Damian Waszak

L
(Kalisz)

Powstanie Anicetusa (69 r. n.e.)

W
Abstrakt
Niniejszy artykuł omawia przebieg powstania Anicetusa, do którego doszło
w czasie tzw. roku czterech cesarzy. Rebelia objęła swym zasięgiem płn.-wsch.
część dawnego królestwa Pontu. W jej trakcie buntownicy zajęli Trapezunt,
a następnie dokonywali rajdów pirackich wzdłuż wybrzeża pontyjskiego. Sam
bunt został szybko stłumiony przez ekspedycję karną wysłaną przez Wespa-
zjana, dowodzoną przez Wirdiusza Geminusa. który podjął się pościgu za Ani-
cetusem. Przywódca, pomimo próby znalezienia schronienia u jednego z kol-
M
chidzkich plemion, został wydany stronie rzymskiej i prawdopodobnie wkrótce
potem stracony.
Słowa kluczowe: Anicetus, Wespazjan, Virdius Geminus, Pont, Kolchida, ce-
sarstwo rzymskie, piractwo, „rok czterech cesarzy”

Abstract
This article discusses the uprising of Anicetus, which took place during the so-
-called ‘Year of Four Emperors’ (68-69). The rebellion spread over the north-
-east part of the former Kingdom of Pontus, which had been previously incor-
porated into the Roman Empire by the emperor Nero. The uprising itself was
quickly suppressed by the Roman forces in autumn 69.
Key words: Anicetus, Vespasian, Virdius Geminus, Pontus, Colchis, Roman
Empire, piracy, ‘the Year of the Four Emperors’

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

8 DAMIAN WASZAK

W 2 połowie 69 roku cesarstwo rzymskie weszło w drugi etap tzw. roku czte-
rech cesarzy1. Aulus Witeliusz (Vitellius), zwycięzca poprzedniego cesarza –
Marka Salwiusza Othona (Marcus Salvius Otho) – zmagał się z inwazją, której
dokonały na Italię legiony naddunajskie pod wodzą Marka Antoniusza Primu-
sa (Marcus Antonius Primus). Oddziały te poparły antycesarza Tytusa Flawiu-
sza Wespazjana (Titus Flavius Vespasianus), który wcześniej uzyskał uznanie
sił stacjonujących w Egipcie i prowincjach wschodnich2. W tym czasie kiedy
toczyła się walka o władzę nad cesarstwem, a w Judei trwało powstanie ży-
dowskie (66–74), w niektórych częściach cesarstwa doszło do wybuchu lo-

L
kalnych buntów3. Jeden z nich nastąpił w płn.-wsch. części Azji Mniejszej, na
terenach anektowanego przez Rzym królestwa Pontu, a jego przywódcą był
Anicetus.

PREFEKT FLOTY
W
Jedynych informacji o osobie Anicetusa dostarczył Tacyt. Na kartach swoich
Dziejów (Historiae) wspomniał, że ten był wyzwoleńcem Polemona II – ostat-
niego króla Pontu4, człowiekiem niskiego stanu oraz barbarzyńskiego pocho-
dzenia5. Historyk rzymski podał przy tym również, że Anicetus pełnił funkcję
1
Autor chciałby podziękować dr. Michałowi Faszczy, mgr. Michałowi Kowalskiemu,
dr. Waldemarowi Pasiutowi za przejrzenie tekstu i wszystkie cenne uwagi. Mgr. Pawłowi Izwor-
skiemu za konsultacje filologiczne. Dr. Osmanowi Emirowi z Uniwersytetu Technicznego Ka-
radeniz w Trabzonie za pomoc przy zbieraniu literatury przedmiotu oraz cenne wskazówki bi-
bliograficzne.
M
2
Szerzej o „roku czterech cesarzy” i Wespazjanie vide: M. Byra, Wojna o tron cezarów (68–
70 r. n.e.), Oświęcim 2014; B. Levick, Vespasian, II ed., London–New York 2005; G. Morgan,
69 A. D.: The Year of Four Emperors, New York 2006; K. Wellseley, The Year of the Four Em-
perors, III ed., London–New York 2000.
3
Na temat powstania w Judei vide: S. Mason, A History of the Jewish War, A. D. 66–74,
Cambridge 2016, s. 415–418 (o działaniach toczonych na tym obszarze w 69 r.). Wykaz rozru-
chów w państwie rzymskim w tym okresie zebrał: T. Pekáry, ‘Seditio’. Unruhe und Revolten in
Römischen Reich von Augustus bis Commodus, „Ancient Society” 1987, 18, 1, s. 140.
4
Na temat Polemona II: R. D. Sullivan, Dynasts in Pontus, [w:] Aufstieg und Niedergang
der römischen Welt, II, vol. 7.2: Politische Geschichte (Provinzen und Randvölker: Griechi-
scher Balkanraum; Kleinasien), Hrsg. H. Temporini, Berlin–New York 1980, s. 925–930.
5
Tac., Hist., 3.47. Badacze sądzą, że Anicetus wywodził się z Kolchidy bądź Pontu. Vide:
М. И. Максимова, Античные города юго-восточного Причерноморья. Синопа, Амис,
Трапезунт, Москва–Ленинград 1956, s. 393; P. Razoux, Histoire de la Géorgie: La clé du
Caucase, Paris 2009, s. 29, przyp. 6; K. Salia, History of the Georgian nation, trans. K. Vivian,
Paris 1983, s. 56. Za pierwszą z krain przemawiałoby to, że ta w starożytności stanowiła jed-
no z miejsc pozyskiwania niewolników. Vide: D. C. Braund, G. R. Tsetskhladze, The Exports of
Slaves from Colchis, „The Classical Quarterly” 1989, 39, 1, s. 114–125.

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

POWSTANIE ANICETUSA (69 R. N.E.) 9

prefekta dawnej floty królewskiej6, któremu udało się osiągnąć znaczne wpły-
wy na dworze pontyjskim7. Nadmienił także o niezadowoleniu wyzwoleńca
wobec aneksji królestwa Pontu przez cesarstwo rzymskie, do której doszło za
panowania cesarza Nerona w 64 roku8. Wtedy to armia królewska, a przynaj-
mniej jej część, została włączona w skład wojsk rzymskich jako jednostka po-
mocnicza9. Z okrętów i załóg floty pontyjskiej utworzono zaś samodzielną flo-
tyllę – classis Pontica, której główna baza znajdowała się w Trapezuncie (dz.
Trabzon)10.

L
PRZYCZYNY REBELII

Powody buntu Anicetusa nie są do końca jasne. Tacyt nie wspominał o tym,
aby wódz powstania, poza niechęcią do aktu inkorporacji, posiadał ambicje
odłączenia ziem pontyjskich od Rzymu11. Wskazuje na to passus zamieszczo-
W
ny w jego Dziejach, w którym podał, że powstaniec „w imieniu Witeliusza”

6
G. Webster, The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries, III ed., Norman
1998, s. 164 (zdaniem autora przywódca powstania, pomimo aneksji Pontu, nadal pełnił funkcję
dowódcy byłej floty królewskiej). Irlandzki historyk David Woods uważa, że Anicetus z Pontu
jest tożsamy z osobą wyzwoleńca Nerona o tym samym imieniu, który w okresie rządów tego
cesarza sprawował urząd prefekta classis Misenensis. D. Woods, Tacitus, Nero, and the «Pira-
te» Anicetus, Latomus, 2006, 65, 3, s. 641–646 (tamże jego argumenty), 646–648 (zdanie autora
o powodach pojawienia się „rzymskiego” Anicetusa w rejonie Morza Czarnego). Najprawdopo-
dobniej jest to jednak zbieżność imion.
7
Tac., Hist., 3.47.
M
8
Tac., Hist., 3.47. O aneksji Pontu: Eutr., Brev., 7.14; Suet., Nero, 18; Aur. Vict., Caes., 5.2;
А. И. Болтунова, Восстание Аникета, „Вестник древней истории” 1939, 2 (7), s. 65–66;
D. Braund, Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasus Iberia, 550 BC–AD
562, Oxford 1994, s. 175–176; F. Cumont, L’annexion du Pont Polémoniaque et de la Petite
Arménie, [w:] Anatolian Studies Presented to Sir William Mitchell Ramsay, ed. W. H. Buckler,
W. M. Calder, Manchester 1923, s. 111–112.
9
Tac., Hist., 3.47.
10
O początkach classis Pontica vide: M. Reddé, Mare Nostrum. Les infrastructures,
le dispositif et l’histoire de la marine militaire sous l’empire romain, Rome 1986, s. 507–
508; Ch. G. Starr jr., The Roman Imperial Navy, 31 B.C.–A.D. 324, Ithaca 1941, s. 127–128;
E. L. Wheeler, Roman fleets in the Black Sea: Mysteries of the ‘Classis Pontica’, „Acta Classi-
ca” 2011, LV, s. 124–125.
11
Można jednak spotkać się z opinią, że powstaniec chciał się uniezależnić od Rzymu bądź
mógł wystąpić przeciwko Flawiuszom. Vide: D. C. Braund, Coping with the Caucasus: Ro-
man responses to local conditions in Colchis, [w:] The Eastern Frontier of the Roman Empire:
Proceedings of a colloquium held at Ankara in September 1988, ed. D. H. French, C. S. Light-
foot, Oxford 1989, s. 32; A. Krawczuk, Rzym i Jerozolima, Warszawa 1974, s. 282; B. Levick,
op.cit., s. 54.

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

10 DAMIAN WASZAK

pozyskał sobie pomoc okolicznych plemion12. Tacyt uznawał więc Anicetusa

za stronnika przeciwnika Wespazjana13. Jego powstanie miałoby więc charak-
ter dywersji, której celem byłoby zaangażowanie części sił Flawiusza, a tym
samym opóźnienie ich wysłania do Italii. Historyk rzymski nie przekazał jed-
nak kiedy, a także na jakich warunkach Anicetus i Witeliusz nawiązali ze sobą
współpracę14. Poza tym dość ogólnym przekazem nie ma innych źródeł, któ-
re potwierdziłyby jakiekolwiek związki między nimi. Nie można więc wyklu-
czyć, że powstaniec wykorzystał osobę tego cesarza instrumentalnie, aby po-
zyskać sobie sojuszników i zrealizować własne (bliżej nieznane) zamierzenia

L
polityczne. Przy czym najprawdopodobniej Anicetus chciał uzyskać neutral-
ność lokalnej arystokracji oraz obywateli rzymskich przebywających na tym
terenie.

PRZEBIEG POWSTANIA
W
Anicetus i jego stronnicy pozyskali dla swojej sprawy biedotę i przynaj-
mniej niektóre spośród ludów, które zamieszkiwały płd.-wsch. część wybrze-
ża Morza Czarnego15. Zarówno jedni, jak i drudzy przyłączyli się do powsta-
nia skuszeni wizją łatwego wzbogacenia się poprzez rabunek. Pojawiająca się
w następnym passusie Dziejów Tacyta wzmianka „o zakończeniu wojny nie-
wolniczej” pozwala z kolei sądzić, że do buntu, a przynajmniej na którymś
z jego etapów, dołączyli również niewolnicy zachęceni wizją wyzwolenia16.
Nic nie wiadomo, aby powstanie uzyskało poparcie członków elit pontyjskich.
M
12
Tac., Hist., 3.47.
13
Niektórzy badacze sądzą, że Anicetus stanął po stronie Witeliusza, np. M. Byra, Wojna
o tron..., s. 227; P. de Souza, Piraci w świecie grecko-rzymskim, przeł. J. Lang, Zakrzewo 2008,
s. 248; Ch. G. Starr jr., op. cit., s. 128; D. Woods, op. cit., s. 648. Niektórzy natomiast wątpią
w taką możliwość, np. A. Krawczuk, op. cit., s. 282.
14
Niewykluczone, że Anicetus mógł liczyć na odzyskanie dawnej pozycji, którą osiągnął za
rządów króla Polemona II, a także na inne korzyści, które mógł uzyskać od Witeliusza po jego
zwycięstwie nad Wespazjanem.
15
Tac., Hist., 3.47. O ludach, które zamieszkiwały ten obszar, vide: Arr., Peripl. M. Eux., 11;
А. И. Болтунова, op. cit., s. 59–61. Prawdopodobnie wśród sojuszników Anicetusa znaleźli się
Drylowie (Drilae) i Heniochowie (Heniochi), o których starożytni pisali, że parali się zarów-
no piractwem, jak i zbójectwem. Vide: Arr., Peripl. M. Eux., 11; Strab., Geog., 11.2.12 (przeka-
zał przy tym, że Heniochowie wykorzystywali do swoich wypraw morskich camarae); K. Salia,
op. cit., s. 56 (z przesadą uważał, że przywódcy powstania pozyskali wszystkie ludy, które za-
mieszkiwały antyczną Kolchidę).
16
Tac., Hist., 3.48.

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

POWSTANIE ANICETUSA (69 R. N.E.) 11

Jeżeli takowe otrzymało, to było ono dość nikłe i prawdopodobnie ograniczo-

ne do ludzi powiązanych bezpośrednio z przywódcą powstania17.
Latem bądź jesienią 69 roku powstańcy i ich sprzymierzeńcy uderzyli na
Trapezunt18. Siły Anicetusa zdobyły miasto bez większych trudności. Stacjo-
nujący tam garnizon, złożony z kohorty pomocniczej, w skład której weszli
dawni żołnierze królewscy, obdarzeni wcześniej obywatelstwem i uzbrojeni na
sposób rzymski, został w całości wybity19. Okręty rzymskie, które znajdowały
się wówczas w porcie, zostały natomiast spalone20.

L
17
Niektórzy badacze stwierdzili ogólnie, że bunt był popierany przez grupy niezadowolo-
nych z aneksji królestwa dokonanej przez Rzym, bądź zaznaczyli, że wśród nich znaleźli się
przedstawiciele poprzedniej władzy oraz okoliczne ludy. Vide: А. И. Амиранашвили, Иберия
и римская экспансия в Азии. (К истории древней Грузии.), „Вестник древней истории”
1938, 4 (5), s. 172; А. Н. Габелия, Абхазия в предантичную и античную эпохи, Сухум 2014,
s. 238; T. Grünewald, Bandits in the Roman Empire: Myth and Reality, trans. J. Drinkwater,
London–New York 2004, s. 151; С. Карпов, Средневековый Понт, Lewinston–Queenston–
W
Lamperter 2001, s. 28; Г. А. Меликишвили, Население исторической Колхиды в первые
века н. э. Возни-кновение и укрепление Лазского царства, [w:] Очерки истории Грузии
в восьми томах, t. I: Грузия с древнейших времен до IV в.н.э., Ред. Г. А. Меликишвили,
О. Д. Лордкипанидзе, Тбилиси 1989, s. 330; А. П. Новосельцев, Генезис феодализма
в странах Закавказья (Опыт сравнительно-исторического исследования), Москва 1980,
s. 17; P. de Souza, op. cit., s. 249 oraz przyp. 95; C. Wolff, Comment deviant-on brigand?,
„Revue des Études Anciennes” 1999, 101, 3–4, s. 401–402.
18
Tacyt nie podał żadnych wskazówek, które mogłyby wskazać, kiedy wybuchło po-
wstanie Anicetusa. Uczeni różnie podają datację jego rozpoczęcia: А. И. Болтунова, op. cit.,
s. 58 (koniec lipca bądź początek sierpnia); M. Byra, Wojna o tron..., s. 227 (prawdopodob-
nie wrzesień); A. Krawczuk, op. cit., s. 282 (wczesna jesień); B. Levick, op. cit., s. 54 (jesień);
М. И. Максимова, op. cit., s. 393 (jesień); Ch. G. Starr jr., op. cit., s. 128 (lato); G. D. Tul-
M
ly, The στρατάρχης of ‘Legio’ VI Ferrata and the employment of camp prefects as vexillation
commanders, „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 1998, 120, s. 232, przyp. 54 (listo-
pad/grudzień). Niektórzy z nich datują bunt na 68–69 bądź 70 r.: D. C. Braund, Georgia in An-
tiquity…, s. 176; G. Charachidzé, Les pirates de la mer Noire, „Comptes rendus des séances
de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres” 1998, 142, 1, s. 264; К. Квашилава, Ещё
раз о том, когда стала река Энгури. «пограничной» рекой, „Historical Researches” 2015,
XII, s. 141; A. Liddle, Commentary, [w:] Arrian, Periplus Ponti Euxini, London 2003, s. 102;
P. Razoux, op. cit., s. 29, przyp. 6. Zarys dziejów Trapezuntu przed i w początkowym okresie
rządów rzymskich przedstawił: F. Wojan, Trapézonte du Pont sous l’Empire romain: étude hi-
storique et corpus monétaire, „Revue numismatique” 2006, 6 sér., 162, s. 182–185.
19
Tac., Hist., 3.47 (rzymski historyk nie omieszkał przy tym podkreślić, że dawni żołnierze
królewscy zachowywali grecką „bezczynność i niesforność”. Przez ten przytyk chciał zapewne
podkreślić, że cała wina za upadek Trapezuntu leży po stronie członków garnizonu tego miasta).
20
Tac., Hist., 3.47. Nie zgadzam się z opinią, którą zaproponował Mateusz Byra. Jego zda-
niem zniszczone okręty zostały pozostawione w Trapezuncie z powodu braku obsad. Vide:
M. Byra, Wojna o tron..., s. 227–228. Bardziej prawdopodobny wydaje się pogląd prezentowa-
ny przez M. Reddé (op. cit., s. 508), który uważa, że Mucjanus pozostawił jakąś część classis
Pontica dla ochrony tamtejszych wód.

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

12 DAMIAN WASZAK

O szybkim zajęciu Trapezuntu zadecydował prawdopodobnie element

zaskoczenia, załoga miasta nie spodziewała się bowiem napaści, która za-
kończyła się jej zagładą. Nie można przy tym wykluczyć, że wśród obecnych
w mieście zwolenników Anicetusa znaleźli się przedstawiciele kadry oficer-
skiej i żołnierzy wspomnianego oddziału oraz stacjonujących tam okrętów,
którzy zostali przekonani, aby otworzyli bramy miejskie siłom powstańczym.
Głównym czynnikiem, który zadecydował o łatwym sukcesie napastników,
był brak obecności większych sił rzymskich w tym regionie21. Większość jed-
nostek i załóg classis Pontica – podobnie jak oddelegowany z Judei VI legion

L
Ferrata i prawdopodobnie towarzyszące mu formacje pomocnicze oraz kil-
kanaście tysięcy weteranów, pod dowództwem Gajusza Licyniusza Mucjanu-
sa (Gaius Licinius Mucianus) – znajdowała się w Byzantionie (dz. Stambuł)22.
Zgromadzone tam siły miały następnie wyruszyć do Italii przeciwko Wite-
liuszowi. Do tego dochodziło znaczne zaangażowanie Rzymian, osłabionych
dodatkowo poprzez odejście wymienionych formacji, w walki z powstańcami
W
żydowskimi w Judei. Dlatego też strona rzymska nie mogła od razu zareago-
wać na wydarzenia, do których doszło w Poncie.
Zaistniałą sytuację od razu wykorzystali buntownicy, którzy być może
pozyskali sobie pomoc kolejnych plemion, gromadzili siły i rozpoczęli budo-
wę własnej floty23. W jej skład wchodziły głównie stosowane przez okolicz-
ne ludy lekkie łodzie zwane camarae. Jednostki te miały niskie burty i szero-
kie dno, cała konstrukcja była łączona bez użycia spiżu czy żelaza. Podczas
niepogody żeglarze podwyższali pokład deskami, tworząc tym samym osłonę
przed wysokimi falami. Sztaba, która znajdowała się po obu końcach jednost-
M
ki, a także zmienny układ wioseł ułatwiały żeglowanie. Łodzie te mogły po-
mieścić od 25 do 30 ludzi24. Na nich to ludzie Anicetusa dokonywali bezkar-
21
Poza wspomnianą kohortą wojsk pomocniczych, stanowiącą garnizon Trapezuntu, Tacyt
nie podał informacji o innych oddziałach rzymskich. Należy jednak sądzić, że ze względu na
zagrożenie granic cesarstwa atakami ludów z Kolchidy siły przeznaczone do obrony tego ob-
szaru musiały być liczniejsze. Prawdopodobnie składały się głównie z auxiliów, które były zbyt
nieliczne i rozproszone, aby mogły samodzielnie stawić czoło wojskom powstańczym. Przy-
puszczalnie więc wkrótce po rozpoczęciu rozruchów uległy przewadze liczebnej sił Anicetusa.
22
Tac., Hist., 2.83, 3.47.
23
Według Aleksandra Krawczuka oddziały powstańcze zostały uzbrojone i wyszkolone na
sposób rzymski. Vide: A. Krawczuk, op. cit., s. 282. Przekaz Tacyta nie potwierdza jednak tej
tezy.
24
O camarae: Strab., Geog., 11.2.12; Tac., Hist., 3.47; S. Lebreton, Quelques remarques
à propos de la navigation sur les fleuves anatoliens (III), „Dialogues d’histoire ancienne” 2014,
40, 2, s. 262–268; C. Torr, Ancient Ships, Cambridge 1894, s. 107. Mateusz Byra mylnie określa
te jednostki mianem „okrętów wojennych”. Vide: M. Byra, Wojna o tron..., s. 227. Francuski hi-
storyk gruzińskiego pochodzenia Georges Charachidzé uważał natomiast, że camarae były uży-

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

POWSTANIE ANICETUSA (69 R. N.E.) 13

nych napadów rabunkowych na wybrzeżu pontyjskim25. Nie można przy tym

wykluczyć, że buntownicy, wbrew przekazowi Tacyta, przejęli jakieś okręty
pozostawione przez Rzymian w Trapezuncie26.
Wydarzenia w Poncie zostały zauważone przez Wespazjana. Antyce-
sarz mógł się obawiać, że na jego tyłach powstanie drugi front, który będzie
absorbował jego siły zaangażowane w Judei. Dlatego też powierzył stłumie-
nie rebelii nieznanemu bliżej oficerowi – Wirdiuszowi Geminusowi (Virdius
Geminus)27. Ten otrzymał dowództwo nad siłami złożonymi z oddziałów wy-
dzielonych spośród legionów „wschodnich”28. Po dotarciu do Pontu ekspe-

L
dycja karna szybko odzyskała zajęte przez powstańców obszary i ośrodki
miejskie. Siły Anicetusa, choć zapewne liczniejsze od wojsk Geminusa, były
gorsze jakościowo, a poza tym rozproszone wzdłuż wschodniego wybrzeża
Pontu. Nie mogły nawiązać równej walki, oddały więc pole i szukały schronie-
nia na morzu. Dowódca rzymski nie ograniczył się jednak do usunięcia bun-
towników z obszaru cesarstwa, ale po wybudowaniu własnej floty złożonej
W
z liburn wyruszył w pościg za Anicetusem, który udał się na wschód, w kierun-
ku Kolchidy. Flota powstańcza została doścignięta i zablokowana przez stronę
rzymską u ujściu rzeki Chobus29. Ciek ten był dawniej identyfikowany z dzi-

wane przez Czerkiesów w XVIII i XIX w. Powoływał się przy tym na przekazy z tego okresu.
Vide: G. Charachidzé, op. cit., s. 265–270. Jego pogląd został poddany krytyce. Vide: S. Lebre-
ton, op. cit., s. 264–265.
25
Mateusz Byra uważa, że Anicetus nie usiłował utrzymać Trapezuntu, ponieważ skupił się
na organizacji rajdów łupieskich. Vide: M. Byra, Wojna o tron..., s. 228. Powstańcy, którzy pro-
M
wadzili piracki proceder w tej części Morza Czarnego, musieli jednak posiadać jakąś bazę wy-
padową; był nią najprawdopodobniej wspomniany ośrodek miejski.
26
M. Reddé, op. cit., s. 508 (uważa, że powstańcy przejęli kilka z pozostawionych liburn);
K. Wellseley, op. cit., s. 184 (sądzi, iż w skład floty Anicetusa wchodziły triremy, a camarae do-
starczyli sojusznicy, tego faktu nie potwierdza jednak Tacyt).
27
Tac., Hist., 3.48. Historyk rzymski nie podał funkcji, jaką pełnił Geminus w armii Wespa-
zjana. Wśród uczonych można spotkać się z poglądem, że mógł pełnić stanowisko centuriona
bądź był ekwitą. Vide: M. Byra, Wojna o tron..., s. 228; G. Morgan, op. cit., s. 225; E. L. Wheeler,
op. cit., s. 126, przyp. 26.
28
Nie wiadomo, czy jednostki detaszowane przekazały wszystkie legiony, być może do-
konała tego tylko ich część. Uczeni uwzględniają obie opcje. Vide: A. B. Bosworth, Vespa-
sian’s Reorganization of the North-East Frontier, „Antichthon” 1976, 10, s. 70; M. Byra, Woj-
na o tron..., s. 228; G. D. Tully, op. cit., s. 232, przyp. 54. Nieznana jest też liczebność tych
wojsk. Vide: M. Byra, Wojna o tron..., s. 228 (szacuje możliwą liczbę oddziałów rzymskich na
2–3 tys. ludzi, przypuszcza też, że mogły im towarzyszyć formacje pomocnicze); E. L. Wheeler,
op. cit., s. 141 (uważa, że podana przez Józefa Flawiusza liczba 3 tys. ludzi, którzy stacjonowali
w płd.-wsch. części Morza Czarnego odnosi się do oddziału Geminusa).
29
Tac., Hist., 3.48.

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

14 DAMIAN WASZAK

siejszą Chobi30, obecnie uważa się, że jest on tożsamy z obecną Inguri31. Pomi-
mo tego przy podawaniu lokalizacji miejsca blokady sił Anicetusa uczeni opo-
wiadają się za jedną bądź drugą ze wspomnianych rzek32.
Buntownik i jego stronnicy znaleźli schronienie u zamieszkałego nad tą
rzeką plemienia Sedochezów33, którego nieznany z imienia władca otrzymał
od powstańców, w zamian za okazaną pomoc, znaczną ilość darów34. Począt-
kowo kolchidzki kacyk wspierał dyplomatycznie i zbrojnie swoich sojuszni-
ków. Posłowie rzymscy, za obietnicę sowitej nagrody, zachęcali władykę do
zdrady Anicetusa, gdyż w innym przypadku wypowiedzą jego ludowi wojnę.

L
Nawowy te sprawiły, że dynasta Sedochezów w końcu wydał Rzymianom za-
równo wodza powstania, jak i jego popleczników35. Prawdopodobne wkrótce
potem jeńcy zostali straceni.
Powstanie zostało stłumione prawdopodobnie we wrześniu bądź paź-
dzierniku36. Wskazuje na to passus zamieszczony w Dziejach, w którym Tacyt
podał informację, że kiedy Wespazjan, który przebywał wówczas w Egipcie,
W
30
Chobi identyfikuje się z antyczną Chareis. Vide: M. Arslan, Yorum, [w:] Arrianus’un Ka-
radeniz Seyahati (Arriani Periplus Ponti Euxini), cev. ve yorum. M. Arslan, Istanbul 2005, s. 79;
A. Liddle, op. cit., s. 102.
31
M. Arslan, op. cit., s. 79; D. Braund, Georgia in Antiquity…, s. 46; Л. А. Ельницкий,
Из исторической географии древней Колхиды, „Вестник древней истории” 1938, 2 (3),
s. 314–315; A. Liddle, op. cit., s. 102; Н. Ю. Ломоури, Из исторической географии древней
Колхиды, „Вестник древней истории” 1957, 4 (62), s. 100–101; N. Pipia, Focuses on locali-
zing the Sedokhezi tribe, „Proceedings of the Institute of Georgian History” 2011, 3, 3, s. 41 (ar-
tykuł w jęz. gruzińskim, summary).
M
32
Za rzeką Chobi opowiedzieli się: А. И. Болтунова, op. cit., s. 63, przyp. 1; F. Cumot,
op. cit., s. 113, przyp. 3; M. Pitassi, The Navies of Rome, Woodbridge 2009, s. 243 (bądź In-
guri); V. Silogava, K. Shengelia, History of Georgia: From the Ancient times through the “Rose
Revolution”, Tbilisi 2007, s. 36; G. Webster, op. cit., s. 164; K. Wellesley, op. cit., s. 185. Za In-
guri natomiast: M. Arslan, op. cit., s. 79; A. Liddle, op. cit., s. 102; G. Morgan, op. cit., s. 225;
E. L. Wheeler, op. cit., s. 126.
33
Lud ten jest uznawany za jeden z odłamów Lazów. Vide: С. Карпов, op. cit., s. 28;
К. Квашилава, op. cit., s. 141; Г. А. Меликишвили, op. cit., s. 331 (prawdopodobnie); V. Silo-
gava, K. Shengelia, op. cit., s. 36.
34
Tac., Hist., 3.48. Nie wiadomo o wcześniejszych kontaktach kontaktach Anicetusa z tym
plemieniem. Jakub Kozłowski i Krzysztof Królczyk sugerują, że Sedochezowie wspierali po-
wstanie od samego początku. Vide: J. Kozłowski, K. Królczyk, Aspekty polityczne i militarne
„roku czterech cesarzy” (68–69 r. po Chr.). Cz. 2: Od śmierci Galby do zwycięstwa Wespazja-
na, „Studia Europaea Gnesnensia” 2015, 12, s. 55. Bardziej prawdopodobna wydaje się opinia
prezentowana przez З. В. Анчабадзе (История и культура древней Абхазии, Москва 1964,
s. 189), który sądził, że lud ten dołączył do powstania na którymś z jego etapów.
35
Tac., Hist., 3.48.
36
А. И. Болтунова, op. cit., s. 58; M. Byra, Wojna o tron..., s. 228.

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

POWSTANIE ANICETUSA (69 R. N.E.) 15

świętował zwycięstwo odniesione nad Anicetusem, otrzymał wieści z Italii

o październikowej klęsce wojsk Witeliusza pod Cremoną37.

PODSUMOWANIE

W czasie kiedy w Italii toczyły się zbrojne zmagania, które miały rozstrzygnąć
o tym, kto ostatecznie przejmie władzę w cesarstwie rzymskim, w Germanii
bunt podnieśli Batawowie, a w Judei nadal trwało powstanie żydowskie, nie

L
dziwi fakt, że ówcześni dziejopisowie skupili się na tych wydarzeniach. Po-
wstanie Anicetusa, które dotknęło peryferyjny obszar Imperium Romanum,
stanowiło tylko jeden z epizodów „roku czterech cesarzy”, dlatego też zostało
tylko krótko i ogólnie opisane jedynie przez Tacyta, który zapewne poświęcił
mu tyle uwagi, na ile sam uznał za stosowne. Z tego też powodu nie dowiemy
się nigdy, czym kierował się oraz jakie miał plany przywódca buntu, kiedy de-
W
cydował się na wystąpienie przeciwko Rzymowi. Te kwestie pozostaną raczej
w sferze domysłów. Sam bunt – ze względu na ograniczony zasięg społeczny
i terytorialny, niemający wsparcia poważniejszych sojuszników – wcześniej
czy później zostałby stłumiony przez „synów wilczycy”.

BIBLIOGRAFIA

Źródła
M
Eutropiusz, Brewiarium od założenia miasta, [w:] Sekstus Aurelisz Wiktor,
Eutropiusz, Festus, Brewiaria dziejów rzymskich, przeł. P. Nehring,
B. Bibik, Warszawa 2010 [Eutr., Brev.].
Arrian, Periplus Ponti Euxini, trans. A. Liddle, London 2003 [Arr., Peripl.
M. Eux.].
Flawiusz Arrian, Żegluga dookoła Pontu Euksyńskiego, [w:] W. Klinger, Ar-
riana Flaviusa z Nikomedii żegluga dookoła Pontu Euksyńskiego
(Morza Czarnego), Poznań 1948 [Arr., Peripl. M. Eux.].
Strabo, The Geography, vol. V: Books 10–12, trans. H. L. Jones, London–Cam-
bridge 1961 [Strab., Geog.].
Suetonius, Lives of the Caesars, vol. II, trans. J. C. Rolfe, London–Cambrid-
ge 1920 [Suet.].
Tacitus, The Histories, vol. I: Books 1–3, trans. C. F. Moore, London–Cam-
bridge 1962 [Tac., Hist.].
37
Tac., Hist., 3.48.

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

16 DAMIAN WASZAK

Tacyt, Dzieje, [w:] Tacyt, Dzieła, przeł. S. Hammer, Warszawa 2004 [Tac.,
Hist.].
Sekstus Aureliusz Wiktor, Zarys historii cesarzy, przeł. I. Lewandowski, Po-
znań 2010 [Aur. Vict., Caes.].

Opracowania
Анчабадзе З. В., История и культура древней Абхазии, Москва 1964.
Амиранашвили А. И., Иберия и римская экспансия в Азии. (К истории
древней Грузии.), „Вестник древней истории” 1938, 4 (5), s. 161–

L
173.
Arslan M., Yorum, [w:] Arrianus’un Karadeniz Seyahati (Arriani Periplus
Ponti Euxini), cev. ve yorum. M. Arslan, Istanbul 2005, s. 51–170.
Болтунова А. И., Восстание Аникета, „Вестник древней истории” 1939,
2 (7), s. 57–67.
Bosworth A. B., Vespasian’s Reorganization of the North-East Frontier, „An-
W tichthon” 1976, 10, s. 63–78.
Braund D. (= D.C. Braund), Georgia in Antiquity: A History of Colchis and
Transcaucasus Iberia, 550 BC–AD 562, Oxford 1994.
Braund D. C., Coping with the Caucasus: Roman responses to local conditions
in Colchis, [w:] The Eastern Frontier of the Roman Empire: Pro-
ceedings of a colloquium held at Ankara in September 1988, ed.
D. H. French, C. S. Lightfoot, Oxford 1989, s. 31–43.
Braund D. C., Tsetskhladze G. R., The Exports of Slaves from Colchis, „The
Classical Quarterly” 1989, 39, 1, s. 114–125.
M
Byra M., Powstanie w Judei 66–74 n.e., Zabrze 2011.
Charachidzé G., Les pirates de la mer Noire, „Comptes rendus des séances de
l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres” 1998, 142, 1, s. 261–
270.
Cumont F., L’annexion du Pont Polémoniaque et de la Petite Arménie, [w:]
Anatolian Studies Presented to Sir William Mitchell Ramsay, ed.
W. H. Buckler, W. M. Calder, Manchester 1923, s. 109–119.
Ельницкий Л. А., Из исторической географии древней Колхиды, „Вестник
древней истории” 1938, 2 (3), s. 307–321.
Габелия А. Н., Абхазия в предантичную и античную эпохи, Сухум 2014.
Grünewald T., Bandits in the Roman Empire: Myth and Reality, trans. J. Drin-
kwater, London–New York 2004.
Карпов С., Средневековый Понт, Lewinston–Queenston–Lamperter 2001.

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

POWSTANIE ANICETUSA (69 R. N.E.) 17

Kozłowski J., Królczyk K., Aspekty polityczne i militarne „roku czterech ce-
sarzy” (68–69 r. po Chr.). Cz. 2: Od śmierci Galby do zwycięstwa
Wespazjana, „Studia Europaea Gnesnensia” 2015, 12, s. 33–60.
Krawczuk A., Rzym i Jerozolima, Warszawa 1974.
Квашилава К., Ещё раз о том, когда стала река Энгури. «пограничной»
рекой, „Historical Researches” 2015, XII, s. 120–157.
Lebreton S., Quelques remarques à propos de la navigation sur les fleuves
anatoliens (III), „Dialogues d’histoire ancienne” 2014, 40, 2, s. 257–
268.

L
Levick B., Vespasian, II ed., London–New York 2005.
Ломоури Н. Ю., Из исторической географии древней Колхиды, „Вестник
древней истории” 1957, 4 (62), s. 96–110.
Liddle A., Commentary, [w:] Arrian, Periplus Ponti Euxini, London 2003,
s. 91–134.
Максимова М. И., Античные города юго-восточного Причерноморья.
W Синопа, Амис, Трапезунт, Москва–Ленинград 1956.
Mason S., A History of the Jewish War, A. D. 66–74, Cambridge 2016.
Меликишвили Г. А., Население исторической Колхиды в первые века
н. э. Возни-кновение и укрепление Лазского царства, [w:] Очерки
истории Грузии в восьми томах, t. I: Грузия с древнейших времен
до IV в.н.э., Ред. Г. А. Меликишвили, О. Д. Лордкипанидзе,
Тбилиси 1989, s. 325–346.
Morgan G., 69 A. D.: The Year of Four Emperors, New York 2006.
Новосельцев А. П., Генезис феодализма в странах Закавказья (Опыт
M
сравнительно-исторического исследования), Москва 1980.
Pekáry T., ‘Seditio’, Unruhe und Revolten in Römischen Reich von Augustus
bis Commodus, „Ancient Society” 1987, 18, 1, s. 133–150.
Pipia N., Focuses on localizing the Sedokhezi tribe, „Proceedings of the Insti-
tute of Georgian History” 2011, 3, 3, s. 37–41.
Pitassi M., The Navies of Rome, Woodbridge 2009.
Razoux P., Histoire de la Géorgie: La clé du Caucase, Paris 2009.
Reddé M., Mare Nostrum. Les infrastructures, le dispositif et l’histoire de la
marine militaire sous l’empire romain, Rome 1986.
Salia K., History of the Georgian nation, trans. K. Vivian, Paris 1983.
Silogava V., Shengelia K., History of Georgia: From the Ancient times through
the “Rose Revolution”, Tbilisi 2007.
Souza de P., Piraci w świecie grecko-rzymskim, przeł. J. Lang, Zakrzewo 2008.
Starr jr. Ch. G., The Roman Imperial Navy, 31 B.C. A.D. 324, Ithaca 1941.

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny

18 DAMIAN WASZAK

Sullivan R. D., Dynasts in Pontus, [w:] Aufstieg und Niedergang der römi-
schen Welt, II, vol. 7.2: Politische Geschichte (Provinzen und Ran-
dvölker: Griechischer Balkanraum; Kleinasien), Hrsg. H. Tempori-
ni, Berlin–New York 1980, s. 913–930.
Torr C., Ancient Ships, Cambridge 1894.
Tully G. D., The στρατάρχης of ‘Legio’ VI Ferrata and the employment of
camp prefects as vexillation commanders, „Zeitschrift für Papyrolo-
gie und Epigraphik” 1998, 120, s. 226–232.
Webster G., The Roman Imperial Army of the First and Second Centuries,

L
III ed., Norman 1998.
Wellseley K., The Year of the Four Emperors, III ed., London–New York 2000.
Wheeler E. L., Roman fleets in the Black Sea: Mysteries of the ‘Classis Ponti-
ca’, „Acta Classica” 2011, LV, s. 119–154.
Wojan F., Trapézonte du Pont sous l’Empire romain: étude historique et cor-
pus monétaire, „Revue numismatique”, 6 sér., 2006, 162, s. 181–229.
W
Wolff C., Comment deviant-on brigand?, „Revue des Études Anciennes” 1999,
101, 3–4, s. 393–403.
Woods D., Tacitus, Nero, and the «Pirate» Anicetus, „Latomus” 2006, 65, 3,
s. 641–649.
M

© Cypyright by Muzeum Wojsk Lądowych – wydruk próbny