Kim był sarmata?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Wojciech Dębołecki, Wywód jedynowłasnego państwa świata […] w którym pokazuje
[…] że nastarodawniejsze w Europie Królestwo Polskie lubo Scytyjskie, samo tylko na świecie
ma prawdziwe sukcesory Jadama, Seta i Jafeta [synów Noego] , [w:] Historia Polski
nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 2, oprac. K. Matwijowski, S. Ochmann, Wrocław
1981, s. 197–200.
 Kim był sarmata?

Jan Matejko, Polscy magnaci w latach 1576−1586, 1893 r.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Potrzeba poszukiwania antycznego rodowodu była obecna niemal we wszystkich krajach

nowożytnej Europy i stanowiła nieodłączny element kształtującej się wówczas wśród elit
świadomości narodowej. Na przykład mieszkańcy Półwyspu Apenińskiego z dumą
twierdzili, że byli potomkami Rzymian, Francuzi − Galów i Franków, Szwedzi − Gotów
i Wandalów, Węgrzy – Hunów, Hiszpanie – Iberów i Wizygotów, Anglicy – Sasów, Anglów
i Jutów. Polska szlachta uważała z kolei, że wywodziła się od irańskiego ludu Sarmatów.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wykażesz, że badania nad przeszłością mogą służyć nie do ustalenia prawdy, lecz do
budowania mitu.
Scharakteryzujesz poglądy, zachowanie i wygląd typowego szlachcica‐sarmaty.
Wyjaśnisz sarmacki rodowód słowa „chamski”.
Ocenisz, czy sarmatyzm przyniósł Polakom więcej korzyści, czy szkód.
Przeczytaj

Sarmatyzm, czyli co?

Sarmatyzmem nazywamy formację kulturową, która wykształciła się w XVI w. i przetrwała
do upadku polskiej państwowości w wieku XVIII. Narodziny sarmatyzmu miały bezpośredni
związek ze zjawiskiem ogólnoeuropejskim, jakim było poszukiwanie pradawnych przodków.
W przypadku Rzeczypospolitej już u schyłku średniowiecza kronikarz Jan Długosz pisał:
„tak Rusinów, jak i Polaków nazywano Sarmatami”. Popularyzatorami mitu sarmackiego byli
później m.in. Maciej Miechowita, który w 1517 r. wydał Traktat o dwóch Sarmacjach,
azjatyckiej i europejskiej, i o tym, co się w nich znajduje, Marcin Bielski (Kronika wszystkiego
świata, 1551 r.) czy Marcin Kromer (O pochodzeniu i czynach Polaków ksiąg trzydzieści, 1555
r.). Swoje wywody oparli oni na ustaleniach rzymskich geografów, którzy Sarmacją nazwali
część wschodniej i północno‐wschodniej Europy. Polska szlachta szybko utwierdziła się
w przekonaniu, że pochodziła od bitnych Sarmatów ‒ starożytnego ludu zamieszkującego
niegdyś między Dolną Wołgą a Donem (na terenie dzisiejszej Ukrainy).

Mapa przedstawiająca rozmieszczenie plemion w Cesarstwie Rzymskim w 125 roku. Zwróć uwagę, że
w rzeczywistości Sarmacja (łac. Sarmatae) leżała na niewielkim obszarze późniejszej Rzeczypospolitej. Jak
nazywa się współcześnie państwo, w którego granicach w starożytności mieściła się przeważająca część
Sarmacji?
Źródło: Andrein, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Sarmaccy wojownicy przedstawieni na kolumnie Trajana, II w. n.e., odlew z XIX w. Starożytni Sarmaci należeli
do ludów pochodzenia irańskiego i niewiele o nich wiadomo: zajmowali się hodowlą zwierząt, zwykle wiedli
koczowniczy tryb życia i byli znakomitymi wojownikami. Żyli nad Donem i Wołgą, częściowo w Europie,
a częściowo w Azji. Co prawda mogli oni mieć pewne kontakty z mieszkańcami terenów, gdzie później
powstało państwo polskie, jednak w starożytności obszar ten zamieszkiwały inne plemiona (z czego nie
zdawała sobie sprawy szlachta w epoce staropolskiej).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W czasach wczesnonowożytnych historycy spierali się na temat wielkości obszaru Sarmacji,

jej dokładnej lokalizacji i tego, które grupy społeczne (stany) powinny być zaliczane do
potomków Sarmatów. W praktyce identyfikowała się z nimi przede wszystkim szlachta.
Chociaż podobne postawy przejawiali również zamożniejsi mieszczanie i chłopi, to szlachta
„przywłaszczyła” sobie mit sarmacki. Wywodząc swoje korzenie od starożytnego ludu, miała
ona powody do dumy, ale też manifestowała w ten sposób swoją ponadprzeciętność,
przynależność do wyjątkowej grupy społecznej i uzasadniała uprzywilejowaną pozycję
społeczną. W kręgach szlacheckich szybko posłuch znalazło bowiem twierdzenie, że
w przeszłości dzielni wojownicy sarmaccy podbili miejscową ludność, którą obrócili
w swoich poddanych. Stanowy podział społeczeństwa miała tłumaczyć również Biblia.
Chociaż niektórzy twierdzili, że zarówno szlachta, jak i chłopi pochodzili od Sarmatów,
dominującym wyobrażeniem stało się wyjaśnienie mówiące o tym, że oba stany wywodziły
się od synów Noego, przy czym chłopi byli potomkami Chama, a Sarmaci Jafeta.
Noe odurzony winem, ilustracja z Kroniki norymberskiej z 1493 r. Na ilustracji widzimy Noego i jego trzech
synów: Sema, Chama i Jafeta. Według biblijnego przekazu Cham jako pierwszy dostrzegł ojca, który w stanie
nietrzeźwości leżał nagi w swoim namiocie. Poinformował o tym braci i ci, odwróciwszy wzrok, przykryli
Noego. Kiedy ten się ocknął, ukarał Chama, przeklinając jego syna, Kanaana. Przez wzgląd na niestosowne
zachowanie wobec ojca powszechnie za „chama” uznaje się człowieka źle wychowanego. Polska szlachta
uznawała chłopów za mniej cnotliwych, a jako że wywodziła ich właśnie od Chama, określenie „cham”
przylgnęło do tej grupy społecznej.
Zauważ, że scena przedstawiona na ilustracji nieco różni się od przekazu biblijnego. Które elementy tej historii
zostały pokazane inaczej i jaki był cel takiego zobrazowania historii?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Po co komu sarmatyzm?
Mit sarmacki integrował wielonarodową Rzeczpospolitą. Początkowo Litwini twierdzili, że
wywodzili się bezpośrednio od rzymskiego wodza Palemona (od niego rozpoczynało się np.
drzewo genealogiczne Radziwiłłów), jednak z czasem zarówno szlachta litewska, jak i ruska
zaczęły się utożsamiać z Sarmatami. W ten sposób trzy różniące się od siebie językowo,
kulturowo oraz niejednokrotnie wyznaniowo grupy znalazły wspólny punkt odniesienia.
Początkowo sarmatyzm uzasadniał mocarstwowe dążenia Rzeczypospolitej. Szlachta
szczyciła się przodkami, którzy mężnie przelewali krew na polu bitwy w obronie ojczyzny.
Później, zwłaszcza po wyniszczających kraj wojnach drugiej połowy XVII w., ideał
szlachcica‐rycerza zastąpił ideał szlachcica‐ziemianina. Wśród elit niezwykle popularne
stało się życie w dworach na prowincji, które w ich oczach jawiły się jako swego rodzaju
ostoje, jednocześnie miejsca magiczne i bezpieczne, w których kultywowali rodzinne
tradycje.
Dwór z Żyrzyna ok. połowy XVIII w., obecnie w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie. Zwróć uwagę, na
konstrukcję dachu, jest to dach mansardowy, którego dolna część jest stroma, natomiast górna charakteryzuje
się znacznie mniejszym kątem nachylenia. W ten sposób zwiększano powierzchnię użytkową poddasza.
Źródło: M.Bucka, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

„Ucieczka” na wieś skutkowała oddaleniem dużej części szlachty od obowiązków

obywatelskich. Co prawda pełnienie urzędów i aktywny udział w życiu politycznym
w czasie sejmów i sejmików traktowano jako zaszczyt dla całej rodziny, jednak wiele osób
dbało przede wszystkim o zachowanie przysługujących im przywilejów stanowych. O ile
pod koniec XVI w. jednym z ważnych dla szlachty praw była swoboda sumienia, o tyle po
zakończeniu XVII‐wiecznych wojen, podczas których różnowiercy wielokrotnie opowiadali
się po stronie wroga, katolicka szlachta sukcesywnie dążyła do pozbawienia praw
politycznych wyznawców innych religii. Jednocześnie wraz z postępem kontrreformacji
rozszerzała się powierzchowna, pełna barokowych rytuałów religijność, a w powszechnym
odczuciu umacniało się przeświadczenie o roli Polski jako „przedmurza chrześcijaństwa”.
Znaczna część szlachty była przekonana, że Sarmaci, a więc i Polacy, to naród wybrany i że
ustrój kraju wykształcił się w wyniku boskiej interwencji, przez co był najlepszy i człowiek
nie powinien go zmieniać. W ten sposób „prawdziwy” sarmata niechętnie odnosił się do
niekatolików i reform. Dodatkowo megalomania, samouwielbienie, idealizacja swojskości,
tego, co „polskie”, i niechęć do rozwiązań stosowanych w innych częściach Europy,
zwłaszcza w krajach, w których panował sprzeczny z polsko‐litewskim republikanizmem
absolutyzm, powodowały zamykanie się szlachty na wpływy z zewnątrz i jej ksenofobię.

Jak rozpoznać sarmatę?

 
Obraz przedstawiający prawdopodobnie Stanisława Antoniego Szczukę (1654–1710) –
polskiego szlachcica i polityka, podkanclerzego litewskiego, starostę wareckiego
i lubelskiego, pisarza politycznego. Na portrecie malarz uwiecznił szlachcica w stroju
polskim, na który składały się żupan, narzucany na niego kontusz, pas kontuszowy, kołpak
(czapka) oraz karabela (rodzaj szpady). Szlachcic-sarmata był zwykle tęgim mężczyzną
z wąsami i/lub brodą. Często podgalał głowę lub golił się na łyso. Powyższy obraz jest
portretem imaginacyjnym - przedstawieniem stworzonym w wyobraźni artysty, być może
na podstawie dostępnych mu źródeł opisowych. W rzeczywistości nie wiemy, jak
wyglądał Stanisław Antoni Szczuka.
Źródło: Autor nieznany, ok. 1735–1740, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Krytyka sarmatyzmu
Już w piśmiennictwie staropolskim pojawiały się krytyczne głosy w odniesieniu do osób
hołdujących sarmackim wartościom. Na początku XVII w. jeden z surowszych obserwatorów
pisał: „Już dzisiejsze Sarmat[y] tak różni od dawnych / Jak grubi Tatarowie od Rzymian
sławnych”. U schyłku stulecia Wacław Potocki chwalił starożytny rodowód polskiej szlachty,
jednak obarczał ją odpowiedzialnością za postępujący upadek państwa. W czasach saskich
coraz częściej w przestrzeni publicznej pojawiały się głosy mówiące o konieczności
zaprowadzenia reform. Z kolei za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego krytyka
sarmatyzmu przybrała na sile za sprawą oświeceniowych komentatorów i zaczął się on
coraz częściej kojarzyć negatywnie. Przykładowo w 1765 r. „Monitor”, czasopismo związane
ze środowiskiem dworskim, pisał o „bałwanach sarmatyzmu”: prostactwie, zabobonności,
nietolerancji, ksenofobii, niewiedzy i anarchii. Z czasem wielu autorów zmieniło ton
głoszonych poglądów, odchodząc od potępiania szlachty za jej przywiązanie do tradycji
i wstecznictwo, a wytykając jej niemoralne zachowania, niezgodne z wartościami
wyznawanymi przez przodków. Przykładem „nowoczesnego konserwatysty” był tytułowy
bohater Pana Podstolego pióra Ignacego Krasickiego, który jednocześnie pozostawał
otwarty na nowości, również te płynące z zagranicy i cenił „cnotę starodawną”.

…i jego rehabilitacja
W okresie zaborów sarmatyzm odzyskał dobrą opinię. Intelektualiści, a za nimi inni
przedstawiciele elit propagowali typowe dla kultury sarmackiej: męstwo, cnotę, wiarę
katolicką, wolności osobiste i republikańskie. Pozytywne cechy sarmatyzmu przedstawił
przykładowo Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Często robili to za pośrednictwem
wydawanych czasopism i źródeł historycznych, np. wspomnień szlachty z okresu
staropolskiego (m.in. J. Paska, J. Kitowicza). Kolekcjonowali też pamiątki narodowe: stroje,
obrazy, uzbrojenie, książki, przedmioty codziennego użytku. Swoista rehabilitacja
sarmatyzmu służyła podtrzymywaniu polskiej kultury, pielęgnowaniu świadomości
narodowej i wspólnoty dziedzictwa. Wartości te były szczególnie ważne dla szlachty,
dlatego wraz z jej schyłkiem również sarmatyzm stracił na znaczeniu.

Słownik
barok

epoka w historii kultury europejskiej od końca XVI do połowy XVIII w.

formacja kulturowa

całość zachowań danej grupy społecznej i wytwory jej działalności (ideologia,

obyczajowość, styl życia, literatura i sztuka)

kontrreformacja

ruch w Kościele katolickim w XVI i XVII w. Był odpowiedzią na szerzącą się w Europie
reformację. Jego celem była odnowa Kościoła, który dzięki niej miał zachować swoją
dominującą pozycję.

ksenofobia

(z gr. ksenos – obcy + phobos – strach) niechęć, wrogość, lęk wobec obcych

przedmurze chrześcijaństwa

teza o wyjątkowej roli Rzeczpospolitej w obronie Europy przed ekspansją

niechrześcijańskich ludów i państw (przede wszystkim Turcji)

rehabilitacja

(łac. rehabilitatio) tu: przywrócenie komuś lub czemuś dobrej opinii

Słowa kluczowe
sarmatyzm, sarmata, polska szlachta, obyczaje, Rzeczypospolita Obojga Narodów, kultura
Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Bibliografia
T. Mańkowski, Genealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946.

J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce, Warszawa 1983.

A. Zajączkowski, Szlachta polska. Kultura i struktura, Warszawa 1993.

Film edukacyjny
Polecenie 1

Zapoznaj się z filmami związanymi z zagadnieniem sarmatyzmu oraz cech, jakie przypisywała
sobie szlachta Rzeczypospolitej jako „potomkom” Sarmatów. Następnie wykonaj kolejne
polecenia.

Film dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/DLZYosYSM

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Skąd się wziął sarmatyzm?.

Film dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/DLZYosYSM

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Cechy sarmatyzmu.

Film dostępny pod adresem h ps://zpe.gov.pl/a/DLZYosYSM

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Krytyka i rehabilitacja sarmatyzmu.

Polecenie 2

Zaprzyjaźniona osoba prosi cię, abyś przybliżyła/przybliżył jej zagadnienie sarmatyzmu.

Opowiedz jej, kim był, jak wyglądał i jak zachowywał się na co dzień sarmata. Swoją
wypowiedź zamknij w 10-15 zdaniach.

Twoja odpowiedź

Polecenie 3

Wypisz przejawy obecności kultury sarmackiej we współczesnym świecie. Wskaż co najmniej

jeden przykład, o którym nie wspomniano w nagraniu.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz portrety przedstawiające szlachciców w stroju sarmackim.

  

  
Źródło: Wikimedia Commons/Cyfrowe MNW, domena publiczna.

Ćwiczenie 2 輸

Stanisław Antoni Szczuka w reprezentacyjnym czerwonym kontuszu – tradycyjnym sarmackim stroju.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Ćwiczenie 3 醙

Przyjrzyj się poniższej mapie, a następnie wykonaj polecenie.

Mapa świata autorstwa Johannesa Schnitzera według ustaleń Klaudiusza Ptolemeusza z 1482 r.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zaznacz odpowiednie miejsce w tabeli, jeżeli daną informację można ustalić na podstawie
mapy.

W 150 r. grecki uczony Klaudiusz Ptolemeusz (ok. 100–178) napisał dzieło


Geografia. Uwzględnił w nim ponad 8 tys. znanych ówcześnie lokalizacji.
Świat według Ptolemeusza rozciągał się od Wysp Kanaryjskich na zachodzie do

Korei na wschodzie.
Według Ptolemeusza Islandia była najbardziej wysuniętym na północ punktem na

świecie.
Ptolemeusz i jemu współcześni, jak również wiele następnych pokoleń, nie zdawali

sobie sprawy z istnienia Ameryki.
Ptolemeusz prawdopodobnie sporządził mapy do Geografii, jednak nigdy nie
zostały one odnalezione. Pierwsza znana mapa uwzględniająca jego ustalenia 
powstała w Bizancjum ponad tysiąc lat po śmierci uczonego.
Autor Geografii określił wielkość Ziemi oraz wyznaczył współrzędne geograficzne

miejsc, o których istnieniu wiedział i które uznał za ważne.
W IX w. dzieło Ptolemeusza zostało przetłumaczone na język arabski. Korzystał
z niego m.in. perski matematyk, astronom, geograf i kartograf Muhammad ibn 
Musa al-Chuwarizmi.
Geografia została przetłumaczona z greki na łacinę dopiero w 1407 r. i stała się
prawdziwą sensacją w Europie. Chociaż stosunkowo szybko wyliczenia
matematyczne Ptolemeusza (oparte na obserwacjach nieba) okazały się błędne,
jego wskazówki na temat wyznaczania współrzędnych geograficznych i ustalenia
dotyczące wielkości poszczególnych miejsc wpłynęły na rozwój europejskiej 
kartografii. Średniowieczni kartografowie nie opierali się bowiem na
matematycznych obliczeniach, wielkość poszczególnych państw na mapach była
określana na podstawie znaczenia politycznego danego kraju oraz wyobrażeń
autorów i ich zleceniodawców.
Ustalenia Ptolemeusza były najdokładniejsze w odniesieniu do basenu Morza

Śródziemnego.
Według Ptolemeusza Cejlon (Taprobane) – jedna z największych wysp Oceanu
Indyjskiego, współcześnie stanowiąca jednocześnie państwo Sri Lankę – była 
znacznie większa niż w rzeczywistości.
Z Sarmacji wywodziła się szlachta Rzeczypospolitej. 
Starożytni Rzymianie najprawdopodobniej korzystali z informacji zawartych
w Geografii i map narysowanych na jej podstawie przy rozszerzaniu swoich 
wpływów w kierunku Indii.
Ćwiczenie 4 醙

Zapoznaj się z fragmentami opracowania historycznego i sformułuj hasła klucze, które twoim
zdaniem najlepiej oddają ich treść. Porównaj swoje odpowiedzi z tymi, które zaproponował
autor tekstu.

Geneza terminu sarmatyzm wiąże się z tzw. mitem sarmackim – przekonaniem wiążącym
pochodzenie Polaków i innych narodów Rzeczypospolitej (niekiedy w ogóle Słowian) ze

starożytnym plemieniem Sarmatów, zamieszkującym między I wiekiem p.n.e. a IV naszej ery

ziemie dzisiejszej Ukrainy. Wzmianki o tym plemieniu i jego waleczności zachowały się
u kronikarzy rzymskich i greckich, a geografowie antyczni kraje na północ od Morza Czarnego
często określali mianem Sarmacji. […]

Dwie były przyczyny tak szybkiego i łatwego przyjęcia u nas mitu sarmackiego […]. Po
pierwsze oddawał on młodemu państwu splendoru poprzez dostojny, antyczny rodowód (co
było w tym czasie w całej Europie poszukiwane i praktykowane). Po drugie – i to chyba
istotniejsza przyczyna – pozwalał objąć jednym pojęciem quasi-narodowym rozliczne nacje,
jakie weszły w XVI wieku w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów. […]

Termin „Sarmata”, tak jak został on ukształtowany w XVI wieku, oznaczał więc początkowo
swego rodzaju przynależność „narodową” […]. Ponieważ jednak pojęcie narodu właśnie w XVII

wieku zaczęło być utożsamiane wyłącznie z panującym – i to polonizującym się – stanem

szlacheckim, więc też pojęcie sarmaty na ogół kojarzono ze szlachcicem. […]
Odcinkiem dziejowym [kiedy w Rzeczpospolitej panował sarmatyzm] był okres od
ostatecznego ukształtowania się ustroju demokracji szlacheckiej w końcu XVI wieku do jej
kryzysu w XVIII stuleciu. […]

Ustrój demokracji szlacheckiej to jeden z podstawowych czynników warunkujących

powstanie sarmackiej formacji kulturowej. Drugim był fakt, iż sarmatyzm powstał na
skomplikowanym styku kulturowym. Przede wszystkim przez ziemie Rzeczypospolitej
przechodziła granica między Europą Wschodnią – prawosławną oraz Zachodnią – katolicką.
[…] Styk wschodniobizantyjskiego prawosławia i zachodniorzymskiego katolicyzmu nie był
jedynym stykiem kulturowym, jaki znajdował miejsce na ziemiach Rzeczypospolitej.
Sąsiadowała ona także z muzułmańskim Orientem, a nawet pewną liczbą mahometan
(Tatarów litewskich) miała wśród swoich obywateli. Z Turkami i Tatarami Polacy czy Ukraińcy
nie tylko walczyli, ale także mieli liczne kontakty pokojowe. Pozostawali przy tym pod
wyraźnym urokiem ich potęgi, bogactwa, stylu życia. Przejmowali też od nich wiele

elementów owego stylu. Szable, podgolone łby, kontusze trafiły do sarmackiej Polski jako
element stroju szlachcica czy Kozaka zaporoskiego właśnie z Turcji, którą szlachta sarmacka
była raz życzliwie, raz nienawistnie zafascynowana. […]

Można powiedzieć, że sarmatyzm powstał ze specyficznie, odmiennie niż w Europie

zachodniej ewoluującego [odrodzenia] […]. [Było ono] swoistym punktem wyjścia dla
omawianej kultury. Ta ostatnia zatrzymała też wiele cech wspólnych z poprzednią formacją,
a więc kult antyku i literatury antycznej, uważanej za wzorcową; następnie przykład rzymski
jako główny model zachowań szlachty polskiej; wreszcie klasyczną łacinę w roli drugiego obok
polszczyzny języka literackiego. […]
Ale zachowując wyżej wspomniane związki, jednocześnie w większości swych fenomenów był
sarmatyzm zaprzeczeniem renesansu. Zaprzeczenie to miało w wielu wypadkach charakter
nawiązania do średniowiecza czy wręcz kontynuacji tych wątków średniowiecznych, które na
polskiej prowincji kulturowej przetrwały okres renesansu (co było o tyle łatwe, iż sam
sarmatyzm […] był kulturą szeroko rozumianej prowincji, a nie elitarnych centrów
kulturowych). […] Należała do nich fascynacja problematyką grzechu i pokuty, rozwój
myślenia magicznego, wiara w cuda, czary i prognostyki. […]

Cechy sarmackie w równym stopniu mieli [różnowiercy i katolicy] […]. Ale jednak
w środowisku katolickim wraz z rosnącą ilościową jego przewagą, nie bez udziału
doświadczenia wspomnianych wyżej [siedemnastowiecznych] wojen z sąsiadami-
różnowiercami, coraz bardziej gruntowało się przekonanie, iż prawdziwym, całkowicie pełnym
obywatelem Rzeczypospolitej jest w gruncie rzeczy tylko rzymski katolik. „Wiara” zaś
(oczywiście rzymskokatolicka) coraz bardziej zespalała się z „wolnością” i „ojczyzną” w triadę

świętą dla każdego Sarmaty, przedmiot kultu i obiekt, którego należy bronić przed
jakimkolwiek uszczerbkiem. […]
Kilka słów natomiast należy poświęcić jeszcze załamaniu formacji. Nastąpiło ono wtedy, gdy
zaczęły silniej ujawniać się jej wewnętrzne sprzeczności, gdy zaczęło narastać poczucie
kryzysu. Symptomy jego pojawiają się od schyłku XVII wieku […]. Narastają one na początku
XVIII w. Impulsem do nich była z jednej strony świadomość ślepej uliczki, w jaką zabrnął ustrój
Rzeczypospolitej, – która w wyniku liberum veto – przestała spełniać funkcje państwa, skoro

miała sparaliżowaną najwyższą władzę: sejm. Z drugiej strony, innym namacalnym faktem była
bezbronność Polski, upadek jej pres żu międzynarodowego, klęski w wojnach oraz wtrącenie
się państw obcych w wewnętrzne sprawy kraju. Musiało to wywołać załamanie sarmackiego
optymizmu i samozadowolenia, skłaniać do poszukiwania prób wyjścia z sytuacji. Myślenie
kategoriami reform było w niezgodzie z mentalnością sarmacką. Nie można było przejść na ten
typ myślenia bez odrzucenia przynajmniej pewnych jej wartości. Odrzucenie jednych
pociągało kwes onowanie innych. Sarmatyzm zaczął się rozpadać jako struktura. Na
porządku dziennym stanęła potrzeba znalezienia nowego systemu wartości. Tym systemem
stało się oświecenie.

Źródło: Janusz Maciejewski, Sarmatyzm jako formacja kulturowa (geneza i główne cechy wyodrębniające), w: Teksty: teoria
literatury, krytyka, interpretacja, 16, 1974, 4, 13−42.
Ćwiczenie 5 醙

Przeczytaj tekst i wykonaj polecenia znajdujące się poniżej.

“
Wojciech Dębołecki

Wywód jedynowłasnego państwa świata […] w

którym pokazuje […] że nastarodawniejsze w
Europie Królestwo Polskie lubo Scytyjskie, samo
tylko na świecie ma prawdziwe sukcesory Jadama,
Seta i Jafeta [synów Noego]

Znać jako wszytek świat znał kiedyś tego Polacha, przodka naszego, za
wielkiego Bogusta abo Augusta, iż wszytko cokolwiek ma
naznaczniejszego, na ućciwość jemu od niego przezywa: jako niebiosa
i zawiasy ziemie „poli”, wielkie części świata „plagae” (jakoby „polagae”
miasto „polakowe”) […] Nuż morze „pelagus” miasto „polacus” [...] Bogini
wojen „Pallas” miasto „Połosz” (od położenia wojsk abo nieprzyjaciół na
placu), możny abo potężny „pollens”, wielki plac „pollex” […] plac
najpyszniejszy miasta Rzymu „Pala us mons” to jest „Polacka góra” […].

Iż cisnąc się Grekowie pod nieśmiertelną sławę Polacha abo z grecka

Hellecha, przodka naszego, pierwotnie w Azyjej „Olan” abo z grecka
„Hellen” rzeczonego, radzi nie radzi Hellecha synem Jafetowem być
wyznawają a Hellena Deukalionowym czynią […] A że to jeden beł po
polsku Polach, a po grecku Hellech, tem śladem łacno dość greckiego
odcięcia litery „P” od Hellecha, że ich Homer często zowie Panellenes
i Panachaes, jakoby paniętami panów polskich Polacha VIII, pana świata
potomków: że z nich Grekowie początek swój wzięli. Stądże między
inszemi Miechowita z Długoszem jedenże nasz początek z Grekami
pokazują […] w tem iście prawdziwy, że Pelasgowie w Greki obróceni
płód polski beli, pierwotnie „Polaczkami” nazwani. […]
 Pewna rzecz jest, że Biały Orzeł niedługo znowu przez wszystek świat
skrzydła swe rozciągnie, gdy któryżkolwiek król polski abo akwiloński,
Turki podbiwszy, tron abo Majestat Świata z Polski do Syryjej przeniesie
i tam go na Górze Libańskiej, gdzie się beł począł i skąd go tu do nas
Polach przodek nasz przeniósł, postanowi. Na którem z następcami
swemi aż do skończenia świata, znowu jak przedtem, w Azyjej, Afryce
i Europie (jeżeli nie szerzej) panować będzie.

Źródło: Wojciech Dębołecki, Wywód jedynowłasnego państwa świata […] w którym pokazuje […] że nastarodawniejsze
w Europie Królestwo Polskie lubo Scytyjskie, samo tylko na świecie ma prawdziwe sukcesory Jadama, Seta i Jafeta
[synów Noego] , [w:] Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, t. 2, oprac. K. Matwijowski, S. Ochmann,
Wrocław 1981, s. 197–200.

Zaznacz zdania prawdziwe.

Źródło ukazuje sposób myślenia i postrzegania świata dużej części polskich elit

w epoce staropolskiej.

 Ustalenia autora pozostają zgodne z dzisiejszym stanem wiedzy.

 Tytuł dzieła wiernie oddaje jego treść.

Autor dowodzi swoich tez za pomocą przekonywujących argumentów, powołując


się na sprawdzone, wiarygodne źródła informacji.

 Autor był typowym wyznawcą mitu sarmackiego.

Wskaż grupę, na potrzeby której powstał mit sarmacki, i wyjaśnij, jakie funkcje pełnił
w ówczesnym społeczeństwie.
Ćwiczenie 6 難

Obejrzyj ilustrację i wykonaj polecenia.

Sarmaci wzorowali się na postaciach świata antycznego. Wzorcami osobowymi byli dla nich
m.in. Brutus, Cyncynat, Katon Starszy i Katon Młodszy. Zidentyfikuj postać historyczną, którą
przedstawia obraz.

Marcus Porcius Cato Maior Censorinus (Marek Porcjusz Katon Starszy Cenzor; 234
p.n.e – 149 p.n.e.) – rzymski polityk, mówca i pisarz, zdolny wódz i administrator (na
Sardynii i w Hiszpanii). Jako obrońca starorzymskich cnót przeciwstawiał się
wpływom kultury greckiej. Był wrogiem Kartaginy, doprowadził do wybuchu III

wojny punickiej (149–146). Spośród 150 znanych mów jego autorstwa do dziś
zachowało się we fragmentach 80 oraz m.in. Origines (historia Rzymu od założenia
miasta do 149 p.n.e.) i jedyne zachowane w całości dzieło – O gospodarstwie
wiejskim.

Decimus Iunius Brutus (Decymus Juniusz Brutus, 81 p.n.e. – 43 p.n.e.) rzymski

polityk i wódz, który należał do najbliższego otoczenia Cezara. Wraz z Markiem
Antoniuszem wymieniony został w jego testamencie jako spadkobierca, gdyby

główni dziedzice nie chcieli przyjąć spadku. Z przyczyn ideowych (sprzeciwiał się
skupieniu niemal całej władzy w rękach Cezara) wziął udział w spisku na jego życie,
to do niego konający Cezar zwrócił się: „I ty, Brutusie, przeciwko mnie”.

Lucius Quinc us Cincinnatus (Lucjusz Kwinkcjusz Cyncynat, 520 p.n.e. – po 429

 p.n.e.) – patrycjusz rzymski. Został wybrany przez senat rzymski na dyktatora

w czasie wojny z ludem Ekwów (458). Po odniesionym zwycięstwie zrzekł się urzędu
i związanej z nim nieograniczonej władzy, by powrócić do pracy na roli.

Marcus Porcius Cato U censis (Marek Porcjusz Katon Utyceński, zwany Młodszym,
96 p.n.e. – 46 p.n.e.) – rzymski polityk, prawnuk Katona Starszego i jego
 naśladowca. Był gorliwym zwolennikiem republiki, dlatego zwalczał Juliusza Cezara.
Popełnił samobójstwo po tym, jak wspierany przez niego w wojnie domowej
Pompejusz Wielki przegrał z Cezarem w bitwach pod Farsalos (48) i Tapsus (46).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wskaż wartości bliskie antycznym postaciom, które ceniła w nich polska szlachta w czasach
sarmatyzmu.

 praca na roli

 tradycja

 prostota

 kosmopolityzm

 republikanizm

 patriotyzm

 Bóg

 bogactwo

 tolerancja

Podaj inne słowa lub wyrażenia odpowiadające zaznaczonym powyżej wartościom.

Ćwiczenie 7 難
Zaznacz fragmenty źródeł, które najprawdopodobniej wyszły spod pióra szlachcica-sarmaty.

„Pokój kilkadziesiąt lat nieprzerwany w największym sąsiedzkich wojen zapale,

granice całe, wolność we wszystkich swoich swobodach niezagrożona, prawa
niezachwiane i pełnione, religia święta katolicka czczona, panującego przykładem
tym tem okazalsza, wzajemnie przymierze, czyli pacta conventa wiernie dotrzymane
 i miłość króla ku ludowi, poświęcona ludu wiarą królowi, po całym kraju
bezpieczeństwo, handel, dostatek, obfitość: te były skutki panowania Augusta III.”

Źródło: Akt detronizacji Stanisława Augusta (1768), w: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 43,
Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego w świetle źródeł, oprac. W. Konopczyński, Kraków 1924, s. 14.

Poszliśmy na owych heretyków, którzy po długich kontrowersjach […] inszej racji

nie mają […] tylko tę: „w tej wierze chcę umrzeć, w której-em się urodził”, albo na
tych, którzy […] w starych budynkach mieszkając, nie chcą ich nawet poprawić,
choć się trafi, że ich przywalić mogą, z tej tylko racji: „ojciec to mój, dziad albo

pradziad budował, jak on mieszkał, tak i ja mieszkać chcę bez żadnej odmiany”.

Źródło: Stanisław Leszczyński, Głos wolny wolność ubezpieczający (1737–1738), w: Historia Polski nowożytnej.
Wybór tekstów źródłowych, oprac. S. Ochmann, K. Matwijowski, t. 2, Wrocław 1981, s. 276.

„Poważne owo, jak wspomniałem, zajęcie miłe jest i niewinne. Albowiem przypędza
się czas na pracach gospodarskich, gdy każdy starannie uprawia swą ojcowiznę,
użyźnia ją i wedle dostatku zdobi, nie wstydząc się zupełnie tego jak i innych zajęć
wiejskich, bo wiemy, że nawet najniższymi trudnili się wielcy ludzie, a „ziemia nieraz
 cieszyła się – jak mówi Pliniusz – lemieszem okrytym wawrzynem i rolnikiem
tryumfatorem”.”

Źródło: Łukasz Opaliński, Obrona Polski przeciw Janowi Barclayowi (1648), w: Historia Polski nowożytnej.
Wybór tekstów źródłowych, oprac. S. Ochmann, K. Matwijowski, t. 2, Wrocław 1981, s. 175.

„[…] kochamy zaś wolność i, co jest z tym jednoznaczne, cenimy ową wolność, nie
powiem: złotą, lecz bezcenną, która jest szczególnym darem ducha i nagrodą
dobrego żywota. […] Tę to mianowicie najdawniejszą formę rządu, zupełnie zgodną
z naturą i rozumem, nadzwyczaj pożyteczną i korzystną niegdyś przyjęliśmy i stale aż
 dotąd zachowujemy. Mamy króla, lecz nie jesteśmy jego dziedzictwem ani
ojcowizną, a tylko podlegamy jego władzy.”

Źródło: Łukasz Opaliński, Obrona Polski przeciw Janowi Barclayowi (1648), w: Historia Polski nowożytnej.
Wybór tekstów źródłowych, oprac. S. Ochmann, K. Matwijowski, t. 2, Wrocław 1981, s. 260–261.
 „[…] Nie zginie nigdy niewzruszona w swobodach swoich przy pomocy boskiej
matka nasza, kochana ojczyzna, będzie stała za błogosławieństwem nieba […]
zawsze trwała, jeżeli w synach jej, wolność polska z wiarą Chrystusową to jest
katolicką rzymską, samą prawdziwą, […] będąc złączona wolą swoją […]
namiestnikowi Chrystusowemu, rzymskiemu papieżowi, zupełnie będzie podawała
[…]. Słuchali go i szanowali […] przodkowie nasi. Bóg ich też błogosławił tak dalece,
 że nie tylko nieprzyjaciół zwyciężyli, państwa swoje rozprzestrzenili, ale też co
większa, na tę byli u całego chrześcijaństwa zarobili reputacją, że natenczas wiarę
katolicką „wiarą polską” nazywano.”

Źródło: Mowa JM. pana starosty spiskiego [Teodora Lubomirskiego] na inchoacyi sejmu w Grodnie anno 1729,
w: Stanisław Staszic, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787), w: Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów
źródłowych, oprac. S. Ochmann, K. Matwijowski, t. 2, Wrocław 1981, s. 272.

„Prawo wezwie równie cudzoziemców, jak Polaków – tak chłopa, jak szlachcica –
katolika, lutra, kalwina i Żyda, i Greka i Turczyna, zgoła wszystkich ludzi do
sadowienia się, do objęcia gruntowej własności i obywatelstwa w Polszcze.
Z drugiej strony, pragnąc w krótkim czasie rozmnożyć te siedm milionów ludzi, sejm
nieustanny nada im wszystkim równą obywatelską wolność, zniszczy szczególne
przywileje jednych, szkodzące drugim; […] zamieni dzienne pańszczyzny w wymiar

roboty, określi powinności chłopa dla dziedzica i dziedzica dla chłopa, uwolni od
poddaństwa chłopskie dzieci, a na to miejsce zapewni dla Rzeczypospolitej jednego
syna na służbę wojskową.”

Źródło: Stanisław Staszic, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787), w: Historia Polski nowożytnej. Wybór
tekstów źródłowych, oprac. S. Ochmann, K. Matwijowski, t. 2, Wrocław 1981, s. 293.

Ćwiczenie 8 難
Powód do dumy czy źródło narodowych nieszczęść? Oceń, czy sarmatyzm był pozytywnym,
czy też negatywnym zjawiskiem w historii Polski.
Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia 2022, Historia

Temat: Kim był sarmata?

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Treści nauczania - wymagania szczegółowe
Zakres rozszerzony
XXIII. Ustrój, społeczeństwo i kultura Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII wieku. Uczeń:
3) charakteryzuje cechy sztuki barokowej i opisuje sarmatyzm jako ideologię i styl życia szlachty
w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XXIII. Ustrój, społeczeństwo i kultura Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVII w. Uczeń:
spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
3) charakteryzuje cechy sztuki barokowej i opisuje sarmatyzm jako ideologię i styl życia szlachty
w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia znaczenie słowa „sarmata”;

tłumaczy, dlaczego polska szlachta identyfikowała się ze starożytnym ludem Sarmatów;
charakteryzuje sposób myślenia, zachowanie i wygląd typowego szlachcica‐sarmaty;
ocenia wpływ sarmatyzmu na dzieje Polski.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
 konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja;
mapa myśli.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Prowadzący lekcję określa cel zajęć i informuje uczniów o ich planowanym przebiegu.
Przedstawia kryteria sukcesu oraz wyświetla na tablicy temat lekcji.
2. Nauczyciel zapisuje na tablicy słowo „sarmatyzm” i zi prosi uczniów o podanie pojęć
kojarzących się z tym słowem. Uczniowie zgłaszają swoje propozycje, wybrana osoba
zapisuje je na tablicy, tworząc mapę myśli. Na koniec nauczyciel zapowiada, że
uczniowie będą mogli zweryfikować i uzupełnić swoją wiedzę podczas zajęć.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel omawia, czym jest sarmatyzm, dlaczego szlachta „przywłaszczyła” sobie mit
sarmacki i jaką rolę on odgrywał. Poleca uczniom, aby zapoznali się z galerią
interaktywną przedstawiającą wizerunek polskiego szlachcica i jego strój. Wspomina
o zmieniającym się odbiorze sarmatyzmu, jego krytyce i rehabilitacji.
2. Praca z multimedium („Film edukacyjny”). Nauczyciel zapowiada, że uzupełnieniem
informacji na temat mitu sarmackiego będzie film „Cechy sarmatyzmu”, który obejrzą
uczniowie. Poleca, aby uczniowie wynotowywali informacje tak, aby po zakończeniu
filmu mogli w parach wykonać polecenie 2: „Zaprzyjaźniona osoba prosi cię, abyś
przybliżyła/przybliżył jej zagadnienie sarmatyzmu. Opowiedz jej, kim był, jak wyglądał
i jak zachowywał się na co dzień sarmata. Swoją wypowiedź zamknij w 10‐15 zdaniach”.
 Uczniowie po obejrzeniu filmu pracują w dwójkach, wylosowana para przedstawia
swoją odpowiedź. Pozostali uczniowie mogą ją uzupełniać, jeśli uznają, że zabrakło
jakichś informacji.
3. Nauczyciel dzieli uczniów na czteroosobowe grupy. Każda z grup wykonuje polecenie
3, wynotowuje przejawy obecności kultury sarmackiej we współczesnym świecie.
Przedstawiciele poszczególnych grup zgłaszają swoje propozycje, które jeden
z uczniów może wypisywać na tablicy. Wspólnie je omawiają. Nauczyciel może zadać
uczniom pytanie, jaki dla nich słowo „sarmatyzm” ma wydźwięk, pozytywny czy
negatywny, i prosić o uzasadnienie stanowiska.

Faza podsumowująca:

1. W ramach podsumowania dla utrwalenia wiedzy i umiejętności uczniowie wykonują

indywidualnie ćwiczenia 1 i 2 w sekcji „Sprawdź się”, analizują ilustracje
przedstawiające (lub nie) szlachciców „noszących się po polsku”. Następnie w parach
wykonują ćwiczenie 5, analizując tekst źródłowy. Nauczyciel sprawdza poprawność
wykonywanych zadań wraz z uczniami.
2. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji
„Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego
uczniowie się nauczyli?

Praca domowa:

Wykonaj ćwiczenie 7: „Zaznacz fragmenty tekstów, które najprawdopodobniej wyszły spod

pióra szlachcica‐sarmaty”.

Materiały pomocnicze:

T. Mańkowski, Genealogia sarmatyzmu, Warszawa 1946.

J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce, Warszawa 1983.

A. Zajączkowski, Szlachta polska. Kultura i struktura, Warszawa 1993.

Wskazówki metodyczne:

Nauczyciel może polecić, aby uczniowie zapoznali się z filmami edukacyjnymi przed
zajęciami; w przypadku takiego rozwiązania uczniowie w fazie realizacyjnej od razu
przechodzą do wykonywania poleceń.

Spis nieopisanych ilustracji

Ćwiczenie 1 – ilustracja 1: Portret Piotra Miączyńskiego h. Suchekomnaty (1606–1661), autor

nieznany; Cyfrowe Muzeum Narodowe w Warszawie.
Ćwiczenie 1 – ilustracja 2: Portret Aleksandra Zakliki Czyżowskiego (?–1761), kasztelana
połanieckiego, autor nieznany; Cyfrowe Muzeum Narodowe w Warszawie.

Ćwiczenie 1 – ilustracja 3: Antoni Benedykt Lubomirski; domena publiczna, Wikimedia

Commons.

Ćwiczenie 1 – ilustracja 4: Élisabeth Vigée‐Lebrun, Portret Adama Kazimierza

Czartoryskiego z 1793 roku; domena publiczna, Wikimedia Commons.

Ćwiczenie 1 – ilustracja 5: Portret trumienny szlachcica o inicjałach SK SP, autor nieznany;

Cyfrowe Muzeum Narodowe w Warszawie.

Ćwiczenie 1 – ilustracja 6: Ludwik Marteau, Adam Kazimierz Czartoryski; domena publiczna,

Wikimedia Commons.

Ćwiczenie 6 – Cyncynat przyjmuje delegację senatorów rzymskich, mal. Alexandre Cabanel

(1843); domena publiczna, Wikimedia Commons.