1.

Ziemie polskie po powstaniu styczniowym

1) Represje po powstaniu
• znacznie bardziej brutalny odwet niż po powstaniu listopadowym
• brak namiestnika państwa po śmierci Fiodora Berga- bezterminowe rządy armii i policji
• Komitet urządzający i Komitet do spraw królestwa- celem jak najszybsze wcielenie i unifikacja Królestwa Polskiego z
Rosją, nowa nazwa Królestwa Polskiego- kraj nadwiślański
• Reforma administracyjna- zamiast 5 guberni 10, podwojenie aparatu urzędniczego i policyjnego, stopniowa likwidacja
oddzielnych instytucji państwowych (Rada Stanu, Rada Administracyjna, Bank Polski), zniesienie oddzielnego budżetu
królestwa, urzędnicy niemal zawsze Rosjanie albo Niemcy
• Zamknięcie szkół polskich, a ich miejsce zajęły stworzone przez Rosjan, wykładowcy w większości ze wschodu,
• Noc apuchtinowska- intensywna rusyfikacja szkół, zakaz rozmów uczniów w języku polskim
• Tajne komplety- tajne nauczanie o polskiej literaturze, historii
• Obchodzenie cenzury przez autorów prasy, literatury, sztuki
2) Zabór pruski- kulturkampf
• Stanowcza reakcja na powstanie styczniowe w KP- rewizje, aresztowania, krwawe represje, aby zapobiec pomocy ze
strony Wielkopolan
• Złagodzenie represji po wygranej Prus z Austrią, dalej nieprzyjazne stosunki Bismarcka z Polakami
• Wielkopolska i Pomorze Gdańskie włączone do II Rzeszy- protest Wielkopolan, brak wpływu na decyzje kanclerza, rozłam
koła polskiego w Landtagu, brak pożytku wiecznego protestu dla sprawy polskiej
• Walka Kanclerza z katolikami- Kulturkampf w celu unifikacji narodu niemieckiego- wycelowany m.in. w Polaków, np. kara
2 lat więzienia dla duchownych za krytykę władz państwowych w kościołach
• Skutek odwrotny do zamierzonego, wzmocnienie polskiej odrębności narodowej w Wielkopolsce, na Górnym Śląsku i na
Pomorzu
3) Germanizacja
• Rugi pruskie- deportowanie polskich obywateli na tereny innych zaborów, niezadowolenie niemieckich przedsiębiorców,
brakowało im siły roboczej, wpłynęło na pogorszenie stosunków relacji z Rosją
• Komisja Kolonizacyjna- wykupowanie gruntów należących do Polaków, duży budżet, ograniczone sukcesy- Polacy
wykupywali ziemie od Niemców, więc wzrost niemieckich posiadłości niewielki
• Wykup przymusowy- sprzeciw opinii publicznej, pogwałcenie nietykalności własności prywatnej
• Hakata- związek marchii wschodniej, niesprzyjający Polakom
• Ustawa kagańcowa (1908)- przemawianie w miejscach publicznych w „języku innym niż niemiecki”, jedynie tam, gdzie
ludność polska stanowi 60 %- większość miast o mieszanym składzie etnicznym, np. Poznań
• Język polski nieobowiązkowy, szykanowany przez nauczycieli sympatyzujących z Hakatą, incydent we Wrześni (1901),
odmowa odmowy (XD) modlitw w języku niemieckim
• Strajk szkolny 1906 r.- sukces biernego oporu, polityka germanizacyjna przynosi odwrotne skutki
4) Autonomia Galicyjska
• kryzys polityczny wywołany przegraną z Włochami, pierwsze sejmy krajowe- na terenie Galicji w 1861 r., brak zgody
między stronnictwami szlachecko-mieszczańskimi a chłopskimi, sprzeciw wobec ustępstw odnośnie Ukraińców
• Widoczna odwilż już w latach 60., Austriacy nie dołączyli do prusko-rosyjskiej konwencji Alvenslebena podczas powstania
styczniowego, tolerowali pomoc dla powstańców
• Porażka z Niemcami przyspieszyła reformy- na terenie Galicji namiestnikiem został Gołuchowski zdominowany przez
konserwatystów krakowskich- wierność wobec Cesarza zamiast za autonomię, język polski urzędowym, rzeczy związane z
gospodarką, kulturą i oświatą podlegają Sejmowi Krajowemu
• Przedstawiciele Sejmu Krajowego wchodzili do parlamentu krajowego Austro-Węgier i obejmowali w nim ważne role, np.
ministrowie spraw zagranicznych lub premierzy Austrii. Im większy konflikt między Wiedniem a Petersburgiem, tym
większe poparcie dla polskiego ruchu niepodległościowego. Pomimo zwiększenia autonomii realistyczne podejście- nie
było szans na niepodległość w tej chwili, bo układ sił politycznych na to nie pozwalał, trzeba było czekać na dogodną
okazję
2. Przemiany społeczne i gospodarcze na ziemiach polskich
1) Pozytywizm
• Klęska powstania wskazała przewartościowanie idei romantycznych i zrywu niepodległościowego, wzniesienie idei
pozytywistycznych, takie jak praca u podstaw i pracy organicznej
Zabór pruski:
• Sukcesy pracy organicznej, szczególnie w Wielkopolsce:
 Związek Spółek Polskich, później Zarobkowych i gospodarczych- modernizacja majątków rolnych
 Bank Spółek Zarobkowych- komercyjna działalność i patriotyczna misja obrony majątków przed Komisją
Kolonizacyjną
 Liczne polskie towarzystwa i organizacje o charakterze oświatowym, rolniczym lub naukowym
Zabór rosyjski:
• Pozytywizm warszawski (Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus), utrudnione działanie w zaborze rosyjskim poprzez
stan wyjątkowy
• Nieliczne inicjatywy od hojnych arystokratów- Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, Towarzystwo Ogrodnicze, Muzeum
Rzemiosł i Sztuki Stosowanej, Szkoła Handlowa, Uniwersytet Latający
 Zabór austriacki:
• Najgorsza sytuacja ekonomiczna, ale dzięki dużej autonomii po 1867r. Możliwość legalnego działania organizacji
społecznych i gospodarczych, np. kasy kredytowo-oszczędnościowe Stefczyka, uniwersytety Krakowski i Lwowski
2) Rozwój przemysłu na ziemiach polskich
Zabór Rosyjski:
• Nowa fala rewolucji przemysłowej w pod koniec lat 70. XIX w., impulsem rozbudowa sieci kolejowej, modernizacja
produkcji w Zagłębiu Dąbrowskim
• Główną branżą nadal włókiennictwo, na ziemiach zabranych przemysł oparty na potencjale produkcyjnym wielkich
majątków ziemskich
• Nowe banki- Bank Handlowy Kronenberga i Bank Dyskontowy Mieczysława Epsteina- W-wa, Bank Handlowy Scheiblera-
Łódź
Zabór pruski:
• Wielkopolska i Pomorze obszarami intensywnej gospodarki rolnej, Górny Śląsk skupiony na przemyśle metalurgicznym i
wydobywczym, wydobycie węgla i wytop stali, depolonizacja Górnego Śląska, napływ niemieckich robotników
• Gęsta sieć kolejowa, wielokrotnie dłuższa niż w KP
Zabór austriacki:
• najsłabszy rozwój przemysłu, najważniejsze inwestycje państwa to tylko fortyfikacje w Krakowie i Przemyślu, i
strategiczne trasy kolejowe, kopalnie soli i kopalnie węgla niewielkimi skupiskami przemysłu
• gwałtowny rozwój przemysłu naftowego na Podkarpaciu
• Dominacja banków wiedeńskich i budapeszteńskich, Bank Krajowy (1883)
3) Przemiany na wsi
Zabór pruski:
• Stopniowe uwłaszczenie chłopów w zaborze pruskim już w 1823, rozwój najszybszy
Zabór rosyjski:
• reforma uwłaszczeniowa dopiero w 1864 r.
• brak kapitału, represje polityczne nie ułatwiały
• nierozwiązany problem służebności, czyli korzystania z lasów i pastwisk, wywoływał konflikty między chłopami a
właścicielami dworków
• chłopi żądali podziału ziemi, aby mieli na czym uprawiać ziemię
Zabór Austriacki:
• Wielcy właściciele prowadzili gospodarkę ekstensywną, opartą na taniej sile roboczej
• Uwłaszczenie chłopów w 1848 r.- zbyt małe gospodarstwa do dobrobytu, niepoprawnie rozdrobnione
• Głód zjawiskiem powszechnym, zamiast Królestwo Galicji i Lodomerii „Golicji i Głodomerii”
4) Sytuacja Polaków w poszczególnych zaborach
Zabór pruski
Największe uprzemysłowienie, jednak duża germanizacja, opór Polaków, zwrócenie się w stronę religii
Zabór rosyjski
Represje, dyskryminacja i podejrzliwość wobec Polaków, wydawanie książek w głębi Rosji, gdzie cenzura była słabsza,
szkolnictwo poddane rusyfikacji. Zacofanie i bieda na wsi spowodowała przenoszenie się chłopów do miast. Dynamiczny
rozwój przemysłu spowodował duże skupiska proletariatu. Miliony Żydów osiadło na terenie dawnej Rzeczypospolitej,
problemy etniczne
Zabór Austriacki
Stagnacja gospodarcza- częste klęski żywiołowe oraz epidemie wzmacniane przez przeżytki feudalne, praca bardzo nisko
płatna, problemy etniczne z Ukraińcami i Żydami
• Emigracja: Saksy w głąb Niemiec, Ameryka (najpierw Brazylia, potem US)
3. Nowe nurty polityczne
1) Powstanie partii masowych
• Różne modele ustrojowe państw zaborczych tworzyły inne potrzeby, inne nurty
• Upolitycznienie i unarodowienie społeczeństwa
• Partie masowe w ustroju parlamentarno-konstytucyjnym:
 formalizacja działalności (statut)
 deklaracja celów i sposobów ich realizacji (program polityczny)
 struktura organizacyjna (aparat partyjny)
• W państwach niekonstytucyjnych (np. Rosja) działalność partii miała konspiracyjny charakter, więc nie były masowe, ale
miały tendencje bardziej radykalne
2) Początki ruchu socjalistycznego
• Zła sytuacja robotników
• Pierwsza na ziemiach polskich partia polityczna- „Proletariat”, program marksistowski, nie poruszał kwestii
niepodległościowych, rewolucja robotnicza
3) Socjalizm niepodległościowy
• Stowarzyszenie Socjalistyczne „Lud Polski”(1881)- wsparcie idei walki o prawa robotnicze, nie odrzucali sprawy
niepodległości PL, poza terenem KP, brak realnego wpływu na sytuację w PL, pomysły przeniesienia na do Polski, program
paryski- 1892, na jego podstawie stworzenie Polskiej Partii Socjalistycznej 1893 r.
 • z czasem jawne akcje- 10-tysięczny pochód na pierwszego maja 1900 r., starcia z policją
4) Ruch narodowy
• 1887 r.- Liga Polska, spadkobierczyni tradycji powstańczej, założyciele z emigracji politycznej
• Związek Młodzieży Polskiej „Zet”- trójzaborowa organizacja, na czele Zygmunt Balicki, podporządkował związek Lidze
• 1893 r.- Roman Dmowski, Zygmunt Balicki, Jan Ludwik Popławski- przekształcenie Ligi Polskiej w Ligę Narodową
• 1897 r.- Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne- organizacja masowa, nie konspiracyjna, jak w poprzednikach
Największa popularność Endecji w zaborze pruskim (antyniemiecki program), szczególna rola w Galicji, istotna również w
KP
5) Ruch ludowy
• Galicja kolebką polskiego ruchu ludowego
• 1895 r.- Stronnictwo Ludowe- postulaty dotyczące upowszechnienia praw wyborczych, popularyzacja ruchu chłopskiego
• 1903 r.- Polskie Stronnictwo Ludowe- podział ziemi dworskiej, złagodzenie po wejściu w skład władz
• 1913 r.- Podział na PSL-Lewica i PSL-Piast- Wincenty Witos
4. Rewolucja 1905 roku
1) Wybuch rewolucji w Rosji
• Słaba sytuacja gospodarcza Imperium Rosyjskiego na początku XX w.
• Odwrócenie uwagi politycznej od protestów wojną z Japonią, lecz brak powodzenia w wojnie i jej koszty spowodowały
jeszcze większe niepokoje społeczne
• Demonstracje Stowarzyszenia Rosyjskich Robotników Fabrycznych i otworzenie ognia do demonstrantów
• Ogólne demonstracje nawołujące do zmian ustrojowych
• car Mikołaj II zmuszony do ustępstw- Manifest październikowy-amnestia dla więźniów politycznych, wprowadzenie
wolności zrzeszeń, powszechne prawo wyborcze oraz zwołanie parlamentu)
2) Polacy wobec rewolucji
• trudna sytuacja gospodarcza Kongresówki
• sprzeciw wobec władzy carskiej- demonstracje PPS, akcje zbrojne od początku 1905 r., podział na:
 „starych”- walka o niepodległość i prawa robotnicze poprzez zamachy i akcje niewielkich oddziałów bojowych
 „młodych”- umasowienie działań w wyniku strajków i demonstracji
• Liga Narodowa- trudna sytuacja w Rosji daje nadzieje na ustępstwa wobec Polaków przywrócenie języka polskiego jako
urzędowego, dalej autonomia
• Stronnictwo Polityki Realnej- przynajmniej częściowe uchylenie praw dyskryminujących ludność polską w Rosji „realiści”,
ale odrealnione podejście do tematu
3) Piłsudski i Dmowski w Japonii
• Piłsudski dążył do zawarcia sojuszu antyrosyjskiego, apel o wsparcie powstania przez Japończyków, oferowanie działań
sabotażowych na tyłach wojsk rosyjskich, u boku japońskich oddziałów
• Dmowski negował ideę powstania w Polsce, układ z socjalistami nie przyniesie korzyści Japonii, popiera jednak plany
współdziałania w dziedzinie wywiadu
• Wygrywa w tym starciu Dmowski, Piłsudski otrzymuje nikłe wsparcie materialne
4) Rewolucja na ziemiach polskich
• koniec stycznia- PPS i SDKPiL wzywają robotników do strajku powszechnego- udział bierze prawie 400 tys.
• Strajk szkolny aż do 1908 r.- polski językiem nauczania, powszechna i bezpłatna edukacja, prawa do edukacji wyższej dla
dziewcząt
• Demonstracja pierwszomajowa- podczas niej giną 32 osoby, strajk protestacyjny następnego dnia, próba zamachu na
Konstantinie Maksymowicza
• Manifest październikowy nie spełnia rewolucyjnych wymagań partii dążących do zniesienia caratu, natomiast środowiska
patriotyczne cieszą się ze swobód politycznych (wolność zrzeszania się)
• Bojkot wyborów do Dumy przez PPS i SDKPiL, ogromny sukces endecji, która zdobyła 2/3 głosów
• Przedłużające strajki zaczęły dotykać również robotników, więc bunt wobec władzy przygasał, na polu walki pozostała
jedynie Organizacja Bojowa PPS, która mimo strat dalej prowadziła walkę metodami terroru indywidualnego
• Rewolucja 1905 r. w liczbach: 7 tys. strajków, udział w nich wzięło ok. 1,3 mln ludzi
2) Polityka władz carskich
• Gieorgij Skałon- nowy generał-gubernator warszawski, twarde represje wobec protestujących, ogłoszenie stanu
wyjątkowego, karanie uczestników zajść karą śmierci, ponad 1000 wyroków, żołnierze z odległych prowincji Imperium-
brak sentymentu dla Polaków, lojalność wobec władz Kongresówki
• Podżeganie do nienawiści na tle narodowym- chęć skłócenia ruchu robotniczego, którego ważnym ogniwem był Bund
(Żydowski Związek Robotniczy), pogrom Żydów w 1906 r.
• Piotr Stołypin- reakcja stołypinowska, wycofywanie się z obietnic demokratycznych w Rosji, władze Kongresówki
postanowiły to wykorzystać, systematyczne zmniejszanie liczby mandatów z kraju nadwiślańskiego
3) Skutki rewolucji
• Ukaz tolerancyjny- zakończenie dyskryminacji wyznań rzymskokatolickiego i unickiego, częściowe zniesienie ograniczeń
językowych
• Prawo o działalności szkół niepaństwowych z polskim językiem nauczania (Polska Macierz Szkolna, Towarzystwo Kursów
Naukowych)
 • Poprawa warunków pracy i zwiększone zarobki robotników
2. Pozytywizm i młoda Polska
1) Kultura w drugiej połowie XIX w.
• nowoczesna kultura narodowa Polaków- najważniejsze punkty ku drodze do nowoczesnego społeczeństwa to
uwłaszczenie chłopów i aktywizacja polityczna, dużą rolę w rozwoju różnych idei miał rozwój oświaty
• Zmniejszenie ważności szlachty, powstanie nowej grupy społecznej- inteligencji
• Ponadzaborowy charakter kultury polskiej- wspólnota językowa, tradycja religijna, wspólna tradycja historyczna
warszawska- Polacy przegrali walkę z mocniejszymi sąsiadami)
• Pozytywizm- (Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Maria Konopnicka)- realizm, zaangażowanie społeczne, dominacja
prozy, utylitarne zastosowanie literatury, przydatność dla oświaty
2) Żydzi polscy- między asymilacją a odrębnością
• 3/4 światowej populacji Żydów w PL, duża imigracja dzięki antysemickiej polityce Rosjan, część asymilowała się, część nie,
pomimo prób asymilacji, pogłębiał się antagonizm pomiędzy Polakami a Żydami, podział w grupie etnicznej, wielu
odeszło od sztywnych norm religijnych, popularne u nich idee socjalistyczne, oraz budząca się tożsamość narodowa-
ruchy syjonistyczne
• Prawa wyborcze dzięki reformom Wielopolskiego- 1862 r., w zaborze pruskim jeszcze w okresie Wiosny Ludów, w zaborze
austriackim w trakcie reform w 1867 r.
3) Rola historii
• Cel: utrzymanie poczucia odrębności narodowej, budowanie tożsamości narodowej, refleksja nad charakterem
narodowym i przyczynami klęsk
• Henryk Sienkiewicz ku pokrzepieniu serc – Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy
• Dwie szkoły- krakowska- Stańczycy, Polacy na własne życzenie stracili niepodległość, winą szlacheckie przywileje,
mentalność sarmacka, trójlojalizm, warszawska- Polacy przegrali walkę z mocniejszymi sąsiadami, gdyby nie ich
interwencja, zmiany poczynione m.in. w Konstytucji 3 Maja mogłyby uratować Polskę przed upadkiem
2) Kultura młodej Polski
• lata 90. XIX w., idee pozytywistyczne tracą zwolenników, przejawem buntu publikacje Artura Górskiego, krytykujące ten
nurt
• Młoda Polska, neoromantyzm- (Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Stanisław Wyspiański, Jan Kasprowicz) powrót do prymatu
czucia i wiary oraz rozkwit poezji, sztuka dla sztuki, fascynacja formą
• Stolicą Młodej Polski Kraków, stolicą pozytywizmu polskiego Warszawa
• W zaborze pruskim tworzyli wybitni prozaicy epoki- Stefan Żeromski i Władysław Reymont
• Znani kompozytorzy- Mieczysław Karłowicz, Ludomir Różycki, Ignacy Jan Paderewski