykę jako
neurolog przy Queen Annę Street i wreszcie objął oddział w National
Hospital. – Jackson przerwał i spojrzał na mnie z boku. – Przy ciągłym
obcowaniu z nerwowo chorymi każdy może zwariować lub stać się cynikiem
albo dziwakiem – mruknął. – Niech więc się pan pod żadnym pozorem nie da
zastraszyć. Jest tak ostry i drażniący jak kwas siarkowy. Prócz tego dokucza
mu rwa kulszowa, co sprawia, że jest jeszcze bardziej opryskliwy. Poza tym
o prawie żadnym lekarzu nie ma dobrego zdania z wyjątkiem samego siebie.
Na Queen Annę Street 59, gdzie wisiała tabliczka Gowersa z napisem
„Praktyka”, wpuścił nas jakiś jego pomocnik i zaprowadził do poczekalni.
Jackson wskazał na światło elektryczne i telefon domowy, czym
dysponowało wówczas niewiele osób. – Sam to sobie zmajstrował – szepnął.
– Prócz tego zbiera różne gatunki mchów, tak jak inni ludzie zbierają znaczki
pocztowe.
Zamilkł, gdyż nagle w drzwiach stanął blady człowiek o ostrych rysach
^twarzy, z miękkim długim włosem i przyciętą w kwadrat brodą. Jeśli
Jackson miał chłodne i sarkastyczne spojrzenie, to oczy Gowersa były zimne
jak lód, a blade pogardliwe usta wyrażały brak złudzeń i pewność siebie.
Jego wątła postać tkwiła w eleganckim fraku.
– Przypuszczam – powiedział – że panowie chcą mi towarzyszyć na
konsultację z Sir Williamem. Sir William zadecyduje, czy przekazać ten
przypadek Horsleyowi do operacji. Wówczas otwarta będzie jeszcze kwestia,
czy Horsley podejmie się tej operacji.
– Nie mam wątpliwości, jak Horsley na to zareaguje – powiedział
Jackson spoglądając na mnie, po czym ciągnął dalej: – Przyprowadziłem
panu kolegę, dr. Hartmanna ze Stanów Zjednoczonych. Znamy się od wielu
lat. Bardzo się interesuje neurochirurgią. Byłbym panu wdzięczny, gdyby
zechciał pan pokazać swego pacjenta dr. Hartmannowi i poinformować go o
stanie chorego. Sam jestem dzisiaj niestety zajęty.
Gowers musnął mnie wzrokiem. – Więc pan interesuje się neurologią? –
zapytał z czającą się w głębi nieufnością. Łatwo było się domyślić, że nie
miał wielkiej ochoty zabrać mnie na ową konsultację.
Czułem, że zwykłe oświadczenie o moim głębokim zainteresowaniu
rozwojem chirurgii specjalnie go nie wzruszy. Będąc człowiekiem oschłym i
chłodnym w obejściu, przypuszczalnie wykazałby niewiele zrozumienia dla
mojej bądź co bądź niezwykłej i trochę ekscentrycznej pasji w tej dziedzinie,
a jeszcze mniej dla mojego globtroterstwa. Powiedziałem więc, że jestem
przyjacielem Charcota i Weira Mitchella, a poza tym znam dobrze Sir
Williama Jennera.
Wydaje mi się, że dopiero to ostatnie stwierdzenie wywołało pożądany
efekt. – Ach tak – powiedział, powściągliwie i z godnością – no, nie mam nic
przeciwko temu, żeby mi pan towarzyszył.
Przez cały czas jazdy bryczką, która czekała już przed domem, Gowers
nie odezwał się nawet słowem. Nie raczył nawet spojrzeć na mnie. dopóki nie
zatrzymaliśmy się przed jakimś starym, dobrze utrzymanym domem przy
jakiejś nie znanej mi ulicy parkowej. Równocześnie zbliżył się z przeciwnej
strony inny powóz, zaprzężony w dwa niezwykle piękne konie. Dopiero teraz
po raz pierwszy Gowers otworzy! zaciśnięte usta. – Moim pacjentem jest
kapitan Gilby – powiedział mrukliwie – zamożny oficer i człowiek interesu.
Tu jest jego mieszkanie. Ponieważ zna pan dr. Williama Jennera, prezentacja
jest chyba zbyteczna. To jest właśnie powóz Sir Williama.
Jenner wysiadł ze swego powozu i spojrzał na mnie badawczo spod nieco
przymrużonych powiek. Przypomniał sobie mnie jednak, gdy wymieniłem
swoje nazwisko oraz termin naszego ostatniego spotkania. Gowers przyglądał
się w milczeniu naszemu uściskowi dłoni. Nie było czasu na dłuższą
wymianę zdań, gdyż w tejże chwili doszedł nas z głębi domu przejmujący
okrzyk bólu. Był tak donośny, że musiał być słyszalny również w
okolicznych domach. Powtórzy! się jeszcze kilkakrotnie. Jenner zapytał: – To
pacjent?
Gowers przytaknął i dodał, że morfina jest w tym przypadku prawie
zupełnie bezskuteczna. Następnie swym drobnym, kulejącym krokiem ruszył
przodem. Tęgi, łysy mężczyzna otworzył drzwi. Robił wrażenie
przemęczonego i niewyspanego. – Dr Percy Kidd, przyjaciel i lekarz
domowy pacjenta – oznajmił Gowers.
Kidd, patrząc niespokojnie na boki, otworzył ciężkie drzwi ozdobione
wschodnimi ornamentami i wpuści! nas do dużego pokoju. Drzwi starannie
zamknął za sobą.
– Dziękuję panu. Sir William – powiedział zwróciwszy się do Jennera –
że przybył pantak szybko. Cierpienia kapitana stały się tak nieznośne, że
mimo jego ciężkiego niedowładu mógł nawet targnąć się na swoje życie. By
zapobiec tego typu zamiarom, ukryłem przed nim wszelką broń. Personel, z
wyjątkiem jednej dziewczyny, opuścił wczoraj dom, nie mogąc znieść tych
krzyków. Sąsiedzi, mimo całego współczucia, są u kresu wytrzymałości
nerwowej. Od godziny znów męczy go atak. Kapitan jest cały czas
przytomny i wciąż na nowo domaga się odpowiedzi, czy jego stan rokuje
jakąkolwiek poprawę. W przeciwnym razie pragnie rychlej śmierci.
Gowers powiedział do Jennera:
– Kapitan Gilby, którego panu niebawem pokażę, ma 42 lata. Do roku
1884, a więc jeszcze trzy lata temu, był – jak mogłem stwierdzić – w pełni
zdrowia. Lecz wtedy spotkało jego i jego rodzinę wielkie nieszczęście.
Wiosną roku 1884 żonę kapitana przejechał wóz. Poszkodowana zmarła
wskutek ciężkich obrażeń ciała. Gilby sam uratował się tylko dzięki
przytomności umysłu, padając na plecy. Już wówczas poczuł tępy ból w
dolnym odcinku kręgosłupa. Ból ten utrzymywał się przez kilka tygodni, po
czym, bez żadnego leczenia, ustąpił. W czerwcu 1884 roku znów jednak
wystąpiły bóle poniżej lewego obojczyka, które wzmagały się przy wszelkich
ruchach i jeździe wozem. Badanie lekarskie niczego nie wykazało. Ból
czasami zanikał. lecz pojawiał się ponownie jesienią i zimą. Wiosną roku
1885 kapitan Gilby udał się w podróż do Chin w: celach handlowych. Bóle
pojawiły się już w czasie jazdy koleją do Genui, a wzmogły się na morzu. Po
przybyciu do Azji osiągnęły takie nasilenie, że pacjent nie odważył się
chodzić. Dwaj lekarze angielscy zarządzili doustne podawanie dużych dawek
jodku potasu i naparstnicy. Zamiast poprawy wystąpiły jednak stany utraty
przytomności podobne do napadów epileptycznych. W październiku 1885
roku pacjent opuścił Chiny, aby powrócić do Anglii. Przeważnie leżał w
łóżku. Dopiero w czasie podróży powrotnej nastąpiła pewna poprawa, tak że
po przyjeździe do Londynu mógł trochę chodzić. Na wiosnę ubiegłego roku
kapitan Gilby czul się na tyle dobrze, że pojechał do Konstantynopola.
Wkrótce po powrocie do Londynu bóle odezwałysię z nową siłą. Za poradą
kilku lekarzy pojechał do Akwizgranu, aby brać tam kąpiele siarkowe. Po
kilku zaledwie kąpielach bóle tak się wzmogły, że trzeba było zastosować
pierwszy zastrzyk morfiny. Z czasem cierpienie jego stało się tak dotkliwe,
że stracił zupełnie panowanie nad sobą i miewał napady depresji. Różni
lekarze, nie znajdując przyczyny tych boli, podejrzewali w końcu u niego
chorobę umysłową. Pod koniec zimy. w lutym i marcu bieżącego roku.
poczuł po raz pierwszy pewną słabość w nogach, i to najpierw w lewej, a
potem również w prawej nodze. Lekarze zalecili podróż na południe. Pacjent
był gotów posłuchać ich rady, jednakże podczas podróży – załamał się. W
krótkim czasie nogi uległy zupełnemu porażeniu. Potem nastąpiło to, co było
jeszcze o wiele poważniejsze, a mianowicie – porażenie narządów
podbrzusza wraz ze wszystkimi znanymi przykrymi następstwami.
Porażeniom towarzyszyły niesłychane bóle, których nie dawało się uśmierzyć
morfiną. W tym stanie kapitan Gilby przybył przed czterema dniami do
Londynu. Tym razem, na szczęście, przywołano dr. Kidda. W odróżnieniu od
porad poprzednio wzywanych lekarzy brytyjskich i zagranicznych, których
diagnozy, moim zdaniem, były wynikiem zbyt skąpych wiadomości o
chorobach nerwowych, podejrzewał on schorzenie organiczne i wezwał mnie.
Gowers przerwał. Rozległ się przejmujący głos skargi chorego, głos,
który prawie bez przerwy towarzyszył objaśnieniom Gowersa, a teraz
przeszedł w donośny krzyk, jako wyraz nieopisanej męki. Po chwili głos
jakby ucichł z wyczerpania i przeszedł w bolesny jęk.
Czerwona twarz Jennera nie była w stanie ukryć pewnego wzrastającego
niepokoju.
Gowers jednak podjął spokojnie swój wykład. – Podczas mojego
wczorajszego badania – mówił – zastałem pacjenta w rozpaczliwym stanie.
Obie nogi i narządy podbrzusza były całkowicie porażone, czucie skórne
zniesione. Odczuwanie bólu natomiast utrzymane było w całej rozciągłości.
Ustawiczne skurcze objęły mięśnie nóg. W obszarze szóstego i siódmego
nerwu międzyżebrowego bóle były najsilniejsze. Wychodząc z kręgosłupa,
obejmowały całą klatkę piersiową. Zewnętrznie wzdłuż kręgosłupa nie
można było zauważyć żadnych deformacji. Wszystkie objawy są podobne do
tych, jakie stwierdza się po ciężkich urazach kręgosłupa, łącznie z uciskiem
na drogi nerwowe w rdzeniu kręgowym. Ponieważ w tym przypadku nie
zaistniało żadne obrażenie, więc może chodzić tylko o zmianę chorobową
wewnątrz kanału kręgowego. Według mnie wszystko to wskazuje na
istnienie guza, który powstał w świetle kanału kręgowego. Ponieważ
niedowład pojawił się najpierw w lewej nodze, guz musi być umiejscowiony
na lewej tylnej ściance rdzenia, na wysokości piątego, szóstego albo
siódmego kręgu piersiowego. Trudno powiedzieć, czy chodzi tu tylko o guz
otorbiony, zaklinowany między samym rdzeniem a ścianą kanału kręgowego
i przemieszczający część rdzenia, czy też o guz złośliwy, wrastający w rdzeń.
W każdym razie rokowanie, przy obecnym stanie wiedzy lekarskiej, jest
absolutnie niekorzystne.
Gowers po raz pierwszy podniósł swą wąską głowę i pochylił ją w
kierunku, z którego dochodził nas głuchy jęk. Następnie kontynuował: –
Nigdy dotąd nie pomyślano w takim przypadku o zabiegu chirurgicznym.
Wiadomo mi, że Erichsen i inni, przy obrażeniach zewnętrznych, próbowali
wydobyć z rdzenia wbite odłamki kostne. Przeważnie jednak wynik takiego
zabiegu byl śmiertelny wskutek szoku albo infekcji. Od tamtego czasu żaden
chirurg nie dotknął rdzenia kręgowego. Antyseptyka jednak poczyniła tak
wielki krok naprzód, że niekoniecznie musi wystąpić śmiertelna infekcja.
Próba chirurgicznego usunięcia guza daje jedyną szansę wybawienia pacjenta
od jego mąk, a może nawet przywrócić mu zdrowie, uwalniając rdzeń
kręgowy od blokującego ucisku. Nawet gdyby się okazało, że guz jest
złośliwy, a jego usunięcie rzeczą niemożliwą, to przez wycięcie łuków kilku
kręgów należałoby mu stworzyć drogę ekspanacji na zewnątrz i tym samym
zmniejszyć ciśnienie w kanale kręgowym. Jestem zdania, że stan pacjenta
usprawiedliwia już teraz każdy, najbardziej nawet ryzykowny zabieg. Mamy
przy Queen Sąuare młodego chirurga, Victora Horsleya. który mógłby z
pewnymi widokami powodzenia zaryzykować przeprowadzenie takiego
zabieguJenner przysłuchiwał się relacji Gowersa z półprzymkniętymi oczami,
nie przerywając ani razu. Chciałbym zaproponować mówił Gowers,
zwracając się do niego abyśmy teraz, przy łóżku chorego, wyrobili sobie
własne zdanie.
Jenner i teraz się nie odezwał, tylko skinął głową. Nie można było dociec,
czy on, należąc do starszej generacji, wychowanej w przeświadczeniu o
nietykalności rdzenia kręgowego, rozumie swego ucznia, który chce teraz
wtargnąć w ten ukryty, nie tknięty ręką ludzką świat. Ale czy Gowers
prosiYoy Jennera o konsultację, gdyby nie liczył na jego poparcie, a może
nawet zyskanie w nim tarczy obronnej przed możliwymi w przyszłości
atakami ze strony konserwatywnych lekarzy!
Kidd, który przez cały czas z widoczną, dręczącą go niecierpliwością,
czekał na koniec wykładu ruszył przodem do pokoju chorego. Po otwarciu
trzecich z kolei drzwi stanęliśmy nagle w przyciemnionym pokoju. Tu leżał
Gilby, podparty poduszkami, w pozycji półsiedzącej, wychudzony – raczej
karykatura człowieka. Jego zapadnięte oczy, bez blasku, przesunęły się
powoli z Kidda na Gowersa, z Gowersa na Jennera, a w końcu i na mnie.
Niewątpliwie Gilby był kiedyś mocnym, przystojnym i energicznym
człowiekiemPo męsku walczył ze swoim bólem i tłumił w sobie jęki. Jego
bezbarwne usta zadrżały, zanim zdołał wydusić z siebie kilka słów. Co pan
przynosi, doktorze Gowers? A po chwili: Nie mam już przed sobą tyle czasu,
by wysłuchiwać dalszych lekarskich pomyłek. Potrzebuję szybkiej i
skutecznej pomocy albo równie szybkiego końca. Nie chcę być żywym
trupem, przed którym ucieka całe otoczenie.
– Kapitanie Gilby – przemówił Gowers urzędowo – widzi pan tu obok
mnie Sir Williama Jennera, lekarza przybocznego Jej Królewskiej Mości.
Poprosiłem go o wyrażenie zdania, ponieważ sądzę, że znalazłem przyczynę
pańskiego cierpienia, i widzę możliwość ewentualnego jej usunięcia. Sir
William musi naturalnie zbadać pana osobiście. Będzie to bolesne. Czy
zgadza się pan na to badanie?
Gilby przytaknął drżącym ruchem głowy. Kidd odkrył kołdrę i oczom
naszym ukazał się widok budzący litość. Dolna część ciała, niewątpliwie
należąca kiedyś do atlety, wydawała się martwa. Wykonanie jakiegokolwiek
ruchu było niemożliwe. Gilby nie panował nad czynnościami tfńęśni i
pęcherza. Ponieważ uszkodzone były jednak tylko nerwy motoryczne. a nie
drogi nerwowe przewodzące ból do mózgu – ta martwa, umierająca część
ciała stała się przyczyną owych niewypowiedzianych cierpień, które chory
najwidoczniej odczuwał. Kidd. możliwie jak najostrożniej, ułożył Gilby’ego
na boku. Ból zmuszał chorego do oddychania przez zaciśnięte zęby. Ten
jakby syk przeszedł w charczenie, a potem w krzyk, aż wreszcie ciało Gilby
„ego znalazło się w takiej pozycji, że Jenner mógł zbadać jego kręgosłup na
całej długości. Jenner usiadł bez słowa na krawędzi łóżka i rozpoczął badanie
tak, jak to wtedy było możliwe, bez pomocy aparatu rentgenowskiego, bez
nakłucia lędźwiowego i bez wszystkich tych środków rozpoznawczych, które
znamy dzisiaj. Jego mocne chłopskie ręce były najważniejszymi
pomocnikami.
Palce Jennera przesuwały się z kręgu na krąg. Dziś trudno mi powiedzieć,
jak długo to trwało. Wiem tylko, że czas upływał wtedy bardzo wolno, a z
zagryzionych warg Gilby’ego wydzierał się jeden krzyk za drugim.
Twarz Jennera była nieprzenikniona. Palce jego badały dalej. Osiągnęły
ósmy, a potem siódmy krąg piersiowy. Doszły do szóstego kręgu
piersiowego. Jenner nacisnął głębiej, najpierw po stronie prawej rdzenia
kręgowego, potem pośrodku, a następnie po lewej stronie. W tym momencie
rozległ się krzyk Gilby’ego. Jenner zatrzymał się i nacisnął ponownie.
Jeszcze donośniejszy krzyk wydobył się przez zaciśnięte zęby Gilby”ego.
Jenner wstał. Ruchem głowy dał Kiddowi znak. że może chorego ułożyć z
powrotem w poprzedniej pozycji. Potem zwrócił się do Gowersa. Jego prawe
oko było przymrużone we właściwy mu sposób. Patrzył na Gowersa tylko
lewym okiem.
– Znalazłem miejsce wrażliwe na ból – mówił powoli Jenner – po lewej
stronie szóstego kręgu piersiowego. Myślę, że ma pan rację! – Przerwał i
znowu spojrzał na Gilby’ego. który leżał teraz na plecach, mokry od potu. z
bezbarwną i wyczerpaną twarzą, z przymkniętymi oczyma.
– Żąda pan absolutnej prawdy, kapitanie? – zapytał.
Gilby poruszył ustami i wreszcie wyrzekł: – Tak. absolutnej prawdy.
– Mój młody kolega, dr Gowers – powiedział Jenner – doszedł do
wniosku, że w kręgosłupie pana powstał guz, który prawdopodobnie przez
rosnący ucisk powoduje cały ten stan. będący przyczyną pańskich cierpień.
Uważam, że jego rozpoznanie jest słuszne.
Gilby otworzył oczy. – A więc wyrok śmierci – mruknął. – Dziękuję
panu.
—’ Mój młody kolega jest innego zdania – odrzekł Jenner. – Uważa, że
istnieje możliwość otwarcia kręgosłupa i usunięcia guza według najnowszych
doświadczeń chirurgicznych. Takiej operacji, jak nam wiadomo, dotychczas
nigdy jeszcze nie wykonano. Byłaby pierwszą tego rodzaju. Nikt nie może
przewidzieć, jaki będzie jej rezultat. Może nastąpić wyleczenie lub ulga. ale
może to być także śmierć. Nie mogę wydać jednoznacznego sądu. Mogę
sobie jedynie wyobrazić, co ja bym zrobił będąc na pańskim miejscu.
– Co więc by pan zrobił? – wydusił Gilby. Jakiś czas panowało głębokie
milczenie. Słychać było każdy oddech i lekkie skrzypienie butów Jennera. W
końcu Jenner odpowiedział: – Ja bym się odważył...
 Gilby otworzył oczy i spojrzał na Jennera i Gowersa. Mijały sekundy.
Wreszcie powiedział:– Zawsze byłem za wysoką stawką... Proszę wezwać
chirurga. Ale proszę go wezwać natychmiast.
W pół godziny później Gowers i ja byliśmy już w drodze w poszukiwaniu
Horsleya.
Horsley mieszkał wówczas i praktykował na Park Street Grosvenor
Square nr 80. Jechaliśmy wzdłuż Park Street, gdy Gowers nagle kazał
zatrzymać pojazd. Na modnym wówczas rowerze o wysokich kołach zbliżał
się do nas jakiś młody człowiek, jadąc, jak na ówczesne warunki, z dużą
szybkością. Ani przez chwilę nie myślałem, że może to być Horsley. Który z
londyńskich lekarzy o wyrobionej pozycji wsiadłby wtedy na taki
welocyped! Dopiero gdy Gowers wychylił się z powozu i z właściwą sobie
sztywną godnością pokiwał ręką szybko zbliżającemu się mężczyźnie,
powziąłem przypuszczenia, że jest to jednak Horsley. Cyklista natychmiast
zahamował i z zarumienioną i tryskającą wręcz młodością i zdrowiem twarzą
zatrzymał się tuż przy powozie. Był wysoki i barczysty, ale miał smukłą
sylwetkę, fascynującą twarz o nieregularnych rysach, olśniewająco białe
zęby, prawie hipnotycznie błyszczące szaroniebieskie oczy i rozwichrzoną
czuprynę białych włosów nad czołem.
To był Horsley.
– Ach, dr Gowers – zawołał, nie zważając na uroczystą sztywność
tamtego. Jego twarz wyrażała jakby nieugiętą dumę i brak respektu dla
tytułów i godności, czym miał przysporzyć sobie w przyszłości wielu
nieprzyjaciół. Silny uścisk jego dłoni aż zabolał. – Wracam z konsultacji.
Ciekawy przypadek napadów jacksonowskich. Ale pan ma minę, jakby chciał
mi pan powiedzieć coś ważnego.
– To prawda – odrzekł sztywno Gowers, opadając na swoje siedzenie w
powozie – ale trudno o tym mówić na ulicy.
– Och, czemu nie? – Horsley wsunął obie ręce do kieszeni marynarki i
przechylił się do tyłu. – W pobliżu nie ma nikogo.
– Jak pan uważa – powiedział Gowers trochę zaszokowany. – Profesor
Jackson jest zdania, że interesuje się pan przypadkiem guza rdzenia
kręgowego i przy pewnej diagnozie odważyłby się pan na zabieg
chirurgiczny.
Twarz Horsleya natychmiast się zmieniła w znamienny dla niego sposób.
Jak później częstokroć o tym słyszałem, odznaczał się on wrodzoną, wręcz
demoniczną chęcią ryzyka. Jego usposobienie nie odstraszało go od
podejmowania spraw, które innych przerażały. Ten rodzaj demonizmu
nadawał ton całemu jego życiu, dopóki dzierżył nóż w dłoni. Również ten rys
charakteru przysporzył mu później wielu nieprzyjaciół, ponieważ innych
chirurgów, mniej ryzykanckich, nazywał publicznie „tchórzami” albo
„partaczami”.
– Ma pan może taki przypadek? – zapytał.
– Tak – odpowiedział Gowers. – Moje rozpoznanie potwierdził przed
chwilą Sir William Jenner. Jest zgoda na operację. Jackson jest zdania, że
zajmował się pan już tym problemem w czasie doświadczeń na zwierzętach i
zwłokach...
– Oczywiście – przyznał Horsley – kiedy mogę zobaczyć tego pacjenta?
– W każdej chwili – odrzekł Gowers. – Mój pacjent jest w tak złym
stanie, że poddałby się operacji raczej dziś niż jutro.
Horsley namyślał się tylko przez kilka sekund. – Za godzinę wyjeżdżam
na konsultację i operację do Southampton. Wracam pojutrze o godzinie
dwunastej. Pojutrze, 9 czerwca o godzinie trzynastej, chciałbym zobaczyć
pańskiego pacjenta.
Gowers wyciągnął jeden ze swoich malutkich notesików z kieszeni
surduta, z kieszeni kamizelki wyjął starannie zaostrzony ołówek i zapisał coś
swoimi bladymi, szczupłymi palcami. – Przypuśćmy, że zgodzi się pan na
operację – powiedział. – Ile czasu potrzebowałby pan na przygotowanie się
do zabiegu?
– Przygotowania? Jeśli będę operował, to jeszcze tego samego dnia... Czy
zechciałby mi pan podać adres tego pacjenta? Spotkamy się u niego!
Gowers podał adres Gilby’ego.
– Dziękuję – powiedział Horsley. – A więc pojutrze o trzynastej! Proszę
wybaczyć. Mój pociąg niestety nie czeka. – Horsley wskoczył na rower jak
akrobata i odjechał.
– Sądzę – powiedział Gowers – że chciałby pan być przy tej operacji,
jeśli się ona odbędzie.
– Oczywiście – odpowiedziałem wpatrując się w plecy oddalającego się
szybko Horsleya – bardzo chciałbym być przy tym.
Noc. dzień, druga noc i wolno mijające przedpołudnie w nudnej
atmosferze londyńskiego Grand Hotelu! Nic mi nie było wiadomo, czy
Horsley wrócił punktualnie, czy w ustalonym terminie przybył na konsultację
i’ czy zdecydował się operować! Zamiast tego pojawiły się doniesienia
prasowe, które przypomniały mi chwilowo zapomniany przypadek
niemieckiego następcy tronu. Treść tych doniesień brzmiała: „Dziś odbyło
się ponowne badanie krtani Jego Cesarskiej Wysokości następcy tronu
Niemiec przez dr. Mackenzie. Jak się dowiadujemy ze źródeł dobrze
poinformowanych, wezwano również na naradę profesora Virchowa.
sławnego berlińskiego specjalistę od patologii komórkowej”.
Mimo woli pomyślałem o trafnym proroctwie Jacksona. Jeżeli istotnie
Virchow zajmie się tym przypadkiem, to mogło to tylko oznaczać jedno: że
ma on rozstrzygnąć o złośliwości czy dobrotliwości nowotworu. Pomimo to
doniesienia z Berlina były dla mnie drugorzędne wobec czekania na decyzję
w sprawie losu Gilby’ego. Gdy do godziny czternastej dnia 9 czerwca wciąż
nie miałem żadnych wiadomości o Horsieyu ani o dalszym przebiegu sprawy,
posiałem gońca do Gowersa. Wrócił, nie dowiedziawszy się niczego.
Gowersa nie zastał w domu. Zastanawiałem się właśnie, czy nie skierować
gońca wprost do domu chorego, gdy rozległo się pukanie do drzwi i stanął w
nich nie znany mi młody człowiek. Przynosił kartkę od Jacksona z
wiadomością, że Horsley podjął się operacji, która odbędzie się po południu
o godzinie 3.30. Horsley dotrzymał więc słowa.
Dochodziła właśnie trzecia. Wziąłem pierwszą dorożkę, jaką udało mi się
zatrzymać przed hotelem, i, choć z pewnymi trudnościami, przyjechałem na
Queen Street o godzinie 3.20. Bez przeszkód dostałem się do pomieszczenia
operacyjnego, tzn. do owej małej, położonej na uboczu, dusznej kuchni, która
służyła Horsleyowi do jego zabiegów.
Gdy wszedłem. Gilby leżał już na stole, ułożony na boku i lekko
pochylony do przodu. Poza Horsleyem zauważyłem Gowersa. Kidda,
Jacksona i Davida Ferriera. Prócz nich byli jeszcze trzej asystenci, dr White.
dr Stedman i dr Charles Balance. których przedstawiono mi w przelocie. Dr
White rozpoczął już narkozę eterową. Intensywny zapach eteru i karbolu
unosił się w przegrzanym powietrzu. Horsley. tylko w koszuli i fartuchu,
obnażył swe muskularne ramiona i sięgnął do roztworu karbolowego, w
którym znajdowały się narzędzia.
Skalpelem wykonał przez skórę i tkankę podskórną długie cięcie
sięgające od trzeciego do siódmego kręgu piersiowego. Jak często mi się to
zdarzało w poprzednich i późniejszych przypadkach, w których przekraczało
się po raz pierwszy próg nieznanego, zaparło mi na chwilę oddech i
poczułem przyspieszone bicie serca. Oto znów otwiera się na naszych oczach
dziedzina uchodząca dotychczas za nietykalną. Przy nieznacznym
krwawieniu wynurzała się powoli z rany tylna ściana kręgosłupa, jeden
wyrostek ościsty przy drugim, oraz ścięgniste przyczepy mięśni grzbietu.
Pierwszy krok został zrobiony. Teraz trudno byłoby się wycofać. Prawie nie
było krwawienia. Horsley pochylił się niżej. Rozpoczął usuwanie mięśni i
wyrostków ościstych. aby dotrzeć do kanału kręgowego. Przeciął pierwszy
ścięgnisty przyczep mięśniowy, potem drugi i trzeci. Krwawienie nasiliło się.
Przeciął ostatni przyczep. Teraz Horsley przeszedł do podważania pasm
mięśniowych i oddzielania ich od wyrostków poprzecznych i łuków
kręgowych. Zrobił to najpierw po prawej stronie, przy czym krwawienie
wzmogło się jeszcze bardziej. Ballance i Stedman tamponowali głęboką ranę
gąbkami, a tymczasem Horsley spokojnie i z opanowaniem zaczął odsuwać
mięśnie po lewej stronie, jak gdyby nie widział tryskających krwią naczyń.
Nowe gwałtowne krwawienie po lewej stronie i ponowne wtłaczanie gąbek.
Horsley odczekał chwilę, aż krwawienie ustało. Potem nakazał Ballance’owi
i Stedmanowi – wystarczył ruch głową – by mocno rozchylili brzegi rany.
Sam usunął gąbki i podwiązał naczynia. Po wysuszeniu rany w głębi ukazała
się obnażona struktura kostna kręgosłupa. Najlepiej widać było łańcuch
sterczących wyrostków ościstych, pod nimi – łuki kręgów jako osłona kostna
głęboko ukrytych dróg nerwowych rdzenia kręgowego. Horsley zażądał
nożyc kostnych. Rozległ się krótki, suchy trzask. Wyrostek ościsty został
odcięty dokładnie w miejscu jego połączenia z łukiem czwartego kręgu
piersiowego i spadł nie zauważony na podłogę. Następnie poszły wyrostki
ościste piątego i szóstego kręgu. Pierścień kostny otaczający rdzeń
pozbawiony został, przez usunięcie wyrostków oscistych, swej osłony od
tyłu, co ułatwiło dostęp do kanału kręgowego.
Wstęp był zrobiony. Teraz musiał nastąpić akt decydujący: otwarcie
kanału kręgowego i odsłonięcie rdzenia.
Horsley chwycił za trepan. Przyłożył go do łuku piątego kręgu. Powolne
obroty trepanu i ukazuje się zakrwawiona mączka kostna! Zupełna cisza, w
której słychać było tylko chrzęst i chrobot narzędzi. Potem – jeszcze większa
cisza! Horsley wyjął wraz z trepanem małą, okrągłą płytkę kostną. Przez
nawiercony otwór widać było oponę twardą, czyli mocną bezpośrednią
osłonę rdzenia. Jest ona otoczona tylko cienką warstwą tkanki tłuszczowej,
służącą jako wyściółka między oponą a kostną ścianą kanału kręgowego.
Nożycami kostnymi i nożem Horsley usunął resztę tylnej ściany piątego
kręgu, po czym nastąpiło wycięcie łuków kręgu czwartego i piątego. Horsley
nacinał wyściółkę tłuszczową w linii środkowej i odsuwał ją na boki.
Opanowawszy lekkie krwawienie miał przed sobą oponę twardą na całej jej
długości – od trzeciego do siódmego kręgu. Po raz pierwszy ukazał się
ludzkim oczom rdzeń kręgowy żywego człowieka!
Od chwili rozpoczęcia operacji, teraz dopiero po raz pierwszy
odetchnąłem głęboko. Tak nieprawdopodobna wydawała mi się pewność i
szybkość ruchów Horsleya, jak gdyby od lat nie robił niczego innego.
Usłyszałem jego ochrypły głos: – Przecinam teraz oponę twardą. Przy
wszystkich przeprowadzonych przeze mnie doświadczeniach na zwierzętach
w momencie nacięcia pojawiał się płyn mózgowo-rdzeniowy i w
zastraszający sposób zalewał ranę. Okazało się jednak, że u zwierząt leżących
spokojnie wylew ten w bardzo krótkim czasie ustawał samoistnie. Po
odpowiednim osuszeniu rany gąbkami mogłem bez przeszkód przeprowadzić
kontrolę rdzenia kręgowego. Oczywiście nie wiem, czy u człowieka płyn
mózgowo-rdzeniowy zachowuje się w podobny sposób. Nie przypuszczam
jednak, by miało być inaczej.
Spojrzałem przypadkowo w przeźroczystobladą twarz Gowersa, wielkie
napięcie dostrzegłem również na twarzach Jacksona i Ferriera. Horsley
znowu trzymał nóż w ręku i w ułamku sekundy przeciął oponę twardą. W
następnej chwili wypłynął płyn mózgowo-rdzeniowy, który zalał ranę i
spływa! po jej dolnym brzegu na stół. Przeraziłem się nie na żarty. Jeśli
wniosek Horsleya z doświadczeń na zwierzętach nie dotyczy człowieka? Jeśli
chory na naszych oczach straci cały płyn – i to w chwili, gdy droga do
ostatniego etapu zabiegu wydawała się już wolna? Szukałem spojrzenia
Horsleya, ale on patrzył tylko w ranę. I czekał...
W ułamku sekundy wypływ nagle ustał. Horsley miał rację. Stedman
trzymał już gotowe gąbki. Osuszył ranę i teraz widać było zupełnie wyraźnie
cały rdzeń kręgowy na długości od czwartego do szóstego kręgu piersiowego.
Wydawało mi się, że słyszę rozpoznanie Gowersa i widzę twarde ręce
Jennera badające odcinek, który był teraz odsłonięty. Czyż nie on odkrył
miejsce wrażliwe na ucisk przy szóstym kręgu i stąd wysnuł wniosek, że tu
musi się znajdować guz? Ale odsłonięty rdzeń nie wykazywał żadnej różnicy
w zabarwieniu ani też żadnego śladu jakiejś innej zmiany chorobowej. Gołe
ręce Horsleya, umyte jedynie w karbolu, przesuwały się ostrożnie wzdłuż
rdzenia. Ale i one nie stwierdziły żadnego obrzęku czy stwardnienia. Jeszcze
ostrożniej przeprowadził zagiętą igłę, używaną przy operacji tętniaka,
dookoła rdzenia i przesuwał ją w dół i w górę. Chciał w ten sposób zbadać,
czy po przeciwnej stronie rdzenia nie ma jakiejś choćby niewielkiej zmiany
nowotworowej. Lecz i tu nie mógł stwierdzić żadnego odchylenia od normy.
Panowała taka cisza, że znów słychać było każdy najlżejszy oddech. Wkradły
się pierwsze wątpliwości. Nagle Horsley ponownie chwycił nożyce kostne.
Przy górnym i dolnym biegunie rany wyłamał łuki trzeciego i siódmego
kręgu piersiowego. Wszystko to. co poprzednio wykonał w obrębie
czwartego i szóstego kręgu, powtórzyło się raz jeszcze. Horsley nie
ustępował. Szukał palcami dalej wzdłuż rdzenia, w górę i w dół – daremnie.
Obejmująca rdzeń i przesuwająca się wzdłuż niego igła również nie wykazała
najmniejszej zmiany świadczącej o obecności guza w środku rdzenia, gdzie
łatwiej można go było przeoczyć. Również w zasięgu trzeciego i siódmego
kręgu nie było żadnych zmian przemawiających za guzem.
Cisza zapierająca dech. Zbielałe wargi Gowersa poruszyły się bezgłośnie.
Na szerokim czole Horsleya wystąpił perlisty pot. Horsley wyprostował się i
głośno wciągnął powietrze. Co też on zrobi? Czy ustąpi i uzna się za
pokonanego?
Wśród ciszy rozległ się głos Ballance’a: – Spróbowałbym jeszcze wyżej
– powiedział cicho. – Przecież korzonki nerwowe leżą znacznie wyżej niż
odnośne kręgi. Ból przy ucisku na wysokości szóstego kręgu...
Horsley spojrzał na niego. Niepokojąca sekunda. Czy pójdzie za radą
asystenta? Wahanie trwało najwyżej sekundę. Następnie, bez słowa, Horsley
uchwycił nożyce kostne. Przy górnym biegunie rany wyłamał łuk drugiego
kręgu. Wziął skalpel i przedłużył cięcie opony twardej. Brzegi cięcia
rozchyliły się.
I wtedy – stało się! W górnym biegunie rany po stronie lewej ukazała się
ciemnosina plama o szerokości zaledwie trzech milimetrów. Wyraźnie
odcinała się od rdzenia. Ktoś odetchnął głębiej, jakby chciał się pozbyć
nieznośnego ciężaru. Czy ten mały twór był ową szatańską przyczyną, której
szukał Horsley?
Horsley błyskawicznie ujął nożyce kostne i wyłamał również tylną ścianę
pierwszego kręgu. Jeszcze raz przedłużył nacięcie opony twardej, której
brzegi rozchyliły się dalej, i wówczas sina plama powiększyła się. Uwypuklił
się guz wielkości migdała o sinoczerwonym zabarwieniu, zaklinowany po
lewej stronie pomiędzy oponą twardą a rdzeniem. Usytuowany na górnym
korzonku czwartego nerwu grzbietowego, był głęboko wtłoczony w rdzeń.
Guz! Tumor Gowersa! Nie było wątpliwości, że to on!
Dziś nie potrafiłbym już powiedzieć, co mnie w tamtej chwili najgłębiej
poruszyło: czy po prostu uczucie szczęścia z powodu uczestnictwa w7 takim
wydarzeniu, czy świadomość, że przy bezgranicznej nieomal delikatności
rdzenia wystarczyło takie „coś” wielkości migdała, by zburzyć człowiekowi
życie i narazić go na potworne męki, których sam byłem świadkiem przy
łożu Gilby’ego!
Nie miałem czasu obserwować twarzy Gowersa, by wyczytać w niej
zadowolenie, które musiał odczuć w momencie potwierdzenia jego diagnozy.
Horsley bowiem natychmiast zaczął badanie: czy guz wrasta w rdzeń, czy
jest tylko przywarty do niego, czy pozwoli się wyważyć, czy też nie da się go
usunąć bez całkowitego uszkodzenia rdzenia? Poczułem przypływ nowego
napięcia.
Napięcie jednak minęło w jednej chwili. Prawie bez trudu ręce Horsleya
uwolniły z obu stron guz od zrostów. Jeszcze łatwiej wyważyły go z łożyska,
które wytworzył sobie w rdzeniu. Pozostało jedynie owalne wgłębienie. Nie
wykazywało ono tendencji do zniknięcia przez poszerzenie się rdzenia do
dawnej objętości. Horsley podwiązał kilka naczyń, które przy usuwaniu guza
zaczęły krwawić. Ale wciąż jeszcze utrzymywało się wgłębienie po guzie.
Czy oznaczało to, że rdzeń nie jest już w stanie doprowadzić do wypełnienia
tej wklęsłości? Czy ucisk guza trwał zbyt długo? Czy jego usunięcie
zakończy bóle. ale nie będzie miało wpływu na ustąpienie niedowładu?
Wszystkie te pytania zawisły w dusznym powietrzu nasyconym parami
karbolu.
Horsley zbliżył brzegi naciętej opony twardej, nie zszywając ich jednak.
Dużą. podłużnie przebiegającą ranę zeszył głębokimi, obejmującymi cala
grubość przeciętych mięśni, szwami, które mocno związał nad uprzednio
wprowadzonymi dwoma drenami.
Potem zeszył brzegi skóry i nałożył opatrunek. Dwaj pielęgniarze
przenieśli Gilby’ego na łóżko w sąsiednim pokoju. Horsley śledził go
wzrokiem, dopóki nie zamknęły się za nimi drzwi. Wtedy dopiero spostrzegł
wyciągnięte do niego w milczeniu dłonie.
Jeśli kiedyś w kilka dni po zabiegu wykonanym przez Godlee’ego
zmuszony byłem opuścić Londyn, to tym razem postanowiłem zostać na
miejscu, by przekonać się naocznie, jaki będzie wynik operacji: poprawa,
wyleczenie czy śmierć.
Wracając na Queen Sąuare pobieżnie rzuciłem okiem na nową
wiadomość z Berlina. „Jak się dowiadujemy z kręgów dobrze
poinformowanych, badania profesora Virchowa zaprzeczyły wszelkim
pogłoskom, jakoby w przypadku niemieckiego następcy tronu chodziło o
złośliwy nowotwór. Dr Mackenzie wraca do Anglii. 14 czerwca oczekuje się
przyjazdu Jego Cesarskiej Mości niemieckiego następcy tronu do Londynu,
gdzie ma spędzić swój zaplanowany urlop wypoczynkowy”.
Jakkolwiek doniesienia o stanie zdrowia następcy tronu stale poruszały
moją uwagę, to ta ostatnia wiadomość ułatwiła mi decyzję pozostania w
Londynie i śledzenia dalszych losów Gilby’ego. Następnego dnia rano
rozpoczęła się dramatyczna walka między nadzieją a zwątpieniem. Minęło
pięć krytycznych dni. Był to okres do 15 czerwca. Rana goiła się bez
zakłóceń. Chory miał temperaturę nie wyższą niż 37,8°. Nie zauważono też
śladów zakażenia. Bóle jednak nie ustąpiły. Każdy ruch był udręką. Czasem
wydawało się, że skurcze porażonych nóg występowały w silniejszym
stopniu niż przed operacją. Utrzymywało się porażenie podbrzusza. Jedno
rozczarowanie następowało po drugim.
I oto – 13 czerwca – Horsley stwierdził nagle, że czucie skórne w dolnej
części ciała Gilby’ego poczyna wracać. Gilby po raz pierwszy odczuł ciepło i
zimno w porażonych częściach ciała. Następnego dnia cofnęło się
niespodziewanie porażenie czynności pęcherza. Czy były to pierwsze oznaki
regeneracji rdzenia kręgowego i powolnego powrotu jego normalnego
funkcjonowania? Następne dni okazały się bardzo zmienne. Bóle uporczywie
nie chciały ustępować. Zdarzały się takie godziny, gdy Gilby pełen rozpaczy
krzyczał, że cierpi teraz bardziej niż przed operacją.
Ale 22 czerwca, zupełnie nieoczekiwanie, mógł wykonać pierwszy ruch
swą dotychczas zupełnie porażoną nogą. Gilby – z panicznej obawy, że sam
się łudzi, a równocześnie przepełniony nadzieją – określał te ruchy jedynie
jako przypadkowe skurcze mięśniowe. Kilka dni później nie mogło już być
wątpliwości: siła mięśniowa stopniowo wracała w całej prawej nodze,
obejmując również stopę. Równocześnie zanikały, utrzymujące się jeszcze do
tej pory, bolesne skurcze po stronie prawej. Ograniczyły się one do lewej
strony, ale i tu występowały coraz rzadziej. Jednakże 20 lipca również w
obrębie lewej nogi nastąpił powrót zdolności do czynnych ruchów. 13
sierpnia Gilby otrzymał gorset składający się ze stalowego pasa i dwóch
podpór pachowych. Przy pomocy gorsetu podjął pierwsze próby chodzenia.
Lewostronne bóle stale się zmniejszały. Rana operacyjna zagoiła się prawie
zupełnie. Opona twarda zrosła się tak szczelnie, że nie stwierdzono żadnego
wycieku płynu mózgowo-rdzeniowego.
W trzy miesiące później, 17 listopada. Gilby zaczął codzienne spacery w
ogrodzie, opierając się na dwóch laskach. 24 stycznia 1888 roku Horsley
przedstawił swego pacjenta w Towarzystwie Medyczno-Chirurgicznym w
Londynie. Rana pooperacyjna była już zupełnie zagojona i miejscami tak
stwardniała jak kość, jak gdyby chciała zastąpić brakujące łuki kręgowe. W
tym czasie Gilby chodził bez trudu po trzy mile angielskie dziennie. Chód
jego był jeszcze nieco szytwny, lecz do 21 lutego ustąpiła także sztywność
ruchów. Gilby podjął pracę w swoim zawodzie i 6 czerwca 1888 roku, mniej
więcej w rocznicę operacji, napisał do Horsleya, że cieszy się znów dawnym
zdrowiem i dużo chodząc i stojąc pracuje dziennie po szesnaście godzin. W
ten sposób godzina wczesnego popołudnia 9 czerwca 1887 roku, kiedy
Horsley przeprowadził operację Gilby’ego, przyczyniła się nie tylko do
sławy światowej Horsleya. Stała się ona godziną przełomową, w której
rozsunęła się kurtyna otwierając chirurgii drogę w dziedzinie dotąd
zamkniętej oraz umożliwiając jej niesienie pomocy ludziom cierpiącym i
niejednokrotnie ratowanie ich przed pewną śmiercią.
 CESARSKIE INTERMEDIUM

Przypuszczam, że w walce o rozwój chirurgii narządowej trudno byłoby

wymienić inny narząd, którego chirurgiczne leczenie zdobyło większy
rozgłos, niż krtań a to z uwagi na osobę pacjenta. Zapowiadana na
poprzednich stronach tragedia niemieckiego następcy tronu, późniejszego
cesarza Fryderyka III, dodała rozwojowi chirurgii krtani posępnego blasku.
Fakt, że miałem głębszy wgląd w histerie choroby Fryderyka III,
zawdzięczam nie tylko znajomości z najważniejszymi lekarzami
uczestnikami tego dramatu, zanim kurtyna uniosła się w górę, lecz przede
wszystkim spotkaniu i późniejszej przyjaźni z człowiekiem, o którego
znaczącej roli pisano do dnia dzisiejszego bardzo niewiele i ogólnikowo.
Myślę tu o Sir Feliksie Semonie, wybitnym przedstawicielu
międzynarodowej laryngologii z przełomu *IX i XX wieku. Spotkałem go w
National Hospital u Horsleya, a ten przedstawił mi go jako swego przyjaciela.
Gdy opuściliśmy szpitalny pokój Gilby’ego, Horsley powiedział do
Semona: Dr Hartmann był świadkiem tej operacji przypadkowo. Przybył do
Londynu z zupełnie innego powodu. W Nowym Jorku poszły go pierwsze
doniesienia o chorobie niemieckiego następcy tronu i chciał na miejscu
zasięgnąć informacji u Mackenziego. Zauważyłem, że Semon nadstawił uszu.
– Tak – potwierdziłem – Mackenziego poznałem przed kilku laty, gdy
założył swój szpital chorób krtani na Golden Square. a później odwiedzałem
go jeszcze kilkakrotnie. Wydaje mi się, że przypadek następcy tronu
rzeczywiście nie ma charakteru chirurgicznego.
Semon zatrzymał się. Spojrzał na mnie z dziwnym wyrazem twarzy, w
pierwszej chwili zupełnie dla mnie niezrozumiałym, po czym powiedział: Nie
zgadzam się z pańskim zdaniem. Jeśli interesują pana najnowsze osiągnięcia
w chirurgii krtani i możliwość ich zastosowania w przypadku choroby
następcy tronu, to chętnie służę. Horsley wie gdzie mnie można znaleźć.
Semon pożegnał się i wsiadł do swego eleganckiego powozu,
zaprzężonego w parę koni i powożonego przez dwóch stangretów, a Horsley
zabrał mnie do swego powozu. Jeśli rzeczywiście chce pan poznać kulisy
tego dramatu mówił Horsley to niech pan wykorzysta okazję, którą
zaproponował panu Felix Semon. Mackenzie jest kontrowersyjnym
samotnikiem, który nie ma wśród nas prawdziwego przyjaciela. Licho wie,
jak doszło do tego, że wezwano go do Berlina. Prócz tego jest stronniczy i
nie stanowi zapewne wiarygodnego źródło informacji. Jeśli ktokolwiek w
Londynie wie coś bliższego o tym przypadku, to tylko Semon. Zresztą jest z
pochodzenia Niemcem.
W czasie jazdy dowiedziałem się jeszcze, że Semon studiował w Berlinie.
W Wiedniu poznał lusterko krtaniowe i zainteresował się nową specjalnością
chorobami gardła. Do Londynu przybył w celach naukowych i tu pozostał.
Jako specjalista miał dużą praktykę. Przed dwoma laty leczył Gladstone’a i
tak szybko opanował jego zapalenie krtani, że ten mógł znowu przemakać w
czasie kampanii wyborczej. Poza tym w wielu przypadkach na tyle wcześnie
rozpoznał raka krtani, że operowani pacjenci na całe lata wracali do zdrowia,
a u niektórych następowało trwałe wyleczenie.
Na moje pytanie, skąd Semon ma tak dokładne wiadomości o przypadku
niemieckiego następcy tronu, Horsley odpowiedział: – To bardzo proste:
kształcił się wraz z dwoma synami niemieckiego kanclerza Bismarcka, a
przynajmniej z jednym z nich jest zaprzyjaźniony. Zna lekarzy berlińskich, a
zwłaszcza tamtejszych laryngologów. Zna również bliżej Mackenziego.
ponieważ przez dłuższy czas był jego asystentem w Throat Hospital na
Golden Sąuare. Była to jego pierwsza praca w Londynie i tam też
zdecydował się na otwarcie swej prywatnej praktyki. Najbardziej znana
książka Mackenziego o chorobach gardła została przełożona przez Semona
na język niemiecki i bardzo starannie skomentowana. Jednakże od dłuższego
już czasu Semon stanowczo odsunął się od Mackenziego. Jeśli go pan
odwiedzi, to z pewnością sam wyjaśni panu przyczyny tego zerwania. W
każdym razie jest on jednym z najbardziej obiektywnych, prawych i
odważnych Judzi, jakich znam. Ma ładny dom i jeszcze ładniejszą żonę,
również Niemkę. W sumie – wyjątkowy człowiek. Proszę go odwiedzić. Na
pewno pan nie pożałuje.
Horsley miał rację. Nigdy nie żałowałem tego. że poznałem bliżej
Semona. Nasze spotkanie nastąpiło w jego domu przy Wimple Street w dwa
dni później. Tu dowiedziałem się o początkach choroby niemieckiego
następcy tronu. Tło tego zachorowania znane było wtedy tylko bardzo
nielicznemu gronu. Obraz ten uzupełniły później rozmowy z innymi
ówczesnymi świadkami tej tragedii, którą tu na tej podstawie odtwarzam.
Mniej więcej przed trzema miesiącami, dnia szóstego marca 1887 roku
przed południem, zupełnie niespodziewanie wezwano Carla Gerhardta, od
dwóch lat profesora interny przy uniwersytecie berlińskim, do pałacu
następcy tronu. Przyjął go jego lekarz przyboczny, generalarzt* Wegner.
* lekarz w randze generała (przyp. red.)
Od niego Gerhardt dowiedział się, że następca tronu Fryderyk Wilhelm
cierpi od stycznia na uporczywą chrypkę. Początkowo nie zwracano na nią
specjalnej uwagi, gdyż drogi oddechowe następcy tronu były wrażliwe już od
wczesnej młodości i stanowiły przez całe życie słaby punkt jego zewnętrznie
silnej budowy. Dlatego Wegner przypuszczał początkowo, że książę się
zaziębił.
Następca tronu przyjął Gerhardta stojąc. Wysoki, szczupły, w pełni sił,
szeroki w ramionach, bujne jasne włosy i broda, jasnoniebieskie oczy – w
sumie był to ideał urody niezliczonych Niemców i Niemek, na co wpływały
dodatkowo pewne sympatie dla jego postawy politycznej. Gerhardt był
jeszcze za krótko w Berlinie i zbyt mało miał kontaktów z dworem, by się
domyślić, że za tym obrazem piękna i blasku od dawna kryje się tragedia.
Książę dobiegał sześćdziesiątego roku życia, a wciąż jeszcze był następcą
tronu. Ojciec jego, cesarz Wilhelm, za kilka dni miał obchodzić
dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin. Wciąż nie było wiadomo, jak długo
cesarz będzie jeszcze rządził. Ileż lat upłynęło od owych dni w Szkocji w
roku 1854, kiedy młody i marzycielski następca tronu wręczył zaledwie
piętnastoletniej księżniczce angielskiej Wiktorii bukiet białego wrzosu, a
matkę jej, królową Wiktorię, poprosił o rękę najstarszej i najbardziej
rozpieszczanej córki. A następca tronu – wciąż marzył o nowych Niemczech,
dalekich od twardej, pruskiej hegemonii nad innymi krajami, którą, jak mu
się wydawało, reprezentuje jego ojciec i kanclerz Bismarck. Z informacji
pochodzących z kół dworskich Londynu wiedziano, że następczyni tronu
otrzymała od swego ojca polityczne wychowanie. Wychowanie to w
połączeniu z jej pasją i ambicją tworzyło osobowość, która nie dorównywała
co prawda wartościom umysłu następcy tronu, natomiast znacznie nad nim
górowała swoim uporem, dążeniem do celu za wszelką cenę i zdolnością
przeforsowywania swoich zamysłów. Książę czekał dnia, w którym utworzy
prawdziwy niemiecki parlament, w którym urzeczywistnią się jego
idealistyczne sny o „wolności i prawie dla wszystkich”, kiedy niwecząc
dążenia Bismarcka do przyjaznych stosunków z Rosją, on zawrze przymierze
z Anglią. Lecz od dziesiątków lat jego sny, tak jak i sny następczyni tronu,
pozostawały tylko snami. Był figurą reprezentacyjną, bez władzy i wpływów.
W godzinach przygnębienia sądził, że ojciec go nawet przeżyje, i tylko
następczyni tronu podsycała w nim twardo i z żelazną konsekwencją jego
nadzieje, ponieważ były one także jej własnymi oczekiwaniami.
O tym wszystkim Gerhardt nie miał pojęcia w chwili, gdy w dniu 6 marca
stał przed następcą tronu i po niezbędnych przygotowaniach przystąpił do
badania. Krtań była wówczas dopiero od niedawna dostępna dla badań i
zabiegów lekarskich. Ten głęboko ukryty narząd, od strony ust niewidoczny
bez specjalnych urządzeń pomocniczych, był jednak – jeśli chodzi o jego
budowę anatomiczną – mniej więcej znany już lekarzom egipskim i
rzymskim. Jednak dopiero z początkiem tego wieku lekarz z Greifswaldu, dr
Mendę, zaobserwował czynność strun głosowych u żywego człowieka. W
kilka lat później wiedeńscy lekarze, Turek i Czermak, wprowadzili lusterko
krtaniowe do praktycznego użytku. Od tego czasu możliwe stało się badanie i
leczenie chorób krtani. Kolebką laryngologii był więc Wiedeń. Również
Gerhardt, choć nie był w tym zakresie specjalistą, zajmował się wnikliwie
rozpoznawaniem i leczeniem chorób krtani.
Struny głosowe następcy tronu wykazywały w lusterku pewne
równomierne zaczerwienienie. Na brzegu lewej struny głosowej Gerhardt
zauważył podłużny, płaski, bladoczerwony guzek. Ruchomość struny
głosowej nie wydawała się upośledzona. To stwierdzenie miało specjalne
znaczenie, ponieważ z doświadczenia wynikało, że ograniczenie ruchów
świadczyło o schorzeniu złośliwym. Sam guzek robił wrażenie łagodnego
polipa.
Gerhardt postanowił polip ten usunąć – tak jak to już wówczas często
praktykowano – od strony jamy ustnej pod kontrolą lusterka. W tym celu
laryngolodzy, którzy obok leczenia farmakologicznego rozwinęli specjalną
małą chirurgię, wprowadzili do użycia kilka instrumentów: delikatne zagięte
kleszczyki, pętle z drutu, a przede wszystkim rozżarzone prądem
elektrycznym druciki platynowe, którymi wypalano małe guzki na strunach
głosowych. Aż do 14 marca Gerhardt starał się poradzić sobie z tym małym
guzkiem przy pomocy pętli drucianych czy zakrzywionego nożyka. Bez
rezultatu. Wieczorem 14 marca spróbował po raz pierwszy zrobić to za
pomocą rozżarzonego drucika platynowego. Mimo zachowania wszelkiej
ostrożności zabiegi te były dla pacjenta udręką, a w ich następstwie pojawiły
się bóle, trudności w połykaniu i chrypka. Guzek okazał się twardy.
RozkrzewiaJ się w niezwykły sposób. Jego wygląd zmieniał się z dnia na
dzień.
20 marca został wypalony całkowicie. Jednakże w osiem dni później
profesor Gerhardt stwierdził, że guz odrósł znowu do dawnych rozmiarów.
Nigdy jeszcze nie zauważył, by nowotwory łagodne tak szybko odrastały. Po
raz pierwszy zakiełkowało w nim podejrzenie, że może tu chodzić o proces
rakowy. Następca tronu był w wieku, w którym rak krtani występował
najczęściej. Ponieważ jednak Gerhardt i teraz nie zauważył żadnego
ograniczenia ruchów struny głosowej, podjął nową próbę zniszczenia guza
tak jak poprzednio, od strony jamy ustnej. Do 7 kwietnia, w trakcie
codziennych wizyt, udało mu się wypalić tę nowotworową zmianę. Jako że
lekarz przyboczny Wegner, jeszcze przed rozpoczęciem leczenia,
zaproponował kurację w Ems, najchętniej odwiedzanym przez chorych na
gardło kurorcie Niemiec, Gerhardt zgodził się na tę podróż. Miał nadzieję, że
po powrocie następcy tronu będzie mógł ustalić ostateczną diagnozę. 15
maja, w dniu powrotu z Ems, Gerhardt przybył do Poczdamu, aby
przeprowadzić ponowne badanie. Najgorsze jego przewidywania sprawdziły
się. Głos był bardziej ochrypły niż przedtem, narośl znacznie się
powiększyła. Najgroźniejsze było jednak to. że ruchomość lewej struny
głosowej znacznie osłabła. Następca tronu, niczego jeszcze nie przeczuwając,
nalegał na ponowne natychmiastowe wypalenie. Gerhardt. teraz już zupełnie
pewny, że tego rodzaju leczenie nie daje żadnych rezultatów, zaproponował
przywołanie chirurga. Nie miał już wtedy – jak mnie później zapewniał –
żadnej wątpliwości, że chodzi o raka i że tylko natychmiastowe usunięcie
całej narośli dawało jedyną szansę na utrzymanie następcy tronu przy życiu.
Gerhardt nie znał dokładnie dużej chirurgii krtani: jej rozwój trwał
dopiero od piętnastu lat. Znał jednak dwa przypadki w których
natychmiastowa operacja od zewnątrz, to znaczy od strony szyi, dała
długotrwałe pozytywne wyniki. W jednym przypadku chodziło o lekarza, dr.
Fromma, którego operował przed siedmiu laty berliński chirurg Kiister.
Kiister usunął część krtani zajętą przez raka. Operowany miał co prawda
ochrypły głos. ale bez przeszkód wykonywał dalej swój zawód. Drugi
przypadek dotyczył chorego o nazwisku Zygan, u którego rozpoczynający się
rak krtani został usunięty w ten sam sposób przed trzema laty. Również i ten
operowany jeszcze żyje, a jedynym śladem po schorzeniu pozostał ochrypły
glos. Operującym chirurgiem był profesor von Bergmann.
 Gerhardt zaproponował więc wezwanie na konsultację Bergmanna. Nie
zamienił z nim jednak przed badaniem nawet słowa, by nie sugerować mu
niczego. 16 marca Bergmann przybył do pałacu następcy tronu. Gdy po
badaniu został sam z Wegnerem i Gerhardtem, określił guz jako złośliwy
nabłoniak, który bezwarunkowo należy usunąć jak najprędzej.
Bergmann znal bardzo dobrze historię chirurgii krtani. Zdawał sobie
sprawę z tego, co ta propozycja oznacza. Pierwsze próby chirurgicznego
dotarcia do krtani od strony przedniej powierzchni szyi i przecięcia chrząstki
celem odsłonięcia jej wnętrza dla wykonania zabiegu odbyły się – licząc od
omawianej chwili – mniej więcej przed stu laty. Francuz Desault
zaproponował rozcięcie krtani nożem u pewnego pacjenta, któremu pestka
wiśni utknęła w krtani i przeszkadzała w mówieniu i oddychaniu. Jednakże
ówcześni cyrulicy odmówili wykonania tego zabiegu z obawy przed
nieznanym polem operacyjnym. Dopiero rodak Desaulta, Pelletan, rozciął w
roku 1788 krtań pewnego pacjenta, u którego kęs cielęciny zaklinował się
między strunami głosowymi. Otwarcie krtani udało się – palcem
wprowadzonym do krtani wypchnął mięso z powrotem do gardła. Pacjent
przeżył, mimo braku narkozy i antyseptyki.
Już w latach siedemdziesiątych XIX wieku rozcięcie krtani i usuwanie
pewnych jej części, zwłaszcza pojedynczych strun głosowych, nie nastręczało
większych trudności. Działo się tak przede wszystkim ze względu na rany,
które mimo nie zastosowanej wcale lub zastosowanej tylko częściowo
antyseptyki wykazywały wielką tendencję do gojenia się. Wyleczenie było
tym trwalsze, im wcześniej wykonano zabieg i im mniejszy był rak, co
ułatwiało doszczętne jego usunięcie. Głos pacjenta był potem co prawda
ochrypły, ale jednak zachowany.
Po tych sukcesach niektórzy chirurdzy posunęli się dalej. Pomyśleli o
całkowitym usunięciu krtani w zaawansowanych przypadkach raka. W roku
1870 asystent Billrotha, Czerny, próbował w Wiedniu usunąć całą krtań u
psów, a tchawicę wszyć bezpośrednio do gardła. To co wydawało się dotąd
prawie niemożliwością – tutaj udało się. Z wyjątkiem głosu zwierzęta nie
utraciły wskutek operacji żadnych innych funkcji uzależnionych od krtani,
jak choćby połykanie i oddychanie. 31 grudnia 1873 roku Billroth podjął się
całkowitego usunięcia krtani u trzydziestosześcioletniego pacjenta.
Obie te operacje odbyły się na 15 lat przed wezwaniem Bergmanna do
pałacu następcy tronu. Potem nastąpiły dalsze próby całkowitego usunięcia
krtani. Krok po kroku ulepszana była technika operacyjna. Jednakże
wszystkie te doświadczenia sprowadzały się do podstawowego wniosku, że
żadne, najbardziej nawet radykalne zabiegi nie mogą uratować chorego na
raka, jeśli zostały już zajęte zbyt duże obszary krtani. Z drugiej strony
okazało się. że wcześnie rozpoznane przypadki raka mogą zostać trwale
wyleczone poprzez natychmiastowe rozcięcie krtani i usunięcie zajętych jej
części. Mniejsze lub większe upośledzenie głosu, chrypka i zmniejszenie siły
głosu – taka była cena tego zabiegu.
Po zbadaniu następcy tronu Bergmann zaproponował jak najszybsze
usunięcie zajętych przez nowotwór części krtani. Wszystko wskazywało na
to, że rozprzestrzenianie się nowotworu jest jeszcze bardzo ograniczone.
Wegner, Gerhardt i Bergmann powiadomili o wszystkim żonę następcy
tronu. Gdy Bergmann w jej obecności przedstawił następcy tronu swoją
propozycję, okazała – zgodnie ze swoją silną i bojową naturą – całkowite
opanowanie. Naturalnie i teraz nie padło żadne słowo o raku. Następca tronu
pobladł. Może po raz pierwszy miał przeczucie jakiegoś ponurego,
nieokreślonego, a groźnego losu, który go czekał. Opanował się jednak i
oświadczył: – Obrzmienie to musi zostać bezwarunkowo usunięte. Jeśli nie
można go usunąć od wewnątrz, proszę zrobić nacięcie od zewnątrz.
Wegner poczuł nagle przygniatający go ciężar współodpowiedzialności.
Oświadczył, że w każdym razie należałoby jeszcze wezwać jakiegoś
laryngologa o międzynarodowej sławie, który jako specjalista potwierdziłby
to tak brzemienne w skutki rozpoznanie. Żona następcy tronu natychmiast
przystała na tę propozycję. Naturalnie także Gerhardt i Bergmann zgodzili się
na to, gdyż również oni odczuli olbrzymi ciężar odpowiedzialności i byli
gotowi ciężar ten rozłożyć na jeszcze inne barki lekarskie. Wymienili
nazwiska profesora Schróttera z Wiednia i profesora Rauchfussa z St.
Petersburga. Decyzja na razie jeszcze nie zapadła. Gdy żona następcy tronu
została sama z Wegnerem, zapytała: – Kto jest czołowym specjalistą od
chorób gardła w Anglii?
Odezwała się w niej wiara i zaufanie do swojej ojczyzny, naturalna dla jej
osobowości i luźnych powiązań z Berlinem. A może też iskierka nadziei, że
pomoc ze strony lekarzy angielskich będzie bardziej skuteczna. Wegner nie
potrafił od razu odpowiedzieć na jej pytanie. Wieczorem tego samego dnia
znalazł jednak w swoim gabinecie – jak mi to później opowiadał –
przełożone przez Felixa Semona na język niemiecki dwutomowe dzieło
Morella Mackenziego o chorobach gardła i nosa. Otworzył książkę i
przeczytał napisane przez Semona słowo wstępne, w którym nazwał on
Mackenziego „niewątpliwie największym angielskim specjalistą chorób
gardła”. W tej samej chwili Wegner powziął decyzję. Nazwisko
Mackenziego nic mu nie mówiło, natomiast znane mu było nazwisko
Semona. Jeśli więc Semon scharakteryzował Mackenziego w taki sposób, to
on, Wegner, był ze wszech miar uprawniony, by wymienić je żonie następcy
tronu jako najwybitniejszego brytyjskiego laryngologa. Żona następcy tronu
także po raz pierwszy usłyszała to nazwisko. Ale nazajutrz zwróciła się z
prośbą do swej matki, aby natychmiast przysłać do Berlina Mackenziego, i to
w charakterze wysłannika królowej angielskiej – chcąc tym samym odwrócić
podejrzenia opinii publicznej, że to ona, która i tak stale traktowana była
nieufnie jako Angielka, pragnie za wszelką cenę ściągnąć angielskiego
lekarza.
W środę, 18 maja, późnym wieczorem, stały lekarz królowej Wiktorii, dr
James Reid, z Osborne, gdzie przebywała królowa, podążył do Londynu.
Przy Harley Street poinformował Mackenziego. który właśnie kładł się do
łóżka, że z rozkazu Jej Królewskiej Mości ma się udać natychmiast do
Berlina celem zbadania następcy tronu i przekazania królowej wyników tego
badania. Reid nie udzielił mu żadnych bliższych informacji, tak że
Mackenzie spakował się wprawdzie zaraz, ale nie wziął ze sobą
instrumentów, nie wiedząc, o co chodzi. Z odjazdem nie zwlekał ani sekundy
– i to z pewnością nie tylko ze względu na rozkaz królowej, ale przede
wszystkim dlatego, że za nic nie chciałby stracić przypadku ze sfery, o tak
wielkim międzynarodowym znaczeniu. Mackenzie miał wówczas nieco
ponad pięćdziesiąt lat i był niewątpliwie najzamożniejszym i
najsławniejszym, choć mającym także najwięcej przeciwników
laryngologiem, jakiego posiadała Anglia.
Był synem angielskiego lekarza, który jadąc powozem, uległ
śmiertelnemu wypadkowi. Pozostawił żonę z ośmiorgiem dzieci. Jedna z
ciotek umożliwiła Morellowi studia lekarskie i podróż do Wiednia. Tam
poznał lusterko krtaniowe. Od razu pojął z właściwą sobie bystrością, że oto
nadarza mu się okazja, aby dzięki temu urządzeniu zrobić w Anglii karierę.
Tam było ono jeszcze mało znane i lekarze nie umieli za bardzo się nim
posługiwać. W skromniejszej dzielnicy Londynu, przy King Street, wynajął
kilka pomieszczeń. Na drzwiach wywiesił szyld z napisem: „Stołeczna
Poliklinika Chorób Gardła i Utraty Głosu”. W klinice pracował zupełnie sam.
a udawał, że ma personel. Również to rzucało pewne światło na jego
niespokojną osobowość, nie cofającą się przed żadnym podstępem.
Niebawem doszedł do tego, że pracował po czternaście godzin dziennie.
Pacjenci tłumnie zgłaszali się do niego, ponieważ nie było wówczas w
Londynie lekarza tej specjalności. Mackenzie łączył zmysł do interesu z
niezwykłą pracowitością, wielką inteligencją i podziwu godną zręcznością
manualną. Już po kilku latach jego zarobki znacznie wzrosły. Oczywiście
znaleźli się zazdrośni. Świat lekarski w Londynie był z zasady wrogi
specjalistom, a choroby gardła dotychczas raczej lekceważono. Mackenzie
był wyraźnie znienawidzony z powodu swego powodzenia. Robił też
wszystko, w dobrym jak i w złym znaczeniu tego słowa, by tę nienawiść
podsycać. Pracował więcej niż inni lekarze, chociaż już wtedy zaczął
chorować na astmę i zawsze był słabego zdrowia. W dziedzinie chorób gardła
nabrał takiego doświadczenia i takiej zręczności, jaką nie mógł się wykazać
żaden z londyńskich lekarzy. Stał się niebawem artystą w posługiwaniu się
lusterkiem krtaniowym i potrafił stawiać diagnozy w ciągu kilku sekund. To,
co opublikował w pierwszych dziesiątkach lat swojej pracy, było nowatorskie
i opracowane niezwykle starannie. Jedną z tych publikacji była książka,
której niemieckie tłumaczenie spowodowało wezwanie go do Berlina. Jak
wielu ludzi czynu – głęboko kochał swoją rodzinę. Jego zabawy i gry
sportowe z dziećmi, czy to we wspaniałym domu przy Harley Street, czy to w
skromniejszym domu weekendowym w Wargrave nad brzegiem Tamizy,
zrobiły na mnie korzystne wrażenie. Mimo to wszędzie ujawniały się
ciemniejsze strony jego charakteru, przede wszystkim bezwzględność, z jaką
dążył do zrobienia kariery, wykorzystując dla swych celów ludzi, stosunki i
okoliczności. Były dowody na to, że bez skrupułów odrzucał wszystko, co
dla jego celów było już nieprzydatne. Były też dowody na to, że
bezwzględnie niszczył przeciwników, którzy stanęli mu na drodze. Pożądał
reklamy i umiał ją sobie robić, co wielu poważnym lekarzom wydawało się
zajęciem niegodnym. Jako lekarz Mackenzie odznaczał się uprzejmą, lecz
mimo wszystko nadmierną pewnością siebie. W miarę upływu lat nie
zadawał już sobie trudu, by iść za dalszym ogólnym postępem, a przede
wszystkim śledzić rozwój wielkiej chirurgii szyi i krtani, pozostającej poza
zasięgiem uprawianej przez niego małej chirurgii. Chirurgów uważał za
intruzów w swojej dziedzinie. W chwili gdy generalarzt Wegner czytał w
Berlinie przedmowę Semona do tłumaczenia wielkiego dzieła Mackenziego,
będącego przyczyną wezwania do następcy tronu, nie przypuszczał nawet,
jak dalece Semon zmienił zdanie o swoim nauczycielu. Nastąpiło to głównie
z powodu braku zainteresowania Mackenziego dalszym postępem na polu
naukowym, jak i jego nadmiernej pewności siebie.
Tymczasem 18 maja przeprowadzono w Berlinie raz jeszcze dokładne
badanie następcy tronu. Na życzenie starego cesarza, poinformowanego
poufnie o stanie zdrowia syna, w badaniu uczestniczyli również lekarz
przyboczny cesarza, von Lauer, oberstabsarzt* dr Schrader oraz jeden z
najstarszych laryngologów berlińskich, dr Tobold. Wszyscy oni jednogłośnie
orzekli, że chodzi tu o raka i że natychmiastowe operowanie krtani jest
jedyną szansą uratowania życia następcy tronu. Postanowiono poczekać na
przyjazd Mackenziego, ale równocześnie przygotować wszystko do operacji,
tak aby mogła się ona odbyć najpóźniej 21 maja.
* lekarz iv randze majora (przyp. red.)
20 maja o godzinie 5 po południu przybył do Berlina Mackenzie. Gdy
tylko przebrał się po podróży, natychmiast zaprowadzono go do następcy
tronu, który przyjął go mówiąc ochrypłym, ale zrozumiałym szeptem. W
pokoju obok Mackenzie spotkał się z lekarzami niemieckimi. Zapoznał się z
ich relacją o dotychczasowych wynikach badań, które odczytał Wegner.
Następnie udał się z powrotem do następcy tronu i w zaciemnionym pokoju
zaczął badać jego krtań. Działał przy tym z właściwą sobie, zadziwiającą
szybkością. Zauważył też, zgodnie ze stwierdzeniem pozostałych lekarzy
obecnych przy badaniu, że w tylnej części lewej struny głosowej znajduje się
bladoróżowa narośl wielkości przepołowionego grochu. Śluzówka w
otoczeniu była zaczerwieniona. Zauważył również zmniejszoną ruchomość
zajętej struny głosowej. Następnie wraz z lekarzami niemieckimi oddalił się.
Gerhardt, Tobold i Bergmann umotywowali swoją decyzję natychmiastowej
operacji. Byli zupełnie pewni, że Mackenzie zgodzi się z ich zdaniem i uzna
operację za jedyną, w ogóle możliwą, drogę ratunku.
Lecz tu spotkała ich niespodzianka. Mackenzie oświadczył, że w
wyglądzie narośli nie ma nic charakterystycznego, co wskazywałoby na raka.
Jest przekonany, że gdyby nie chodziło o następcę tronu, lecz o jakiegoś
zwykłego pacjenta, Bergmann w ogóle nie pomyślałby o raku. Z naciskiem
oznajmił, że dysponuje wielkim doświadczeniem i że widział podobnych
przypadków więcej niż „ktokolwiek z żyjących”. W swej praktyce spotkał się
już nieraz z identycznym przypadkiem, który został wyleczony przez
zachowawcze leczenie od strony jamy ustnej. Gerhardt zauważył, że na
początku choroby, przed wielu tygodniami, sądził zupełnie tak samo. dopóki
nie stwierdził wzrostu nowotworu, co naprowadziło go z kolei na właściwą
drogę. Na to Mackenzie oświadczył, że tak niebezpieczna operacja, którą
zamierza przeprowadzić Bergmann, jest w ogóle nieuzasadniona tak długo,
dopóki badanie mikroskopowe nie wykaże złośliwości guza. Uwagę
Bergmanna. że operacja wcale nie jest niebezpieczna i że wykonywał ją już
siedmiokrotnie, z jednym tylko niepowodzeniem, pozostawił bez
odpowiedzi.
Jeszcze i dziś jestem zdania, że niesłusznie posądzono z góry
Mackenziego o nieuczciwość oraz o ambicjonalną, nieodpowiedzialną grę o
względy przyszłej pary cesarskiej, jak to się nieraz później mówiło. 20 maja
był on niewątpliwie przekonany, że obraz kliniczny istotnie nie wskazuje na
raka. Powstaje tylko pytanie, jak dalece wprowadziła go w błąd jego już
wówczas nadmierna pewność siebie w swojej specjalności i związana z tym
pochopność w postępowaniu. Błąd. którego później nie mógł się już wyprzeć,
o iłe nie chciał uznać swej pomyłki i narazić tym samym swego prestiżu na
szwank wobec całego świata.
Niemcy wyrazili również swoją zgodę na badanie mikroskopowe.
Ponieważ głęboko wierzyli w swoją diagnozę, Virchow mógł ją jedynie
potwierdzić. Poza tym musieli się na nie zgodzić w celu uniknięcia zarzutu,
że dla ustalenia rozpoznania nie zrobiono wszystkiego, co tylko było
możliwe. Już podczas tego spotkania zarysowały się jednak wzajemne
nieufności, antypatie i niesmak. Również Bergmann znajdował się wtedy u
szczytu sławy i powodzenia. Przedstawiał jednak zupełnie inną osobowość
niż Mackenzie, był znacznie spokojniejszy, bardziej zrównoważony i
powściągliwy, a jako lekarz wykazywał więcej charakteru i poczucia
godności zawodowej. Także Bergmann nie pozbawiony był owego poczucia
pewności siebie, wzrastającego w miarę rozwoju kariery zawodowej, tyle że
w sensie większej powagi i powściągliwości. Mackenzie. swoją
zarozumiałością, zranił to poczucie dumy zawodowej niemieckich lekarzy.
Nawet niezwykła ukladność Mackenziego nie była w stanie ukryć jego
zarozumiałości w chwili, gdy odrzuci! diagnozę postawioną przez Niemców i
podkreślił swą większą zręczność manualną.
Mackenzie. który przybył bez instrumentów, postarał się w Berlinie
najpierw o kleszcze krtaniowe. 21 maja wykonał na bladym i zmęczonym
następcy tronu dwa zabiegi. Przy drugim udało mu się wydobyć kawałek
narośli. Z ogromnym napięciem oczekiwano wyniku badania
mikroskopowego przez Virchowa. Jednym słowem – sensacja.
 Virchow stwierdził, że w dostarczonej tkance nie mógł znaleźć żadnego
procesu nowotworowego. Prywatnie określił to jako „podobną do brodawki
wybujałość na podłożu chronicznego zapalenia krtani’”. Ale później i w tej
sprawie padło podejrzenie, że Virchow, powodowany sympatią do księcia i
nadzieją rychłego objęcia przez niego tronu, niezbyt starannie przeprowadził
badania. Z pewnością błędem byłoby jednak posądzanie tego sumiennego i
dokładnego naukowca o jakąś zamierzoną pomyłkę. To, że Virchow otrzymał
do badania wycinek tkanki nie zajętej rakiem, było zrządzeniem losu. O
podobnych zdarzeniach zależnych od przypadku pisał wyraźnie w swoich
poprzednich pracach sam Mackenzie.
Orzeczenie Yirchowa było dla lekarzy niemieckich przysłowiowym
gromem z jasnego nieba. Ten ciężki cios nie tylko obalił ich diagnozę, lecz
również podważył ich zaufanie we własne siły. Z drugiej strony Mackenzie
mógł uznać to za swój wielki triumf i potwierdzenie właściwej oceny obrazu
klinicznego. Ponieważ od początku został zakwaterowany w pałacu, miał
okazję do przedstawienia swoich poglądów bezpośrednio żonie następcy
tronu. Jeszcze przed orzeczeniem Virchowa wypowiadał się optymistycznie,
zdobywając w ten sposób jej zaufanie i wiarę w swoją nieomylność. Mając
do wyboru pesymistycznych Niemców albo rodaka, którego rozpoznanie
potwierdził Virchow. księżna – co wydaje się zrozumiałe – zaufała w
zupełności Mackenziemu. To samo odnosiło się do następcy tronu.
Dnia 23 maja Mackenzie podjął się trzeciej operacji, by dostarczyć
Virchowowi tkanki do ponownego badania. Zabieg ten przeprowadzony
został w obecności Niemców. Odbył się w atmosferze wyraźnego już
napięcia. Mackenzie nie starał się nawet ukrywać swego triumfu. Ale tym
razem zabieg się nie udał. Kleszcze niczego nie uchwyciły. Gerhardt, badając
potem narząd lusterkiem krtaniowym, stwierdził, że Mackenzie uszkodził
swoim instrumentem prawą, zdrową dotychczas, strunę głosową. W dwa dni
później Bergmann i Tobold potwierdzili skaleczenie struny głosowej. To
niepowodzenie zirytowało Mackenziego. Stwierdzenie Niemców, które było
zgodne z prawdą, sprawiło, że Mackenzie, uważający się za specjalistę w
technice laryngoskopowej, poczuł się tak głęboko dotknięty, że od tej chwili
ta początkowo maskowana, lecz głęboka nienawiść, zwłaszcza do Gerhardta.
jeszcze się pogłębiła. Właściwie Mackenzie nie potrzebował już tak bardzo
bronić u pary książęcej swojej pozycji, gdyż była ona już całkowicie
ugruntowana. Ponieważ następca tronu wraz z żoną od dłuższego czasu
planowali wyjazd do Londynu z okazji zbliżającego się jubileuszu królowej
Wiktorii – żona następcy tronu, zaraz po pierwszych rozmowach z
Mackenziem, zdecydowała się skorzystać z tej okazji i zrezygnować w ogóle
z niemieckich lekarzy, a męża wyleczyć pod kierunkiem Mackenziego, i to
na ziemi angielskiej. Mackenzie umocnił ją w tych zamysłach, mówiąc o
korzystnym wpływie angielskiego klimatu na choroby krtani.
Gdy lekarze niemieccy usłyszeli o takim obrocie sprawy, od razu
zorientowali się, że chodzi o pozbawienie ich opieki nad pacjentem.
Obstawali jednak przy swojej diagnozie. Starannie obserwowany obraz
kliniczny miał według nich jednoznacznie charakter złośliwy. Orzeczenie
Virchowa, ograniczone do badania małego tylko wycinka narośli, nie mogło
zmienić ich zdania. Zapewnienia Mackenziego o możliwości wyleczenia
księcia wydały im się fałszywe i lekkomyślne. Poprosili go więc o
dokładniejsze wyjaśnienie, jak wyobraża sobie dalsze leczenie oraz jak
zamierza usunąć narośl, która z całą pewnością istniała. Mackenzie
odpowiedział wyniośle, że zamierza usunąć ją kleszczami lub rozżarzonym
drutem, a więc w taki sam sposób, jak to daremnie próbował uczynić
Gerhardt. Na zgłoszone od razu zastrzeżenie odpowiedział zarozumiałą
uwagą, że on posługuje się tą metodą zupełnie inaczej i ma w tym względzie
większe doświadczenie. Tym samym uznał temat za wyczerpany.
Równocześnie w najrozmaitszych czasopismach niemieckich, angielskich
i francuskich zaczęły się ukazywać doniesienia, z których wynikało, że
musiały się one opierać na jakichś poufnych informacjach. Mimo że
niemieccy lekarze przestrzegali jak dotąd obowiązku tajemnicy lekarskiej i
nie wchodzili w żadne kontakty z prasą – teraz nagle dziennikarze zupełnie
otwarcie mówili o raku. Nie dość na tym, pojawiły się także wzmianki, że
Gerhardt i Bergmann byliby zamordowali następcę tronu zamierzoną
operacją, gdyby w porę nie wezwano Mackenziego. Nawet najpoważniejsze
dzienniki w Anglii publikowały tego typu opinie. Można się było domyślić,
że informacje te pochodzić mogły tylko od Mackenziego. Sprawozdania te
zaalarmowały Semona, który zresztą nic jeszcze nie wiedział o swej
bezwiednej roli w przywołaniu Mackenziego do Berlina. Natychmiast
zwrócił się ze swoimi wątpliwościami do rodziny Bismarcka i do wszystkich
bliżej sobie znanych berlińskich lekarzy. Ale było już za późno. Daremnie
ostrzegał i zalecał wielką ostrożność w stosunkach ze swoim byłym
nauczycielem, którego zalety i wady znał na wylot. Na próżno razem ze
znanym angielskim laryngologiem. Henry Butlinem. publicznie
przeciwstawia! się artykułom w „British Medical Journal”, piśmie
polegającym wyłącznie na informacjach Mackenziego. Obaj, na podstawie
swoich długoletnich doświadczeń w dziedzinie raka krtani, ostrzegali 4
czerwca przed wyciąganiem zbyt pochopnych wniosków z badań
mikroskopowych i wskazywali na kilka przypadków, w których takie badanie
okazało się zawodne. Było za późno. Podróż do Anglii została definitywnie
postanowiona.
Na próżno Bergmann starał się uzyskać sprzeciw cesarza wobec tej
podróży do Anglii. Kierowały nim nie tylko uczucia narodowe, ale
rozpaczliwy lęk o to, że traci się cenny czas, którego nie da się już nadrobić,
bez żadnego pożytku i że potem może być za późno na operację. – Nie mogę
tego zrobić – oświadczył mu 90-letni cesarz. – Mój syn nie jest już
dzieckiem. Jeżeli tak bardzo wierzy w ratunek przy pomocy tego typu terapii,
to nie mogę mu tego zabronić. Mogę co najwyżej zażądać gwarancji, że w
czasie leczenia Mackenzie niczego nie zaniedba.
8 czerwca Mackenziemu udało się ponownie wyjąć kleszczami mały
wycinek narośli. Zaplanował ten zabieg tak, żeby ani Gerhardt, ani Bergmann
nie mogli być przy nim obecni. Obecny był tylko Wegner, w którym nie
widział poważniejszego rywala. Pobrana tkanka została natychmiast
przesłana Virchowowi. I znów przypadek sprawił, że kleszcze uszczknęły
kawałek tkanki nierakowej. Virchow stwierdził, że także i tym razem nie
znalazł niczego, co nasuwałoby podejrzenie o raka. Niemniej – już teraz
ostrożniejszy – doda!, że nie można wnioskować o całej narośli na podstawie
małego wycinka. Ale teraz stwierdzenie to było już bez znaczenia.
Mackenzie triumfował.
Gerhardt i Bergmann z trudem wymogli na odjeżdżającym Angliku
zapewnienie. że będzie dostarczał Virchowowi z Anglii dalsze próbki tkanek
do badania mikroskopowego i że natychmiast zaprzestanie swego sposobu
leczenia, jeśli okaże się on nieskuteczny. Z jeszcze większym trudem udało
się w końcu przeforsować to. by w podróży do Anglii towarzyszy! książęcej
parze, oprócz dr. Wegnera, przynajmniej jeden wyszkolony w laryngologii
lekarz niemiecki. Mackenzie poskarży! się na to żądanie żonie następcy
tronu, określając je mianem szpiegowania. Ponieważ księżna polegała
wyłącznie na nim, jego zdanie było także jej zdaniem. Mimo tych zastrzeżeń
zgodzono się na zabranie do Anglii drugiego niemieckiego lekarza. Wybór
padł na jednego z młodych asystentów Gerhardta. dr. Landgrafa,
przeszkolonego w posługiwaniu się lusterkiem krtaniowym. Landgraf był
bardzo dokładnym, rzeczowym obserwatorem, którego zadanie miało
polegać na przekazywaniu sprawozdań o dalszym przebiegu choroby,
niezależnie od informacji Mackenziego. 12 czerwca następca tronu wraz z
żoną wyruszył w podróż do Anglii.
Dzień 21 czerwca 1887 roku by! słonecznym, jasnym, ciepłym dniem. Po
ulicach Londynu przelewały się tłumy, które chciały uczcić uroczyście 50-
lecie panowania swojej królowej. Felix Semon. po uprzednich rozmowach na
temat Mackenziego i choroby następcy tronu, zaprosił mnie do domu jednego
ze swych przyjaciół, Sir Ernesta Cassela. by oglądać stamtąd uroczysty
pochód. Staliśmy więc. z żoną Semona i pozostałymi paniami, przy wielkim
oknie mieszkania Cassela na rogu Bennet i St. James Street, a ulicami
przeciągał korowód.
– Widzę dziś następcę tronu po raz pierwszy, od kiedy zachorował –
powiedział Semon, gdy orszak się nieco zbliżył. – Zapewne panom wiadomo,
że z twarzy chorych można wiele wyczytać.
– Ciekaw jestem, co też pan zauważy – mruknął Cassel.
W tym momencie podjechała orkiestra i wiwaty rozległy się całkiem
blisko. Słońce odbijało się w jadącej powoli złotej karocy królowej,
zaprzężonej w sześć kucyków. Przodem jechało dwunastu indyjskich
oficerów w bajecznie kolorowych mundurach. Potem następował jeszcze
wspanialszy orszak składający się z księcia Walii, jego dwóch braci, pięciu
zięciów królowej i dziewięciorga wnucząt. Nie trzeba było długo szukać, by
odnaleźć wśród nich tego. na którego czekaliśmy. Niemiecki następca tronu,
specjalnie serdecznie pozdrawiany przez tłum, jechał w szeregu zięciów na
białym koniu, ubrany w biały mundur kirasjerów ze srebrnym napierśnikiem.
Wiwaty zabrzmiały teraz dokładnie pod naszym oknem. Indyjscy oficerowie
już przejechali. Postać w białym mundurze kirasjerów oddalona była jeszcze
od naszego okna o dziesięć metrów.
– Lohengrin – zawołała pani Semon.
– Lohengrin – zawtórowały jej pełne zachwytu i podziwu okrzyki innych
pań. Widziały tylko postać. Nie zauważyły tego. co dostrzegało nieprzekupne
oko
Semona i co nie uszło także mojej uwagi. Twarz następcy tronu była
blada, prawie już woskowo blada. Siedząc bez ruchu na swym koniu
wydawał się raczej białą zjawą niż żywym człowiekiem. Oczy miał
wpadnięte. Gdy następca tronu odjechał, Semon w milczeniu odwrócił się od
okna. Na chwilę spuścił oczy. Potem nasze spojrzenia się spotkały.
– To nie Lohengrin – mruknął – to Komandor z Don Giovanniego.
 Mackenzie rozpoczął swoje leczenie 28 czerwca. Pod kontrolą lusterka
krtaniowego podjął próbę usunięcia kleszczami narośli znajdującej się w
pobliżu lewej struny głosowej. Prócz dr. Wegnera obecny był przy tym
zabiegu tylko jeden z asystentów Mackenziego. dr Wolfenden. Zabrakło
natomiast dr. Landgrafa, asystenta Gerhardta. Zaraz po przyjeździe do
Londynu Mackenzie postarał się o to, by Landgraf miał możliwie jak
najmniejszy wgląd w jego działalność. Po tej operacji z 28 czerwca
Mackenzie był przekonany, że usunął całą narośl.
Wegner przesłał natychmiast usuniętą cząstkę narośli Virchowowi. 4
lipca przyszła odpowiedź z Berlina. W prawdziwie upiorny sposób historia
powtórzyła się po raz trzeci. Znowu Virchow nie znalazł niczego, co
wskazywałoby na rozwój raka. tyle że tym razem stwierdził z jeszcze
większą niż dotąd ostrożnością: „Podobnie jak przy pierwszej i drugiej
operacji, tkanki położone głębiej nie zostały pobrane do badania również
teraz”. Ta wypowiedź wyrażająca pewną asekurację nie zrobiła jednak na
Mackenziem żadnego wrażenia. Orzeczenie Virchowa jeszcze bardziej
pogłębiło jego wiarę we własną diagnozę i umocniło jego pewność siebie, a
tym samym i dalszą lekkomyślność.
Przed Landgrafem stanął teraz poważny problem. Zaklinał Wegnera, by
ten przedsięwziął wszystko, co tylko możliwe, ażeby sprowadzić do Londynu
niemieckich chirurgów na konsultację. Wskazywał na to. że sposób leczenia
Mackenziego doprowadził tylko do dalszego pogorszenia i że nadeszła
ostatnia chwila na przeprowadzenie skutecznej operacji. Ta choroba to
przecież rak. nawet jeśli Mackenzie twierdzi coś wręcz przeciwnego, i
niezależnie od wyników badań Yirchowa. Wegner był w rozterce.-’
przytłoczony ciężarem własnej odpowiedzialności z jednej strony, z drugiej
natomiast obawą przed rozmową z następcą tronu i jego żoną. Był zbyt słaby
na podjęcie samodzielnej decyzji. Szukał rady u Semona. lecz ten mógł się
tylko przychylić do zdania Landgrafa. Przerażony widział, jak spełniają się
jego najgorsze przeczucia. Mackenzie ignorował rzeczywistość. Semon nie
mógł zrozumieć, jakie pobudki kierowały tym człowiekiem. Czy kierowała
nim chęć zatrzymania dla siebie tego przypadku, będącego już teraz
przedmiotem zainteresowania całego świata? A może to wrogość wobec
lekarzy niemieckich, przed którymi nie chciał się ugiąć, popychała go do tej
straszliwej gry hazardowej, tej polegającej na blefowaniu gry na zwłokę?
Semon zażądał od Wegnera, by wymógł na książęcej parze
natychmiastowe przesłanie orzeczenia o prawdziwym stanie rzeczy do
Berlina albo sam podał się do dymisji. Wegner rzeczywiście zgłosił się do
następcy tronu. W końcu upadł przed nim na kolana i błagał go, by pozwolił
Landgrafowi na jeszcze jedno badanie, a następnie wezwał berlińskich
lekarzy na konsultację. Ale następca tronu tupnął tylko nogą. zawołał „nie!”,
po czym opuścił pokój. Wegner nie był człowiekiem, który potrafiłby
wyciągnąć z tego konsekwencje. Wydawało się. jakby wokół następcy tronu i
jego żony wznosił się mur obronny, przez który wiodła tylko jedna brama.
Ale przed tą bramą stał Mackenzie. Poradził on książęcej parze wyjazd do
Szkocji na parę tygodni, by zmiana klimatu wpłynęła korzystnie na dalsze
leczenie.
Trasa podróży prowadziła do Braemar. Wegner i Landgraf mogli
towarzyszyć książęcej parze tylko do Edynburga i Aberdeen. W Braemar
zamieszkał tylko jeden lekarz – dr Hovell, asystent Mackenziego.
Sprawozdania Hovella zawsze były pełne zawoalowanych ogólników i
zawsze brzmiały bardzo optymistycznie. Wegner i Landgraf spędzili dwa
tygodnie pełne obaw i wątpliwości. Wreszcie 23 sierpnia pozwolono
Landgrafowi, po wielu naciskach, na następne badanie w obecności Hove!la.
Księżna okazała mu przy tym swoją wyraźną niechęć, dając mu do
zrozumienia, że uważa go za uciążliwego intruza. Lekarze niemieccy byli dla
niej jedynie natrętami, którzy chcieli zniszczyć jej i jej mężowi widoki na
pełną sukcesów przyszłość, związaną z przejęciem władzy w Niemczech.
Tylko Mackenzie był tym człowiekiem, który obiecywał jej przyszłość, na
jaką czekała od dziesiątków lat.
Gdy Landgraf – śmiertelnie blady – ukończył swoje badanie, wiedział
już. że jest za późno, że ostatnia wielka szansa została zaprzepaszczona.
Stwierdził dalszy rozrost narośli, który utrudniał już wgląd do tylnej części
krtani. Lewa struna głosowa była już całkowicie unieruchomiona. Hoyell
oświadczył, że nie zauważa odrastania narośli. Landgraf pojął, że walka o
przywołanie chirurgów z Berlina jest beznadziejna. Każda rozsądna
propozycja spotykała się z odmową i uważana była za akt wrogości.
Mackenzie miał gotowe wytłumaczenie dla każdego pogorszenia się stanu
chorobowego. Landgraf złożył na piśmie wyniki swoich obserwacji jako
dowód na przyszłość. Świadomość tego. że jest zupełnie bezsilny,
przytłaczała go. Wychowany jednak został, podobnie jak Wegner, w pruskiej
tradycji i nie potrafił zdobyć się na samodzielne działanie. Zabrakło mu
odwagi, by bez „najwyższego pozwolenia” poinformować Berlin o stanie
faktycznym. Wegner zaś nie stanowił dla niego żadnego oparcia. Powtórzył
więc swoje skargi tylko Semonowi. ten jednak zerwał z Mackenziem
wszelkie stosunki, jak wyznał mi z oburzeniem i pewną pogardą.
Tymczasem Mackenzie poradził księżnej ponowną zmianę klimatu.
Nowym celem podróży miała być miejscowość Toblach w Tyrolu. Pod
koniec sierpnia, po kolejnym badaniu. Mackenzie spróbował po raz pierwszy,
i to zupełnie wyraźnie, zostawić sobie furtkę do odwrotu. Oświadczył
bowiem księżnej, że chorobę można jego zdaniem uważać za wyleczoną,
tylko potrzebny byłby teraz pewien wypoczynek. Ale mogą się też pojawić
„mnogie brodawki”, które z czasem stają się niebezpieczne dla życia.
Oczywiście rozpoznanie raka odrzucał całkowicie, lecz nie wykluczał, że
kiedyś może się wywiązać z tego rak. jak to się zdarza przy innych
przewlekłych stanach zapalnych. Przed wyjazdem do Tyrolu zredagował
sprawozdanie do Berlina, z którego jednoznacznie wynikało, że książę jest
zdrowy. Brzmiało ono następująco: ,.W stanie zdrowia Jego Cesarskiej i
Królewskiej Wysokości, księcia następcy tronu, widać w ostatnim czasie
dalszą poprawę, zwłaszcza że ogólne samopoczucie jest znakomite...
Najważniejszym środkiem profilaktycznym, jaki zalecałbym na najbliższy
okres, jest całkowita ochrona głosu i unikanie wilgotnego i zimnego
powietrza”. Wegner zmobilizował się raz jeszcze, lecz osiągnął tylko tyle. że
do komunikatu dodano zdanie: „Głos jest jeszcze ochrypły”. Landgraf mógł
to sprawozdanie odczytać, ale pod warunkiem, że wszelkie zmiany są
niedopuszczalne. Serce mu się krajało, kiedy odczytywał to świadectwo
fałszywego optymizmu, podczas gdy wewnętrznie był przekonany o tym. iż
rak osiągnął już stadium beznadziejne.
Ukazanie się komunikatu w Niemczech w dniu 2 września utwierdziło
wszystkich w przekonaniu, że następca tronu jest zdrowy, a wyleczenie
zawdzięcza Mackenziemu.1 Liczne czasopisma, z „Berliner Tageblatt” na
czele, zaczęły teraz oskarżać Bergmanna. Zarzucały mu, że nie tylko postawił
fałszywą diagnozę, ale że z pewnością swoją operacją byłby zamordował
następcę tronu, gdyby nie wkroczył Mackenzie. Tymczasem królowa
angielska nadała Mackenziemu tytuł szlachecki. Pisała o tym do swej córki:
„Myśl, że odzyskał (następca tronu) swoje miłe zdrowie w Anglii, a
zwłaszcza w umiłowanej Szkocji, napełnia Nas nieopisanym uczuciem
radości i wdzięczności”.
3 września para książęca opuściła Londyn, a przed wyjazdem
definitywnie zrezygnowała z dalszych usług Wegnera i Landgrafa. Tylko
młody Hovell był przewidziany do świty towarzyszącej. Wegner i Landgraf
zostali odesłani do Berlina. Wracali z pełną świadomością całkowitej
bezradności wobec nieuchronnego nieszczęścia. U nikogo nie mogli już
znaleźć poparcia, bowiem Bergmann i Gerhardt musieli się bronić sami przed
burzą oskarżeń i oszczerstw na temat swoich metod leczenia. Gdy w owych
dniach spotkałem w Berlinie Bergmanna, skarżył mi się, że będzie
człowiekiem skończonym, jeśli w najbliższym czasie nie będzie mógł
udowodnić prawdziwości swojej diagnozy i celowości proponowanej
operacji.
Książęca para, wraz z Hovellem i dworem, przyjechała do Toblach 7
września. Śledziłem wtedy, a także później, szczególnie uważnie
poszczególne etapy rozwijającego się teraz dramatu. W Toblach. na
wysokości 1200 m. wcale nie czekało słońce. Dął raczej zimny jesienny
wiatr. Jak mnie później poinformowano, już w drodze do Toblach księżna
otrzymała telegram ostrzegawczy, w którym wskazywano na złe warunki
atmosferyczne i odradzano dalszą podróż. Ale księżna o to nie dbała.
Dochodziły ją słuchy z Berlina, że czyni się tam starania, by jej męża. jako
człowieka chorego, pozbawić prawa do następstwa tronu. Widziała, że to. co
było celem jej życia, jest poważnie zagrożone. Zmuszała więc chorego do
normalnego trybu życia, jakie prowadził, kiedy był zdrowy: śniadanie na
świeżym powietrzu, cały dzień przy otwartym oknie, długie spacery we
właściwym jej, spiesznym tempie, nie kończące się rozmowy w kwestiach
politycznych. Gdy Mackenzie przyjechał do Toblach 20 września, zastał
następcę tronu zmęczonego, bez apetytu, z lekką gorączką i obrzękiem krtani,
lecz pogorszenie to kładł na karb zaziębienia i nalegał tylko na dalszą podróż,
bardziej na południe. Księżna zaproponowała Wenecję, ponieważ sama
bardzo lubiła to miasto. Książęca para zatrzymała się tam do 6 października.
Ożywiony ruch w mieście doprowadził jednak do dalszego pogorszenia stanu
chorego. 7 października kontynuowano podróż do Baveno nad Lago
Maggiore.
Tam pojawił się znowu Mackenzie. Po raz pierwszy zaczął mówić
wyraźniej, choć ciągle jeszcze niejasno, o całkowitej nieruchomości lewej
struny głosowej, na którą Landgraf dawno już zwrócił uwagę, podczas tych
brzemiennych w skutki tygodni spędzonych w Anglii. Następcy tronu i jego
żonie tłumaczył, że jest to tylko następstwo stanu zapalnego, przemęczenia i
przeziębienia. Podobne stanowisko zajął wobec dziennikarzy, którzy
pojawiali się w każdym miejscu pobytu pary książęcej lub tam już na nią
czekali. Jednakże 21 października Mackenzie napisał list do monachijskiego
profesora Oertela. W liście tym znalazły się takie oto zdania: „Jakkolwiek
badania profesora Virchowa były bardzo użyteczne, to jednak dawały zawsze
negatywne wyniki. Nie uspokoję się więc. dopóki nie upłynie sześć miesięcy
od chwili elektrycznego wypalenia. Spośród osób. które mnie znają, nie
potrzebuję nikogo zapewniać, że nigdy nie odmawiałem spotkania z moimi
niemieckimi kolegami. Gdyby nieszczęśliwym trafem miały wystąpić jakieś
niekorzystne objawy choroby, to będę pierwszym, który zażąda współpracy z
jednym z Pańskich ziomków”. Mackenzie zaznaczył, że nie miałby nic
przeciwko publikacji tego listu. List ten robił wrażenie próby stworzenia
sobie spóźnionego alibi. Czyżby Mackenzie zorientował się, że traci grunt
pod nogami? A może poczuł, iż zbliża się godzina, w której będzie musiał
przyznać, że ci tak długo oczerniani lekarze niemieccy mieli jednak rację w
swoich orzeczeniach? Mackenzie znowu wyjechał, ale tylko na dziesięć dni.
Oto nagle strach wyrwał po raz pierwszy Hovella z jego lekkomyślnego
optymizmu i kazał mu słać alarmujące depesze do Londynu. Hovell donosił,
że lewa ściana krtani wykazuje obrzęk, a poniżej prawej struny głosowej
widoczne jest nowe obrzmienie. Zanim jednak Mackenzie ponownie wrócił
do Włoch, księżna przewiozła męża dalej na południe, do San Remo. Tam
wynajęła willę „Zirio”. obszerną, nowoczesną budowlę o śnieżnobiałych
ścianach, otoczoną wiecznie zielonym ogrodem składającym się z palm i
oliwek.
Zaraz po przyjeździe obrzęk i zmiany nowotworowe w krtani następcy
tronu przybrały takie rozmiary, że Hovell posiał do Londynu pilny telegram z
prośbą o pomoc. Późnym wieczorem 5 listopada przybył do San Remo
Mackenzie. Rankiem 6 listopada siedział przed śmiertelnie bladym następcą
tronu, sam pobladły, z perlistym potem na czole. Gdy po badaniu wyjął swoje
lusterko krtaniowe, jemu. tak zwykle wymownemu, na chwilę glos uwiązł w
gardle. Siedząc wydusił z siebie uwagę, że w krtani następcy tronu zaszła,
niestety, niekorzystna zmiana.
Przez chwilę panowało milczenie.
Zgodnie z udokumentowanym opisem tej sceny, następca tronu, z trudem
dobywając głosu, zapytał ledwie słyszalnym szeptem: – Czy to rak?
Znów zapadło milczenie. Potem Mackenzie wjąkał: – Przykro mi. Wasza
Cesarska Wysokość, muszę powiedzieć, że na to wygląda... – Na więcej nie
potrafił się zdobyć również teraz. – Ale nie można być tego zupełnie pewnym
– dodał.
 Jeszcze raz nastąpiła chwila milczenia, po czym następca tronu poszukał
bladą ręką dłoni Mackenziego. – Już od pewnego czasu obawiałem się
czegoś podobnego – powiedział. – Dziękuję panu. Sir Moreli, że jest pan ze
mną tak szczery.
Koszmarne podziękowanie za spóźnioną szczerość. Książę trzymał się
jeszcze, dopóki Mackenzie nie wyszedł. Potem jednak załamał się. Księżna,
powiadomiona przez Mackenziego wykrętnymi słowami, zastała męża
płaczącego, wytrąconego z równowagi, bez wiary w przyszłość, którą ona
sama tak długo podsycała. Z całą bystrością swego umysłu poczuła wykrętną
dwuznaczność, w którą Mackenzie próbował uciec nawet teraz, i sama sobie
tę dwuznac/ność przyswoiła. Następcy tronu wyjaśniła, że Mackenzie w
żadnym wypadku nie jest pewien swych podejrzeń i że nie ma na to żadnego
dowodu mikroskopowego. Dopóki takiego dowodu nie ma – nie może być
także mowy o raku. Książę powinien zaufać Bogu i jej samej.
Następnie udała się do Mackenziego. Ten bardzo chętnie przychylił się
do stwierdzenia księżnej, że oczywiście bez badania mikroskopowego nie
można powiedzieć nic pewnego, natomiast pobranie wycinka z obrzękniętej z
powodu silnego stanu zapalnego krtani jest obecnie niemożliwe.
Jednak obawa Mackenziego. że za tę uprzednio tak ciężko wywalczoną
wyłączność w leczeniu następcy tronu sam będzie musiał teraz ponosić
odpowiedzialność, była już zbyt wielka, by w dalszym ciągu rezygnować z
konsultacji z innymi lekarzami. Naturalnie nie zgodził się na przywołanie
Gerhardta czy Bergmanna. Ukryta nienawiść do tych dwóch musiała wezbrać
w dwójnasób, gdy poczuł zbliżający się upadek swego autorytetu i aż nadto
wyraźny triumf lekarzy berlińskich. Zażądał innych lekarzy niemieckich bądź
mówiących po niemiecku, którzy teraz nagle mieli dzielić razem z nim
odpowiedzialność. W Berlinie działał jeszcze inny znany laryngolog,
profesor Frankel. szef uniwersyteckiej kliniki chorób gardła, lecz Mackenzie
wybrał młodego berlińskiego docenta dr. Krausego. Wśród laryngologów
wiedeńskich nie znał żadnego młodego lekarza. Musiał więc zdecydować się
na profesora von Schróttera. jednego z seniorów wiedeńskiej laryngologii.
Żona następcy tronu zgodziła się również na niego, zresztą zgodziłaby się na
każdą propozycję, byle tylko Gerhardt i Bergmann nie pojawili się w San
Remo.
Tymczasem niepokojące wieści o rzekomo nagłym pogorszeniu dotarły
do Berlina. 90-letni cesarz Wilhelm, całkowicie już zagubiony w sprzecznych
doniesieniach o stanie zdrowia syna, kazał przywołać do siebie księcia
Wilhelma. Polecił mu, by natychmiast pojechał do San Remo wraz z jakimś
lekarzem godnym zaufania i stwierdził na miejscu, jak się w istocie
przedstawia stan zdrowia jego ojca. Takim zaufanym lekarzem mógł być
oczywiście Bergmann i taka też była pierwsza myśl na dworze cesarskim.
Ostatecznie jednak z niego zrezygnowano, by nie drażnić Mackenziego i
żony następcy tronu. Zamiast niego wyruszył z młodym księciem do San
Remo frankfurcki laryngolog, dr Schmidt.
8 i 9 listopada przybyli do San Remo Schrótter i Krause, którzy
zamieszkali w Hotel Mediterranee. Mackenzie. nerwowy, palący bez przerwy
swoje przeciwastmowe papierosy, zaprowadził ich do położonej naprzeciwko
willi „Zirio”. Następca tronu przyjął lekarzy stojąc, lecz widać było. że jest
bardzo osłabiony. Badania przeprowadzano w milczeniu, w atmosferze z
trudem skrywanego napięcia. Księżna, z nieruchomą twarzą, czekała za
drzwiami, chodząc niespokojnie tam i z powrotem. Kiedy lekarze opuścili
pomieszczenie, Schrótter oświadczył bezzwłocznie, że chodzi tu o raka i że
dziwi się tylko, skąd mogą być w tym względzie najmniejsze choćby
wątpliwości. Mackenzie powtórzył teraz swoje najnowsze zdanie, że
wszystko wskazuje na raka. lecz wciąż jeszcze brak na to mikroskopowych
dowodów. Także Krause nie mógł zaprzeczyć, że wszystko, ale to absolutnie
wszystko, wskazywało na raka.
Tego samego dnia przyjechali do San Remo książę Wilhelm i dr Schmidt.
Księżna, podejrzliwa zarówno wobec własnego syna. jak i każdego
wysłannika z Berlina, który nie został wezwany przez nią albo przez
Mackenziego – dawno już zdecydowała się walczyć do upadłego o
zewnętrzne przynajmniej pozory zdrowia następcy tronu i nie uznawać
niczego, co mogłoby wskazywać na nieubłagany i rychły koniec. Dotychczas
nie zgadzała się na to, by książę Wilhelm miał wgląd w prawdziwy stan
rzeczy. Teraz jednak nie mogła temu zapobiec. Nie mogła również zabronić
dr. Schmidtowi potwierdzenia najnowszej diagnozy.
11 listopada lekarze uzgodnili swoje orzeczenie. Brzmiało ono: daleko
posunięty rak krtani. Schrótter odrzucił upartą propozycję Mackenziego, by
wyciąć jeszcze jeden kawałek tkanki z krtani i przesłać Virchowowi.
Wskazał na udowodnioną już teraz zawodność badania mikroskopowego.
Jest ono zresztą zupełnie zbędne dla każdego doświadczonego lekarza w tak
jednoznacznym przypadku. Poza tym wiadomo, że zabieg taki, według
dotychczasowych doświadczeń, prowadzi w tym stadium choroby do jeszcze
szybszego rozwoju nowotworu. Mackenzie musiał ustąpić.
 Jeśli chodzi o metodę dalszego postępowania, to wszyscy lekarze byli
zgodni co do tego. że istnieją tylko dwie możliwości. Rak był już tak daleko
posunięty, że zaproponowana w maju przez Bergmanna operacja, polegająca
na usunięciu zajętej części krtani, w tej chwili była już niemożliwa. Jeszcze
tylko całkowite usunięcie krtani dawało jakąś szansę powodzenia. Ponieważ
jednak szansa ta, o czym wiedziano z praktyki, była minimalna, a sam zabieg
bardzo ciężki, wszyscy lekarze wypowiedzieli się przeciwko operacji. Gdy
Mackenzie. najwidoczniej szukając dla siebie nowego alibi, podkreślił, że
jego starania od początku szły w kierunku uchronienia następcy tronu przed
śmiertelnym niebezpieczeństwem takiej operacji – Schrótter zwrócił mu
uwagę na różnicę pomiędzy wczesną operacją nowotworu a całkowitym
usunięciem krtani. Podkreślił również bardzo wyraźnie, że zadaniem
odpowiedzialnego lekarza jest mówić swemu pacjentowi absolutną prawdę i
jemu pozostawić ostateczną decyzję, czy się na operację godzi, czy też nie.
Nawiązując do tych swoich słów zażądał, by i teraz następca tronu sam
podjął decyzję, po uczciwym przedstawieniu faktycznego stanu rzeczy.
Ponieważ wszyscy pozostali zgodzili się z tym zdaniem, musiał na to
przystać także Mackenzie. Gdyby książę odmówił zgody na tę poważną i
niebezpieczną dla życia operację – ciągnął dalej Schrótter – pozostawałaby
tylko druga ewentualność. która umożliwiała następcy tronu przeżycie paru
miesięcy w znośnych warunkach. Jeżeli rak krtani rozwinie się do tego
stopnia, że powstanie niebezpieczeństwo uduszenia się, trzeba będzie
otworzyć chirurgicznie tchawicę poniżej krtani i poprzez tracheotomię*
utworzyć sztuczną drogę do oddychania. Nie oznacza to oczywiście
wyleczenia, przyniesie tylko pewną ulgę aż do chwili nieuniknionej śmierci.
Do przedstawienia następcy tronu diagnozy wyznaczono Schróttera. Żeby
ułatwić mu to zadanie, zredagowano pisemne orzeczenie, które miano
jednocześnie wręczyć pacjentowi.
Następca tronu przyjął lekarzy, jak zwykłe, stojąc. Powrócił do swej
dawnej,
* nacięcie tchawicy (przyp. t/um.J trochę zrezygnowanej postawy i zaczął
przysłuchiwać się wywodom Schrottera. Nie od razu zrozumiał jego
zawoalowany sposób wypowiedzi. Schrótter próbował nieco złagodzić
okrutną wymowę faktów. W końcu książę, ochryple i z trudem, wyjąkał: –
Proszę mi powiedzieć, drogi profesorze, czy to rak?
I znów to samo. dręczące pytanie, jakie postawił już Mackenziemu.
Schrótter wstrzymał oddech. Po chwili zebrał wszystkie siły. by wyrazić się
jasno i jednoznacznie, ciągle jednak unikając słowa „rak”. – Wasza Cesarska
Wysokość – powiedział – to jest złośliwy nowotwór. – Następca tronu
odwrócił się i przeszedł do sąsiedniego pokoju. Wkrótce jego kamerdyner
przyniósł kartkę papieru i podał ją lekarzom. Następca tronu napisał na niej
swoim stromym pismem te słowa: „Usunięcie? Nie! Tracheotomia? Tak. jeśli
zajdzie potrzeba!” Zdecydował się zatem czekać na śmierć.
15 listopada „Deutscher Reichsanzeiger” opublikował następującą
wiadomość: „Po wielu dokładnych badaniach zebrani lekarze stwierdzają, że
w przypadku Jego Cesarskiej Wysokości chodzi o raka krtani. Omówiono
rozmaite możliwości leczenia i powiadomiono o nich Jego Cesarską
Wysokość. W razie potrzeby zalecono głębokie nacięcie tchawicy. Podpisali:
Moreli Mackenzie. Schrótter. Schrader. Krause, Moritz Schmidt. Mark
Hovell”.
W Niemczech, a także w innych krajach nastąpiło teraz straszne
przebudzenie. Lekarze niemieccy odczuli to jako swego rodzaju uratowanie
ich honoru. Mylili się jednak, jeśli sądzili, że położy to kres bezowocnym
kłótniom i oszczerstwom. Nie doceniali obsesyjnego wręcz uporu żony
następcy tronu i nie brali pod uwagę zawziętości Mackenziego. Ten. próbując
się wydostać ze ślepego zaułka, w który sam się wmanewrował, zabiegał
teraz o to. by ponownie przeciągnąć prasę na swoją stronę i zwyciężyć
znienawidzonych Niemców za wszelką cenę, nie przebierając w środkach.
Kiedy poczuł nadmierny ciężar swej odpowiedzialności, zgodził się na
prośbę Schrottera i Schmidta, by Bergmann oczekiwał w Berlinie wezwania
do San Remo. gdyby nacięcie tchawicy okazało się konieczne. W końcu
zgodził się i na to, że przybędzie do San Remo asystent Bergmanna -
Bramann, by być pod ręką na wypadek, gdyby zaistniała nagle groźba
uduszenia się. a Bergmann mógłby nie zdążyć w porę do Włoch. Także i
księżna, aczkolwiek niechętnie, przystała na tę propozycję, jeszcze przed
wyjazdem Schrottera i Schmidta. W zamian za to wymusiła na nich
obietnicę, że diagnoza raka nie zostanie podana do publicznej wiadomości.
Gdy księżna ujrzała teraz publikację wspólnego orzeczenia lekarzy nigdy
nie dowiedziano się, jak do tego doszło – „wpadła w szał oburzenia”. Obraz,
jaki od tej pory przedstawiała, był na swój sposób wstrząsający, ale nosił
także znamiona braku równowagi psychicznej i obsesji. Kiedy żona następcy
tronu opanowała pierwszy szok na wieść o diagnozie stwierdzającej raka,
znów zaczęła wywierać nacisk na Mackenziego, by szukał nowych
wybiegów, nowych prób tuszowania sprawy nie wiedząc, że on sam
wkroczył na tę drogę już dawno. Znów znalazł nowe oznaki, które rzekomo
wcale nie były typowe dla raka. Po krótkim czasie oboje zdołali przekonać
następcę tronu, by zignorował diagnozę raka, i przepełnili go na powrót
głęboką nieufnością do lekarzy niemieckich. Następca tronu powiedział:
„Ufam tylko .Bogu i Sir Morellowi Mackenziemu”. Gdy asystent
Bergmanna, Bramann, przyjechał do San Remo, przyjęty został z lodowatym
chłodem. Prowadził więc życie mniej lub bardziej natrętnego autsajdera.
Nie upłynęło wiele tygodni, a Mackenzie odwołał swoje własne
rozpoznanie raka. 7 stycznia 1888 roku „British Medical Journal” posłał w
świat następującą wiadomość: „Z największym zadowoleniem dowiadujemy
się z najlepiej poinformowanego źródła, że objawy, które na początku
listopada wznieciły taki alarm, obecnie ustąpiły prawie zupełnie”. W parę dni
po opublikowaniu powyższej wiadomości następca tronu doznał silnych
bólów głowy, temperatura podniosła się i pojawiły łatwo słyszalne trudności
w oddychaniu. Daremnie Bramann próbował włączyć się teraz w jakieś
dalsze postępowanie. Prosił o wezwanie Bergmanna możliwie wcześnie, aby
nacięcia krtani nie trzeba było robić w ostatniej chwili. Spotkał się tylko z
lodowatą odmową.
Z początkiem lutego trudności w oddychaniu uniemożliwiły następcy
tronu sen. Siedział wyprostowany na łóżku. Ciągle jeszcze próbowano jednak
złagodzić nasilający się obrzęk przez okłady z lodu. Na próżno. W nocy z 7
na 8 lutego następca tronu stanął przed łóżkiem swego służącego. – Nie
wytrzymam tego dłużej! – wycharczał. – Zrób mi kompres na szyję. –
Następnego dnia po południu miał napad duszności. Bramann poprosił teraz
o natychmiastowe powiadomienie Bergmanna. Bez skutku. Nastąpiła
straszliwa noc. Okłady z lodu nic nie pomagały. Wczesnym rankiem przed
Mackenziem stanął zwykle spokojny, dobroduszny i cierpliwy przyboczny
adiutant von Kessel – z twarzą pałającą oburzeniem. – Jeśli nie przywoła pan
natychmiast Bramanna – wybuchnął – to postaram się o to. by postawiono
pana przed sądem wojennym! – Wtedy wreszcie Mackenzie pobiegł do
Bramanna i zażądał od niego, by przeprowadził natychmiast nacięcie
tchawicy. Bramann zjawił się niezwłocznie w położonej naprzeciwko willi,
lecz obstawał przy natychmiastowym wezwaniu Bergmanna. Zgodzono się
na to. Ułożono telegram. Było to o godzinie 9.20. lecz, jak się później
okazało, do godziny 1 po południu telegram nie opuścił San Remo. Daremnie
więc Bramann czekał na jakąkolwiek wiadomość od Bergmanna. Nie
wiedział, że czekał na próżno. O 3 po południu ten młody, powściągliwy i
zdenerwowany człowiek znalazł się w obcym i wrogim sobie otoczeniu, w
sytuacji bez wyjścia, zmuszony do działania bez wiedzy swego szefa.
Charczenie duszącego się pacjenta słychać było aż na korytarzach willi.
Mackenzie oświadczy!:
– Jeśli nie będzie pan operował, to zrzekam się wszelkiej
odpowiedzialności. Bramann musiał zrezygnować z czekania na odpowiedź
Bergmanna.
Polecił przynieść szybko swoje narzędzia do jednego z salonów willi.
Następnie poprosił o odpowiedni stół, na którym można by przeprowadzić
operację. Jednak Mackenzie i księżna, która śledziła bacznie każde słowo i
każdy ruch z podejrzliwością obłąkanej, nie zgodzili się na dostarczenie stołu
do operacji. Domagali się, by podczas zabiegu pacjent leżał na wygodnym
łóżku. Daremne były uwagi Bramanna. że łóżko jest zbyt szerokie i niskie i
bardzo utrudni mu operację. Przyniesiono jednak łóżko i ustawiono je
naprzeciwko okna. W salonie zebrali się teraz: księżna, Bramann. Mackenzie.
Mark Hovell. dr Krause i dr Schrader. który znajdował się w tym czasie w
otoczeniu następcy tronu jako lekarz wojskowy. Bramann poprosił jednego z
obecnych panów o pomoc przy narkozie chloroformowej. Na te słowa
Mackenzie podbiegł do księżnej i oświadczył jej. że on z zasady protestuje
przeciwko jakiejkolwiek narkozie, która jest niebezpieczna dla życia, a poza
tym żaden angielski chirurg nie robi tracheotomii pod narkozą. Księżna
bezkrytycznie przyłączyła się do jego zdania. Bramann oznajmił, że przy
przeszło czterystu tracheotomiach, które przeprowadził na dzieciach i
dorosłych, zawsze chloroformował swoich pacjentów. Jeśli na jego barki
składa się odpowiedzialność za życie następcy tronu, to musi mieć
możliwość operowania w warunkach, do których jest przyzwyczajony.
Poparł go jednak tylko Schrader. Hovell przychylił się do zdania
Mackenziego. Także Krause stanął po stronie Anglika. Wtedy Bramann. w
przypływie rozpaczy, wybuchnął: – Wobec tego nie operuję wcale. Proszę,
by zrobił to jeden z panów.
Księżna rozejrzała się wokół z zaciętą bezradnością, po czym udała się do
męża. Ale temu człowiekowi, walczącemu o swoje życie, było teraz zupełnie
obojętne kto go operuje i czy będzie to z narkozą, czy bez niej. Chwiejnym
krokiem przeszedł do salonu. Wyciągnął rękę do Bramanna. Z
niewypowiedzianym trudem i ledwo zrozumiale wyszeptał: Niech mnie pan
zaraz operuje. Oddaję się w pańskie ręce. proszę operować tak. jak uważa
pan za stosowne.
 Bramann opowiadał mi później dokładnie o wydarzeniach, które wtedy
nastąpiły. Jeszcze raz poprosił o asystę, lecz tylko Schrader wyraził gotowość
do instrumentowania. Nikt nie chciał trzymać maski służącej do narkozy.
Mackenzie myślał tylko o zrzuceniu z siebie wszelkiej odpowiedzialności.
Bramannowi nie pozostało nic innego, jak samemu rozpocząć narkozę.
Oddech chorego kilkakrotnie ustawał. Potem jednak szybko i bez
dalszychzakłóceń nastąpiło głębokie uśpienie. Teraz i Krause gotów był
przynajmniej do przytrzymywania maski i głowy chorego. Mięśnie szyi.
które należało przeciąć, były bardzo silne. Bramann musiał sam odkazić pole
operacyjne. Następnie sześciocentymetrowym cięciem przeciął w linii
środkowej skórę szyi. W chwili gdy ukazała się pierwsza krew. Krause
upuścił głowę następcy tronu. Bramann musiał go energicznie przywołać do
porządku i nakazał mocniej trzymać głowę oraz zwracać uwagę na maskę.
Bramann opanował krwawienie, po czym otworzył tchawicę. Dwoma hakami
rozciągnął brzegi rany. W tym momencie płuca następcy tronu łapczywie
wessały powietrze. Bramann wsunął dużą srebrną rurkę do tchawicy,
uszczelnił ranę wokół rurki gazą jodoformową i położył na to lekki
opatrunek.
Minęło dokładnie dwadzieścia minut. W parę sekund później książę
obudził się z narkozy. Po raz pierwszy od wielu tygodni znów mógł
swobodnie oddychać. Zauważył to od razu i uścisnął dłonie Bramanna.
Próbował mu podziękować. Po chwili jednak uświadomił sobie, że od tej
pory nigdy już nie będzie mógł mówić, ponieważ powietrze z płuca nie
dochodziło do krtani. Kazał sobie podać blok do pisania, bez którego odtąd
już nigdy nie będzie mógł się obejść. Napisał słowa podziękowania do
Bramanna. Księżna przyłączyła się do tych słów. Następnie podążyła do
męża, którego przeniesiono do sypialni.
W tym czasie Bergmann dopiero od godziny znajdował się w posiadaniu
telegramu wzywającego go do San Remo. Zanim się zdążył spakować, doszła
go wiadomość o przeprowadzonej tracheotomii. Stary cesarz wezwał
Bergmanna do siebie. Wahającemu się Bergmannowi nakazał mimo
wszystko natychmiastowy wyjazd do San Remo i pozostanie przy następcy
tronu tak długo, aż rana się zagoi. Ponadto polecił mu, by od tej chwili
regularnie nadsyłał swe relacje i namówił następcę tronu na możliwie
najszybszy przyjazd do Berlina.
Bergmann pojechał do San Remo razem z hrabią Radolinskim i przybył
na miejsce 11 lutego wieczorem. Przydzielono mu mały pokoik w Hotel
Mediterranee. Instynktowna wrogość księżnej względem Bergmanna wzrosła
jeszcze bardziej, gdyż widziała w nim zwiastuna prawdy, której za nic w
świecie nie chciała uznać. Nic nie mogło podkopać jej ślepego zaufania do
Mackenziego.
Kiedy Bergmann zameldował się u niej. powiedziała mu bez ogródek,
zachowując jednak wszelkie formy grzecznościowe, że operacja przecież już
się odbyła. Żałuje bardzo, że podjął tak daleką podróż niepotrzebnie. Od razu
też sprowadziła rozmowę na temat zastosowania chloroformu przez
Bramanna. tak jakby nie mogła powiedzieć o nim niczego lepszego. Chciała
usłyszeć z ust Bergmanna. że był to wielki błąd. Bergmann. według własnej
relacji, odpowiedział jej tak: Wasza Cesarska Wysokość, zbrodnią byłoby,
gdyby chloroformu nie zastosowano. Księżna milczała przez chwilę, po czym
wypowiedziała słowa, które właściwie zdradzały, że jest w pełni świadoma
ryzykownej gry prowadzonej przez Mackenziego: – Mam nadzieję, a zresztą
sam się pan o tym przekona, że tracheotomię przeprowadzono we właściwym
czasie, nie za wcześnie i nie za późno. – Bergmann tylko skłonił się lekko i
milczał.
Księżna zaprowadziła Bergmanna do następcy tronu, który leżał
osłabiony na poduszkach. Ponieważ nie mógł mówić, trzymał tylko długo w
uścisku dłoń Bergmanna.
Po opuszczeniu jego pokoju księżna zwróciła się do Bergmanna: – Czyż
nie wygląda dobrze? Czy nie uważa pan. że dobrze wygląda? Jeśli rurka
pozostanie w tchawicy przez czternaście dni, to obrzęk spowodowany stanem
zapalnym ochrzęstnej na pewno ustąpi. – Ani słowa o tej diagnozie ustalonej
już przecież w listopadzie, ani słowa o raku. Bergmann czuł, że księżna nie
uznaje żadnej innej diagnozy, jak tylko zapalenie ochrzęstnej krtani. Było to
pierwotne rozpoznanie Mackenziego, do którego ostatnio powrócił.
Gojenie się rany przebiegało zadowalająco. Przy łóżku następcy tronu
stale znajdował się jakiś lekarz. Dyżury zmieniały się co sześć godzin.
Uczestniczyli w nich także Bergmann i Bramann. Były bardzo męczące i
często niespokojne – mniej z powodu cierpliwego pacjenta niż z powodu
księżnej, której salon przylegał do pokoju następcy tronu. Nawet w nocy co
jakiś czas wstawała, nasłuchiwała pod drzwiami albo wchodziła do środka.
Według wskazań termometru regulowała temperaturę w pokoju, rozpylała
wodę kolońską i eukaliptus. Jej sposób opiekowania się księciem wydawał
się objawem bezgranicznej miłości i troski tylko życzliwym i stojącym z dala
obserwatorom. Obserwatorzy lepiej poinformowani i bardziej wnikliwi
widzieli w tych staraniach raczej żądzę władzy. Jej pytania typu „Czy nie
kaszlał? Czy nie kaszle za często?”, w połączeniu z jej upartym optymizmem,
działały w najwyższym stopniu irytująco.
Następca tronu rzeczywiście kaszlał. Przy atakach kaszlu wykrztuszał z
rurki brązowo-krwawy śluz. zmieszany z cząsteczkami rozpadających się
tkanek. Gdy Bergmann zwrócił Mackenziemu uwagę na te plwociny, ten
udał. że widzi je po raz pierwszy. Bergmann i Bramann przeprowadzili
badanie mikroskopowe. Prawie w każdym preparacie znajdowali trzy. cztery,
niekiedy osiem wyraźnie koncentrycznych warstw kulek, a więc duże
skupiska nabłonka płaskiego układające się warstwami jak w cebuli. Nazywa
sieje kulkami albo perłami rakowymi. Mieli w ręku jednoznaczny
mikroskopowy dowód na raka krtani, dowód, którego nigdy nie znalazł
Virchow i na którego brak tak długo powoływał się Mackenzie. Przywołali
Krausego. Pokazali mu wyniki swoich badań. Nie pozostało mu nic innego
jak uznać je za wiarygodne, przynajmniej wobec Bergmanna i Bramanna.
Gdy obaj poprosili do siebie także Mackenziego i Hovella, ci odmówili
przyjścia, motywując swą odmowę tym. że absolutnie nie znają się na
badaniach mikroskopowych, które w Anglii są sprawą anatomów, a nie
chirurgów. Widać było. że Mackenzie wcale nie życzył sobie dowodu na
słuszność rozpoznania raka. Od paru dni dręczyła Bergmanna obawa, że
części tej tkanki rakowej, którą wykrztuszał następca tronu, mogły się już
dostać głębiej do płuc. Poza tym uważał, że przypadek księcia nie powinien
już należeć do specjalisty krtaniowego ani nawet chirurga, lecz do lekarza
ogólnego. Ten powinien spróbować podtrzymać ogólny sfcan zdrowia
chorego i zapobiec całkowitemu wyczerpaniu. Już pojawiły się zaburzenia
żołądka i jelit, powtarzające się mimo tajemniczych mieszanek proszków,
które Mackenzie codziennie bezskutecznie wdmuchiwał w krtań pacjenta.
Bergmann wykorzystał moment, gdy Mackenzie chwilowo utknął w ślepej
uliczce bez wyjścia, i zażądał przywołania doświadczonego internisty.
Mackenzie rzeczywiście się zgodził – ale pod warunkiem, że ów internista
ograniczy się tylko do zbadania pluć. w żadnym natomiast wypadku nie
będzie dociekał rozpoznania odnośnie choroby krtani. Wezwano
telegraficznie do San Remo niemieckiego internistę, profesora Kussmaula.
Kussmaul przybył 25 lutego wieczorem. Następca tronu wstawał z łóżka
na parę godzin i siadywał na chwilę na tarasie willi „Zirio”. Skarżył się
jednak na silne bóle głowy, które tylko chwilowo dawały się uśmierzać
lekarstwami. Kussmaul był wstrząśnięty jego beznadziejnym wyglądem. Nie
stwierdzi! żadnych niepokojących zmian w płucach, co jednak o niczym
jeszcze nie świadczyło, zważywszy że nie znano wówczas promieni
Roentgena, a środki rozpoznawcze były bardzo skromne. Mimo zaciekłego
oporu Mackenziego nie dał się powstrzymać od zbadania krtani. I mimo że
Bergmann nie poinformował go o swojej diagnozie. Kussmaul stwierdził od
razu znajdującego się w rozpadzie raka krtani oraz przedostawanie się
produktów rozpadu do tchawicy i ich wykrztuszanie przez rurkę. Wówczas
Mackenzie powrócił do swojej starej taktyki. Przyznał, że może mógłby to
być rak. ale nie został nigdy potwierdzony przez jakąś sławę anatomiczną –
podkreślił te ostatnie słowa ze względu na badania mikroskopowe, które
przeprowadził Bergmann. Gdyby Virchow stwierdził wreszcie obecność
takich komórek, on byłby gotów uznać to rozpoznanie i zgodzić się na
powrót następcy tronu do Niemiec.
Bergmann i Kussmaul zaproponowali przywołanie, w miejsce bawiącego
właśnie w Egipcie Virchowa. niemieckiego profesora Waldeyera. który
cieszył się równie wielkim uznaniem jako anatomopatolog. Mackenzie
zgodził się i przyrzekł, że podporządkuje się orzeczeniom Waldeyera. Cóż
jednak znaczyły dla niego obietnice? Jeszcze w wieczór odjazdu Kussmaula
księżna oświadczyła: – Wcale nie wierzę profesorowi Kussmaulowi. jest
starym i słabym człowiekiem, z zupełnie przestarzałej szkoły.
Poleciła poprosić do siebie Bergmanna.
– Wczoraj powiedział pan. że rana się zagoiła.
– Na szczęście – odparł Bergmann – rana zabliźniła się bardzo szybko.
Księżna: – Ponieważ tak jest w istocie, z pewnością powróci pan wkrótce do
Berlina i zabierze ze sobą Bramanna.
Bergmann pojął, że księżna chce przepędzić z San Remo tych realistów z
Berlina, którzy stale krzyżują jej chorobliwe marzenia. Rankiem 27 lutego
posunęła się nawet do jawnej niegrzeczności: – Mackenzie nie chce się
podjąć leczenia zapalenia ochrzęstnej swoimi środkami, dopóki pan jest tutaj.
Ma bardzo za zle. że lekarz. który nie jest specjalistą chorób krtani, stoi nad
nim jak jakiś kontroler.
Bergmann: – Według rozkazu. Poproszę w Berlinie o odwołanie. – Sam
nie wiedział, jak przyznał później, czy silniejsze w nim było uczucie goryczy,
czy współczucia.
Jeszcze tego samego wieczoru stal gotów do podróży na dworcu w San
Remo. Czuł ulgę, że wybawiono go z dramatu, którego jedyną tragiczną
postacią był następca tronu. W tym momencie dostarczono mu przez
posłańca telegram z Berlina. Zawierał on rozkaz cesarza, aby pozostał w San
Remo. Stary cesarz czuł, że jest umierający. Chciał zobaczyć raz jeszcze
następcę tronu. Ponownie wysłał do San Remo księcia Wilhelma, by ten
namówił swego ojca na podróż do Berlina. Bergmann wrócił do Hotel
Mediterranee w ponurym nastroju. Stąd zatelefonował do cesarskiego lekarza
przybocznego Leutholda. iż uważa podróż następcy tronu za bezsensowną, o
ile najpierw nie przybędzie do San Remo profesor Waldeyer, aby ostatecznie
potwierdzić rozpoznanie, co by pozbawiło Mackenziego i księżnę
możliwości dalszych wykrętów7.
Życzenie Bergmanna zostało natychmiast spełnione. 2 marca przybył
książę Wilhelm. Został przyjęty przez matkę ze zwykłą nieprzychylnością i
chłodem, co tak znacznie przyczyniło się do ukształtowania jego upartego
charakteru i przesadnej pewności siebie. Księżna próbowała nie dopuszczać
go do ojca. Jego misja upadła już następnego dnia. 3 marca, kiedy przybył do
San Remo profesor Waldeyer. Przez kolejne dni. aż do 5 marca. Waldeyer
badał bardzo starannie wykrztuszone części tkanek następcy tronu, po czym
złożył na piśmie wyniki swojej pracy: „Znalezione ciałka koncentryczne,
zwane też cebulkami, perłami lub soplami, są bez wątpienia
charakterystycznymi zmianami pochodzenia rakowego. Daleko posunięty
(...) nowotwór jest w stanie dużego rozpadu i zajął także (...) chrząstki
krtani”.
Waldeyer przedstawił Mackenziemu swoje wyniki po niemiecku i po
angielsku. Mackenzie palił bez przerwy. Następnie wydusił z siebie: – No
dobrze, przyznaję. że to rak. – I wyszedł z pokoju.
Waldeyer był zupełnie pewien, że ostatecznie przekonał Mackenziego.
Także i Bergmann myślał tak przez chwilę. Ale ta wiara bardzo szybko
okazała się płonna. Jeszcze tego samego wieczora Bergmann dowiedział się.
że Mackenzie udał się natychmiast do księżnej i obwieścił jej. eo następuje:
Waldeyer wykazał teraz obecność komórek rakowych, lecz i to niewiele
zmienia w tej sprawie. Między nim a berlińskimi lekarzami jest ogromna
różnica w ocenie raka i jego leczeniu. On nie zniesie dłużej stawiania
jakichkolwiek przeszkód w jego metodzie leczenia ze strony innych lekarzy,
którzy stale mają tylko pesymistyczne zdanie o rozwoju raka. Po wszystkim,
co się dotychczas wydarzyło, nie było żadną niespodzianką, że księżna
bezwarunkowo przystała na jego żądania. Powtórzyła Bergmannowi swoje
życzenie, by jak najprędzej wyjechał. W ostatniej chwili książę Wilhelm i
Bergmann wymogli na Mackenziem obietnicę, że w razie wystąpienia
nowych groźnych symptomów namówi następcę tronu na powrót do
Niemiec.
Ale Bergmann nie mógł wiedzieć, że tym razem zadecydował sam los.
Wieczorem 7 marca, kiedy wsiadał w San Remo do pociągu jadącego do
Berlina, stary cesarz leżał już od trzech dni z gorączką w łóżku. W dwa dni
później, w godzinach przedpołudniowych 9 marca, gdy następca tronu z
rurką ukrytą pod bujną brodą przechadzał się powoli w ogrodzie willi „Zirio”
podano mu na srebrnej tacy telegram. Przeczytał tylko adres: „Jego Cesarska
Wysokość Fryderyk Wilhelm” i upuścił papier na tacę. Jego ojciec umarł.
Śmiertelnie chory człowiek został cesarzem, jego żona – cesarzową. Kwestia
powrotu do Berlina była już przesądzona, nawet jeśli w Berlinie notowano
teraz najzimniejsze dni marcowe, jakie miasto kiedykolwiek przeżywało.
Przebywałem wówczas w Berlinie już od dwóch tygodni i przypominam
sobie. że wiał lodowaty wiatr, który wymiatał ulice i napędzał śniegowe
chmury. Późnym wieczorem 11 marca 1888 roku znajdowałem się w tłumie
ludzi oczekujących przyjazdu cesarza Fryderyka przed zupełnie zaśnieżonym
dworcem Berlin-Westend. Cesarz opuścił San Remo pociągiem specjalnym
poprzedniego dnia. W Monachium jego pociąg zatrzymał się nieco dłużej.
Bismarck wyjechał na spotkanie cesarskiej pary aż do Lipska. Pociąg miał
już parę godzin spóźnienia z powodu zasp śnieżnych na torach.
Krótko przed północą wjechał wreszcie na dworzec Berlin-Westend.
Burza śnieżna przybrała jeszcze na sile. Mimo to tłum oczekujących trwał na
posterunku, by po tych wszystkich sprzecznych informacjach zawartych w
gazetach przynajmniej ujrzeć oblicze nowego cesarza na własne oczy i
wyrobić sobie zdanie na temat jego choroby: czy jest ona śmiertelna, czy nie.
Byli rozczarowani widząc, jak cesarz szybko przeszedł krytym przejściem i
wsiadł do swego powozu. Ja też doznałem takiego uczucia. Może paru
osobom, tym najbliżej stojącym, udało się na chwilę zajrzeć w jego twarz.
Może zaróżowił ją nieco przejmujący chłód, lecz wystarczyło to. by już w
nocy rozeszły się po Berlinie pogłoski, że cesarz wygląda zdrowo i w pełni
sił i że z pewnością Mackenzie ma rację.
Cesarz, otoczony zwartym kręgiem gardę du corps. pojechał do starego
pałacu w Charlottenburgu przygotowanego dla cesarskiej pary w wielkim
pośpiechu. Od dziesiątków lat pałac ten był całkowicie zaniedbany. Z
żółtych, wypłowiałych ścian sypał się tynk. Oświetlenie słabe, kominki nie
grzały. W sypialni cesarza trzeba było ustawić żelazne piecyki, by utrzymać
znośna temperaturę. Taka właśnie upiorna rezydencja przyjęła w swoje progi
cesarza.
Pogrzeb ojca urządzony z całym wspaniałym ceremoniałem, oglądał
tylko z daleka, jako widz. Kiedy kondukt pogrzebowy przeciągał pod oknami
charlottenburskiego pałacu, za jednym z nich, zaszronionym i z trudem
oczyszczanym, zauważono postać cesarza. Tym razem i ja zobaczyłem jego
twarz. Była to tylko wąska, śmiertelnie biała plama. Obok niego stał
Mackenzie, który razem z Hovellem mieszkał teraz w pałacu. Jeszcze w San
Remo księżna postarała się o cesarski dekret, na mocy którego całkowite
dalsze leczenie powierzono Mackenziemu.
Z wielkim trudem udało się zwrócić obecnej cesarzowej uwagę na to, że
jednostronne faworyzowanie angielskich lekarzy, z pominięciem lekarzy
niemieckich, wzmaga tylko falę wrogości poddanych względem niej.
Zgodziła się więc w końcu na przyznanie prawa do okazjonalnego badania
męża Wegnerowi, dawnemu towarzyszowi podróży do Anglii, oraz tak
znienawidzonemu Bergmannowi.
Zaufani korespondenci prasowi Mackenziego, niemieccy i
międzynarodowi, przybyli w ślad za nim do Berlina. Paru z nich spotkałem
teraz osobiście w Berlinie, tylko Mackenziego już więcej nie widziałem. Nie
zaprzeczali, że Mackenzie regularnie ich u siebie podejmuje i óyYtowa^
swoje nowinki i ‘Komentarze. WeóVag ic’n Tdacji cesarz cieszy się coraz
lepszym samopoczuciem. Wprawdzie nie opuszczał pałacu, ponieważ od
paru tygodni utrzymywała się pogoda niekorzystna dla jego zdrowia, lecz
donoszono, że pracuje od rana do wieczora, kaszle minimalnie, prawie nie ma
już narośli, a w czasie przerw w pracy przechadza się w oszklonej pałacowej
oranżerii, obszernej hali spacerowej od strony parku, gdzie przesadzano na
okres zimy stare drzewka pomarańczowe. Ludzie, którzy codziennie zbierali
się przed bramą pałacową, mogli dostrzec co najwyżej zarys postaci cesarza
po drugiej stronie dziedzińca paradnego, lecz sprawozdania prasowe
podsycały ich marzenia. I może to zabrzmi niewiarygodnie, ale z tygodnia na
tydzień utwierdzało się przekonanie, że choroba cesarza to nie rak.
Prawda jednak wyglądała inaczej. Gdy 18 marca pozwolono
Bergmannowi na zbadanie cesarza, stwierdził on powiększenie obrzęku
krtani i coraz wyraźniejsze stwardnienie wzdłuż tchawicy aż do końca rurki.
O zasuszeniu narośli oczywiście nie było mowy. Badanie mikroskopowe
wykazało znacznie większą ilość pereł rakowych niż kiedykolwiek dotąd.
Nawiasem mówiąc Bergmann pozwolił mi wówczas obejrzeć swoje
preparaty.
Mackenzie nie stawił się na rozmowę. 25 marca pozwolono
Bergmannowi na jeszcze jedno badanie. Zauważył, że narośl powiększyła się
u dołu. Występowały coraz silniejsze bóle głowy. Także i tym razem
Mackenzie nie chciał z nim rozmawiać. Gdy jednak 29 marca cesarz
wykrztusił nekrotyczny kawałek chrząstki, Mackenzie nagle się pojawił.
Pokazał ten kawałek cesarzowej i wytłumaczył jej. że jest to dowód na
słuszność jego diagnozy wskazującej na niezłośliwe zapalenie chrząstki.
Wespół z cesarzową zaraził swym nieuczciwym optymizmem także
pacjenta, i to do tego stopnia, że cesarz napisał na karteczce generałowi
Winterfeldtowi: „W czwartek nastąpił kryzys, który rozbudził znów u moich
lekarzy najlepsze nadzieje”.
W tych dniach zmieniła się pogoda. Zrobiło się ciepło, świeciło słońce.
W Wielki Piątek około południa cesarz przejechał po raz pierwszy w
otwartym powozie, zaprzężonym w czwórkę koni i poprzedzonym
jeźdźcami, ulicą Unter den Linden. Wiadomość ta rozeszła się po mieście
lotem błyskawicy. Na przykład ja dowiedziałem się o przejażdżce już w
minutę po tym jak cesarz pojawił się w alei. Nieliczne telefony święciły
triumfy. Berlińczycy zbiegli się tłumnie. W mgnieniu oka wykupiono kwiaty
z wszystkich okolicznych kwiaciarni. Cesarz siedział wyprostowany, prawie
nienaturalnie sztywny. Bujna broda i wysokie nakrycie głowy pozwalały
ujrzeć tylko niewielką część jego twarzy. Ale ta część była wychudzona i
woskowo blada. Naturalnie przykry szmer rurki ukrytej pod zarostem brody
słychać było tylko z najbliższej odległości. Słońce i kwiaty stwarzały mimo
wszystko atmosferę nadziei i ufności. Po raz kolejny przekonałem się
wówczas, jak łatwo ludzie dają się zwieść pozorom, o ile odpowiadają one
ich marzeniom.
Pogoda nadal była piękna. Cesarz częściej wyjeżdżał na miasto i mnożyły
się relacje o tym, że poprawa trwa. W rzeczywistości Bergmann stwierdził w
dniu 18 kwietnia wyraźne stwardnienie także poniżej rurki. Cala okolica,
gdzie znajdowała się rurka, uległa obrzękowi. Gruczoły limfatyczne były
powiększone. Mackenzie oświadczył jednak: – To na pewno nie jest rak. To
tylko ziarnizująca rana. – Wtedy Bergmann zwrócił uwagę, że zbyt krótka
rurka użyta przez Mackenziego może zostać nagle wypchnięta z tchawicy
przez powiększający się nowotwór. Mackenzie zignorował tę uwagę.
 W cztery dni później, rankiem 14 kwietnia. Bergmann dowiedział się od
cesarskiego pielęgniarza Beerbauma. że cesarz wyjątkowo ciężko oddycha.
Po oczyszczeniu rurki pojawiły się wielkie trudności z ponownym
wprowadzeniem jej do tchawicy. O 3 po południu szukał Bergmanna goniec
z telegramem. Znalazł go wreszcie na konsultacji w jakimś hotelu i szybko
podał mu karteczkę z paru słowami od Mackenziego: „Mamy trudności z
rurką i byłbym wdzięczny, gdyby przybył Pan do cesarza możliwie jak
najprędzej”. Słowa: „możliwie jak najprędzej”, były podkreślone. Bergmann
podążył szybko wraz z Bramannem do domu, by zabrać swoje instrumenty.
Do jego domu tymczasem telefonowano już z zapytaniem, czy otrzymał
wiadomość.
W Charlottenburgu, w przedpokoju cesarza spotkał Mackenziego z
robotnikiem berlińskiego fabrykanta instrumentów medycznych Wintera.
Właśnie trudzili się obaj nad wygięciem ołowianej rurki, która miała być
zastępczo wsunięta do tchawicy cesarza jako dłuższa i bardziej trwała. Z
przyległego pokoju dochodziło już charczenie chorego. Krótka rurka nie
sięgała już do tchawicy. Bergmann przyniósł dłuższą rurkę. Bergmann i
Bramann zastali cesarza siedzącego na krześle. Jego policzki i usta były już
sine. Bergmann zobaczył, że nowotwór dalej się powiększył. Przez otwór po
tracheotomii nie można już było dostrzec tylnej ściany tchawicy. Wszystko
było opuchnięte i zarośnięte. Próba wprowadzenia rurki przyniesionej przez
Bergmanna nie powiodła się. W spiesznych słowach wyjaśnił Mackenziemu.
że pozostaje tylko jeden sposób: rozciągnięcie hakami otworu w tchawicy.
Mackenzie, jak zwykle w opresji, zgodził się na tę propozycję. Bramann
trzymał haki. Wystąpiło małe krwawienie. Potem Bergmann wprowadził
rurkę – cesarz został uratowany przed uduszeniem. Dopiero w: jakiś czas
później Bergmann dowiedział się. że cesarz już od paru dni gorączkował.
Mimo to nie zaniechano wyjazdów do miasta w celu pokazania cesarza
publiczności.
Gdy tylko chwila grozy minęła. Mackenzie znów zaczął okazywać
Bergmannowi. że dalsza jego obecność tutaj jest niepożądana. Jednak
Bergmann został przez całą noc do następnego przedpołudnia. Cesarz miał
ponad 38; gorączki. Mimo to Mackenzie nalegał na codzienny wyjazd do
miasta. Odmówił wydania komunikatu o zmianie rurki. Uzasadniał tę decyzję
twierdzeniem, że pokazywanie cesarza najlepiej uspokaja berlińską
publiczność. Cesarzowa nie zgłosiła zastrzeżeń. Wieczorem chory miał
dreszcze. 15 kwietnia temperatura podniosła się powyżej 39. Do 17
nieznacznie się obniżyła. Wezwano na konsultację profesorów Senatora i
Leydena. Ku zaskoczeniu Bergmanna. Mackenzie oświadczył w trakcie tej
konsultacji, że gorączkę spowodowało wprowadzenie przez Bergmanna rurki
na siłę. O tym. że gorączka i bóle głowy pojawiły się już wcześniej, nie
wspomniał ani słowem. Bergmann zrozumiał, że Mackenzie podjął próbę
obarczenia go odpowiedzialnością za pogorszenie się stanu chorego.
Prawdopodobnie chciał w ten sposób uniknąć konieczności uznania
naturalnej progresji procesu nowotworowego. Potwierdzenie tego manewru
nie kazało na siebie długo czekać. „Kolnische Zeitung” i kilka innych
niemieckich dzienników doniosło o zmianie rurki, podkreślając konieczność
wykonania tego zabiegu przez Bergmanna. Jestem pewien, że informacja ta
pochodziła od Bergmanna. który w tym szczególnym jedynym przypadku
pokazał, że i on potrafi wstąpić na drogę publicznej rozprawy, nawet za cenę
pogwałcenia starych zasad deontologii lekarskiej.
Mackenzie natychmiast odparował ten atak. Zażądał od wymienionych
pism odwołania ich sprawozdań i opublikowania wyjaśnień, w których
Mackenzie oskarżał Bergmanna o okaleczenie cesarza przy wprowadzeniu
rurki i spowodowanie zagrażającej jego życiu ropowicy. „British Medical
Journal” pisał dosłownie: „Według naszych informacji z najpoważniejszych
źródeł pewnym jest. że w czasie wprowadzenia rurki (12 kwietnia)
utorowano fałszywą drogę. Można dostarczyć niezbitych dowodów na to. że
wina nie leży po stronie lekarzy angielskich”.
W owych dniach odwiedziłem Bergmanna w jego mieszkaniu przy
Friedrich-Karl-Ufer w Berlinie. Podobnie jak Bramann, dał mi słowo honoru
na to. że sprawy przebiegały tak. jak przedstawiono to powyżej. Nie
widziałem powodu, by mu nie wierzyć, mimo emocjonalnego
zaangażowania, które nie ominęło również Bergmanna. i. jak się później
okazało, miałem rację. 25 kwietnia Bergmann przesłał Mackenziemu list. w
którym powiadamiał go, że jego metoda bezczelnego łamania tajemnicy
lekarskiej i rozpowszechniania oszczerstw zmusza go do tego. by w
przyszłości w ogóle z nim nie rozmawiać, z wyjątkiem narad lekarskich.
Równocześnie poprosił cesarzową o zwolnienie go z jego obowiązków przy
dworze. Nikomu życzenie to nie odpowiadałoby tak bardzo, jak właśnie jej.
Bergmanna zastąpił chirurg Bardeleben. Na pierwszy plan już się nie
wysunął, w swoim dzienniku ograniczył się tylko do opisu powolnej, ale
nieuniknionej śmierci cesarza. Na początku maja wystąpiła znów pewna,
jakże zwodnicza poprawa, która często znamionuje ostatnie stadium życia
osób chorych na raka. Gorączka znikła. 16 maja cesarz mógł raz jeszcze
siedzieć w parku. W następnych dniach obwożono go w niskim, małym
powoziku zaprzężonym w kucyki. Raz po raz zmuszał się do przyjmowania
delegacji i przysłuchiwania się raportom. Ale do generała Blumenthala.
byłego szefa sztabu następcy tronu z wojny niemiecko-francuskiej, napisał na
kartce: „Drogi Blumenthal. to jest już prawie nie do zniesienia”. Jeszcze
kilkakrotnie pokazywano go berlińczykom na przejażdżkach.
1 czerwca cesarzowa kazała go przewieźć na statku żeglugi rzecznej
„Alexandria” do Nowego Pałacu w Poczdamie, w którym miała się
znajdować jego stała rezydencja. Był słoneczny, letni dzień. Wszędzie stali
ludzie powiewając chusteczkami. Śpiewały dzieci, grały orkiestry. Jednak
cesarzowa i Mackenzie tylko przez parę dni mogli poddawać się nadziei i
optymizmowi, który u cesarzowej przybrał prawie formę choroby
psychicznej.
7 czerwca, podczas picia mleka, wyciekło ono z rurki, którą oddychał
cesarz. Mackenzie musiał się zdecydować na sztuczne odżywianie za pomocą
sondy żołądkowej. Ale jeszcze 9 czerwca „British Medical Journal”, na
podstawie własnych informacji, donosił: „Poprawa stanu zdrowia cesarza
dalej się utrzymuje. (...) Patalogiczny charakter obrzęku oraz kliniczny
przebieg choroby są zupełnie odmienne od typowych doświadczeń w
przypadku raka. Nazywając rzecz po imieniu – lekarze nie potrafią określić
charakteru choroby, z którą mają do czynienia. Niepewność ta jest naturalnie
znacznie lepsza niż okrutne rozpoznanie postawione w listopadzie. Ta zmiana
poglądów nie została jeszcze podana oficjalnie do wiadomości publicznej”.
Mackenzie nie zdążył już oczywiście ogłosić tej „zmiany poglądów”. 10
czerwca. widząc zbliżający się koniec, zmuszony był oznajmić cesarzowi w
swojej tak ulubionej, zawoalowanej formie: – Z przykrością muszę
stwierdzić, że nie robi pan żadnych postępów. – Cesarz odpisał na kartce:
„Bardzo mi przykro, że nie robię żadnych postępów...”. Gdy jednak został
sam z cesarzową, załamał się: „Co właściwie będzie ze mną? Czy widać
jakąś poprawę? Kiedy wyzdrowieję? Jak sądzisz? Czy długo jeszcze będę
chorował?” Te pytania to owoc szaleńczego lekceważenia prawdy do czego
cesarzowa dzień w dzień zmuszała bezradnego chorego.
Następnego dnia cesarz, oblany potem i z zapadniętymi oczami, zataczał
się przy chodzeniu. Chciał przyjąć króla szwedzkiego Oskara w mundurze
kirasjerów. W trakcie ubierania zasłabł kilkakrotnie i zemdlał. W końcu
przyjął króla w starym domowym surducie, z nie dopiętymi guzikami. Tylko
przez minutę był w stanie siedzieć prosto. Potem, razem z łóżkiem,
wyniesiono go z sali przyjęć. Mackenzie musiał zatelegrafować do królowej
Wiktorii do Londynu: „Cesarz umiera”. W nocy z 14 na 15 czerwca cesarz
rzucał się bezsennie na łóżku, próbując złapać oddech. Przed południem o
godzinie 11 podniósł się raz jeszcze. Napisał prawie już nieczytelnie:
„Wiktoria, ja, dzieci...” Potem zapadł w sen. O godzinie 11.15 wydał ostatnie
tchnienie.
Dramat dobiegł końca. Dobiegł końca dla nieszczęsnego cesarza. Ale nie
zakończył się jeszcze dla cesarzowej. I nie zakończył się także dla
Mackenziego i niemieckich lekarzy. Wciąż jeszcze nie podano do
wiadomości publicznej jednoznacznego i niezbitego orzeczenia o charakterze
choroby cesarza. W powodzi sprzecznych diagnoz i przeciwdiagnoz,
oskarżeń i oszczerstw nie doszło jeszcze do ucinającego wszelkie spory
rozstrzygnięcia kwestii, czy rzeczywiście chodziło tu o raka i czy lekarze
niemieccy od pierwszej chwili mieli rację, widząc jedyną szansę przedłużenia
życia następcy tronu we wczesnej operacji. Rozstrzygnięcie to mogło teraz
zapaść tylko na podstawie autopsji.
W Berlinie szczególnie Bergmann domagał się autopsji, ponieważ
właśnie on był przez cały czas najmocniej atakowany. Tylko ona mogła
potwierdzić słuszność jego rozpoznania od samego początku. Tylko ona
mogła go uratować od oskarżenia, że w dniu 12 kwietnia w Charlottenburgu
przebił swoją rurką niewłaściwą drogę do tchawicy chorego.
Zaraz 15 czerwca po południu Bergmann zwrócił się do dr.
Schweningera, przybocznego lekarza Bismarcka, by za jego pośrednictwem
prosić kanclerza o pozwolenie na sekcję zmarłego cesarza. Już następnej
nocy wezwano Bergmanna do kanclerskiego pałacu. Zastał tam Bismarcka i
dr. Schweningera. Bismarck wykazał całkowite zrozumienie dla żądań
Bergmanna, wahał się jednak, czy wkroczyć w tę sprawę wiedząc, że
cesarzowa będzie przeciwna jakiejkolwiek autopsji. W tym momencie
Schweninger przypomniał sobie, jak mi to później referował Bergmann. że
wszyscy Hohenzollernowie byli poddawani sekcji, a to na mocy
królewskiego prawa rodzinnego domu Hohenzollernów, według którego
przyczyna śmiertelnego zejścia monarchy musiała być bezsprzecznie
udokumentowana. Bismarck zawezwał swego syna. Ten potwierdził to
postanowienie. Wówczas Bismarck oświadczył, że gotów jest poprosić o
zgodę na sekcję dotychczasowego następcę tronu, a obecnego cesarza
Wilhelma II. Rankiem 16 czerwca Bergmann udał się osobiście do młodego
cesarza, który już choćby z opozycji do własnej matki stał cały czas po
stronie Bergmanna. Cesarz zgodził się na sekcję.
Przed sekcją poproszono Mackenziego, który w tym czasie znajdował się
jeszcze w pałacu Friedrichskron, o złożenie na piśmie końcowego
komunikatu urzędowego o przyczynie śmierci cesarza. Nawet jeśli nie
wiedział o zbliżającej się sekcji (jak sam później napisał) i jeśli istotnie
dopiero po sporządzeniu tego raportu zażądano od niego obecności przy
sekcji, to w każdym razie dzięki swej bystrości domyślił się co go czeka.
Wykrętnymi zdaniami pisał: „Moim zdaniem choroba, na którą zmarł cesarz
Fryderyk III była rakiem. Współistnienie zapalenia ochrzęstnej krtani i
martwica jej chrząstki odegrały czynną i ważną rolę w rozwoju choroby:
przyczyniły się one bez wątpienia do tego, że niemożliwe było dokładne
rozpoznanie charakteru choroby we wczesnym jej stadium”.
W godzinę później Mackenzie wraz z Hovellem byli świadkami sekcji
przeprowadzonej przez Virchowa i Waldeyera. a więc tych dwóch
patalogów, których autorytetu Mackenzie nigdy nie podważał. Oprócz nich
obecni byli: Wegner. Bardeleben, Leuthold, Bergmann i Bramann. Sekcja
wykazała zupełnie jednoznacznie: po pierwsze raka krtani, po drugie żadnych
dowodów na skaleczenie tchawicy, jak to Bergmannowi zarzucał Mackenzie,
po trzecie żadnych dowodów na „niewłaściwą drogę”, którą rzekomo według
twierdzenia Mackenziego sforsował Bergmann. Mackenzie i Hovell podpisali
protokół. Następnie obaj, serdecznie żegnani przez cesarzową-wdowę
powrócili do Londynu.
11 lipca ukazało się oficjalne sprawozdanie lekarzy niemieckich.
Zatytułowano je: „Choroba cesarza Fryderyka III według źródeł oficjalnych”.
I nawet w tej godzinie szczęście raz jeszcze było po stronie Mackenziego.
Lekarze niemieccy, zwłaszcza Gerhardt i Bergmann, wdali się w polemikę i
osobiste ataki na Mackenziego, co zupełnie niepotrzebnie podważyło
rzeczowość sprawozdania. Ich postępowanie było zrozumiałe z ludzkiego
punktu widzenia. Niemniej dostarczyło ono wszystkim owym pismom,
dziennikarzom i lekarzom, od ponad roku bezwzględnie stojącym po stronie
Mackenziego, a bojącym się teraz stracić twarz, pretekstu do obrony
Mackenziego i przynajmniej w części uratowania jego prestiżu. Gdyby
Mackenzie poczynił teraz jakieś drobne, ale mądre i rzeczowe uwagi – byłby
uratowany przed wielkim upadkiem. Jednak obecnie ujawnił się z całą
wyrazistością jego nie przebierający w środkach i pozbawiony skrupułów
charakter. Najpierw próbował – jak mi o tym pisał z Londynu Semon –
zastraszyć wydawcę i zapobiec wydaniu sprawozdania lekarzy niemieckich w
języku angielskim. Potem przeszedł do przeciwuderzenia. Przewyższało ono
wszystko, czego kiedykolwiek w dziedzinie polemiki dokonał jakiś lekarz:
opublikował pracę „Fryderyk Szlachetny i jego lekarze”. Ukazała się ona w
październiku 1888 roku. Była stekiem oszczerstw i zniewag pod adresem
niemieckich lekarzy. Była świadectwem jego niewyobrażalnej wprost
zarozumiałości i próbą obrony swojej pozycji. Tym razem jego tłumaczenie
brzmiało w ten sposób, że on rzeczywiście wcześnie rozpoznał raka ale
wobec statystycznie dowiedzionej dużej śmiertelności i beznadziejności
operacji raka krtani – uchronił cesarza niemieckiego przed rychłą i prawie
pewną śmiercią wskutek tego typu operacji, zatajając prawdziwy charakter
choroby.
Tym pismem Mackenzie sam spowodował swój upadek ze szczytu
chwały. Królewskie Towarzystwo Lekarzy Angielskich jak i Towarzystwo
Chirurgów dały mu do zrozumienia, że powinien sam, dobrowolnie, wystąpić
z ich szeregów. Uczynił to, by uniknąć wydalenia z tych stowarzyszeń.
Niewiele mu to pomogło, że angielscy aktorzy teatralni, którzy tak często
powierzali mu swój głos, trzymali się go nadal, a nowo ukonstytuowane
Brytyjskie Towarzystwo Laryngologiczne obrało go swym
przewodniczącym. Równie niewiele pomogło mu i to, że niemiecka
cesarzowa-wdowa z uporem stała po jego stronie. Jeśli nie chciała obwiniać
samej siebie – nie miała innego wyboru.
Wkrótce potem szum wokół osoby Mackenziego ucichł. Zaczął on znowu
praktykować i podróżować po świecie. Późną jesienią 1890 roku zupełnie
nieoczekiwanie spotkałem go w Atenach, w domu sławnego niemieckiego
archeologa Schliemanna. Mackenzie odbywał rejs wycieczkowy po Morzu
Śródziemnym na pokładzie angielskiego statku „Chimborazzo’”. Chociaż był
opalony, a powietrze morskie łagodziło jego dolegliwości astmatyczne –
wyglądał na zmęczonego i zmienionego. Unikał rozmowy o Fryderyku III. W
końcu jednak udało mi się go zapytać o przyczyny jego postępowania. Tym
razem wyjaśnił mi, że śmierć cesarza spowodowana została nader rzadkim
przypadkiem raka. na który nakładały się inne objawy chorobowe
utrudniające w porę właściwe rozpoznanie. Los zakpił sobie z niego.
Zauważył, że na końcu języka miałem uwagę o właściwej diagnozie
Niemców. Odpowiedział więc, że pomógł im po prostu korzystny zbieg
okoliczności, nic więcej. Z końcem stycznia 1892 roku zachorował w
Londynie na ciężkie zapalenie oskrzeli. W osiem dni później zmarł z powodu
niewydolności krążenia, w 55. roku życia.

BASSINI

Rankiem 2 lipca 1888 roku. kiedy po raz pierwszy usłyszałem o Edoardo

Bassinim i jego sposobie chirurgicznego leczenia przepukliny pachwinowej,
mimo woli pomyślałem o swoim ojcu. Jeżeli ktokolwiek znał historię
przepuklin, to był nim na pewno mój ojciec, który jeszcze w pokrytym
płachtą wozie przemierzał stepy, prerie i góry starej, prawie pozbawionej
lekarzy Ameryki jako wędrowny specjalista od przetok i przepuklin.
Przepuklina pachwinowa występowała zwłaszcza u ludzi jeżdżących
konno i ciężko pracujących pionierów na całym Zachodzie Ameryki. Była
znana także w Europie, gdzie od tysiącleci spotykano ją dość często, znałem
jej objawy równie dobrze jak mój ojciec. Wskutek jakiegoś wysiłku lub
niezręcznego ruchu, przez kaszel, czasem nawet w wyniku gwałtownego
śmiechu – pętle jelit przemieszczają się w obrębie podbrzusza. Ich parcie na
zewnątrz pokonuje w pewnym, słabszym miejscu opór mięśni i rozścięgien
powłok brzusznych. Jedna z pętli, wraz z otaczającą ją workowato otrzewną,
rozwarstwia powłoki brzuszne i tworzy pod skórą mniejsze lub większe
uwypuklenie. Takie rozwarstwienie następuje najczęściej w okolicach
pachwinowych. Mięśnie brzuszne, przede wszystkim te, które od bioder
ukośnie biegną ku dołowi, nie dochodzą do samych pachwin. Przechodzą w
rozścięgna i wiązadła. Stanowią najniższe połączenie powłok brzusznych z
grzebieniami kości łonowych. Rozścięgna te nie stawiają takiego oporu jak
mięśnie i łatwiej ustępują przed nagłym nadmiernym parciem wypełnionych
jelit. Dotyczy to zwłaszcza okolic pachwinowych u mężczyzn. U nich
rozścięgna te w obu pachwinach uległy dodatkowemu osłabieniu przez
ukośne przejście powrózków nasiennych z wnętrza brzucha do moszny.
Przez wrota, zwane wewnętrznym pierścieniem pachwinowym, schodzą one
do przebiegających ukośnie przez rozścięgna kanałów pachwinowych, które
mieszczą się po obu stronach brzucha w dolnym biegunie pachwin. Dalej,
przez pierścienie pachwinowe zewnętrzne, powrózki nasienne dostają się pod
skórę do moszny. W ten sposób powstały w pachwinach mężczyzn specjalnie
słabe miejsca, gdzie najczęściej powstają przepukliny. Pętla jelitowa,
poprzedzona uwypuklającą się otrzewną, toruje sobie drogę wzdłuż
powrózka nasiennego i tworzy przepuklinę mosznowa. Jeśli pętla nie
przesuwa się przez kanał pachwinowy, to powstaje przepuklina prosta,
widoczna jako uwypuklenie pod skórą w miejscu odpowiadającym
wewnętrznemu pierścieniowi pachwinowemu. Przepukliny, które czasem
przybierają niezwykłe rozmiary, upośledzają swych nosicieli coraz bardziej,
aż wreszcie życie tych nieszczęśników staje się piekłem. Zagrażają one nawet
życiu, jeśli pętla jelitowa, znajdująca się w worku przepuklinowym, ulegnie
uwięźnięciu. Zdarza się to w miejscu, gdzie worek przepuklinowy
rozwarstwił rozścięgno. Wtedy następuje zasznurowanie worka
przepuklinowego i znajdującego się w nim jelita przez brzegi rozścięgna lub
wiązadła. Jelito przestaje być drożne. Następuje zastój. Jelito ulega martwicy
i w końcu następuje śmierć wśród wielkich cierpień.
Za każdym razem, gdy wozy mojego ojca zbliżały się do nowej
miejscowości lub gospodarstwa, gromadzili się chorzy na przepuklinę.
Konny wysłaniec zawiadamiał wcześniej o jego przybyciu. Ojciec wyjaśniał
im że nadal nie ma sposobu chirurgicznego, który by wyleczył przepuklinę.
Każdy, kto twierdzi tego typu rzeczy jest oszustem. W końcu wołał: „Istnieje
tylko jeden sposób na tę dolegliwość. Już faraonowie egipscy, którzy
cierpieli na to tak jak i wy, stosowali ten sposób. Ja natomiast całe swoje
życie poświęciłem temu by ten sposób ulepszyć!”
Następnie proponował chorym zgodzić się na to, aby on sam swoimi
zręcznymi rękoma odprowadził przepuklinę do wnętrza jamy brzusznej.
Potem dobierał odpowiedni pas. Pas ten. którego wykonanie rzeczywiście
udało mu się nadzwyczaj, składał się głównie z elastycznych stalowych taśm.
Nakładało się go na biodra i pachwinę. W miejscu przepukliny znajdowała
się skórzana poduszka, która to miejsce stale uciskała, zastępując niewydolne
powłoki brzuszne. Zapobiegała ona również ponownemu wypadaniu worka
przepuklinowego. Ojciec wiedział, że to nie jest wyleczenie, że stanowi to
jedynie uciążliwą wprawdzie, ale zawsze pomoc, której zresztą nie można
było zastosować we wszystkich przypadkach, gdyż okazywała się zawodna.
Prócz tego chorzy ci musieli się w dalszym ciągu wystrzegać wszelkich
gwałtownych ruchów. Nie było jednak rzeczywiście innego sposobu, nie było
go również w tym dniu 1888 roku. w którym po raz pierwszy usłyszałem o
Bassinim i wspomnienie o moim ojcu stało się ponownie żywe.
List o Bassinim i jego – jak w nim twierdzono – „rewelacyjnym”
odkryciu pochodził z Padwy w północnych Włoszech. Jego autorem był dr
Peter Gallmann, młody niemiecki lekarz, którego poznałem przed kilku
tygodniami, w ostatnim okresie życia cesarza Fryderyka, w berlińskim
mieszkaniu Virchowa. Gallmann wybierał się właśnie w kształcącą podróż po
uniwersytetach włoskich. Obiecał mi. że przy okazji chętnie napisze mi o
swoich wrażeniach. I tak przed paru dniami dotarłem również do Padwy’”,
donosił Gallmann. „W szpitalu uniwersyteckim zastałem taki sam jak w Pavii
drewniany i trzeszczący ze starości, nad wyraz niehigieniczny amfiteatr,
który służy jako sala operacyjna. Podobnie jak w Pavii – korytarze i wielkie,
lecz niehigieniczne sale chorych. Mimo to zauważyłem zaraz, że powietrze
było tutaj inne: czyste, świeże, przesycone karbolem i eukaliptusem. Do
niedawna reprezentował klinikę na zewnątrz stary człowiek o
„średniowiecznych” zapatrywaniach chirurgicznych. Tito Vanzetti. W
rzeczywistości jednak rządzi tu od pięciu lat miody profesor chirurgii, który
w sposób widoczny i z powodzeniem stara się usunąć wielowiekowe
zaniedbania. Chodzi o profesora Eduardo Bassiniego. syna rolnika z Pavii.
który uczył się antyseptyki u Billrotha w Wiedniu. Langenbecka w Berlinie,
Nussbauma w Monachium, jak również u Listera i Spencera Wellsa w
Londynie. Gdy się tutaj zjawił, obejmując na razie katedrę anatomii
patologicznej i oddział męski w klinice chirurgicznej – wyśmiewano go z
powodu postępowania antyseptycznego. W następnych jednak latach
Vanzetti przyglądał się jego działaniu z wyraźnym zdumieniem, widząc jak
pod wpływem antyseptyki stosowanej przez Bassiniego ustępuje z
cuchnącego, starego szpitala septyczna gorączka. Jak się dowiedziałem.
Vanzetti przekonał się do nowoczesnych metod, ale starość i choroba nie
pozwoliły mu już na ich wprowadzenie. Postać profesora Bassiniego
wywarła na mnie niezwykłe i niespodziewane wrażenie. Jest to 44-letni
człowiek o dużej odwadze i niezwykłym uporze w przeprowadzaniu swoich
zamierzeń. Co jednak najbardziej mnie zaskoczyło i co wydaje mi się
najważniejsze, to fakt. że Bassini od lat zajmuje się chirurgicznym leczeniem
przepuklin, zwłaszcza pachwinowych. Doszedł do wyników, o których sądzę,
że wzbudzą uznanie, gdy tylko Bassini zdecyduje się na ogłoszenie ich na
arenie międzynarodowej. Jak wynika z moich dotychczasowych ustaleń.
Bassini zoperował od 1884 roku 123 przypadki przepuklin pachwinowych;
wśród nich trafiały się również przypadki bardzo ciężkie. Zastosował przy
tym metodę, która wydaje się gwarantować zupełne i trwałe wyleczenie.
Ponieważ, o ile wiem, nie znany jest dotąd sposób zapewniający trwale
wyleczenie, operacje Bassiniego wydały mi się tak interesujące, że
pozwoliłem sobie donieść o nich Panu. O ile list ten zastanie Pana jeszcze w
Berlinie, to może zdecyduje się Pan na dalszą podróż przez Padwę. Wobec
wielkiej ilości przepuklin pachwinowych, które się tutaj zdarzają, zwłaszcza
wśród uboższych warstw ludności, operuje on niemal co tydzień, a więc
będzie mógł łatwo zademonstrować Panu swoją metodę. Dokładny opis w
liście nie bardzo jest możliwy. Brakuje mi odpowiednich zdolności
literackich. Ten sposób operacji należy samemu zobaczyć. Zresztą niech”
Pan spróbuje przekonać Bassiniego. który mówi dobrze po francusku, a także
po niemiecku, aby jego prace omawiane były nie tylko na kongresach
włoskich, mających małe znaczenie międzynarodowe, ale że powinny one
być podane do ogólnej wiadomości”.
Od wielu lat unikałem podróży po Włoszech w pełni lata. Pierwszy
tydzień lipca 1888 roku był nawet w północnej i środkowej części Europy
bardzo upalny, wieczory burzowe i parne. Ponieważ jednak miałem być tylko
w północnych Włoszech, zdecydowałem się na podróż. 10 lipca opuściłem
Berlin.
Stosownie do mego zwyczaju, czas od chwili otrzymania listu od
Gallmanna do chwili wyjazdu przeznaczyłem na powtórne zebranie
wszystkich wiadomości dotyczących historii leczenia przepuklin
pachwinowych. Wielkie biblioteki naukowe Berlina znacznie ułatwiły mi to
zadanie. Ogólnie rzecz biorąc, była to jedna z najbardziej ponurych i
beznadziejnych kart w historii chirurgii, jakie można sobie wyobrazić,
jeszcze bardziej ponura niż historia operacji kamienia pęcherzowego, którymi
szczególnie interesowałem się przed trzydziestu laty.
Historia przepuklin jest równie stara jak bezskuteczne próby ich leczenia.
Mumia króla Ramzesa V (ok. 1157 r. przed Chrystusem) wykazywała
niewątpliwie obecność przepukliny pachwinowej. Można przypuszczać, że
Ramzes zmarł z powodu uwięźnięcia przepukliny. Pewna fenicka statua,
uformowana ręką rzeźbiarza, ukazywała obustronną przepuklinę
pachwinową, opasaną zwykłą opaską przepuklinową. Już przed 3000 lat
próbowano leczenia przepuklin drogą operacyjną lub przy pomocy opasek.
Babiloriczycy nie znali innego sposobu na przepukliny, jak wilczą żółć z
winem. Starożytni Hindusi, u których, jak się wydaje, przepukliny
występowały szczególnie często, nakładali na nie, jak wynika z ksiąg
lekarskich Sushruty, rozgrzany nawóz krowi. Również pierścienie nakładane
na paluch stopy należały do terapii przepuklin. W ciężkich przypadkach
Hindusi chwytali jednak za nóż i starali się duże worki przepuklinowe po
prostu odciąć i wypalić rozgrzanym do czerwoności nożem. Takie
barbarzyńskie posumowanie musiało powodować w końcowym efekcie
śmierć. Chińczycy w swej walce z przepuklinami zadowalali się
wytwarzaniem nieporęcznych opasek przepuklinowych, a bardziej chorym
pozwalali umierać, z typową dla Chińczyków postawą poddania się
nieubłaganemu losowi. Dopiero w przekazach Celsusa* pojawiają się po raz
pierwszy ściślejsze dane lekarskie na temat istoty i genezy przepuklin, z
dokładniejszymi wskazówkami o możliwościach ich leczenia. Celsus mylnie
sądził, że chodzi w tych przypadkach o rozerwanie otrzewnej i
przemieszczenie się tą drogą jelit ku dołowi, aż pod skórę podbrzusza.
Podawał różne sposoby postępowania starożytnych lekarzy i chirurgów
rzymskich: gorące kąpiele, próby wciskania ręką przepukliny do jamy
brzusznej, ciężkie, żelazne pasy przepuklinowe albo. trwające miesiącami,
uciskanie miejsca przepukliny grubymi kawałkami drewna. Chirurdzy
wywoływali tym ostatnim sposobem sztuczne stany zapalne i ropienie w
okolicy pachwin, z czym wiązała się nadzieja, że wskutek procesu ropnego
utworzą się blizny, które z kolei będą zdolne do wzmocnienia słabych w tym
miejscu powłok brzusznych. Naturalnie nadzieje takie były płonne, ale sama
myśl o sztucznym utworzeniu się blizny utrzymywała się przez wiele stuleci.
W ciężkich przypadkach również lekarze rzymscy sięgali po nóż. Wzorując
się na Ceisusie. nacinali powłoki w obrębie przepukliny aż do uwidocznienia
się worka przepuklinowego. Następnie wtłaczali znajdujące się w worku
pętle jelitowe z powrotem do brzucha, podwiązywali sam worek
przepuklinowy blisko pierścienia przepuklinowego i odcinali tę część worka,
która pozostawała na zewnątrz od podwiązania. Potem czekali, aż rana się
zagoi. Ma się wrażenie, że przy tym postępowaniu próbowano na sposób
nowoczesny oddzielić powrózek nasienny, tzn. że po prostu nie
podwiązywano i nie odcinano go z całą resztą, dzięki czemu unikano
połowicznej kastracji. Niestety Celsus nie podaje liczby tych. którzy przy tej
operacji zmarli wskutek szoku bólowego bądź następującego po niej
zapalenia otrzewnej.
* Celsus. Aulus Coriwlius. I w. przed Chr., napisał De Mcdicina (przyp.
tłum.).
Potem przez około sześćset lat źródła medyczne nie wypowiadały się na
temat przepuklin. Dopiero w siódmym stuleciu pojawi) się słynny Grek.
Paulus z Eginy. Zdobył on sobie sławę w historii medycyny jako ten. który
po tak długim czasie ponownie zajął się leczeniem przepukliny pachwinowej.
Od tego czasu przez ponad tysiąc lat próby leczenia przepuklin otaczała
tragiczna sława, związana bezpośrednio z bestialstwem towarzyszącym tego
typu zabiegom. Paulus z Eginy nacinał pachwinę nad workiem
przepuklinowym, wyrywał nasieniowód wraz z wiszącym na nim jądrem i
odcinał je. Następnie wtłaczał jelita z worka do jamy brzusznej, podwiązywał
i odcinał worek. Potem wypycha) ranę materiałem opatrunkowym i nacierał
ją pieprzem, aby wywołać silniejsze zbliznowacenie. Ale nie koniec na tym:
Paulus donosi również o innych metodach, które dzisiaj wydają nam się
jeszcze bardziej niepojęte. Tam gdzie bez nacięcia udało się wtłoczyć
zawartość worka przepuklinowego do jamy brzusznej, przypalano
rozżarzonym żelazem całą okolicę przepukliny, a w niektórych przypadkach
nawet do kości miednicy. Celem tego zabiegu było wywołanie
zbliznowacenia. które zapobiegałoby w przyszłości ponowieniu się
przepukliny. O wynikach tych zabiegów Paulus nie wypowiada się.
Jednakże jego sposób leczenia przepuklin, albo tego co tak nazywano,
obowiązywał przez kilka stuleci. Ambroise Parć (1510—1590) nadal mylnie
uważał przepuklinę za wynik rozerwania otrzewnej. Również on przez
dziesiątki lat przypalał i nacinał swe udręczone ofiary w celu uszczelnienia
pachwin. Z Hiszpanii przejął metodę tzw. złotego podkłucia. Polegała ona na
małym nacięciu podstawy worka przepuklinowego i wprowadzeniu pod
worek i powrózek nasienny – złotego drutu. Drut następnie zaciągano w
nadziei, że zapobiegnie on ponownemu przedostaniu się trzewi do worka
przepuklinowego. W rzeczywistości powodowało to przerwanie krążenia
krwi w powrózkach nasiennych, co było przyczyną kastracji licznych ofiar,
na których wykonano ten zabieg. Nie zapobiegało natomiast nawrotom
przepukliny. W rezultacie zrezygnowany Parć wrócił do opasek
przepuklinowych, rozpoczynając tym samym okres wielkiego zniechęcenia
świadomych swego zawodu lekarzy do operacyjnego leczenia przepuklin.
Nadal polecali oni swym pacjentom opaski przepuklinowe. W miejsce
lekarzy pojawili się teraz cyrulicy i szarlatani. „specjaliści od przepuklin”,
którzy bez skrupułów i litości rzucili się na chorych opuszczonych przez
bezradnych lekarzy.
Pierre Franco, chirurg urodzony około roku 1500 w Turriers,
zawdzięczający całą swoją wiedzę wędrownym usuwaczom kamieni
pęcherzowych, zajął wyjątkową pozycję w historii leczenia przepuklin. On,
który później doszedł do stanowiska miejskiego chirurga w Bernie, jako
pierwszy i jedyny chirurg odważył się na leczenie uwiężniętej przepukliny,
uważanej dotąd za śmiertelną. Na ślepo, wzdłuż umieszczonej pod skórą
sondy, wprowadzał swój nóż do miejsca pierścienia przepuklinowego i
nacięciem rozszerzał ścięgnisty pierścień, będący przyczyną uwięźnięcia
worka przepuklinowego wraz z jego zawartością. Po nacięciu pierścienia z
reguły udawało się odprowadzenie uwięźniętej części jelita do jamy
brzusznej. Ale również i ten zabieg nie prowadził oczywiście do trwałego
wyleczenia przepukliny. A czy w ogóle dochodziło do zagojenia się rany
pooperacyjnej, tego nie można się było dowiedzieć z żadnej relacji. Franco
odważył się na jeszcze śmielsze posunięcie. W wypadkach, gdy zabieg
operacyjny byl spóźniony, tzn. gdy uwięzła pętla jelita uległa już martwicy.
Franco odcinał nekrotyczną część, a koniec idącego od góry jelita wszywał w
powłoki brzuszne, skazując jego dolny odcinek na obumarcie.
Pod względem technicznym, ale tylko pod tym jednym względem,
wyprzedził swoją epokę, gdyż wstrząs bólowy, zakażenie i gorączka
septyczna. zapalenie otrzewnej – zabijały jego chorych w czasie operacji lub
wkrótce po niej. W każdym razie należał do ostatnich, którzy posiadali
jeszcze coś. co można było nazwać sumieniem. Potem nastąpiło panowanie
tych. którzy jeździli po jarmarkach uprawiając swój krwawy proceder.
Chorzy zgłaszali się do nich gromadnie. Szarlatani ci mieli swą kwaterę
główną w Szwajcarii, gdzie bardzo rozpowszechnione ćwiczenia atletyczne
powiększały czasami liczbę chorych na przepuklinę do tego stopnia, że nawet
w najmniejszych wioskach spotykało się po pół tuzina przepuklin. Inni
specjaliści od przepuklin wywodzili się z włoskiej Norcii. gdzie „sztukę” tę
przekazywano w pewnych rodzinach z ojca na syna. podobnie jak sztukę
usuwania kamieni z pęcherza lub plastykę nosa. Wszyscy oni posługiwali się
tą kastrującą i bestialską metodą, którą zapoczątkował Paulus z Eginy. i
ruszali dalej, zanim operowani spostrzegli się. co się właściwie z nimi stało.
Nie oszczędzali nawet małych dzieci.
Z nastaniem XIX wieku, a wraz z nim szerszym uświadomieniem mas.
zmniejszyła się liczba oszustów. Mimo zainteresowania lekarzy i chęci
niesienia pomocy chorym, widać było bezcelowość ich wysiłków. Znana już
starożytnym idea „wytwarzania wzmacniającego zbliznowacenia pachwiny”
stała się znowu zwodniczą deską ratunku.
Odkrycie narkozy nie wniosło niczego do rozwoju sposobu operacyjnego
leczenia przepuklin. Wspaniale rozwijająca się anatomia patologiczna
przekreśliła właśnie wówczas trwające od tysięcy lat błędne przekonania o
rzekomym rozerwaniu się błony otrzewnej. Wyjaśniła ona. że to sama
otrzewna bierze udział w tworzeniu się worka przepuklinowego. Ogólna
obawa przed zapaleniem otrzewnej, panująca przez dziesiątki lat przed
wprowadzeniem antyseptyki. paraliżowała wręcz każdą myśl o pomocy
chirurgicznej.
Odkąd antyseptyka i aseptyka zaczęły zataczać coraz szersze kręgi, lęk
przed otrzewną znacznie osłabł. Stworzyło to przesłankę do tego. że chirurgia
mogła się również zająć przepukliną pachwinową, ale w zupełnie już innych
warunkach. Zwłaszcza w ostatnich piętnastu latach nie zabrakło nowych
pomysłów. Vincenzy Czerny z Heidelbergu. John Wood z Londynu, Augustę
Socin z Bazylei podjęli to. co Celsus polecał już przed osiemnastoma
wiekami. Nacinali oni powłoki brzuszne nad workiem przepuklinowym,
wtłaczali jego zawartość do jamy brzusznej, starannie oddzielali powrózki
nasienne od worka przepuklinowego, który podwiązywali, i część
pozostającą na zewnątrz od podwiązania, po wyłuszczeniu, odcinali.
Wreszcie, dla uzyskania mocnego zamknięcia pachwiny, zeszywali kanał
pachwinowy poniżej otworu przepuklinowego. Przeprowadzono setki
operacji bez powikłań i zakażeń. Ale głównego zadania, polegającego na
zapobiegnięciu nawrotu przepukliny przez ponowne przedostanie się na
zewnątrz już kiedyś wypadniętej pętli jelitowej, nie udało się rozwiązać. W
tych dniach, kiedy zbliżałem się do Padwy, nikt jeszcze nie śmiał mówić o
wyleczeniu przez operację. Każdy rzetelny chirurg polecał swoim pacjentom
noszenie po operacji pasa, by ustrzec w ten sposób operowanych przed
nawrotem. Taka była sytuacja po trwających kilka tysięcy lat wysiłkach
lekarz)’. Nie uzyskano więc pełnego sukcesu leczenia chirurgicznego, gdyż
trwałych wyleczeń nie było, a zabieg operacyjny dawał tylko ulgę. Gdy
wczesnym popołudniem 11 lipca dojechałem do Padwy, mury miasta
rozżarzone były upałem. Gallmann czekał na mnie na dworcu. W czasie gdy
nasza dorożka toczyła się przez Barriera Mazzini i przejechała stary most nad
jednym z ramion Bacchiglione. mój towarzysz skierował rozmowę na
Bassiniego.
– Dokonałem odkrycia – powiedział z zapałem – które na pewno pana
zainteresuje. Czy zauważył już pan kiedyś, że osobiste przeżycia i wypadki
lub własna choroba dają lekarzom natchnienie do nowych odkryć?
Przytaknąłem, nie rozumiejąc oczywiście na razie, do czego zmierza
Gallmann.
– To dziwna sprawa – mówił dalej. – Ostatnio zadawałem sobie pytanie,
dlaczego Bassini, który zajmował się już licznymi zagadnieniami z dziedziny
patologii i chirurgii, poświęcił się obecnie z taką konsekwencją leczeniu
przepukliny pachwinowej.
– I znalazł pan odpowiedź? – zapytałem.
– Tak! Sądzę przynajmniej, że ją znalazłem. Bassini studiował w Pavii –
ciągnął dalej Gallmann. – W roku 1866. w czasie swojej promocji, miał
dwadzieścia dwa lata i był mocno zaangażowanym włoskim nacjonalistą.
Gdy Garibaldi maszerował ze swoimi ochotnikami na Rzym. aby usunąć
stamtąd tak zwaną świecką władzę papieży nad Rzymem, a z Rzymu
utworzyć włoską stolicę, Bassini brał udział w tym pochodzie. 20
października 1867 roku uczestniczył w walkach o Villa Glori i w trakcie
walki na białą broń z jakimś papieskim żuawem został pchnięty bagnetem w
pachwinę. Powstała duża. szeroka rana. która sięgała od grzebienia prawej
kości biodrowej ku dołowi i wiodła w głąb brzucha, rozpruwając jelito ślepe.
Bassini. wzięty do niewoli, trafił do Rzymu, najpierw do starego Szpitala św.
Ducha. Jego stan chronił go przez jakiś czas przed uwięzieniem. Następnie
przeniesiono go do jeszcze starszego i jeszcze bardziej zakażonego Szpitala
św. Urszuli. Gdy przybył do swoich rodziców w Pavii. cierpiał na
najstraszliwszą rzecz, jaka może spotkać człowieka: miał przetokę kałową w
pachwinie, która nie chciała się zagoić. Bassini, mimo starań swego
nauczyciela, profesora Porty, bardzo długo na to chorował. Więcej chyba nie
muszę panu mówić.
Istotnie, więcej nie musiał mi mówić. Było rzeczą jasną, że Bassini w
upartym dążeniu do opanowania swej choroby zwrócił specjalną uwagę na
okolicę pachwinową i przestudiował jej anatomię z dokładnością, z jaką nikt
przedtem tego nie zrobił.
Gallmann mówił dalej: – Prace Bassiniego z czasów, gdy był drugim
asystentem profesora Porty w Pavii, koncentrują się niemal bez wyjątku na
okolicy pachwinowej. Gdy jutro zobaczy pan. jak prosty jest jego sposób
operacji przepuklinowej, to zrozumie pan. dlaczego nie mogę pojąć, że nikt
wcześniej nie wpadł na ten pomysł.
Dzwony Padwy obwieściły godzinę piątą po południu, gdy następnego
dnia razem z Gallmannem zajechaliśmy na wciąż jeszcze rozpalony słońcem
plac przed Ospedale Civile.
– Dziś jest dzień odwiedzin – oznajmił Gallmann. Nie wymagało to
żadnych dalszych wyjaśnień. Kliniki włoskie przedstawiały w takich dniach
niezwykły, jak dla człowieka północy, obraz. Całe rodziny, mężczyźni i
kobiety, dziadkowie i babcie, w dodatku otoczone chmarami dzieci przyb\
wały do Padwy, by odwiedzić swoich chorych. Młode dziewczyny w
łachmanach, lecz mimo to ładne, półnagie dzieci pokryte pyłem dróg i
brudem wsi – wszystko to pchało się między budy i stoiska krzyczących
handlarzy. Tanie owoce, parówki i chleby leżały w kurzu na nie heblowanych
deskach lub w koszach ze świeżej wikliny, otoczone rojem much. Kupcy i
kupujący targowali się. wyzywali, śmiali, krzyczeli i śpiewali, a jedna grupa
za drugą znikała w drzwiach szpitala.
Galłmann znał drogę i pewnie przeprowadził mnie przez tłum i korytarze
szpitala. Rzeczywiście był to stary gmach, nadający się już do rozbiórki.
Weszliśmy na górne piętro, gdzie wrzawa odwiedzających docierała tylko
jak odległy szum. Galłmann zatrzymał się przed jakimiś drzwiami. Ze starych
kątów i częściowo drewnianych murów wydobywał się zapach stęchlizny. To
było miejsce pracy Bassiniego. a także, jeśli się nie mylę. miejsce jego
zamieszkania. Wówczas nie posiadał jeszcze swego wielkiego,
trzystuhektarowego majątku w Vigasio. w którym później spędzał swój
wolny czas. budując drogi i stosując nowoczesne metody gospodarowania.
– Nie doszedł jeszcze do żadnego bogactwa – powiedział Galłmann. –
Jedyną rozrywką, na jaką sobie pozwala po pracy, jest jazda konna. O
czwartej rano spotkać go można w maneżu szkoły jazdy albo też w terenie,
nad Bacchiglione lub nad Brentą. Ale punktualnie o szóstej jest już w
szpitalu.
Po krótkim pukaniu otworzył drzwi i znaleźliśmy się w zwykłym,
pobielonym tylko pomieszczeniu z kamienną posadzką i kilkoma
prymitywnymi meblami. Spoza ciężkiego stołu podniósł się wysoki
mężczyzna.
Był chudy, ale niezwykle żylasty i muskularny i, jak na Włocha, o
wyjątkowo spokojnej gestykulacji. Twarz opalona, włosy i broda także
ciemne, z pojedynczymi srebrnymi nitkami. Oczy jego miały dziwnie
zniewalający blask. Niewątpliwie pozostał w nich ślad fanatyzmu i zacięcia
nacjonalistycznego, nie wywołując jednak nieprzyjemnego wrażenia. Może
przeżycia z młodości i przebyte cierpienia złagodziły jego skłonności do
fanatyzmu.
To był Bassini. Ubrany w skromny i czysty, ale źle skrojony garnitur z
czarnego, zwykłego materiału. Jego niedbale zawiązany i niemodny krawat
świadczył, że do wyglądu zewnętrznego nie przywiązuje żadnej wagi.
Przemówił do mnie płynnie po niemiecku: – Cieszę się – powiedział z
prostotą – że zechciał pan zainteresować się moją metodą operacyjną.
Jesteśmy młodą nacją i wielu ludziom z reszty świata trudno jest brać nas
serio. Nasz młody niemiecki kolega poinformował pana, że w chwili obecnej
leży na moim oddziale trzech chorych z przepukliną pachwinową. Dwóch z
nich zoperuję swoją metodą jutro, a trzeciego pojutrze. Z przyjemnością
zapraszam pana na operację, jak również na przygotowania antyseptyczne
tych pacjentów, którzy potem będą operowani.
Mimo woli zapytałem go. czy rzeczywiście rozpoczyna swoje
przygotowania już w przeddzień operacji.
– O tak – odpowiedział Bassini – wiem, że to jest niezwykłe. Ale
antyseptyczne przygotowania okolicy pachwinowej stawiają, według mego
doświadczenia, szczególne wymogi. Chętnie to panu objaśnię, w czasie gdy
będziemy schodzić do moich pacjentów.
Na korytarzach niższego piętra, gdzie wszędzie odpadał tynk. poczułem
po raz pierwszy ów zapach karbolu i eukaliptusa, o którym wspominał
Galłmann.
– Stwierdziłem – mówił Bassini – że z całej powierzchni skóry okolica
pachwinowa wykazuje najgorsze warunki dla gojenia się rany. Ścięgna w
pobliżu kanału pachwinowego są słabo ukrwione. a źle ukrwiona tkanka jest
zawsze dobrą pożywką dla bakterii. Stosujemy więc przed każdą operacją w
okolicy pachwiny wyjątkowo staranne postępowanie antyseptyczne.
Podszedł do jakichś drzwi. – Moich pacjentów przeznaczonych do
operacji – rzekł zwracając się do mnie – kładę przed zabiegiem do małego,
oddzielnego pokoju, gdzie wszelkie odwiedziny są zakazane. Na salach
ogólnych byliby oblężeni przez odwiedzających członków rodziny i
postępowanie antyseptyczne byłoby niemożliwe. Poczucie więzi rodzinnej to
jedna z najpiękniejszych cech naszego narodu. W życiu szpitalnym jest ono
jednak bardzo uciążliwe.
Otworzy! drzwi i zaskoczony, zatrzymał się. W małym pomieszczeniu o
zupełnie gołych ścianach, przypominającym celę więzienną, stały trzy
żelazne łóżka, jakich setki tysięcy produkowało się wówczas we Włoszech,
cierpiących na brak drewna. Nad każdym łóżkiem wisiał krucyfiks. W
łóżkach leżało trzech młodych ludzi. co najwyżej dwudziestokilkuletnich.
Pierwszy z brzegu podniósł się w gwałtownym podnieceniu. Przed jego
łóżkiem stała, równie wzburzona, młoda dziewczyna, smukła i wyjątkowo
piękna, o iskrzących oczach, wyrażających odpychającą pogardę. Ubrana
była w tanią, obcisłą, czerwoną sukienkę. Czarne o niebieskawym odcieniu,
dziko splątane włosy spadały jej na ramiona. Nadeszliśmy w chwili, gdy z jej
ust płynął potok niezrozumiałych słów. Poznawszy Bassiniego. nagle urwała
w pół słowa i hardo podniosła głowę.
– Signorina – powiedział po chwili zaskoczenia Bassini – czy pani nie
wie, że wstęp do tego pokoju jest wzbroniony? – Mówił teraz w języku
włoskim, który znałem jednak na tyle. aby zrozumieć całą scenę. To czego
nie zrozumiałem, dopowiedział mi później Gallmann.
Dziewczyna spojrzała wyzywająco na Bassiniego. – Wzbroniony! –
krzyknęła. – Ach. profesorze, czy myśli pan. że pchałam się tutaj na siłę?
Przyszłam tu tylko po to, żeby powiedzieć temu łobuzowi, by zostawił mnie
wreszcie w spokoju. Gwałtownymi ruchami wskazywała przy tym na
chorego na pierwszym łóżku, młodego, rosłego chłopaka o muskularnych
ramionach. Jego wzrok, pełen błagalnej rozpaczy, wlepiony był w
dziewczynę. – Przysłał mi cały stos prezentów na dowód swej miłości.
Polecił też swoim przyjaciołom, aby mnie pilnowali. Ale ja mu już nieraz
mówiłam, że mam go dość i że nie jest już moim narzeczonym. Na co mi taki
chłop, który nie może nawet tańczyć, bo flaki mu z brzucha wypadają. Ma 19
lat i jest kaleką z opaską przepuklinową dookoła brzucha. Czy mam przez
całe życie podwiązywać mu brzuch opaską!?
Miało się wrażenie, że ogarnął ją jakiś szał.
– Isabella! – jęknął chory, a następnie z płonącymi oczyma zwrócił się do
Bassiniego: – Profesorze, pan mnie wyleczy! Tak wielu już pan wyleczył!
Błagam, niech mi pan przyrzeknie, że mnie pan wyleczy.
Takie sceny można zobaczyć tylko na Południu.
Twarz Bassiniego wyrażała mieszaninę goryczy, rezygnacji i dobroci. –
Arturo Malatesta – powiedział – postaram się o to. Ale tylko wtedy, jeśli
zabronisz tej dziewczynie tu przychodzić.
– Profesorze – jęknął chory – ona była moją narzeczoną. Opuściła mnie.
ponieważ ta choroba mnie rujnuje. Jestem kowalem. Niech pan spojrzy na
moje ramiona, niech pan spojrzy na moje ciało. Ale przepukliny robią ze
mnie kalekę, z którego ona się wyśmiewa. Profesorze, pan jest jedynym...
Bassini podszedł do jego łóżka i położył mu rękę na czole. – Jeśli ona
wyśmiewa się z ciebie tylko z powodu tej choroby, to nie zasługuje na to, aby
być twoją narzeczoną – powiedział. – Znajdziesz sobie lepszą.
Olbrzym milczał.
Bassini spojrzał na mnie i na chwilę opuścił głowę. – Temperament jest
również mocną stroną naszego narodu.
 Zaraz jednak wyprostował się. – Widzi pan tu trzech moich pacjentów –
mówił dalej. Zdjął przykrycie z łóżka młodego siłacza. – To jest, jak pan
słyszał, Arturo Malatesta, kowal z Padwy, lat 19. Obustronna przepuklina
pachwinowa średniej wielkości, z powikłaniami w postaci zrostów z siecią
brzuszną.
Wystarczyło jedno spojrzenie, by zauważyć uwypuklenie przepuklinowe
w obu pachwinach. Bassini podszedł do drugiego łóżka. Aloisi Marchion -
powiedział – wyrobnik z Bassano Veneto, lat 26, prawostronna,
nieodprowadzalna przepuklina pachwinowa. I znowu łóżko dalej: – Ernesto
Calzavare, kramarz z Padwy, lat 21. Również prawostronna,
nieodprowadzalna przepuklina pachwinowa. Tych dwóch ostatnich będę
operował jutro. Przypadek Malatesta pojutrze.
– Dlaczego nie jutro jęknął młody kowal, próbując się podnieść. – Ona
mnie opuści, ona na pewno mnie opuści!
Bassini tak na niego spojrzał, że tamten zamilkł. – Przyjacielu – rzekł
Bassini – już niejeden przez pozorne nieszczęście uratował się przed
nieszczęściem prawdziwym. Ciebie zoperuje 13. To mój szczęśliwy dzień i
dla ciebie będzie on również szczęśliwy. – Potem zawołał: – Piętro,
zawiadom dr. Tansiniego i siostry. Rozpoczynamy przygotowania.
W parę minut później zjawiła się mała i pulchna, ale żwawa siostra.
Przyniosła kilka wiader gorącej wody i postawiła je obok łóżek Calzavarego i
Marchioriego. Pielęgniarz Piętro przyniósł dzbany zawierające roztwory
antyseptyczne. a oprócz tego chusty lniane i ceraty. Jako ostatni zjawił się dr
Tansini. młody lekarz. którego Bassini przedstawił nam jako swego ucznia i
asystenta.
Obu rozebranych pacjentów ułożono na dużych kawałkach ceraty.
Następnie Piętro i siostra wyszorowali obu pacjentów mydlinami, od szyi aż
po kolana. Bassini i Tansini stali obok i przyglądali się uważnie. Po
zakończonym myciu Piętro naostrzył brzytwę i ogolił całe ciało jednego, a
potem drugiego chorego, poczynając od szyi. poprzez doły pachowe, aż po
kolana. Golenie pachwin trwało w obu przypadkach prawie pół godziny.
Bassini czuwał nad tym w milczeniu i nie zadowoli) się wcześniej, póki
pachwiny nie zostały pozbawione najmniejszych resztek włosów. Chorzy
skarżyli się. zwłaszcza gdy uciskano okolicę przepukliny. Bassini jednak
pozostał nieugięty i nie odezwał się nawet słowem.
Gdy zakończono golenie. Tansini osobiście ujął pierwszy dzban z
roztworem odkażającym. Oblewał nim chorych, znowu od szyi aż po kolana.
Wytarł ich gąbkami, po czym raz jeszcze oblał okolice pachwinowe. Chorzy
krzyczeli, gdy płyn zwilżał ogoloną powierzchnię skóry. Wreszcie Piętro i
siostra nasączyli owymi roztworami wielkie lniane chusty i otulili nimi
pacjentów, a na koniec owinęli ich szczelnie i mocno ceratami, tak że
niepodobieństwem było uwolnienie się w nocy z tego opakowania. Tylko ich
twarze i golenie pozostały nie zawinięte.
Bassini pozostawił przy chorych siostrę dyżurną.
Ponownie zwrócił się do Gallmanna i do mnie. – Stało się właśnie to –
powiedział – co powinno się stać. – Wyszedł z sali i zamknął za sobą drzwi.
– Czy zechcieliby panowie udać się teraz ze mną do piwnicy? Chciałbym
pokazać panom na zwłokach metodę, według której będę jutro operował.
Dołączyli do nas Tansini i stróż. Mdły. ciężki zapach zgnilizny uderzył w
nasze nozdrza, gdy zaczęliśmy schodzić do piwnicy. Prowadziły do niej
wydeptane i wilgotne schody. Ściany pokryte pleśnią, upiornie oświetlone
odrutowaną latarnią, którą stróż zdjął z haka przy wejściu do piwnicy. Stwory
podobne do pająków umykały przed nami, a mnie się wydawało, jakobym
słyszał typowy szmer uciekających szczurów. Bassini milczał. Dopiero gdy
dygocąc z zimna weszliśmy do bocznego pomieszczenia zwieńczonego
sklepieniem i w świetle latarni stanęliśmy nagle przed prymitywnymi stołami
z desek ustawionych na kozłach i ułożonymi na nich. skąpo okrytymi
zwłokami, powiedział cicho: – To. że muszę pokazywać panom podobną
piwnicę, jest również wynikiem naszego długoletniego rozbicia narodowego.
Kiedyś w przyszłości to wszystko się zmieni.
Stróż umieścił światło na występie muru i obnażył jednego ze zmarłych.
Był to mężczyzna w średnim wieku, zmarły na zapalenie płuc. bezdomny,
nieznanego nazwiska. Tansini zdjął dwa fartuchy, które wisiały na
drewnianym wieszaku. Jeden podał Bassiniemu, a drugi sam włożył.
Następnie z niszy w murze wyjął miskę z narzędziami. Z ciemnej głębi
sąsiedniej piwnicy wionął na nas strumień lodowatego powietrza.
Wydawało się. że Bassini nie odczuwa zimna. Wyjął nóż z roztworu
sublimatu. który pokrywał dno miski dwucentymetrową warstwą, i zaczął
mówić: – Gdy przed pięciu laty zainteresowałem się operacją przepukliny
pachwinowej, operowałem również metodą Czerny’ego, Wooda albo Lucasa
Championiere. Zauważyłem przy tym, że u co trzeciego pacjenta po krótkim
czasie następował nawrót przepukliny. Zwykłym szyciem wrót przepukliny
nie osiąga się dostatecznej wytrzymałości powłok brzusznych, nawet
wówczas, gdy zakłada się siatkę z drutu srebrnego. Zgadzam się z Bullem z
Nowego Jorku, który dowiódł statystycznie, że wszystkie stosowane dotąd
sposoby w chirurgii przepukliny nie prowadzą do pełnego wyleczenia. Lucas
Championiere uważa, że także po operacji noszenie pasa przepuklinowego
jest nieodzowne. Pytanie, które zadaw ałem sobie przez całe lata. brzmi:
dlaczego tak się dzieje? A odpowiedź, którą znalazłem, chcę panom teraz
wyjawić. Sądzę, że jest ona bardzo prosta, tak jak wiele rzeczy, które
doprowadziły do rozwiązania pozornie nierozwiązywalnych problemów.
Trzymając nóż w swojej szczupłej, ale żylastej prawej ręce naciął skórę
nad prawą pachwiną zmarłego. Cięcie biegło ukośnie, od strony biodra ku
dołowi, do najbardziej przyśrodkowego punktu pachwiny. Tansini rozciągnął
rozchylone, żółtawe brzegi rany.
Bassini wyjaśnił: – To jest obraz zdrowej pachwiny. Nacinam teraz
rozścięgno mięśnia skośnego zewnętrznego nad kanałem pachwinowym i
uwalniam powrózek nasienny.
Stało się to przez jedno szybkie cięcie, które biegło ukośnie w górę.
Natychmiast ukazał się, podobny do węża, powrózek nasienny, aż do
wewnętrznego pierścienia pachwinowego, miejsca jego wejścia do jamy
brzusznej.
– Oto obraz zdrowego kanału – mówił Bassini. – Tutaj rozścięgno jest
dostatecznie mocne, aby mimo przejścia powrózka nasiennego mogło
wytrzymać napór trzewi. Kanał pachwinowy z samej natury, a więc celowo,
ułożony jest ukośnie. Dzięki temu parcie trzewi uciska kanał i zamyka
pierścień wewnętrzny tak, że nie może się przez niego przedostać żadna pętla
jelita ani przylegająca otrzewna. Gdy tylko jednak, czy to wskutek anomalii
rozwojowej bądź wrodzonej, czy też przez powstałe później, nadmierne
rozciągnięcie mięśni brzucha i jego rozścięgien, nastąpi przemieszczenie
kanału z położenia ukośnego na proste – to wówczas, już przy najmniejszym
obciążeniu, występuje przepuklina. Trzewia wypychają otrzewną na
zewnątrz, aż utworzy się mniejszy lub większy worek przepuklinowy. –
Bassini przerwał na chwilę. Potem mówił dalej: – Wiem. że mówię panom
rzeczy dobrze znane. Ale muszę je panom powtórzyć, abyście mogli
zrozumieć wnioski, do jakich doszedłem. Gdy przepuklina już się utworzyła,
to – jak na to wskazują wszelkie doświadczenia – bezcelowe jest zwykłe
zszywanie osłabionych lub przemieszczonych tkanek. Równie bezcelowe są
próby wzmocnienia tych tkanek przez obce ciała lub tworzące się blizny.
Wśród starych murów jego głos brzmiał donośniej. – Prawdziwe
wyleczenie przepukliny pachwinowej – mówił Bassini – wydało mi się
możliwe jedynie przez utworzenie nowej, silnej, tylnej ściany kanału
pachwinowego, tak by równocześnie przywrócić mu jego ukośne położenie.
Musiałaby to być ściana, która nigdy nie poddałaby się naporowi trzewi.
Dlatego musiałaby ona powstać z możliwie mocnej tkanki mięśniowej.
Naciął rozścięgno ponad wewnętrznym pierścieniem pachwinowym
ukośnie w górę, w kierunku bocznym do miejsca, gdzie łączy się ono z
przednimi i tylnymi warstwami skośnego mięśnia brzusznego. Następnie
Tansini odciągnął elastyczny powrózek nasienny poza ranę i przytrzymał go
w tej pozycji za pomocą haka.
– Taką nową tylną ścianę kanału pachwinowego stosowną do naszych
potrzeb mówił Bassini nieco nerwowo – skonstruowałem z tylnych warstw
mięśnia skośnego wewnętrznego w połączeniu z mięśniem poprzecznym
brzucha. Ta warstwa mięśniowa pozwala się łatwo ściągnąć poza
powrózkiem nasiennym, i to tak nisko, że mogę ją zszyć z wiązadłem
Pouparta. Jeśli powstałą W ten sposób wewnętrzną ścianę kanału
pachwinowego połączę w kącie pachwiny z mięśniem prostym brzucha, to
otrzymam nową ścianę o dużej wytrzymałości, Powrózek nasienny nakłada
się na nowo powstałą ścianę, a nad nim zszywa się rozścięgno mięśnia
skośnego zewnętrznego. W ten sposób powstaje nowy. mocny kanał
pachwinowy.
Każde jego zdanie poparte było odpowiednią czynnością chirurgiczną.
Frapowała mnie łatwość, z jaką zbliżał brzeg mięśnia skośnego
wewnętrznego do wiązadła Pouparta i przyszywał mięsień, z jaką schodziły
się głęboko zakładane szwy. Następnie nałożył powrózek nasienny na nową
ścianę, a nad nim zeszył rozścięgno mięśnia skośnego zewnętrznego.
Bassini nie był szybkim operatorem, robił raczej wrażenie rozważnego i
spokojnego. A jednak w pewnej chwili uprzytomniłem sobie, że chyba od
dawna już nie śledziłem z taką uwagą przebiegu operacji i objaśnień przy
zastosowaniu nowej metody. W każdym razie niezapomniane wrażenie
zrobiła na mnie prostota tego rozwiązania. Właśnie ta prostota fascynowała
najbardziej, a czar jej poznania zabłysnął jak światło wschodzącej nieznanej
gwiazdy wśród nocy trwającej tysiące lat.
– Teraz następuje szew skórny odezwał się Bassini. Przy mojej pierwszej
operacji, i to po zeszyciu mięśni, pobudzałem swojego pacjenta do
gwałtownego kaszlu oraz wymiotów. Świeża powłoka pachwinowa wykazała
całą swoją wytrzymałość. Od tego czasu zoperowałem tym sposobem sto
dwadzieścia trzy przypadki. Były wśród nich także przepukliny uwięźnięte.
Najmłodszy operowany miał 13 miesięcy, najstarszy 69 lat. W dwóch
trzecich wszystkich przypadków czas leczenia trwał od 9 do 16 dni. Jedynie
w pojedynczych przypadkach, w których antyseptyka z nieznanych powodów
w pewnym stopniu zawiodła, rekonwalescencja trwała więcej niż
dwadzieścia dni. Na 123 operowanych miałem tylko dwa przypadki
śmiertelne, które nastąpiły wskutek szoku i zakażenia. Jedynie w pięciu
przypadkach nastąpił nawrót, spowodowany wadliwym zszyciem albo też z
powodu wrodzonej słabości powłok brzusznych. W tych jednak przypadkach
ponowna operacja dała trwałe wyleczenie.
Przez chwilę panowała głęboka cisza. Pełen głębokiego podziwu
przyglądałem się w milczeniu, jak Bassini kończył szew skórny, a Tansini
wkładał użyte instrumenty do innej miski, i jak potem przykryto nieznanego
zmarłego. Obaj zaczęli szorować i myć ręce w różnych roztworach, które
były przygotowane w dzbanach. Kiedy już prawie skończyli, powiedziałem:
– Jak wiem od dr. Gallmanna, przedstawił pan tylko raz swoją pracę przed
Włoskim Towarzystwem Chirurgicznym. Było to przed rokiem. Lekarze z
innych krajów nie dowiedzieli się o tym. Dlaczego nie wystąpił pan
dotychczas na jakimś dużym kongresie w Berlinie, Londynie czy Paryżu,
dlaczego nie opublikował pan swej pracy w jakimś dużym
międzynarodowym czasopiśmie? Dziesiątki tysięcy chorych czeka na to. T\lu
witałoby pana jako swego wybawcę.
Bassini wrzucił ręcznik, którym wycierał ręce. do drewnianego pudła. Po
raz drugi w czasie dzisiejszego popołudnia zauważyłem gorycz na jego
twarzy.
– Nas, Włochów – powiedział – mimo naszych wielkich tradycji uważa
się za lekarzy, którzy w niczym nie przyczynili się do ogólnego naukowego
postępu w ciągu ostatniego stulecia, twierdząc, że jesteśmy zacofani i
powierzchowni. Wystąpię z tą pracą dopiero wtedy, gdy wyleczę co najmniej
dwieście pięćdziesiąt przypadków i jeśli nikt nie będzie w stanie
zakwestionować mojej pracy na arenie międzynarodowej. I tylko wtedy
oddam przysługę nie tylko chorym, ale również swojemu narodowi.
Skinął na Tansiniego. który podniósł z występu muru migotliwe światło,
w blasku którego Bassini demonstrował swą metodę. Tansini ruszył przodem,
kierując się ku schodom, którymi zeszliśmy do piwnicy. Bassini w milczeniu
dołączył do niego. Wszystko w tym gmachu było stare, ciemne, zmurszałe i
dosłownie obciążone starością i zacofaniem. Ale wszystko to nie
przeszkodziło temu wysokiemu, chudemu, wchodzącemu przed nami po
schodach człowiekowi w dokonaniu odkrycia, które musi poruszyć świat
lekarski z chwilą przyjęcia go do wiadomości.
– Do jutra – powiedział krótko Bassini i padał rękę Gallmannowi i mnie.
– O szóstej. – I oddalił się wraz z Tansinim. Jeszcze przez dłuższą chwiłę
słyszałem odgłos jego oddalających się kroków w ciężkich, chłopskich
butach.
Wydaje mi się. że nigdy później nie spotkałem już Włocha
punktualniejszego niż Bassini. Była dokładnie godzina szósta. gdv
następnego ranka wszedł do drewnianego amfiteatru, w którym operował.
Jego twarz była jeszcze zaczerwieniona od jazdy konnej.
Gallmann i ja znaleźliśmy miejsce w najniższym rzędzie, niedaleko stołu
operacyjnego. Kiedy wniesiono pierwszego z dwóch pacjentów,
dwudziestojednoletniego Ernesto Calzavarego. ciągle jeszcze w kompresach
sublimatowych. u których przebywał przez całą noc – Bassini poprosił nas o
podejście bliżej do stołu operacyjnego. Asystował mu Tansini. podobnie jak
poprzedniego dnia w piwnicy. Dwaj nie znani młodzi lekarze
chloroformowali i obsługiwali rozpylacze, z któr\ch strumienie pary
kierowane były na chorą pachwinę. Równocześnie dwie siostry zdejmowały
ceratowe i lniane kompresy. Chory prawie natychmiast usnął głęboko, a
Bassini zaczął operować. Postępował tak. jak nam to pokazywał na
zwłokach. Wkrótce zobaczyliśmy nowo utworzoną, napiętą ścianę brzuszną.
Bassini skinął głową na jednego z młodych asystentów. Ten chwycił jakieś
piórko i wprowadził je do krtani pacjenta. Zaraz potem wystąpił u
operowanego odruch wymiotny. Jego trzewia i mięśnie brzuszne pochwycił
skurcz. Mimo woli wlepiłem oczy w dopiero co zszytą ścianę brzuszną. Czy
rzeczywiście wytrzyma torsje?
Ale wszelkie obawy były zbędne. Ściana trzymała mocno aż do
ustąpienia odruchów wymiotnych. Bassini przelotnie spojrzał na nas.
Następnie Tansini puścił powrózek nasienny i ułożył go na utworzonej
ścianie, a Bassini zszył ponad nim rozścięgno. Nastąpił szew skórny. Potem
lekki opatrunek. Bassini wyprostował się, a z trybun rozległy się oklaski
studentów.
Pozostałem w Padwie do końca lipca 1888 roku. aby prześledzić
rekonwalescencję operowanych. W ostatnich dniach lipca Ernesto Calzavare.
Arturo Malatesta i Aloisi Marchiori jako wyleczeni opuścili szpital. Już 21
lipca Bassini zoperował następny przypadek przepukliny. Pacjentem był
trzydziestoośmioletni stróż domowy Dalia Valle z Monfelice. Zabieg nie
pociągnął za sobą jakichkolwiek komplikacji.
Do tego czasu odwiedziłem w Padwie i okolicy co najmniej czterdzieści
osób operowanych w ubiegłych latach przez Bassiniego. Świadectwo
własnych oczu definitywnie rozproszyło mogące się jeszcze nasunąć
wątpliwości. Od dwóch, trzech bądź czterech lat wszyscy operowani już
pracują w swoich zawodach, bez opaski przepuklinowej. Wśród nich
znajdują się ludzie ciężko pracujący fizycznie, którzy nie mogą się
oszczędzać. Wszyscy byli bez wątpienia całkowicie wyleczeni. Podobnych
wyników nigdzie jeszcze wówczas nie osiągnięto.
Gdy 1 sierpnia opuszczałem Padwę, byłem pewien, że przepuklina
pachwinowa. ta zmora tysiącleci, teraz została pozbawiona swej prawdziwej
grozy. Byłem przekonany, że po odpowiednim czasie, jakiego wymaga
przyjęcie się nowej metody, lęk przed nią zniknie nie tylko we Włoszech, ale
i w całym tak zwanym cywilizowanym świecie.
W dwa lata później Edoardo Bassini przystąpił po raz pierwszy do
odpowiedniej publikacji swej metody w czterdziestym tomie niemieckiego
czasopisma ,.Archiv fur Klinische Chirurgie”. Podał w niej liczbę 262
przeprowadzonych operacji. Wydawało się. jakby otwarto wreszcie długo
zamknięte wrota. Mimo że mniej więcej w tym samym czasie McEven w
Anglii i Halsted w Stanach Zjednoczonych rozwinęli nowe metody – metoda
Halsteda wykazywała nawet pewne podobieństwo do sposobu Bassimego –
Padwa stała się Mekką dla licznych chirurgów zamierzających kroczyć drogą
wskazaną przez Bassiniego. Jego metoda, czy to w oryginale. czy też z
pewnymi ulepszeniami, stała się zalążkiem wreszcie skutecznej chirurgii
przepukliny.
 DRUGI ETAP WALKI Z BÓLEM

SIGMUND FREUD, CARL KOLLER, WILLIAM HALSTED,

PAUL RECLUS, CARL LUDWIG SCHLEICH, AUGUST BIER,
LEONARD CORNING, HEINRICH BRAUN
Teraz pozwolę sobie powrócić myślą do wczesnego ranka 17 września
1884 roku w Paryżu. Pozwolę sobie przypomnieć moje ówczesne spotkanie z
Paulem Reclusem. Otóż w trakcie tego spotkania dowiedziałem się z
doniesień prasowych, że na Kongresie Oftalmologów w Heidelbergu
wiedeński okulista, dr Carl Koller. oznajmił, iż można znieczulić ludzkie oko
przez wpuszczenie doń kilku kropel roztworu kokainy. Spotkanie to
zapoczątkowało drugi etap wielkiej walki z bólem. Od chwili odkrycia
narkozy chirurgia domagała się możliwości znieczulenia miejscowego,
szczególnie potrzebnego dla dalszych postępów ‘w dziedzinie operacji wola.
Zastanawiałem się właśnie nad tym. w jaki sposób mógłbym się
dowiedzieć jakichś bliższych szczegółów o tym nowym odkryciu
omawianym na Kongresie w Heidelbergu. Przypomniałem sobie wtedy
amerykańskiego okulistę, dr. Ferrera z San Francisco, z którym przed
ośmioma dniami widziałem się w Paryżu. Przy tej okazji oznajmił mi. że jest
właśnie w drodze do Heidelbergu na kongres specjalistów w swojej
dziedzinie, i zapytał, czy nie znam tam jakiegoś hotelu godnego polecenia.
Zdecydowałem się więc zatelegrafować do Ferrera na adres poleconego mu
hotelu, by poprosić go o potwierdzenie wiadomości z gazety i, jeśli to będzie
możliwe, o szczegóły dotyczące sprawy.
Ponieważ sam wiedziałem o kokainie bardzo niewiele, próbowałem
jeszcze tego samego dnia dowiedzieć się czegoś więcej o niej w rozmaitych
paryskich instytutach fachowych. Z dostępnej wówczas literatury wynikało,
że Hiszpan Pizarro w roku 1532, w czasie podboju Peru. zaobserwował, iż
peruwiańscy Indianie, żując liście krzewu zwanego koka. zdolni byli do
niezwykłych wprost wysiłków fizycznych. Jednakże nie zainteresowano się
wtedy tymi liśćmi – przynajmniej nie w Europie. Dopiero w kilka wieków
później podróżnik von Tschudi znów zwrócił uwagę na owe liście, zwłaszcza
na ich działanie umożliwiające duży wysiłek. Wreszcie w roku 1858 niejaki
dr Scherzer przywiózł na pokładzie austriackiej fregaty ,.Novara” suszone
liście koki do Europy i przekazał je do zbadania niemieckiemu chemikowi
Wóhlerowi z Getyngi. Uczniowi Wóhlera. Niemannowi. udało się
wyodrębnić czynną substancję liści w stanie chemicznie czystym. Składnik
ten nazwał kokainą. W następstwie tego odkrycia podejmowano pojedyncze
próby leczenia kokainą cholery. Jednak na prawdziwą jej użyteczność w
medycynie dotychczas nie zwrócono uwagi.
Jeszcze tego samego dnia dostałem telegraficzną odpowiedź od Ferrera.
Pisał mi. że doniesienia paryskiej prasy są całkowicie zgodne z prawdą. Jest
to na pewno epokowe odkrycie o olbrzymim znaczeniu. On sam będzie w
Paryżu 18. najpóźniej 19 września, zatrzyma się tam na jeden dzień i chętnie
udzieli mi szczegółowych informacji. Ferrer przyjechał w południe 19
września. Od niego dowiedziałem się, że Carl Koller jest niespełna 30-letnim
zastępcą profesora w wiedeńskim Szpitalu Ogólnym. Sam nie miał
wystarczających środków pieniężnych, by osobiście przybyć do Heidelbergu.
Manuskrypt, który przedstawiał jego odkrycie, zabrał do Heidelbergu jego
austriacki kolega, dr Brettauer i tam go odczytał. Ferrer potwierdził, że w
obecności zebranych lekarzy kilku chorym z heidelberskiej Kliniki
Okulistycznej bezboleśnie usunięto kataraktę. Parę kropel kokainy,
wpuszczonych do oka, wystarczyło w zupełności do całkowitego
znieczulenia.
Dla Ferrera nie było innego tematu, jak tylko to przeżycie na
heidelberskim Kongresie. Spieszyło mu się szalenie, by natychmiast wracać
do San Francisco i tam zabłysnąć zastosowaniem nowego sposobu. Ja sam
jeszcze tego samego wieczoru wyruszyłem do Wiednia. Już wtedy trudno
byłoby mi zliczyć historie wszystkich odkryć, których byłem nieomal
naocznym świadkiem. Historia, z którą się jednak zetknąłem w Wiedniu,
wyróżniała się od początku spośród wszystkich innych. Pierwszą
niespodzianką było dla mnie to, że nie zaczynała się wcale od Carla Kollera.
tylko od zupełnie innego, prawie całkiem nie znanego, młodego
wiedeńskiego lekarza. Nikt nie przypuszczał, że to właśnie on osiągnie
później światową sławę przez wprowadzenie nowego, bardzo
kontrowersyjnego sposobu leczenia chorób nerwowych i psychicznych,
zwanego psychoanalizą. Nazwisko tego lekarza brzmiało: Sigmund Freud.
 Sigmund Freud miał wówczas 27 lat. był szczupłym, ciemnowłosym
mężczyzną o bardzo wrażliwej i przystojnej twarzy. Był synem zubożałego
żydowskiego kupca tekstylnego, który w latach kryzysu gospodarczego,
około roku 1859. opuścił swoje miasto rodzinne, Freiberg na Morawach. Jako
nowe miejsce pobytu ojciec wybrał Wiedeń, ale i tu wpadał z jednego
bankructwa w drugie, tak że jego ośmioosobowa rodzina żyła w więcej niż
skromnym mieszkaniu przy Kaiser-Joseph-Strasse. Młody Freud był
człowiekiem o ogromnej, czasem wręcz chorobliwej wrażliwości i równie
wielkim poczuciu swej godności osobistej, stale gotów do jej obrony. W
dzieciństwie doznał wielu upokorzeń z powodu swego żydowskiego
pochodzenia, podobnie zresztą jak jego ojciec i rodzeństwo. Nigdy nie
zapomniał wydarzenia, którego był świadkiem jako 12-letni chłopiec, kiedy
to zepchnięto jego ojca z chodnika na jezdnię i zerwano mu czapkę z głowy
ze słowami: „Żydzie, precz z chodnika”. Nigdy też nie wybaczył ojcu tego, iż
ten – posłuszny głosowi rozsądku – w milczeniu schylił się i bez słowa
podniósł czapkę z ulicznego kurzu. W dzieciństwie marzył o tym. by stać się
albo wybitnym wojskowym, albo wielkim mężem stanu. Jego gorącym
pragnieniem była ucieczka z ciasnoty i ucisku. Sam chciał rządzić, a nie być
rządzonym i deptanym. Ale rzeczywistość austriacka, w której Żydzi mogli
wybierać tylko między karierą w zawodzie kupca, adwokata lub lekarza,
prędko rozwiała te marzenia. Tylko dlatego, że ani prawo, ani kupiectwo
wcale mu nie odpowiadało, bez specjalnego przekonania zdecydował się na
studia medyczne. Miał jednak tak głęboki wstręt do praktycznego uprawiania
zawodu lekarza, że jeszcze przez wiele lat po zdaniu egzaminu dyplomowego
pracował u profesora Briicka w Instytucie Fizjologii i u profesora Strickera w
Instytucie Anatomii. Do podjęcia praktyki lekarskiej wcale się nie
przygotowywał. Dopiero na wiosnę 1882 roku przerwał nagle pracę u Briicka
i postarał się o posadę zastępcy profesora w Szpitalu Ogólnym. Nikt
początkowo nie znał powodów tej nagłej zmiany zainteresowań. Znał je tylko
sam Freud.
Zakochał się wtedy w młodej, 20-letniej dziewczynie. Marcie Bernays,
osobie delikatnej, bladej, ale pełnej wdzięku. Była córką żydowskiego kupca,
który przeniósł się z Hamburga do Wiednia i trzy lata wcześniej zmarł na
atak serca. Pewnego wieczoru w kwietniu 1882 roku do mieszkania rodziny
Freudów przyszła z wizytą Marta Bernays wraz ze swą siostrą Minną. dla
odnowienia szkolnej znajomości. Gdy Freud wrócił tego dnia z pracy w
Instytucie Briicka. ujrzał Martę po raz pierwszy. Rozmawiała wesoło z jego
siostrami i obierała jabłko dla jego chorej matki. Od razu, niemal od
pierwszego wejrzenia, zapałał do niej tak wielkim uczuciem, że już
następnego dnia zmobilizował całą posiadaną gotówkę, by posyłać jej
codziennie różę, jakąś kartkę albo list. Pod koniec maja udali się na pierwszy
wspólny spacer, na Kahlenberg. Wydawało mu się. że czuje, iż również ona
go kocha. 10 czerwca, w ogrodzie w Miidling, pocałowali się po raz
pierwszy, a nazajutrz Freud podjął nagłą decyzję rozpoczęcia praktyki
lekarskiej w Szpitalu Ogólnym. W ciągu jednej nocy zapragnął wywalczyć
sobie niezależność finansową po to, by móc ożenić się z Martą.
Na wiosnę 1884 roku Freud znajdował się w niemal beznadziejnym
nastroju. Już dwa lata minęły od chwili, kiedy poznał Martę, a on ciągle
jeszcze nie widział możliwości zrealizowania swych marzeń. Matka Marty,
Emmelina Bernays, kobieta mądra, wykształcona i przez swoją rodzinę
bardzo szanowana, nigdy nie ukrywała, że nie życzy sobie zięcia bez majątku
albo solidnej posady. W lecie 1882 roku wysłała Martę do swego domu w
Wandsbeck koło Hamburga, by trzymać ją z daleka od Freuda. Freud pisał
codziennie listy do Marty i przechodził męki zazdrości, gdy tylko doszła go
wiadomość, że Marta koresponduje z innym młodym człowiekiem. 14
czerwca 1883 roku przeniosła się do Hamburga także matka Marty i zabrała
córkę na stałe do siebie. Od tego dnia stale kursowały listy w tę i tamtą
stronę. Wrażliwy Freud żył między nadzieją, zwątpieniem i dręczącą go
zazdrością, między wiarą i lękiem. Dopiero podczas jesiennych wakacji 1884
roku otwierała się możliwość podróży do Hamburga. Termin ten wydał mu
się jednak nieznośnie odległy. Wpadł w depresję, która połączyła się także z
dolegliwościami fizycznymi. Nachodziły go silne bóle żołądkowe oraz
napady rwy kulszowej. Wydawało mu się, że umrze, jeśli nie uda mu się w
jakiś sposób skrócić czasu oczekiwania na spotkanie z Martą. I tak powstała
w jego umyśle rozpaczliwa potrzeba dokonania jakiegoś niezwykłego
odkrycia, które pozwoliłoby mu zdobyć środki finansowe i uzyskać rękę
Marty. Pracując w Szpitalu Ogólnym wpadał na najdziwniejsze pomysły,
które jego zdaniem mogłyby okazać się rewelacyjne dla medycyny. Jednakże
żaden pomysł nie sprawdzał się.
W dniach swej najgłębszej depresji, w połowie kwietnia roku 1884,
natknął się na pewien artykuł w „Deutsche Medizinische Wochenschrift” z
12 grudnia ubiegłego roku. Artykuł ten wyszedł spod pióra niemieckiego
lekarza wojskowego, Theodora Aschenbrandta, a jego tytuł brzmiał:
„Fizjologiczne działanie i znaczenie kokainy”. W czasie jesiennych
manewrów Aschenbrandt zaaplikował kilku bawarskim żołnierzom kokainę i
zauważył, że wykonywali oni zadania marszowe o wiele lepiej.
Freud nigdy wcześniej nie słyszał o kokainie. Ale jego uparte dążenie do
jakiegoś niezwykłego odkrycia skłoniło go i tutaj do postawienia pytania, czy
w owej kokainie nie kryją się jakieś dotychczas nie znane możliwości
leczenia chorób i rozstrojów nerwowych, możliwości, które wreszcie dałyby
mu sławę i pieniądze.
Stwierdził, że do tej pory jedynie firma Merck z Darmstadtu
wyprodukowała niewielkie ilości czystej kokainy. Cena jednego grama była
jednak niezwykle wysoka. Mimo że nie mógł sobie pozwolić na tak wielki
wydatek, zamówił w desperackim odruchu jeden gram kokainy, w
nieokreślonej nadziei, że w przyszłości jakoś swój dług spłaci. Zaraz po
otrzymaniu przesyłki z kokainą rozpoczął doświadczenia na sobie samym.
Stwierdził, że jej działanie warte jest głębszego zainteresowania się nią. Po
raz pierwszy od dłuższego czasu poczuł, że teraz może pracować o wiele
wydajniej, że jego stany depresyjne minęły i napełnia go wiara we własne
siły. Nawet to tak dotkliwe uczucie zazdrości straciło na swej sile. Już
poczęła go uskrzydlać nadzieja na dokonanie wspaniałego odkrycia,
uznanego na całym świecie, już widział się autorem wielkiej pracy o
nieznanych właściwościach leczniczych kokainy. Systematycznie
przeszukiwał teraz biblioteki wiedeńskie, usiłując znaleźć jakieś dane o
kokainie we wcześniejszej literaturze. Przy tej okazji wpadł mu w ręce
artykuł opublikowany przed kilku laty przez amerykańskiego lekarza, dr.
Bentleya. w „Detroit Medical Gazette” i dotychczas najwidoczniej nie
zauważony. Bentley interesował się morfinizmem i uważał, że można by
wyleczyć nałogowych morfinistów. zastępując morfinę tą nowo odkrytą
kokainą, której dawki można by następnie stopniowo zmniejszać. Freud
entuzjastycznie rzucił się na ten pomysł, który być może zapowiadał nowe,
jeszcze nie znane działanie kokainy, i nie zwlekał z praktycznym jej
wypróbowaniem.
Jeden z jego starszych kolegów. Ernst von Fleischl. asystent w tym
samym Instytucie Fizjologii, w którym on sam tak długo pracował, był
morfinistą. Ten 38-letni. przystojny, uroczy człowiek, doskonały naukowiec,
mówca i nauczyciel, nabawił się w wieku 25 lat infekcji palca podczas prac
anatomicznych. Tylko dzięki natychmiastowej amputacji prawego kciuka
uratowano go od śmierci. Ale w następstwie zabiegu pojawiły się w tym
miejscu nerwiaki, które wymagały kolejnych operacji. Ręka stała się źródłem
niewypowiedzianych nerwobóli. Od 13 lat przyjmował więc morfinę, w stale
zwiększających się dawkach. Z powodu swego chronicznego już morfinizmu
cierpiał teraz dodatkowo na przejściowe utraty przytomności, a nawet
okresowe ataki obłędu.
Gdy Freud zaproponował mu zażywanie kokainy, ten uchwycił się tego
pomysłu jak tonący brzytwy. Ponieważ dysponował wystarczającą ilością
gotówki, zapewnił Freudowi możliwość zakupienia każdej ilości kokainy,
jaką można było sprowadzić z firmy Merck. W krótkim czasie zaczął
przyjmować po jednym gramie kokainy dziennie. I dziwna rzecz – w
cudowny sposób poczuł ogromną ulgę. Napady obłędu ustąpiły, stany
majaczeniowe i delirium też minęły. Doznał jakoby nowego, nieznanego
przypływu energii. Freud ujrzał niebywałą szansę dla siebie. By zdobyć
większe doświadczenie, rozdawał kokainę kolegom przyjaciołom i
pacjentom, a także własnym siostrom. Sam zażywał ją już teraz regularnie.
Większą jej dawkę posłał nawet Marcie, aby ją „wzmocnić”.
W trakcie swoich badań stwierdził kiedyś, że po zażyciu kokainy jego
język i błona śluzowa jamy ustnej wykazują wyraźną niewrażliwość i że przy
tej okazji także bóle spowodowane stanem zapalnym dziąseł ulegają
wyraźnemu uśmierzeniu. W parę dni po stwierdzeniu powyższego faktu
spotkał w ogrodzie wiedeńskiego Szpitala Ogólnego swoich dwóch kolegów.
Jednym z nich był dr Koller, zastępca ordynatora oddziału ocznego, drugim –
kolega Kollera skarżący się na bóle dziąseł. Freud zakropił jego dziąsła
odrobiną roztworu kokainy, nie rozwodząc się szerzej nad swoim lekiem.
Następnego dnia znów spotkał Kollera, a ten zapytał go o skład wczorajszego
lekarstwa. Freud wyjaśnił mu obszernie pochodzenie leku i zaprosił go,
podobnie jak jego poprzedników, do udziału w swoich doświadczeniach.
Koller przystał na to od razu i przez kilka tygodni zażywał razem z Freudem
kokainę. Równocześnie obaj robili pomiary siły swoich mięśni i zauważyli
jej wzrost. Stwierdzili dalej, że kokaina wytwarza ciepło, pogłębia oddech i
podnosi ciśnienie krwi. Jednakże przez cały czas trwania tych doświadczeń
nie było ani razu mowy o znieczulającym działaniu kokainy w jamie ustnej.
Kilkakrotnie próbowałem wyjaśnić to zjawisko, to jest fakt niezauważenia
wtedy tej właściwości kokainy, i nie znalazłem innego wytłumaczenia, jak
tylko to. że już wówczas interesowały Freuda przede wszystkim zagadnienia
systemu nerwowego. Brakowało mu jakiejś wewnętrznej więzi z praktyczną
medycyną, a cóż dopiero – z chirurgią.
 Rzekomo przeciwodwykowe, przeciwdepresyjne i wzmacniające
działanie kokainy pochłonęło go do tego stopnia, że jej efekty znieczulające,
tak potrzebne dla celów chirurgicznych, pozostały zupełnie poza obszarem
jego zainteresowań.
18 czerwca Freud skończył pisanie entuzjastycznego sprawozdania na
temat kokainy. Stwierdził w nim, że kokaina jest znakomitym środkiem
zwalczającym wszelkie rodzaje depresji, usuwającym bóle żołądkowe na tle
nerwicowym, powodującym wzrost sprawności duchowej i fizycznej. Nie
daje żadnych objawów przyzwyczajenia, żadnych poważnych skutków
ubocznych, ani nie powoduje nałogu. Dlatego nadaje się do leczenia
morfinistów zastępując morfinę. Przynosi narkomanom ulgę, jest bowiem
środkiem, dzięki któremu można powoli wyleczyć ich z nałogu. Dopiero na
samym końcu artykułu znalazły się dwa napisane spieszną ręką zdania, w
których Freud zupełnie mimochodem zauważał: „Właściwości kokainy i jej
soli, polegające na znieczuleniu błon śluzowych, pozwalają myśleć o
możliwości jej przyszłego zastosowania, szczególnie w przypadkach
miejscowej infekcji”.
I tylko tyle miał do powiedzenia na temat znieczulających właściwości
kokainy. Nawet nie przypuszczał, że właśnie w tym momencie przeszedł
obok istotnego działania kokainy, którego odkrycie przyniosłoby mu sławę,
której tak żarliwie pragnął. Nie przyszło mu też do głowy, że zwrócił się
jedynie ku jej szatańskim właściwościom. Wskutek zbytniego pośpiechu w
przeprowadzaniu eksperymentów, podyktowanego żądzą sukcesu, zachwalał
jako lecznicze te właśnie szatańskie właściwości kokainy, która w
rzeczywistości okazała się później o wiele groźniejsza w wywoływaniu
narkomanii niż morfina.
Reakcja na ten artykuł była zaskakująco słaba. Ale zanim Freud zdał
sobie sprawę z przyczyn tego niepowodzenia, minęła już połowa sierpnia.
Zbliżały się wakacje i oczekiwany od roku z utęsknieniem wyjazd do Marty.
Eksperymenty z kokainą pozwoliły mu przetrwać ten wydawałoby się
nieskończenie długi okres oczekiwania. Kokaina zawsze pomagała mu znosić
depresyjne nastroje, którym czasami ulegał. Postanowił, że po powrocie z
Hamburga będzie kontynuował eksperymenty z kokainą na większą skalę, co
pozwoli mu osiągnąć sukces, którego los dotychczas mu odmawiał.
Najpierw jednak musiał pojechać do osoby będącej celem jego tęsknot i
marzeń. 1 września pożegnał się z kręgiem swoich najbliższych przyjaciół,
m. in. z Leopoldem von Kónigsteinem. docentem oftalmologii, którego znał
bliżej z czasów studenckich. Zupełnie mimochodem rozmowa zeszła raz
jeszcze na kokainę i wówczas, tuż przed odjazdem, Freud zaproponował
Kónigsteinowi, by ten spróbował kiedyś, czy kokaina nie podziałałaby
przeciwbólowo przy tak bolesnych schorzeniach oka, jak zapalenie spojówki
lub tęczówki. I znów Freud wykazał zupełny brak zainteresowania tymi
właśnie właściwościami kokainy. Odstępował ją specjaliście, ale Kónigstein
potraktował tę propozycję równie niefrasobliwie. Wkrótce po tej rozmowie
Freud wsiadł do pociągu wiozącego go do Hamburga, pełen radosnych
oczekiwań związanych z osobą ukochanej, zapominając o wszystkim innym.
Można powiedzieć, że w przeciwieństwie do Freuda Koller wybił się jako
chirurg. Wielokrotnie przeżywał to. czego Freud nigdy nie był świadkiem, a
mianowicie cierpienia wszystkich tych pacjentów z chorobami oczu. których
musiano operować bez znieczulenia. Jako operujący okulista wiedział, co to
znaczy operować niespokojnego, opierającego się pacjenta, gdy każdy,
najdrobniejszy błędny ruch operatora mógł przesądzić o wyniku zabiegu.
Wiedział od lat. że dla okulistyki nie było ważniejszego odkrycia niż
możliwość miejscowego znieczulenia oka. Z własnej inicjatywy podejmował
już próby w tym zakresie. Na oczach zwierząt wypróbowywał wszystkie
dotychczas znane środki uśmierzające ból.a przynajmniej uspokajające,
poczynając od chloralu. poprzez brom i na morfinie kończąc. Raz odbywało
się to przez wkroplenie. innym razem za pomocą zastrzyku. Kolier używał
także do swych doświadczeń na oku „sprayu eterowego Richardsona”. Ale
miejscowego znieczulenia oka nie udało mu się osiągnąć.
Gdy Freud zwrócił Kollerowi uwagę na kokainę, trafił na dobrze
przygotowany grunt. W chwili gdy demonstrował działanie kokainy na chore
dziąsło. Kollerowi musiała nasunąć się myśl, że może ona tak samo podziałać
również na oko. Ale obawa przed nowym rozczarowaniem powstrzymywała
go dziwnym trafem przez wiele tygodni przed podjęciem jakiejś prostej
próby na oku. W każdym razie przewertował dostępną starszą literaturę na
temat kokainy. Natrafił przy tym na zdanie Niemanna. pierwszego
producenta ekstraktu kokainy z liści koka, który w roku 1859 pisał: „Smak
ma gorzkawy i w tak dziwny sposób działa na nerwy języka, że w miejscu
jego zetknięcia się z kokainą powstaje przejściowa nie wrażliwość i prawie
zupełne znieczulenie”.
W parę dni po wyjeździe Freuda z Wiednia Kolier udał się do Instytutu
Patologii profesora Strickera, gdzie uprzednio już nieraz pracował. Spotkał
tam asystenta Strickera. dr. Gartnera. Pokazał mu małą buteleczkę
zawierającą biały proszek i poprosił go o pomoc przy sporządzeniu
wysokoprocentowego roztworu. Gdy roztwór był gotowy, Gartner wyjął żabę
z pojemnika dla zwierząt i przytrzymał ją, a wtedy Kolier pipetką wciągnął
część roztworu kokainy. Otwór pipetki. z pierwszą kroplą na jej końcu, lekko
drżącą ręką przesunął nad lewe oko żaby i zakroplil je.
Kolier odczekał minutę. Potem ujął lancet. Oparł rękę na stole, by
powstrzymać jej drżenie i zbliżył ostrze do oka na milimetrową odległość.
W innych warunkach ruch taki zazwyczaj wystarczał do wywołania
obronnego odruchu oka i spowodowania uniku. Teraz jednak, w tej pełnej
napięcia sekundzie, stało się coś zupełnie innego. Oko żaby nie poruszyło się,
nie wykazało żadnej, nawet najmniejszej reakcji. Kolier przysunął lancet
bliżej i poczuł opór oka. Ostrze jego oparło się teraz bezpośrednio o
rogówkę. Znów żadnej reakcji! Kolier nacisnął ostrzem rogówkę w kilku
miejscach. Ale i to nie spotkało się z żadną reakcją. Szybko zdecydował się
skierować ostrze do drugiego, nie zakropionego oka. Głowa zwierzęcia
cofnęła się natychmiast, zanim jeszcze ostrze zdążyło dotknąć oka.
Kolier zaczął szybko chodzić po laboratorium. Szukał innych narzędzi.
Znalazł pincetę, wyciągnął z kąta aparat elektryczny, przyniósł palnik i
rozżarzył w jego płomieniu ostrze lancetu. Drażnił zakropione kokainą oko
wysoką temperaturą, elektryzował je. w końcu poruszał szczypcami całe oko
– ale i wtedy żaba nie okazywała żadnych oznak bólu. Kiedy wreszcie
skończył, nie było wątpliwości. Kokaina była tym środkiem, przy pomocy
którego przynajmniej powierzchniowa część oka dawała się całkowicie
znieczulić, tak że w przyszłości można będzie przeprowadzać bezbolesne
operacje zaćmy bez narkozy.
W tej triumfalnej chwili Kolier nie miał najmniejszego pojęcia o tym, że
dr Leopold Kónigstein, pamiętając o pożegnalnej propozycji Freuda, w tym
samym mniej więcej czasie zaczął stosować kokainę w przypadkach jaglicy.
Stwierdził przy tym znaczne zmniejszenie się na pewien czas bolesności oka
po zakropieniu go kokainą. Ale Kónigstein. chociaż również był operującym
okulistą jak Kolier, nie wpadł – po swych pierwszych doświadczeniach – na
myśl wypróbowania kokainy do znieczulenia miejscowego.
Już następnego dnia po swoim odkryciu Kolier zakroplił kokainą oczy
tuzinowi żab. Wyniki powtarzały się: całkowite znieczulenie zakropionego
oka. Gartner oddał do jego dyspozycji dwanaście królików. Zwierzęta
spokojnie wytrzymały nawet głębokie nacięcia.
 Następnie próby przeprowadził na psach. Potem przeszedł do
eksperymentu na sobie samym. Skłonił Gartnera, by zakroplił mu kokainą
oczy, a następnie drażnił je rozmaitymi narzędziami. Gdy i on nie odczuł
najmniejszego bólu, zwalczył tym samym swoje najgłębiej skrywane,
ostatnie wątpliwości. Udał się do Kliniki Chorób Oczu. Potajemnie namówił
jednego z pacjentów do takiej próby i znów miejscowe znieczulenie się
udało. Tenże sam pacjent natychmiast zdecydował się na operację zaćmy,
przed którą dotychczas ciągle się wzbraniał. Koller przeprowadził operację
cichaczem, bez świadków, i po raz pierwszy przeżył ten cud, że chory na
oczy pacjent, bez narkozy, leżał teraz zupełnie spokojnie przy zabiegu.
Operator mógł swobodnie pracować, bez ciągłych nawoływań do spokoju,
bez obaw o nagły ruch chorego.
Szczęście Kollera nie miało granic. W wyobraźni widział już swoją
świetlaną przyszłość pełną sukcesów.
Mimo to obawiał się. że może go ktoś ubiec w tym odkryciu. 11 września
udała się jego pierwsza bezbolesna operacja katarakty. 15 września
rozpoczynał się Kongres Oftalmologów w Heidelbergu. Kongres ten stwarzał
najlepszą okazję do zaprezentowania tego odkrycia, a tym samym do
potwierdzenia jego priorytetu w zastosowaniu nowej metody. Lecz jako
nikomu nie znany lekarz Koller nie widział dla siebie możliwości
wygłoszenia tam nagle referatu. Prosił przyjaciół o pożyczkę na pokrycie
kosztów podróży. Ale wszyscy jego przyjaciele byli w podobnej sytuacji
finansowej. W ostatniej chwili, przypadkowo, nawiązał znajomość z okulistą
z Triestu, dr. Brettauerem, który w drodze na heidelberski Kongres zatrzymał
się przejazdem w Wiedniu. Koller pokazał całkowicie zaskoczonemu koledze
wyniki swojej pracy, a ten od razu zgłosił gotowość podania ich do ogólnej
wiadomości oraz powtórzenia tych doświadczeń w obecności zebranych
okulistów.
Można sobie wyobrazić, w jakim napięciu trwał Koller, który pozostał w
domu. Minęły trzy dni. Wreszcie otrzymał wiadomość o przyjęciu jego
sprawozdania, początkowo z rezerwą, a później z entuzjazmem. W stanie
pierwszego radosnego uniesienia pobiegł do jednego ze swych przyjaciół, dr.
Jellinka. Ten pracował wówczas na oddziale chorób krtani u prof. Schóttera,
tego samego, który wkrótce potem potwierdził rozpoznanie raka krtani u
niemieckiego następcy tronu Fryderyka Wilhelma. Koller, przy całej swej
skromności, przewidywał w tym momencie, że miejscowe znieczulenie nie
ograniczy się tylko do okulistyki. Przewidywał, że może się ono przyczynić
do rewelacyjnego rozwoju całej chirurgii. Zaproponował Jellinkowi
znieczulenie krtani przez pędzlowanie jej przed zabiegiem kokainą. Jellinek
posłuchał jego rady i od razu dało to pozytywne rezultaty. Wydawało się, że
szeroka droga stała teraz otworem dla nowego etapu chirurgii. Przekraczało
to najśmielsze oczekiwania i było równie fascynujące jak swego czasu
odkrycie narkozy eterowej.
Trudno dziś w to uwierzyć, ale to prawda. Freud, będąc w Hamburgu, nie
wiedział nic o odkryciu Kollera ani o sensacyjnych pokazach w Heidelbergu,
o których ja, będąc w Paryżu, dowiedziałem się w krótkim czasie. Freud
zupełnie zapomniał o Wiedniu. Marta doprowadziła nawet do pojednania
między nim a swoją matką, której – jak się Marcie dotychczas wydawało –
nienawidził za „uprowadzenie” mu jego ukochanej do Hamburga. Po raz
pierwszy lody zostały przełamane. Freud, przepełniony szczęściem, powrócił
w pierwszych dniach października do Wiednia, z mocnym postanowieniem
dalszego prowadzenia prac badawczych nad kokainą, by osiągnąć wreszcie
ostateczny sukces i najpóźniej w roku 1885 ożenić się z Martą.
Pierwszą nowiną, jaką mu zgotował Wiedeń, było odkrycie Kollera. Ale,
o dziwo, ta nowina początkowo wcale go nie poruszyła. I znowu było na to
tylko jedno wytłumaczenie – jego niewystarczająca wiedza o wszystkim, co
dotyczyło chirurgii. Także i tym razem nie pozwoliło mu to zrozumieć, jak
wielkie znaczenie należało przyznać kokainie właśnie na tym polu. Uważał
kokainę za swoje odkrycie, swoją własność, a wynalazek Kollera jedynie
jako przyczynek pomocniczy do swych przyszłych, wielkich badań nad
kokainą.
Nie wzruszyła go również wizyta Kónigsteina, który pełen podniecenia
zakomunikował mu. że i on także, niezależnie od odkrycia Kollera, doszedł
do wniosku, iż kokaina znieczula całe oko – Koller wyprzedził go tylko o
włos z ogłoszeniem swoich wyników. Freud udał się z nim do Kliniki Chorób
Oczu, gdzie Kónigstein zademonstrował mu bezbolesne usunięcie oka u psa.
Nawet po powyższym pokazie jeszcze nie pojąl. jak wielkie znaczenie
zdobyła sobie kokaina jako środek znieczulający. Wprost przeciwnie:
prawdziwe znaczenie kokainy widział tylko w jej rzekomym działaniu
pobudzającym.
15 października, na dwa dni przed zebraniem Wiedeńskiego
Towarzystwa Lekarskiego, na którym Koller miał mówić o swoim odkryciu,
zaszło coś, co po raz pierwszy w okrutny sposób otworzyło mu oczy.
Wezwano go do Fleischla. Ten zamknął się w pokoju, tarzaf się w delirium
na podłodze, krzyczaf wśród okropnych męczarni i bronił się przed jakimiś
potworami, które, jak mu się wydawało, atakowały go. Trzeba było wyważyć
drzwi. Pełen złych przeczuć, Freud uświadomił sobie, że jest jednak na
fałszywym tropie, że prawdopodobnie Koller nie wykrył jakiegoś ubocznego
działania kokainy, lecz znalazł jedyny pożyteczny sposób zastosowania jej w
medycynie.
W ponurym nastroju udał się Freud 17 października na zebranie
lekarskie. Widział Kollera przeżywającego pełnię szczęścia, słuchał jego
wystąpienia, słyszał burzliwe oklaski i zdanie wykładowcy: „Lekarze
wiedeńscy poznali kokainę dzięki starannemu i ciekawemu doniesieniu dr.
Zygmunta Freuda”. Ale czy to miało być wszystko? Czy miałby mu pozostać
tylko słaby odblask sławy jako temu. który przygotował grunt, owoce zaś
będzie zbierał ktoś inny?
Freud wstał oszołomiony ze swojego miejsca. Cierpiał wewnętrznie nad
tym, że los tak okrutnie z niego zadrwił. Sam przed sobą nie chciał się
jeszcze do tego przyznać, lecz w głębi duszy wiedział już, źe przegrał.
Tego dnia wieczorem napisał w stanie przygnębienia list do Marty
donosząc jej. że tylko pięć procent sławy spada na niego. Gdyby sam
przeprowadził doświadczenia na oczach, zamiast doradzać je Kónigsteinowi,
dziś byłby z pewnością u szczytu sławy.
Rozczarowanie było tak wielkie, że już w parę dni później, znów pełen
rozpaczy, nie dopuszczał do siebie myśli o pogodzeniu się z porażką. Znów
zaczął przyjmować kokainę, by zwalczyć swoje załamanie. W świetle tego,
co dziś powszechnie wiadomo o nawykowych właściwościach kokainy, aż
dziw bierze, że nie stał się narkomanem do końca życia. Mimo to podjął na
nowo swoje doświadczenia, po raz ostatni chwytając się uparcie nadziei, że
odkryje jakiś inny czynny składnik kokainy, który usunąłby w cień triumf
Kollera. Leczył kokainą najrozmaitsze choroby nerwów, w końcu nawet
wściekliznę. Ale wszelkie próby spełzały na niczym i powoli rozwiewały się
też jego nadzieje. W styczniu 1885 roku podjął próbę uśmierzenia strasznego
bólu spowodowanego neuralgią nerwu trójdzielnego u pewnego pacjenta.
Wstrzykując bezpośrednio do nerwu roztwór kokainy nie przypuszczał, że po
raz wtóry był o krok od wielkiego odkrycia i po raz wtóry zaprzepaścił tę
szansę. Chodziło o odkrycie ogłoszonego wkrótce potem
„znieczuleniaprzewodowego” – rodzaju znieczulenia miejscowego
pozwalającego uniewrażliwić na ból całe części ciała przy pomocy kokainy.
Próba ta nie przyniosła rezultatu, ponieważ jego wiedza chirurgiczna była tak
znikoma, że prawdopodobnie nie trafił nawet w nerw. Dwa lata później
dowiedział się, że był na drodze, na której znieczulenie miejscowe objęło
duże obszary ludzkiego ciała i było wielkim krokiem naprzód w porównaniu
z metodą Kollera, ograniczającą się do oka i jamy ustnej.
Tym razem, gdy się o tym dowiedział, nie dotknęło go już to
przynajmniej tak głęboko. Z pewnymi trudnościami wywalczył sobie
skromną egzystencję jako neurolog w Wiedniu i wreszcie 13 września 1886
roku ożenił się z Martą. Odwrócił się teraz od wszelkich materialnych spraw
medycyny i poświęcił badaniom najbardziej skrytych głębin życia
psychicznego. Badania te przyniosły mu jednak w końcu światową sławę,
choć budzącą wiele kontrowersji. Mimo to epizod kokainowy pozostał
cierniem w jego duszy, który później pojawiał się ciągle w jego własnych
snach i ich tłumaczeniach, zwłaszcza gdy nawet Koller potem jakby
zapomniał o udziale Freuda w swoim odkryciu. Ale i Kollerowi. mimo jego
wielkiego triumfu, nie oszczędzono tego uczucia goryczy, które przez resztę
życia towarzyszyło Kónigsteinowi i wzbierało w sercu Freuda. Koller,
otoczony jeszcze podziwem z powodu swego odkrycia, byl niemal pewien,
że spełni się je’go największe marzenie i zostanie asystentem Kliniki Chorób
Oczu. Dokładnie nie wiadomo, dlaczego do tego nie doszło. Rozczarowanie
Kollera było tak wielkie, że opuścił Wiedeń i udał się do Utrechtu w
Holandii, gdzie pracował jako asystent w klinice okulistycznej. Stamtąd wy
wędrował w maju 1888 roku za ocean. W Nowym Jorku zdobył stałą pracę w
Mount Sinai Hospital i w przytułku Monte Fiore, gdzie miał wielkie
osiągnięcia jako oftalmolog. Tymczasem na ugorze, który jako pierwszy
zaorał Koller, wyrośli już nowi ludzie, którzy wyprowadzili kokainowe
znieczulenie miejscowe z ciasnych granic oka. przenosząc je na wszystkie
dostępne okolice ludzkiego ciała. Byli nimi William Halsted, Paul Reclus,
Carl Ludwig Schleich, August Bier i Heinrich Braun.
Mniej więcej cztery lata przed odkryciem Kollera spotkałem po raz
pierwszy Williama Stewarta Halsteda, a było to w domu chirurga Volkmanna
w Halle. Ten 28-letni chirurg amerykański pracował wtedy w Niemczech, by
pod kierunkiem Bergmanna, Volkmanna i Thierscha dokładnie przyswoić
sobie metodę aseptyki. Na mnie zrobił on wówczas wielkie wrażenie.
W mojej pamięci żył nadal jako młody człowiek, pełen żarliwej
aktywności, zdecydowany wprowadzać aseptykę w brudnych szpitalach
Nowego Jorku. Wystarczyło go raz zobaczyć – barczysta sportowa sylwetka,
uparte, nieregularne rysy twarzy, zawadiacka mina – a od razu zyskiwało się
pewność, że osiągnie swój cel. Jak tego dokonał, że po powrocie do Nowego
Jorku stał się wśród miejscowych chirurgów niekwestionowanym liderem –
wyjaśniłem powyżej. Pracował dzień i noc. w opozycji do zatwardziałej
amerykańskiej chirurgii uprawiał swoją aseptykę w namiocie ustawionym na
podwórzu szpitalnym, operował równocześnie w sześciu wielkich szpitalach,
posiadał stale rosnącą grupę zachwyconych nim uczniów, którą uczył
poznanej w Europie anatomii patologicznej i aseptyki. A przy tym wszystkim
znajdował jeszcze czas na życie towarzyskie typowe dla eleganckiego świat
owca.
Nic jeszcze wtedy nie wiedziałem o odkrywczej roli Halsteda jako
kontynuatora prac Kollera na polu znieczulenia miejscowego. Przypadek
zaprowadził mnie pewnego czerwcowego dnia 1886 roku przed piękny dom
przy Dwudziestej Piątej Ulicy, w którym praktykował Halsted,
prawdopodobnie razem ze swym kolegą, dr. Thomasem McBride’em.
Ponieważ przy drzwiach znajdowała się tabliczka z jego nazwiskiem, więc
szybko zdecydowałem się odwiedzić tego młodego, tryskającego życiem
człowieka, zdążającego od sukcesu do sukcesu.
Rosły służący otworzył mi ciężkie drzwi. W momencie gdy zapytałem o
Halsteda, jego odpowiedź zabrzmiała wręcz wrogo: – Dr Halsted jest
nieobecny. – Próba dowiedzenia się, czy Halsted może wyjechał i gdzie się
znajduje, spotkała się z uprzejmą, ale stanowczą odpowiedzią odmowną.
Chciałem już zrezygnować i zostawić tylko swoją wizytówkę z
pozdrowieniami, gdy do hallu wszedł młody człowiek. Był to dr McBride.
Zyptał mnie, czy dobrze znam Halsteda. Potwierdziłem zdumiony.
McBride zawahał się chwilę, a następnie zaprosił mnie do swego
gabinetu mówiąc: – No dobrze. Widzę, że poważnie interesuje się pan jego
losem, powiem więc panu, gdzie on się znajduje... Jest w Providence...
Mówiąc zupełnie szczerze, znajduje się w zakładzie dla psychicznie chorych.
Nie jest wprawdzie chory psychicznie, ale cierpi na chorobę, która wymaga
długiej kuracji odwykowej, a jej rezultaty... – Wzruszył ramionami. Z wyraju
mojej twarzy wyczytał jednak, że nie jestem w stanie zrozumieć tego, o czym
mi właśnie mówił. – Odkrycie kokainy jako środka umożliwiającego
znieczulenie miejscowe stało się przekleństwem dla Halsteda oraz większości
jego przyjaciół i uczniów. Z pewnością czytał pan ostatnio ostrzegawcze
doniesienia ze wszystkich stron świata.w których szczególnie podkreśla się
nadzwyczaj szkodliwe właściwości kokainy powodujące nałóg. Niestety
doniesienia te trafiają w samo sedno sprawy. Kokaina niszczy całą siłę
witalną i wolę człowieka. Silnych ludzi doprowadza do ruiny.
Oczywiście czytałem rozmaite ostrzeżenia, które zresztą potwierdzały
doświadczenia Freuda przy próbie leczenia Fleischla kokainą. Ale przecież w
pamięci miałem obraz Halsteda jako okaz zdrowia, w kwiecie siły i wieku.
Czy to możliwe, żeby właśnie on uległ narkotykowi, podczas gdy o wiele
słabszy fizycznie Freud nie popadł w nałóg?
Resztę popołudnia spędziłem u McBride’a i dowiedziałem się
najważniejszych szczegółów o odkryciu Halsteda i historii tego odkrycia,
które ostatecznie doprowadziło do katastrofy. Dalszy ciąg opowiedział mi
następnego dnia William Welch, wielki mistrz nowojorskiej anatomii
patologicznej, w którego prosektoriach Halsted często pracował.
W tych samych dniach września 1884 roku, w których dowiedziałem się
w Paryżu o odkryciu Kollera, dotarły do Nowego Jorku i do Halsteda
pierwsze sensacyjne doniesienia o tej rewelacji. Pracował wtedy, wraz ze
swoimi asystentami Richardem J. Hallem i Frankiem Hartleyem, w Szpitalu
im. Roosevelta. Relacje te odpowiadały najzupełniej zainteresowaniom
Halsteda. Prawie natychmiast po ich otrzymaniu zajął się wraz ze swoimi
współpracownikami tym nowym zagadnieniem. Jego wnioski były szybkie i
proste: jeśli zakropienie lub pędzlowanie kokainą śluzówki powodowało
znieczulenie, to czyż środek ten nie powinien być równie skuteczny także w
głębi ciała, o ile by się tylko udało wprowadzić tam w jakiś sposób roztwór
kokainy? Jeśli okazałoby się to możliwe do przeprowadzenia, to może
udałoby się znieczulić głębsze warstwy tkanek, a nawet całe wewnętrzne
narządy i tym samym dokonywać na nich zabiegów bez dawania narkozy.
Wniknięcie kokainy do głębszych tkanek nastąpić mogło tylko za pomocą
wstrzyknięcia. Jeszcze we wrześniu 1884 roku Halsted i jego dwaj asystenci
zaczęli przeprowadzać doświadczenia na sobie. Wstrzykiwali sobie dość
silne roztwory kokainy – przeważnie 5-15% – do skóry, a potem również pod
skórę. Bardzo szybko stwierdzili, że w ten sposób można było osiągnąć dość
długotrwałe okresy całkowitej niewrażliwości na ból.
Już w czasie tych doświadczeń zdarzały się dziwne rzeczy. Nikt z kręgu
Halsteda nie czytał sprawozdania Freuda na temat niesłychanie
pobudzającego działania kokainy. Zupełnie niezależnie od tego Halsted, Hall
i Hartley stwierdzili, że po każdej nowej próbie ogarniała ich jakaś
przemożna, niebywała ochota do pracy. Wydawało im się, że mogliby
pracować dzień i noc, bez odpoczynku. Czuli się jak bogowie, lekko,
wyzbyci wszelkich ziemskich trosk. Sposób mówienia Halsteda był teraz
swobodniejszy, łatwiejszy, rozluźniony. Napisanie doniesienia wydawało mu
się dziecinną igraszką. Jego ręce wykazywały w czasie operacji wręcz
lunatyczną pewność i spokój.
Przyjaciele i studenci, którzy pytali Halsteda o tajemnicę tej niezwykłej
wydajności, otrzymywali szczodrze dawkę kokainy i czuli, że także ich
wydolność cudownie wzrasta. Opadała dopiero wtedy, gdy mijało działanie
odpowiedniej dawki. Wystarczało jednak teraz wstrzyknąć sobie nową,
niewielką ilość środka, by znów poderwać się do wysokiego lotu. Hartley
spróbował proszku kokainowego przy silnym zakatarzeniu. Wciągnął go
nosem. Jego drogi oddechowe stały się drożne, a ponadto ogarnęło go jakieś
wyjątkowo uszczęśliwiające i ożywiające uczucie. Od tej pory przy
najmniejszych objawach zmęczenia Halsted. jego współpracownicy,
przyjaciele i studenci zażywali małe ilości proszku kokainowego jak tabaki.
Czuli się wtedy wypoczęci i pełni sił. Na początku stycznia 1885 roku trafiła
także do jego rąk praca naukowo-badawczą sprzed 17 lat peruwiańskiego
lekarza w stopniu generała. Moreny y Maiza. o „badaniach chemicznych i
fizjologicznych nad rośliną koka z Peru i kokainą”, ta sama, z którą zapoznał
się już wcześniej Koller.
Halsted czytał końcowe uwagi relacji y Maiza ze szczególną uwagą:
„Dziwny to fakt i godny uwagi, że przy wszystkich zastrzykach kokainy
nigdy nie niszczy się zdolności motorycznej, natomiast całkowicie zanika
czucie”. I dalej: „Czy nie można by użyć kokainy jako środka do
miejscowego znieczulenia? Przyszłość pokaże...”
Po tej lekturze wpadła Halstedowi do głowy najbardziej owocna myśl
owych burzliwych miesięcy. Jeżeli y Maiz wstrzyknął kokainę w udo i tym
zabiegiem uzyskał znieczulenie całej nogi wraz ze stopą, to istniało tylko
jedno wyjaśnienie tego fenomenu. Y Maiz musiał przypadkowo, a może
celowo, wprowadzić roztwór kokainy do nerwów przewodzących ból. które
łączyły wszystkie nerwy czuciowe nogi drogą przez rdzeń pacierzowy z
ośrodkiem bólu w mózgu. Niesamowity pomysł! Uzyskanie znieczulenia
pewnego obszaru ciała wymagało dotychczas kilkakrotnego nakłucia chorego
miejsca w niewielkiej odległości od siebie. Trzeba znaleźć inny, znacznie
łatwiejszy sposób. Należy przerwać przewodnictwo nerwów bólowych
między chorymi częściami ciała a mózgiem, wstrzykując działający
blokujące roztwór kokainy bezpośrednio do nerwu. Haisted udał się,
podniecony, wprost do swego laboratorium. U jakiegoś zwierzęcia
doświadczalnego odsłonił nerw kulszowy i wstrzyknął do niego dawkę
kokainy. W krótkim czasie noga stalą się zupełnie niewrażliwa na ból.
Zachęcony tym sukcesem Halsted skłonił swoich pracowników i studentów
do badań mających na celu stwierdzenie, w których miejscach nerwy
przewodzące ból z obszaru kończyn i narządów dałyby się najpewniej
zablokować. Gdy Hall pod koniec 1885 roku doznał silnych bólów zęba.
Halsted wstrzyknął mu po raz pierwszy kokainę do nerwu żuchwowego. Cała
połowa żuchwy została znieczulona na prawie 25 minut, ząb usunięto
bezboleśnie. Halsted stał się odkrywcą tej odmiany anestezji lokalnej, która
rozeszła się po całym świecie pod nazwą znieczulenia przewodowego. Przede
wszystkim zaś zrewolucjonizo– wała stomatologię do tego stopnia, że dziś
nie wyobrażamy już sobie zabiegów dentystycznych bez znieczulenia
miejscowego.
W czasie ogłoszenia odkrycia Halsteda. na wiosnę 1885 roku. stało się
jasne, że Halsted oraz jego przyjaciele od dawna byli narkomanami. Zażywali
kokainę jak tabakę, nawet podczas przedstawień teatralnych, ponieważ
zwiększało to atrakcyjność i barwność obrazów scenicznych. Halsted
początkowo wcale nie zwrócił na to uwagi, że niektórzy jego uczniowie stają
się niepunktualni. gadatliwi i nieodpowiedzialni. Dopiero gdy sam przez parę
dni nie zażywał kokainy, zauważył nagle, że cierpi na zawroty głowy, jest
blady, drży i ma duszności. Już następnego dnia poczuł silne kurcze
żołądkowe, zakłócenia wegetatywne i bezsenność. Ogarnięty początkowo
niezupełnie świadomym, a mimo to przerażającym przeczuciem,
zaproponował także Hallowi przerwanie na jakiś czas przyjmowania kokainy.
Hall załamał się zupełnie po paru dniach. Jeszcze raz Halsted próbował
skończyć z kokainą. Ale następstwa były stokroć gorsze niż za pierwszym
razem. Jeśli chciał kontynuować swoją pracę, operacje i wykłady – musiał
zażywać kokainę. W przeciwnym razie runąłby w przepaść, która się szeroko
przed nim rozwierała.
Ale to jeszcze nie wszystko. W ostatnim przebłysku swojej dawnej
witalności Halsted poczuł, że dzieje się z nim coś jeszcze straszniejszego.
Okresowo nie żył już w ziemskich realiach. Przez coraz dłuższe okresy nie
miał wcale ochoty na powrót do rzeczywistości. Poczuł, że nagle dawne
przyjaźnie i powiązania nic już dla niego nie znaczą, że sprawy dnia
codziennego przestały go interesować. W chwilach powracającej jasności
umysłu rozmawiał jeszcze raz z Hallem i Hartleyem i dowiedział się. że i oni
mają podobne objawy. Już w marcu wszyscy trzej wegetowali, opanowani
wyłącznie żądzą zażywania kokainy, prawie nieświadomi swego upadku.
Kilkunastu uczniów Halsteda przepadło gdzieś w nowojorskich slumsach
i wszelki słuch o nich zaginął. Hall został zmuszony do rezygnacji ze swej
kariery w Nowym Jorku. Zniknął gdzieś na Zachodzie i później jeszcze raz
podjął pracę jako chirurg w Santa Barbara w Kalifornii. Ale życie miał
zrujnowane.
Dwaj przyjaciele Halsteda, dr Munroe i dr van der Poel, podjęli próbę
uratowania go – by zapobiec jego całkowitemu wykolejeniu się – i przewieźli
go na leczenie do Providence. o czym dowiedziałem się po raz pierwszy od
dr. McBride’a. Zakład ten prócz leczenia umysłowo chorych zajmował się
także leczeniem odwykowym morfinistów i alkoholików. I tak Halsted, ten
młody człowiek, obiecujący, podziwiany, mający na swym koncie wiele
sukcesów – zniknął za murami zakładu.
Zniknął wtedy na cały rok. Gdy pod koniec roku pojawił się znowu w
Nowym Jorku – był zupełnie innym człowiekiem, jak mi później opowiadał
Welch. O ile kiedyś był młodzieńcem żywym, pełnym energii, śmiałym i
szybkim w działaniu, to teraz wydawał się ospały i przesadnie drobiazgowy.
Kiedyś zdrowy, silny i żywotny – teraz wychudzony, wątły i bez sił.
Najgorsze jednak, że wcale nie został wyleczony z kokainowego nałogu.
Unikał swoich dawnych przyjaciół i znajomych, chorobliwie wręcz dążąc
do samotności. Na statku płynącym w lutym i marcu 1886 roku na Windward
Islands zamówił sobie oddzielną kabinę. Zabrał ze sobą zapas kokainy. W
chwilowym przebłysku słabej zresztą woli odzyskania zdrowia tak ograniczył
jej ilość, by nie starczyło mu na całą podróż. Na pełnym morzu, bez
możliwości uzupełnienia zapasu, chciał dobrowolnie wystawić się na próbę
życia bez kokainy. W drodze powrotnej nadeszła chwila, kiedy zapas
kokainy się wyczerpał. Na pół obłąkany żądzą narkotyku, włamał się do
zamkniętej kabiny kapitana, siłą otworzył szafę apteczną i ukradł cały zapas
kokainy. Po przypłynięciu do Nowego Jorku zawieziono go po raz drugi do
Providence.

Powrócił dopiero w grudniu. Znów nikt nie dowiedział się o tym, co

działo się w Providence. Nawet Welch. któremu zawdzięczam te
szczegółowe informacje, nie wiedział o niczym. Niemniej zdobyto już w tym
czasie, jak się wydaje, pewne doświadczenia w jeszcze zupełnie nowej
dziedzinie leczenia odwykowego. Wydawało się. że najgorsze symptomy
nałogu zostały u Halsteda opanowane. Welch przeniósł się właśnie z Nowego
Jorku do Baltimore, gdzie według europejskich wzorów zakładano właśnie
nową szkołę medyczną przy Uniwersytecie Johna Hopkinsa. Został tam
profesorem i zabrał Halsteda ze sobą. Umieścił go w swoim własnym domu i
wspólnie ze swą gospodynią, mrs Simmons. opiekował się nim. Dbał o to, by
nikt w Baltimore nie dowiedział się o chorobie tego dziwnego, zaledwie 34-
letniego człowieka. Zatrudnił go w swoim laboratorium patologii i zauważył
u swego podopiecznego powolny wzrost zainteresowania pracą. Coś z jego
dawnej siły woli jakby powracało, gdyż zaczął studiować problemy szwu
jelitowego. Jednak po pewnym czasie Halsted po raz pierwszy sam wyraził
życzenie powrotu do Providence w celu poddania się trzeciej kuracji.
Po paru miesiącach powrócił rzeczywiście w nieco lepszym stanie,
pozwalającym mu. po raz pierwszy, na pewną koncentrację w pracy. Ale i
teraz, w porównaniu ze stanem przedchorobowym. był zupełnie innym
człowiekiem: ciągle negatywnie nastawiony względem innych, nieśmiały,
ospały, przesadnie staranny, bez inicjatywy, stawiający tylko na najwyższą
ostrożność i nie kończące się prace przygotowawcze. Mimo to odbudował
jednak w pewnym stopniu swoje dawne możliwości intelektualne i siłę do
pracy. Nigdy ani słowem nie wspomniał o kokainie. Nigdy nie próbował
najmniejszego znieczulenia miejscowego. Dla niego istniała tylko narkoza.
Ale dzięki powolności i rozwadze, z jaką teraz pracował, rozwinął nowy
rodzaj amerykańskiej chirurgii naukowej. Jeśli dawniej dla przeprowadzenia
operacji raka sutka wystarczała mu godzina, to teraz zużywał na to samo
cztery godziny. Ale w ciągu tych czterech godzin nie dochodziło do żadnego
powikłania, jak krwotok czy infekcja. Nie było naczynia krwionośnego,
którego by przed operacją nie prześledził. Traktował wszystkie tkanki z nie
znaną dotychczas starannością. Długoletnie studia nad zachowaniem się
bakterii w ranach, dokładne badania mikroskopowe po operacjach
doprowadziły do opracowania postępowania aseptycznego przy leczeniu i
opatrywaniu ran.
Welch pierwszy pojął, że z tego niespokojnego kiedyś Halsteda wyrósł
systematyk, dzięki pracy którego chaotycznie rozwijającą się chirurgię
amerykańską dało się ująć w mocne ramy naukowe. Z pomocą Weicha
Halsted został w roku 1889 profesorem chirurgii na Uniwersytecie Johna
Hopkinsa. Jego wkład do rozwoju znieczulenia miejscowego, który tak
tragicznie zaciążył na jego osobistym losie. przeszedł tymczasem do historii i
przyczynił się do osiągnięcia wielkiego celu. co nie obyło się bez burz,
niepowodzeń i rozczarowań.
Odkrycie Halsteda doprowadziło w latach 18861888 do powszechnego
używania na całym świecie kokainy jako środka do miejscowego
znieczulenia. Powstał swego rodzaju entuzjazm dla kokainy, zwłaszcza
wśród młodych chirurgów. Po ustaleniu przebiegu odpowiednich nerwów
wstrzykiwano do nich lub do otaczającej tkanki, albo też do śluzówki,
roztwór znieczulający, co pozwalało na przeprowadzanie zabiegów na zębach
i szczekach, operacji na rękach i przedramionach, na stopach i goleniach, na
przepuklinach i na najniższym odcinku przewodu pokarmowego. Usuwano
też najróżniejsze rodzaje guzów. Przede wszystkim chirurdzy amerykańscy,
francuscy i rosyjscy pracowali nad dokładnym ustaleniem przebiegu tych
nerwów. które należało nakłuwać przed operacją dla uzyskania znieczulenia.
Rozwinęły się szczegółowe techniki znieczuleniowe. Ja zaś śledziłem ten
rozwój z radością i zadowoleniem.
Byłem już pewny zwycięstwa, gdy w lecie 1888 roku w pismach
fachowych odezwali się chirurdzy, donosząc o nagłych wypadkach śmierci
po zastrzykach kokainy. Chodziło o wypadki śmiertelne z objawami
ciężkiego zatrucia, połączonego z zapaścią krążenia, które mogły być
spowodowane tylko kokainą.
Z ludzkich, a więc zrozumiałych względów starałem się początkowo
bagatelizować te pierwsze ostrzeżenia. Jednak w pierwszych dniach września
1888 roku przeraził mnie list profesora Rauchfussa z Petersburga. Rauchfuss.
który leczył później m. in. chorego na hemofilię syna cara Mikołaja, był
jednym z rosyjskich lekarzy, z którymi często korespondowałem.
„Stało się coś strasznego pisał. Pamięta pan profesora Kolomnina,
największą chlubę naszej rosyjskiej chirurgii. Od 8 dni nie ma go już wśród
żyjących. Opuścił swoją rodzinę i pracę, popełniając samobójstwo. Kolomnin
należał do tych chirurgów, którzy od paru lat i u nas próbowali znieczulać
miejscowo przez wstrzykiwanie kokainy. Miał pacjentkę cierpiącą na
gruźlicę jelita, która miała być operowana. Wstrzyknął jej trochę więcej niż
jeden gram kokainy do błony śłuzowej . odbytnicy. Spodziewane
znieczulenie nastąpiło i operację przeprowadzono. Wkrótce potem wystąpiły
jednak objawy tak silnego zatrucia, że wszelkie środki zaradcze okazały się
bezskuteczne. Pacjentka zmarła w dwje godziny po operacji. Poczucie winy
zupełnie załamało Kolomnina i strzałem rewolwerowym położył kres
swojemu życiu. Możliwe, że jego śmierć będzie miała dalekosiężne skutki.
Przypomniała ona bowiem, na co zresztą ostatnimi czasy już kilkakrotnie
zwracano uwagę, że kokaina ma nie tyfko to błogosławione. przeciwbólowe
działanie. Jej działanie toksyczne jest o tyle straszniejsze, że całkowicie
nieobliczalne"*.
Wstrząs wywołany tym listem pogłębił się jeszcze, gdy następnego dnia
otrzymałem list od Paula Reclusa z Paryża. Reclus. który równie
entuzjastycznie jak ja chłonął wszelkie wiadomości o przeciwbólowym
działaniu kokainy – wykazywał teraz pesymizm, który mnie nie mniej
przeraził niż ponura prognoza Rauchfussa.
Reclus pisał, że sytuacja miejscowego znieczulenia wygląda nad wyraz
krytycznie. Nawet po zastrzyku w mniejsze obszary ciała, jak np. w rękę czy
do nerwów zębowych, następowały wypadki błyskawicznej śmierci.
Niedawno otrzymał od dr. Brouardela z Paryża listę trzydziestu zmarłych.
Wszyscy bez wyjątku zmarli po zastrzykach kokainy. Ta wstrząsająca lista
zrobiła w Paryżu niesłychane wrażenie i właściwie sparaliżowała wszelkie
dalsze prace nad znieczuleniem miejscowym. On jednak ze swej strony
zdecydował się przebadać dokładnie wszystkie wypadki śmiertelne ze spisu
Brouardela. Musi ustalić, w jaki sposób kokaina doprowadza do śmierci i czy
nie dałoby się uniknąć jej śmiercionośnego działania.
Wkrótce przekonałem się, że wszystko to o czym pisał Reclus, nie było
wcale przesadą. Niebawem zgłoszono wypadki śmierci po zastrzykach
kokainowych również z Nowego Jorku, Bostonu. Filadelfii, Chicago.
Zaproponowana przez Halsteda metoda blokady nerwów poprzez zastrzyki
kokainy okazała się szczególnie niebezpieczna przy blokadzie większych
nerwów, gdyż wydawało się. że dla wyłączenia większego nerwu konieczne
jest podanie większej dawki. Lekarze dentyści, którzy już zaczęli posługiwać
się zastrzykami na szerszą skalę, donosili o ciężkich omdleniach i
długotrwałych objawach zatruć. Jedynie przy operacjach na gałce ocznej,
gdzie według metody Kollera podawano kokainę tylko na stosunkowo
niewielką powierzchnię błony śluzowej, nie stwierdzano żadnych groźnych
następstw. Jak zawsze w takich przypadkach, pierwsze hiobowe wieści
wyzwoliły w następnym okresie prawdziwą lawinę katastrofalnych
doniesień.
W pierwszych dniach maja 1889 roku w okolicy Pleasantiylle spadłem z
konia. Przewieziono mnie do mojego domu w Nowym Jorku z potrójnym
złamaniem nogi i złamaniem prawego nadgarstka. Dr Hibbs ze Szpitala
Ortopedycznego uczynił wszystko, co bez zdjęcia rentgenowskiego można
było wówczas zrobić. Nie potrzebował mnie zapewniać, że w najlepszym
wypadku będę musiał kilka miesięcy poleżeć w łóżku. W fatalnym nastroju,
przygnębiony bezczynnością, otrzymałem w parę dni po wypadku list od
Volkmanna, w którym pisał on: „Jeden z moich słuchaczy, który przez rok
pracował w Paryżu, doniósł mi ostatnio, że pewien paryski kolega, dr Reclus,
opracowuje metodę wyłączającą trujące właściwości kokainy. Podobno po
doświadczeniach na kilkuset pacjentach ma osiągnięcia godne uwagi, lecz na
razie nie znam jeszcze bliższych szczegółów’”.
Przez chwilę zamarłem z wrażenia. Reclus po swoim ostatnim tak
pesymistycznym i rozpaczliwym liście nie odzywał się już od roku. Jeśli
informacje Volkmanna pokrywały się z prawdą, to powód tego milczenia jest
jasny. Reclus nigdy nie miał zwyczaju pisania o czymś, co nie zostało
ostatecznie potwierdzone nowymi doświadczeniami.
Naturalnie chęć upewnienia się o tym nie dawała mi spokoju.
Zatelegrafowałem więc do Reclusa – i nie otrzymałem żadnej odpowiedzi.
Zatelegrafowałem po raz drugi – i znów nic. Gdybym wskutek mego
wypadku nie był unieruchomiony, to nie zwlekałbym z podróżą do Paryża.
Teraz jednak nie byłem w stanie o własnych siłach siąść na łóżku, umyć się,
ogolić – więc przeklinałem w duchu swój los.
Podyktowałem list do Aristide’a Verneuila, szefa chirurgii w Szpitalu
Pitie, nauczyciela i przełożonego Reclusa, który zawsze wykazywał ogromne
zainteresowanie historią medycyny i kilkakrotnie omawiał ze mną aktualne
zagadnienia. Verneuil odpisał mi wreszcie, że Reclus nie otwiera ani
telegramów, ani listów, tylko z zapałem reformatora zajmuje się problemem
znieczulenia miejscowego. Wygląda blado i mizernie, gorzej niż
kiedykolwiek. Jeżeli chcę się z nim skontaktować, to najlepiej zwrócić się do
jego żony.
Podyktowałem list do pani Reclus i czekałem niecierpliwie, żywiąc
nadzieję, a jednocześnie zwątpienie. Nie otrzymałem odpowiedzi. Napisałem
po raz drugi.
I wtedy – 20 czerwca – otrzymałem list, którego nadawcą był Reclus.
Ciągle jeszcze leżałem w łóżku i moje złe samopoczucie wcale się nie
poprawiało. Ale ten list wyrwał mnie bardzo szybko z ponurego nastroju.
Reclus pisał, że jego plan uratowania znieczulenia miejscowego ma obecnie
solidniejsze podstawy niż kiedykolwiek. Przebadał listę śmiertelnych
przypadków Brouardela i stwierdził, że spośród 30 zmarłych tylko 9 osób
zmarło rzeczywiście wskutek zatrucia kokainowego. W liczbie tych 9
zmarłych było 6 przypadków zgonu z powodu przedawkowania kokainy,
przekraczającego wszelką miarę. Uniknięcie zatrucia jest więc – jego
zdaniem – tylko kwestią dawkowania. Dotychczas uważano za konieczne
używanie roztworu zawierającego nawet 30 procent kokainy. On natomiast
stwierdził, że dla uzyskania znieczulenia przewodowego zupełnie wystarcza
roztwór 3-procentowy. Należy preferować znieczulenia miejscowe kosztem
przewodowego, ponieważ to ostatnie, mimo użycia słabszych roztworów,
wymaga jednak większej ilości kokainy. Znajduje się on dopiero w połowie
swoich badań i nie może mi jeszcze podać żadnych ostatecznych wniosków.
Jest jednak przekonany, że znajduje się na właściwej drodze. Obiecywał mi,
że gdy tylko zdobędzie większą pewność – znów da znać o sobie.
O wiele bardziej pragnąłem teraz znaleźć się w Paryżu, niż w dniach, gdy
Reclus po prostu nie odpowiadał na moje listy. Ale podczas gdy ręka i dwa
złamania nogi stosunkowo szybko się goiły, to trzecia fraktura była w takim
stanie, prawdopodobnie wskutek jakiegoś błędu w sztuce lekarskiej, że trzeba
było nogę jeszcze raz łamać i ponownie unieruchomić. W czasie operacji
byłem tak osłabiony, że po raz pierwszy doświadczyłem na sobie samym
niebezpieczeństwa narkozy chloroformowej. Moje serce zawiodło i tylko
sztuczne oddychanie przywróciło mnie do życia. W listopadzie przewieziono
mnie do Warm Springs na kąpiele i ponowną naukę chodzenia.
W Warm Springs dotarł do mnie drugi list Reclusa. Pisał mi on. że
operował już 200 pacjentów, którym usuwał guzy palców, stóp. sutków, jak
również raka piersi, stosując miejscowe znieczulenie za pomocą trzy-, a
czasem i dwuprocentowego roztworu kokainy wstrzykiwanego do tkanek
otaczających lub w głębsze warstwy odnośnego pola operacyjnego.
Przeprowadził ponadto liczne ekstrakcje zębów, operacje szczęk i warg,
zajmował się również przypadkami przepuklin. Teraz zamierza spróbować
operacji w obrębie podbrzusza, także przy znieczuleniu miejscowym. Nie
miał żadnych przypadków zatruć, tylko kilkakrotnie wystąpiły lżejsze i
przejściowe zaburzenia. Z pełnym sukcesem zoperował wielu chorych z
ciężką niewydolnością krążenia, którzy bez operacji niechybnie musieliby
umrzeć. Wprawdzie Reclus pisał dalej, że potrzebuje jeszcze kilku tysięcy
przypadków, by być ostatecznie pewnym swego sposobu postępowania i
pomyśleć o opublikowaniu całości swych badań. Chce spróbować jeszcze
bardziej obniżyć dawki, aby wyeliminować również lekkie objawy zatrucia.
Nie jest to jednak łatwy problem, gdyż wiąże się z ryzykiem zbyt małego
dawkowania i występowania bólów w trakcie operacji, co mogłoby
zdyskwalifikować całą metodę.
Nieszczęsnym trafem byłem skazany na spędzenie całej zimy w Warm
Springs. Wreszcie w marcu 1890 roku mogłem pojechać do Nowego Jorku.
Tam znalazłem już na wstępie kilka prac naukowych, które w zdecydowany
sposób potępiały używanie kokainy, nawet w dentystyce. Jednocześnie
czekał jednak na mnie list od Reclusa. Pisał on, że zoperował już ośmiuset
pacjentów. Jednak kwestia, czy roztwory o koncentracji mniejszej niż jeden
procent mogą wystarczyć, nie jest jeszcze wyjaśniona. Teraz zajmie się tym
problemem. Ostrożna i powolna działalność Reclusa po prostu drażniła mnie.
28 marca stanowczo odrzuciłem kule i wsiadłem na statek płynący do
Europy. W połowie kwietnia byłem w Paryżu.
Reclus mieszkał na rue Bonaparte. Dawniej, o ile nie spotykaliśmy się w
jego ulubionej kawiarni, to trafialiśmy do jego domu. Było już późne
popołudnie. Przypuszczałem, że zastanę go w domu. Wobec tego pojechałem
na rue Bonaparte. Drzwi otworzyła mi córka Reclusa, Maria, bardzo
zdziwiona i równocześnie przerażona. Zaraz też pokazała się jego żona. Z jej
bladej i zdenerwowanej twarzy wyczytałem, że musiało się stać coś
niezwykłego i niepokojącego. Wyczułem zaraz, że żyje w wielkim strachu i
że ten strach jest troską o męża.
Zatroskany zapytałem, co się stało. Pani Reclus odpowiedziała mi, że jej
mąż od ośmiu dni cierpi na ropień prawego palca wskazującego, który
zaczyna atakować również dłoń.
– Przyczyny mi nie wyjawił – mówiła – ale odwiedził mnie profesor
Verneuil i wyznał, że przed paru tygodniami mąż skaleczył się odłamkiem
kości przy usuwaniu gruźliczego żebra. Od tego czasu rozwinęła się infekcja.
Profesor Verneuil uważał dalsze rozszerzenie się infekcji za nieuniknione, co
stanowi poważne zagrożenie dla życia męża. jeśli ten nie zdecyduje się na
amputację palca. Verneuil nalegał na mnie. bym namówiła Paula do poddania
się temu zabiegowi i poświęcenia palca, który jest mu tak bardzo potrzebny.
– Spojrzała na mnie. – Codziennie próbowałam go do tego przekonać...
Wszystko daremnie. Ponieważ nie chciał nikogo obciążać następstwami tej
niepewnej w skutkach operacji, sam znieczulił sobie wczoraj palec metodą
kokainową, nad którą pracuje, i sam ów ropień otworzył i oczyścił. Ma
nadzieję, że w ten sposób uratuje palec. Jeżeli infekcja natychmiast się nie
cofnie – jest zgubiony. Nie daje się jednak namówić na chwilę odpoczynku.
Nie słucha ani nas, ani żadnego ze swoich braci. Znowu pojechał do kliniki...
 Jeśli Verneuil, który był bardzo ostrożnym, wręcz konserwatywnym
chirurgiem, domagał się amputacji palca, to życiu Reclusa groziło z
pewnością największe niebezpieczeństwo. Infekcja mogła się rozszerzyć tak
szybko, że później nie mogłaby go nawet uratować amputacja całej ręki. Nie
zatrzymywałem się więc dłużej, tylko od razu pojechałem do szpitala, by
samemu porozmawiać z Reclusem.
Dochodziła już siódma, gdy wchodziłem do starego budynku Szpitala
Pitie. Panowała cisza. Słychać było tylko moje kroki. Przy schodach
spotkałem pielęgniarkę i zapytałem o Reclusa. Odpowiedziała, że znajduje
się w swoim pokoju.
Wszedłem na górę i zapukałem. Cisza. Potem wydało mi się, że słyszę
odgłos, jakby odłożono jakiś przedmiot na szklaną płytę. Zapukałem głośniej.
Nareszcie usłyszałem z wewnątrz czyjeś lekkie kroki. Zaraz potem obrócił
się klucz w zamku i w szparze ujrzałem nieznajomego młodego człowieka,
asystenta albo studenta, który zapytał mnie, w jakiej sprawie przychodzę.
Przedstawiłem się i w tej samej chwili usłyszałem cichy głos. tak bardzo
pasujący do delikatnej i wątłej budowy Reclusa. Młody człowiek otworzył
drzwi i ujrzałem drobną, niemal przezroczystą postać, otuloną w nędzny i
zbyt obszerny kitel. Reclus siedział przy biurku pod lampą; jego prawa ręka
była obandażowana, lewa spoczywała między papierami, które przed chwilą
wertował. Prawdopodobnie dyktował coś temu młodzieńcowi, gdyż pióro
tamtego leżało na zeszycie.
– Proszę podejść bliżej, drogi przyjacielu – powiedział, po czym ciągnął
dalej z lekką, jakby bolesną ironią, która go nigdy nie opuszczała: – Zastaje
mnie pan przy inwentaryzacji. Doszedłem do wniosku, że moja praca dla
uratowania anestezji kokainowej jest najszczęśliwszym naukowym
osiągnięciem mego życia. – Zawahał się, a następnie dodał: – Możliwe, że
nie jest. ale była. Dlatego składam na piśmie wszystkie wyniki moich badań.
Zrozumiałem, że na wszelki wypadek liczy się ze swoją śmiercią, że nie
chciałby umrzeć, nie podając do publicznej wiadomości wyników swoich
dociekań i próbuje nadać im ostateczną formę. Dał znak swemu młodemu
sekretarzowi, by nas zostawił samych.
– Dla uczonego nie ma lepszego sposobu robienia doświadczeń niż
doświadczenie na sobie samym – rzekł. – Użyłem zaledwie 0.5-
procentowego roztworu kokainy, który nie może już mieć żadnych
szkodliwych skutków ubocznych. Roztwór ten wystarcza całkowicie do
znieczulenia. Teraz wiem o tym dokładnie. Niczego nie czułem, nawet
skrobania kości. Jeśli dotychczas nasuwały mi się jakieś wątpliwości
odnośnie do mojej metody stosowania słabszego roztworu, to teraz nie mam
żadnych.
Próbowałem mu wytłumaczyć, że powinien teraz odpocząć, by infekcja
nie rozszerzała się dalej. Moje perswazje były bezskuteczne. Upierał się przy
tym. że jego „inwentaryzacja” jest ważniejsza niż wszystko inne.
Los nie chciał jednak jeszcze śmierci Reclusa. Dał mu jeszcze 25 lat
życia i czas na to, by swoje zadanie życiowe, uratowanie znieczulenia
miejscowego, doprowadził do końca. Oczywiście zrobił to zbyt późno; kiedy
w roku 1895, po blisko 7000 znieczuleń, zdecydował się wreszcie na
ogłoszenie swojej „inwentaryzacji” pt. „L’anesthesie localisee par la cocaine”
– zdobył wprawdzie duże uznanie, ale tylko we Francji. O rok wcześniej
ukazało się bowiem w Niemczech dzieło wyprzedzające wypracowaną z
takim trudem metodę Reclusa. Bardzo szybko stworzyło ono zupełnie nowe i
o wiele bardziej obiecujące perspektywy dla nietoksycznego znieczulenia
miejscowego. Dzieło to nosiło tytuł Bezbolesne operacje, a jego autorem był
młody berliński chirurg, Carl Ludwig Schleich. Z ukazaniem się jego pracy
zaczyna się – ściśle biorąc – IV akt dramatu związanego z rozwojem
znieczulenia miejsco– wego. Bohaterem pierwszego aktu był Koller.
drugiego – Halsted, a trzeciego – Reclus. I znów był to akt pełen pomyłek,
marzeń, rozczarowań, ludzkich kłopotów i słabości.
Święta Bożego Narodzenia 1890 roku spędziłem w Niemczech. W
ostatnich dniach stycznia byłem w Berlinie. Któregoś dnia odwiedziłem
Ernsta von Bergmanna w jego nowej prywatnej klinice przy
Schwartzkopfstrasse. Bergmann dalej operował po mistrzowsku. Znów
powróciliśmy w rozmowie do tematu będącego pasją jego życia – choroby
nowotworowej cesarza Fryderyka III. Później, około godziny 21, zaprosił
mnie do hotelu „Prinz Albrecht”, gdzie elita berlińska urządzała wówczas
częste bale. Jego żona Paulina czekała już tam. o ile sobie przypominam,
wraz z najstarszą córką.
Obok pań Bergmann siedziała jakaś młoda kobieta o nieprzeciętnej
urodzie. Bergmann przywitał się z nią ze swoistą galanterią, będącą
mieszaniną elementów bałtyckich, rosyjskich i pruskich, i przedstawił mi ją
jako panią Hedwig Schleich, żonę chirurga o tym nazwisku. Okazało się, że
jest nie tylko piękna, ale także mądra i wykształcona. Dowiedziałem się, że
jej mąż pracował jako asystent u Virchowa. von Langenbecka i von
Bergmanna. a od dwóch lat prowadzi prywatną klinikę przy Belle-Alliance-
Platz w Berlinie. Z pewnością to przypadkowe spotkanie nie miałoby dla
mnie żadnych dalszych następstw, gdyby pani Schleich. po godzinie
daremnego czekania na męża, nie próbowała mi usprawiedliwić jego
nieobecności. Najpierw powiedziała mi. że jej mąż jest artystą, który zupełnie
nie liczy się z czasem. Później wyjaśniła, że od roku zaangażował się w
pracę, która go wprost pochłania. Z pewnością słyszałem o próbach
znieczuleń miejscowych i o ciężkich zatruciach, jakie przy tym występują. Jej
mąż znalazł sposób wykluczający wszelkie niebezpieczeństwo zatrucia. Od
wielu miesięcy operuje tylko według swej nowej metody, którą nazywa
znieczuleniem nasiękowym. Jest oblegany przez pacjentów, którzy boją się
narkozy i pragną być operowani tylko przez niego.
– Metoda nasiękowa – powtórzyła i wyjaśniła mi dalej, że nie mogę
jeszcze nic wiedzieć o tym sposobie, ponieważ jej mąż nie opublikował
jeszcze nic na ten temat. Ale ona wie. że wystarczają mu roztwory o
nieprawdopodobnie małej, od 0,1-do 0,01-procentowej zawartości kokainy.
Jeżeli mnie ta sprawa interesuje, to powinienem porozmawiać ze Schleichem
osobiście. Jest to jego odkrycie i tylko on może mnie o nim obszernie
poinformować.
Myśl, że najsłabszy roztwór kokainy, jaki stosował Reclus, był
procentowo o wiele wyższy niż ten, o którym z takim przekonaniem mówiła
pani Schleich, wzbudziła we mnie pragnienie poznania jej męża. Ponieważ
Schleich nie pojawił się także w ciągu następnej godziny, chętnie przyjąłem
zaproszenie jego żony na dzień następny, na popołudniową kawę.
Carl Ludwig Schleich miał w chwili, gdy go poznałem, 31 lat i był
jednym z najbardziej niezwykłych ludzi, jakich można sobie wyobrazić.
Młody człowiek, średniego wzrostu, z kokieteryjnym wąsikiem, krótko
przystrzyżoną czupryną „na jeża” oraz o trochę miękkiej, ale miłej twarzy,
której zaczerwienienie pozwalało przypuszczać, że człowiek ten lubi wino.
Oczy miał płomienne, marzycielskie, a jego ubiór zdradzał cygańską
swobodę.
Schleich był synem szanowanego w gruncie rzeczy, choć nieco
kontrowersyjnego lekarza ze Szczecina, który studiował jeszcze u
Dieffenbacha, znanego w pierwszej połowie XIX wieku chirurga
berlińskiego, którego ze względu na jego odwagę nazywano „diabłem”.
Carl Ludwig Schleich nie ułatwiał życia swojemu ojcu. Chciał być poetą.
aktorem albo muzykiem. Ojciec wręcz zmusił go do rozpoczęcia studiów
medycznych w Zurychu. Tam mieszkał prawie przez dwa lata, wcale się
poważnie do studiów nie zabierając. Prowadził życie hulaszcze w stylu
cyganerii, trwonił przesyłane przez ojca pieniądze, bezsensownie się
zadłużał. Znajdującego się na krawędzi załamania fizycznego, wyczerpanego
ciągłą pijatyką i wesołymi zabawami – w takim stanie ojciec zabrał go do
Szczecina. Z wielką cierpliwością doprowadził do tego. że syn skończył
pierwsze dwa lata medycyny na uniwersytecie w Greifswaldzie.
Niezwykłe zdolności młodego Schleicha spowodowały, że rzeczywiście
w ciągu paru dni potrafił przyswoić sobie to, na co inni potrzebowali tygodni.
Może uskrzydlał go fakt, że w ciągu tych miesięcy poznał bliżej swą
późniejszą żonę, którą znał już z lat szkolnych. Wywarła wtedy na nim
głębokie wrażenie. Pewnego dnia ojciec wprowadził go do domu Rudolfa
Oelschlaegera. prezesa północnoniemieckiego towarzystwa kolejowego,
gdzie odnalazł dawną koleżankę szkolną, która okazała się córką
Oelschlaegera. Odtąd dom ten stał się dla niego swego rodzaju oparciem i
oazą spokoju. Po zdaniu egzaminu w Greifswaldzie Schleich kontynuował
studia medyczne, tym razem w Berlinie. Pomogły mu dawne znajomości
ojca. Został asystentem Langenbecka. Bergmanna i Virchowa. Świat
anatomii, powolne wnikanie w tajemnice ludzkiego życia i życia w ogóle
pogodziły go po raz pierwszy z medycyną. Pociągały go nie wyjaśnione
jeszcze wtedy funkcje systemu nerwowego. Miesiącami zajmował się teraz
bardzo subtelną budową nerwów, a zwłaszcza komórkami zwojowymi w
mózgu. Wyobraźnia podsuwała mu pierwsze fantastyczne teorie o
przewodnictwie nerwów, co później wywarło tak ogromny wpływ na jego
życie.
Po pewnym czasie wciągnął go jednak po raz drugi dziki nurt życia
artystycznego owych lat. Upijał się, występował w podrzędnych teatrzykach i
jako śpiewak uliczny przyłączał się do podwórkowych kapel za parę groszy i
jedzenie – wszystko po to, by udowodnić ojcu, że sam potrafi zdobyć jakąś
niezależną pozycję. Ale wszystko to na próżno. Nosił się nawet z myślą o
samobójstwie, gdy wreszcie ojciec przyjechał do Berlina i po raz drugi
wyciągnął go z nizin przegranego życia. Na pół roku zamknął prywatną
praktykę lekarską tylko po to, by po raz drugi pracować wspólnie ze swoim
synem i umożliwić mu tym razem zdanie egzaminu dyplomowego z
medycyny. Jedyną skuteczną bronią, jaką dysponował, był wzgląd na
Hedwig, która czekała na młodego Schleicha i, podobnie jak jego ojciec,
gotowa była wybaczyć mu wszystkie wybryki. Siedział odtąd dzień w dzień z
synem i uczył go, sam się przy tym ucząc. Z niewypowiedzianą cierpliwością
i wielkim talentem pedagogicznym zmuszał go do pracy. Nie zapominał
nawet o winie i dokonał w końcu rzeczy nieprawdopodobnej. Syn zdał
egzamin dyplomowy i przez dłuższy czas pracował jako asystent na oddziale
wewnętrznym, ginekologicznym i chirurgicznym. Po pewnym czasie ojciec
znów wyciągnął do syna pomocną dłoń. Pożyczył mu konieczną sumę na
założenie prywatnej kliniki chirurgicznej. Była to właśnie klinika przy Belle-
Alliance-Platz.
W roku 1889 Carl Schleich ożenił się z Hedwig Oelschlaeger, a więc
mniej więcej na dwa lata przed tym. jak ich oboje poznałem. Tutaj też
rozpoczął swoją karierę jako chirurg. Wprawdzie nigdy nie zapomniał swoich
poetyckich i muzycznych tęsknot, ale odkrył też, że prawdziwie wielkie
osiągnięcia chirurgiczne przekraczają możliwości ręki rzemieślnika i
wymagają ręki artysty. Ponieważ miał tę artystyczną rękę, na sukcesy nie
trzeba było długo czekać.
Zasadniczo nie był człowiekiem, który sumiennie czyta publikacje
naukowe. Jego siłą napędową była intuicja i wyobraźnia. Mimo to
przynajmniej część licznych publikacji na temat prób znieczulenia kokainą
nie uszła jego uwagi. Dotyczyło to także relacji o objawach zatruć, które się
przy tym zdarzały. O Reclusie nic nie słyszał. Nie znał nawet jego nazwiska.
W gruncie rzeczy w dziedzinę znieczulenia miejscowego wprowadził go
genialny przypadek. Po egzaminie dyplomowym nigdy nie zerwał zupełnie
swoich stosunków z berlińskim światem artystycznym. Pewnego wieczoru
latem 1890 roku. zaledwie pół roku przed naszym pierwszym spotkaniem,
poznał w pewnym towarzystwie literatów młodego polskiego poetę, muzyka
i studenta medycyny, pracującego w Berlinie u anatoma Waldeyera. Nazywał
się Stanisław Przybyszewski. W czasie wesołej libacji, gdy Polak z żarliwym
oddaniem grał Chopina. Schleich oglądał jego zeszyty z wykładów. Podczas
gdy w jego uszach dalej brzmiała muzyka, on przyglądał się cudownym
rysunkom subtelnych rozgałęzień komórek nerwowych przedstawionych w
tych zeszytach z taką dokładnością i precyzją, jakiej nigdy przedtem nie
widział. Nagle muzyka i rysunek jakby zlały się w jedno odczucie.
Myśl. która nim w tym momencie owładnęła, można było z grubsza
sprowadzić do prostych pytań: Czy nie można by postąpić z nerwami
ludzkimi tak jak ze strunami fortepianu? Czy nie można by przyhamować
zdolności przewodzenia bólu cienkich rozgałęzień komórek nerwowych,
jeśliby przez wstrzyknięcie roztworu soli kuchennej do sąsiednich tkanek
doprowadzić – przez obrzęk – do ucisku włókien nerwowych? Schleich był
człowiekiem czynu, więc podążył natychmiast do swojej kliniki i
zaalarmował swego asystenta Davida Wittkowskego. W ciągu następnej
półgodziny, po licznych zastrzykach roztworu soli kuchennej w swoje lewe
rainię, przekonał się. że obrzęk tkanek jest istotnie idealnym środkiem
tłumiącym przewodzenie bólu. Z nieubłaganą konsekwencją nasunęła mu się
myśl, że nerwom, których zdolność przewodnictwa w ten sposób już i tak jest
osłabiona, wystarczyłaby teraz minimalna dawka kokainy, by wyłączyć
całkowicie ich przewodnictwo bólu. Schleich spróbował z 0,2-procentowym
roztworem kokainy. Naciął swe własne ramię. Nie odczuł bólu.
Tego tak pobudliwego Schleicha ogarnął teraz entuzjazm wynalazcy.
Wkrótce rozpoczął pierwsze próby na pacjentach, początkowo przy małych
powierzchownych operacjach dłoni i rąk. Zasadniczo jego metoda nie różniła
się zbytnio od metody Reclusa. Schleich nie uznawał właściwego
znieczulenia przewodowego. Przed każdym cięciem wstrzykiwał kokainę w
daną warstwę tkanek, docierając w ten sposób do tkanek położonych coraz
głębiej. Wcale nie musiał teraz dokładnie kontrolować ilości zastrzyków.
Mógł wstrzykiwać nawet duże ilości roztworu, tym bardziej że zmniejszył
później stężenie roztworu z 0,1 na 0,01 procent. Jedno w każdym razie
szczególnie różniło go od Reclusa. Otóż dla wyeliminowania bólu,
odczuwanego przy każdym nakłuciu robionym w miejscu jeszcze nie
znieczulonym, Schleich posługiwał się metodą zamrażania chlorkiem etylu
opracowaną przez Benjamina Richardsona. W trakcie operacji stale
powtarzał użycie sprayu i stwierdził przy tym, że stosowanie tego sposobu
pogłębia jeszcze działania minimalnych dawek kokainy. Nie przeczuwał
jeszcze, że ów spray – pomyślany jako dodatek – miał decydujące znaczenie
dla powodzenia jego metody.
Przeprowadził już bardzo dużą ilość operacji swoim sposobem, gdy po
południu 31 stycznia 1891 roku zademonstrował mi trzy zabiegi, jeden na
kobiecie chorej na serce oraz dwa na starszych mężczyznach z ciężkimi
schorzeniami oskrzeli. Chorzy ci z pewnością nie znieśliby skutków narkozy.
W pierwszym przypadku chodziło o usunięcie sutka, w następnych o odjęcie
zgorzelinowej stopy i operację przepukliny. Sam sposób przeprowadzenia
znieczulenia wydawał się nieco bardziej skomplikowany niż u Reclusa, gdyż
dochodziło stosowanie sprayu chloroetanowego, a ponadto nastrzykiwanie
tkanek upośledzało orientację anatomiczną. Ale Schleich pokonywał
wszelkie trudności z podziwu godną zręcznością.
 Pozostałem jeszcze w Berlinie przez trzy tygodnie i przyglądałem się
kilku operacjom w małej klinice Schleicha. Ostatniego dnia mego pobytu
byłem świadkiem operacji torbieli podbrzusza w znieczuleniu miejscowym.
Bez wątpienia był to wyczyn mistrzowski, który znakomicie potwierdzał
skuteczność jego metody. Przy pożegnaniu namawiałem go, podobnie jak
Reclusa, do publikacji jego pracy. Odpowiedział, że chce to uczynić na
Kongresie Chirurgów Niemieckich w Berlinie za rok albo dwa.
Jeśli Schleich nie chciał stracić jednego roku, to jego nazwisko powinno
się znaleźć już teraz na liście referujących. Wreszcie, na krótko przed
Kongresem, zobaczyłem te listę. Przejrzałem ją i rzeczywiście znalazłem
jego nazwisko: dr Carl Ludwig Schleich i temat zapowiedzianego referatu –
„Bezbolesne operacje przy miejscowym znieczuleniu nasiękowym”.
Kongres odbywał się w nowo wybudowanym Domu Langenbecka przy
Ziegelstrasse. Gdy w kwietniu 1892 roku nieco spóźniony przyjechałem do
Berlina, Kongres już się rozpoczął. Zdążyłem jednak jeszcze na posiedzenie,
na którym miał referować Schleich. ale nie miałem już okazji, zeby z nim
przedtem porozmawiać. Zobaczyłem go dopiero w chwili, gdy wchodził na
ogromną, białą i pełną złoceń salę wykładową w towarzystwie około 70-
letniego mężczyzny z iście lwią czupryną. W ciemnym, odświętnym
garniturze Schleich prezentował się zupełnie niezwykle. Jego twarz była
mocno zaczerwieniona ze zdenerwowania, a oczy błyszczały, jakby już
widział triumf, który dziś miał się stać jego udziałem. Ale jeszcze bardziej
błyszczały okolone głębokimi zmarszczkami oczy starszego pana, który
kroczył obok niego. Dowiedziałem się, że był to ojciec Schleicha. Przyjechał
specjalnie ze Szczecina do Berlina, by być świadkiem owego triumfu. A więc
to był ten niezwykły człowiek, który wprowadził swego marnotrawnego syna
na wyżyny sławy.
Sala była nabita do ostatniego miejsca, gdy Schleich wstąpił na podium.
Zebrało się około 700 lekarzy pod przewodnictwem dyrektora Szpitala
Charite, profesora von Bardelebena.
Zdenerwowanie Schleicha wzrosło jeszcze w chwili, gdy zaczął mówić.
Później twierdzono, że przed swoim występem podpił sobie dla odwagi. Ale
ja w to nie wierzę. Zaczął nieco drżącym głosem. Potem jednak przedstawił
wyniki swoich badań, wprawdzie z ożywieniem i bardzo obrazowym
językiem, ale tak rzeczowo i przede wszystkim tak przekonywająco, że nie
miałem żadnej wątpliwości, iż po wykładzie nastąpi burzliwa owacja, mimo
że rozglądając się po sali zauważyłem na twarzach Bardelebena, Esmarcha i
innych niemieckich sław brak zrozumienia.
Pod koniec wykładu głos Schleicha stawał się coraz żywszy, a dla mnie
coraz bardziej porywający. Najwidoczniej historia własnego odkrycia, którą
tu referował, dodawała mu polotu. Zakończył triumfalnym stwierdzeniem,
popartym tysiąckrotnie własnymi sukcesami: Po tym. co powiedziano tutaj o
stanie znieczulenia, uważam stosowanie przy operacjach narkozy
chloroformowej lub innej metody inhalacyjnej za mocno niewskazane, jeśli
nie wzięto wcześniej pod uwagę zastosowania znieczulenia nasiękowego.
Wobec tego przeprowadzenie pod narkozą operacji, którą można by z
pewnością przeprowadzić w tej czy innej formie znieczulenia miejscowego,
muszę określić – przy obecnym stanie wiedzy o znieczuleniu nasiękowym –
jako zbrodnię!
Słowo „zbrodnia”, które tak nagle wybuchło z ust Schleicha, wzbudziło
nawet we mnie pewien niesmak. Ale dalej oczekiwałem, że lada chwila
rozlegną się oklaski wyrażające wielkie uznanie dla Schleicha.
Lecz właśnie w tym momencie usłyszałem wokół siebie słaby pomruk,
który wcale nie zwiastował uznania, a raczej wyrażał oburzenie.
Nagle zobaczyłem, że Bardeleben wstał. Jego oblicze płonęło wręcz
gniewem i oburzeniem. Potrząsnął swoim dzwonkiem i podniesionym
głosem zawołał na całą salę: – Panowie! Jeśli zarzuca się nam tutaj takie
rzeczy, jakie usłyszeliśmy w ostatnim zdaniu przedmówcy, to możemy także
wyrazić własne zdanie, gdyż jest to zebranie otwarte. Proszę tych panów,
którzy są przekonani o prawdziwości tego, co nam tu zarzucono, o
podniesienie ręki...
Wszystko to odbyło się tak szybko, że z zaskoczenia siedziałem jak
sparaliżowany. Wokoło rozległy się odgłosy uznania, ale nie dla Schleicha.
tylko dla Bardelebena. Ani jedna ręka nie podniosła się. Zobaczyłem, że
płomienna czerwień twarzy Schleicha zmieniła się w szarą bladość.
Wytrącony z równowagi, drżącymi ustami poprosił o głos. – Panowie –
zawołał. Prosił, aby wysłuchano, co ma jeszcze do powiedzenia. Może
udowodnić, że wszystko, o czym mówił, jest prawdą.
Ale Bardeleben przerwał mu: – Nie. Stwierdzam, że żadna ręka nie
podniosła się. – Poparły go nowe oklaski. – Czy ktoś życzy sobie dyskusji? –
zapytał, nie patrząc na Schleicha. – Proszę, by ci, którzy życzą sobie
dyskusji, podnieśli ręce. – I natychmiast dodał: – Nie podnosi się żadna ręka.
Dyskusji nie będzie.
 Ciągle jeszcze niezdolny do jakiegokolwiek ruchu, widziałem, jak
Schleich opuszcza podium i idzie przez salę ku wyjściu, zmieszany,
bezradny, upokorzony, strącony nagle z wyżyn swych radosnych oczekiwań.
Prawdopodobnie nie rozumiał wcale, że to ogromne wzburzenie na sali
spowodowało jedno słowo: „zbrodnia”.
Podniosłem się ze swojego miejsca i wśród ogólnego poruszenia
szukałem drogi do wyjścia, by dogonić Schleicha i powiedzieć mu parę
pocieszających słów. Gdy jednak w końcu dotarłem do wyjścia. Schleich
wraz ze swoim ojcem już zniknął. Zobaczyłem go dopiero następnego dnia.
mocno rozgoryczonego i przepełnionego nienawistną pogardą dla wszystkich
prominentów świata chirurgicznego, która go już zresztą nie opuszczała do
końca życia. Przy tej okazji dowiedziałem się, że także teraz, w godzinie
największego upadku, jego ojciec był tą osobą, która potrafiła go skutecznie
podtrzymać na duchu. Do historii przeszły jego słowa: „Karolu! Ci ludzie
zupełnie zwariowali. Chodź, pójdziemy do Hillera i wypijemy butelkę
szampana. I tak będą musieli przyznać ci rat-ję!” Swoją drogą, do dziś nie
pojawiła się w druku żadna relacja przedstawiająca bezstronnie istotę tego
zajścia na owym posiedzeniu Kongresu.
Odtrącenie Schleicha na Kongresie Chirurgów w roku 1892 stało się
później w Niemczech wręcz legendarnym zdarzeniem i kanwą licznych
utworów literackich na temat niedocenienia młodego geniusza przez
akademicką medycynę. Rozpalona wyobraźnia Schleicha zacierała obraz
faktycznych zajść na Kongresie, na którym, prawdę mówiąc, również on sam
nie był bez winy. a jego uzdolnienia literackie przedstawiały go niemieckiej
publiczności w roli męczennika nauki dużo szybciej i z większym
powodzeniem, niż miało to miejsce w przypadku takich ludzi, jak
Semmelweis i Lister*. Pomogły mu w tym jego osobiste kontakty z artystami
i dziennikarzami, którzy uznali jego sprawę za swoją. Tym samym otrzymał
satysfakcję, której tak bardzo domagała się jego pobudliwa i wrażliwa dusza,
ale i znalazł się na pozycji autsajdera i – przy całym uznaniu, jakiego mu
później nie odmawiano – nigdy już nie został zaliczony do właściwego kręgu
niemieckich chirurgów.
* pionierzy w dziedzinie aseptyki i antyseptyki – zob. Stulecie chirurgów
(przyp. tłum.)
Początkowo rozgoryczony Schleich pracował dalej nad swoją metodą, a
jako pierwszy poparł go Bergmann. W czasie berlińskiego Kongresu
Chirurgów w roku 1894 Bergmann zaprosił Schleicha do swojej kliniki na
Ziegelstrasse, by ten zademonstrował swoją metodę. Pokazowi mieli się
przyglądać zaproszeni goście – uczestnicy Kongresu. Bergmann zażądał
przedstawienia między innymi operacji żylaków odbytu. Ale jakże
znamienny dla powstałego głębokiego rozłamu był fakt, że na pokaz stawiło
się niespełna trzydzieści osób na około siedmiuset gości – reszta zignorowała
demonstrację Schleicha. Następnego dnia Bergmann oświadczył przez
Kongresem: – Referent może zatem polecać metodę znieczulenia
nasiękowego sposobem Schleicha do niezbyt dużych operacji w obszarze
zdrowej skóry i musi przyznać, że pan Schleich ma nieocenione zasługi dla
rozwoju i udoskonalenia tej metody. – Takie były pierwsze oficjalne słowa
uznania, ale na tłumie słuchaczy zrobiły one niewielkie wrażenie.
Kilkakrotnie odwiedzałem w tych dniach klinikę Schleicha i za każdym
razem ogarniało mnie wielkie oburzenie, gdy widziałem, ilu ludzi się tutaj
ratuje, ludzi, którzy gdzie indziej musieliby umrzeć, ponieważ nie
wytrzymaliby narkozy. W rozmowach z przyjaciółmi i znajomymi, od
Esmarcha począwszy, a skończywszy na Mikuliczu i Bergmannie, nie
ukrywałem swego zdania. Lecz o ile wszyscy prywatnie żałowali przykrych
zajść na Kongresie, to oficjalnie większość z nich nie wyjawiała swego
poglądu na ów drażliwy temat.
Tymczasem liczba niemieckich i zagranicznych chirurgów, którzy
odwiedzali Schleicha w celach naukowych, wzrosła niepomiernie.
Znieczulenie nasiękowe stosowano w coraz szerszym zakresie także w
Ameryce, w salach operacyjnych takich sław, jak Wiirdemann. Parvin, Bloch
czy Tennies. Mimo to i mimo konieczności zastąpienia narkozy innym
sposobem znieczulenia – czego domagali się sumienni lekarze – metoda
Schleicha rozprzestrzeniała się tylko w pewnych, ściśle wyznaczonych
granicach. Centralną postacią zapewniającą powodzenie metody pozostawał
Schleich. Wytłumaczenie tego faktu znajdowałem w wypowiedziach licznych
lekarzy odwiedzających Schleicha. Podawali oni argument, który pojawił się
już wcześniej, że metoda ta jest zbyt skomplikowana dla przeciętnego
chirurga, nie dysponującego tak niebywałą zręcznością i wprawą jak
Schleich. Naturalnie broniłem jej przed tym zarzutem, choć – gdy
przyglądałem się z bliska i dokładnie artystycznemu mistrzostwu Schleicha w
posługiwaniu się na przemian sprayem, strzykawką i narzędziami
chirurgicznymi – jakiś głos wewnętrzny podpowiadał mi, że argument ten w
gruncie rzeczy jest słuszny, a z czasem może się stać przeszkodą nie do
pokonania przy próbie upowszechnienia tej metody w praktyce.
 Na wiosnę 1894 roku Schleich ukończył rękopis obszernej książki, w
której szczegółowo wyjaśnił powstanie i użyteczność swojej metody dla
najrozmaitszych typów operacji. Tytuł tego dzieła brzmiał: Bezbolesne
operacje, znieczulenie miejscowe płynami obojętnymi. Bez wątpienia rękopis
ten zawierał pewną ilość przekornie entuzjastycznych spostrzeżeń, które
nawet w moich oczach wydawały się mocno przesadzone. Ale poza tym było
to arcydzieło. Przez wiele miesięcy Schleich szukał daremnie wydawcy.
Klątwa z roku 1892 nie została zapomniana przez wydawców literatury
fachowej. Wreszcie profesor Langgard z Instytutu Farmakologicznego w
Berlinie, autsąjder w gronie chirurgów, przekonał wydawcę Juliusa Springera
o wielkiej wartości dzieła i jesienią 1894 roku książka ukazała się w druku.
Odniosła wielki sukces i Schleich po raz pierwszy zdobył międzynarodową
sławę. Jego książka, wyprzedzając publikację pracy Reclusa na ten sam
temat, stała się deską ratunku dla znieczulenia miejscowego.
Z chwilą ukazania się dzieła Schleicha skończył się okres prawie zupełnej
rezygnacji z kokainy, mimo że wkrótce okazało się, iż techniczna zawiłość
tego sposobu jest rzeczywiście przeszkodą nie do pokonania dla przeciętnego
chirurga, a tym samym dla upowszechnienia tej metody znieczuleniowej.
Jednak samo przezwyciężenie tej wielkiej rezygnacji jest niezaprzeczalną
zasługą Schleicha. Pozostała nawet wówczas, gdy Schleicha spotkała druga
porażka, która dotknęła go jeszcze głębiej. Niemiecki chirurg Heinrich Braun
nowa postać na polu walki o znieczulenie miejscowe, a zarazem ten, który
dokończył dzieła – udowodnił, że wprawdzie postępowanie Schleicha jest
skuteczne i daje dobre wyniki, ale teoretyczne wytłumaczenie, którym
uzasadnił swoje znieczulenie nasiękowe jest błędne. Zwłaszcza owa
błyskotliwa myśl o „tłumiku strun fortepianowych”, która olśniła go w roku
1890 i dala początek całej jego pracy – opiera się na fałszywych
przesłankach.
Historia ta należy już jednak do nowego i zarazem ostatniego rozdziału
długiej walki o znieczulenie miejscowe. Zanim ten akt się zaczął, był jeszcze
specyficzny antrakt – zupełnie innego rodzaju.
Rankiem 15 sierpnia 1898 roku dr August Bier, ordynator oddziału w
kierowanej przez Esmarcha klinice uniwersyteckiej w Kilonii, siedział przy
łóżku młodego, 34-letniego robotnika. Leżał on na jego oddziale z
beznadziejnym przypadkiem gruźlicy. Nieszczęśliwiec był już kilkakrotnie
operowany i zawsze bardzo źle znosił następstwa narkozy. Ponownej
narkozy bał się panicznie. Przy tym skarżył się na nieznośne bóle w stawie
skokowym zajętym otwartą gruźlicą. Tylko resekcja mogła przynieść ulgę
silnie gorączkującemu pacjentowi. Stan zapalny i ropienie stawu absolutnie
wykluczały zastosowanie znieczulenia nasiękowego sposobem Schleicha. W
tej sytuacji Bier powziął myśl, czyby nie spróbować na tym młodym
człowieku ośrodkowej blokady przeciwbólowej. Powiedział swojemu
pacjentowi, że widzi możliwość przeprowadzenia bezbolesnej operacji bez
narkozy. Ale sposób ten nie został jeszcze wypróbowany i wobec tego należy
się liczyć z tym, iż zabieg może się nie powieść.
Jednakże młody robotnik bez wahania zgodził się na zastosowanie nowej
metody. Bier nie miał żadnej pewności, czy znieczulenie nastąpi, a nawet nie
był pewien, czy przez jakiś nieszczęśliwy zbieg okoliczności pomysł jego nie
spowoduje śmierci pacjenta.
Rankiem 16 sierpnia 1898 roku, około godziny wpół do dziewiątej, chory
leżał na stole operacyjnym. Jego wychudzone ciało ułożone było na boku,
grzbiet nieco wygięty, tak że dobrze widać było poszczególne kręgi. Bier
podjął ten eksperyment razem ze swoim asystentem Augustem
Hildebrandtem.
Przez nakłucie sposobem Schleicha Bier znieczulił skórę i tkankę
podskórną nad kręgosłupem, aby dostać się do kanału kręgowego. Następnie
wkłuł dłuższą igłę, zaopatrzoną w zatyczkę, między dwa kręgi lędźwiowe i
krótkim pchnięciem wprowadził ją do kanału. Koniec igły wystawał ponad
powierzchnię skóry okolicy lędźwiowej i drgał nieznacznie. Pytania, które
cisnęły się teraz Bierowi do głowy, brzmiały następująco: czy ostrze igły
osiągnęło prawidłowo wnętrze kanału rdzenia kręgowego? Czy dotarł do
płynu mozgowo-rdzeniowego? Czy przypadkiem nie spowodował gdzieś
jakiegoś uszkodzenia, co mogłoby pociągnąć za sobą ewentualność
porażenia? Ostrożnie wyjął zatyczkę zamykającą igłę. W tej samej chwili
ukazała się przy jej ujściu pierwsza kropla płynu. A więc znaleziono
właściwą drogę. Bier przycisnął palcem koniec igły, by zapobiec dalszemu
wypływowi płynu. Hildebrandt podał mu strzykawkę, która pasowała
dokładnie do igły. Znajdowały się w niej trzy centymetry sześcienne 0.5-
procentowego roztworu kokainy. Przy nakładaniu strzykawki jeszcze raz
wypłynęło parę kropel płynu mózgowo-rdzeniowego. Następnie Bier
nacisnął tłoczek strzykawki i opróżnił ją. Zegarek wskazywał dokładnie
godzinę 8.35. Słychać było tylko przyspieszony oddech chorego. Hildebrandt
kontrolował tętno. Ale nie działo się nic nieprzewidzianego. Bier czekał.
Dopiero po dwóch minutach usunął strzykawkę z igłą i zakleił miejsce
ukłucia przy pomocy kolodium. Obaj lekarze usiedli obok stołu operacyjnego
i czekali. Bier nie ukrywał później swoich zmiennych uczuć podczas tych
minut, które wlokły się wtedy nieznośnie wolno. Zdawał sobie w pełni
sprawę, że wszystko stoi jeszcze pod znakiem zapytania: sukces lub
niepowodzenie, życie, śmierć albo paraliż.
Po dwudziestu minutach dotknął po raz pierwszy nóg chorego. Najpierw
uszczypnął je, ale pacjent nie dawał żadnych oznak bólu. Potem wkuł igłę w
mięśnie uda – znów żadnej reakcji. Cięcia skalpelem także nie sprawiały mu
bólu. Chory mówił tylko o tępym ucisku. Wydawało się więc, że ryzykowne
przedsięwzięcie się udało.
Po krótkim wahaniu, ostatnim momencie zastanowienia, Bier zaczął
operować. Jednak w chwili gdy prowadził pierwsze cięcia – z ust chorego
wydobył się jęk. Mimo to operowana noga nie poruszyła się. Bier przerwał
na chwilę operację. Nie widział żadnego związku między skargą chorego a
spokojnym trzymaniem nogi. Prowadził więc zabieg dalej. Zaczął wycinać
kość skokową i znów chory jęknął, lecz mimo to nie poruszył nogą. Bier
kontynuował teraz operację nie zwracając już uwagi na te zagadkowe skargi.
Odpiłował kość piszczelową i wyciął gruźliczo zmienioną torebkę stawową.
Założenie opatrunku pozostawił Hildebrandtowi, a sam odczekał, aż pacjenta
zaniesiono do łóżka. Wypytywał go szczegółowo o powód jęczenia w czasie
zabiegu. Okazało się, że właściwie nie odczuwał on żadnego bólu. Miał tylko
uczucie, że coś się dzieje z jego nogą. Jeszcze po godzinie podbrzusze
operowanego pozbawione było czucia. Nie nastąpił wprawdzie paraliż, ale
czucie było wyłączone. Dopiero po dwóch godzinach pojawił się lekki ból w
plecach, a następnie w lewej nodze. Wkrótce potem wystąpiły bóle w miejscu
operowanym. Następnie wróciła normalna wrażliwość na ból w całej dolnej
polowie ciała. A więc doświadczenie się udało.
Bier nie chciał jednak wyciągać zbyt pochopnych wniosków. Bał się
rozczarowań, które mogły jeszcze czyhać w ukryciu. I dobrze zrobił, bowiem
wkrótce po tym, jak powróciła wrażliwość na ból, wystąpiły u operowanego
potworne bóle głowy oraz męczące wymioty. Tak bóle głowy, jak i wymioty
spotęgowały się wkrótce do tego stopnia, że przewyższały wszelkie
dotychczasowe cierpienia, jakich chory doznawał po narkozach. Bier
przypuszczał, że te objawy spowodowane były podrażnieniem opon
mózgowych przez kokainę. Wymioty ustąpiły po jakimś czasie, ale bóle
głowy trwały przez całą noc i dzień następny. Na nic zdały się wszelkie
środki, którymi próbowano je uśmierzyć. Dopiero wieczorem zniknęły
równie nagle, jak się pojawiły.
Wynik tego doświadczenia wprawił Biera w rozterkę. Pewne było. że
można znieczulić całą dolną część ciała jednym zastrzykiem kokainy w kanał
rdzenia kręgowego. Ale czy można wziąć na siebie tak wielką
odpowiedzialność i narażać chorych na następstwa i niebezpieczeństwa
takiego znieczulenia? Bier zmagał się ze swoim sumieniem tak, jak czyniło to
już przed nim wielu prekursorów. Ale świadomość, że jest na dobrej drodze,
przełamywała skrupuły i obawy.
20 sierpnia 1898 roku na jego stole operacyjnym leżało 14-letnie dziecko
z gruźlicą stawu kolanowego, który trzeba było wyciąć. Bier wstrzyknął do
kanaru rdzeniowego dziecka 0.5-procentowy roztwór kokainy w dwóch
dawkach. Po odczekaniu odpowiedniego czasu przeprowadził resekcję stawu
i zespolił gwoździami końce kości. Bardzo bojaźliwe dziecko skarżyło się na
bóle, ale pozwalało na wszystkie zabiegi bez najmniejszego odruchu
obronnego. Bier musiał przyjąć, że skargi te – podobnie jak w przypadku
pierwszego pacjenta – nie są wyrazem rzeczywistego bólu, ale wynikiem
lęku przed bólem. Po zabiegu kazał zanieść dziecko do łóżka.
Mniej więcej w 45 minut później przystąpił do następnej operacji. Tym
razem wstrzyknął dwa razy po 0,5 centymetra sześciennego 1-procentowego
roztworu kokainy do kanału kręgowego młodego piekarza z martwicą kości
piszczelowej. Po pięciu minutach zanikła zupełnie wrażliwość na ból w całej
dolnej połowie ciała. Kość piszczelowa została otwarta prawie na całej swej
długości za pomocą dłutowania i kilkanaście jej fragmentów usunięto. Chory
mówił, iż w czasie operacji nie odczuwał najmniejszego bólu. Ale po operacji
znów wystąpiły dławiące wymioty, powtarzające się jeszcze kilkakrotnie. O
godzinie 12 pojawiły się bardzo silne bóle głowy, trwające dwa dni.
Bier nie miał wątpliwości, że jego idea znieczulenia jest słuszna, ale
kolejny pacjent. 17-letni młodzieniec, cierpiał po zabiegu niewspółmiernie
więcej, niż gdyby operowano pod narkozą. 24 sierpnia o godzinie 7.46 Bier
wstrzyknął jednorazowo 1-procentowy roztwór kokainy do kanału rdzenia
kręgowego u 30-letniego pacjenta z zakażonym, skomplikowanym
złamaniem prawego uda. Po dziesięciu minutach nastąpiło wyłączenie
wrażliwości na ból w dolnej połowie ciała. Operacja była bardzo poważna,
ale chory twierdził, że nie odczuwa najmniejszego bólu. A skutki zabiegu?
Mijała godzina za godziną, a chory wcale nie skarżył się ani na wymioty, ani
na bóle głowy. Kiedy więc występują te przykre następstwa, a kiedy nie?
Żeby to dokładnie ustalić, należałoby więcej wiedzieć o
farmakodynamicznym działaniu zastrzyków i mieć dokładniejsze dane, niż
mogli je podać chorzy.
Późnym popołudniem 24 sierpnia Bier siedział samotnie w swoim
gabinecie. Po pewnym czasie polecił przywołać Hildebrandta i powiedział
mu. że oświadczenia pacjentów nie są dostatecznie wiarygodne, by na ich
podstawie móc sobie wyrobić jasne zdanie o następstwach wstrzykiwania
kokainy. Uważa, że tylko obserwacje poczynione na samym sobie mogą
doprowadzić do dalszych wniosków. W związku z tym poprosił Hildebrandta
o wstrzyknięcie mu do kanału rdzeniowego 1-procentowego roztworu
kokainy.
Było to około godziny 7 wieczór. Bier rozebrał się i położył na stole
zabiegowym. Hildebrandt wstrzyknął roztwór sposobem Schleicha w tkankę
podskórną i poczekał na działanie znieczulające. Następnie wkłuł igłę, Bier
rejestrował swoje doznania z uwagą naukowca. Zależało mu na każdym
odcieniu swoich wrażeń. Przy wkłuciu igły nie poczuł żadnego bólu. Jedynie
w chwili gdy igła przebijała oponę rdzenia kręgowego, poczuł lekkie,
raptowne ukłucie w nodze. Potem odczekał, aż spłynie parę kropel płynu
mózgowo-rdzeniowego, co trwało bardzo krótko i nie powodowało bólu.
Teraz musiało nastąpić nasadzenie strzykawki z kokainą na igłę. Bier poczuł
lekkie szarpanie igłą i zaraz też dowiedział się, dlaczego tak się dzieje.
Strzykawka wypełniona roztworem kokainy, którą Hildebrandt próbował
nasadzić na igłę, nie pasowała na nią. Hildebrandt trudził się daremnie.
Tymczasem coraz więcej płynu mózgowo-rdzeniowego wypływało na
zewnątrz.
Gdy wreszcie Hildebrandt zaczął wstrzykiwać roztwór kokainowy,
połączenie strzykawki z igłą nadal było nieszczelne. Większa część roztworu
wyciekła na zewnątrz. Gdy Hildebrandt nerwowym ruchem wyciągnął igłę ze
strzykawką i zalepił miejsce ukłucia, okazało się, że tylko niewielka ilość
roztworu kokainy rzeczywiście dostała się do przestrzeni podoponowej
rdzenia kręgowego.
Bier czekał dziesięć minut, ale bez większej nadziei na powodzenie
doświadczenia. Potem kłuł się igłą w udo i zażądał od Hildebrandta, aby
skalpelem ponacinał mu goleń. Każde ukłucie i każde cięcie było bolesne.
Nie mogło być mowy o jakimkolwiek znieczuleniu. Eksperyment nie udał
się.
 Później, nawet wobec mnie, Bier nigdy nie wypowiadał się dokładnie na
temat tego, co się działo później. Chyba nie tylko dlatego, że w czasie gdy go
poznałem bliżej, jego i Hildebrandta dzieliła już przepaść. Powodów tego
nieporozumienia nie znał i prawdopodobnie nawet się ich nie domyślał.
Zawsze ograniczał się tylko do krótkiego stwierdzenia: – Dr Hildebrandt
zgłosił natychmiast gotowość poddania się identycznej próbie. – Bier przyjął
tę propozycję. Sam wybrał teraz igłę i strzykawkę, wciągnął pół centymetra
sześciennego 1-procentowego roztworu kokainy i odłożył przygotowaną
strzykawkę. Znieczulił miejsce wkłucia, przytknął igłę punkcyjną do skóry, a
następnie wbił ją.
Hildebrandt oświadczył, że nie odczuwa żadnego bólu, tylko lekki ucisk.
Bier nasadził strzykawkę. Tym razem wypłynęło tylko parę kropel płynu
mózgowo-rdzeniowego, i Bier wstrzyknął roztwór kokainy.
Hildebrandt oznajmił, że ma tylko uczucie ciepła w obu nogach, nic
więcej. Bier odczekał pięć minut, potem jeszcze minutę. Po siedmiu
minutach połaskotał go w podeszwę. Hildebrandt nie zareagował. Minutę
później Bier przekłuł mu długą i wygiętą igłą mięśnie uda. Hildebrandt nie
odczuł żadnego bólu. Bier odczekał jeszcze dwie minuty. Następnie przebił
dużą igłą mięśnie uda docierając aż do kości. I znów Hildebrandt nie odczuł
bólu.
Jeszcze po dwudziestu trzech minutach Hildebrandt nie odczuwał nawet
silnych uderzeń młotkiem w kość piszczelową. Także po czterdziestu
minutach uderzenia te nie były dla niego bolesne. Dopiero w czterdziestej
piątej minucie, a więc po trzech kwadransach, wróciła wrażliwość na ból.
Upłynął jednak jeszcze kwadrans. nim ustąpiło znieczulenie całej dolnej
części ciała i wróciło normalne czucie.
Jeśli dotychczas istniały jeszcze jakieś wątpliwości, to teraz musiały one
zniknąć. Ale tak przedtem, jak i teraz nadal była otwarta kwestia dużo
trudniejsza, kwestia następstw znieczulenia.
Bier zaprosił Hildebrandta na kolację. Obaj spożyli wyjątkowo smaczny i
obfity posiłek. Wypili sporo wina i wypalili większą ilość cygar. Możliwe, że
byli świadomi tego nierozsądnego postępowania. A może poprzez obciążenie
alkoholem i nikotyną Bier chciał osiągnąć specjalne warunki do sprawdzenia
następstw zabiegu.
Dopiero około godziny 11 wieczorem udali się na spoczynek. Bier spał
zdrowym snem i obudził się następnego dnia świeży i wypoczęty. Poszedł na
swój codzienny poranny spacer. Dopiero po spacerze poczuł lekki ból głowy,
lecz mimo to udał się do kliniki. Tam natknął się na Hildebrandta, który
wyglądał bardzo źle i z trudem trzymał się na nogach. Nie mógł spać przez
całą noc. Już około północy wystąpiły nieznośne bóle głowy. O pierwszej
zaczęły się wymioty. Bóle głowy dręczyły go bez przerwy. Z największym
trudem zdobył się tylko na zmianę paru opatrunków. W porównaniu z nim
Bier czuł się na razie dobrze. Nagle o 3 po południu jego tętno stało się
nieregularne. Miał zawroty głowy i musiał się położyć, ale nie mógł już
wstać. Mniej więcej w tym samym czasie również Hildebrandt musiał się
położyć. Jego żelazna wola poderwała go jednak następnego dnia na nogi
mimo fatalnego samopoczucia i bólów głowy. Bier natomiast musiał
przeleżeć w łóżku dziewięć dni, zanim był w ogóle zdolny do pracy.
Hildebrandt jeszcze przez trzy tygodnie czuł się osłabiony, nie mówiąc o
dolegliwościach związanych z sińcami i krwiakami na nogach, powstałymi
przy sprawdzaniu wrażliwości na ból.
Ale te skaleczenia nie liczyły się. Ważne były tylko następstwa kokainy.
Z jednej strony stwierdzono, że znieczulenie rdzeniowe jest skuteczne, z
drugiej natomiast okazało się, że jego następstwa są zbyt ciężkie, by tą prostą
metodą, pozwalającą uniewrażliwić na ból duże obszary ciała, dało się bez
zastrzeżeń zastąpić narkozę. Oznaczało to rozczarowanie, ale w żadnym
wypadku nie kapitulację. Czyż Reclusowi i Schleichowi nie udało się
rozmaitymi, choć uciążliwymi sposobami pozbawić kokainę jej trujących
właściwości? To samo powinno się udać w odniesieniu do znieczulenia
rdzeniowego czy lędźwiowego, jak Bier nazwał swą metodę. Wskutek splotu
okoliczności natury osobistej o przedstawionych powyżej wydarzeniach,
jakie rozegrały się w Kilonii dwa lata wcześniej, dowiedziałem się dopiero na
jesieni 1900 roku. w Nowym Jorku, z artykułu francuskiego chirurga
Theodore’a Tuffier z paryskiego Hospital de la Cite du Midi. W roku 1899
Bier opublikował w „Deutsche Zeitschrift fur Chirurgie” rzeczowo
wyważone i ostrożnie ujęte doniesienie o swoich próbach nad znieczuleniem
rdzeniowym. Tuffier podjął propozycję Biera i od tego czasu, mimo ciężkich
objawów po znieczuleniu tą metodą, zaobserwowanych także u swoich
pacjentów, przeprowadził kilkaset operacji. Wydawało się. że Tuffiera
ogarnął niepohamowany wręcz entuzjazm dla nowego sposobu znieczuleń.
Kilka dni później, w trakcie przypadkowego spotkania z nowojorskim
chirurgiem Fowlerem, dowiedziałem się. że i on stosuje już znieczulenie
lędźwiowe na szerszą skalę. Powiedział mi. że wcale nie jest jedynym
amerykańskim chirurgiem operującym w nowym znieczuleniu, które
zwłaszcza przy operacjach w obrębie podbrzusza daje znakomite wyniki. Z
następstwami trzeba się po prostu pogodzić. Każda metoda ma swoje złe
strony. W chwili obecnej Fowler przeprowadza cały szereg doświadczeń, do
czego zresztą zachęcił go właśnie Niemiec Bier. Prawie pewnym jest
natomiast fakt. że ten nowy sposób znieczulenia został opracowany już przed
czternastu laty przez jednego z amerykańskich kolegów o nazwisku Corning,
tylko że wtedy nie zwrócono nań uwagi. W niespełna trzy tygodnie później,
na początku listopada, wyczytałem w numerze specjalnym „Philadelphia
Medical Journal”, że znieczulenie rdzeniowe jest na najlepszej drodze do
zdobycia sal operacyjnych Ameryki. Liczni i uznani chirurdzy śpiewali
nieomal hymny pochwalne na cześć tej metody, chociaż i oni nie mogli
przemilczeć ciężkich następstw jej użycia. Równocześnie stwierdzali z
zadziwiającą jednomyślnością, że znieczulenie lędźwiowe jest wynalazkiem
amerykańskim. Za wynalazcę tej metody uważano dr. Leonarda Corninga.
którego nazwisko po raz pierwszy wymienił mi Fowler. Fowler przysłał mi
artykuł Corninga, w którym ten rościł sobie prawo do miana wynalazcy,
natomiast Biera uznawał za swego naśladowcę.
Ze swego wówczas przeszło 50-letniego doświadczenia w dziedzinie
historii chirurgii wiem, że rzadko jakieś nowe odkrycie odbywa się bez sporu
o priorytet. I prawdopodobnie nie zajmowałbym się dalej tą sprawą, gdybym
w pierwszych dniach grudnia nie otrzymał listu z Greifswaldu w Niemczech.
Jego nadawcą był nie kto inny, jak właśnie sam August Bier.
Czytałem ten list z coraz większym przejęciem. Ze słów Biera wynikało,
że został on tymczasem profesorem chirurgii w Kilonii i przeniósł się do
Greifswaldu. Esmarch zwrócił mu uwagę na moją osobę i podał mój
nowojorski adres. Bier przedstawiał swoją myśl i pracę w tonie niezwykle
spokojnym, uprzejmie powściągliwym i stąd przekonywającym. Do listu
załączył swoją pierwszą niemiecką publikację. Pisał, że absolutnie nie zgadza
się na bezkrytyczne stosowanie jego metody, jak to się dzieje już we Francji i
Stanach Zjednoczonych. Najpierw należy koniecznie usunąć lub co najmniej
osłabić trujące właściwości kokainy. Różni chemicy pracują nad zmianą
budowy chemicznej kokainy, by wyeliminować jej działanie toksyczne.
Pierwsze nowe preparaty, eukainę i tropakokainę, oddano już do jego
dyspozycji w celach doświadczalnych. Jego asystent, dr Eden, bada właśnie
skuteczność tych nowych środków na zwierzętach. W dalszej części listu
pisał, że w jego odczuciu duże wątpliwości budzi walka, którą w Nowym
Jorku podjął niejaki dr James Leonard Corning, a jej celem jest przypisanie
sobie odkrycia znieczulenia lędźwiowego. Takie spory zawsze wyświadczają
sprawie złą przysługę. Dotychczas wcale nie znał nazwiska Corninga. Nigdy
też nie spotkał się w żadnej publikacji z jego propozycjami odnośnie do
znieczulenia lędźwiowego. Mimo to nic nie jest mu bardziej obce niż
odbieranie innemu człowiekowi prawa priorytetu. W Niemczech nie jest w
stanie dotrzeć do oryginalnych publikacji Corninga. Może ja, mógłbym
zdobyć te publikacje i przesłać mu do Greifswaldu ich oryginały lub kopie.
Chciałby też przestudiować wszystkie dostępne źródła i dopiero potem
wydać swą opinię.
List Biera tak rozbudził moją ciekawość, że natychmiast rozpocząłem
poszukiwania wszystkich naukowych publikacji, jakie Corning kiedykolwiek
wydał. Tymczasem dowiedziałem się, że James Leonard Corning ma 38 lat.
studiował w Nowym Jorku i Wurzburgu, a teraz pracuje jako neurolog,
między innymi w St. Francisi St. Mary-Hospital.
Już tytuł jego pierwszego artykułu zwrócił moją uwagę: „Znieczulenie
rdzeniowe i miejscowe leczenie kręgosłupa”, a publikacja ta ukazała się w
1885 roku w „New York Medical Journal”. Znieczulenie rdzeniowe w roku
1885!? Czyżby więc jednak Corning miał rację? Mimo woli serce zaczęło mi
bić szybciej, gdy studiowałem to doniesienie. Corning opisywał, jak najpierw
psu, a następnie pacjentowi cierpiącemu na „osłabienie rdzenia kręgowego”
wstrzyknął między kręgi piersiowe 2 lub też 3-procentowy roztwór kokainy
w nadziei, że w ten sposób usunie „słabość” rdzenia. Po chwili jednak
przyjrzałem się tej sprawie bliżej. Otóż Corning nie wprowadził ostrza igły
do kanału kręgowego tak jak Bier, tylko wkłuł ją płytko w okolicy kręgów.
Spodziewał się, że pobudzające jego zdaniem działanie kokainy dotrze
poprzez naczynia krwionośne do rdzenia kręgowego. O jakimkolwiek
sposobie znieczulenia wcale nie myślał – miał na uwadze wyłącznie działanie
terapeutyczne.
Drugi artykuł Corninga ukazał się 17 marca 1888 roku w piśmie
„Medical Record”, ale nie zawierał niczego nowego. Znów Corning
wstrzykiwał lekarstwa w okolicę kręgosłupa, nie tylko kokainę, lecz także
różne kwasy. W swej bezsilności wobec pewnych schorzeń nerwowych
eksperymentował raczej na chybił trafił i twierdził, że takie zastrzyki przy
niektórych dolegliwościach powodują poprawę. Nie było jednak wzmianki o
znieczuleniu miejscowym! Ani nawet o zastrzykach do kanału kręgowego.
Zabrałem się do czytania ostatniej pracy Corninga. Chodziło o artykuł,
który ukazał się w roku 1894 w piśmie wychodzącym w Filadelfii:
„Neuropatologiczne, diagnostyczne, farmakologiczne i terapeutyczne aspekty
bólu”. Artykuł zawierał również rozdział pt. „Miejscowe leczenie chorób
kręgosłupa”. Stwierdziłem, że w latach między 1888 a 1894 istotnie zaczął
on stosować zastrzyki wprost do kanału kręgowego. Esencję tego
sprawozdania można by streścić w następujących słowach: Corning także i
teraz robił dość dowolne doświadczenia wypróbowując różne leki, ale
znieczulenie miejscowe w ogóle nie było brane pod uwagę.
To więc było wszystko. Wydawało się rzeczą niezrozumiałą, jak z tych
błędnych i ostatecznie nawet bezużytecznych doświadczeń można było
wysnuć wniosek, że Corning ubiegł Biera, który dążył do znieczulenia
lędźwiowego ze świadomością swego celu. Jeszcze zanim poznałem
Corninga miałem dla niego głębokie współczucie. Z pewnością prawdą było,
że on jako pierwszy wstrzyknął kokainę do kanału kręgowego. Ale
niewątpliwie przeszedł obok właściwego odkrycia, które teraz okazało się
najwartościowsze. Szukał możliwości leczenia wątpliwych chorób rdzenia
kręgowego i, podobnie jak Freud, rozminął się ze sławą o milimetry.
Zrozumiałe było, że teraz buntował się przeciwko takiej złośliwości losu.
Następnego dnia wysłałem Bierowi tę część dokumentacji, która wydała
mi się ciekawa. Minęło kilka miesięcy, w czasie których w amerykańskich
czasopismach fachowych wciąż wałkowano problem znieczulenia
lędźwiowego i sprawę priorytetu tego odkrycia. Stosowanie tego sposobu
znieczulenia rozprzestrzeniało się coraz bardziej, mimo przykrych, choć
przemijających następstw. Przybierała również na sile kampania na rzecz
Corninga. Bier przysłał mi tekst swojego wykładu wygłoszonego w
Towarzystwie Chirurgów Niemieckich. Zwracał w nim uwagę na potrzebę
ostrożnego rozwoju znieczulenia rdzeniowego, a pretensje Corninga
spokojnie i rzeczowo odrzucił. Sądziłem, że tym samym sprawa ta została
definitywnie rozstrzygnięta, przyjnajmniej w Niemczech i Europie. Teraz
wszystkie wysiłki powinny się skupić na udoskonaleniu znieczulenia
rdzeniowego, przede wszystkim po to, by uwolnić ten sposób postępowania
od niepożądanych, bezpośrednich następstw. Pozwoliłoby to na
przeprowadzanie wszystkich operacji w obrębie dolnej połowy ciała bez
stosowania narkozy.
Bier pracował przez sześć lat nad ulepszeniem swojej metody, najpierw w
Greifswaldzie, później jako profesor chirurgii w Bonn, szukając wciąż
możliwości wykluczenia jej przykrych następstw. Stosował roztwór
Schleicha, roztwór kokainowy Reclusa, eksperymentował z eukainą i
tropakokainą. Wyniki jednak nie zadowalały go. W końcu podjął nawet
próby zamknięcia kokainie drogi do mózgu sposobami mechanicznymi.
Byłem świadkiem tych prób, gdy pojechałem na Kongres Chirurgów do
Berlina w 1904 roku.
I nagle, w rok później, nastąpiło odkrycie, które za jednym zamachem
pokonało wszystkie trudności i ostatecznie stworzyło podstawy nie tylko
znieczulenia lędźwiowego, ale w ogóle każdej postaci znieczulenia
miejscowego. Dążenie do wyeliminowania toksycznych właściwości kokainy
przez zmianę struktury chemicznej tego narkotyku, czego rezultatem były
eukaina i tropakokainą, nie doprowadziło jeszcze do żadnych wyników.
Teraz chemik niemiecki Einhorn ogłosił swoje odkrycie nowokainy. Bier był
jednym z pierwszych, którzy wypróbowali nowy preparat, i okazało się, że
ma on cudowne działanie. Nowokaina nie wykazała już żadnych poważnych
właściwości toksycznych. Jej udoskonalenie sprawiło, że znieczulenie
rdzeniowe od razu stało się wielkim i trwałym filarem znieczulenia
miejscowego.
W momencie gdy Bier mógł już triumfować – rozpoczęła się z nową siłą
kampania o prawo priorytetu dla Leonarda Corninga. Najbardziej uderzające
było to, że roszczenia Corninga popierano teraz o wiele mocniej w
Niemczech niż w Ameryce. Jednym z głównych popleczników jego sprawy
okazał się człowiek, który w przełomowych chwilach tego odkrycia
współpracował z Bierem, a nawet sam poddał się ostatniemu, decydującemu
eksperymentowi. Był to dr August Hildebrandt. Odmawiał swemu byłemu
nauczycielowi prawa autorstwa, i to nawet publicznie na łamach „Berliner
Klinische Wochenschrift”, mimo że sam był przecież świadkiem tego
odkrycia. Sprawy Corninga bronił jednak z taką zaciętością, iż nieodparcie
nasuwała się myśl o jakichś osobistych motywach jego postawy. Ataki
Hildebrandta rzucały dwuznaczny cień na całość sprawy, lecz ostatecznie nie
mogły nic zmienić – prawo priorytetu Biera było niepodważalne. Jego
znieczulenie lędźwiowe, wraz z obejmującym mniejszy obszar znieczuleniem
przewodowym oraz znieczuleniem nasiękowym, ukształtowało definitywnie
oblicze znieczulenia miejscowego, o które od dziesiątków lat walczono z
takim trudem.
Nie na tym koniec. W ostatniej chwili na arenie wydarzeń pojawiła się
jeszcze jedna wielka postać pionierska. Do sposobu znieczulenia
miejscowego, noszącego imię Schleicha, wniosła ona to, czego mu
brakowało – prostotę. Tą postacią był Heinrich Braun.
 Gdy w roku 1904 poznałem Brauna, pracował jako lekarz naczelny w
szpitalu sióstr diakonisek w Lipsku. Miał wówczas nieco ponad 40 lat,
przedwcześnie dojrzały, egocentryczny i samotny intelektualista. Jako
asystent Volkmanna wielokrotnie był świadkiem wypadków spowodowanych
stosowaniem narkozy, tak że dość wcześnie zajął się systematycznymi
studiami nad znieczuleniem miejscowym. Na wiosnę 1900 roku
przypadkowo trafił w jego ręce tygodnik, w którym opisywano otrzymanie
jakiegoś wyciągu z nadnercza zwierząt rzeźnych. O wyciągu tym –
nazwanym adrenaliną – mówiono, że wstrzyknięty podskórnie powoduje w
tym miejscu skurcz naczyń krwionośnych i niedokrwienie tkanek.
Wcześniejsze doświadczenia z zastrzykami kokainowymi wykazały, że
działanie znieczulające utrzymuje się dłużej tam, gdzie krążenie krwi zostało
przerwane i odtransportowanie kokainy przez krew jest utrudnione, jak na
przykład na podwiązanych kończynach. Teraz nasunęło się mu pytanie, czy
adrenalina, ten wyciąg wywołujący miejscowe niedokrwienie, mogłaby być
równie skuteczna w każdym miejscu ciała. Gdyby zmieszać adrenalinę z
kokainą – może wtedy kokaina zostałaby związana tam, gdzie miała
zadziałać. Braun wstrzyknął taką mieszankę w swoje przedramię i odczuł w
tym miejscu znieczulenie o nie spotykanej dotąd intensywności. W trakcie
kilkuletnich doświadczeń doszedł do opracowania odpowiedniej kombinacji
adrenaliny z kokainą i równocześnie dowiódł, że tajemnica znieczulenia
miejscowego Schleicha polega w dużym stopniu na tej samej zasadzie.
Również zamrożenie chloroetanem znacznie upośledzało miejscowo krążenie
krwi w tkankach.
Gdy Braun w roku 1903 opublikował swój sposób, spotkał się z licznymi
protestami, zwłaszcza ze strony Schleicha, który bronił swego sposobu
znieczulenia opatrzonego wypracowanymi z taką żarliwością komentarzami.
Schleich musiał się jednak pogodzić z tym, że Nowe pokonało również jego.
Tak jak kiedyś on – mimo przykrości – pokonał Stare.
Znieczulenie kokainowo-adrenalinowe zajęło miejsce znieczulenia
nasiękowego. Odkrycie nowokainy udoskonaliło również ten ostatni typ
znieczulenia, podobnie zresztą jak znieczulenie przewodowe i lędźwiowe
(rdzeniowe). W ten sposób dzięki wytrwałej pracy rozwijał się gmach
znieczulenia miejscowego – w odróżnieniu od uśpienia ogólnego
chloroformem czy eterem.
Znieczulenie miejscowe nie było już odtąd sennym marzeniem, tylko
rzeczywistością, nowym fundamentem, na którym chirurgia mogła budować
dalej. I to nie tylko przy operacji zmienionej chorobowo tarczycy, choć
przede wszystkim ta operacja zawdzięcza swój decydujący postęp
znieczuleniu miejscowemu. Odnosi się to także do wielu innych dziedzin,
zarówno znanych jak i jeszcze nie znanych, gdzie ta forma znieczulenia
pozwoliła przeprowadzić odpowiedni zabieg u osób, dla których
niebezpieczeństwo narkozy byłoby zbyt wielkie.

Przypis tłumacza do rozdziału Drugi etap walki z bólem

Dla uzupełnienia historii znieczulenia rdzeniowego podaję, by zaspokoić
ciekawość czytelników, późniejsze osiągnięcia w tej dziedzinie.
Przy sposobie Biera nakłuwano oponę twardą rdzenia i po upuszczeniu
kilku mililitrów płynu mózgowo-rdzeniowego wstrzykiwano do przestrzeni
podoponowej płyn znieczulający. Prawie natychmiast następował znaczny
spadek ciśnienia tętniczego, co zwłaszcza u starszych osób stwarzało nieraz
groźną sytuację. Równocześnie ulegał zwolnieniu prąd krwi w żyłach
kończyn dolnych i w miednicy malej. W dalszej konsekwencji prowadziło to
w niektórych przypadkach do powstawania zakrzepów w żyłach i zawałów
płuc. Osobne zagadnienie stanowiły uporczywe bóle głowy.
Nowy sposób, który nazwano znieczuleniem zewnątrzoponowym lub też
blokadą nadoponową, zastosowany został po raz pierwszy w praktyce
klinicznej w 1921 r. przez Pages.’a. Sposób ten wykonywany bywa
najczęściej tak jak znieczulenie rdzeniowe w odcinku lędźwiowym
kręgosłupa i z podobnych wskazań. Przy stosowaniu znieczulenia
nadoponowego nie zauważa się zwykle – ir sposobie Biera – wspomnianych
wyżej powikłań. Natomiast techniczne jego wykonanie, przy braku wprawy,
jest nieco trudniejsze. Należy bowiem z absolutną pewnością wprowadzić
koniec igły do przestrzeni między oponę twardą, której nie wolno nakłuć!, a
kostną ścianę kanału kręgowego. Po upewnieniu się. że koniec igły znajduje
się we właściwym położeniu, wstrzykuje się pożądną ilość płynu
znieczulającego, uzyskując po kilkanastu minutach zniesienie bólu w obrębie
dolnej polowy ciała. Efekt działania i zakres użycia tego rodzaju znieczulenia
są takie same jak przy znieczuleniu rdzeniowym sposobem Biera. Jednak
powikłania występujące po zastosowaniu tej ostatniej metody spowodowały
odstąpienie od niej i niemal powszechne przejście na znieczulenie
zewnątrzoponowe.
Albin Bandurski
 MILOWE KROKI

OGNISTY PTAK Z CHICAGO

Gdy dziś, po tylu latach, zastanawiam się nad tym, co takiego zrobiło na
mnie największe wrażenie w czasach, gdy narodziny znieczulenia
miejscowego spowodowały znaczny rozwój chirurgii, to wydaje mi się, iż
odpowiedź na to pytanie nie jest trudna. Według dzisiejszych bowiem pojęć
narodziny chirurgii klatki piersiowej i płuc stały się najważniejszym
wydarzeniem na przełomie XIX i XX stulecia i w pierwszym dziesięcioleciu
nowego wieku.
Rankiem 5 czerwca 1898 roku wykład chirurga z Chicago, Johna B.
Murphy'ego, na temat „chirurgii płuc” wzbudził ogromne zainteresowanie i
uznanie uczestników 49. Kongresu Amerykańskiego Towarzystwa
Lekarskiego w Denver. W tym czasie leżałem chory w Nowym Jorku.
Zapalenie nerwu kulszowego przeszkodziło mi w podróży do Denver. Jeśli
jednak skąpe relacje zawarte w gazetach nowojorskich choć w części były
prawdziwe, to wynikało z nich. że John.Benjamin Murphy przedstawił dwa
chirurgiczne sposoby zwalczania chorób płucnych, określane jako
rewelacyjne. Wielki aplauz, jaki wzbudził, pozwalał przypuszczać, że
rzeczywiście dokonał on jakiegoś wielkiego odkrycia, które umożliwi
otwarcie wciąż jeszcze zamkniętej drogi chirurgicznego leczenia chorób
płucnych. Odkąd znałem Murphy’ego, był on zawsze dla większości kolegów
przedmiotem niechęci, a często wręcz nienawiści.
Osiem lat temu, mając zaledwie 23 lata. jako chirurg Country Hospital w
Chicago postulował z niesłychaną energią wczesną operację przy zapaleniu
wyrostka robaczkowego. Tym samym złamał obowiązującą zasadę, według
której zapalenie wyrostka robaczkowego było domeną internistów. „Stare
mamuty”, jak Murphy publicznie nazywał starszą generację lekarzy,
przeciwstawiły mu się jak jeden mąż. Mimo to bezwzględnie przeforsował
swoje racje we własnej dziedzinie i w krótkim czasie dowiódł, na podstawie
dwustu przeprowadzonych operacji, że usunięcie wyrostka przy pierwszych
objawach zapalenia prowadzi z całą pewnością do trwałego wyleczenia.
Murphy był synem irlandzkich emigrantów, których z kraju wygnała
bieda i głód. W okolicy Appleton stworzyli sobie skromną egzystencję
pracując jako farmerzy. Jego młodość – był najmłodszy z pięciorga dzieci –
mijała pod znakiem borykania się z biedą. Matka, widząc jego zdolności,
wytknęła mu jeden cel’ życiowy: zdobyć tyle pieniędzy, by bieda go już
nigdy nie dosięgła. Jako pomocnik w drogerii Lewina, a następnie jako
przypadkowy uczeń dr. Rejllysa w Appleton pojął, że medycyna i chirurgia
stanowią jeszcze dziewiczy teren. Nauka w Rush Medical College w Chicago
kosztowała sześćdziesiąt pięć dolarów rocznie. Jednak matka zdobyła dla
niego te pieniądze. Słuchając wykładów mego przyjaciela Christiana
Fengera\ który przywiózł z Europy do Chicago wiedzę o anatomii
patologicznej i znajomość jej wpływu na rozwój diagnostyki i postępowania
chirurgicznego, zrozumiał, że musi pojechać do Europy. Dopiero tam
poznałby zasady, które umożliwiłyby mu wykonywanie zabiegów
wzbudzających powszechny podziw. I tym razem przyszła mu z pomocą
matka. Ze schowka w nędznym, drewnianym domu w Appleton wydobyła
skórzaną sakiewkę i ofiarowała Murphy’emu wszystkie oszczędności. Był
więc u Billrotha w Wiedniu, u Schródera w Berlinie, u Arnolda w
Heidelbergu. Znal tylko pracę i sen, bez jakiegokolwiek urozmaicenia czy
rozrywki. W roku 1884 otworzył w Chicago prywatną praktykę.
Był to z jego strony akt odwagi, ponieważ nie posiadał ani środków
finansowych, ani zamożnych pacjentów, legitymował się jedynie wiedzą
bazującą na „szkole europejskiej”, która tak wiele wówczas znaczyła dla
początkującej chirurgii amerykańskiej. Poza tym odznaczał się niebywałą
zręcznością operacyjną i świetnym przeglądem tych dziedzin chirurgii, w
których istniała możliwość wprowadzania efektownych nowości. Miał
niezawodne wyczucie i talent w tworzeniu wokół siebie atmosfery
popularności.
Kiedy go poznałem, po jego pierwszej „sensacji’” na polu chirurgii
wyrostka robaczkowego – był człowiekiem pełnym zapału. Stanowił
przedziwną mieszaninę wiedzy, umiejętności i przekonania o swoim
powołaniu chirurga z rzadko spotykaną żądzą sławy i bogactwa.
Rzeczywiście nie pasował w żadne ramy. Jego cechy charakteru, podobnie
jak wygląd zewnętrzny – rude włosy i ruda broda – spowodowały, że nosił
przydomek „ognistego ptaka”. Był wynalazcą „guzika Murphy’ego”, który
niebawem znalazł zastosowanie we wszystkich większych salacłi
operacyjnych całego świata, gdyż przy operacjach na jelitach znakomicie
ułatwiał ich zespolenie. Murphy’ego zaproszono jako prelegenta do udziału
w XI Międzynarodowym Kongresie Lekarskim w Rzymie i wybrano go tam
– obok Bergmanna. Kocha, McEvena i Mikulicza – honorowym
przewodniczącym. Następnie skorzystał z zaproszenia do Berlina, gdzie
Niemieckie Towarzystwo Chirurgów mianowało go swoim honorowym
członkiem. Skutek był taki. że zazdrośni o siawę koledzy ponowili ataki na
niego. Od tego czasu utrzymywały się nadal wzajemne animozje. Było więc
zrozumiałe, że i dla mnie ten niezwykły poklask, który Murphy zdobył teraz
w Denver. świadczył o jakimś wyjątkowym osiągnięciu naukowym.
Dziewiętnastowieczne wojny spowodowały wiele ran klatki piersiowej,
które właściwie powinny były dać bodziec do dalszych postępów w ich
leczeniu. Ale rannych pozostawiano siłom natury i tylko gdzieniegdzie
czyniono wysiłki, aby zapobiec zapadnięciu się płuc przez natychmiastowe
zeszycie rany klatki piersiowej albo przez ułożenie chorego na brzuchu.
Jeszcze w roku 1871 infekcje po zranieniach klatki piersiowej zwalczano
przez dość pochopnie stosowane upusty krwi. Natomiast poważne schorzenia
w obrębie klatki piersiowej, które wymagały interwencji chirurgicznej,
pozostawały nietknięte. Nikt nie wierzył w możliwość usuwania
niedostępnych guzów przełyku, ukrytych głęboko za mostkiem. Ich ofiary
umierały z głodu, bez możliwości ratunku. Jeszcze mniej prawdopodobne
wydawało się usunięcie guza płuc. a sytuacja wyglądała już zupełnie
beznadziejnie w przypadku gruźlicy, najbardziej wtedy rozpowszechnionej i
najbardziej zabójczej ze wszystkich choróbw obrębie klatki piersiowej.
Niemcy Gluck, Schmid i Błock próbowali dociec, na podstawie doświadczeń
na zwierzętach, czy możliwe jest utrzymanie ich zdolności życiowych po
usunięciu części, a nawet całego płuca. Kilkakrotnie stwierdzili oni, że duże
zwierzęta, takie jak świnie czy krowy, przeżywały nie tylko zapadnięcie się
płuca po jednej stronie, lecz nawet usunięcie go, pod warunkiem że płuco po
drugiej stronie dalej było wydolne. Wyniki te wzbudziły wątpliwości Błocka
z Berlina. Czy nie przecenia się niebezpieczeństwa otwarcia klatki piersiowej
u człowieka i skutków powstałej przy tym odmy? W roku 1883 podjął więc
odpowiednią próbę. Młoda kobieta, spokrewniona z Błockiem i jego zdaniem
chora na zaawansowaną gruźlicę płuc, z całkowitym zaufaniem zgodziła się
na przeprowadzenie operacji. Błock odsłonił płuco i próbował usunąć
ognisko chorobowe. Jednakże chora zmarła w czasie zabiegu, a Błock,
powodowany rozpaczą i wyrzutami sumienia, popełnił samobójstwo. Nie
dalej jak przed dwoma laty Paget wydał w Londynie książkę na temat
„chirurgii płuca”, w której dowodził, opierając się na skromnych wynikach
dotychczasowych zabiegów, że dalszy rozwój tej dziedziny chirurgii jest
niemożliwy.
Było więc rzeczą zupełnie zrozumiałą, że oświadczenie Murphy’ego w
Denver o znalezieniu sposobów chirurgicznego leczenia chorób płucnych
wzbudziło tak wielkie zainteresowanie. Z żadnej relacji nie można było
jednak wywnioskować, przeciwko jakiej chorobie płuc Murphy skierował
swój atak. Znając lekarzy wiem. że często własne cierpienie stanowiło
bodziec do poszukiwań nowych sposobów postępowania leczniczego. To
właśnie pozwalało mi przypuszczać, że Murphy mógł znaleźć jakieś nowe
sposoby zwalczania gruźlicy płuc. Następnego wieczoru – było to 11 czerwca
– mój służący zameldował mi niespodziewaną wizytę Christiana Fengera z
Chicago. Żaden inny gość nie byłby mi milszy. Bez względu na to, czy był w
Denver, czy nie. W każdym razie mogłem przypuszczać, że jest
zorientowany w najnowszych pracach Murphy’ego.
Fenger był rodowitym Duńczykiem, a jego niesłychanie barwny życiorys
obfitował w nie spotykane już dzisiaj przygody. Studiował w Kopenhadze,
Niemczech i Austrii: był chirurgiem w czasie wojny niemiecko-francuskiej i
z wrodzoną pasją zajmował się anatomią patologiczną. Chirurgiem był raczej
przeciętnym. Pacjenci interesowali go tylko tak długo, dopóki nie postawił
diagnozy. Sprawa leczenia leżała już poza kręgiem jego zainteresowania.
Jego pasją były badania naukowe, zdobywanie wiedzy i diagnostyka za
wszelką cenę. Z takim nastawieniem nie był zresztą odosobniony w owych
latach. Jeśli przyjąć, że wyniki jego pracy jako lekarza mogły być raczej
wątpliwej wartości, to jako naukowiec dał solidne podstawy wielu młodym
lekarzom w Chicago, decydujące o ich przyszłości, i czynił to w dalszym
ciągu.
Gdy sapiąc ulokował się koło mego łóżka, od razu zapytałem go o
Murphy’ego. Sięgnął do jednej ze swoich przepaścistych kieszeni, wyciągnął
złożoną gazetę i rzucił mi ją na kołdrę. Była to „Chicago Tribune” z
poprzedniego dnia. W poprzek strony tytułowej biegł ogromny nagłówek.
Brzmiał on następująco: „Murphy twierdzi, że gruźlica jest uleczalna!” A
poniżej: „Mowa dr. B. Murphy’ego z Chicago na forum Amerykańskiego
Stowarzyszenia Lekarskiego w Denver. Jak należy leczyć gruźlicę płuc?
Murphy wtłacza igłą azot do jamy opłucnej, powodując ucisnięcie i
unieruchomienie płuca. Szybki sukces w pięciu przypadkach”. Pod tym
nagłówkiem umieszczono obszerne sprawozdanie, którego ciąg dalszy
znajdował się na stronie 7, gdzie widniało również duże, dwuszpaltowe
zdjęcie Murphy’ego. ukazujące jego młodą twarz, okoloną brodą, z
agresywnym, żądnym czynów spojrzeniem i wyrazem zdecydowania na
ustach.
A więc przeczucie nie omyliło mnie. Murphy wypowiedział wojnę
gruźlicy płuc. Fenger uniósł swoją kościstą czaszkę:
– Co ja o tym wiem? – mruknął. – Tymczasem tylko tyle. – Gniewnym
gestem wskazał na „Chicago Tribune”. – Kazali mu długo czekać, zanim w
Denver dopuszczono go wreszcie do głosu. Wczoraj po raz pierwszy bili mu
brawo. A co on teraz robi? Popełnia swoje stare błędy. Informuje prasę przed
ukazaniem się doniesienia Towarzystwa Lekarskiego. I zobaczy pan, co się
teraz będzie działo. Nasi koledzy znów nazwą go niepoważnym efekciarzem.
Napadną na niego i prędko zapomną, że dokonał odkrycia, które może być o
wiele ważniejsze niż operacja wyrostka robaczkowego, a nawet ten jego
„guzik”. Jeszcze się pan przekona. Będą go zwalczać bardziej niż
kiedykolwiek przedtem, aż znów straci zainteresowanie całą tą sprawą.
Zgorzkniały wycofa się i zostawi największe swoje dotychczasowe odkrycie
nie dokończone, jak wiele innych poprzednio...
Zapytałem, czy Murphy już wrócił do Chicago. Fenger zaprzeczył
ruchem głowy. – Oboje z żoną wybierali się na odpoczynek do Colorado
Springs. Zapewne wie pan równie dobrze jak ja. że w całej tej sprawie myślał
także o swoim własnym cierpieniu.
Na moje pytanie, czy u Murphy’ego wystąpił)’ nowe objawy choroby
płuc, odpowiedział: – W każdym razie on tak sądzi i Nettie Murphy też jest
tego zdania. Kaszle i poci się w nocy. Czy wie pan. że jego bracia Frank i
Daniel oraz siostra Lucinda w ciągu roku zmarli na gruźlicę?
– Nie wiedziałem o tym.
– To teraz już pan wie. Państwo Murphy pojechali wczoraj z Denver do
Colorado Springs. Ale długo tam nie pobędą.
Prawą ręką, zniszczoną kwasami, sięgnął po „Chicago Tribune”’ i rzucił
gazetę w kąt. – Zanim on zdąży nacieszyć się swoim triumfem w Denver.
burza, którą wywołało to pismo, zapędzi go z powrotem do Chicago.
Chociaż sam nie mogłem się jeszcze ruszać, to jednak następnego dnia
zatelegrafowałem do Nettie Murphy do Colorado Springs z zapytaniem,
gdzie i kiedy mógłbym spotkać się z Murphym. Odpowiedź miałem jeszcze
tego samego dnia, Nettie informowała mnie. iż jej mąż znajduje się w stanie
najwyższego zdenerwowania z powodu artykułu w „Chicago Tribune”. On
nie spowodował tej publikacji. Wprost przeciwnie. Od dawna już unikał
wszelkich kontaktów z prasą, by zazdrosnym kolegom wytrącić broń z ręki.
odebrać pretekst do ataków na jego naukowe osiągnięcia. Jest bezradny i
zrozpaczony. Ona ze swej strony spróbuje zatrzymać go jeszcze w Colorado
Springs. ponieważ odpoczynek jest mu szalenie potrzebny, ale nie wie, jak
długo jej się to będzie udawało. Powiadomi mnie o terminie ich powrotu do
Chicago.
Nettie Murphy poznałem także przed ośmiu laty. Pochodziła z jednej z
najzamożniejszych rodzin w Chicago. Murphy leczył ją jako jeszcze młody
lekarz i zapłonął wielką miłością do tej pięknej, ciemnowłosej dziewczyny.
Nettie pracowała nieustannie nad wewnętrznym rozwojem tego
nieokiełznanego człowieka i zdobyła na niego wielki wpływ. Przy tym,
należy dodać, była niezmiernie oddana mężowi i to ona bez wątpienia była
jakby siłą napędową jego kariery.
Wkrótce po otrzymaniu wiadomości z Colorado Springs odwiedził mnie
po raz wtóry Fenger. Powiedział mi, że nagonka na Murphy’ego już się
rozpoczęła. Prawie wszyscy koledzy w Chicago już się na niego boczą,
podobnie jak większa część członków Towarzystwa Lekarskiego. „Chicago
Tribune” otrzymała już pierwsze donosy, w których twierdzi się. że Murphy
ukradł komuś innemu pomysł zabiegu leczącego gruźlicę pluć.
Zapytałem, kogo też Murphy okradł.
– Podobno jakiegoś Włocha z Pavii o nazwisku Forlanini. który rzekomo
opublikował ten pomysł w roku 1882. Czy słyszał pan coś o tym?
Zaprzeczyłem.
Po wyjeździe Fengera przez cztery dni nie słyszałem o Murphym nic
nowego. W tym czasie jednak stan mego zdrowia poprawił sic na tyle, że
mogłem znowu chodzić. 16 czerwca po południu otrzymałem telegram z
Colorado Springs. Nettie Murphy donosiła mi, że 18 czerwca oboje z mężem
wracają do Chicago. Murphy nie daje się już dłużej zatrzymać. Ucieszyłaby
się. gdyby mogła mnie ujrzeć w Chicago. Może ja jako człowiek neutralny,
stojący z boku, mógłbym pomóc w złagodzeniu oburzenia i rozpaczy jej
męża.
Następnego dnia wyjechałem do Chicago.
18 czerwca, około południa, jechałem wzdłuż Michigan Avenue. Nie była
to jeszcze wtedy ta słynna dziś AJeja Marzeń, lecz mimo to uchodziła za
jedną z najwytworniejszych ulic Chicago. Powstała na stosie popiołu po
straszliwym pożarze miasta w roku 1871 i teraz szybko zmieniała swoje
oblicze. Na południe od 35 Ulicy znalazłem okazały dom, który Murphy
zajmował wówczas od dwóch lat.
Drzwi wejściowe stały otworem. W hallu panował wielki nieład. Bagaże i
ubrania leżały porozrzucane. Gdzieś w głębi domu usłyszałem ostry głos,
który mógł należeć tylko do Murphy”ego. Wreszcie ukazała się szczupła,
ciemnowłosa Nettie Murphy, poprzedzona przez zdenerwowanego służącego.
Była opanowana jak zwykle. ale niespokojny wzrok jej ciemnych,
błyszczących oczu zdradzał także wielkie zdenerwowanie.
– Chce pan rozmawiać z nim na temat jego odkrycia – powiedziała. –
Może to odwróci trochę jego uwagę. Praca była dla niego zawsze tą jedyną
rzeczą, która odwracała jego uwagę od innych spraw. On nie zna spokoju, on
nigdy nie zazna spokoju... Proszę, niech pan wejdzie – powiedziała i
poprowadziła mnie jakimś korytarzem. Gdy otworzyła drzwi, ujrzałem pokój
bogato umeblowany i zawalony ogromną ilością książek i czasopism.
Najbardziej jednak uderzyło mnie to, że cała podłoga zasłana była listami.
– Nettie – poskarżył się Murphy, gdy nas zobaczył. – Obejrzyj sobie te
listy. W ciągu trzech dni dostałem tyle listów z całego kraju. Pochodzą od
ludzi chorych na płuca. Przeczytali w gazecie o moim wykładzie w Denver i
chcą, bym ich wyleczył.
– Odpowiemy im – odrzekła. – Znajdziemy na to sposób. Wydaje mi się
jednak, że teraz powinieneś przywitać się z dr. Hartmannem. Chciałby
pomówić z tobą o twoim postępowaniu przeciwgruźliczym. Specjalnie w tym
celu przyjechał z Nowego Jorku.
Murphy podał mi rękę z roztargnieniem. – Nie rozumiem, dlaczego chcą
znowu zrobić ze mnie oszusta – powiedział. – Nigdy nie słyszałem o tym
człowieku nazwiskiem Forlanini. Twierdzą, że on już mówił o tej swojej
metodzie, która ma być identyczna z moją. na Międzynarodowym Kongresie
Lekarskim w Rzymie. W takim razie jednak Rzym powinien był inaczej
odebrać mój wykład w Denver, gdyby to było to samo, co powiedział
Forlanini.
Nettie dała mi znak oczami i opuściła pokój.
– Wie pan – powiedział Murphy – co mi to wszystko przypomina?
Przypomina mi to Roberta Kocha, gdy odkrył tuberkulinę. Gazety
dowiedziały się o tym i od razu setki tysięcy chorych chciało być leczonych
przez niego. – Nagle wyprostował się. – Ale jest pewna różnica – rzekł. –
Koch nie mógł ich wyleczyć. A ja swoją metodą mogę pomóc tym
wszystkim, którym tę pomoc obiecam.
Udaliśmy się do jego laboratorium nad stajnią, o którym wspominała już
„Chicago Tribune”. W głębi pomieszczenia pracował młody człowiek, który
z wyglądu niczym się nie wyróżniał, lecz był zapewne ślepo oddany
Murphy’emu. Miody asystent był z pochodzenia Niemcem. Murphy
przedstawił mi go jako Augusta Lemke.
– Pan Lemke – powiedział – pracuje już ze mną od siedmiu lat. to jest od
chwili, gdy pomyślałem o chirurgicznym leczeniu gruźlicy. Chciałby pan
pewnie usłyszeć historię tego, co w Denver nazwałem sztuczną odmą
opłucnową. – Wskazał na mały portrecik wiszący na przeciwległej ścianie. –
To jest Jeanette McBurns – powiedział już nieco spokojniej. –
Prawdopodobnie bez niej nie wymyśliłbym sztucznej odmy. Jej rodzice
wezwali mnie do niej w zimie 1891 roku, przed siedmiu laty. Jeanette miała
gruźlicę prawego płuca. Od roku gorączkowała, można było już stwierdzić
kilka ognisk chorobowych. Nie dość na tym. w tym wilgotnym mieszkaniu
nabawiła się dodatkowego zapalenia opłucnej z dużym wysiękiem po prawej
stronie. Przypadek wydawał się całkowicie beznadziejny. Dziewczynka
leżała na sienniku, oprócz niej było sześcioro młodszego i starszego
rodzeństwa, a wszystko to gnieździło się w jednym pomieszczeniu, razem z
dwiema świniami i kozami, w izbie o jednym tylko oknie. Nagle Murphy
zwrócił się bezpośrednio do mnie: – Zapewne słyszał pan już te subtelne
historyjki o mojej bezwzględności i żądzy bogacenia się. Rodzice tej małej
nie mieli ani centa, żeby mi zapłacić. Nie przypuszczałem, że dziecko to,
które wtedy widziałem po raz pierwszy, stanie mi się droższe niż wszelkie
honoraria. Życie małej było w największym niebezpieczeństwie. Pracowałem
wtedy jeszcze w Cook Country Hospital. ale nie miałem możliwości
umieszczenia jej tam. Jedyne łóżka, jakimi dysponowałem, znajdowały się na
oddziale chirurgicznym.
Murphy znów wskazał na zdjęcie. – Jeśli przyjrzy się pan tej
wzruszającej twarzyczce, zrozumie pan, dlaczego musiałem jej pomóc. Ale
co mogłem zrobić? Czy miałem przewieźć dziecko do naszego domu na
Throop Street? Nie jest dla pana tajemnicą, że sam przeszedłem właśnie
infekcję gruźliczą. Wreszcie umieściliśmy ją u zdrowej rodziny irlandzkiej,
która właśnie miała wolne łóżko. Dziecko było tak słabe, że nie mogłem
zaryzykować nakłucia jamy opłucnej po to, aby odprowadzić wysięk.
Pozostała więc tylko dobra opieka, kompresy, kamfora, środki
przeciwgorączkowe... Cóż będę panu wiele mówił: przeprowadziliśmy
Jeanette przez najostrzejsze stadium choroby. Gorączka spadła. Ale dziecko
nadal było tak słabe, że i wtedy jeszcze nie odważyłem się opróżnić wysięku,
który nie został wchłonięty. Wyraźnie słychać było tarcie opłucnej i łatwo też
można było określić wielkość narastającego wysięku. Prawe, chore płuco
musiało nim być mocno uciśnięte. Czynność oddechowa płuca była
ograniczona do minimum. Siedziałem bezradny przy małym łóżeczku, gdy
nagle zauważyłem, że mała mimo swej słabości znacznie mniej kaszle.
Któregoś dnia Jeanette sama powiedziała mi, że prawie wcale nie odczuwa
już potrzeby kaszlenia. Ku mojemu zdumieniu nocne pocenie się i skoki
temperatury ustępowały, chociaż wysięk nie zmieniał się. Był to zupełnie
inny obraz choroby. Jeanette zaczęła mieć apetyt. Po pięciu miesiącach była
na tyle silna, że właściwie mogłem teraz, już bez obaw. podjąć się wykonania
nakłucia. Dziewczynka skarżyła się tylko na lekką duszność. I wtedy
przyszło mi po raz pierwszy na myśl. że musi chyba istnieć jakiś związek
między wysiękiem opłucnowym a zdumiewającą poprawą gruźlicy płuca.
Dlatego nie robiłem już żadnej punkcji. Po sześciu miesiącach Jeanette
wstała z łóżka. Wcale już nie gorączkowała. Skarżyła się tylko na uczucie
ucisku po prawej stronie klatki piersiowej.
– Dziecko to – mówił dalej Murphy – w parę dni później uległo
śmiertelnemu wypadkowi drogowemu podczas pierwszego spaceru, i to na
oczach bezradnej matki. Nigdy nie cofam się przed wykonaniem autopsji.
Wszak jest ona źródłem naszej wiedzy. Ale tym razem wahałem się. Dopiero
w dwa dni później przeprowadziłem ją razem z panem Lemke. Cztery z
siedmiu jam gruźlicznych w prawym płucu były zapadnięte, zabliźnione i
zagojone. Następna znajdowała się w stadium postępującego zabliźniania się.
Godne uwagi było to. że zagojone jamy znajdowały się wyłącznie w tych
częściach prawego płuca, które tak dalece było uciśnięte surowiczym
wysiękiem, że nie mogło brać udziału w ruchach oddechowych...
Pojmuje pan? Wszystko to, o czym mówiłem w Denver, narodziło się
przy tej autopsji. Kiedy wpatrywałem się we wnętrze klatki piersiowej
dziecka, zrozumiałem, że unieruchomienie płuca przez przypadkowy wysięk
doprowadziło do daleko posuniętego wyleczenia gruźlicy. Stąd vbył już tylko
jeden mały krok do wniosku końcowego, że aby osiągnąć ten sam cel
terapeutyczny, należy sztucznie spowodować uciśnięcie chorych części
płuca. Widocznie chodziło tylko o to, by unieruchomienie płuca dało
ustrojowi możność samowyleczenia. Pytanie brzmiało: jak moglibyśmy
chore płuco w ostrożny sposób poddać uciskowi bez otwierania klatki
piersiowej? Nie mógł to być nagły, gwałtowny ucisk, powodujący raptowne
zapadnięcie się płuca ze wszystkimi niebezpieczeństwami, jakie występują
przy zranieniu klatki piersiowej. Zawsze bardzo dużo czytałem. Przy każdym
nowym pomyśle szukałem najpierw odpowiedzi na to, czy ktoś się już kiedyś
tym problemem zajmował i może przede mną znalazł właściwe rozwiązanie.
Razem z panem Lemke przetrząsnęliśmy więc biblioteki. Ale nie
napotkaliśmy ani słowa o panu Forlaninim.
A co znaleźliśmy zamiast tego? zapytał Murphy. Znaleźliśmy wzmiankę
o pewnym starym szkockim lekarzu, dr. Jamesie Carsonie, który działał w
Liverpoolu około 1820 roku. Pozostawił po sobie traktat o elastyczności płuc.
W trakcie doświadczeń na królikach stwierdził, niezależnie od Hewsona, że
przy otwarciu klatki piersiowej płuco zapadało się. Wskutek tego ogniska
chorobowe, które uprzednio w płucu rozprężonym, biorącym udział w
ruchach oddechowych, poddane były stałym podrażnieniom, nagle zostawały
od nich uwolnione. W związku z tym zaproponował on, by w wypadku
zmian chorobywych w płucu człowieka po prostu otworzyć klatkę piersiową
i w ten sposób spowodować zapadnięcie chorego płuca. Carson miał więc w
zasadzie rację. Ale jego rada nie prowadziłaby do niczego innego, jak tylko
do śmiertelnej otwartej odmy. O Carsonie mógłbym zatem powiedzieć, że do
dnia dzisiejszego był jedynym lekarzem, który ogłosił coś, co przypominało
mój pomysł. Jednak jego propozycja nie mogła nam pomóc. Musiałem
dociec, czy otwarcie klatki piersiowej można przeprowadzić tak ostrożnie,
aby powietrze tylko powoli wpływało do wnętrza i nie wywołało
szokującego zapadnięcia się płuca. Powolne, ostrożne uciśnięcie płuca
musiało być osiągalne bez otwierania klatki piersiowej. Naśladując
patologiczny wysięk przy zapaleniu opłucnej powinniśmy wprowadzić do
klatki piersiowej jakiś płyn bądź jakąś inną substancję, aby w ten sposób
uzyskać ucisk płuca. Azot okazał się najbardziej przydatny. W ubiegłym roku
byliśmy gotowi do podjęcia takiej próby. Jednakże krótko przed naszym
pierwszym doświadczeniem na człowieku stało się coś, co jeszcze raz
powstrzymało nas od tej próby...
Usłużny Lemke sięgnął pewną ręką na półkę z książkami i podał
Murphy’emu jakiś druk. – To jest właśnie to, panie doktorze – powiedział.
Murphy rzucił okiem na stronę tytułową pisma i szybkim ruchem podał mi je.
Edouard de Cerenville powiedział profesor z Lozanny. Ta właśnie praca rok
temu wpadła mi w ręce. Pochodzi z roku 1886. Ma więc 12 lat. Nie wiem,
dlaczego ani wtedy, ani później nikt nie zwrócił na nią uwagi. Oprócz
Cerenville’a także niemiecki internista, Heinrich Quincke. już w roku 1888
zajmował się resekcją żeber. Również szwajcarski specjalista od gruźlicy.
Carl Spengler. obrał podobną drogę. Ale ogólne uznanie nie było sądzone
żadnemu z nich w owych latach. W każdym razie profesor z Lozanny
rozwinął myśl bardzo zbliżoną do wytkniętego przeze mnie celu. Obrał tylko
inną metodę dla osiągnięcia uciśnięcia chorych obszarów płuc. Nad
gruźliczym segmentem płuca usunął kilka żeber bez otwierania jamy
opłucnej. Rozumie pan. w czym rzecz? Osiągnął przez to zapadnięcie się
ściany klatki piersiowej nad jamą (kawerną) gruźliczą, co spowodowało jej
zamknięcie. Wspaniały pomysł! Wypróbowaliśmy ten sposób. 9 stycznia
operowałem w szpitalu Cooka Ceunty pewnego Anglika z wielką gruźliczą
jamą w prawym płucu, między 1. a 3. żebrem. Bez trudu usunąłem 7.5-
centymetrowy odcinek drugiego żebra, dokładnie nad jamą. Już 24 stycznia
widoczne było nad jamą głębokie wklęśnięcie ściany klatki piersiowej.
Oznaki gruźlicy, przede wszystkim kaszel i gorączka, stopniowo ustępowały,
tak jak w przypadku Jeanette. Czy może pan pojąć, że pomysł Cerenville’a
me znalazł zastosowania ani w Szwajcarii, ani w żadnym innym kraju
Europy, i to do dnia dzisiejszego? Czy może pan pojąć. że przypadek wcisnął
mi do ręki ten zakurzony zeszyt i że tu ,w Chicago zacząłem stosować tę
metodę?!
Po chwili kontynuował: No tak. zacząłem stosować tę metodę. Ale to nie
był mój pomysł. Dodał mi tylko odwagi do wypróbowania mojego pomysłu
na człowieku. Sposób Cerenville’a wymagał krwawej operacji. Jeżeli mimo
to można ją było przeprowadzić z pozytywnym skutkiem, to o ile łatwiejszy
do przeprowadzenia byłby mój sposób – w dodatku bez wielkiej operacji i
właściwie bezkrwawy. Ostatniego dnia kwietnia podjąłem pierwszą próbę.
Nastąpiły cztery dalsze zabiegi, ostatni 12 maja. Dwa razy bez powodzenia,
ponieważ na skutek zmian zapalnych potworzyły się zrosty opłucnowe, które
nie pozwoliły na uciśnięcie płuca przez wpuszczany azot. W innych
przypadkach, gdy warunki w jamie opłucnej były normalne, operacje te
udawały się bez najmniejszych trudności. W miejscu znieczulenia
wykonywałem minimalne nacięcie skóry między dwoma żebrami. Grubą
igłę, połączoną gumowym wężem ze zbiornikiem azotu, wkłuwałem przez
nacięcie skórne przebijając opłucną. Skoro tylko ostrze igły znalazło się w
jamie opłucnej, od razu do jej wnętrza wpływał azot.
 Murphy zaczął szybko chodzić tam i z powrotem. – W przypadkach
zakończonych powodzeniem nie miałem najmniejszych zakłóceń podczas
zabiegu. Powtarzały się za to wszystkie dotychczas zaobserwowane skutki:
poprawa samopoczucia, spadek temperatury, ustąpienie kaszlu, pojawienie
się apetytu, szybkie przybieranie na wadze! Pacjenci mogą opuścić szpital
zaraz po zabiegu! Wszyscy znajdują się dziś w stanie, jaki leczący ich
poprzednio lekarze uznaliby za absolutnie niemożliwy: bez gorączki, bez
odkrztuszania, a nawet bez prątków gruźlicy w plwocinie.
– I w podzięce za to wszystko – oburzył się nagle – koledzy lekarze
uważają mnie za złoczyńcę, złodzieja, który swoje pomysły kradnie innym. A
któż to jest ten Forlanini? Jeśli taki ktoś rzeczywiście istnieje i już przede
mną wpadł na ten sam pomysł, to chcę wiedzieć o tym dokładnie wszystko.
Wtedy wyciągnę z tego konsekwencje – wybuchnął. – Pomysły, które do
mnie nie należą, nie interesują mnie. Darowuję je innym. Chętnie je
darowuję. – Wbił we mnie zaczerwienione oczy. – Proszę, niech pan mi
towarzyszy – zażądał. – Pojadę do Akademii. Sprawdzę, czy mają tam
sprawozdanie z Kongresu Lekarskiego w Rzymie i co właściwie
zaproponował ten pan Forlanini. – Nie czekając na moją odpowiedź, wybiegł
na korytarz i zbiegł na parter. Podążyłem za nim i znalazłem się w hallu w
chwili, gdy Murphy spotkał się tam z Nettie.
To, co nastąpiło teraz, było może kwestią przypadku. Możliwe, że był to
tylko zbieg okoliczności, a może świadome zrządzenie losu. Bowiem właśnie
w tym momencie zatrzymał się przy chodniku obskurny powóz Fengera, w
którym zwykł on odwiedzać swoich pacjentów w Chicago.
Fenger zabrał z kozła parę leżących tam książek i niezdarnie schodził ze
swego pojazdu. – Słyszałem, że jest pan już z powrotem w Chicago – zwrócił
się do Murphy’ego. – I najlepiej będzie, jeśli dowie się pan od razu, co ja w
tym czasie znalazłem...
Wróciliśmy wszyscy do hallu. Fenger ociężale zagłębił się w fotelu, a
książki położył sobie na kolanach. Murphy stanął przed Fengerem. – Niech
pan powie od razu – rzeki. – Znalazł pan Forlaniniego? Kto to jest?
– Forlanini – zaczął Fenger – nie jest chirurgiem, tylko internistą.
Obecnie jest profesorem w Pavii; urodził się w Mediolanie, ma 41 lat.
Pracował nad schorzeniami żołądka, ciśnieniem krwi i gośćcem. W czasie
Kongresu w roku 1894 w Rzymie miał wykład w sekcji internistów – a więc
nie w sekcji chirurgów, w której posiedzeniach brał pan udział. Mówił o
korzystnym wpływie odmy na gruźlicę płuc. Tytuł referatu brzmiał:
„Pierwsze próby sztucznej odmy przy gruźlicy płuc”. Oto ten referat... –
Fenger wziął książkę leżącą na wierzchu i rzucił ją na stół. – Forlanini
twierdzi w swoim wykładzie, że w roku 1886 i 1888 zauważył leczniczy
wpływ wysięków opłucnych na gruźlicę płuc w dwóch przypadkach. Tak
samo jak pan. W następnych latach, to jest do roku 1894, rzekomo podjął
badania nad możliwością zakładania sztucznej odmy. Najwidoczniej,
podobnie jak pan. wpadł na pomysł, żeby przy tym zabiegu posłużyć się
azotem. Tylko że on proponuje inny sposób. Po prostu wkłuwa cienką igłę do
zastrzyków i przez nią wpuszcza gaz. Postępowanie to może stwarzać
naturalne niebezpieczeństwo embolii powietrznej. Jednak do roku 1894 nie
leczył tym sposobem żadnego przypadku, ani też nikogo nie wyleczył, więc
prawdopodobnie dlatego jego referat w Rzymie nie wywołał żadnego
oddźwięku.
– I to wszystko...?
– Tak – odparł Fenger – ale dla pańskich wrogów i dla sprawy priorytetu
Forlaniniego jest to argument wystarczający...
– Priorytet – wybuchnął Murphy. – Jakby wszystko polegało tylko na
teoriach, a nie na skuteczności sposobu leczenia!
Murphy odwrócił się i podszedł do okna. Widziałem, jak mięśnie jego
karku napinały się, wiotczały i znów przechodziły w stan napięcia. Po chwili
odwrócił się do nas. – Kiedy wybiera się pan znowu do Europy? – zapytał
zduszonym głosem.
– Pod koniec lipca – odpowiedziałem.
– Czy odwiedzi pan Włochy ?
– Prawdopodobnie w sierpniu.
Murphy zaczął spieszniej oddychać. – Proszę, niech pan odwiedzi
Forlaniniego. Niech się pan dowie wszystkiego o tej sprawie, wszystkiego, co
jest prawdą i tylko prawdą, a nie zadrukowanym papierem. Grzebanie w
papierach pozostawiam moim wrogom. – Zacisnął pięści, aż mu kostki
zbielały. – Niech mi pan napisze o tym, co znajdzie pan we Włoszech. Niech
mi pan wszystko dokładnie opisze zgodnie z prawdą. Albowiem prawdą jest i
prawdą pozostanie także to. że nigdy nie słyszałem o takim włoskim
profesorze. – Nagle Murphy ruszył w kierunku drzwi i wypad) z
pomieszczenia, nie spojrzawszy już nawet na żadnego z nas.
Oczywiście spełniłem życzenie Murphy’ego. Uczyniłem to tym chętniej,
że i mnie samego intrygowało wyjaśnienie tej kwestii.
 Na początku sierpnia, będąc w Paryżu, zwróciłem się listownie do Carla
Forlaniniego, który poza Włochami był jeszcze wtedy zupełnie nieznany.
Otrzymałem odpowiedź, z której wynikało, że przez jakiś czas przebywać
będzie w Rzymie i jest osiągalny w Ospedale degli Incurabili.
W chwili gdy spotkałem się z Forlaninim, przypomniał mi się Bassini z
Padwy. Na pierwszy rzut oka obaj byli zewnętrznie w pewien sposób do
siebie podobni. Poza tym posiadali jeszcze inne, ważniejsze wspólne cechy:
skromność, świadomość zacofania włoskich klinik oraz postawę rezygnacji
wobec ich niedociągnięć, jak również zgorzknienie i bunt przeciwko światu,
który’ ich nie doceniał. Forlanini, podobnie jak Bassini, należał do
zwolenników Garibaldiego.
Forlanini nie słyszał jeszcze o pracach Murphy’ego i przyznał, że jego
własne prace są jak dotąd prawie zupełnie nieznane. Wykazał mi jednak, że
już w roku 1882 ogłosił w niewielkiej „Gazetta del Ospedale Agosto” swoje
koncepcje na temat odmy i gruźlicy płuc. Nikt nie zwrócił na nie uwagi. Od
czasu rzymskiego Kongresu w roku 1894 Forlanini przeprowadził swoją
pierwszą praktyczną próbę zastosowania sztucznej odmy u 17-letniej
dziewczyny, ciężko chorej na gruźlicę płuc. W okresie od 16 października
1894 do października 1895 uzyskał pierwsze wyleczenie. 31 października
1895 roku, a więc na trzy lata przed wystąpieniem Murphy’ego w Denver –
zreferował ten przypadek na VI Kongresie Internistycz– nym w Rzymie.
Ponownie jednak nie wzbudził żadnego zainteresowania. I to była cała
dotychczasowa historia Forlaniniego.
Jeszcze tego samego dnia napisałem do Murphy’ego i Fengera, że
rzeczywiście Forlaniniemu należy się priorytet w wynalezieniu nowej
metody. Mimo to Murphy pozostanie na zawsze tym człowiekiem, który
utorował drogę sztucznej odmie, i to nie tylko tej utworzonej przez
wpuszczenie azotu, ale także i tej powodowanej uciśnięciem płuca przez
resekcję żeber. W obu przypadkach jest to złośliwość losu, że to nie jemu
przypadł w udziale tytuł pierwszeństwa w pomyśle, który dał chirurgii pewne
szanse w leczeniu chorób płuc.
Murphy nie odpowiedział. Dopiero w trzy miesiące później, będąc w
Niemczech, otrzymałem list od Fengera. Murphy przerwał swoje prace nad
udoskonaleniem sztucznej odmy. Licznych pacjentów, którzy oczekiwali
jego pomocy, kierował do swojego asystenta. I tak August Lemke. ten
niepozorny, nieporadny, ale pilny i sumienny młody człowiek, zdobył sobie
renomę dzięki licznym przypadkom wyleczeń.
 Fenger pisał, że Murphy nienawidzi spraw, które do niego nie należą.
Ponieważ Forlanini dzieli wraz z nim odkrycie sztucznej odmy, wobec tego
on czuje wstręt do własnego wynalazku. Murphy rzeczywiście nigdy już nie
powrócił do swoich prac nad sztuczną odmą. Mimo to właśnie jemu przypada
historyczna zasługa pokazania światu pierwszych chirurgicznych sposobów
leczenia gruźlicy płuc, które zakorzeniły się na dobre w medycynie.
W roku 19o6 niemiecki profesor Ludolf Brauer podjął Tia nowo myśl o
sztucznej odmie i wywalczył jej ostatecznie prawo obywatelstwa w
medycynie. 41-letni Brauer, który urodził się na Pomorzu, a wychował w
Dreźnie, podobny był do Murphy’ego w tym względzie, że również jego
zbliżyła do zagadnień chirurgicznego leczenia gruźlicy płuc własna choroba.
Jako dyrektor polikliniki chorób wewnętrznych w Marburgu, będąc internistą
i chirurgiem równocześnie, wywalczył definitywnie ogólne uznanie dla
sztucznej odmy. Skłoniła go do tego właśnie praca Murphy’ego, a o
Forlaninim także Brauer dowiedział się później.
Ale to nie wszystko. Także drugi sposób wywołania sztucznego
uciśnięcia płuca, który Murphy tak wyraźnie przedstawił w Denver,
rozpowszechnił się wkrótce na całym świecie. Brauer rozbudował również
metodę resekcji żeber ponad chorymi segmentami płuc, a sposób ten
nazwano później torakoplastyką. Przedwcześnie zmarły dyrektor
chirurgicznych klinik uniwersyteckich w Greifswaldzie, Marburgu i
Królewcu, dr Paul Leopold Friedrich, przyczynił się do dalszego jej rozwoju.
Gdy dnia 11 sierpnia 1916 roku umarł John B. Murphy, nikt już nie
wątpił w jego sławę jako pioniera chirurgii płuc. Wrogowie zamilkli. Spotkał
się z pełnym naukowym uznaniem. Trudno mi natomiast powiedzieć, czy
kiedykolwiek zdobył się jeszcze na to, by śledzić dalszy rozwój sztucznej
odmy i torakoplastyki. A już zupełnie nie wiadomo, czy zwrócił uwagę na
przełomowe prace pewnego młodego Niemca o nazwisku Sauerbruch,
którego celem było stworzenie możliwości wykonywania operacji wewnątrz
klatki piersiowej i na samych płucach.
 SAUERBRUCH

Nazwisko Sauerbruch usłyszałem po raz pierwszy na wiosnę 1903 roku. Ów

pionier chirurgii klatki piersiowej był wtedy jeszcze zupełnie nie znanym,
młodym asystentem pracującym w równie nie znanym wówczas w świecie
naukowym szpitalu w Erfurcie. Może się wydawać dziwnym fakt, że moje
spotkanie z nazwiskiem Sauerbruch nastąpiło w Rochester, w stanie
Minnesota, który według ówczesnych pojęć leżał na samym skraju
cywilizowanego świata. Dziś Rochester jest miastem znanym nie tylko w
Ameryce, ale i w Europie, przynajmniej dla świata lekarskiego. Miasto to
zawdzięcza swoją sławę ogromnej klinice braci Charlesa i Willa Mayo.
Wiosną 1903 roku sława tego miasta dopiero zaczęła się rozchodzić na całe
Stany Zjednoczone. A już dzień 1 maja 1903 roku był specjalnym, godnym
zapamiętania dniem dla Rochester. Tego dnia bowiem wizytował je. wtedy
już bardzo znany, chirurg Jan Mikulicz – pierwsza znakomitość europejska.
Miał on na własne oczy przekonać się o tym. czego dokonują tutaj chirurdzy
tak zwanego Dzikiego Zachodu. Ja pojechałem do Rochester dzień
wcześniej, by pełnić rolę swego rodzaju łącznika.
Wczesnym rankiem 1 maja Mikulicz wysiadł z pociągu linii kolejowej
łączącej Chicago z północnym Zachodem. Drobny, szczupły i nerwowy jak
zawsze. Wydawało się, że niewiele się zmienił od chwili, gdy poznałem go w
Wiedniu 23 lata temu.
W ciągu całego dnia Mikulicz interesował się dosłownie wszystkim, co
tylko bracia Mayo mieli mu do pokazania. Z jednej strony znajdowało się
więc nędzne miasteczko z pięcioma tysiącami mieszkańców, z błotnistymi
ulicami i okropną mieszaniną kamiennych domów i drewnianych, baraków.
Do St. Mary Hospital prowadziła rozmiękła droga. Sam szpital miał
wprawdzie lampy gazowe, ale bez podłączenia do gazu, kanalizację, która nie
działała, windę, dla której od lat istniał tylko szyb, dozorowany w nocy przez
pielęgniarki, żeby nikt do niego nie wpadł. A z drugiej strony, w
zadziwiającym przeciwieństwie do prymitywnych warunków zewnętrznych
tej kliniki „Dzikiego Zachodu” – stały rzeczywiście niebywałe osiągnięcia
diagnostyczne i chirurgiczne obu braci Mayo. z których starszy miał wtedy
42 lata, młodszy zaś 38. Już wtedy ściągali oni do Rochester tysiące
pacjentów z całej Ameryki. A przy tym tajemnica ich powodzenia wcale nie
była taka wielka. Polegała przede wszystkim na głębokim wyczuciu tego, co
w postępach chirurgii rokuje niezawodny sukces. Ojciec ich, stary Worell
Mayo, który klinikę tę założył, zawczasu posłał swoich synów do
najsławniejszych ośrodków chirurgicznych, „tak jak posyła się kupców na
targi, by kupili najlepszy towar”. Tam każdorazowo przyswajali sobie
najlepsze europejskie i amerykańskie metody, przede wszystkim z dziedziny
chirurgii jamy brzusznej i układu nerwowego. Zasadniczo nie mieli żadnych
zdolności twórczych. Ale ich niebywała chirurgiczna zręczność i odwaga
zapewniały im nadzwyczajne sukcesy.
Wieczorem gościliśmy wraz z Mikuliczem u 84-letniego Worella Mayo,
który mimo podeszłego wieku był wzorem żywotności. Trudno byłoby mi
wymienić kogoś, kto bardziej uosabiałby wszystkie przymioty prawdziwych
amerykańskich pionierów. Przyszedł na świat jako syn kapitana żaglowca w
małej angielskiej wiosce Eccles. Potem wprawdzie studiował medycynę, ale
był zbyt niespokojnego ducha, by uzyskać dyplom. W roku 1845 zamienił
Anglię na Amerykę. Zaczął pracować jako pomocnik aptekarza w
nowojorskim szpitalu Bellevue. Był to szpital dla najbiedniejszych, a jego
część zajmował oddział dla umysłowo chorych. Z tego szpitala, bagna
korupcji, w którym tyfus, żółta febra i cholera nigdy nie wygasły, uciekł do
Lafayette w stanie Indiana. Tutaj założył pracownię krawiecką i szył ubrania
i damskie płaszcze, póki i tam nie wybuchła cholera. Ponieważ wiedziano o
jego przygotowaniu medycznym, bez zastanowienia obarczono go
obowiązkami lekarza. W parę lat później studiował nawet w akademii
lekarskiej w La Porte i pomagał przy wykopywaniu i kradzieży zwłok na
cmentarzach dla potrzeb zakładu anatomii.
Z tytułem doktorskim wrócił do Lafayette i jego dalszy życiorys okazał
się jeszcze barwniejszy niż dotychczas. Był aptekarzem w drogerii w
Lafayette i lekarzem wiejskim. Ale był tak biedny, że jego żona musiała
otworzyć pracownię kapeluszy, by go utrzymywać. Wojna secesyjna zagnała
go ostatecznie jako lekarza poborowego do Rochester i tu. w tym pustym i
rozległym kraju farmerów, pozostał. Przez pewien czas był burmistrzem,
potem znów lekarzem, który wreszcie zarabiał tyle, że mógł utrzymać swoją
rodzinę. Mógł także pozwolić sobie na wyjazd w roku 1869 do Nowego
Jorku, by tam „uczyć się chirurgii i ginekologii”. W roku 1880 udało mu się
usunąć guz jajnika, ale narzędzia do tej operacji musiał mu zrobić mąż
pacjentki, kowal, używając do tego części starej maszyny do szycia.
Will i Charlie Mayo. nierozłączni bracia, przyglądali się tej sensacyjnej
operacji przez szparę w drzwiach. Zabieg ten rozsławił wówczas już 60-
letniego Worella, a chirurgia w Rochester otrzymała prawo obywatelstwa.
Mimo to nawet wtedy Worell nie zdobył wielkich bogactw z powodu swego
miękkiego serca. Will i Charlie nosili jego stare ubrania i musieli zarabiać
jako pomocnicy w drogerii. Kupno mikroskopu było możliwe tylko dzięki
zaciągnięciu pożyczki na hipotekę. Ale obaj bracia „wynieśli znajomość
chirurgii z domu”. Charlie już jako 10czy 12~letni chłopiec przeprowadził
pierwszą narkozę. Worell wydawał swoje ostatnie dolary na to. by obaj mogli
studiować medycynę w Ann Arbor i Chicago.
Gdy w odstępie paru lat obaj powrócili i osiedlili się jako lekarze w
Rochester, zaczął się łańcuch wydarzeń, które potem określano jako akt
założycielski kliniki Mayo. W sierpniu 1883 roku Rochester nawiedził orkan.
Okazało się, że nie ma gdzie pomieścić rannych. Wówczas to siostry z
klasztoru św. Franciszka podjęły decyzję o budowie szpitala. St. Mary
Hospital został oddany do użytku w 1889 roku. O objęcie lekarskiego
kierownictwa siostry poprosiły siedemdziesięcioletniego już wtedy Wbretfa.
Po pewnym wahaniu zgodni się na tę propozycję, a synowie siłą rzeczy
włączyli się do jego pracy. Opowiadano, że Will Mayo po ukończeniu
swoich studiów podobno powiedział: „Zamierzam zostać w Rochester i stać
się najsławniejszym chirurgiem w świecie”. W maju 1903 roku miał już za
sobą, razem z bratem, znaczną część drogi do zapowiedzianego celu.
Ponieważ Mikulicz był człowiekiem, który lubi pracować nocą, i z
przyzwyczajenia kładł się spać późno, zostaliśmy jeszcze dość długo w jego
pokoju. Historia rodziny Mayo otworzyła przed nim zupełnie nowy i
nieznany świat, który mimo swego bystrego i lotnego umysłu pojmował tylko
z pewnym trudem. Dla naukowca z Europy i ucznia BiUrotha świat ten
istotnie był niezrozumiały. Mimo to Mikulicz przepowiedział braciom Mayo
wielką przyszłość. A znaczyło to bardzo wiele, jako że w niczym nie był tak
skąpy, jak w wyrażaniu uznania. Dochodziła prawie pierwsza, gdy wreszcie
zapytałem go, czy jest zadowolony, czy osiągnął cel, który sobie postawił.
– Zadowolony – odpowiedział z namysłem – nie będę chyba nigdy. Od
swoich czasów asystenckich pragnąłem opanować chirurgiczne leczenie
chorób i wad przełyku, a przede wszystkim raka przełyku. To mi się jeszcze
do dziś nie udało. Ale nie porzucam tej myśli. Główną i decydującą
przeszkodą przy tym zabiegu pozostaje nadal niemożność dostania się do
przełyku bez spowodowania otwartej odmy. Naszym głównym celem musi
więc być wyłączenie otwartej odmy. Dopóki tego nie osiągniemy, każdy
chirurgiczny zabieg w obrębie klatki piersiowej będzie sprawą beznadziejną.
Gdy w chwilę później żegnałem się z nim przed udaniem się na
spoczynek, wyciągnął ze swojej teczki paczkę czasopism i położył je na
stole.
Sięgnąłem po nie z zaciekawieniem, by dowiedzieć się. co czyta
Mikulicz. Na wierzchu leżała praca pod tytułem „Doświadczenia nad
uszkodzeniami jelit przy urazach jamy brzusznej na podstawie przypadku
pęknięcia odbytnicy”. Mikulicz zauważył, że to właśnie pismo trzymałem w
ręku.
– Gdybym miał czas czytać wszystko, co mi się przysyła... – powiedział.
– Ten młody człowiek, którego pracę trzyma pan w ręku. miał to szczęście,
że wziąłem ją jako lekturę na drogę. Wydaje mi się, że ma zadatki na
uczonego. Obecnie jest asystentem w pewnym berlińskim szpitalu. Spróbuję
go ściągnąć do Wrocławia jako wolontariusza. W tych dniach napiszę do
niego parę słów.
Poszukałem autora tego artykułu. Nazwisko jego brzmiało: dr Ferdinand
Sauerbruch. Nic mi ono wtedy nie mówiło, toteż szybko je zapomniałem. Ale
już w niespełna rok później nazwisko to było na ustach wszystkich.
Sauerbruch miał wtedy 27 lat. Pochodził z Barmen. Mając 4 lata stracił
ojca. Studia swoje rozpoczął w 1895 roku w Marburgu, a kontynuował je w
Lipsku i w Jenie. W 1901 roku zdał wymagany w Niemczech państwowy
egzamin i próbował powodzenia jako wiejski lekarz w małej miejscowości w
Turyngii. Miał jednak uczucie, że udusi się w tym małym świecie. Wobec
tego przeniósł się do szpitala diakonisek w Kassel i tam odkrył u siebie
specjalne uzdolnienia techniczno-chirurgiczne. Niebawem jednak wdał się w
spór z diakoniskami, które odmówiły przyjęcia ciężko chorego pacjenta do
szpitala, ponieważ było to w niedzielę. W wyniku tego konfliktu opuścił
Kassel i został asystentem na oddziale chirurgicznym w Erfurcie. Tam odkrył
po raz drugi swoje prawdziwe powołanie. Praca naukowa nad rozwojem
chirurgii interesowała go o wiele bardziej niż codzienne zajęcia. Właśnie w
Erfurcie napisał ową pracę, którą ujrzałem w pokoju Mikulicza w Rochester.
Bardzo prędko ramy erfurckiego szpitala stały się o wiele za ciasne dla
niespokojnego, żądnego pracy naukowej Sauerbrucha. Pojął, że musi zająć
się anatomią patologiczną, wobec czego zgłosił się do profesora
Langerhansa, odkrywcy wysepek w trzustce nazwanych jego imieniem, na
oddział anatomii patologicznej szpitala Berlin-Moabit. Langerhans poradził
mu wysłać swoją pracę o uszkodzeniach jelit do Mikulicza. Gdy więc
otrzymał list Mikulicza. w którym ten proponował mu od 1 października
1903 roku stanowisko asystenta-wolontariusza w klinice we Wrocławiu –
jasne było, że skorzysta z tego zaproszenia.
1 października Sauerbruch przyjechał do Wrocławia. W tym czasie był to
szczupły młody człowiek z przerzedzonymi już włosami i małym,
kokieteryjnym wąsikiem. Był niezwykle pracowity, a pod względem
medycznym i naukowym o niebo przewyższał swoich rówieśników.
Jednocześnie był jednak równie żądny życia, co sławy. List Mikulicza
podbudował jego pewność siebie, co nie było szczęśliwą okolicz– nością
przy jego porywczym temperamencie i dążeniu do wybicia się za wszelką
cenę.
W tej sytuacji już pierwsze dni w klinice Mikulicza stały się dla niego –
jak i dla wielu jego poprzedników – ciężkim, a nawet okrutnym
rozczarowaniem. Asystent-wolontariusz w klinice, której progi właśnie
przekroczył, znaczył tyle co nic. Sauerbruch, ten pewny siebie i hardy młody
człowiek, szybko musiał zrozumieć, co to znaczy pracować u Mikulicza.
Mikulicz był wspaniałym chirurgiem, wspaniałym nauczycielem,
przyjacielem swoich pacjentów, ale równocześnie był dla swoich
współpracowników jednym z najbardziej absolutnych władców i
bezlitosnych panów, jakich kiedykolwiek znałem wśród chirurgów. Jak
później wielokrotnie słyszałem, żaden z nich nie był w jego klinice nigdy
naprawdę szczęśliwy. Trzymała ich jednak we Wrocławiu pewność, że u
Mikulicza nauczą się o wiele więcej niż u któregokolwiek z chirurgów
niemieckich czy austriackich.
Sława Mikulicza sięgała wówczas od Wrocławia daleko w głąb Rosji. Z
powodu zapalenia ślepej kiszki czy operacji woreczka żółciowego wzywano
go aż do Charkowa, Petersburga czy Moskwy. Prywatna klinika Mikulicza
we Wrocławiu była celem podróży pacjentów z różnych krajów. W swojej
nerwowej, niezmordowanej aktywności wprowadzał liczne nowe metody,
wypróbowywał je i znów porzucał. Ale dzięki temu stworzył niedościgniony
wzór pracy klinicznej. Do aseptycznego systemu Schimmelbuscha i
Bergmanna wprowadził wiele nowości i tym samym założył własną szkołę.
Było rzeczą oczywistą, że nikt nie miał prawa wstępu na jego salę operacyjną
bez białego fartucha, białych spodni, białej czapki i gumowych butów.
Sterylizacja parowa musiała być naturalnie kontrolowana paskami papieru
nasyconymi jodem, a wszystkie narzędzia konieczne do operacji należało
bezwarunkowo podawać wyjałowionymi szczypcami. Przez wiele miesięcy
trwały próby polegające na tym, że kazał swoim asystentom brać do ust
węgiel aktywowany i kaszleć. Wykrztuszone kropelki osiadały na płytkach z
agarem, ustawianych w odległych punktach sali operacyjnej. W rezultacie
tych badań wprowadził nakładanie masek na twarz i zakazał wszelkich
zbędnych rozmów w czasie operacji. Ponadto szalenie rygorystycznie
przestrzegał odkażania rąk przez swoich asystentów. Wprowadził
wyjałowione bawełniane rękawiczki, które wkładało się na ręce umyte
mydłem i opłukane w alkoholu i sublimacie. W czasie swej podróży po
Ameryce poznał gumowe rękawiczki, wprowadzone przez Halsteda, i
natychmiast nakazał używanie ich we Wrocławiu. Kto przetrzymał u niego
czas nauki – ten na pewno był kimś. Ale najpierw musiał przejść wiele
gorzkich upokorzeń i przykrości.
Już po kilku dniach Sauerbruch gotów był zrezygnować z pracy w tej
klinice. Nie wiedział, że Mikulicz polecił dokładnie obserwować jego
poczynania, a nawet sam przyglądał mu się z daleka. Po trzech tygodniach, w
czasie których buntujący się wewnętrznie Sauerbruch myślał o rezygnacji, a
równocześnie jednak zdawał sobie sprawę, że dla kariery naukowej musi
wytrwać, nagle został wezwany do Mikulicza. Spotkanie było krótkie, w
nieomal surowej atmosferze, bez cienia serdeczności. Po raz pierwszy
Mikulicz wspomniał o artykule Sauerbrucha. Oświadczył, że uznaje tylko
takich asystentów, którzy pracują naukowo. Potem mówił o marzeniu swego
życia, czyli o chirurgii przełyku, i o skutkach otwartej odmy piersiowej, która
jest przeszkodą w realizacji jego marzeń. W końcu zlecił mu dokładne
zbadanie jeszcze raz, ale staranniej niż to robiono dotychczas, stosunków
fizjologicznych przy otwartej odmie piersiowej. Ponadto miał znaleźć sposób
zapobiegający zapadaniu się płuca przy operacyjnym otwarciu klatki
piersiowej.
Z pewnością Mikulicz nie oczekiwał w tym momencie od stojącego przed
nim młodego człowieka rozwiązania tego problemu, a w każdym razie – nie
ostatecz-nego. Oczekiwał w najlepszym przypadku – jak mi się później
przyznał – jedynie jakiegoś, choćby częściowego, rozwiązania, które
pomogłoby mu może później znaleźć ostateczną odpowiedź i zrealizować
wreszcie jego marzenie. A Sauerbruch stał bez słowa przed nim, przerażony
ogromem beznadziejnego, jak mu się zdawało, zadania. Nigdy przedtem nie
zajmował się tą kwestią. Ale nietrudno było mu sobie wyobrazić, ilu już
badaczy, bardziej doświadczonych i mających większe środki po temu, bez
skutku pracowało nad tym zagadnieniem.
Gdy opuścił pokój Mikulicza, miał wrażenie, że beznadziejne zadanie
przekracza jego możliwości. Ale pojął zarazem, że dawało mu to szansę
szybkiego wybicia się i stania się kimś – o ile tylko znajdzie to rozwiązanie i
uczyni możliwym rzecz niemożliwą. Jego niebywała ambicja połączyła się z
niezwykłymi zdolnościami technicznymi. Przystąpił więc do pracy.
Mikulicz skierował go do tajnego radcy Filehne, kierownika Instytutu
Farmakologicznego we Wrocławiu. W tym właśnie instytucie Sauerbruch
miał prowadzić swoje badania. Do jego dyspozycji oddano wiele królików i
psów doświadczalnych.
Od tej chwili spędzał każdą wolną godzinę w piwnicach instytutu, między
klatkami dla zwierząt a podręcznym stołem operacyjnym. Nocami czytał
wszystko, co dotychczas napisano o otwartej odmie piersiowej. Było tego
niesłychanie wiele. Ale i to wcale nie zaspokajało jego oczekiwań. Istotnie,
było jeszcze mnóstwo nie wyjaśnionych pytań i problemów.
Sztuczna odma Forlaniniego i Murphy’ego udowodniła tymczasem, że
człowiek może żyć z jednym tylko czynnym płucem. Dlaczego jednak
następowała śmierć, gdy po otwarciu jednej połowy klatki piersiowej
odnośne płuco zapadało się i nie podejmowało swojej czynności
oddechowej? Czy istotnie polegało to tylko na nagłym przemieszczeniu się
śródpiersia między obie połowy klatki piersiowej? A może chodziło tu o
uwarunkowane zabiegiem zaburzenia w pracy płuca po stronie nietkniętej,
albo też przyczyną śmierci było przemieszczenie serca, jak to przypuszczał
Murphy?
Sauerbruch robił jedno doświadczenie za drugim. Wydawało mu się, że
bardziej niż kiedykolwiek daleki jest od rozwiązania problemu otwartej
odmy. Podniecała go jednakże myśl, że tyle jest jeszcze nie wyjaśnionych
szczegółów mających wpływ na skutki tego zabiegu. Gdyby je wyjaśnił i
opisał – mógłby spokojnie spojrzeć w oczy Mikuliczowi.
Wreszcie doszedł do pierwszych efektów swojej pracy. Stwierdził, iż
przy jednostronnej otwartej odmie śmierć następowała dlatego, że po nagłym
zapadnięciu się płuca zmniejsza się w nim opór dla krążącej krwi. przez co
więcej krwi przepływa przez płuco zapadnięte niż przez płuco rozprężone,
które stawia większy opór. Skutkiem tego utlenia się tylko niewielka część
krążącej krwi. To był powód tego, że po paru gwałtownych i pełnych męki
oddechach, wywołanych brakiem tlenu, u wszystkich niemal zwierząt
doświadczalnych następowała śmierć z uduszenia.
Doszedłszy do tego wniosku. Sauerbruch zrozumiał, że w ten sposób
zbliżył się jednak do swego wielkiego celu bardziej, niż mógł tego w głębi
duszy oczekiwać. Jeśli więc nie brak ruchów oddechowych sprowadzał
śmierć, to wobec tego wystarczyłoby przeszkodzić zupełnemu zapadnięciu
się płuca przez zmuszenie go do stawiania oporu krążącej krwi. Opór taki
wymusiłby przepływ krwi przez płuco rozprężone, znajdujące się w nie
otwartej połowie klatki piersiowej, w ilości wystarczającej do dostatecznego
utleniania się krwi.
Teraz opanowała go zbawcza myśl: jeśli można żyć oddychając tylko
jednym płucem, to czy nie wystarczyłoby jedynie zapobiec zupełnemu
zapadnięciu się płuca znajdującego się w otwartej połowie klatki piersiowej
przez utrzymanie go pod równie niskim, ujemnym ciśnieniem, jakie panuje
normalnie w klatce piersiowej? Czy nie wystarczyłoby w takim razie – przed
otwarciem klatki piersiowej – otoczenie jej skrzynią, w której panowałoby
odpowiednio niskie ciśnienie?
Sauerbruch nie dowierzał własnemu pomysłowi. Wydawał mu się zbyt
prosty, aby mógł być skuteczny. W każdym razie postanowił spróbować i
przystąpił do budowy skrzyni, w której można by wytworzyć podciśnienie
odpowiadające warunkom w zamkniętej klatce piersiowej.
Przy pomocy laborantów postarał się o duży szklany cylinder, na tyle
duży, by zmieścił w swym wnętrzu klatkę piersiowa psa i ręce operującego.
Cylinder ten został z obu stron szczelnie zamknięty papierem gutaperkowym.
Wyglądał jak bęben. Z jednej strony Sauerbruch wyciął większy otwór, który
odpowiadał obwodowi brzucha jednego z najmniejszych psów
doświadczalnych. Z drugiej strony wyciął trzy otwory. Jeden był na tyle
duży, by objąć szyję tegoż psa. Dwa pozostałe otwory miały dać
Sauerbruchowi możność wprowadzenia rąk do cylindra i wykonywania
względnie swobodnych ruchów. Na końcu jeden z pomocników wbudował w
cylinder przyrząd do pomiaru ciśnienia w środku. Dodatkowo przebił w
papierze gutaperkowym jeszcze jeden mały otwór, przez który wprowadził
gumowy wąż, a następnie uszczelnił to miejsce gumowym paskiem.
I tak wreszcie w piwnicy instytutu stanął aparat gotowy do zabiegu. Był
już późny wieczór, ale Sauerbruch nie mógł oprzeć się pokusie, by nie czekać
z próbą do następnego dnia. Jeden z laborantów przyniósł psa i położył go na
stole. Sauerbruch sam dawał narkozę. Po chwili pies leżał spokojnie, równo
oddychając. Laborant wsunął głowę i górną część ciała psa przez większy
otwór z jednej strony cylindra. Drugi laborant wyciągnął łeb z przeciwnej
strony, tak że w bębnie znajdowała się tylko klatka piersiowa zwierzęcia.
Potem oklejono ściśle przylepcami oba otwory bębna wokół szyi i brzucha
psa. Następnie Sauerbruch włożył do środka cylindra instrumenty potrzebne
mu do otwarcia klatki piersiowej. Włożył swe ręce do przeznaczonych dla
nich otworów. Jeden z pomocników obkleil wtedy szczelnie brzegi otworów
łącząc je ze skórą jego przedramion. Drugi wziął koniec gumowego węża do
ust.
Sauerbruch nie mógł zrobić żadnego nieostrożnego ruchu, gdyż groziło to
rozdarciem się papieru lub odklejeniem uszczelniających pasków przylepca.
Ponad okularami obserwował manometr, a tymczasem pomocnik trzymający
wąż w ustach zaczął odsysać z bębna powietrze. Słupek rtęci opadał.
Osiągnął minus pięć milimetrów, minus osiem, i wreszcie minus dziesięć
milimetrów. W cylindrze operacyjnym wytworzyło się takie samo
podciśnienie, jakie panowało w klatce piersiowej psa.
Z obolałymi plecami, prawie nieruchomy, zdany tylko na możliwości
ruchowe dłoni w nadgarstkach i palców – Sauerbruch otworzył kilkoma
długimi cięciami klatkę piersiową psa z obu stron. W otwartej klatce
piersiowej zwierzęcia widać było różowe płuca. Teraz płuca powinny się
zapaść, tak jak działo się to poprzednio u wszystkich operowanych zwierząt.
Nic takiego jednak nie nastąpiło. Pomimo wszystkich uprzednich nadziei i
oczekiwań wydawało się to rzeczą nieprawdopodobną, ale bezsprzecznie
prawdziwą. Płuca nie zapadły się.
Ale nie koniec na tym – zdarzyło się coś. co było jeszcze bardziej
nieprawdopodobne i jeszcze cudowniejsze. Płuca pracowały dalej, mimo że
klatka piersiowa była otwarta tak szeroko. Jedno tylko istniało na to
wytłumaczenie: nawet niewielkie odcinki nie uszkodzonej ściany klatki
piersiowej i kilka mięśni pomocniczych wystarczały, by utrzymać ruchy
oddechowe płuc, pod warunkiem że uprzednio nie dopuściło się do ich
zapadnięcia.
Sauerbruch zapomniał o bólu pleców, o swojej niewygodnej pozycji. Stał
zapatrzony we wnętrze klatki piersiowej zwierzęcia. Minutę, dwie – nic się
nie zmieniało. Nie było wątpliwości. Miał rację. Powinno się operować w
jakiejś skrzyni z podciśnieniem, takiej jak jego cylinder. Tylko to
pomieszczenie do operacji należałoby wielokrotnie powiększyć, może nawet
do takich rozmiarów, by i chirurg mógł się w nim zmieścić. Można by wtedy
bezpiecznie otworzyć klatkę piersiową, bez obawy o śmiertelną odmę.
Sauerbruch stał całkowicie pogrążony w tych odkrywczych
rozmyślaniach, gdy nagle usłyszał cichy, syczący szmer. Za późno pojął, co
się dzieje, co już się stało! Prawdopodobnie nie wytrzymał nienaturalnego
ubożenia rąk i uszczelniający papier rozdarł się. Z przerażeniem ujrzał, że
słupek rtęci podnosi się, a powietrze z zewnątrz dostaje się do cylindra. Na
oczach Sauerbrucha zapadały się obydwa płuca zwierzęcia. Zanim zdążył
podjąć próbę chirurgicznego zamknięcia klatki piersiowej, zwierzę było już
martwe. W milczeniu wyciągnął ręce z bębna. Niezliczona ilość zwierząt
straciła tutaj życie, ale to nie musiało wcale umierać, zwłaszcza w momencie,
gdy odkryta została możliwość ratunku przed otwartą odmą. Zasada była
jednak słuszna. Mimo nieszczęśliwego zakończenia eksperymentu nie mogło
być wątpliwości, że była to właściwa droga. Dowiodła tego pierwsza część
doświadczenia, tylko aparat był jeszcze zbyt prymitywny i zbyt podatny na
uszkodzenia.
W ciągu następnych dni Sauerbruch wraz ze swoimi laborantami
wymyślił nowy, ulepszony cylinder podciśnieniowy. Nie miał on ścianek z
papieru, ale tym razem z gumy, która nie powinna się podrzeć. W następnym
tygodniu zbudowano nowy aparat. Potem wypróbowano w nim zabiegi na
psach i królikach. I teraz udawała się jedna operacja za drugą. Ani jedno
płuco już się nie zapadło. Wszystkie pracowały dalej. Sauerbruch zeszywał
rany klatki piersiowej pod osłoną skrzyni tak szczelnie, że powietrze z
zewnątrz nie mogło dostać się do jamy opłucnowej. Następnie usuwano
zwierzęta ze skrzyni. Budziły się z narkozy. Rany goiły się. Zwierzęta żyły
dalej, bez jakichkolwiek zauważalnych zakłóceń. Jadły, skakały żwawo w
swoich klatkach. Nie było żadnych wątpliwości. Zasada była nie do
podważenia. Cel, który początkowo wydawał się tak nieosiągalny, został
osiągnięty w ciągu zaledwie dwóch miesięcy.
Gdy Sauerbruch w dwa dni później zreferował Mikuliczowi – krótko i
zwięźle, jak ten zawsze tego wymagał – wyniki swoich doświadczeń i
zakomunikował mu, że znalazł sposób otwarcia klatki piersiowej bez
wywołania odmy. Mikulicz spojrzał na swego asystenta-wolontariusza z
największym niedowierzaniem. Bez zbędnych słów, szybko jak zwykle, udał
się z Sauerbruehem do Instytutu Farmakologicznego.
Mikulicz opowiadał mi później o wydarzeniach tego ranka. Zadowolił się
zwykłym, rzeczowym stwierdzeniem, że Sauerbruch przekonał go
prezentując kilka istotnie zdumiewających doświadczeń. Odtąd miał do
dyspozycji wszystkie środki kliniki, by można było praktycznie zrealizować
jego pomysły w większym, a nawet wielkim stylu. Jednak Sauerbruch
opowiadał inną wersję tych wydarzeń, gdy w parę lat później przyjechał do
Ameryki, do owego Rochester, z którego Mikulicz napisał pierwszy list do
niego i gdzie on sam prezentował teraz braciom Mayo swoją komorę.
Opowiadanie jego było dramatyczne, barwne, przekonywające i pełne
pewności siebie, tak charakterystycznej dla temperamentu Sauerbrucha.
Ponieważ sam Sauerbruch tak opowiadał o tych wydarzeniach, decydujących
o jego dalszym życiu, należy przypuszczać, że tak istotnie było.
Gdy Mikulicz wszedł do piwnicy Instytutu Farmakologicznego – tak
opowiadał Sauerbruch – w głębi pomieszczenia czekali już dwaj laboranci.
Komora, już w ulepszonej postaci, stała na prowizorycznym stole
operacyjnym. Wszystko było gotowe do doświadczenia.
Sauerbruch skinął na swoich pomocników, a tymczasem Mikulicz
nieufnie i badawczo przyglądał się szklanemu bębnowi. Pomocnicy
przynieśli tym razem nie psa, lecz królika. Uśpiono go chloroformem i
przeciągnięto przez bęben. Gumowe ścianki bębna zostały szczelnie
przylepione do szyi i klatki piersiowej zwierzęcia. Sauerbruch wsunął ręce z
narzędziami do wnętrza aparatu. Dookoła jego przedramion zaciśnięto
gumowe pierścienie. Wszystko przebiegało planowo. Mikulicz stał w
milczeniu i obserwował. Lecz jego uwaga wzrastała.
Jeden z pomocników wziął do ust gumowy wąż i zaczął odsysać
powietrze. Ciśnienie w bębnie spadło do pożądanej wysokości. Sauerbruch
przeciął skórę klatki piersiowej królika, naciął mięśnie i opłucną między
dwoma żebrami i – w tym momencie usłyszał dobrze sobie znany, słaby,
syczący szmer. Wstrzymał oddech. Był to taki sam odgłos, jaki wydobywał
się z bębna wtedy, gdy operował pierwszego psa z tąk nieszczęśliwym
wynikiem. Ale przecież ten nowy bęben był o całe niebo lepszy. Wszystkie
poprzednie doświadczenia się udawały. Lecz płuco królika zapadło się.
Śródpiersie trzepotało jeszcze przez kilka uderzeń serca. Po chwili zwierzę
nie żyło. Wszystko jedno, gdzie tkwił błąd i jakie były jego przyczyny.
Eksperyment nie powiódł się.
Przez chwilę panowała przeraźliwa cisza. Sauerbruch stał pochylony, z
rękami uwięzionymi w bębnię. Nie trzeba było spojrzenia w kierunku
Mikulicza, by zdać sobie sprawę z tego, co jego twarz wyraża. I zaraz też
usłyszał jego głos. Opowiadał później w Rochester, że padło wówczas słowo
„hochsztapler”, a potem nawet „zbrodniarz*’ i „zbrodnicza lekkomyślność”.
W każdym razie Mikulicz zabronił Sauerbruchowi dalszych doświadczeń.
Cofnął swoje naukowe zlecenie i wyrzucił go z kliniki.
Sauerbruch dał się wtedy ponieść obrażonej dumie i uległ swej
skłonności do niepohamowanych reakcji. Uparte przekonanie, że ma rację, i
rozgoryczenie z powodu nieszczęśliwego zbiegu okoliczności, wreszcie
potępienie go przez Mikulicza – wszystko to razem wyprowadziło go z
równowagi. Nagle został sam tego grudniowego dnia, między swoim
szklanym bębnem, klatkami dla zwierząt i drżącymi, bladymi fafcorantamr.
Oburzony Mikulicz szybko opuścił pomieszczenie, gdyż Sauerbruch zrobił
najgorszą rzecz. jaką mógł uczynić. Nie dość na tym, że spotkało go
niepowodzenie, ale i nie potrafił bronić się rzeczowo. Po prostu zaczął
krzyczeć na Mikulicza.
Niewielki bagaż Sauerbrucha został wkrótce przeniesiony z kliniki do
małego umeblowanego pokoju w mieście. Czyżby znów miał zostać tylko
lekarzem wiejskim? Niemożliwe, to oznaczałoby koniec! Jego ambicja była
silniejsza niż wszystkie inne względy. Musiał dowieść słuszności swojej racji
i uczynić to tak, żeby przekonać o tym jeśli nie samego Mikulicza, to jakąś
inną kompetentną osobistość, co umożliwiłoby mu dalszą pracę w lepszych
warunkach. W tym momencie przyszedł mu z pomocą przypadek.
Mikulicz miał we Wrocławiu nie tylko przyjaciół. Miał także wrogów.
Byli wśród nich ludzie zawistni, byli też złośliwi i dobroduszni szydercy,
którzy wyśmiewali jego przywary. Koledzy kpili z jego ciągłego pośpiechu i
niepunktualności – choć uznawali jego wielkość. Wspomniany przypadek
zetknął Sauerbrucha właśnie z jednym z tych ludzi. Ten wysłuchał jego
historii i pozwolił mu eksperymentować w swoim własnym domu. Wcale nie
kierował się przy tym pobudkami naukowymi, lecz chciał po prostu zrohić na
złość Mikuliczowi.
Sauerbruch zbudował swój trzeci bęben podciśnieniowy. Postarał się o
króliki, operował i każdy zabieg się udawał, mimo że nie miał nikogo do
pomocy.
Skonstruował specjalne otwory z gumy w kształcie lejka, przez które
mógł wcisnąć ręce do bębna bez pomocy osób trzecich. Sam odsysał
powietrze. A mimo to nie miał żadnego powikłania. Króliki, którym zszywał
rany klatki piersiowej w swoim bębnie, żwawo biegały potem w klatkach.
Sauerbruch zaczął teraz planować jeszcze większą komorę podciśnieniową.
Myślał o budowie komory posiadającej pojemność kilku metrów
sześciennych, w której i on mógłby siedzieć obok zwierzęcia. Tylko łeb
zwierzęcia doświadczalnego miałby się znajdować poza komorą. Ale takie
urządzenie było bardzo drogie. Musiało posiadać szczelne drzwi. W takiej
komorze nie dałoby się wytworzyć wymaganego podciśnienia przez zwykłe
odsysanie powietrza ustami. Sauerbruch potrzebował do tego pompy i
pomocnika, który by ją obsługiwał. Potrzebował wentyli, które regulowałyby
odsysanie powietrza. Potrzebował wielu innych rzeczy, na które jego własne
środki nigdy by nie wystarczyły.
Ale po raz drugi pomógł mu szczęśliwy przypadek. Sauerbruch spotkał
jednego z asystentów kliniki Mikulicza, z którym przed swoim zwolnieniem
łączyły go nieco bliższe więzy niż z innymi. Był to dr Anschiitz, zaręczony z
najstarszą córką Mikulicza, z którą się zresztą później, w marcu 1905 roku
ożenił. Anschiitz zapytał go, jak mu się powodzi, i w tym momencie
Sauerbruch przełamał swój upór i dumę i w obliczu grożącej klęski wszystko
Anschiitzowi opowiedział.
Anschiitz podążył za nim do jego pomieszczenia doświadczalnego. A
Sauerbruch na jego oczach przeprowadził operację klatki piersiowej królika.
Anschiitz obserwował początkowo poczynania Sauerbrucha z
niedowierzaniem, ale bardzo szybko zorientował się, że dzieje się tutaj coś
bardzo ważnego. Po zakończeniu pokazu wymógł na Sauerbruchu obietnicę,
iż ten przeprosi Mikulicza za swój „wybuch”. On zaś ze swej strony,
wykorzystując rodzinne powiązania, postara się przekonać Mikulicza o jego
przedwczesnym, pochopnym osądzie i skłonić go do odwiedzenia piwnicy
Sauerbrucha.
Jeszcze tego samego dnia stało się to, co wydawało się zupełnie
niemożliwe. Mikulicz zapowiedział swoje przybycie. Po południu
przekroczył próg piwnicy Sauerbrucha. Chłodny, wyniosły, z całkowitym
dystansem.
Nie padło ani jedno słowo na temat tego, co się poprzednio wydarzyło. W
milczeniu przyglądał się, jak Sauerbruch, tym razem przy pomocy
Anschutza, przygotowuje się do zabiegu. Sauerbruch operował królika.
Odsłonił jedno całe płuco. Zwierzę oddychało dalej. Nie nastąpiła żadna
odma. Z całkowitym spokojem zamknął ranę. Otworzył bęben, zwierzę
obudziło się z narkozy i żyło.
Wreszcie Mikulicz otworzył usta i poprosił o drugą próbę. I ta próba była
udana. Od tego momentu Mikulicz zmienił się całkowicie.
 To, co Sauerbruch wykazał tutaj na zwierzętach, musiało być również
możliwe w przypadku ludzi. Gdyby zwiększyć środki techniczne, gdyby
zamienić ten śmieszny mały bęben na większe pomieszczenie, może nawet
na salę operacyjną...
Między starym, kroczącym po życiowych wyżynach Mikuliczem a tym
młodym, dobijającym się o awans życiowy Sauerbruchem nagle przerzucony
został most, jaki nigdy przedtem nie istniał między Mikuliczem a
którymkolwiek z jego asystentów. Wszystkie poprzednie wydarzenia i urazy
poszły w niepamięć.
Stojąc przy bębnie Mikulicz zażądał od Sauerbrucha powrotu do swojej
kliniki. Przyrzekł mu, że odda do jego dyspozycji wszystkie potrzebne
środki, jakie posiada, by system komory podciśnieniowej tak ulepszyć, aby
można w niej było operować ludzi.
Następnego dnia, ku zdumieniu innych wolontariuszy i asystentów.
Sauerbruch znów wprowadził się do kliniki uniwersyteckiej. Wstępował jak
młody triumfator, postawił stopę o jeden szczebel wyżej. Ale na triumfalne
fanfary nie było wiele czasu. Już w dzień później zaczęła się praca, która pod
względem intensywności znacznie przekaczała to, co było dotychczas.
Rozpoczęto budowę następnej komory podciśnieniowej. Wprawdzie była
ona przeznaczona na razie tylko do doświadczeń ze zwierzętami, ale
równocześnie była już na tyle obszerna, że mogła pomieścić w swym
wnętrzu także operatora i jego asystenta. Miała 1,5 metra długości, metr
szerokości i 1,3 metra wysokości. Zbudowana była z mocnych desek, obitych
wewnątrz szczelnie oblutowaną blachą. Od góry zamykała ją szklana płyta,
by można było obserwować przebieg operacji z zewnątrz. Drzwi można było
szczelnie zamknąć dzięki gumowym uszczelkom. Z jednej strony komory
znajdował się otwór zaopatrzony w gumowy mankiet, który ściśle obejmował
szyję zwierzęcia, natomiast jego głowa wystawała na zewnątrz. Reszta ciała
leżała na stole operacyjnym, wewnątrz komory. Z obu stron stołu znajdowały
się dwa stołki, dla operatora i asystenta. Pompa ssąca i wentyl służyły do
utrzymania odpowiedniego podciśnienia.
Gdy Sauerbruch po raz pierwszy kazał się zamknąć w tej komorze wraz
ze swoim asystentem – całkowitą niewiadomą było pytanie, jak oni sami
zniosą to podciśnienie. Na początek zamknęli się w komorze na pół godziny.
Zmniejszone ciśnienie nie powodowało żadnych przykrych odczuć.
Uciążliwe było raczej nagromadzanie się ciepła i wilgoci. Po godzinie wyszli
obaj z komory całkowicie zlani potem. Po dwóch godzinach byli jak
wyciągnięci z wody. Przekonali się jednak, że operowanie w komorze przez
dwie godziny albo i dłużej jest całkowicie możliwe.
Mikulicz brał teraz udział we wszystkich następnych doświadczeniach.
Przeważnie znajdował na to czas dopiero wieczorem, między godziną 9 a 10,
po zakończeniu swojej całodziennej pracy w klinice. Ale potem zamykał się
wraz z Sauerbruchem w komorze i operował mniej więcej do 11.
Urządzenie do wytwarzania podciśnienia nie zawodziło. Mikulicz i
Sauerbruch przeprowadzali wielkie resekcje, i to nie tylko z jednej strony, ale
i z obu stron klatki piersiowej. Otwierali także sródpiersie. I wreszcie udało
się Mikuliczowi to, o czym od tak dawna marzył: operacja przełyku psa.
Usunął część przełyku i połączył oba kikuty. Operowane zwierzę przeżyło
ten zabieg. Inny pies przeżył równoczesne otwarcie klatki piersiowej,
resekcję i ponowne połączenie przełyku, otwarcie śródpiersia, a nawet
otwarcie i zeszycie worka osierdziowego.
W trakcie tych prac rozpoczął się rok 1904. Do kliniki przybyli goście,
którym po raz pierwszy pokazano komorę. Wśród nich znajdowali się dr
Scudder z Bostonu i dr Ranzy. Ten ostatni był asystentem austriackiego
chirurga Eiselsberga, który z kolei, tak jak i Mikulicz, był uczniem Billrotha.
W czasie rozmów, jakie się wtedy toczyły, powstał w połowie stycznia nowy
pomysł, ale żaden z uczestników rozmów nie umiał później powiedzieć, kto
właściwie jako pierwszy rzucił tę myśl. Jeżeli możliwe było uniknięcie
zapadania się płuc tak długo, jak ich zewnętrzna powierzchnia znajdowała się
w sztucznie utrzymywanej atmosferze obniżonego ciśnienia, to czy nie
byłoby o wiele prostsze osiągnięcie tego samego celu przez podniesienie
ciśnienia wewnątrz płuc? Co by się stało, gdyby zamiast całego ciała
zwierzęcia tylko jego głowę włożono do komory i poddano nie podciśnieniu,
a nadciśnieniu? Gdyby zwierzę wdychało powietrze o większym ciśnieniu
niż atmosferyczne, czy wtedy także jego płuca byłyby zabezpieczone przed
odmą? Gdyby ta myśl była słuszna, to operujący byliby wtedy uwolnieni od
uciążliwej pracy w ciasnej komorze. W komorze musiałby się znajdować
tylko jeden asystent – ten przeprowadzający narkozę. 17 stycznia 1904 roku
przeprowadzono takie doświadczenie. Głowa psa znajdowała się w komorze.
Asystent Mikulicza, dr Heiie, kazał się w niej zamknąć i przeprowadził
narkozę. Mikułicz z Anschiitzem, pozostający na zewnątrz, otworzyli klatkę
piersiową psa – i zwierzę równie spokojnie oddychało dalej, tak jak w
komorze z podciśnieniem. A więc odwrócenie metody było możliwe.
 Sauerbruch twierdził jednak, że ta metoda nadciśnieniowa jest
niefizjologiczna. Przy jednostronnym otwarciu klatki piersiowej płuco nie
operowane zostałoby bowiem nadmiernie ściśnięte. Powstałoby w nim
nadciśnienie. Według Sauerbrucha doszłoby wtedy do znacznego zakłócenia
w krążeniu płucnym i obciążenia serca. Mikułicz z Sauerbruchem zaniechali
dalszych doświadczeń z nadciśnieniem, uznając je za przeciwne naturze i
bezużyteczne.
Mikułicz polecił zbudowanie komory o objętości 14 metrów
sześciennych, wyposażonej we wszelkie udogodnienia techniczne, wraz z
połączeniem telefonicznym. Miała być na tyle duża, by mogli się w niej
swobodnie poruszać nie tylko operujący wraz z asystentami, ale także by na
stole operacyjnym można było położyć po raz pierwszy chorego człowieka.
Plany konstrukcyjne tej komory przewidywały możliwość wytwarzania w
niej także nadciśnienia. Jednak myśl o nadciśnieniu była jeszcze wtedy
bardzo odległym wariantem komory. Zdecydowano się ostatecznie na
komorę podciśnieniową. Plany jej budowy miały być ukończone do 14 lutego
1904 roku. Równocześnie Mikułicz zgłosił pierwszemu sekretarzowi XXXIII
Kongresu Niemieckiego Towarzystwa Chirurgicznego, dr. Kórte, że na
Kongresie tym. który miał się rozpocząć dnia 6 kwietnia w Berlinie, dr
Ferdinand Sauerbruch wygłosi referat na temat: „Fizjologiczne i fizyczne
podstawy zabiegów w obrębie klatki piersiowej w mojej komorze
pneumatycznej”. Natomiast sam Mikułicz miał zreferować temat:
„Doświadczenia chirurgiczne w komorze Sauerbrucha”.
Sauerbruch żył w nastroju przedpremierowym. 25 stycznia ogłosił przy
pomocy Mikulicza pierwszy’ artykuł o swojej komorze podciśnieniowej w
„Deutsches Zentralblatt fur Chirurgie”. Pełen niepokoju oczekiwał
pierwszych reakcji. Jego relacja nie znalazła jednak specjalnego oddźwięku u
czytelników. Większość chirurgów nie wierzyła w to, by tak prosta metoda
miała zrewolucjonizować cala chirurgię klatki piersiowej.
Ale później zgłosiło się jednak paru zainteresowanych. Pokazano im
komorę. Większość opuszczała Wrocław z mniejszym lub większym
przeświadczeniem, iż rzeczywiście dzieje się tutaj coś zupełnie nowego i
ważnego, ale znaczenia tego faktu w przyszłości nie sposób jednak jeszcze
przewidzieć.
Wśród zwiedzających znajdował się również profesor chirurgii z
Heidelbergu Petersen, który już po przeczytaniu pierwszego artykułu
Sauerbrucha zorientował się, jak bardzo ważne są te nowe doświadczenia.
Ponieważ Petersen był jeszcze młodym naukowcem, sam uczestniczył w
operacji na zwierzęciu w małej komorze i w połowie lutego wrócił do
Heidelbergu pod silnym wrażeniem tego, co widział we Wrocławiu. Mikułicz
i Sauerbruch nie przywiązywali większej wagi do tej wizyty. Mikułicz zajęty
był wtedy wywalczaniem korzystniejszego terminu dla referatu Sauerbrucha
na berlińskim Kongresie. W końcu osiągnął to, że referat zapowiedziano w
najkorzystniejszym terminie, bowiem od razu w pierwszym dniu Kongresu o
godzinie 14.
Nagle, w samym środku przygotowań do tego wielkiego wydarzenia.
Sauerbruch otrzymał z Heidelbergu odbitkę szczotkową artykułu
wydrukowanego właśnie w ukazującym się w Strasburgu „Hoppe-Seylersche
Zeitschrift fiir Physiologische Chemie”. Tytuł artykułu brzmiał: „Istotne
uproszczenie sztucznego oddychania według Sauerbrucha”. Jednym z
autorów był profesor Petersen, niedawny gość z Heidelbergu. Głównym
autorem był jednak profesor Ludolf Brauer. późniejszy energiczny obrońca
sztucznej odmy, o którym już wspomniałem w rozdziale o Murphym i
Forlaninim.
Brauer był nadawcą tej odbitki, do której dołączył następujące słowa:
„Oby ta mała modyfikacja była pomocna Sauerbruchowi w jego pomyśle i
operacjach”.
Brauer przeczytał publikacje Sauerbrucha w tym samym czasie co
Petersen i zapalił się do tego pomysłu z właściwym sobie entuzjazmem.
Zachęcił Petersena do odwiedzenia Wrocławia. Zaraz po jego powrocie
pomyślał o odwróceniu metody Sauerbrucha, nie mając najmniejszego
pojęcia o tym, że we Wrocławiu dawno już zarzucono doświadczenia z
nadciśnieniem. Petersen, któremu we Wrocławiu rzeczywiście nic nie
mówiono o tych, uważanych tam za nieużyteczne, próbach z nadciśnieniem,
na razie odradzał ten nowy sposób. Twierdził, że jeśli istotnie odwrócenie tej
metody byłoby takie proste, to z pewnością we Wrocławiu dawno by już o
tym pomyślano.
Ale Brauer nie dal za wygraną. Najpierw zaczął eksperymentować bez
udziału Petersena. I wtedy właśnie wkroczył od razu na właściwą drogę, tzn.
drogę przyszłości, która później całkowicie wyeliminowała komorę
Sauerbrucha. Brauer uznał, iż komora będzie zbyt kosztowna i kłopotliwa, by
nadawała się do codziennej pracy chirurgicznej. Wymyślił więc i
wypróbował w krótkim czasie kilka sposobów postępowania z nadciśnieniem
w płucach. Były one podobne do doświadczeń Mikulicza i Sauerbrucha.
Miały jednak swoje specyficzne właściwości, były oryginalne, a przede
wszystkim dawały dobre wyniki przy wszystkich próbach. Dzięki temu – w
przeciwieństwie do wrocławskich poprzedników – Brauer wcale nie myślał o
porzuceniu tych, według niego, bardzo obiecujących doświadczeń.
Przeciwnie, był całkowicie przekonany o ich skuteczności. Myślał o masce,
która by szczelnie przylegała do pyska zwierzęcia lub twarzy pacjenta. Tlen
płynąłby z butli tlenowej, gdzie panowałoby odpowiednio podwyższone
ciśnienie, przez gumowy wąż do maski. Część strumienia tlenu
przepływałaby nad butlą z eterem, co umożliwiałoby równoczesną narkozę.
Zanim Brauer namówił sceptycznego Petersena do współudziału w
eksperymentach, przeprowadził kilkanaście zabiegów na zwierzętach według
tej metody, nie mając ani jednego wypadku śmiertelnego. Później
kontynuował te operacje również Petersen. Mógł robić porównania z
zabiegami przeprowadzanymi we Wrocławiu i szybko przekonał się, że przy
operacjach klatki piersiowej metoda nadciśnieniowa dawała takie same
wyniki jak metoda podciśnieniowa, ale obywała się bez tej tak kłopotliwej
aparatury zainstalowanej w komorze. Gdy Brauer przesłał swoje
sprawozdanie na ten temat do czasopisma Hoppe-Seylera w drugim tygodniu
marca, nie przyszło mu wcale do głowy, iż odbiera w ten sposób
Sauerbruchowi priorytet w zasadniczym odkryciu metody bazującej na
różnicy ciśnień. Chciał tylko zgłosić ulepszenie, o którym, jak przypuszczał,
we Wrocławiu nikt nie pomyślał. Chciał zgłosić swój pomysł – jak wynika z
jego jak najbardziej wiarygodnej relacji – tylko po to, by zapobiec budowie
innych kosztownych komór.
Gdy Sauerbruch otrzymał przesyłkę z artykułem Brauera – wśród
gorączkowych przygotowań do berlińskiego Kongresu – poczuł się głęboko
dotknięty. Świadomości, że przecież on sam, razem z Mikuliczem, robił już
doświadczenia z nadciśnieniem, towarzyszyło jeszcze silniejsze
przeświadczenie, że zrezygnowali z dalszych eksperymentów w tym zakresie
o wiele za wcześnie. Poza tym jednak pomysł użycia tlenu bezsprzecznie
pochodził od Brauera. Sauerbruch był zbyt mądry, by nie przewidzieć od
razu, że przyszłość będzie należała do tej prostej metody nadciśnieniowej.
W przeddzień spodziewanego triumfu Sauerbruch poczuł, że los z niego
zadrwił. Zanim bowiem świat uznał jego prawo pierwszeństwa w dokonaniu
odkrycia – już zostało ono zagrożone pomysłem rokującym o wiele
pewniejszą przyszłość. W chwili pierwszego wstrząsu nie dostrzegł jednak,
że tak czy inaczej to on pozostanie na zawsze pierwszym pomysłodawcą
metody różnicy ciśnień i zasadniczym jej odkrywcą, Brauer natomiast tylko
tym drugim, który poczynił ulepszenia na już utorowanej drodze. A gdyby
nawet i dostrzegł, to jednak wzbraniał się uznać taki podział autorstwa
wynalazku i pewien był, że również Mikulicz się na to nie zgodzi. Czyżby
komora miała stracić swój sens, zanim została ukończona?
Nigdy nie udało mi się dowiedzieć czegoś dokładniejszego na temat
początkowego zachowania się Mikulicza. Jego samego nigdy nie śmiałem o
to zapytać, a wszyscy inni świadkowie, łącznie z Sauerbruchem, milczeli.
Można jednak przypuszczać, znając jego usposobienie i pewność siebie, że
podzielał oburzenie Sauerbrucha. Skutkiem tego było wiele pytań i
podejrzeń, zrozumiałych w tej sytuacji, zważywszy że nikt już we Wrocławiu
nie pamiętał, iż Petersenowi nie udzielono swego czasu żadnych informacji o
własnych doświadczeniach z nadciśnieniem, wkrótce jednak zaniechanych.
Niemniej spekulacje te były wtedy na pewno mocno przesadzone i nie dość
przemyślane.
Brauer zaczął się bronić z właściwą sobie porywczością, gdy tylko zdał
sobie sprawę z mniej lub wyraźniej wypowiadanych podejrzeń. Ale mimo to
nie stracił rozsądku i panowania nad sobą. Oświadczył na piśmie, iż
profesorowi Petersenowi w czasie jego wizyty we Wrocławiu nie
wspomniano ani słowem o tamtejszych doświadczeniach z nadciśnieniem.
Powtórzył, że nigdy nie zamierzał ani też nie zamierza odbierać
Sauerbruchowi pierwszeństwa w sprawie zasadniczego pomysłu. Oświadczył
jednak zarazem, że niewątpliwie zupełnie niezależnie od Sauerbrucha wpadł
na pomysł metody nadciśnieniowej. W dalszej części swego oświadczenia
pisał, że uważał za rzecz bardziej godną ujawnienie swoich idei przed
rozpoczęciem Kongresu niż występowanie z nimi w trakcie jego trwania – w
nawiązaniu do referatu Sauerbrucha.
26 marca, na dziesięć dni przed otwarciem Kongresu Chirurgów,
rozprawa między naukowcami wkroczyła na łamy czasopism fachowych.
Sauerbruch zaatakował publicznie w „Zentralblatt fur Chirurgie” artykuł
Brauera o ulepszeniu jego metody.
Jego zdania nie pozbawione były goryczy. Niektóre z nich usiłowały
osłabić znaczenie prac Brauera. Ale Sauerbruch nie mógł pominąć faktu, że
obaj z Mikuliczem – w każdym razie jak dotąd – zarzucili metodę
nadciśnieniową. Dlatego też próbował udowodnić, że jego metoda jest
słuszna i taką pozostanie. Upierał się przy swojej tezie, że metoda
nadciśnieniową jest niefizjologiczna i niebezpieczna, oraz wzbraniał się
przyznać jej jakiekolwiek szanse na przyszłość. Przy całej, ostrożnie
zredagowanej formie artykułu można było jednak wyraźnie wyczuć jego
wewnętrzny sprzeciw.
Brauera głęboko dotknęła ta rywalizacja, która wynikała z wywodów
Sauerbrucha. Napisał: „Dzięki temu. że celowo zastosowałem system
nadeiśmemowy z wyeliminowaniem komory podciśnieniowej, stworzyłem
bardzo użyteczne podstawy praktycznego zastosowania idei Sauerbrucha”.
Możliwe, że nawet sam Brauer nie zdawał sobie w tej chwili sprawy z tego,
jak bardzo prorocze były jego słowa.
Tymczasem nadszedł termin Kongresu Niemieckiego Towarzystwa
Chirurgów. We wtorek, dnia 5 kwietnia, przyjechali do Berlina Mikulicz i
Sauerbruch. Przywieźli ze sobą komorę podciśnieniową.
6 kwietnia o godzinie 10 w biało-złotej sali Domu Langenbecka zebrało
się kilkuset członków Kongresu. Dla Sauerbrucha wprowadzające słowa
powitania ciągnęły się w nieskończoność. Nieznośnie długo trwały wykłady
przedpołudniowe i przerwa obiadowa. Wreszcie wybiła godzina druga.
Wreszcie ustawiono przed mównicą komorę podciśnieniową, a Sauerbruch
wstąpił na trybunę. Zobaczył setki twarzy zwróconych ku sobie, jako ku
temu, który nagle wyłania się z cienia anonimowości. – Główną przyczyną
rezerwy chirurgów wobec chorób narządów klatki piersiowej – zaczął – są
specyficzne warunki fizyczne panujące w jej obrębie... – Po czym nastąpił
opracowywany od miesięcy referat: o metodzie różnicy ciśnień, o komorze, o
jej rozwoju, o operacjach na 78 psach, z których żaden nie stracił życia.
Mimo całego swego zdenerwowania wyczuwał zdumienie, niewiarę, ale i
skupioną uwagę słuchaczy. Słuchali go najsławniejsi chirurdzy niemieccy i
cudzoziemscy. Zaledwie doszedł do połowy swego referatu, gdy zwrócił się
ku problemowi nadciśnienia.
Robił wszystko, by udowodnić, że również metoda nadciśnieniowa
została odkryta we Wrocławiu. I robił wszystko, by wykazać, jak bardzo
postępowanie to jest niewłaściwe i dlatego we Wrocławiu słusznie zeń
zrezygnowano. Potem powrócił z tym większym przekonaniem do opisu
komory podciśnieniowej i oświadczył pod koniec swego referatu: – Na
podstawie naszych doświadczeń ze zwierzętami mamy prawo przypuszczać i
możemy wyrazić nadzieję, że metoda ta będzie użyteczna także dla
człowieka.
Sauerbruch skończył. Oklaski były krótkie, ale dla tak młodego
człowieka, jakim był Sauerbruch, wiele znaczące. Na mównicę wstąpił teraz
Mikulicz, by pogłębić wrażenie wykładu swego ucznia. Tytuł jego referatu
brzmiał: „Doświadczenia chirurgiczne w komorze Sauerbrucha przy
podciśnieniu i nadciśnieniu’”. Słowo „nadciśnienie” wymówił przy tym z
jakimś dziwnym naciskiem. Wskazywało to więc na zamiar Mikulicza. by
także w tym punkcie poprzeć roszczenia Sauerbrucha do prawa
pierwszeństwa. Niewiele powiedział o systemie nadciśnieniowym. Mimo to
w krótkich, ale wystarczająco dobitnych słowach próbował podbudować tezę
Sauerbrucha. że jest to metoda niefizjologiczna. Następnie nakreślił obraz
chirurgii przyszłości, która bazowałaby na podstawie odkrycia Sauerbrucha.
Szeroko naświetlił przyszłe możliwości operacji na sercu, a nawet usuwania
wrodzonych czy nabytych jego wad, czego dotychczas nie mógł się podjąć
żaden chirurg. A potem dotarł do swego ulubionego tematu, do chirurgii
przełyku. Już teraz mógł podać, na ilu psach udało mu się zoperować przełyk.
Nareszcie będzie można pomagać ludziom dotkniętym nieuleczalną
dotychczas chorobą tego narządu.
Mimo sceptycyzmu zebranych referat Mikulicza wywarł duże wrażenie,
w każdym razie na tyle duże, że po jego zakończeniu ze zdziwieniem
przyjęto zgłoszenie się Brauera i Petersena. którzy poprosili o głos. Petersen
uniknął wszelkich komplikacji słownych, oświadczając wyraźnie i z
naciskiem, że także w odkryciu metody nadciśnieniowej pierwszeństwo
należy się oczywiście Sauerbruchowi. Ale Brauer był wojowniczy. O wiele
obszerniej, niż wyraził to uprzednio w swoim artykule, opisał teraz
zasadniczy pomysł maski nadciśnieniowej, która w przyszłości istotnie była
stosowana przy wszystkich operacjach w obrębie klatki piersiowej. Skończył
zdaniem, które skierowane było głównie do Sauerbrucha. przypominając: –
Jeszcze nigdy postęp w medycynie nie był związany z jednym tylko
nazwiskiem. Właśnie wspólna praca, w którą i ja mam swój skromny wkład,
umożliwia dalszy szczęśliwy postęp medycyny. – Były to słowa wybiegające
daleko w przyszłość, rzeczywiście zapowiadające dalszy rozwój.
Sauerbruch natychmiast zaatakował tę wypowiedź. Powtórzył przyczyny,
dla których uważał system nadciśnieniowy za niebezpieczny. Odpowiedział
mu Brauer, uzupełnił replikę Petersen. Potem zabrał głos Sauerbruch,
następnie Brauer, znów Sauerbruch. Wreszcie Braun, jako przewodniczący,
potrząsając dzwoneczkiem przerwał toczący się spór słowami: – Wydaje mi
się. że system Sauerbrucha daje nam widoki na przyszłość i zapowiada
rozwój operacji we wnętrzu klatki piersiowej. Ale wydaje mi się również, że
ta dyskusja nie zaprowadzi nas już dalej, a jestem przekonany, że jeśli ta
metoda jest dobra, to za rok usłyszymy o niej więcej. Będąca już w budowie
komora wciąż znajdowała się w centrum uwagi Mikulicza i Sauerbrucha. Na
wiosnę 1904 roku stała gotowa w klinice wrocławskiej, przeznaczona już
teraz dla jej pacjentów. Miała ponad 2 metry wysokości, a od połowy była
całkowicie oszklona, tak by widzowie, studenci i zainteresowani lekarze
mogli bez trudu przyglądać się wydarzeniom zachodzącym wewnątrz.
Mikulicz zoperował najpierw kilkanaście dużych psów. Wszystkie bez
wyjątku przeżyły otwarcie klatki piersiowej i inne zabiegi w jej obrębie.
Dopiero wtedy Mikulicz zdecydował się na podjęcie pierwszej próby z
człowiekiem.
Był koniec czerwca. Pierwszą pacjentką Mikulicza była kobieta, skazana
na powolną śmierć głodową z powodu nowotworowego guza w przełyku.
Wiadomość o zbliżającej się próbie wywołała sensację i niepokój zarazem.
Lekarze i studenci tłoczyli się wokół komory, do której włożono pacjentkę.
Mikulicz, Sauerbruch i Anschiitz kazali się zamknąć w środku wraz z
operowaną. Ciśnienie spadło do pożądanej wysokości. Na zewnątrz
widzowie przyciskali twarze do szyb, podczas gdy Mikulicz wykonywał
pierwsze cięcia klatki piersiowej.
Ale wtedy stało się coś potwornego. Ciśnienie w komorze zaczęło
wzrastać. Nie można było utrzymać obniżonego ciśnienia. Głowa pacjentki
opadła na bok. Wszelkie próby pomocy okazały się bezskuteczne. Nie żyła
już. Zabiła ją odma, do której miała nie dopuścić właśnie owa komora.
Z tego, co mi wiadomo, ani Mikulicz, ani Sauerbruch nigdy nie mówili o
uczuciach, jakie ich ogarnęły po tej katastrofie. Całą komorę ponownie
przekonstruowano i wypróbowano. Przyczyna jej uszkodzenia pozostała
zagadką.
Pod koniec pierwszego tygodnia lipca Mikulicz i Sauerbruch
przezwyciężyli pierwszy szok. W każdym razie Mikulicz zdecydował się na
ponowną operację w komorze. Znowu pacjentką była kobieta z wolno
rosnącym guzem za mostkiem. Nie można go było usunąć bez otwarcia klatki
piersiowej. Po raz drugi drzwi komory zamknęły się za Mikuliczem.
Anschiitzem i Sauerbruchem. Znowu twarze widzów przykleiły się do szyb.
Mikulicz nerwowo obserwował na przemian pole operacyjne i manometr.
Otworzył klatkę piersiową i nożycami wyciął duże kawałki żeber. Ukazały
się płuca, widoczne na całej swej szerokości. Ale teraz nic się nie stało. Po
raz pierwszy usunięto guz zamostkowy. Powłoki klatki piersiowej zostały
zamknięte. Pacjentka oddychała równo. Po otwarciu komory wyniesiono ją
stamtąd. W dziesięć dni później opuściła klinikę, nie mając pojęcia o tym, że
właśnie na niej sprawdzono znaczenie metody różnicy ciśnień dla żywego
człowieka. Mikulicz miał wrażenie, że wkrótce spełni się wielkie jnarzenie
jego życia. Była to niezapomniana godzina.
W parę tygodni później Sauerbruch uratował życie trzeciej pacjentce z
rakiem piersi. Gdy w czasie usuwania naciekającego głęboko guza
przypadkiem otwarto jej także klatkę piersiową – Sauerbruch kazał ją
błyskawicznie umieścić w komorze podciśnieniowej. W ciągu następnych
paru tygodni przeprowadzono jeszcze 16 operacji w obrębie klatki
piersiowej, w tym osiem na płucach i pięć na przełyku. Operacje na przełyku
nie dawały jednak zadowalających wyników z powodu złych tendencji do
gojenia się ran w tym miejscu. Ale nie miało to nic wspólnego z metodą
różnicy ciśnień, która po raz pierwszy otworzyła drogę do płuc i przełyku.
Wymagała tylko dalszej ustawicznej pracy, by zdobyć potrzebne
doświadczenia na nowo zdobytym terenie operacyjnym. Droga do dalszych
sukcesów i podboju klatki piersiowej przez chirurgię wydawała się teraz
prosta i jasna. I wtedy wydarzyło się coś, co dla Sauerbrucha było jak grom z
jasnego nieba. Mikulicz – człowiek, któremu zawdzięczał zachętę do badań i
możliwości pracy, poparcie i oparcie – nagle został wyrwany z tej pracy.
W lecie 1904 roku Mikulicz skarżył się na bóle żołądka. Zawsze miał
wrażliwy, „nerwowy” żołądek. Teraz jednak bóle były tak silne, że kazał się
przebadać interniście. Badania internistyczne nie dały żadnego wyniku, a
bóle znów zanikły. Jednak nastrój Mikulicza dziwnie się zmienił. On, który
miał na swoim koncie 185 operacji i stal na czele wszystkich chirurgów
zajmujących się operacyjnym leczeniem raka żołądka – z właściwą sobie
przenikliwością przeczuwał, że i w jego żołądku rozwija się rak.
Jeszcze przez parę tygodni nic o tym nie mówił ani rodzinie, ani swoim
współpracownikom. On, który już jako asystent Bilirotha przekonał się, że
tylko najwcześniejsze usunięcie nowotworu oznacza przedłużenie życia o
kilka lub kilkanaście lat – zwlekał, ponieważ nie chciał zakłócać świąt
Bożego Narodzenia swojej rodzinie.
Drugiego dnia świąt wezwał swego ordynatora i zięcia, profesora
Kauscha. Zamknął drzwi, rozebrał się i pokazał śmiertelnie przerażonemu
lekarzowi guz, który wymacał palcami. Zwrócił mu przede wszystkim uwagę
na niekorzystne położenie guza. który znajdował się w tylnej części żołądka,
i po raz pierwszy wymówił słowo „nowotwór złośliwy”. Oświadczył, że jako
chirurg, mimo złego rokowania, uważa za swój obowiązek poddać się
operacji, nawet jeśli widoki na skuteczny zabieg są jak najgorsze.
Początkowo próbował namówić Kauscha do tej operacji, ale ten,
przerażony, odmówił i zaproponował wybór profesora Eiselsberga z
Wiednia, który także jako uczeń Bilirotha poświęcił się chirurgii żołądka i
jelit. Ostatecznie Mikulicz zgodził się na tę propozycję.
W dwa dni po świętach zjawił się w Wiedniu u Eiselsberga. Ten był
równie przerażony jak Kausch. Musiał jednak potwierdzić diagnozę i w
końcu zgodził się na to, że przyjedzie 7 stycznia do Wrocławia i zoperuje tam
Mikulicza w jego własnej prywatnej klinice.
Mikulicz sam kontrolował aseptykę. Kazał się przygotować do zabiegu
tak samo, jak przygotowywał do tego swoich pacjentów. W ciszy pełnej
napięcia Eiselsberg otworzył, z właściwą sobie szybkością, powłoki brzuszne
i żołądek i zbladł na widok wnętrza żołądka, jakie ukazało się jego oczom.
Guz, który Mikulicz u siebie wyczuwał, okazał się tylko małym fragmentem
przerastającego przez wiązadło żołądkowo-okrężnicze złośliwego
nowotworu, wychodzącego z tylnej ściany żołądka i wrastającego głęboko w
trzustkę. Ponieważ ujście żołądka nie było jeszcze zamknięte, nie zachodziła
potrzeba sztucznego połączenia z jelitami. Jama brzuszna została z powrotem
zamknięta.
Wobec Mikulicza Eiselsberg wykręcił się oświadczeniem, że operacja nie
była potrzebna, gdyż nie stwierdzono wcale raka, tylko silny stan zapalny
trzustki. Kausch i Anschutz spiesznie przyłączyli się do tej diagnozy.
Jednakże każdy z nich czuł na sobie wzrok Mikulicza, który zdradzał im, że
pacjent z kolei nie wierzy ani jednemu ich słowu.
Od tego dnia Mikulicz milczał na temat swojej choroby. Wyglądało na to,
że szybko przychodzi do siebie. Po 11 dniach wstał z łóżka. 23 stycznia
wrócił z kliniki do domu. Potem pojechał do Abacji na odpoczynek. 15
lutego podjął znowu działalność jako operator i nawet pojechał jeszcze na
konsultację do Krakowa. 23 marca operował po raz ostatni. Była to
amputacja. Następnie wyjechał na wiosenny urlop. Pytania o jego zdrowie po
prostu ignorował. 17 kwietnia zamówił sobie bilet w wagonie sypialnym,
ponieważ wybierał się na Kongres Ortopedyczny do Berlina. Po drodze
dostał silnego krwotoku żołądkowego i czym prędzej powrócił do domu. Od
16 maja nie opuszczał już swojej sypialni. Ale do końca pracował nad
różnymi artykułami i zachęcał swoich uczniów, zwłaszcza Sauerbrucha, do
tego, by nie tracili z oczu wielkich celów.
 Wieczorem 13 czerwca, zupełnie przytomny, pożegnał się z żoną. Napisał
list do Eiselsberga, w którym oznajmiał, że dziękuje mu za próbę oszukania
go, lecz że on znał prawdę od samego początku. „Żegnam się z życiem bez
urazy i z zadowoleniem – pisał. – Pracowałem ile mogłem, zdobyłem duże
uznanie i byłem szczęśliwy.” Potem zaś ułożył własny nekrolog.
Rano stracił przytomność i zmarł w kilka godzin później.
Sauerbruch habilitował się na Uniwersytecie Wrocławskim zaledwie na
siedem dni przed śmiercią Mikulicza. Następca Mikulicza, profesor Garre z
Królewca, nie interesował się specjalnie chirurgią klatki piersiowej. Poza tym
sprowadził sobie z Królewca swoich najbliższych współpracowników.
Sauerbruch znalazł pracę w klinice profesora Friedricha w Greifswaldzie.
Stanowisko ordynatora było jednak zajęte, musiał więc zadowolić się
stanowiskiem jego zastępcy. Bardzo szybko Sauerbruch poczuł się jak
wygnaniec, skazany na małomiasteczkową ciasnotę Greifswaldu. Ten, o
którego względy zabiegano, faworyt Mikulicza, musiał teraz poprzestać na
trzecim miejscu w hierarchii kliniki. Ale Friedrich był wolny od uprzedzeń i
wybaczał Sauerbruchowi jego ludzkie słabostki, doceniając jego niezwykłe
zdolności. Toteż gdy w roku 1907 przejmował Klinikę Chirurgiczną w
Marburgu, zaproponował mu tam stanowisko ordynatora. Ale również
Marburg nie dawał Sauerbruchowi tego, co gwarantował niegdyś Wrocław,
tym bardziej że w Marburgu działał teraz jako profesor medycyny
wewnętrznej Ludolph Brauer, który dalej zajmował się problemami chorób
płuc, chirurgią klatki piersiowej i metodą nadciśnieniową. Wybawieniem
wydała się Sauerbruchowi propozycja Amerykańskiego Stowarzyszenia
Chirurgicznego, które zapraszało go w roku 1908 do Stanów Zjednoczonych,
z małą komorą do doświadczeń ze zwierzętami i cyklem wykładów na ten
temat. Sauerbruch zgodził się.
Po licznych sukcesach, ale mimo to niezadowolony, wrócił do Niemiec.
Jesienią 1910 roku los dał mu wreszcie szansę. Mógł znowu poświęcić się
tylko tej pracy. z którą związany był pierwszy etap jego kariery naukowej.
Zaproszono go bowiem do Zurychu. W wielkich szwajcarskich sanatoriach
bacznie obserwowano jego prace we Wrocławiu. Dyrektor kliniki
uniwersyteckiej w Zurychu, dr Krónlein, był umierający. Lekarze chorób
płucnych w Szwajcarii życzyli sobie jako jego następcę chirurga, który tak
byłby obeznany z chirurgicznymi zabiegami w obrębie klatki piersiowej, jak
Sauerbruch. Mimo młodego wieku wybrano go więc na profesora chirurgii w
Zurychu.
 Metoda nadciśnieniową skazała ostatecznie komorę podciśnieniową na
zapomnienie. Gdy Sauerbruch zaraz po I w;ojnie światowej przeniósł się do
Monachium, kazał wprawdzie jeszcze raz zbudować wielką komorę, ale
wkrótce stała ona bezużyteczna. jako niepotrzebne wspomnienie pionierskich
dni z Wrocławia. Także Sauerbruch musiał się zdecydować na metodę
nadciśnieniową i stosowaną przy niej maskę, mimo że zwalczał kiedyś tę
metodę jako niefizjologiczną.
 OKNO NA ŚWIAT

Działo się to późną jesienią 1906 roku, mniej więcej w dwa i pół roku po
ukończeniu decydujących prac Sauerbrucha, Mikulicza i Brauera. Po lekkim
ataku serca, tęskniąc do całkowitej ciszy i spokoju, znalazłem się w małej
miejscowości nad Adriatykiem, należącej wówczas do Austro-Węgier.
Przyjechałem w momencie, gdy nieliczne hotele i pensjonaty pustoszały już
po sezonie. Trafiłem więc na okres jak najkorzystniejszy dla mojej
rekonwalescencji.
Trzeciego czy czwartego wieczoru, po kolacji, udałem się na spacer w
kierunku plaży, nieco oddalonej i całkowicie opuszczonej. Przez trzy dni z
rzędu stale chodziłem na spacer tą samą trasą, nigdy nikogo nie spotykając.
Jednak za czwartym razem spostrzegłem nagle przed sobą młodego
człowieka z dziewczyną. Dziewczyna była wyjątkowo zgrabna. Elegancka
sukienka podkreślała jeszcze jej delikatną urodę. Natomiast jej młody
towarzysz, tylko w koszuli i spodniach, robił raczej wrażenie zwykłego
rybaka, prawdopodobnie jednego z tych, którzy gnieździli się w nędznych
chałupkach po północnej stronie hotelu, przy Uferstrasse. Muskularną i
opaloną ręką trzymał dziewczynę za lewe ramię.
Gdy podszedłem bliżej, wydało mi się, że jej krok jest jakoś dziwnie
nienaturalny. Jej towarzysz pochylił głowę ku niej i z ostrożnością i
delikatnością, o jaką trudno byłoby go podejrzewać, zważywszy jego
atletyczną budowę, objął ją prawym ramieniem. Oboje zatrzymali się. On
przyciągnął ją do siebie i długo całował, a ona odwzajemniała jego
pocałunki.
Przez chwilę zastanawiałem się, czy nie powinienem zawrócić. Ale w
tym momencie nastąpiłem na kamień, który zaczął się staczać.
Młodzi przestraszyli się. Najpierw dziewczyna zwróciła ku mnie swoją
twarz. Wszystko, co nastąpiło potem – odbyło się błyskawicznie. W ułamku
sekundy także młody człowiek zwrócił ku mnie swoją twarz. Ale i mnie
pozostały zaledwie ułamki sekundy na to, by sobie zanotować w pamięci
jego rysy, gdyż z wyrazem najwyższego przerażenia pochwycił dziewczynę
na ręce i odskoczył w lewo. Oboje zniknęli natychmiast w ‘przybrzeżnych
krzakach.
W moich oczach pozostał jednak obraz tak nieprawdopodobnej brzydoty
tej męskiej twarzy, że absolutnie nie mogłem sobie wyobrazić, co mogłoby
go łączyć z dziewczyną o tak niezwykłej wprost urodzie. Zagadkowość tej
sprawy męczyła mnie przez całą drogę powrotną do hotelu. Jeszcze dziś jest
dla mnie rzeczą niezrozumiałą, jak mogłem wtedy nie pojąć, na jakiej
zasadzie ci młodzi ludzie są razem.
Późne godziny tego wieczoru spędziłem nad fachową lekturą. Pamiętam
dokładnie, że właśnie wtedy wpadł mi w ręce artykuł, który odegrał potem
tak wielką rolę w tej sprawie. Jakiś zupełnie mi nie znany lekarz, dr Eduard
Zirm z odległego miasteczka Ołomuniec, donosił o chirurgicznym
przeszczepieniu zdrowej rogówki na chore oczy. Specjalnie się tym nie
zainteresowałem, chociaż zeszyt „Archiv fur Ophtalmologie”, który ten
referat zamieścił, został mi przesłany przez młodego wiedeńskiego lekarza,
dr. Thalstattera, z uwagą, że jest tam dla mnie coś ciekawego. Wprawdzie w
latach wcześniejszych z młodzieńczym entuzjazmem i nadzieją, która mnie
wtedy cechowała, zajmowałem się przeszczepami rogówek, ale zawsze
czytałem tylko o niepokonywalnych trudnościach i niepowodzeniach. Nie
spodziewałem się też niczego specjalnie nowego po tym zupełnie mi nie
znanym lekarzu. Poza tym tego .wieczoru bardziej zainteresował mnie nowy
artykuł dotyczący, wtedy jeszcze bardzo skromnych, prób leczenia
rozmaitych dolegliwości serca i układu krążenia. Temat ten pochłonął mnie
całkowicie.
Następnego wieczoru znów udałem się w kierunku znanego mi odcinka
plaży. Świadomie czy nieświadomie popychała mnie tam chęć ponownego
ujrzenia tajemniczej pary. Po mniej więcej dziesięciu minutach zatrzymałem
się nagle, gdyż spoza starego, walącego się muru usłyszałem stłumione głosy.
Słychać było młody głos dziewczęcy, w którym brzmiało równie wiele
namiętności co Jęku: – Wierzę, że mnie kochasz, ale boję się równocześnie,
że pewnego dnia będziesz tym znudzony i zmęczony... mieć niewidomą
żonę, która nie może ci pomóc, za którą ty musisz wszystko robić, która bez
ciebie...
Zawstydziłem się głęboko: że też nie potrafiłem wcześniej pojąć i
zobaczyć tego. co teraz usłyszałem na własne uszy. Szybko oddaliłem się.
Gdy doszedłem do alei spacerowej i zbliżałem się do hotelu, poczułem, że
moje serce buntuje się po tym szybkim marszu. Udałem się wiec do swojego
pokoju i od razu położyłem się do łóżka Ale zdarzenie, które nagle ujawniło
mi swoją tajemnicę, nie dawało mi spać. Ponieważ ciągle nie mogłem zasnąć,
sięgnąłem znów do pism, które przeglądałem poprzedniego wieczoru.
Przewracałem kartki, nie mogąc się skupić, gdy nagle znów wpadł mi w ręce
ów zeszyt „Archiv fur Ophtalmologie”, który poprzednio, bez zwrócenia nań
uwagi, odłożyłem na bok. Jeszcze ra^ natknąłem się na artykuł o
przeszczepieniu rogówki, który tak gorąco polecał mi dr Thalstatter. I dopiero
teraz, gdy przed paru godzinami poznałem tragiczną tajemnicę ludzkiego
losu, zabrałem się z ochotą do czytania relacji dr. Zirma. Jeżeli jego
doniesienia były prawdziwe, a od chwili wydania tego pisma nic się w stanie
jego pierwszego pacjenta nie zmieniło – to właśnie Zirm był tym chirurgiem,
który 7 grudnia ubiegłego roku przeprowadził po raz pierwszy z
powodzeniem przeszczep rogówki i tym samym przez zabieg operacyjny
umożliwił człowiekowi odzyskanie wzroku. Zirm przeszczepił część rogówki
z oka małego dziecka, któremu trzeba było je usunąć, do oka robotnika, który
stracił wzrok wskutek wypalenia obu rogówek przy gaszeniu wapna.
Najwidoczniej operacja się udała. W chwili napisania tego artykułu pacjent
widział już od dziewięciu miesięcy. Thalstatter miał rację. Operacja ta
należała do rzędu tych, które znamionowały olbrzymi postęp i pociągały
mnie ogromnie przez całe życie. Od razu więc stało się dla mniejasne, że jak
tylko skończę swój piękny jesienny pobyt nad Adriatykiem, wybiorę się do
Ołomuńca. Korzystne warunki atmosferyczne trwały tej jesieni do końca
października. Potem nadeszły pierwsze chłody, więc pomyślałem o
wyjeździe i o podróży do Ołomuńca.
W ciągu tego ostatniego okresu mojego pobytu nie spotkałem już ani razu
owej niewidomej ani jej ukochanego. Pod koniec października włączyłem to
zdarzenie do grona innych spotkań, które czyniły moje życie barwnym i
bogatym. Temu właśnie przypadkowemu spotkaniu zawdzięczam zachętę do
przeczytania relacji Zirma, na którą pewnie nie zwróciłbym uwagi w innych
okolicznościach. Postanowiłem wyjechać 4 listopada.
Dnia poprzedzającego mój wyjaad udałem się do portiera hotelowego,
prosząc go o wyszukanie najdogodniejszego połączenia kolejowego do
Ołomuńca. Kiedy wydawałem portierowi polecenie, podszedł do mnie jeden
z nielicznych już wówczas gości hotelowych, lekarz z Polski nazwiskiem
Jankowicz. Kiedyś, okazyjnie, rozmawiałem z nim o mojej „chirurgicznej
drodze życiowej*’. Roześmiał się więc, gdy usłyszał moje polecenia: – Do
Ołomuńca? Nie wydaje mi się, żeby to było centrum odkryć lekarskich!
Powiedziałem mu więc o tym, co mnie tak w Ołomuńcu interesuje, nie
zwracając przy tym uwagi na portiera, który nagle zaczął uważnie słuchać i
jakby notować w pamięci każde moje słowo. Obszernie zrelacjonowałem
Jankowiczowi wszystko, co wyczytałem w najnowszych wydawnictwach o
tym, co się tam dzieje, a on życzył mi na drogę wiele szczęścia.
Następnie poszedłem do jadalni, gdzie spożyłem posiłek, po czym
odpoczywałem przez godzinę w swoim pokoju. Byłem dosyć mocno
zdziwiony, gdy usłyszałem pukanie i w drzwiach mego pokoju pojawił się
portier. Przyniósł mi informacje o połączeniach kolejowych. Wziąłem od
niego notatki, z których wynikało, że powinienem wyjechać nazajutrz o 7
rano, wobec tego poleciłem mu, by kupił mi bilet na ten termin.
– Tak jest – odpowiedział, ale nie odchodził.
– Czy ma pan jeszcze jakąś sprawę? – zapytałem.
– Przepraszam, ale tak – odparł z wyraźnym zakłopotaniem i jakby czymś
podniecony. – Pan Mirko Bradko byłby panu bardzo wdzięczny, gdyby
zechciał go pan odwiedzić jeszcze przed swoim wyjazdem. Pan Bradko jest
właścicielem tego domu, a także paru innych hoteli. Żyje jednak w wielkim
odosobnieniu. Lecz tym razem prosi usilnie o to, by zechciał pan spotkać się
z nim...
– Ale w jakim celu? – zapytałem, ciągle szalenie zdziwiony, nie pojmując
o co chodzi.
– Tego nie mogę panu powiedzieć – odrzekł – ale to bardzo ważne. Niech
mi pan wierzy, że zależy od tego los kilku osób...
W kwadrans później portier zawiózł mnie osobiście do jednego z
licznych prywatnych białych domów poza miastem. Dom był ukryty za
wysokim ogrodzeniem. W obszernym pomieszczeniu od frontu oczekiwał
mnie drobny, siwowłosy człowiek, wyjątkowo zdenerwowany. To był
Bradko. Portier od razu zostawił nas samych.
– Stokrotnie proszę pana o wybaczenie – powiedział czystą niemczyzną
Bradko. – Naprawdę bardzo pana przepraszam. – Z jego dalszych słów
wynikało, że przypadkiem dowiedział się, iż wybieram się do Ołomuńca. I
wie teraz także o tym, że jest tam lekarz, który potrafi przywracać wzrok
osobom niewidomym, ludziom, którzy stracili wzrok wskutek choroby
rogówki. Wąskie usta człowieka, który wyglądał na absolutnego władcę w
swoim państwie, drżały, kiedy mówił dalej: – Proszę, niech mi pan powie,
czy zostałem właściwie poinformowany? Proszę powiedzieć mi nazwisko
owego lekarza...
– Oczywiście, bardzo chętnie... – odpowiedziałem słuchając uważnie, ale
ciągle jeszcze nie rozumiejąc właściwego związku między wydarzeniami.
– Zaraz mnie pan zrozumie – odrzekł. Podszedł szybko do stołu i wrócił z
jakimś portretem oprawionym w złotą ramkę. – Niech pan spojrzy na tę istotę
ludzką, ma 20 lat i obdarzona jest wszystkim, co mogłoby człowieka
uszczęśliwić!
Zaledwie wzrok mój padł na to zdjęcie, od razu pojąłem splot wszystkich
okoliczności. Był to bowiem portret dziewczyny, którą widywałem na plaży,
oddający cały jej wyjątkowy wdzięk, ale teraz – mimo retuszu – z
widocznym także matowym wyrazem martwych oczu. A więc to była córka
Bradka – dotarło wreszcie do mojej świadomości.
– Tak. to moja córka – powiedział i ciągnął dalej: – Czy teraz rozumie
pan moje postępowanie? Od szóstego roku życia jest niewidoma. Podczas
wznoszenia jednego z moich hoteli bawiła się na placu budowy. W czasie
gaszenia wapna dostało się ono do jej oczu. Robotnicy zrobili najgorszą
rzecz, jaką tylko mogli zrobić... Przemyli jej oczy wodą. A najbliższy lekarz
mieszkał wtedy o godzinę drogi pociągiem. Gdy przybył wieczorem, było już
o wiele za późno. Rogówki obu oczu były oparzone. Odtąd Ania nie widzi
niczego poza słabym blaskiem dziennym. Odwiedziłem wszystkich sławnych
okulistów. Byłem w Wiedniu, Berlinie, Paryżu, Utrechcie, Londynie.
Wszystko na nic, na próżno. Proszę – ciągnął dalej – niech mi pan potwierdzi
wszystko to, co powiedział pan dzisiaj w obecności mojego portiera. Czy
temu lekarzowi z Ołomuńca udało się zastąpić chorą rogówkę zdrową?
Jeszcze o niczym mojej córce nie mówiłem. Jeżeli mnie pan o tym upewni,
nie będę zwlekał ani godziny. Jutro pojadę do Ołomuńca...
– To prawda – powiedziałem. – Pewnemu, jeszcze mi nie znanemu
chirurgowi-okuliście, dr. Zirmowi z Ołomuńca, udało się po raz pierwszy
usunąć ślepotę dzięki przeszczepieniu rogówki. Tak przynajmniej wynika z
naukowej publikacji. Sam nie znam jednak szczegółów. Jadę do Ołomuńca
właśnie po to, aby dowiedzieć się czegoś bliższego. Niczego więcej na razie
nie mogę powiedzieć... Chętnie jednak powiadomię pana o wszystkim, czego
się tam dowiem. Z krótkiej relacji, którą mam w ręku – ciągnąłem dalej –
wiem tylko tyle, że nie każde uszkodzenie rogówki może być operacyjnie
uleczone. Najpierw trzeba by więc ustalić...– Nie pozwolił mi jednak
dokończyć tego zdania.
 – Pan jest lekarzem – przerwał mi z błaganiem w głosie – proszę, niech
pan obejrzy oczy Ani. Pokażę panu wszystkie orzeczenia okulistów. Proszę
mi powiedzieć, czy Ania... – Nie dokończył, tylko podbiegł do drzwi, nie
zwracając uwagi na moje zastrzeżenia, że przecież nie jestem okulistą i nie
mam żadnego doświadczenia diagnostycznego w tej dziedzinie. Zniknął w
korytarzu. Usłyszałem, że kilkakrotnie woła: – Aniu, Aniu!... Proszę, chodź
tu zaraz!
W chwilę potem wprowadził dziewczynę do pokoju. Po raz pierwszy
zobaczyłem ją z tak bliskiej odległości, w jasnym świetle dnia. Jej uroda i
wdzięk zrobiły na mnie tak wielkie wrażenie, że martwy wyraz jej oczu
napełnił mnie tym większym oburzeniem na złośliwość losu – tak jak to
kiedyś odczułem przy pierwszym spotkaniu z Esther Cabot.
– Aniu – powiedział Bradko, z trudem oddychając. – Jest tu dr Hartmann,
gość naszego hotelu przy plaży. Dr Hartmann jest lekarzem. Chciałby
obejrzeć twoje oczy...
Jeszcze gdy mówił te słowa, twarz dziewczyny poczęła się mienić, tak
jakby jakakolwiek wzmianka o lekarskim badaniu od razu usposabiała ją
wrogo. Stała nieruchomo, bez słowa. Nie objawiała żadnego zainteresowania,
gdy ostrożnie odwróciłem jej twarz, tak by jej oczy znalazły się na wprost
moich. Myślałem o owych czułych objęciach i uściskach, które widziałem,
kiedy teraz nie mogłem przezwyciężyć jej wyraźnej obojętności. Gdy
zdjąłem ręce z jej twarzy, otworzyła usta: – Czy mogę już odejść? – zapytała.
– Tak, dziecko, możesz... – powiedział Bradko zdławionym głosem.
Spojrzałem przelotnie w jego kierunku i odniosłem wrażenie, jakby i on
znajdował się w stanie jakiegoś silnego wewnętrznego napięcia. Dziewczyna
wyszła szybkim krokiem z pokoju, wsparta na jego ramieniu. Gdy wrócił,
zdawał się jeszcze bardziej zdenerwowany niż uprzednio. Z przejęciem
poprosił mnie o wybaczenie zachowania się córki. Próbował wytłumaczyć je
tym, że po tylu daremnych próbach i podróżach od jednego lekarza do
drugiego także my z pewnością bronilibyśmy się przed dalszymi daremnymi
staraniami lekarzy. Jego słowa były przekonywające, ale jednak i to
tłumaczenie mnie nie zadowalało, chociaż właściwie nie mógłbym
powiedzieć, dlaczego.
W dalszym ciągu prędko mówiąc, Bradko wyciągał ze swego biurka
rozmaite papiery i drżącymi rękoma rozkładał je przede mną. Chodziło o
orzeczenia lekarskie profesorów Lebera z Lipska i Snellena z Utrechtu,
którzy zaliczali się do największych autorytetów w dziedzinie okulistyki.
Określali oni obie rogówki jako „mlecznobiale i nieprzeźroczyste wskutek
ciężkiego oparzenia”. Jednakże przednia komora z tęczówką i soczewką
pozostały’ nie uszkodzone. Przypomniałem sobie, że dr Zirm w swym
sprawozdaniu mówił o podobnym stanie u swego pacjenta i ocenił go jako
nadający się do operacji.
Próbowałem nieco pohamować podniecenie Bradki. Powiedziałem mu, że
orzeczenie Snellena zupełnie wystarcza i że moim zdaniem jest ono
korzystne. Niemniej powtórzyłem jeszcze raz moją prośbę, by jednak na razie
zrezygnował z przedwczesnej podróży.
– A kiedy będzie pan mógł do mnie napisać? Niech pan chociaż spróbuje
sobie wyobrazić, w jakim stanie, w jakim napięciu będę żył, dopóki nie
otrzymam pańskiego listu.
Usiłowałem mu wytłumaczyć, że przecież nigdy dotąd w Ołomuńcu nie
byłem i dlatego nie mogę podać dokładnej daty przesłania mu żądanych
informacji. Obiecałem mu tylko jedno: że nie zapomnę o nim i o jego córce...
W końcu uspokoił się. Kiedy zadzwonił, zjawił się znowu portier, który
otrzymał polecenie odwiezienia mnie do hotelu. Zamyślony siedziałem obok
niego. Gdy zbliżaliśmy się już do hotelu, zapytałem go, czy byłaby
możliwość porozmawiania z niewidomą na osobności, bez jej ojca.
Portier spojrzał na mnie zdziwionym wzrokiem, który wyrażał zarazem
przerażenie. – Dlaczego? – zapytał z ociąganiem.
Odpowiedziałem, że wydaje mi się prawdopodobne, iż bez ojca
niewidoma pozbędzie się pewnych zahamowań, które u niej wyczułem.
Portier unikał mojego wzroku.
– Czy nie chce mi pan odpowiedzieć? – zapytałem.
Ale on odrzekł tylko: – Proszę, niech mnie pan zwolni od odpowiedzi na
to pytanie. – I nie udało mi się już wydobyć z niego choćby słowa.
Około godziny piątej zapakowałem swoje ostatnie pisma i jeszcze raz
bardzo dokładnie przeczytałem relację Zirma. Upewniłem się przy tym, że
przypadek Ani jest bardzo podobny do przypadku jego pacjenta. Jednak
przez cały czas prześladowała mnie myśl, że jeśli istotnie mi się uda
porozmawiać z niewidomą na osobności – to w pewnym sensie wtargnę w
czyjeś osobiste tajemnice. Zachowanie się portiera tylko mnie w tym
utwierdziło.
Około godziny szóstej poczułem ochotę na jeszcze jeden spacer w tej
części plaży, na której ostatnio widziałem Anię i jej towarzysza. Szedłem
powoli ulicą w zapadającym mroku i właśnie zamierzałem skręcić w
nadbrzeżną ścieżkę, gdy usłyszałem za sobą spieszne kroki. Zatrzymałem się,
odwróciłem i w tej chwili zamajaczyła mi młoda twarz o grubych i
odpychająco brzydkich rysach. Była to twarz owego młodzieńca, którego
widywałem ciągle w towarzystwie Ani.
– Czy pan dr Hartmann? – zapytał poprawną niemczyzną.
– Tak – potwierdziłem – a pan jest przyjacielem tej młodej niewidomej
dziewczyny z domu na’ górze, nieprawdaż?
– Tak – odpowiedział, wciąż jeszcze szybko dysząc – to ja. – Ale w
następnej chwili nie opanował się już i wybuchnął: – Pan chce Anię stąd
porwać! Pan chce operować jej oczy? Pan chce przywrócić jej wzrok...?
– Może usiądziemy tam na ławce – zaproponowałem. – Nie znam nawet
pańskiego imienia!
– To nie ma nic do rzeczy – odpowiedział zgnębiony.
– Mimo to chciałbym je znać – upierałem się.
– Aleksander – odrzekł. – Czy to panu wystarczy? Mieszkam we wsi nad
brzegiem morza. Jestem nikim i nic nie mam. Wobec tego dla ojca mojej
narzeczonej jestem osobą całkowicie niepożądaną. To już zresztą pewnie pan
wie. Ale to jest moja narzeczona, kochamy się od dziecka i nie może pan tak
teraz, nie zaważając na nas...
Dyszał ciężko. Stare powiedzenie, że miłość promieniuje na zewnątrz
człowieka i przemienia go – zdawało się ponownie sprawdzać na nim.
– Stary nie chce, żebyśmy się kochali... – zaczął znowu. – Często mi już
groził: gdyby cię tylko mogła choć raz zobaczyć, ty wstrętny brzydalu,
wszystko by się skończyło. Czy pan naprawdę sądzi, że ja nie wiem o swojej
brzydocie? Czy pan naprawdę tak sądzi...? Brzydota jest jak choroba – mówił
– która każe nam cierpieć, ale uczy nas także rozumieć innych chorych.
Kiedy mój ojciec został zarządcą u jej ojca, wtedy ona właśnie oślepła, a ja
byłem jedynym, który się z nią bawił i miał czas i cierpliwość dla niej. I tak
już zostało do dzisiaj, i jesteśmy szczęśliwi. Ja jestem brzydki, a ona
piękna..., ale kochamy się i jesteśmy szczęśliwi. A teraz zjawia się pan. Pan
chce, żeby ona przejrzała, pan chce to wszystko zniszczyć, tak jak życzy
sobie tego ten stary... Ania nie chce więcej słyszeć o lekarzach, nie chce ich
znać. Ona chce zostać tutaj, przy mnie. A jeśli pan chce siłą...
Pozwoliłem mu się wypowiedzieć, zrzucić z siebie ciężar cierpienia.
Nawet nie zwracał uwagi na to, że nie usiłowałem wcale oponować.
Wreszcie wyjąkał: – Pan nie odpowiada. Czyż nie należy mi się odpowiedź?
 Tymczasem i ja się opanowałem. Fala wybuchu opadła. A zarazem
rozsunęła się zasłona, która nie pozwalała mi dotychczas wniknąć w
przyczyny dziwnego zachowania się Ani tego popołudnia.
– Czy moglibyśmy przez chwilę rozsądnie porozmawiać? –
zaproponowałem. – Nie mam wcale zamiaru uprowadzać ani leczyć pańskiej
narzeczonej. Nie jestem okulistą. Dowiedziałem się tylko, że w Ołomuńcu na
Morawach pracuje pewien lekarz, który jako pierwszy wyleczył kogoś ze
ślepoty podobnego rodzaju, na jaką cierpi pańska narzeczona. Teraz
wybieram się więc do Ołomuńca, ażeby sprawdzić tylko, czy to prawda i czy
próba przywrócenia wzroku pańskiej narzeczonej ma jakiekolwiek szanse
powodzenia.
Jednak to zapewnienie wcale go nie uspokoiło. – A jeśli to ma szanse
powodzenia – zawołał – to pan ją tam, w to obce miejsce, zawiezie i sprawi,
by przejrzała, czy tak? Tego pan chce!
– Więc pan nie chce, by pańska narzeczona odzyskała wzrok? –
powiedziałem. – Chciałby pan zatem przeszkodzić jej w tym, by znowu
widziała...
Począł oddychać szybciej i głośniej: – Co też pan mówi! – zawołał. – Jak
pan może mówić coś podobnego! Nie chcę tylko dopuścić do zniszczenia
naszej miłości. Niczego więcej. O nie, niczego więcej...
– Nieprawda – odpowiedziałem. – Obawia się pan, że jeśli Ania przejrzy,
to przestanie pana kochać. Sądzi pan, że Ania pana opuści i zniszczy to, co
było piękne, gdy tylko pana zobaczy. Wobec tego myśli pan o sobie.
Skazałby ją pan na wieczną ślepotę. Robi pan to z miłości do niej czy do
siebie samego... ?
Oddychał szybko. Ale po chwili zauważyłem w półmroku, że przycisnął
dłonie do oczu. – Dlaczego mnie pan tak dręczy? – zapytał. Potem odwrócił
się i usłyszałem w ciemności jego szybko oddalające się kroki.
Nasłuchiwałem tak długo, aż umilkł w oddali ich ostatni odgłos. Wracałem
do hotelu z uczuciem przygnębienia i świadomością, że stałem się posłańcem
przeznaczenia, który wprowadził jeszcze większe zamieszanie w i tak już
poplątane ludzkie losy. Miałem ochotę uciec od tego wszystkiego. Ale potem
stanęła mi przed oczyma ta dziewczyna ze swoją miłością i paraliżującym
smutkiem. I stanął mi też przed oczami ten młodzieniec ze swoją miłością i
rozpaczą. I wtedy poczułem, że również ja znalazłem się w kręgu ich losu.
 W cztery dni później wszedłem do parterowego budynku skromnego
szpitala w Ołomuńcu i skierowałem swe kroki na oddział chorób oczu.
Zirm miał wówczas 42 lata, urodził się w Wiedniu, był uczniem i
asystentem wiedeńskiej Kliniki Chorób Oczu. W jego powierzchowności
uderzała przede wszystkim potężna głowa, okolona niezwykle bujną, czarną
czupryną i takimż zarostem. Zewnętrznie nie odbijał się od szarej
codzienności ołomunieckiego szpitala. Jednakże wyczuwało się w nim iskrę
tęsknoty do odkryć naukowych, która łączyła go z wybrańcami losu.
działającymi w sławnych pracowniach badawczych.
Nadzieja, którą wiązałem z wizytą w Ołomuńcu, osiągnęła tymczasem
takj stopień, że już pierwsze pytanie skierowane do Zirma, sygnalizujące
wszystkie moje wątpliwości, mogło zabrzmieć wprost obraźliwie. Zapytałem
go bowiem o to, czy ów pacjent, którego operował, wciąż jeszcze widzi.
– Owszem – odpowiedział z naciskiem. I z pełnym przekonaniem i
stanowczością dodał, że jego zdaniem pacjentowi przestała już zagrażać
ślepota. On sam przeżył już tyle niepowodzeń, że ten udany zabieg wydaje
mu się od dłuższego czasu jakimś cudownym zbiegiem okoliczności,
graniczącym z cudem, który w każdej chwili może zniknąć. Ale czar wcale
nie prysnął. Mogę zobaczyć jego pacjenta na własne oczy.
Wskazał mi krzesło przy oknie, przez które widać było kręte uliczki
Ołomuńca. – Nie wiem – mówił – czy pan jako student albo młody lekarz
marzył kiedyś o osiągnięciu jakiegoś wielkiego celu. Otóż mnie. zaraz na
początku studiów, przypadkowo zresztą, zafascynowała możliwość
operacyjnego zastąpienia zmętniałej przez oparzenie, jaglicę lub kiłę rogówki
przez rogówkę zdrową. Nie pamiętam dokładnie, kiedy to było. Wpadł mi
wtedy w ręce zeszyt „Baierische Annalen”. Możliwe, że zna pan to stare
czasopismo. Był to zeszyt z pierwszych dziesiątków lat zeszłego stulecia,
bodajże z roku 1820. Franz Reisinger, wówczas profesor chirurgii i
okulistyki w Bonn, zamieścił w nim swoją pracę dotyczącą losu tych, którzy
mając w zasadzie zupełnie zdrowe oczy, tracili wzrok wskutek choroby
rogówki. Szczególne wrażenie wywarło na mnie następujące zdanie
Reisingera: „Niezadowolony z ograniczonych możliwości sztuki lekarskiej,
pomyślałem o przywróceniu takim niewidzącym oczom przejrzystej rogówki,
tego cudownego okienka, które w tak wspaniały sposób umożliwia także
duchowy kontakt ze światem zewnętrznym...” Prawdopodobnie Reisinger
myślał początkowo o takim nacięciu nieprzejrzystej już rogówki, by poprzez
ten mały otwór światło mogło znów wpadać do oka. Z pewnością myślał
także o umieszczeniu w oku maleńkiego szklanego okienka. Porzucił jednak
tę myśl, gdyż w dalszej części pisał: „Nie do pomyślenia jest wprowadzenie
do tak delikatnego i wrażliwego organu, jakim jest oko, jakiegoś wprawdzie
przejrzystego, ale za to martwego, nieorganicznego ciała. Jakkolwiek nawet
ołowiana kula często może dość długo tkwić w ciele bez szkody – to jednak
ruchliwe i wrażliwe oko nie pozwoli sobie narzucić obcego ciała bezkarnie.
Wpadłem więc na myśl, by w miejsce tej poprzednio usuniętej,
nieprzeźroczystej rogówki umieścić jakieś żywe ciało, podobne do ludzkiej
rogówki, a może nawet takie samo... A takim samym ciałem mogłaby być
tylko rogówka zwierzęcia. Ta myśl, która zaintrygowała mnie już przed
siedmiu laty, wydawała mi się początkowo jakimś cudownym snem!”
– Tego ostatniegb zdania Reisingera – ciągnął dalej Zirm – nie mogłem
zapomnieć dlatego, że ów „cudowny sen” stał się również moim marzeniem.
Dzisiaj nie sposób już jednoznacznie stwierdzić, czy Reisinger rzeczywiście
był tym pierwszym, który powziął myśl o przeszczepieniu rogówki. Jeden z
jego współczesnych, Karl Himly, twierdził później, że Reisinger od roku
1813 bywał u niego w domu jako przyjaciel i słuchając jego wywodów,
przywłaszczył sobie pomysł, który właściwie był pomysłem jego, Himly’ego.
Ale kto by dziś o tym wyrokował? Poza tym wydaje mi się to rzeczą zupełnie
bez znaczenia. Reisinger był w każdym razie pierwszym, który zbierał
wyniki swoich doświadczeń wykonywanych na oczach królików. W
Londynie był świadkiem, jak brytyjski chirurg Astley Cooper operował 25-
letniego Williama Hartfielda, zastępując utraconą część zranionego kciuka
skórą ze zdrowej ręki. Później tak o tym napisał: „Ten przypadek dodał mi
odwagi, by podobne próby przeprowadzić na rogówce”. Pierwsze próby
Reisingera w lecie 1818 roku nie udały się. Ale były na tyle niezwykle, że
zachęciły Dieffenbacha, najodważniejszego spośród berlińskich chirurgów,
do podobnych doświadczeń. Dieffenbach próbował przenieść części rogówki
z jednego oka koguta na drugie. I jemu też się to nie udało. Określił więc
przeszczepienie rogówki jako najśmielsze marzenie chirurga i tak też było w
istocie. Na pewno był to zbyt śmiały zabieg jak na owe czasy. Porzucono
więc pomysł i zapomniano o nim. Ja w każdym razie w czasie moich studiów
i poszukiwań obejmujących okres do roku 1872 spotykałem zaledwie nikłe
wzmianki na ten temat. Za to w roku 1853 Nepomuk Nussbaum z
Monachium powrócił raz jeszcze do tego pomysłu, który Reisinger już
dawno porzucił. Otóż Nussbaum poważnie myślał o wprowadzeniu do
rogówki królika przeźroczystego kryształu w kształcie spinki do kołnierzyka.
Pewien mniej znany chirurg, Weber z Darmstadtu, próbował w dwa lata
później przeprowadzić to samo u niewidomego człowieka. Gdy Weber
wprowadził ów kryształek do rogówki, chory rzeczywiście mógł rozróżniać
przedmioty. Ale silny krwotok przedwcześnie zakończył ten eksperyment. W
kilkadziesiąt lat później Anglik Baker jeszcze raz podjął to samo
doświadczenie. Jednakże po krótkim czasie oko uległo zwiotczeniu. Także
okulista z Giessen, von Hippel, któremu zawdzięczam całą tę wiedzę o
genezie mojej operacji, nie miał powodzenia przy podobnych zabiegach.
Reisinger miał rację. Nie można było wszczepiać martwych przedmiotów do
żywego oka. Znów trzeba było powrócić do przeszczepień wyłącznie zdrowej
i żywej rogówki. Tędy wiodła jedyna możliwa droga do sukcesu.
Zirm z ożywieniem odwrócił się i wskazał prawą ręką szereg skromnie
oprawionych portretów, które wisiały na ścianie jego pokoju. – Widzi pan
tutaj ludzi, którzy przed około 30 laty ponownie wyciągnęli cały problem z
lamusa. Pierwszym jest Anglik Power. Także jemu stary pomysł Reisingera
nie dawał spokoju. Na Międzynarodowym Kongresie Okulistów w 1872 roku
w Londynie doniósł on, iż udało mu się przeszczepienie fragmentów zdrowej
rogówki królika do chorej rogówki dwojga dzieci. Fragmenty te rzeczywiście
wgoiły się, ale w zadziwiająco krótkim czasie całkowicie straciły swoją
przezroczystość. Stały się równie nieprzejrzyste, jak owe chorobowo
zmienione rogówki. Jednakże Power nie załamał się, bowiem jego nadzieja
była także nadzieją Hippla z Giessen, którego widzi pan tutaj na drugim
portrecie. Hippel eksperymentował z rogówką oka psa, ale i jego próby
zakończyły się taką samą porażką jak w przypadku Powera. Także rogówka
oka psa stała się nieprzezierna. W roku 1877 Hippel po raz pierwszy
przedstwił wyniki swoich doświadczeń, które następnie kontynuował przez
dziesiątki lat. Hippel jako pierwszy opracował technikę prawidłowego
wszczepiania. Skonstruował bowiem przyrząd, którym i ja posługiwałem się
w ostatnich latach. Jest to okrągły trepan, za pomocą którego wycina się
krążek rogówki z chorego oka i którym pobiera się taki sam krążek rogówki z
oka zdrowego, by go następnie umieścić w uprzednio dokładnie
wysztancowanym otworze rogówki chorego oka. Hippla nie opuszczała
jednak myśl, że materiału zastępczego dla chorego ludzkiego oka powinno
się szukać wśród zwierząt. Od doświadczeń z okiem psów przeszedł więc do
doświadczeń z okiem królika. Przed około osiemnastu laty udało mu się
przeszczepić rogówkę królika młodej, 17-ietniej dziewczynie o nazwisku
Katharina Schafer z Kesselbach w Hesji. Przez kilka miesięcy rogówka była
przezierna i w pewnym stopniu przywróciła dziewczynie wzrok. Ale wkrótce
i ta rogówka uległa zmętnieniu. Moim zdaniem Hippel poszedł błędną drogą.
Tymczasem na tę, według mnie, jedyną właściwą drogę wkroczył ktoś inny.
Proszę spojrzeć tam... Zirm uniósł swoją dłoń, przyciężką jak na chirurga
ocznego, i wskazał na trzeci portret.
– Tutaj widzi pan dr. Sellerbecka – rzekł. – Portret ten pochodzi z roku
1877. Wyciąłem go sobie wtedy z pewnego czasopisma i oprawiłem.
Sellerbeck pracował wówczas w szpitalu „Charite” w Berlinie. Możliwe, że
jego nazwisko jest już panu znane...
Zaprzeczyłem. O ile część tego, o czym mówił do tej pory Zirm, była mi
znana, to z nazwiskiem Sellerbecka jeszcze się nie zetknąłem.
– O Sellerbecku nikt nic nie wie – przyznał Zirm – chociaż, moim
zdaniem, on był pierwszym, który określił próby przeszczepu zwierzęcych
rogówek do oka człowieka jako z gruntu fałszywe. 13 czerwca 1878 roku
przeszczepił więc po raz pierwszy rogówkę jednego człowieka do oka
drugiego człowieka. Uznał bowiem, że tylko taka sama tkanka, tak samo
unerwiona, może być rzeczywiście przyjęta na stałe. Operował 21-letniego
młodzieńca, u którego ciężkie zapalenie spojówek spowodowało chorobę
rogówki i w dalszej konsekwencji prawie ślepotę. Stosowanie leków okazało
się nieskuteczne i po zwolnieniu go ze szpitala Sellerbeck stracił go z oczu.
Pewnego dnia jednak dostarczono do szpitala „Charite” dziecko, u którego
stwierdzono nowotwór siatkówki. Dziecko miało dwa lata i chore oko trzeba
było usunąć. Gdy termin operacji był już bliski, Sellerbeck przypomniał
sobie młodego człowieka, któremu swego czasu nie mógł pomóc. A rogówka
oka dziecka, które miało być usunięte, była zdrowa. Co by to było – zadawał
sobie pytanie Sellerbeck – gdyby odważyć się na ten decydujący krok i
kawałek rogówki z oka dziecka przeszczepić do oka niewidomego?! Przy
pomocy swego szefa, ordynatora oddziału okulistycznego profesora
Schweiggera, udało mu się w końcu odnaleźć owego młodego człowieka i
sprowadzić do kliniki. I właśnie owego 13 czerwca Sellerbeck pobrał z oka
dziecka mały krążek rogówki o średnicy 7 milimetrów, wyciął identyczny
otwór w oku niewidomego, umieścił w nim zdrową rogówkę i czekał.
Zirm zamilkł na chwilę, po czym ciągnął dalej: – Dziś wiem już, co takie
czekanie oznacza. Wiem też, jak musiał się czuć Sellerbeck, gdy dziecięca
rogówka wgoila się bez żadnej reakcji, a niewidomy już po czternastu dniach
mógł czytać pismo średniej wielkości. Niech pan spróbuje postawić się w
sytuacji Sellerbecka i jego pacjenta. Gdy byłem młodszy, często tego
próbowałem. Po raz pierwszy przeszczepił ludzką rogówkę i wyglądało na to,
że będzie to całkowity sukces. Ale potem i tutaj nastąpiła nagła zmiana na
gorsze. Po 21 dniach pacjent poskarżył się, że nie widzi już tak dobrze jak
początkowo. Wszczepiony kawałek rogówki zaczął od brzegów wykazywać
zmętnienie. Po czterech miesiącach wszystko było stracone. Rogówka stała
się całkowicie nieprzeźroczysta. Powtórzyło się to, co miało miejsce przy
próbach z rogówką zwierzęcą. Sellerbeck przerwał swoje doświadczenia.
Także inni badacze odstąpili od podobnych prób. Taka mniej więcej była
sytuacja, gdy z kolei ja podjąłem pracę dokładnie w tym miejscu, w którym
przerwał ją Sellerbeck...
Zirm podniósł się i zaczął chodzić tam i z powrotem. – Byłoby głupotą –
mówił, pochylając do przodu swoją głowę z ogromną czupryną – gdybym
chciał twierdzić, że miałem choćby jakieś pojęcie o tym, gdzie należy szukać
tej właściwej drogi. Wierzyłem tylko w to, że przeszczep rogówki z
człowieka na człowieka musi się udać. Oczywiście miałem już do swojej
dyspozycji osiągnięcia w znieczulaniu i aseptyce, które stwarzały zupełnie
inne warunki powodzenia operacji niż istniejące poprzednio. Jeśli chodzi o
technikę, to uważałem technikę Hippla za najlepszą i według niej
przeprowadzałem swoje operacje.
Zirm podszedł do oszklonej szafy i wyjął z niej jakiś mały przyrząd.
Składał się on z rękojeści, na końcu której umieszczona była obrotowa
koronka o średnicy 5 milimetrów. Wolna jej krawędź była ostra jak brzytwa.
Przy pomocy mechanizmu trybowego wprawiało się ją w szybki ruch
obrotowy. Urządzenie to można było uruchomić lub natychmiast zatrzymać
przez naciśnięcie guzika jednym palcem ręki operującego. – To jest trepan
Hippla – powiedział Zirm. – Jeśli przyłoży się go ostrożnie i równomiernie
do rogówki oka i wprawi w ruch obrotowy, to wycina on z rogówki
odpowiedni krążek. Największą trudność sprawia ustalenie grubości rogówki,
którą trzeba wcześniej określić dotykiem. Trepan nie może wniknąć w oko
głębiej, niż wynosi grubość rogówki. Chodzi więc o ułamki milimetra. W
związku z tym tutaj, z boku tej obrotowej koronki, znajdują się blokujące
blaszki, które można odpowiednio nastawiać. Mają one zapobiegać temu, by
ostrze trepanu nie wchodziło na początku głębiej niż trzy czwarte milimetra.
Jeżeli na tej głębokości rogówka nie jest jeszcze całkowicie przecięta, należy
trepan przyłożyć jeszcze raz. Wydaje mi się jednak rzeczą bardzo ważną, by
przy pobieraniu krążka rogówki posługiwać się tylko trepanem, bez użycia
innych instrumentów, uzyskując w ten sposób idealnie równy, starannie
dobrany wycinek. Tym samym trepanem wycina się następnie krążek
rogówki ze zdrowego oka dawcy. Tutaj też. moim zdaniem, bardzo
zalecałbym nieużywanie innych przyrządów, które mogłyby bardzo łatwo
uszkodzić delikatną rogówkę, a tym samym utrudnić jej przyjęcie się
Ostatnie zdanie Zirm wypowiedział bardzo prędko. Teraz znowu
przerwał i odłożył instrument. – Tak stały sprawy, gdy przed paru laty ja z
kolei postanowiłem wrócić do pomysłu Sellerbecka – ciągnął dalej. – Nie jest
to więc ani mój pomysł, ani nie ja wymyśliłem ten przyrząd. Starałem się
jedynie udoskonalić technikę pobierania wycinka. Unikałem również tego
błędu, który popełniali jeszcze moi poprzednicy: przy robieniu otworu w
rogówce nie stosowałem jodoformu ani innych ostrych środków
antyseptycznych. które zmniejszają tylko żywotność drobnego i delikatnego
krążkaTogówki. Mimo to i ja całymi latami miałem same niepowodzenia.
Zawsze musiałem bardzo długo czekać na przypadkowe usunięcie oka,
którego rogówka mogła być użyta do przeszczepu. Przeżyłem wiele
rozczarowań. Ale powoli na tyle opanowałem technikę, że udawało mi się
wycinać idealnie równe krążki rogówki. I w tym czasie zdarzył mi się ten
przypadek, z powodu którego pan się tu dziś znajduje. Było to 30 sierpnia,
przed 2 laty...
Zirm znów począł chodzić od jednej ściany do drugiej. – Mój pacjent
nazywał się Glogar – powiedział. – Miał 45 lat, zwykły robotnik z Barnsdorf.
Jemu właśnie w dniu 30 sierpnia, w czasie gaszenia wapna, prysnęło w oczy
wapno. Bardzo cierpiał. Próbowaliśmy usunąć cząsteczki wapna, które
znajdowały się jeszcze pod powiekami, i płukaliśmy je roztworem salmiaku.
Rogówka stała się już jednak szarobiała. Beznadziejny przypadek. Człowiek
musiał oślepnąć. Gdy 17 listopada zwolniono go ze szpitala, widział tylko
słaby blask dnia. Poleciłem mu wtedy, by po roku, gdy skończy się proces
bliznowacenia, znów się u mnie pokazał. Może wtedy zaistnieje możliwość
jakiejś pomocy na drodze operacyjnej. I tak z końcem listopada ubiegłego
roku znów znalazł się w Ołomuńcu. Rogówki oczu były już całkowicie
nieprzezierne. Zdecydowałem się na próbę operacji, tak jak w poprzednich
przypadkach. Musiałem jednak czekać aż do grudnia, ponieważ nie miałem
do dyspozycji żadnej zdrowej rogówki. Dopiero w pierwszych dniach
grudnia przyjęto do szpitala jedenastoletniego chłopca z Wtirbenthal. Przed
paru miesiącami do gałki ocznej wbił mu się opiłek żelazny. Długo
próbowałem magnesem Volkmanna usunąć mu ten odprysk metalu, ale na
próżno. Również po naa i wprowadzeniu do oka słabych magnesów nie udało
się zlokalizować obcego cikra.Musiałem więc oko usunąć. Termin operacji
ustawiłem tak, aby natychmiast po niej mógł nastąpić przeszczep zdrowej
rogówki do oczu mego pacjenta Glogara.
– 7 grudnia – mówił dalej – obaj pacjenci byli przygotowani do operacji.
Mimo ryzyka, jakie to stanowiło dla Glogara, operowałem obu w głębokiej
narkozie, by móc pracować z całkowitym spokojem. Enukleacja oka dziecka
przebiegła bez powikłań. Gałka oczna natychmiast po usunięciu została
umieszczona w ciepłym roztworze soli fizjologicznej. Najpierw zacząłem
operować prawe oko Glogara. Trepanem Hippla pobrałem krążek o średnicy
pięciu milimetrów. Identyczny krążek pobrałem z oka dziecka i
wprowadziłem w powstały otwór. Niestety, przy tym zabiegu nie udało mi
się tak starannie wyciąć krążka rogówki, by dokładnie odpowiadał otworowi
w chorym oku. Poza tym, dopiero po kilkakrotnym przesuwaniu krążka udało
się go właściwie umieścić. Nałożona rogówka została przytrzymana paskiem
spojówki z dolnej powieki, który przesunąłem ponad okiem ku górze i tam go
przyszyłem. Potem zoperowałem lewe oko. Tym razem wyciąłem jeszcze
jeden krążek ze zdrowej rogówki oka dziecka i przy pomocy trepanu
ułożyłem go między dwoma płatkami gazy nasyconej ciepłym roztworem
soli fizjologicznej. Następnie poleciłem memu asystentowi, by trzymał go w
strumieniu pary, nad naczyniem z gorącą wodą. Następnie zabrałem się do
lewego oka niewidomego. Po niepowodzeniu przy postępowaniu z prawym
okiem operowałem teraz szczególnie ostrożnie. Zapuszczałem trepan, ułamek
za ułamkiem milimetra, coraz głębiej, aż rogówka została oddzielona
całkowicie, a wycięty krążek dał się łatwo wyjąć z koronki trepanu.
Wówczas ułożyłem krążek zdrowej rogówki na właściwym miejscu, ale tym
razem bez użycia instrumentu, tylko przy pomocy kawałka gazy, na którym
krążek ten lekko się trzymał. Przy tym udało mi się po raz pierwszy umieścić
nową rogówkę bez jakiegokolwiek przesuwania. Obaj z moim asystentem
prawie równocześnie wykrzyknęliśmy: „Pasuje jak ulał!” Zrezygnowałem z
nałożenia pasma spojówki na to oko. Ułożony krążek został przymocowany
tylko dwiema skrzyżowanymi nitkami, których końce przyszyte były do
spojówki. Potem nastąpił opatrunek.
Zirm spojrzał na swoje dłonie, które splótł na piersiach. – Nie po raz
pierwszy – rzekł – czekałem na wynik operacji. Zawsze tak jest przy
operacjach ocznych. Można tylko czekać na zdjęcie opatrunku. Po tylu
poprzednich rozczarowaniach nie mogłem żywić specjalnych nadziei. Ale
fakt, że udało się tak idealnie dopasować krążek rogówki, budził jednak we
mnie pewne nadzieje. W osiem dni po operacji krążki rogówki w obu oczach
były jeszcze przezroczyste i dobrze umocowane, lecz po następnych
dziesięciu dniach wystąpiły bóle w prawym oku. Po zdjęciu opatrunku
zauważyłem, że prawa rogówka uwypukla się stożkowato. Na szczycie tego
stożka leżał luźno krążek rogówki, który przeszczepiłem z takim trudem. A
więc operacja na prawym oku nie udała się. Musiałem znowu usunąć krążek
rogówki. Może pan sobie wyobrazić, z jakim uczuciem zdejmowałem
opatrunek z lewego oka. Ale wtedy przeżyłem cudowną niespodziankę.
Przeszczepiony krążek był już całkowicie wgojony. A poza tym niemal
zupełnie przezroczysty. Glogar mógł z odległości trzech i pół metra policzyć
palce i rozróżnić cyfry. Stłumiłem jednak tę swoją radość. Ostateczne
rozstrzygnięcie sprawy jeszcze nie nastąpiło. Nadszedł styczeń, ale nie
zauważyłem żadnych objawów wskazujących na odrzucenie przeszczepu.
Także luty upłynął bez zakłóceń. Wzrok Glogara stale się poprawiał.
Pośrodku szarobialej, nieprzeziernej rogówki tkwił jak błyszcząca czarna
plamka – zdrowy, przejrzysty krążek. Glogar zaczął po raz pierwszy chodzić
bez niczyjej pomocy. 11 marca sam pojechał do Barnsdorf, a więc do domu.
W czerwcu pokazał mi się znowu. Jego wzrok uległ dalszej poprawie.
Opowiadał mi że samodzielnie może już wykonywać szereg lżejszych prac w
gospodarstwie. 24 czerwca przedstawiłem go w hotelu „Goliath”
Centralnemu Związkowi Lekarzy Niemieckich na Morawach. A upłynęło już
wtedy sześć i pół miesiąca od operacji. Przeszczepiona rogówka wykazywała
nadal całkowitą przejrzystość. I do dziś ją posiada. Na tej podstawie można
więc wnioskować, że po raz pierwszy udało się wyleczyć człowieka ze
ślepoty przez przeszczepienie rogówki na. jak dotąd, niezwykle długi okres.
Chciałbym wierzyć, że będzie to wyleczenie trwałe. – Przerwał, nabierając
tchu, po czym stwierdził: – Oczywiście nie oczekuję od pana tego, że od razu
uwierzy pan w moje opowiadanie. Raczej przedstawię panu osobiście mojego
pacjenta. Specjalnie dla pana wezwałem go tutaj. Chce go pan zaraz
zobaczyć?
Skinąłem głową, a on szeroko otworzył drzwi do poczekalni. Zobaczyłem
tam skromnie ubranego człowieka, szczupłego, średniego wzrostu.
Najbardziej wypielęgnowane wydały mi się jego niezwykle duże, podkręcone
wąsy, które prawdopodobnie zachował jeszcze z czasów służby wojskowej.
– Bardzo to ładnie z pańskiej strony, panie Glogar, że zechciał pan
przyjechać – powiedział Zirm, podając mu rękę. – Jak pan się czuje?
 – Bardzo dobrze, panie doktorze – odrzekł Glogar. W glosie jego można
było wyczuć najwyższy podziw i uznanie dla Zirma, który w cudowny
sposób przywrócił mu wzrok.
Gdy Zirm mnie przedstawił, Glogar podał mi rękę nieśmiało i z
ociąganiem. Następnie udał się razem z nami do pracowni. Zirm
zademonstrował mi przed tablicami, jak dalece rozszerzyło się pole widzenia
tego człowieka, który przecież jeszcze przed rokiem był ślepcem. Gdy go
zwolnił, spojrzał na mnie przez chwilę wyczekująco.
– Wiem – powiedział – że ten jeden przypadek nie stanowi jeszcze o tym,
że odtąd każdy przeszczep rogówki będzie się udawał. Na pewno będą
jeszcze odrzucenia i powikłania. Ale już dzisiaj jestem absolutnie
przekonany, że operacja taka, choć trudna, leży w granicach naszych
możliwości i należy się liczyć z dalszym jej rozwojem. Przede wszystkim
jednak, oprócz udoskonalenia technicznej precyzji, musimy skupić się na
dwóch decydujących sprawach. Obie dotyczą odżywiania przeszczepionej
rogówki. Jeżeli przy wcześniejszych operacjach wszczepione krążki znowu
mętniały i stawały się nieprzezierne, to tylko dlatego, że nie istniała
możliwość ich odżywiania i zwilżania. Zapotrzebowanie przeszczepu
rogówkowego na substancje odżywcze musi być samo przez się niezwykle
małe. To wyjaśnia kwestię, dlaczego w licznych przypadkach przeszczep
zachowywał swoją przezierność, przynajmniej przez jakiś czas. Żyl on
niejako sam z siebie, nie wymagając substancji odżywczych z nowego
otoczenia. Gdy jednak własne zapasy się kończyły, przeszczep ginął. Wobec
tego przeszczepienie ma sens tylko wtedy, gdy otaczająca przeszczep,
uszkodzona lub chorobowo zmieniona rogówka mimo zmętnienia zachowała
jeszcze resztki swojej pierwotnej struktury i własny system odżywiania. Taki
przypadek zachodzi najczęściej po oparzeniach, jaglicy i różnych typach
zapalenia rogówki. Natomiast rogówka traci te właściwości po przebytych
ciężkich procesach ropnych. Jestem przekonany, że dalsze sukcesy zapewni
właściwy dobór oczu nadających się do operacji. Nauczenie się tego doboru
będzie wymagało długich lat pracy. Ale rozwiązanie tego problemu to nie
wszystko. Jest jeszcze inne zagadnienie, którego nie wolno lekceważyć, jeżeli
chce się przeprowadzać skuteczne przeszczepy rogówek.
Ponieważ milczał przez dłuższą chwilę, rozmyślając, zapytałem w końcu:
– A co to za problem? – No właśnie– rzekł– to jest problem... Trzeba bowiem
także jak najdokładniej przebadać oczy, z których się rogówkę pobiera.
Dotychczas tego nie robiono. Nie wystarczy, że będą to oczy człowieka.
Muszą być one także wolne od wszelkich chorób, które powodują zaburzenia
w odżywianiu. Mój pierwszy skuteczny zabieg zawdzięczam pobraniu krążka
rogówki z oka dziecka. Im młodsza jest przeszczepiona rogówka, tym łatwiej
przystosuje się do zmienionych warunków odżywiania w nowym oku. Takie
jest moje przekonanie. Odżywianie jest więc zagadnieniem centralnym i tą
drogą musimy iść dalej.
Wydaje mi się, że niewiele jest osób, na których przywrócenie wzroku
niewidomemu albo chociażby spotkanie człowieka, któremu wzrok
przywrócono, nie zrobiłoby głębokiego wrażenia. Nawet po życiu pełnym
wstrząsów i odkryć, które czasem wydawały się cudami – zaliczam spotkanie
z Zirmem i Alojzym Glogarem do najwspanialszych, nigdy nie
zapomnianych godzin mego życia.
Wieczór 8 listopada spędziłem z Zirmem w hotelu „Goliath” i, tak jak
obiecałem Bradce, zreferowałem mu przypadek niewidomej.
Pokazałem mu orzeczenie Snellena z Utrechtu. Zirm potwierdził moje
zdanie, że oba przypadki są do siebie podobne. W obu przypadkach chodziło
o oparzenie wapnem, z tą różnicą, że proces zwyrodnieniowy rogówki
niewidomej dziewczyny był posunięty znacznie dalej. Mimo to Zirm zgodził
się w końcu na próbę transplantacji. Oczywiście koniecznym warunkiem
przeprowadzenia operacji było to, że równocześnie musiałoby się znaleźć
oko, które trzeba by usunąć. W tej chwili Zirm nie miał takiego przypadku.
Trudno też było przewidzieć, kiedy się taka okazja nadarzy i dostarczy
materiału do przeszczepu.
Chociaż przypadek niewidomej dziewczyny i jej ukochanego poruszył
mnie do żywego i chociaż bardzo chciałem być świadkiem operacji czy
wręcz uzdrowienia – to jednak nie mogłem czekać w Ołomuńcu przez czas
bliżej nie określony. W dodatku szalenie pociągała mnie perspektywa
spotkania z Valkiem w Nowym Jorku, ponieważ wiedziałem, że i on od
dłuższego czasu intensywnie, choć bez rezultatu, zajmuje się problemem
przeszczepu rogówki. Mój list do Bradki ograniczył się więc do
zakomunikowania mu, że Zirm gotów jest przeprowadzić leczenie operacyjne
jego córki, jak tylko będzie miał odpowiedni materiał do transplantacji.
Ponieważ Zirm obiecał mi, że w odpowiednim czasie Bradkę powiadomi –
poleciłem Bradce, by czekał na wezwanie chirurga.
Następnego dnia pożegnałem się z Zirmem. Prosiłem go, by każdorazowo
powiadamiał mnie o swych następnych przeszczepach i ich rezultatach, a
przede wszystkim aby mi dał znać, kiedy odbędzie się operacja Ani Bradko.
Następnie przez Wiedeń i Paryż udałem się do Nowego Jorku, nie
przeczuwając nawet, że w tym czasie rozgrywa się wielki dramat ludzki i
lekarski. Zakończenie jego strąciło mnie z wyżyn zachwytu na twardy grunt
realiów i cierpliwości, bez której niemożliwy był również rozwój
transplantacji rogówki u człowieka – od pierwszego sukcesu do zabiegu
stanowiącego mocne ogniwo w okulistyce światowej.
Już w osiem tygodni po moim wyjeździe z Ołomuńca, zaraz po przybyciu
do Nowego Jorku, otrzymałem od Zirma pierwsze sprawozdanie z tego, co
się tam wydarzyło. Zaledwie w trzy dni po moim wyjeździe otrzymał on z
Dalmacji telegram od Bradki z wiadomością, że ten znajduje się już w drodze
i pojutrze przyjedzie do Ołomuńca. Bradko przyjechał z Anią 15 listopada.
Dziewczyna była śmiertelnie blada, płakała i w obecności Zirma nie
odpowiadała na żadne pytania ojca. Najwidoczniej ani chwili nie zostawiał
jej samej i wydawało się, że pilnuje swojej córki jak więźniarki.
Dziewczyna apatycznie poddawała się badaniom Zirma. Badania te
potwierdziły pogląd Zirma, iż operacja jest możliwa, ale zaznaczył ponownie,
że w tej chwili nie ma do dyspozycji oka, z którego mógłby pobrać rogówkę
do przeszczepu. Poprosił więc Anię i Bradkę, by wrócili do domu i czekali na
jego wezwanie. Bradko wzbraniał się jednak tak gwałtownie przed powrotem
do domu, że budziło to podejrzenie, iż się tego powrotu obawia. Wynajął
dom w Ołomuńcu i oświadczył, że będzie tam czekał tak długo, aż Zirm
będzie gotów do operacji.
Pięć dni później Zirm natknął się w korytarzu przed swoim gabinetem na
czekającego tam młodego człowieka. Na podstawie mojego opisu
natychmiast domyślił się, że dziwnym gościem jest ukochany niewidomej.
Przede wszystkim jego uderzająca brzydota naprowadziła Zirma na tę myśl.
Z wypowiedzi młodego człowieka wynikało, że Bradko wywiózł Anię
nocą, potajemnie jak złodziej. Wobec tego rybak wyżebrał trochę pieniędzy i
– częściowo w wagonie towarowym – dostał się do Ołomuńca. Tutaj udało
mu się dotrzeć do Zirma. Zarzut, jaki postawiłem mu w wieczór
poprzedzający mój wyjazd z Dalmacji, że myśli tylko o sobie, że chce
utrzymać za wszelką cenę ślepotę dziewczyny z czysto egoistycznych
pobudek, widocznie dotknął go tak głęboko, że przez cały czas mówił
Zirmowi tylko o tym. Zirm próbował go uspokoić. Powiedział mu, że
operacja jest jeszcze niepewna, ponieważ nie ma w tej chwili odpowiedniego
oka, z którego można by pobrać fragmenty rogówki. Po tej informacji
Aleksander zniknął. Co dziwne, nie próbował wcale zobaczyć się z Anią.
Natomiast po dwóch dniach znów się pojawił przed Zirmem. Wbrew
oczekiwaniom, wcale się tym razem nie przeciwstawiał operacji. Jednak w
obłędnym lęku, że Anię straci, powstał w jego umyśle dziwny plan.
Wyobraził sobie bowiem, że jego związek z Anią będzie nierozerwalny, jeśli
część jego ciała stanie się jej ciałem. Zaskoczył Zirma propozycją, by użył do
operacji Ani jego własnego oka.
Błagał przy tym Zirma, by ani Bradce, ani Ani nie mówił nic o jego
pobycie tutaj. Zirm miał raczej powiedzieć, że właśnie dostarczono mu
odpowiedni do tego zabiegu przypadek i w związku z tym może już się
podjąć operacji. Zirm wzbraniał się początkowo, ale w końcu się zgodził,
zwłaszcza że oczy młodego człowieka były zupełnie zdrowe i stosunkowo
młode. Z pewnością pociągała go w równym stopniu sprawa ludzkiego losu i
chęć zdobycia dalszego doświadczenia operacyjnego. Operacja odbyła się w
trzy dni później.
Według relacji Zirma zabieg przebiegł bez zakłóceń na obu oczach. Po
ośmiu dniach okazało się, że Ania zaczyna widzieć prawym okiem. Wgajanie
się przeszczepu przebiegało bez trudności. Natomiast rogówka wszczepiona
do lewego oka została odrzucona. Tutaj, tak jak i u Glogara, operacja się nie
udała. Po czternastu dniach Ania mogła po raz pierwszy widzieć i
rozpoznawać postacie ludzi – wprawdzie niezupełnie jasno i wyraźnie, ale
jednak na tyle, że rozróżniała ich zarysy i stwierdzała różnice między nimi.
Po następnych ośmiu dniach miała już dość jasny obraz widzenia. Bradko
szalał z radości, zachowywał się jak wariat. Opowiedział Zirmowi historię
miłości Ani i Aleksandra i przepowiadał, że teraz nadszedł koniec tego
związku. Krzyczał..iż teraz czeka tylko godziny, kiedy Ania po raz pierwszy
ujrzy swojego rybaka i r z przerażeniem stwierdzi, jakiego to brzydala
rzekomo pokochała. Nienawiść Bradki zrobiła na Zirmie tak odpychające
wrażenie, że postanowił powiedzieć dziewczynie o obecności Aleksandra i o
jego ofierze. Po takim przygotowaniu chciał doprowadzić do spotkania
młodych, by przekonać się, czy wartości zewnętrzne byłyby rzeczywiście
silniejsze niż długoletnia więź wewnętrzna. Ale następnego ranka, gdy Zirm
chciał zaprowadzić Aleksandra do jego ukochanej – rybak zniknął. Nietrudno
sobie wyobrazić, że lęk przed rozstrzygającą chwilą, połączony z
instynktowną obawą o to. że nawet największe ofiary i największa
wdzięczność rzadko przyczyniają się do powstania czy utrzymania miłości –
nakazał mu ucieczkę. Zirm chciał przygotować Anię na obecność Aleksandra
dopiero wtedy, gdy ten będzie już stał za drzwiami. Chciał jej oszczędzić
dłuższego zdenerwowania, co mogłoby się niekorzystnie odbić na stanie jej
oka. Tym bardziej był więc zaskoczony, gdy w dniu zniknięcia Aleksandra
zaszło u Ani, która niczego się nie domyślała, nagłe pogorszenie. Już po
dwóch dniach można było zauważyć, że wszczepiona rogówka zaczyna
mętnieć. Bradko stracił całkowicie panowanie nad sobą, przeklinał Boga, los
i Zirma, a także, niewątpliwie, i mnie. W każdym razie jego zachowanie
musiało być widocznie tak bezczelne, że Zirm, w najwyższym oburzeniu,
rzucił mu wtedy w twarz całą prawdę. Zapytał go, czy w ciągu tych dni, w
których wzrok Ani zdawał się poprawiać on myślał tylko o zniszczeniu jej
miłości do ofiarnego młodego człowieka i czy nie uświadamiał sobie, jaka to
była podłość. Wtedy Bradko załamał się całkowicie i był gotów do
poniesienia wszelkich ofiar, byleby tylko jego córka zachowała wzrok. W
dalszej części listu Zirm nie wypowiadał się już na temat szoku, jaki musiała
przeżyć Ania podobnie zresztą jak każdy inny niewidomy, który przejrzał, a
następnie z powrotem został wtrącony w ciemność. Zaznaczył tylko, że rybak
pokazał się znowu po ośmiu dniach, zmęczony i gotowy do decydującego
spotkania, przed którym jednak los go uchronił. W ogólnym nastroju
rozpaczy i rezygnacji doszło do pewnego rodzaju pojednania między nim a
Bradką. Tym dokładniej Zirm streścił mi orzeczenie lekarskie, z którego
wynikało, że po paru dniach zaczęło się u Ani dalsze i bardzo szybko
postępujące zmętnienie rogówki, tak że rozróżniała już tylko światło i cień.
Potem jednak nastąpiło pewne zahamowanie tego procesu, przynajmniej na
razie. Zirm zakończył swoją relację następująco: „Muszę stwierdzić, że moja
druga próba transplantacji ludzkiej rogówki się nie udała. Nie udała się albo
dlatego, że przeceniłem obecność połączeń odżywczych w zniszczonej
rogówce mojej pacjentki, albo też dlatego, że oko młodego człowieka było
już jednak za stare, by przeszczep miał dość możliwości dopasowania się do
nowego otoczenia. Przypadek ten pokazał mi, że brak nam jeszcze
odpowiednich danych i że te dane musimy dopiero zdobywać. W chwili
obecnej udowodniliśmy tylko, że przeprowadzenie takiej operacji jest z
zasady możliwe”.
Rozczarowanie nieudaną próbą przeszczepu dotknęło mnie równie mocno
jak Zirma, nie mówiąc o związanej z tym wstrząsem sferze ludzkich odczuć.
Minęło jeszcze wiele lat wymagających wielkiej cierpliwości, nim
transplantacja ludzkiej rogówki zajęła swoje stałe miejsce w chirurgii ocznej.
Ale nie zmienia to faktu, że także w tym przypadku byłem świadkiem
pierwszego, decydującego kroku, jaki uczynił samotny pionier, często
zapominany w wielkim świecie chirurgów.*
* Z notatek H. St. Hartmanna wynika, że tuż przed wybuchem I wojny
światowej odwiedził on raz jeszcze swoje dawne miejsce na wybrzeżu
Adriatyku. Zastał Anię ponownie w stanie całkowitej ślepoty. Młodzi pobrali
się wkrótce po powrocie z Ołomuńca.

---