Ziemie Rzeczypospolitej po III rozbiorze

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Cytat za: Artykuł Rozwój i odmiany merkantylizmu w okresie nowożytnym, J. Latuszek, 2014,
Historia.org.
Akt abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego . Cytat za: Maria Żywirska, Ostatnie lata
życia króla Stanisława Augusta, Warszawa 1978, s. 128.
Wiek XIX w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1998.
 Ziemie Rzeczypospolitej po III rozbiorze
Włodzimierz Tetmajer, Alegoria Polski umarłej, 1909 r. Wyjaśnij pojęcie alegorii, a następnie uzasadnij, że
dzieło Włodzimierza Tetmajera zostało prawidłowo nazwane alegorią. Czy znasz inne źródła
ikonograficzne, które nawiązują do upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów?
Źródło: polichromia, katedra św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu, domena publiczna.

Sprawy związane z III rozbiorem nie zakończyły się w dniu 24 października 1795 roku.
Ostateczną konwencję rozbiorową zaborcy zawarli prawie półtora roku później – 26
stycznia 1797 r. w Petersburgu. Rozstrzygnięto w niej sprawę długów Rzeczypospolitej,
osobistych długów ostatniego króla Stanisława Augusta oraz sytuację prawną poddanych
mających dobra ziemskie w kilku zaborach. Konwencja zawierała również tajny artykuł, na
mocy którego sygnatariusze zobowiązali się, że nie będą używać w tytulaturach swych
monarchów nazwy „Królestwo Polskie”. Określenie to miało zniknąć z mapy Europy.
Niedługo po zawarciu konwencji do Petersburga, na zaproszenie życzliwego mu wtedy
cara Pawła I, przybył ostatni król Rzeczypospolitej. Los pokazał, że Pałac Marmurowy był
jego ostatnią siedzibą. Poniatowski zmarł 12 lutego 1798 r. Za jego życia działania podjęte
w konwencji ze stycznia 1797 r. weszły zaledwie we wstępną fazę. Polakom natomiast
przyszło się zmierzyć z wieloma trudnościami, wielu doznawało szoku…

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Poznasz działania zaborców wobec społeczeństwa polskiego w pierwszych latach po

III rozbiorze.
Prześledzisz zmiany, z jakimi musiało się zmierzyć polskie społeczeństwo po utracie
niepodległości.
Opiszesz losy ostatniego króla Rzeczypospolitej po abdykacji.
Przekonasz się, że już w pierwszych latach po utracie niepodległości powstawały
ugrupowania i organizacje działające przeciwko zaborcom.
Zdefiniujesz różnice w polityce zaborców w stosunku do ludności i ziem polskich.
Przeczytaj

Przypomnij sobie
1. Wewnętrzne i zewnętrzne przyczyny upadku państwowości polskiej.
2. Daty rozbiorów i państwa, które ich dokonały.

Co się zmieniło?
Wyznaczono nowe granice i były one pilnie strzeżone. Podział ziem polskich między
zaborców niósł za sobą skutki polityczne, gospodarcze i społeczne. Na przyłączonych
terytoriach władze zaborcze wprowadziły swoje prawo, nowy podział administracyjny,
organizowały własne urzędy oraz sądownictwo. Działania te miały na celu stopniowe
doprowadzenie do unifikacji ziem polskich z terenami państw zaborczych. Nowo powstałe
urzędy zaborcy obsadzali własnymi funkcjonariuszami, którzy zazwyczaj nie znali ani
obyczajów, ani języka polskiego. Początkowo nie przystąpili do tego procesu z dużym
zaangażowaniem. Dlaczego? Wciąż niepewny był podział ziem – nie wierzono w trwałość
zdobyczy terytorialnych. Z kolei natychmiast rozpoczęli eksploatację gospodarczą ziem
polskich. Stały się one ofiarą kolonialnego wręcz wyzysku podatkowego i militarnego.
Pobierano opłaty celne w rozmiarach dotąd niespotykanych. Ustabilizowany od 300 lat
rynek wewnętrzny został zachwiany. Wiele miast straciło swoją pozycję. Warszawa
i Kraków stały się miastami przygranicznymi. Gdańsk przestał być ważnym „oknem na
świat”. Z powodu odcięcia od rynków zbytu przestały się rozwijać niektóre gałęzie
przemysłu, m.in. włókienniczy w Wielkopolsce. Polaków zaciągano do armii zaborczych.
Zmiany dotknęły również Kościół. Podział ziem polskich wynikający z rozbiorów nie
pokrywał się z diecezjami, co wymagało zmiany ich granic oraz tworzenia nowych
biskupstw. Utratę niepodległości odczuło także bezpośrednio polskie społeczeństwo.
Przede wszystkim szlachta, która jeszcze przed ostatnim rozbiorem dysponowała szerokimi
uprawnieniami. Brała czynny udział w życiu publicznym kraju, sprawowała urzędy
i dysponowała swobodą wypowiedzi politycznej. Te przywileje w państwach zaborczych
były o wiele skromniejsze. Demokracja szlachecka zderzyła się z absolutyzmem
(oświeconym). Zdecydowana większość szlachty, jakby pogodzona z faktami, wycofała się
z życia publicznego. Warto teraz przyjrzeć się działaniom w poszczególnych zaborach.
Podział ziem polskich między zaborców, 1795 rok. Które państwo zagarnęło ziemie z najlepszym potencjałem
gospodarczym? Odpowiedź uzasadnij
Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

W zaborze pruskim
Obszar zaboru pruskiego został podzielony na trzy prowincje: Prusy Południowe (tereny
leżące na lewym brzegu Wisły oraz Warszawa), Prusy Nowowschodnie (tereny leżące na
północ od Wisły i Bugu), Nowy Śląsk (księstwo siewierskie i zachodnia Małopolska po
Częstochowę). Po III rozbiorze ziemie polskie stanowiły ponad połowę obszaru państwa
pruskiego, a ludność zamieszkująca te tereny prawie połowę ludności Królestwa Prus!
Analiza działań Prus wobec Polaków i ziem polskich pozwala stwierdzić, że konsekwentnie
od 1772 r. (po I rozbiorze) do 1918 r. (odzyskanie niepodległości) prowadziły one działania
mające na celu zatarcie historii Polski, zgermanizowanie jej mieszkańców i trwałe
połączenie ziem polskich z państwem pruskim. W tym celu już po I rozbiorze rozpoczęto
proces germanizacyjny oraz kolonizacyjny. W administracji wprowadzono język niemiecki,
podobnie uczyniono w sądach i szkolnictwie. Rząd pruski dołożył wszelkich starań, aby
wzmocnić żywioł niemiecki na zagarniętych terenach. Na ziemie polskie sprowadzono
żołnierzy z rodzinami, administrację, mieszczaństwo, a także chłopów. Wprowadzono
pruskie prawo, które od 1797 r. było jedynym obowiązującym. Szlachta polska została
odsunięta od urzędów, zlikwidowano samorząd szlachecki, pozostawiono natomiast
monopol własności ziemskiej. Dóbr ziemskich nie mogły kupować osoby, które nie miały
pochodzenia szlacheckiego, co oznaczało, że cofnięto to prawo mieszczanom, ale
mieszczaństwo niemieckie nie podlegało temu zakazowi. Poważniejszym zmianom nie
uległa sytuacja chłopów, poza tym, iż musieli służyć w wojsku pruskim i płacić wyższe
podatki.
 Polecenie 1

W którym z omawianych okresów historii Polski spotkałeś/spotkałaś się już z procesem

kolonizacji na ziemiach polskich?

Ciekawostka

Polska szlachta zadłużała się i żyła ponad stan, zapożyczając się m.in. w bankach.
W latach spadku koniunktury na zboże (1805–1806) obniżyły się jej dochody,
a wierzyciele domagali się spłaty zaciągniętych długów. Wierzytelności pruskie przejął
Napoleon I i odsprzedał je Księstwu Warszawskiemu za 21 mln franków. Księstwo miało je
spłacić w czterech rocznych ratach. Konwencję dotyczącą zadłużenia Polaków
w pruskich bankach podpisano w Bayonne (1808 r.) i stąd się wzięło używane do dziś
określenie „bajońskie sumy”. Kwoty te nie zostały ostatecznie wyegzekwowane.

W zaborze rosyjskim
Ziemie Rzeczpospolitej, zagarnięte przez Rosję były uważane przez nią za kraj rdzennie
rosyjski. Tereny te podzielono na 9 guberni. Większość z ok 6, 5 mln mieszkańców stanowili
chłopi białoruscy i litewscy oraz rusińscy (ukraińscy). W pierwszych latach po utracie
niepodległości przez Polskę w zaborze rosyjskim nie prowadzono polityki rusyfikacji, ale
podjęto inne działania. Polska magnateria i szlachta średnia utraciły wiele przywilejów przy
zachowaniu dotychczasowej pozycji w społeczeństwie. Szlachta miała monopol na
władanie ziemią i pełnię władzy nad chłopami. Swojej pozycji nie utrzymały szlachta
zaściankowa i szlachta gołota, zostały zdegradowane przez władze rosyjskie. Zmianie uległo
też położenie chłopów. Tam, gdzie wprowadzone zostało oczynszowanie nakładano wyższe
podatki chłopom. Chłopi zobowiązani byli do służby wojskowej, która trwała 25 lat.
Łagodniej niż w zaborze pruskim Rosja podeszła do uprawnień szlachty. Pozostawiła
samorząd sejmikowy i pozwalała szlachcie wybierać część urzędników, w tym sądowych.
W sądach nadal obowiązywało prawo polskie. Natomiast ewidentne zmiany nastąpiły
w dziedzinie wiary. Religią panującą w Rosji było prawosławie podległe carowi. Wobec
Polaków wyznania rzymskokatolickiego dochodziło do prześladowań. Na skutek takich
m.in. działań Kościół rzymskokatolicki ustąpił pierwszeństwa Kościołowi prawosławnemu.
Rząd rosyjski dążył do podporządkowania sobie kościoła katolickiego aby osłabić polskość
ziem zabranych. Dyskryminacja dotknęła także wyznanie greckokatolickie. W 1803 r.
utworzono wileński Okręg Naukowy, w którym szkolnictwo wszystkich szczebli miało
charakter polski.
 Polecenie 2

Jakie wydarzenie i w którym roku dokonało podziału na Kościół rzymskokatolicki i Kościół

prawosławny? Kiedy i w jakich okolicznościach powstał Kościół greckokatolicki?

W zaborze austriackim
Na ziemiach polskich Austria utworzyła prowincję, której oficjalna nazwa brzmiała
Królestwo Galicji i Lodomerii (Galicja i Lodomeria to pochodzące z łaciny nazwy ziemi
halickiej i włodzimierskiej). Poza cząstkowymi regulacjami przez pierwsze kilkanaście lat po
I rozbiorze pozostawiono polskie prawo i polskie sądy. Zmiana w tym zakresie nastąpiła
w drugim roku po III rozbiorze. Wprowadzono wtedy kodeks cywilny zachodniogalicyjski,
a w roku 1811 – ogólnoaustriacki. Austria wprowadziła w Galicji rządy centralistyczne,
policyjne i biurokratyczne. Galicja była germanizowana i eksploatowana podatkami,
obowiązywała niemiecka administracja i język w urzędach, sądach i szkołach. Ludność ziem
polskich zabranych przez Austrię miała (od 1797 r.) ograniczoną możliwość dostępu do
urzędów. Wraz z wprowadzeniem prawa w urzędach obowiązywał język niemiecki. Władze
austriackie bowiem za cel postawiły sobie zgermanizowanie ludności byłej
Rzeczypospolitej. Sytuacja polskiej szlachty, podobnie jak w pozostałych dwóch zaborach,
uległa pogorszeniu. Ograniczono jej swobodę stanową: zakazano odbywania jakichkolwiek
zjazdów, odebrano prawo nietykalności osobistej i majątkowej, zniesiono wolność
podatkową. Dokonano nowego podziału wewnątrz stanu szlacheckiego: na magnaterię
i rycerstwo. Z kolei podobnie jak w zaborze pruskim szlachta zachowała wyłączne prawo do
posiadania dóbr ziemskich. Zmiany dotknęły również miasta i mieszczaństwo. Część miast
podupadła z tych samych powodów, co w pozostałych dwóch zaborach (odcięcie od dróg
handlowych). Dodatkowo handel polski osłabiały wprowadzone nakazy i zakazy wynikające
z polityki merkantylizmu, zwłaszcza zakaz importu. Ludność miast podzielono na obywateli
i mieszkańców. Rząd wiedeński starał się natomiast polepszyć położenie chłopów poprzez
zrównanie ich sytuacji z sytuacją chłopów w cesarstwie habsburskim. Otrzymali zatem
opiekę sądu i państwa. W sferze wiary w państwie Habsburgów dominował katolicyzm, ale
Kościół w Austrii nie miał mocnej pozycji. Pozostałe wyznania zostały objęte „patentem
tolerancyjnym”.
Aleksander Kotsis, Matula pomarli, 1868 rok. Z czasem sytuacja gospodarcza w Galicji pogorszyła się jeszcze
bardziej. Większość jej mieszkańców (aż 74 proc.) żyła z pracy na roli. W drugiej połowie XIX wieku rocznie ok.
50 tys. osób umierało tam z głodu. Przeciętna długość życia mężczyzny wynosiła zaledwie 27 lat! Był to jeden
z najuboższych regionów Europy. Zwróć uwagę na wnętrze chaty i ubiór dzieci. Co można z nich
wywnioskować?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Polecenie 3

1. W którym zaborze w pierwszych latach po III rozbiorze panowała najdogodniejsza sytuacja

do zachowania tożsamości narodowej? Uzasadnij odpowiedź.

2. Które przywileje szlacheckie nie zostały wymienione w treści lekcji?

3. Jak był podzielony stan szlachecki w Rzeczypospolitej Obojga Narodów?

Polacy od początku przeciwko zaborcom

Część polskiego społeczeństwa nie pogodziła
się z klęską i od pierwszych lat niewoli
podejmowała konspiracyjną działalność
niepodległościową na terenach dawnego
państwa polskiego. W zaborze austriackim
powstał konspiracyjny ruch Zgromadzenie
Centralne we Lwowie (Centralizacja
Lwowska), którego głównym działaczem był

Izabela z Flemmingów Czartoryska (1746–1835) –
polska arystokratka, żona księcia Adama Kazimierza
Czartoryskiego, pisarka, kolekcjonerka pamiątek
historycznych. Po utracie przez Polskę niepodległości
utworzyła pierwsze polskie muzeum w Świątyni
Sybilli w Puławach.
Źródło: Alexander Roslin, domena publiczna.
tracili nadziei na odzyskanie niepodległości.
Świątynia Sybilli ma kształt rotundy, wchodzi w skład zespołu pałacowo-parkowego przy pałacu Czartoryskich
w Puławach. Księżna Izabela Czartoryska gromadziła tam pamiątki rodzinne oraz pamiątki po wielkich
Walerian Wiktoryn hr. Dzieduszycki.
Organizacja ta nawiązała kontakty ze
spiskowcami z zaborów pruskiego
i austriackiego. Od roku 1798 ośrodkiem
działań konspiracyjnych stała się Warszawa,
w której powołano Towarzystwo
Republikanów Polskich, czerpiące wzory
z rewolucyjnej Francji. Działało w latach
1798‐1801 i było pierwszą radykalnie
demokratyczną organizacją epoki
porozbiorowej. Za swojego przywódcę uznało
Tadeusza Kościuszkę, który w tym czasie był
na emigracji w Paryżu. Polacy starali się
walczyć z zaborcą także poprzez działalność
na polu kultury i nauki. W Puławach,
w zaborze austriackim, Izabela Czartoryska
gromadziła narodowe pamiątki. W roku 1800
w Warszawie założono Towarzystwo
Przyjaciół Nauk. W 1805 r. powstało
Gimnazjum Wołyńskie, późniejsze Liceum
Krzemienieckie. Różnorodne działania
wskazują, że Polacy nie poddawali się i nie
Polakach, które miały przypominać po rozbiorach Polski pełną chwały przeszłość narodową. Jaki styl
architektoniczny reprezentuje świątynia Sybilli?
Źródło: domena publiczna.

Polecenie 4

Dowiedz się, dlaczego Liceum Krzemienieckie nazywano Atenami Wołyńskimi.

Jak radził sobie ostatni król Rzeczypospolitej?

Stanisław August Poniatowski marzył o wyjeździe do Włoch, ale nie otrzymał zgody od
Katarzyny II. W Grodnie doczekał śmierci cesarzowej (17 listopada 1796 r.). Na zaproszenie
cara Pawła I, którego nie mógł odrzucić, przeprowadził się do Petersburga (10 marca 1797
r.). Podstawę utrzymania Stanisława Augusta stanowiły pensje udzielane przez zaborców,
ponieważ nie układały się jego sprawy finansowe, w tym sprzedaż majątku ruchomego m.in.
w Warszawie. Życzliwość cara nie trwała długo. Stosunkowo szybko, po pierwszych aktach
łaski (za jeden z nich uznał wypuszczenie polskich jeńców), dał odczuć byłemu królowi
Rzeczypospolitej, że nie życzy sobie kolejnych petycji. Stanisław August brał udział
w koronacji Pawła I w Moskwie. Jego obecność na niej miała jednak bardziej przysłużyć się
Pawłowi I niż Stanisławowi Augustowi. W ten sposób car chciał podkreślić swoją potęgę
imperatora. Po powrocie z Moskwy do Petersburga do Stanisława Augusta dołączyła żona
Elżbieta z Szydłowskich.

Elżbieta z Szydłowskich (1748/1749–1810) – żona Jana Jerzego Grabowskiego, a po jego śmierci Stanisława
Augusta Poniatowskiego. W 1784 roku lub w 1785 roku została prawdopodobnie żoną morganatyczną
(związek morganatyczny to związek przedstawiciela arystokracji z osobą z niższego stanu, niezmieniający jej
pozycji społecznej) Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wykorzystywała chętnie swoje wpływy. Najwięcej
kontrowersji wśród historyków wzbudza jej ślub z królem. Wielu bowiem uważa, że Grabowska nigdy nie była
żoną Poniatowskiego, ale do śmierci pozostawała kochanką. Po abdykacji króla, towarzyszyła Stanisławowi
w podróży do Petersburga i mieszkała z nim do końca życia. Po śmierci Poniatowskiego Grabowska wróciła do
Warszawy.
Źródło: Jan Chrzciciel Lampi, domena publiczna.

Stanisław August zmarł w swojej siedzibie w Petersburgu. Uroczystości pogrzebowe

z udziałem Pawła I, korpusu dyplomatycznego i wojska rozpoczęły się 5 marca 1798 r.
wystawieniem trumny w kościele św. Katarzyny, a zakończyły 8 marca zniesieniem trumny
do podziemi tego kościoła.

Polecenie 5

Stanisław August Poniatowski, będąc w Petersburgu, pisał pamiętniki. Jak myślisz, jaki był cel
ich pisania?

Słownik
absolutyzm oświecony

odmiana absolutyzmu, forma ustroju państwa rozpowszechniona w Europie w drugiej

połowie XVIII w., w której władca uznaje niektóre zasady umowy społecznej między sobą
a społeczeństwem, przyznaje mu pewne wolności, np. tolerancję religijną, a jednocześnie
pozostaje monarchą absolutnym, sprawującym władzę nad wszelkimi dziedzinami
administracji państwowej

Centralizacja Lwowska

Zgromadzenie Centralne we Lwowie, założona w 1796 r. grupa kierownicza spiskowego

ruchu trójzaborowego (Deputacji Polskiej); ich główna siedziba mieściła się we Lwowie;
ich celem było wywołanie powstania zbrojnego z pomocą dyplomatyczną Francji; w 1797 r.
działacze organizacji próbowali sprowokować incydent graniczny na Bukowinie, który
wywołałby wojnę turecko‐austriacką; akcja nie powiodła się; Centralizacja została
rozbita, a Dzieduszycki trafił na 3 lata do aresztu w Ołomuńcu

ikonografia

dziedzina badań w historii i historii sztuki, której zadaniem jest opis i interpretacja
elementów w dziełach sztuki

kolonizacja

(od łac. colonia) zasiedlanie terenów przez nowych przybyszów spoza terytorium, na
którym się osiedlają
konwencja

(łac. conventio) umowa międzynarodowa pociągająca skutki prawne

Kościół greckokatolicki

powstał w wyniku unii brzeskiej (1596 r.), zachowuje liturgię w obrządku wschodnim,
głową Kościoła pozostaje papież

merkantylizm

(fr. mercantilisme, wł. mercante - kupiec) doktryna i polityka ekonomiczna

charakteryzująca się dążeniem do zwiększenia sił i bogactwa państwa przez aktywne
popieranie produkcji i handlu w celu zapewnienia dodatniego bilansu handlowego
w obrotach zagranicznych

prawosławie

Kościół wschodni, ostatecznie odłączył się w wyniku schizmy w 1054 r.; od Kościoła
zachodniego (rzymskokatolickiego) różnią go m.in. liturgia i dogmaty

styl klasycystyczny

w architekturze styl wzorujący się na formach architektonicznych starożytnego Rzymu

i Grecji; rozwinął się w połowie XVIII w. i trwał zasadniczo do ok. 1815 r., faktycznie
jeszcze przez cały wiek XIX

Towarzystwo Przyjaciół Nauk

reprezentowało naukę całego kraju, skupiało między innymi, uczonych, literatów

i przyjaciół nauk. Powstanie Towarzystwa i jego działalność stanowiły przełom w rozwoju
nauki i sposobach uprawiania jej w Polsce. Głównym celem programu celem było
służenie pracą naukową polskim interesom narodowym, zwłaszcza zachowaniu polskości
i rozwojowi gospodarczemu kraju. Poza działalnością naukową zajmowało się również
gromadzeniem zbiorów muzealnych i organizowaniem rocznic. Działało w latach 1800 -
1832

unifikacja

ujednolicenie czegoś, scalenie różnych elementów w jedną całość

wierzyciel

osoba, która może żądać spełnienia świadczenia od innej osoby – dłużnika, z którym
łączy ją stosunek zobowiązaniowy

ziemie zabrane
 określenie terenów zaboru rosyjskiego; po 1815 r. teren od wschodniej granicy Królestwa
Polskiego do granic Rzeczypospolitej sprzed rozbioru w 1772 roku

Słowa kluczowe
zabór pruski, zabór rosyjski, zabór austriacki, polityka państw zaborczych, rozbiory
Rzeczypospolitej

Bibliografia
S. Grodziski, E. Kozłowski: Polska zniewolona, Seria Dzieje Narodu i Państwa Polskiego,
Krajowa Agencja Wydawnicza RSW Prasa‐Książka‐Ruch, Warszawa 1987.

M. Kukiel: Dzieje Polski porozbiorowe (1795–1921). Londyn: Wydawnictwo „Puls”, 1993.

K. Groniowski, J. Skowronek: Historia Polski 1795‐1914. Warszawa, 1987.

Mapa interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z mapą, a następnie wykonaj polecenia.

Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

W którym zaborze znalazła się twoja miejscowość po III rozbiorze Rzeczypospolitej i w którym
zaborze była w roku 1918? Jeżeli zmieniła się jej przynależność do danego zaboru, spróbuj się
dowiedzieć, co było tego przyczyną.

Twoja odpowiedź

Polecenie 3

Wyjaśnij, z czego wynika fakt, że tereny zabrane przez Austrię oznaczone zostały dwoma
kolorami, a pozostałych państw zaborczych trzema.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Dokończ zdanie – uzupełnij lukę.

Stolica Rzeczypospolitej Obojga Narodów znalazła się po III rozbiorze w zaborze

.

Ćwiczenie 2 輸

Uzupełnij lukę.

Który zaborca starał się polepszyć sytuację chłopów?

Prusy Rosja Austria

Uzasadnij odpowiedź.
Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz, które z podanych stwierdzeń jest prawdziwe, a które fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Pierwsza organizacja
konspiracyjna przeciwko
 
zaborcy została utworzona
w zaborze pruskim.
Izabela Czartoryska
zgromadziła pamiątki
w Świątyni Sybilli, położonej  
na terytorium zaboru
rosyjskiego.
Gimnazjum Wołyńskie,
późniejsze Liceum
Krzemienieckie,  
funkcjonowało w zaborze
austriackim.
Ćwiczenie 4 醙

Jak król Stanisław August Poniatowski motywuje swoją abdykację? Odpowiedz na pytanie na
podstawie tekstu źródłowego.

“ Akt abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego

My, Stanisław August, z Bożej Łaski Król Polski, Wielki Książe Litewski
et c., et c., et c.

Nie szukając w ciągu królowania naszego innych korzyści lub zamiarów,

jak stać się użytecznym ojczyźnie Naszej, byliśmy także tego zdania, iż
opuścić należy tron w okolicznościach, w których rozumieliśmy, że
oddalenie Nasze przyłoży się do powiększenia szczęścia współziomków
Naszych lub też przynajmniej umniejsza ich nieszczęścia; przekonani
teraz, że pieczołowitość Nasza na nic się ojczyźnie Naszej nie przyda,
kiedy nieszczęśliwa zdarzona w niej insurekcja pogrążyła ją
w teraźniejszy stan zniszczenia, i rozważywszy, że środki względem
przyszłego losu Polski koniecznie potrzebne z powodu naglących
okoliczności, a od Najjaśniejszej Imperatorowej Wszech Rosji i innych
sąsiednich mocarstw przedsięwzięte, jedynymi są do przywrócenia
pokoju i spokojności współobywatelom Naszym, których dobro zawsze
było najmilszym przedmiotem starań Naszych — postanowiliśmy przeto
z przywiązania do spokojności publicznej oświadczyć, tak jako też
niniejszym aktem najuroczyściej ogłaszamy, że wolnie i z własnej woli
wyrzekamy się bez ekscepcji wszelkich praw Naszych do Korony
Polskiej, do Wielkiego Księstwa Litewskiego i innych należących do
nich krajów, jako też znajdujących się w nich posesji i przynależytości;
akt ten uroczysty abdykacji korony i rządu Polski w ręce Najjaśniejszej
Imperatorowej Wszech Rosji składamy dobrowolnie i z tą rzetelnością,
która postępowaniem Naszym w całym życiu kierowała. Zstępując
z tronu, dopełniamy ostatniego obowiązku królewskiej godności,
zaklinając Najjaśniejszą Imperatorową, ażeby macierzyńską swą
 dobroczynność na tych rozciągnęła, których królem byliśmy, i to
wielkości Jej duszy działanie wielkim swym sprzymierzeńcom udzieliła.
Akt niniejszy dla większego waloru podpisaliśmy i pieczęć nań Nasza
wycisnąć rozkazaliśmy.

Działo się to w Grodnie dnia 25 listopada, a roku 32 panowania

Naszego Stanisław August, król.

Źródło: Akt abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego. Cytat za: Maria Żywirska, Ostatnie lata życia króla Stanisława
Augusta, Warszawa 1978, s. 128.

Twoja odpowiedź

Ćwiczenie 5 醙

Każdemu zaborowi przyporządkuj charakterystyczne działania wobec ludności polskiej.

Wybierz je spośród oznaczonych literami A–D.

A. Nowy podział stanu mieszczańskiego.

B. Zdegradowanie szlachty zaściankowej.

C. Rozpoczęcie procesu kolonizacji.

D. Mieszczanie mogą się ubiegać o urzędy.

W każdym wierszu tabeli zaznacz właściwą literę.

Zabór A B C D
Zabór pruski A  B  C  D 
Zabór rosyjski A  B  C  D 
Zabór austriacki A  B  C  D 
Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z podanym źródłem i wykonaj polecenia.

“
Handel międzynarodowy stanowił […] zbiór zamknięty, gdzie źródłem
dobrobytu może być eksport gotowych towarów. […] nie zezwalali na
eksport półproduktów i wrogo odnosili się do importu surowców, które
w świetle ich teorii należało uzyskiwać na miarę możliwości
samodzielnie. Jeśli kraj był pozbawiony danego surowca, należało
kolonizować tereny, w których jest on dostępny. Co więcej, […] kraj
powinien stwarzać korzystną politykę celną, budować kanały, drogi,
dbać o edukację oraz organizować stałe linie komunikacyjne. Ponadto
państwo powinno posiadać manufaktury, które można by potem
prywatyzować, i wzbudzać przedsiębiorczość u swoich mieszkańców.

Cytat za: Artykuł Rozwój i odmiany merkantylizmu w okresie nowożytnym, J. Latuszek, 2014, Historia.org.

Rozstrzygnij, czy zasada opisana w źródle obowiązywała na ziemiach polskich w zaborze

austriackim, czy w zaborze rosyjskim.

 w zaborze rosyjskim

 w zaborze austriackim

Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do tekstu źródłowego oraz treści lekcji i własnej wiedzy.
Ćwiczenie 7 難

Zapoznaj się z podanymi źródłami i wykonaj polecenia.

Źródło A

Zamek Królewski w Warszawie.

Źródło: Marcin Białek, 2008, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło B
Pałac Marmurowy w Petersburgu.
Źródło: Andrey Korzun, 2007, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rozstrzygnij, która z fotografii (A czy B) przedstawia obiekt, w którym ostatnie lata życia
spędził Stanisław August Poniatowski.

 B

 A

Uzasadnienie

Ćwiczenie 8 難
Porównaj sytuację Polaków w trzech zaborach po III rozbiorze Rzeczypospolitej.
Dla nauczyciela

Autor: Stanisław Mrozowicz

Przedmiot: Historia

Temat: Ziemie Rzeczypospolitej po III rozbiorze

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XXVII. Upadek Rzeczypospolitej (wojna z Rosją i powstanie kościuszkowskie). Uczeń: spełnia
wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
3) porównuje politykę państw zaborczych na zagarniętych ziemiach Rzeczypospolitej;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

poznaje działania zaborców wobec społeczeństwa polskiego w pierwszych latach po III

rozbiorze;
śledzi zmiany, z jakimi musiało się zmierzyć polskie społeczeństwo po utracie
niepodległości;
opisuje losy ostatniego króla Rzeczypospolitej po abdykacji;
przekonuje się, że już w pierwszych latach po utracie niepodległości powstawały
ugrupowania i organizacje działające przeciwko zaborcom;
definiuje różnice w polityce zaborców w stosunku do ludności i ziem polskich.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.
Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Wyświetlenie na tablicy tematu zajęć, ustalenie celu lekcji i kryteriów sukcesu.

2. Nauczyciel inicjuje rozmowę wprowadzającą w temat lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”

i zapisują na kartkach minimum pięć pytań do tekstu. Wybrana osoba zbiera pytania do
urny. Nauczyciel dzieli uczniów na 5‐osobowe grupy, które losują pytania z puli
i przygotowują odpowiedzi. Zespół, który jest gotowy, zgłasza się i przedstawia
rezultaty swojej pracy. Pozostali uczniowie wraz z nauczycielem weryfikują
poprawność odpowiedzi.
2. Praca z multimedium („Mapa interaktywna”). Nauczyciel czyta polecenie 2: „W
którym zaborze znalazła się twoja miejscowość po III rozbiorze Rzeczypospolitej
i w którym zaborze była w roku 1918? Jeżeli zmieniła się jej przynależność do danego
zaboru, spróbuj się dowiedzieć, co było tego przyczyną” i poleca uczniom, aby
w parach wykonali zadanie w oparciu o wskazówki zawarte w e‐materiale.
3. Uczniowie pracują w parach. Analizują treść polecenia 3: „Wyjaśnij, z czego wynika fakt,
że tereny zabrane przez Austrię oznaczone zostały dwoma kolorami, a pozostałych
państw zaborczych trzema.”, dyskutują, a następnie zapisują wnioski. Wybrane grupy
omawiają swoje rozwiązanie i spostrzeżenia na forum klasy.
 4. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenia nr
od 1 do 4 z sekcji „Sprawdź się”, a następnie porównują swoje odpowiedzi z kolegą lub
koleżanką.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji „Ziemie Rzeczypospolitej po III rozbiorze”

i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego uczniowie się nauczyli?
Na koniec poleca chętnemu uczniowi podsumowanie i – jeśli to potrzebne – uzupełnia
informacje.
2. Na zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy wylosowanej osoby oraz słownej
oceny pracy całej klasy.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenie nr od 5 do 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

S. Grodziski, E. Kozłowski: Polska zniewolona, Seria Dzieje Narodu i  Państwa Polskiego,

Krajowa Agencja Wydawnicza RSW Prasa‐Książka‐Ruch, Warszawa 1987.
M. Kukiel: Dzieje Polski porozbiorowe (1795–1921). Londyn: Wydawnictwo „Puls”, 1993.
K. Groniowski, J. Skowronek: Historia Polski 1795‐1914. Warszawa: 1987.

Wskazówki metodyczne:

Uczniowie mogą przed lekcją zapoznać się z informacjami w sekcji „Mapa

interaktywna”, aby aktywnie uczestniczyć w zajęciach i pogłębiać swoją wiedzę.