1.

SYSTEM WIEDEŃSKI NA ZIEMIACH

POLSKICH
Na kongresie wiedeńskim przeprowadzono nowy podział polskich ziem. Przyjęte
wówczas decyzje przetrwały do I WŚ. Odtąd 85% terenów polski należało do Rosji, 11%
do Austrii, a 7% do Prus. Wraz z upadkiem Napoleona przestało istnieć Księstwo
Warszawskie. Z jego większości utworzono Królestwo Polskie, które miało być połączone
unią personalną z Rosją. Pod zaborem pruskim powstało Wielkie Księstwo Poznańskie
oraz część ziem polskich zabrano np. Toruń albo Gdańsk. Wieliczkę i Bochnię przejęły
Austria, a Kraków został wolnym miastem i utworzono Rzeczpospolitą Krakowską. W
Wiedniu dokonano więc kolejnego rozbioru co zostało przyjęte przez wszystkie państwa,
które uczestniczyły Zaborcy jednak zobowiązali się zapewnić Polakom funkcjonowanie
własnych przedstawicielstw i organizacji odrębnie działających w poszczególnych
państwach zaborczych. Dotyczyło to również ziem zabranych.
W zaborze pruskim ziemie, które zostały zabrane, składały się z trzech części:
Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Prus zachodnich oraz Warmii.
Wielkie Księstwo Poznańskie była odrębną prowincją o dość ograniczonej niezależności.
Autonomia dotyczyła m.in. używania języka polskiego w instytucjach urzędowych.
Polacy mogli również pełnić funkcję urzędnicze. Stanowisko namiestnika w Wielkim
Księstwem pełnił Antoni Radziwiłł. Nie miał co prawda zbyt szerokich uprawnień,
jednakże należało do niego zwoływanie sejmu prowincjonalnego, który mógł doradzać
władcy w sprawach prowincji. Sytuacja ta uległa pogorszeniu, gdy w Królestwie Polskim
wybuchło powstanie listopadowe. Władze pruskie rozpoczęły represje wobec Polaków. W
1831 r. urząd namiestnika został zawieszony. Wtedy władzę w prowincji przejął Edward
Foltwell. Z jego inicjatywy rozpoczął się proces ograniczania praw Polaków i
germanizacji. Poprawa sytuacja nastąpiła w 1840 r. po śmierci Fryderyka Wilhelma III.
Jego następca Fryderyk Wilhelm IV odwołał Foltwella i zmienił politykę wobec Polaków.
Pozwolił im na aktywną działalność, a Poznań stał się ważnym ośrodkiem polskości.
Mieszkańcy państwa pruskiego funkcjonowali w ramach społeczeństwa stanowego, w
którym jednak pozycja szlachty była bardzo osłabiona, a król sprawował silną władzę.
Szlachta straciła najwięcej, bo została pozbawiona praw politycznych, choć zachowała
ziemię. Początkowo posiadała również władzę nad chłopami, ale na mocy Kodeksu
Napoleona i dekretu grudniowego chłopi uzyskali wolność osobistą. Polskie miasta
królewskie zostały pozbawione samorządu, co źle wpłynęło na ich rozwój.
Równouprawnienie obywateli bez względu na stan czy wyznanie nastąpiło 1848 r., gdy
król pruski ogłosił konstytucję. Gospodarka w zaborze pruskim opierała się na rolnictwie.
Jedynie na górnym śląsku dominował przemysł. Najwcześniej w zaborze pruskim
rozpoczęto kapitalizm przez reformę regulacyjną, która rozpoczęła proces uwłaszczenia
chłopów. Dzięki temu chłopi mogli nabywać ziemię, a rolnictwo zaczęło się intensywnie
rozwijać. Modernizowano gospodarstwa przez wykorzystywanie płodozmianu i
nowoczesnych maszyn. Wielkopolska, dzięki uprawianym produktom, stała się obszarem
przemysłu przetwórczego np. cukrownie w Prusach były pierwsze na świecie.
 Królestwo Galicji i Lodomerii było częścią scentralizowanej monarchii Habsburgów.
Składało się z Galicji Wschodniej i Zachodniej. W imieniu cesarza Galicją zarządzał
gubernator w Lwowie. Funkcjonował tu bardzo ograniczony polski Sejm Stanowy.
Urzędowym językiem był niemiecki, jednakże dopuszczano język polski. Z czasem
polskie organizacje stawały się coraz liczniejsze na rozwój polskiej nauki, kultury i życia
społecznego. Wolne miasto Kraków nie wchodziło w skład Austrii. Było ograniczoną
republiką. Nie miała własnej polityki zagranicznej, a jego interesy przedstawiały trzy
państwa zaborcze. W 1818 r. nadano mu konstytucję, w której zatwierdzono sejm jako
władzę ustawodawczą i senat jako władzę wykonawczą. Językiem urzędowym stał się
polski, a obywatele mieli wiele wolności. Z tego powodu Kraków stał się ośrodkiem
polskości.
Znaczne zmiany nastąpiły w ziemiach, które stały się częścią cesarstwa Austriackiego.
Podobnie jak w zaborze pruskim, szlachta musiała odnaleźć się w innym systemie
prawnym. Utraciła przywileje, reprezentacje w parlamencie oraz nietykalność osobistą i
majątkową. Jednak zyskał nowe uprawnienia. W imieniu władzy ściągał podatki i
egzekwował wysyłanie chłopów do wojska. Stało się to przyczyną licznych konfliktów
między szlachtą, a chłopami. Feudalna galicyjska wieś była przeludniona, a ziemia
podzielona między liczne niewielkie gospodarstwa. Brakowało środków na modernizację,
pojawienie się nowych granic odcięło wcześniejsze rynki zbytu. Dopiero w 1848 r.
zniesiono pańszczyznę i rozpoczęto uwłaszczanie chłopów. Galicja nie była
uprzemysłowiona. Istniały tylko nieduże zakłady przetwórcze, a także kopalnie soli w
Bochni i Wieliczce, które przeszły w ręce Austrii. Ludność Galicji była zróżnicowana
narodowościowo i religijnie. Znaczną część galicyjskiej wsi stanowili Ukraińcy, a w
miasteczkach Żydzi.
Ziemie zabrane były najbardziej zróżnicowane pod względem etnicznym, językowym
i religijnym. W XIX w. upowszechniła się nazwa Kresy. Rozumiano ją w sensie
terytorialnym, ale i cywilizacyjnym. Dla Rosjan były to gubernie zachodnie, które miano
zamiar zintegrować z Rosją. Wprowadzono tam rosyjski podział administracyjny, system
miar, wag i monetarny. Pozostawiono jednak polskie sądownictwo i szkolnictwo.
Rozwijała się również polska kultura i wydawnictwa. Wilno i Krzemieniec stały centrami
polskości, a Kresy wydały wielu wybitnych Polaków, takich jak Adam Mickiewicz czy
Emilia Plater.
 2. KRÓLESTWO POLSKIE
Ziemie Księstwa Warszawskiego znalazły pod panowaniem Rosji. Na mocy
postanowień kongresu wiedeńskiego powstało Królestwo Polskie. Zasady ustrojowe
zostały zawarte w konstytucji Adama Jerzego Czartoryskiego, nadanej w 1815 r. przez
cara Aleksandra I. Królestwo Polskie było monarchią konstytucyjną połączoną unią
personalną z Rosją. Car był królem Polski i sprawował władzę ustawodawczą,
wykonawczą, decydował o polityce zagranicznej i dowodził armią. Podczas nieobecności
władcy zastępował go namiestnik. Pierwszym i ostatnim namiestnikiem był zasłużony
gen. Józef Zajączek, co miało uwiarygodnić władzę caratu. W rzeczywistości Zajączek
stał się marionetką Rosji, a faktycznym zarządcom był wielki książę Konstanty
Romanow. Ustrój państwa opierał się na trójpodziale władzy, a konstytucja polska była
jedną z najbardziej liberalnych w Europie. Gwarantowała równość wobec prawa, wolność
religii i publikacji. Około 100 tys. obywateli miało czynne prawo wyborcze oparte na
cenzusie majątkowym. Konstytucja, sejm oraz armia dawały, choć ograniczoną, wolność
narodową. Władza ustawodawcza należała do sejmu, do którego wliczał się król, senat i
izby poselskiej. Do izby poselskiej wchodzili posłowie wybierani na sejmikach
szlacheckich i deputowani wyłaniani przez zgromadzenia gminne. Senatorowie byli
powoływani przez króla i sprawowali urząd dożywotnio. Sejm decydował o prawie
cywilnym, karnym, podatkach i budżecie. Władzę wykonawczą sprawował Król, a
powoływana przez niego Rada Stanu pełniła funkcję rządu. Częścią rady stanu była
Rada Administracyjna. Składała się z pięciu ministrów, którzy byli powoływani i
odwoływani przez króla. Władzę sądowniczą pełniły niezależne sądy z sądem sejmowym
i Trybunałem Najwyższym na czele.
 Ogromny wpływ na rozwój gospodarki Królestwa miała polityka rządu, a szczególnie
działania ministra skarbu, księcia Franciszka Ksawerego Druckiego Lubeckiego. Po
okresie kryzysu po wojnach napoleońskich, dzięki niemu sytuacja gospodarcza kraju
poprawiała się. Prowadził skuteczną politykę finansową, uporządkował skarb i system
podatkowy, wspierał rolnictwo i przemysł. Dzięki niemu doszło do zawarcia korzystnego
układu celnego z Prusami. Dzięki temu w 1830 r. państwo miało nadwyżkę budżetową. Z
jego inicjatywy powstał Bank Polski. Ponadto rozpoczął budowę kanału Augustowskiego
i wielu dróg. Podstawą gospodarki Królestwa było rolnictwo. W 1825 r. powstało
Towarzystwo Kredytowe Ziemskie. Udzielało ono kredytów ziemianom na dogodnych
warunkach. Równocześnie unowocześniano rolnictwo, przez stosowanie nowych maszyn,
płodozmianu. Na wsi nadal dominowała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, ale
nadana wolność osobista chłopom została utrzymana. Umożliwiło to przemieszczanie się
ludności do miast, gdzie kwitł przemysł. Sprzyjał temu pokój, stabilizacja polityczna oraz
umiejętna polityka gospodarcza. W tym czasie w Polsce funkcjonowały trzy ośrodki:
okręg łódzki – włókiennictwo, Zagłębie Dąbrowskie – wydobywanie, Staropolski
Okręg Przemysłowy – wydobywanie i hutnictwo. W 1816 r. utworzono pierwszą
uczelnię techniczną – Szkołę Akademiczno-Górniczą. Coraz ważniejszym ośrodkiem
miejskim i przemysłowym stawała się Warszawa. Industrializacja spowodowała rozwój
miast. Najszybciej rozwijała się Łódź. Wokół niej powstawały kolejne mniejsze ośrodki,
tworząc wspólnie okręg włókienniczy.
W pierwszych latach istnienia, Aleksander I cieszył się pełną akceptacją
społeczeństwa. Wierzono, że sprzyja sprawie polskiej. Dowodem jest pieśń „Boże coś
Polskę”. Sytuacja zmieniła się w 1820 r., gdy Aleksander I zapowiedział zmiany
konstytucji. Wywołało to sprzeciw liberałów, którym przewodzili posłowie z
województwa kaliskiego (Wincent i Bonawentura Niemojowscy). Kaliszanie
protestowali przeciwko wprowadzeniu cenzury prewencyjnej. Krytykowali zapowiedź
zmiany konstytucji i blokowali przyjmowanie zmian w prawie karnym. Wkrótce
opozycjoniści stracili możliwość działalności, gdyż car przez pięć lat nie zwoływał sejmu.
Gdy znów zwołano, musiano obradować potajemnie, bez opozycyjnych posłów. Mimo, że
ograniczano działalność legalnych środowisk opozycji, to nie były one zainteresowane
tworzeniem antycarskich organizacji. Obawiano się, że w ten sposób utraci się cały
dorobek polityczny i gospodarczy Królestwa.
Ograniczanie swobód politycznych i wolności słowa wywołało sprzeciw organizacji
gimnazjalnych i studenckich. Mimo, że w 1821 r. władze wprowadziły zakaz tworzenia
organizacji to młodzież się nie podporządkowała. Największymi organizacjami w
Warszawie były Związek Przyjaciół Panta Koina oraz Związek Wolnych Polaków.
Większe znaczenie politycznie miała jednak działalność środowisk wojskowych
połączonych z masonerią. Major wojska polskiego, Walerian Łukasiński stworzył
Wolnomularstwo Narodowe, przekształcone w 1821r. w Towarzystwo Patriotyczne.
Członkowie tej organizacji planowali walczyć o odbudowę niezależnego państwa. Zaczęto
od umacniania patriotyzmu wśród żołnierzy i oficerów. Rok później doszło do
aresztowania członków. Organizacja nie upadła a na jej czele stanął Seweryn
Krzyżanowski. Zaczęli dołączać Polacy spoza Królestwa. Poznańskim działaczem był
Ignacy Prądzyński. Do rozbicia doszło w 1826 r., gdy było nieudane powstanie
 dekabrystów w Rosji. Powiązani z nimi działacze stanęli przed sejmem sejmowym, ale
zostali łagodnie potraktowani wbrew woli Mikołaja I oraz jego brata.

3. POWSTANIE LISTOPADOWE
Sytuacja w Królestwie Polskim stawała się coraz bardziej napięta. Łamanie
konstytucji praz prześladowania patriotów powodowały wzrost antyrosyjskich nastrojów. W
1828 r. w Szkole Podchorążych Piechoty powstało pierwsze tajne sprzysiężenie, które chciało
walczyć o niepodległość w powstaniu zbrojnym. Na czele stanął podporucznik Piotr
Wysocki. Z spiskowcami współpracowali cywile np. Joachim Lelewel. Latem 1830 r. dotarły
informacje o zwycięstwie rewolucji lipcowej oraz zrywie niepodległościowym belgów.
Pojawiły się obawy, że car ma wysłać armię Królestwa Polskiego przeciwko belgijskiemu
powstaniu. Polacy nie chcieli brać w tym udziału, a na dodatek pogarszały się nastroje
społeczne związku z kryzysem gospodarczym oraz pojawiła się możliwość wykrycia
sprzysiężonych. W takiej sytuacji podjęto decyzję o wszczęciu powstania. Nie wyłoniono
władz powstania, gdyż liczono, że gdy akcja się powiedzie, elity wojska oraz władze
Królestwa zdecydują się na przejęcie władzy nad powstaniem.
W nocy 29 listopada 1830 r. grupa cywilnych spiskowców zaatakowała Belweder –
siedzibę księcia Konstantego. Chcieli go pojmać, ale udało mu się uciec. Kolejne godziny
nocy miały decydujący wpływ na dalszy los powstania. Idea walki przeciwko Rosji nie
spodobała się elitom wojskowym oraz arystokracji. Doszło do bratobójczych walk między
zwolennikami i przeciwnikami powstania. Ostatecznie, lud Warszawy uratował powstanie,
zdobywając Arsenał i uzbrojony przystąpił do walk z Rosjanami. Rano, 30 listopada,
Warszawa była już wolna. Rosjanie musieli się wycofać, ale wielki książę Konstanty był w
kontakcie z władzami. Zażądał rozbrojenia powstańców oraz przywrócenia porządku.
Patriotyczne nastoje coraz bardziej się udzielały. 1 grudnia wznowiło działalność
Towarzystwo Patriotyczne, a dwa dni później Rada Administracyjna przekształciła się w
Rząd Tymczasowy. Sytuacja zagrożenia wojną z Rosją wymagała objęcia dowodzenia. 5
grudnia dyktatorem powstania ogłosił się Józef Chłopicki, a sejm zaakceptował jego
stanowisko. Choć Chłopicki rozbudowywał wojsko polskie, nie widział szans na zwycięstwo
z Rosją. Zebrany 18 grudnia sejm ogłosił powstanie narodowe, ale delegacja władz Królestwa
udała się na rozmowy porozumiewawcze do cara Mikołaja I. Pertraktacje nie doprowadziły
do porozumienia. Car nie zgodził się na rozszerzenie niepodległego państwa Polskiego i
zażądał cofnięcia decyzji parlamentu. Na dodatek prowokacyjne zachowania Rosjan
spotęgowały antyrosyjskie nastroje. W tej sytuacji, nastawiony na ugodę, Józef Chłopicki
podał się do dymisji, a zwolennicy porozumienia stracili poparcie. 25 stycznia ogłoszono
detronizację Mikołaja I oraz zerwano unię z Rosją. Naczelnym wodzem stał się gen. Michał
Radziwiłł, a władzę przejął rząd narodowy z Adamem Jerzym Czartoryskim na czele.
Nowy rząd podjął wiele kroków, by przygotować się do konfrontacji z Rosją. Zabiegali o
pomoc za granicą, wzywał do wstępowania do armii, angażowali młodzież z terenów
królestwa i innych zaborów. Odzew ze strony chłopów był niewielki, gdyż władze w zamian
za udział nie oferowały żadnych zmian własnościowych, dlatego też udział nie opłacał im się.
 Po ogłoszeniu detronizacji wojna z Rosją była nieunikniona. Na początku lutego 1831
roku, 100 tysięczna armia rosyjska wkroczyła do Królestwa Polskiego. Polacy mieli w tym
czasie do dyspozycji 50 tysięcy żołnierzy. Rosjanie planowali błyskawicznie pokonać
Polaków i zdobyć Warszawę. Plan się nie powiódł. Siły rosyjskie zostały zatrzymane i
rozbite. Do pierwszej bitwy doszło pod Stoczkiem, gdzie pokonano Rosjan. Do decydującej
bitwy o pierwszej fazie powstania doszło pod Grochowem 25 lutego. Starło się wówczas 36
tys. żołnierzy polskich oraz 60 tys. żołnierzy rosyjskich. Polską armią dowodził Józef
Chłopicki, który został ranny. Rosja mając duże straty, zrezygnowała z ataku na miasto i
wycofała się. Ze względu na stan Chłopickiego, mianowano nowego wodza naczelnego.
Został nim Jan Skrzynecki. Z inicjatywy gen. Prądzyńskiego zadecydowano o
kontrofensywie, by odciąć wycofujących się Rosjan. Działania te zaskoczyły Rosjan i
przysporzyły kolejnych zwycięstw. Nie udało się jednak całkowicie rozbić wojsk rosyjskich.
Mogli się oni wycofać i dało czas na połączenie oddziałów z nadciągającymi posiłkami. Do
decydującego starcia doszło 26 maja pod Ostrołęką. Polacy ponieśli klęskę, co osłabiło
morale powstańców. Coraz częściej mówiło się o klęsce powstania. Skrzynecki został
odsunięty i nastąpił głęboki kryzys władzy, a 15 sierpnia wybuchły zamieszki w Warszawie.
Wzburzony tłum dokonał samosądów. Władze powstańcze opanowały trudną sytuację, a
rządy przejął gen. Jan Krukowiecki, który prowadził pertraktacje. Rosjanie żądali kapitulacji
powstańców, na co Polacy nie chcieli się zgodzić.
Powstanie listopadowe objęło swoim zasięgiem królestwo polskie i ziemie zabrane.
Na Wołyniu i Podolu wystąpiła szlachta z pomocą oddziałów gen. Józefa Dwernickiego. Po
ciężkich walkach, jednostka musiała przekroczyć granicę austriacką i złożyć broń. Pod koniec
maja zakończyło się tam powstanie. Z kolei na Litwie, walki toczyły się do końca marca.
Sławą okryła się tam Emilia Plater. Mimo pomocy królestwa, tu też powstanie poniosło
klęskę. Walka z zaborcą przyniosła wzrost nastrojów niepodległościowych także w innych
zaborach. Ochotnicy z Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego, Krakowa i Galicji tworzyli
oddziały partyzanckie i wspierały wojsko.
Polacy usilnie zabiegali o pomoc dla powstania z Europy. Niestety żadne państwo nie
posuwało się do tego. Wszystkich wiązały zapisy kongresu wiedeńskiego oraz Święte
Przymierze. Adam Jerzy Czartoryski chciał wykorzystać rywalizację Rosji oraz Austrii i
chciał osadzić na tronie kogoś z dynastii Habsburgów. Austriacy nie przyjęli jednak tej oferty.
Francja również nie poparła powstania a na nią liczono najbardziej. Wielka Brytania była
neutralna, a Prusy zaproponowały pomoc Rosji. Inaczej jednak zareagowały społeczeństwa
tych państw. Głównie młodzi ludzie popierali walkę o niepodległość. Odbywały się publiczne
manifestacje, a prasa szybko rozprzestrzeniała informacje na temat powstańców. Żadne inne
wydarzenie polskie XIX w. nie odbiło się takim echem w Europie. Powstańcy wcielili w życie
romantyczną ideę walki o wolność, a później polscy oficerowie wykorzystywali swoje
doświadczenie w innych rewolucjach w Europie. Działania Polaków zaniepokoiły państwa
zaborcze co spowodowało ich bliższe współdziałanie. W 1833 r. Rosja, Austria i Prusy
podpisały pakt zobowiązujący do ścisłej współpracy policyjnej i wojskowej.
 Mikołaj I uznał powstańców za buntowników. Ci, którzy nie wyemigrowali zostali
skazani na ciężkie roboty i do więzień. Majątki powstańców były konfiskowane. Armia
rosyjska miała stale stacjonować w Królestwie Polskim oraz wcielono do niego polskich
żołnierzy. Odtąd Królestwo miało dostarczać rekrutów do armii carskeij. Narzucono
kontrybucje oraz obciążono Polaków kosztami budowy cytadeli. Car unieważnił konstytucję,
a na jej miejsce wprowadził Statut Organiczny. Przestały istnieć sejm i polska armia. Pełnię
władzy miał car, który rządził przez swojego nasmiestnika – Iwana Paskiewicza, zdobywcy
Warszawy. Okres jego rządów, z racji prześladowań, nazwano nocą paskiewiczowską. W
1833 r. wprowadzono stan wojenny. Potem zlikwidowany polski podział administracyjny oraz
zaczął obowiązywać rosyjski kodeks karny. Powstańcy z ziem zabranych mieli jeszcze gorszy
los. Za udział w powstaniu, Rosjanie zesłali 50 tys. rodzin w głąb Rosji. Represje dotknęły
polską kulturę i kościół katolicki. Zamknięto uniwersytety w Warszawie i w Wilnie.
Rozwiązano Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Sytuacja Polaków w dwóch pozostałych
zaborach uległa pogorszeniu. Karano ich konfiskatą i więzieniem. Zaczęto prowadzić otwartą
politykę antypolską. Ograniczono autonomię RP krakowskiej oraz stacjonowały tam wojska
trzech państw zaborczych.

4. WIELKA EMIGRACJA I KONSPIRACJA W

KRAJU
Wiosną 1831 r. niektóre oddziały wojska polskiego, by nie kapitulować przed Rosją,
przekroczyły granice i złożyły broń. W ten sposób wielu powstańców zostało internowanych.
Część z nich wróciła z powrotem do Polski, ale ci którzy obawiali się represji udali się na
zachód. Mieszkańcy tych państw witali ich jako bohaterów walczących o wolność. Fale
polskich imigrantów przemieszczały się przez kolejne dwa lata. Prusy obawiały się
propagandowego wpływu powstańców, dlatego też internowali ich do innych krajów.
Zdecydowaną większość uchodźców przyjęła Francja. Polacy wierzyli w powrót do ojczyzny,
jednakże tymczasowo angażowali się w walki narodowo wyzwoleńcze innych państw.
Zgodnie z hasłem „W imię Boga za wolność waszą i naszą, uważali, że pomagając ideę
wyzwolenia narodów, wspomagają Polskę do odzyskania niepodległości. Wielka Emigracja
była największą polską emigracją polityczną w XIX w. Poza krajem znalazło się ok. 8-10 tys.
Polaków, wśród nich artyści, wojskowi, naukowcy. Paryż stał się głównym ośrodkiem ich
działania, Tam rozkwitła polska poezja romantyczna Adama Mickiewicza oraz Juliusza
Słowackiego, albo tworzył Fryderyk Chopin. Polacy zakładali stowarzyszenia, wydawali
książki i własną prasę. Idee tworzone przez imigrantów docierały do ojczyzny i pokrzepiały
naród. Na emigracji obmyślano również sposób na odzyskanie niepodległości. Powoływano
tam organizacje konspiracyjne. Wśród emigrantów szukali schronienia Polacy, którym groziły
represje. Pomiędzy Polską pod zaborami, a polskimi ośrodkami we Francji stale utrzymywano
kontakt. Wysłanników emigracji przybywających na ziemie Polski nazywano emisariuszami.
 Emigracja polistopadowa była bardzo aktywna politycznie. Większość polskich
uchodźców traktowała swój pobyt na obczyźnie jako tymczasowy, a ich głównym celem był
powrót do niepodległej ojczyzny. Od początku, imigranci spierali się jak ma wyglądać
wyzwolona polska i szukali sposobów jak tego dokonać. Pierwszą próbę zjednoczenia
środowiska imigrantów podjął Joachim Lelewel. W 1831 założył Komitet Narodowy
Polski. Reprezentował poglądy republikańskie i krytykował władze powstańcze, że nie
obiecały nic chłopom w zamian za walkę z Rosją. Lelewel nie zdołał jednak zjednoczyć
emigrantów o bardzo różnych poglądach. W dodatku władze Francji, pod naciskiem Rosji,
wydaliły go pod pretekstem działalności antypaństwowej. Lelewel osiadł w Brukseli, gdzie
kontynuował działalność. Poparcia również nie zyskał Komitet Narodowy Emigracji
Polskiej założony przez generała Dwernickiego. Znaczące środowisko skupił wokół siebie i
swojego stronnictwa książę Adam Jerzy Czartoryski. Jego stronnictwo było nazywane
Hotel Lambert. Korzystając z jego licznych kontaktów członkowie prowadzili działania
dyplomatyczne w celu nagłośnienia sytuacji Polski na arenie międzynarodowej. Ich zdaniem
przyszła Polska powinna być monarchią konstytucyjną. Sam Czartoryski uważał, że Polska
ma jedynie szansę odzyskać niepodległość w wyniku międzynarodowego konfliktu, w który
zaangażują się zaborcy. Zupełnie inne podejście głosiło Towarzystwo Demokratyczne
Polskie. Dopiero w 1836 r. ogłosiło swój „Wielki manifest”. Stało się wtedy największą
organizacją emigracyjną. Przywódcy TDP planowali odrodzenie Polski w wyniku
trójzaborowego powstania zbrojnego. Znaczącą rolę mieli odegrać chłopi, a pomagać mieli
rewolucjoniści z innych krajów. Po zwycięstwie polska miała zostać republiką, w której
nastąpiłyby głębokie reformy społeczne. Część emigrantów współpracowała z
karbonariuszami z Europy Zachodniej, a szczególnie z organizacją Młoda Europa. W ramach
tej struktury w 1834 r. powstał związek Młoda Polska. Jej celem było zorganizowanie
powstania na terenie wszystkich zaborów. Aby przygotować do tego Polaków, działacze
prowadzili działalność agitacyjną. Najbardziej radykalną organizacją były Gromady Ludu
Polskiego, które zostały stworzone przez emigrantów z niskich warstw społecznych.
Obwiniali szlachtę o niepowodzenie oraz o utrzymywanie niesprawiedliwego systemu
społecznego, z którego czerpała zyski.
 Działalność polityczna Wielkiej Emigracji miała jeden cel – odzyskanie
niepodległości. Już w 1833 r. grupa emisariuszy (Zemsta Ludu) próbowała wzniecić kolejne
powstanie przeciwko Rosji. Próba ta zakończyła się kompletnym fiaskiem. Spiskowcy zostali
ujęci i ukarani, a na królestwo spadły kolejne represje. Nieudana akcja udowodniła niechęć
mieszkańców do jakichkolwiek działań. Chłopi w niewielkim stopniu angażowało się w
porywy zbrojne. W dodatku odczuło dotkliwe represje. Wśród konspiratorów najwięcej było
przedstawicieli inteligencji i rzemieślników. Organizacje emigracyjne rozszerzały agitację na
ziemiach polskich. Najbardziej były zaangażowane TDP oraz Młoda Polska. Dzięki ich
aktywności zaczęła się odradzać działalność spiskowa. Głównym ośrodkiem stał się Kraków.
Z inicjatywy emisariusza MP Szymona Konarskiego powstało tam Stowarzyszenie Ludu
Polskiego, któremu przewodził Seweryn Goszczyński. Szymon Konarski prowadził
działalność patriotyczną, za co został uwięziony oraz rozstrzelany. Nikogo nie wydał. Równie
niezłomny był Karol Levittoux, który by nikogo nie wydać podpalił swoją celę i zginął w
płomieniach. W Wielkopolsce pod wpływem emisariuszy TDP powstał komitet nazywany
Centralizacją Poznańską. Na jej czele stanął Karol Libelt. Zasłynął on swoimi słowami:
Naród żyje, dopóki język jego żyje, bez języka nie ma narodu, które oddawało zagrożenie
germanizacji w zaborze pruskim. Innym poznańskim działaczem patriotycznym był Walenty
Stefański, który założył Związek Plebejuszy. Od lat 40 zaczęła się nasilać działalność
spiskowa w Królestwie Polskim. W Warszawie powstał Związek Narodu Polskiego, którego
głównymi działaczami zostali Henryk Kamieński oraz Edward Dembowski. Działalność
wśród najniższych klas prowadził ksiądz Piotr Ściegienny. W Liście ojca św. Grzegorza
papieża, którego był autorem, nawoływał chłopów do walki o niepodległość obiecując im
polepszenie położenia oraz sprawiedliwość. Jednak odzew wśród chłopów był znikomy.
Duchowny został aresztowany i skazany na Sybir. Mimo to, jego działalność przyczyniła się
do walki chłopstwa o niepodległość.

5. WIOSNA LUDÓW NA ZIEMIACH POLSKICH

Emisariusze TDP prowadzili spiskową działalność z myślą o zbrojnym powstaniu.
Jego wybuch planowano we wszystkich zaborach. Niektórzy działacze uważali, że trzeba
połączyć wystąpienie narodowe z rewolucją społeczną. Chłopi decyzją władz powstańczych
mieli otrzymać ziemię na własność. Ich zdaniem, to posunięcie miało zapewnić poparcie
chłopstwa. Termin był przesuwany. Ostatecznie postanowiono, że wybuchnie w 1846 r.
Przygotowania zostały jednak sparaliżowane aresztowaniem spiskowców w Wielkopolsce. W
tym samym czasie władze rosyjskie rozbiły spisek na Litwie. W tym wyniku doszło do
pojedynczych wystąpień w Galicji i Królestwie Kongresowym. Co gorsza chłopi walczyli
ramię w ramię z żołnierzami z Austrii. Antagonizmy między ziemianami, a chłopami były
podsycane przez władze austriackie. Rozsiewano plotkę, jakoby szlachta zorganizowała
powstanie, aby uchować swoje przywileje, gdyż cesarz planował uwłaszczyć chłopów.
Krwawe wystąpienia chłopskie (rabacja albo rzeź galicyjska) objęły znaczną część zaboru.
Na czele chłopów stanął Jakub Szela. Podległe mu oddziały mordowały szlachtę, paliły
dwory i niszczyły symbole poddaństwa. W takich okolicznościach niemożliwe było
przeprowadzenie powstania. Jedynie górale z Chochołowa mieli niewielki zryw.
Okrucieństwa, których dokonywali chłopi odbywały się za zgodą władz austriackich. Gdy
zagrożenie wybuchu powstania ze strony szlachty minęło, wojsko rozpędziło chłopskie
oddziały i ukarały przykładnie kilku uczestników rzezi.
 Mimo rabacji galicyjskiej to 21 lutego 1846 roku wybuchło powstanie krakowskie.
Wojsko austriackie następnego dnia wycofało się z miasta. Powstał wtedy Rząd Narodowy
Rzeczypospolitej Polskiej. Na jego czele stanął Jan Tyssowski, który następnie przyjął tytuł
dyktatora powstania. Jego sekretarzem został Edward Dembowski. Wkrótce wydano
Manifest do narodu polskiego. Zapowiedziano w nim równość wobec prawa, uwłaszczenie
chłopów i pomoc społeczną dla mieszkańców. Przez tydzień Kraków był otoczony przez
wojsko. Wieś była źle nastawiona do powstania. Pod koniec lutego sytuacja powstańców była
tragiczna. W tej sytuacji 27 lutego została wysłana pokojowa procesja, która miała zjednoczyć
chłopów dla idei walki z zaborcą. Tłum jednak ostrzelano, przez co zginął Dembowski.
Tyssowski skapitulował 4 marca. Klęska przyczyniła się do upadku Wolnego Miasta
Krakowa. 16 listopada wcielono je do Austrii.
Wydarzenia wiosny ludów w Wiedniu i Berlinie spowodowały wzrost patriotycznych
nastrojów w Wielkopolsce. W marcu 1848 r. tłumy demonstrantów wyszły na ulice Poznania.
Władze skupione na wystąpieniach w Berlinie i innych niemieckich miastach początkowo nie
interweniowały. W poznańskim Bazarze powstał Komitet Narodowy. Utworzono również
wielkopolskie oddziały zbrojne, do których wstępowali chłopi. Do Berlina udała się delegacja
z arcybiskupem gnieźnieńskim. Żądano pełniej autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego.
Zajęty problemami w Berlinie, król zgodził się na przywrócenie polskiej administracji,
utworzenie gwardii narodowej i wycofanie wojska do koszar. Do poznania wysłano
królewskiego komisarza w celu zawarcia porozumienia z Polakami. Jednakże to były tylko
pozory. Chciano w ten sposób opóźnić wystąpienia polskich poddanych. Zebrany na początku
kwietnia sejm podjął decyzję o uniezależnieniu się Wielkiego Księstwa Poznańskiego od
Prus. 10 kwietnia naczelnym wodzem ogłoszono Ludwika Mierosławskiego. Dzień później
Prusy zawarły ugodę z Polakami w Jarosławcu. W zamian za autonomie, dokonano
reorganizacji swojego wojska i zostały tylko obozy we Wrześni, Książu, Pleszewie i
Miłosławiu. Warunki umowy jednak nikogo nie satysfakcjonowały. Prusacy zaczęli
likwidować wystąpienia powstańcze. Wbrew ustaleniom wojsko pruskie atakowało Polaków.
W połowie kwietnia gen. Fryderyk Colomb zaczął pacyfikację miast i wsi. 21 kwietnia
Prusacy zażądali rozwiązania wszystkich komitetów, ale Polacy odmówili. Mierosławski nie
chciał otwarcie atakować, by nie złamać zapisów ugody Jarosłowieckiej. Jednakże już wtedy
Prusy jej nie przestrzegały i 29 kwietnia zaatakowali obóz w Książu. 30 kwietnia Polacy
pokonali Prusy w bitwie pod Miosławiem. Kolejnymi zwycięstwami było zdobycie Wrześni
oraz bitwa pod Sokołowem. Mimo tych zwycięstw, wojsko i morale topniały. Powstanie
chyliło się ku upadkowi. 6 maja Mierosławski złożył dowództwo, a 9 maja podpisano
kapitulacje. Wraz z końcem powstania, zakończyły się marzenia o wolnej Wielkopolsce.
 Informacje o rewolucjach w Wiedniu dotarły do Krakowa i Lwowa. Zachęcały one do
wystąpienia przeciwko osłabionemu zaborcy. W 1848 r. zaczęły powstawać organizacje, które
reprezentowały Polaków przed władzami austriackimi. Zaczęto również formować polską
Gwardię Narodową. Do Wiednia udała się delegacja, która uzyskała obietnicę polonizacji
szkół i urzędów. W dodatku, po wcześniejszych wydarzeniach, powstańcy byli świadomi, że
bez zniesienia pańszczyzny, nie uzyskają poparcia chłopstwa. Zaapelowano więc do ziemian
o zniesienie pańszczyzny. Gubernator Galicji przyglądał się temu z niepokojem. Ponieważ
sytuacja Austriaków była krytyczna, a Wiedeń nie reagował na jego apele, samodzielnie
zniósł pańszczyznę i zapowiedział uwłaszczenie chłopów. Potwierdził to wydany patent
cesarski, który to gwarantował. Na jego mocy ziemia, którą użytkowali chłopi, przechodziła
na ich własność. Utrzymano także serwituty, czyli prawo ludności chłopskiej do korzystania z
pańskich łąk i lasów. Pod koniec kwietnia doszło do krótkich walk między Gwardią
Narodową, a wojskami austriackimi. Po wycofaniu na Wawel, Austriacy ostrzelali miasto z
artylerii zmuszając Polaków do kapitulacji. Gwardia Narodowa i Komitet Narodowy w
Krakowie zostały zlikwidowane. Dopiero jesienią 1848 r. przystąpiono do pacyfikacji
Lwowa. 1 listopada doszło do zamieszek. Następnego dnia Austriacy rozpoczęli ostrzał
artyleryjski śródmieścia. Polskie instytucje przestały istnieć, a działania rewolucyjne zostały
zahamowane. W kolejnych miesiącach represje dotknęły całą Galicję. Zaistniały także
pozytywne skutki Wiosny Ludów w Galicji. Odtąd polska reprezentacja znajdowała się w
sejmie wiedeńskim, a gubernatorem Galicji był Polak Wacław Zaleski. Systematycznie
rozszerzał polską administrację i polonizował szkolnictwo. Okres wiosny ludów przyniósł
wzrost nastrojów antagonistycznych między Polakami, a Ukraińcami. Ukraińcom towarzyszył
wzrost świadomości narodowej. Coraz częściej nie pokrywały się interesy tych grup oraz
częściej rysowały się konflikty między dwoma społecznościami. Wykorzystywały to władze
austriackie wspierające kościół unicki i ukraińskich chłopów w sporach z polską
administracją.

6. KULTURA POLSKIEGO ROMANTYZMU

Mimo braku własnego państwa, to epoka romantyczna wydała najlepszych artystów.
Polski romantyzm rodził się na kresach, a głównym ośrodkiem było Wilno. Potem idee
dotarły do Warszawy. Młodzi romantycy zaczęli czerpać inspirację z kultury ludowej i
narodowej, szukali tego co wyjątkowe i indywidualne. Chętnie korzystali z wątków
historycznych, szczególnie z średniowiecza oraz z dalekiego wschodu. Klasycznemu
racjonalizmowi przeciwstawiali emocje, intuicje oraz wiarę w ideały. Buntowali się
przeciwko normom społecznym. Swoją twórczość rozumieli jako służbę narodowi. Za
początek romantyzmu uznaje się 1822 r., gdy Adam Mickiewicz wydał Ballady i Romanse.
Początkowo nurt rozwijał się na ziemiach polskich. Po powstaniu listopadowym wraz z
Wielką emigracją, nurt dotarł do Paryża, który stał się siedzibą polskich romantyków. Mimo,
że na emigracji było wiele twórców, to romantyzm dobrze się również rozwijał w kraju. Z
polskim romantyzmem była również związana idea Polski jako przedstawiciela
uciemiężonych narodów. Tak jak mesjasz, Polska swoją męką miała wyzwolić Europę.
Nazywano tą ideę mesjanizmem. Ważniejszym twórcą mesjanizmu jest Andrzej Towiański.
Miał on wpływ na znaczną część polskiej emigracji w Paryżu. Mesjanizm wywierał duży
wpływ na literaturę polską i europejską. Za koniec romantyzmu uważa się powstanie
styczniowe. Odtąd nastąpiła epoka pozytywizmu. Mimo upływu czasu idee romantyczne są
wciąż żywe.
 Dziedzina Twórca Tytuł Rok wydania

Literatura Adam Mickiewicz Ballady i Romanse 1822

Konrad Wallenrod 1828
Dziady cz. III 1832
Pan Tadeusz 1834
Juliusz Słowacki Kordian 1834
Balladyna 1836
Beniowski 1841
Cyprian Kamil Norwid Promethidion 1851
Zygmunt Krasiński Nie-boska Komedia 1835
Seweryn Goszczyński Zamek kaniowski 1828
Aleksander Fredro Śluby panieńskie 1834
Zemsta 1838
Józef Ignacy Kraszewski Stara Baśń 1876
Muzyka Fryderyk Chopin Koncerty, etiudy, preludia, 1829-1830
mazurki, pieśni
Stanisław Moniuszko Halka 1848
Straszny dwór 1865
Malarstwo, Piotr Michałowski Szarża w wąwozie 1837
grafika Somosierra
Seńko 1846-1848
Artur Grottger Cykl Polonia 1863
Cykl Lithuania 1864-1866

W Europie pierwsza połowa XIX w. to epoka romantyzmu. Powstał w Wielkiej

Brytani. Podstawy filozofii romantycznej stworzyli Friedrich Schelling oraz Fredrich
Schegel. W literaturze przodowali Friedrich Schiller i Johan Wolfgang Goethe. W muzyce
romantyzm zapoczątkował Ludwig van Beethoven. Wzniósł muzykę instrumentalną na
wyżyny i zmienił zasady kompozycji. Obrazy tworzył Caspar David Friedricha, który
namalował „Wędrowiec nad morzem mgły”.
 Wraz z upadkiem naszego państwa pod koniec XVIII w. nadeszły trudne czasy dla
polskiej kultury, nauki i edukacji. Brakowało mecenasa nauki, jakim był dwór królewski. Po
abdykacji tę funkcję częściowo przejęły rody arystokratyczne, ale ich potencjał nie wystarczał
na finansowanie nauki. W nieco lepszej pozycji znalazły się kultura oraz edukacja. Nie
wymagały one aż takich nakładów finansowych. Ważnymi ośrodkami kultury stały się
rezydencje Potockich, Czartoryskich, Tarnowskich, Raczyńskich i Działyńskich.
Znaczące też zaczynały być miasta: Warszawa, Kraków, Wilno Lwów, Poznań. W 1816 r.
powołano uniwersytet w Warszawie, a Stanisław Kostka Potocki (minister edukacji)
patronował powstawaniu sieci szkół elementarnych. Ponadto z inicjatywy Stanisława
Staszica powstawały szkoły zawodowe, które sprzyjały przemysłowi. Działało również
Towarzystwo Przyjaciół Nauk kierowane przez Staszica, a potem przez Juliana
Niemcewicza. Publikowało dzieła naukowe (słownik j. polskiego Lindego) oraz
organizowało wykłady. Wielkie zasługi też miał książę Adam Jerzy Czartoryski, dzięki
któremu odnowiono uniwersytet w Wilnie. Na południu ośrodkiem nauki stało się liceum w
Krzemieńcu. Znacznie gorzej było w zaborze pruskim i austriackim, mimo że np. w Krakowie
działał uniwersytet. Większym sukcesem było otworzenie instytutu nauki i kultury Zakładu
Narodowego w Lwowie. W Wielkim Księstwie Poznańskim podniósł się poziom edukacji,
gdy w 1825 r. wprowadzono obowiązek szkolny dla dzieci od 6 roku życia. Polska kultura
rozwijała się bez pomocy władz, które się nie zgodziły na otwarcie uniwersytetu w Poznaniu.
Rolę mecenasów przejęli Działyńscy z Kórnika. Zgromadzili w swoim pałacu kolekcję dzieł
sztuki i zbiory biblioteczne.