BOLESiAW BALCEROWICZ

Siły zbrąjne
w stanie pokoju, kryzysu, wojny

ml Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR

~ Warszawa 2010
 Spis treści

WSTĘP .......... . 9
Rozdział I
PODSTAWOWE POJĘCIA . 11
Literatura uzupełniająca . . . 22
Rozdział II
ROLA I MIEJSCE SIŁ ZBROJNYCH W PAŃSTWIE 24
2.1. Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.2. Siły zbrojne - funkcje, role, zadania . . . . . . 25
2.3. Siły zbrojne w środowisku międzynarodowym 34
Literatura uzupełniąjąca . . . . . . . . . . . . . . . 36
Rozdział III
SIŁY ZBROJNE - TYPY (MODELE), RODZAJE, STRUKTURY . 38
3.1. Typy (modele) sił zbrojnych . . . . 38
3.2. Rodzaje sił zbrojnych. Struktury. . 45
3.3. Sztaby. Sztaby generalne (główne) 48
Literatura uzupełniająca . . . . . . . . . 51
Rozdział IV
KONTROLA PAŃSTWA NAD ARMIĄ (CYWILNA KONTROLA).
STOSUNKI CYWILNO-WOJSKOWE 52
4.1. Cywilna kontrola . . . . . . . 52
4.2. Neutralność sił zbrojnych . . . . . 58
4.3. Stosunki cywilno-wojskowe . . . . 59
4.4. Kontrola nad armią w państwach niedemokratycznych . 61
4.5. Wojskowe zamachy stanu. Rządy (dyktatury) wojskowe. 64
4.6. Militaryzm . . . . . 70
Literatura uzupełniająca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Rozdział V
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE KSZTAŁT I CHARAKTER SIŁ
,ZBROJNYCH. SIŁY ZBROJNE WYBRANYCH PAŃSTW . . 72
5.1. Siły zbrojne Stanów Zjednoczonych (mocm:stwa światowego) .· . 74
5.2. Siły zbrojne Francji (mocarstwa, ,,średniej potęgi światowej") . 77
5.3. Siły Zbrojne Wielkiej Brytanii (mocarstwa pokolonialnego,
państwa wyspiarskiego) . . . . . . . . . . . . . . 80
5.4. Siły zbrojne Rosji (odradzającego się mocarstwa) . . 82
5.5. Siły zbrojne Chin (wschodzącego mocarstwa) . . . . 86
5.6. Siły zbrojne Szwajcarii (państwa, które ,jestannią") . 90
5:7. Siły zbrojne Izraela (państwa w stanie „nie-pokoju") . 92
 6 7

5.8. Siły zbrojne Turcji (pm'lstwa kontrolowanego przez armię) . 95 Rozdział X

Literatura uzupełniająca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 ZBROJENIA. KONTROLA ZBROJEŃ. ROZBROJENIE . . 208
I 0.1. Zbrojenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Rozdział VI
10.2. Kontrola zbroje11. Rozbrojenie . . . . . . . . . . 212
SOJUSZE POLITYCZNO-MILITARNE. KOALICJE. . 100
10.3. Perspektywy. Rozbrajanie czy przezbrajanie? . .215
6. I. Sojusz - definicje . . . . . . . . . . 101
Literatura uzupełniająca . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
6.2. Cele i funkcje sojuszy· . . . . . . . . 102
6.3. Warunki, zasady tworzenia sojuszy . 103 Rozdział XI
6.4. Typy sojuszy . . . . . . . . . . . . . 106 ZMIANY ZACHODZĄCE W SFERZE WOJSKOWOŚCI . 217
6.5. Zobowiązania sojusznicze . . . . . . 110 11. l. Megatrendy rozwojowe a wojskowość . .218
6.6. Strategia sojuszu a strategia narodowa . 113 11.2. Teorie wielkiej zmiany a wojskowość . . . . . . . . . 222
6.7. Sojusz a koalicja . . . . . . . . . . . . . 115 11.3. Wskaźniki zmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
6.8. Sojusz a organizacja bezpieczeństwa zbiorowego . . 117 11.4. Nowe funkcje, nowe zadania sił zbrojnych. Ku armii zawodowej . . 228
6.9. NATO - sojusz, ,,nie-sojusz" . 119 11.5. Prywatyzacja misji, działa11 militarnych i paramilitarnych .
Literatura uzupełniająca . . . . . . . . . . . . 122 Problem najemnictwa w XXI wieku . 232
I 11.6. Rewolucja w sferze wojskowości . 236
Rozdział VII
Literatura uzupełniająca . . 240
WIELONARO:pOWE SIŁY WOJSKOWE . 123
\. 7 .1. Siły wielonarodowe w sojuszu . . . . .
I . 123 ZAKOŃCZENIE . 241
7.2. Siły wielonarodowe w koalicjach wojennych . 127
7.3. Siły wielonarodowe w misjach i operacjach pokojowych . . 129 LITERATURA . . 242
7.4. Wielonarodowe siły wojskowe Unii Europejskiej . . . . . 133 . 256
INDEKS NAZWISK
7.5. Wojsko Polskie w wielonarodowych siłach wojskowych . 137
Literat1.1ra uzupełniająca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Rozdział VIII
SIŁY ZBROJNE W KONFLIKTACH ZBROJNYCH I WOJNACH . 141
8.1. Kryzys. Konflikt zbrojny . . . 141
8.2. Wojna - definicje, redefinicje . 147
8.3. Wojny współczesne . . 153
8.4. Wojna w Iraku (2003) . 165
8.5. Przyszłe wojny . . . . 176
Literatura uzupełniająca . . . 188
Rozdział IX
SIŁY ZBROJNE W OPERACJACH POKOJOWYCH/OPERACJACH
INNYCH NIŻ WOJENNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
9.1. Podstawy prawne, definicje, normy i zasady operacji/misji
pokojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
9.2. Formy, dynamika, generacje misji/operacji pokojowych . 194
9.3. Klasyfikacja misji/operacji pokojowych. Terminologia . 198
9.4. Operacje stabilizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
9.5. Kwestie kierowania i użycia siły w operacjach pokojowych . 203
Literatura uzupełniająca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
 WSTĘP

Ola-es korzystania z dywidendy pokojowej w związku z zako11czeniem zimnej

wojny tiwał niecałą dekadę. Trochę już zapominana dzisiaj „dywidenda" ozna-
czała zarówno elementy mierzalne - redukcję wojsk, zmniejszenie wydatków na
zbrojenia, jak i niemierzalne - idee, teorie o zmniejszającej się roli sił zbrojnych
L
w stosunkach międzynarodowych. Niecałą dekadę przebwaly przekonania o krą­
żącym nad nami widmie pokoju, demokracji, przynoszącej dobrodziejstwa globa-
lizacji. Rzeczywistość-wydarzenia przełomu wieków - dość szybko i brutalnie
je zweryfikowała. Nie nastąpił w amerykai'1skim stylu głoszony koniec historii;
nie nastąpił też koniec wojen i konfliktów zbrojnych. Nie nastąpił koniec geopo-
lityki i geostrategii; geopolityki nie wyparła geoekonomika. Po świecie nie krą­
ży widmo pokoju i demoluacji. Powróciła siła. Czynnik siły, siły militarnej pozo-
stał - jak zawsze - obecny w stosunkach międzynarodowych. Siła znowu okazała
się w rzeczywistości międzynarodowej czynnikiem ważnym, a siły zbrojne in-
strumentem użytecznym, wykorzystywanym na rzecz kształtowania bezpiecze11-
stwa. Znaczenie sił zbrojnych w nowych warunkach nie zmniejsza się w istotny
sposób; jedynie się zmienia. Zmiana ta nie oznacza istotnej redefinicji funkcji sił
zbrojnych, lecz weryfikację podejścia co do ich przydatności w innych niż prze-
mysłowe wojnach i konfliktach zbrojnych, refleksji o granicach pożytku z ich zo-
stosowania.
Wyrażone powyżej podejście znajduje pehle zrozumienie w Instytucie Sto-
sunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. W dekompozycji na-
uki o stosunkach międzynarodowych swoje miejsce znajdują tu studia strategicz-
ne, refleksja nad siłą w stosunkach międzynarodowych. W programie studiów
i/1,i:"·,,.. oprócz wykładanych od lat przedmiotów, takich jak międzynarodowe stosunki
;';polityczne, gospodarcze, kulturalne - prowadzi się konwersatoria z międzynaro-
{dowych stosunków wojskowych.
}: · O pojawieniu się niniejszego opracowania przesądziła przede wszystkim po-
.trzeba stworzenia kompleksowej pomocy dla dydaktyki przedmiotu „między­
:Jarodowe stosunki wojskowe". Po latach prowadzenia konwersatoriów z tego
'.· rzedmiotu autor nie ma wątpliwości, że studentom, którzy po raz pierwszy sty-
,ają się z problematyką wojskową, taka pomoc jest wręcz nieodzowna. Literatura
Jzedmiotu bowiem, nie dość, że jest rozproszona, jeszcze grzeszy hermetyzmem
żywanego w niej języka, brakuje zaś wiarygodnej pozycji monograficznej, na-
iązującej do programu.
\
 Wstęp
IO

Wojsko ze swoją specyfiką, aurą pewnej tajemniczości, z towarzyszącymi mu

legendami i mitami wzbudza dość szczególne zainteresowanie, często wręcz fa-
scynuje. Problematyka wojskowa zajmuje sporo miejsca w przekazach medial-
nych i debacie politycznej. Istnieją ku temu istotne powody: Wśród nich na pie1w-
szym miejscu wymienić należy aktywność militarną Polski w mijających dwóch ROZDZIAŁ I
dekadach. Polska w ostatnich kilkunastu latach stała się uczestnikiem trzech wo-
jen, toczonych z dala od,,iej granic - w byłej Jugosławii, Iraku, Afganistanie. !PODSTAWOWE POJĘCIA
Trudno znaleźć w naszej h~orii podobną sytuację. Wzmożone (i pożądane) zain-
teresowanie społecze11stwa problemami bezpiecze11stwa, obronności, wojskowo- Kategorią centralną podejmowanych w niniejszym opracowaniu kwestii jest

ści to standard demoluacji, element cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi. Ra-
cjonalne opinie, oceny stanu armii, sensowna debata na jej temat stają się trudne,
a nawet niemożliwe, bez elementarnej, wolnej od mitów wiedzy.
Książka ma być odpowiedzią na to zapotrzebowanie. Ma ona pomóc zrozu-
mieć czytelnikowi sens funkcjonowania, role i zadania sił zbrojnych we współ­
czesnym świecie. Powszechny stereotyp armii postrzeganej jedynie przez funk-
cję walki zbrojnej ma tu zostać „uracjonalniony" kontrstereotypem zawartym
w skrócie - ,,siły zbrojne jako instrument polityki".
Ścisły związek z potrzebami dydaktyki ma konstrukcja książki. Każdy z roz-
- co oczywiste -wojsko, siły zbrojne. Nieodzownym warunkiem wstępnym po-
przedzającym definiowanie istoty, ról, funkcji itd. sił zbrojnych jest wyjaśnienie
kilku pojęć ściśle z istotą sił zbrojnych związanych, takich jak: strategia, doktry-
na, polityka, geopolityka, geostrategia. Konieczne przy tym będzie przybliżenie
znacze11 kilku kategorii im towarzyszących, takich jak: sztuka wojenna, sztuka
operacyjna, taktyka. Wyjaśnienie tych i kilku innych podstawowych, ,,wstęp­
nych" pojęć jest treścią niniejszego rozdziału. Inne, skądinąd kluczowe, w tym
m.in. siły zbrojne, wojna, layzys, operacje pokojowe, cywilna kontrola itp., zo-
staną omówione szeroko w rozdziałach oddzielnych.

działów (z wyjątkiem pierwszego) może być potraktowany jako szkic konspektu Ze względu na pierwotne, stricte wojenne przeznaczenie sił zbrojnych roz-
kolejnych konwersatoriów. Jako że książka traktuje o dziedzinie specyficznej, za- ważania rozpocznie definicja tenninów: ,,sztuka wojenna" oraz jej składowych:

mieszczono w niej nieodzowną, elementarną terminologię oraz podstawową wie-
dzę o instytucji wojska.
Adresatem głównym opracowania jest student; zgodnie z intencjami autora
nie jest to jednak adresat wyłączny i jedyny.
Niniejsza książka stanowi kontynuację wydanej w roku 2006 pozycji Siły
,,strategia", ,,taktyka", ,,sztuka operacyjna".
Sztuka wojenna to „dziedzina wiedzy i umiejętności dotycząca form i spo-
sobów przygotowania oraz prowadzenia dziala11 wojennych w skali strategicz-
nej, operacyjnej i taktycznej" 1• Sztukę wojenną definiuje się jako teorię i prakty-
kę działa11 wojennych. W tym sensie - jak pisze m.in. S. Koziej - termin ów ma

zbrojne w pal1stwie i stosunkach międzynarodowych. Nie jest to jednak, mimo za- dwa znaczenia. W jednym oznacza teorię (naukę), w drugim - praktyczne po-
chowanej struktury, jej „wydanie drugie". Znaczna rozbudowa treści, nowe ele- stępowanie dowództw i wojsk w zala-esie przygotowania i prowadzenia działa11

menty, zmienione rozłożenie akcentów sprawiły, że pozycja niniejsza została wy- zbrojnych 2 • Sztukę wojenną dzieli się ze względu na skalę, rozmach, treść i cha-
rakter podejmowanych problemów na trzy poziomy (działy): strategię, sztukę
dana pod zmienionym tytułem.
operacyjną i taktykę.
Centralnym zagadnieniem sztuki wojennej jako dziedziny wiedzy są prawa
··. ~alki zbrojnej i zasady sztuki wojennej. Spośród praw na pierwszym miejscu
· . stawi~ się powszechnie prawo zależności wojny od polityki, co wiąże się bezpo-
,średmo z klasyczną definicją wojny Clausewitza. Do podstawowych praw walki
~-broj1~ej zalicza się prawo zależności sposobów j form walki zbrojn~j od jej mate-
rmh~eJ podstawy oraz prawo zależności przebiegu walki zbrojnej od stosunku po-
\ .tencJałów bojowych (stosunku sił). Zasady sztuki wojennej to wynikające z praw
>prakseologiczne, ogólne dyrektywy działania; histo1ycznie ukształtowane reguły
::,przygotowania i prowadzenia działai'1 zbrojnych, które mają stanowić podstawę
B. Balcerowicz (red.), Słownik te1111inów z zakresu bezpiecze1istwa narodowego, Akademia
'/ 1' · ' 1
Obrony Narodowej, Warszawa 2002, s. I 03.
2 S. Koziej, Teoria sztuki wojennej, Bellona, Warszawa 1993, s. 25.
12 Rozdział I Podstawowe pojęcia
13

racjonalnej działalności
dowódców. Klasyczny clausewitzowski zbiór obejmuje Cezurę w rozwoju strategii jako nauki wyznacza myśl K. Clausewitza wy-
dziewięć następujących zasad: zmasowanie, cel, ekonomia sil, prostota, zasko- rażona w jego dziele O w~jnie. Przed Clausewitzem domeną strategii było je-
czenie, jedność dowodzenia, ubezpieczenie, natarcie (inicjatywa), manewr. dynie wypracowanie reguł i zasad skutecznego rozstrzygania wojny. Definiując
Szt11ka wojenna pierwotnie była jedynie umiejętnością przygotowania i pro- wojnę jako dalszy ciąg stosunków politycznych, wielki pruski teoretyk wska-
wadzenia działa11 wojennych. Refleksja nad wojną, w tym nad sposoban'li pro- zał na związki polityki i strategii. Strategia od tej pory traktowana jest także jako
wadzenia działm'l wojenny.eh (czyli tym, co współcześnie nazywa się strategią), sztuka użycia sil zbrojnych do osiągnięcia celów wytyczonych przez politykę.
w starożytności zaliczana była - podobnie jak większość dziedzin nauki - do filo- W XX wieku wyróżnia się już „strategię wojenną" i „strategię wojskową". Stra-
zofii. tegia jednak jeszcze dh1go, bo do polowy XX wieku, kojarzona była jedynie
Sztuka wojenna nie zajmuje się etiologią (źródłami, przyczynami) wojen ani z problemami przygotowania i prowadzenia wojny, wykorzystania sil zbrojnych
ich funkcjami. Etiologia, anatomia i funkcje wojen stanowią obszar zaintereso- głównie w wojnie, a jeszcze we współczesnej, treściowo znacznie poszerzonej
wm'l nauki o wojnie - polemologii. definicji J. Kukułki odnosiła się tylko do aspektu militarnego polityki, była trak-
Strategia. Strategia w jej pierwotnym - też wciąż aktualnym, choć niepeł• towana jako „wojskowa część fazy realizacyjn~j polityki pa11stwa" 4 •
nym znaczeniu stanowiła część sztuki wojennej, w stosunku do pozostałych hie- W miarę narastania złożoności życia społecze11stw i komplikowania się :z;ja-
rarchicznie nadrzędną. Mimo że zalues pojęciowy tego terminu ulegał poszerze- wiska wojny- głównie za sprawą pojawienia się broni jądrowej - konieczne stało
niu, to wciąż jeszcze we współczesnych słownikach strategię charakteryzuje się się włączenie w zakres strategii aspektów pozamilitarnych, takich jak: politycz-
jako: ,,dział sztuki wojennej określający reguły i zasady przygotowania i prowa- ne, społeczne, ekonomiczne, psychologiczne, moralne i inne. Termin strategia
dzenia wojny jako całości oraz jej poszczególnych kampanii, bitew i głównych zaadaptowany został na rzecz sztuki rządzenia pa11stwem. Konieczność odejścia
operacji"3 • Słowo „strategia" pochodzi z greckiego strategos od stratos - wojsko od tradycyjnego, wąskiego jej rozumienia najbardziej przekonująco uzasadnił
i agein - prowadzę; oznaczało ono sztukę dowodzenia wojskami przez naczel- B.H. Liddell Hart, definiujący strategię jako „sztukę rozdziału i użycia środków
nego wodza. Szykowaniem wojsk zajmowała się taktyka, tachtein - szykować. militarnych w taki sposób, aby osiągnąć cel polityczny"5. Za sprawą Liddell Bar-
,,Strategia" rozumiana jako część sztuki wojennej jest kategorią nadrzędną w sto- ta do użycia wszedł stosowany wciąż (szczególnie w ośrodkach anglosaskich)
sunku do „taktyki", a później „sztuki operacyjnej". podział na „wielką" i „czystą" strategię. Domeną „wielkiej" strategii jest przy-
gotowanie i wykorzystanie wszystkich zasobów, środków i metod do osiągnięcia
celów wojny ustanowionych przez politykę. ,,Wielka" strategia służy osiąganiu
s celów politycznych, ,,czysta" strategia zaś, strategia militarna, prowadzi do osią­
z gania celów militarnych.
T STRATEGIA
u Niezwykle rozległego znaczenia nabrał termin ten w drugi~j połowie XX wie-
K ku, a jego zastosowanie zyskało od tego czasu uniwersalny charakter. Strategia
A SZTUKA OPERACYJNA dotyczyła pełnego spektrum celów narodowych i sposobów ich osiągania. Dla
określenia jej nowych, poszerzonych znacze11 pojawiły się terminy: ,,polistrate-
w
o gia" (J. Kukułka), ,,strategia totalna" (A. Beaufre), ,,strategia ogólna" (F. Ruge).
J TAKTYKA W nowym ujęciu stała się koncepcyjno-decyzyjną i realizacyjną fazą polityki
E pa11stwa w skali ogólnych celów oraz środków i sposobów ich urzeczywistnia-
N nia. Zrozumiałe jest, że tak szeroko zakrojona „polistrategia" wymaga,i kolei cle-
N , kompozycji na strategie szczegółowe.
A

Rys. 1. Strategia jako część sztuki wojennej

·· · 4 .1. Kukułka, Problemy teorii stosunków 111iędzy1wrodo11,,ch, Paiistwowe Wydawnictwo Na-

ukowe, Warszawa 1959, s. 121.

3 Uniwersc,/,01 slownikjęzy/cc, polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, t. 4, , 5 B.H. Liddell Hart, Strc,tegia. Dzia/c,nic, pośrednie, przeł. E. Bngie1iski, Wydawnictwo Mini-
s. 553. .sterstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1959, s. 388.
14 Rozdział I PodsJwowe pojęcia I5

Etap Okres Nazwa strategii Zakres pojęciowy

I. Strategia Do końca Strategia Wojna: jej przygotowanie

Jal<o wojskowa część XIX w. i prowadzenie ZAKRESY
DZIAŁALNOŚCI ODPOWIADAJĄCE
fazy realizacyjnej 1. Strategia wojenna Wojna: jej przygotowanie
PAŃSTWA IM STRATEGIE
polityki na szczeblu
państwa
Do polowy
XXw.
i ·prowadzenie ~
2. Strategia wojskowa Użycie siły zbrojnej w wojnie
li. Strategia 1. Strategia jako polistrategia Cele narodowe i sposoby ich
Jako koncepcyjna- osiągania
1. Działalność państwa STRATEGIA
w całości BEZPIECZEŃSTWA STRATEGIA
-decyzyjna i realizacyjna 2. Strategie szczegółowe: Działalność państwa wg PAŃSTWA NARODOWA
faza polityki państwa ................................................................. ~

głównych dziedzin:
w sl<ali ogólnych Od polowy
celów oraz środków XX w. - s. polityki zagranicznej - polityki zagranicznej 2. Działalność państwa
i sposobów ich - s. gospodarcza - gospodarczej wg dziedzin: gospodarczej,
socjalnej, obronnej i in. STRATEGIA INNE
urzeczywistniania - s. socjalna - socjalnej OBRONNA STRATEGIE. ..
w dużym horyzoncie - s. obronna - obronnej
·································································:
czasowo-przestrzennym - ... (inne) - ... (innych)

Rys. 2. Ewolucja pojęcia strategii 3. Działalność państwa

Ź.ródlo: R. Wróblewski, Wprowadzenie do strategii wojskowej, BUWII<, Warszawa 1998. w wojnie STRATEGIA
WOJENNA
................................................................. ~

Współcześnie kategorię „strategia" stosuje się szeroko na gruncie wielu dzie-

dzin życia społecznego, służy ona do określenia każdego działania o podstawo-
wym dla danej dziedziny znaczeniu. W języku potocznym oznacza każde plano-
we, długofalowe działanie.
Obecnie strategię (bez przymiotników) definiuje się jako: ,,teorię i praktykę
działania ukierunkowanego na osiągnięcie założonych celów w danej dziedzinie,
ujmowanych w skali ogólnej i mających charakter długofalowy" lub jako: ,,teo-
rię i praktykę określającą zasady i generalne sposoby działania przez kierowni-
cze organa w danej dziedzinie, ujmowane w skali celów i ich urzeczywistnienia
o dużym horyzoncie czasowo-przest:rzennym"6 • Termin ten ma zatem dość ogól-
ne znaczenie i w pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że strategia to meto-
da, droga postępowania. Dotyczy on procesu optymalizacji celów w stosunku do
posiadanych środków oraz przyporządkowania środków w osiąganiu celów. Do-
piero po uzupełnieniu przymiotnikiem i przypisaniu określonemu podmiotowi
nabiera specyficznego (konkretnego) znaczenia.
Jeśli przyjmujemy za pbdmiot strategii pa11stwo, to jego różnym zakresom
działalności (polityki) odpowiadają specyficzne strategie. Działalności pai'lstwa
w całości odpowiada strategia narodowa oraz strategia bezpiecze11stwa narodowe-
go. Działalności (polityce) pa11stwa w takich dziedzinach jak gospodarka, obrona,
oświata itp. odpowiadają strategie: gospodarcza, obronna, oświatowa ... Działal­
ności pa11stwa w zakresie przygotowat'i wojennych i prowadzenia wojny - stra-
tegia wojenna, Polityce wojskowej - budownictwu, wykorzystaniu sił zbrojnych
do realizacji jej celów - odpowiada strategia wojskowa.
6 B. Balcerowicz (red.), Słownik ... , op. cit., s. 94.
4. Działalność państwa
w poszczególnych dziedzinach
(polityki szczegółowe) STRATEGIA INNE STRATEGIE
WOJSKOWA SZCZEGÓŁOWE
Rys. 3. Zakresy działalności państwa i odpowiadające im strategie
Źródło: R. Wróblewski, Wprowadzenie ... , op. cit.
Istotne dla przedmiotu terminy: strategia narodowa, strategia bezpiecze1'istwa
narodowego, str~tegia obronna, należy postl-zegać w hierarchii wynikającej z ich
zakresu znaczemowego. Strategia narodowa zorientowana jest na pełne spek-
ttum ce_lów pa6stwa, do realizacji któ1ych rozporządza wszelkimi jego zasobami.
St:ateg1a naro_cl~;"a cloty~zy relacji _(związków przyczynowo-skutkowych) po-
m~ędzy _celmm I srodkamt (zasobami), władzą a zadaniami, możliwościami i za-
/!11ąrąm1. St~·at~gia be~piec~eństwa. na.rodowego ogranicza się do realizacji cc-
,Jó:w ~ap~wmema bez~ne~zenstwa dz1ęk1 dostępnym zasobom, Strategia obronna
,~~t1p1a się 1:a zapewiuenm obrony przed zagrożeniami (głównie) milit.amymi.
(i:i;. ~trategia wojskowa dotyczy działania (polity\d) ukierunkowaneg~ na osiąg­
,m~c1e założonych celów we wszystkich dziedżinach i stanach funkcjonowania
'lłanstwa (pokoju, loyzysu, wojny).
i i Podmiotem omawianych tu strategii jest pat'istwo. Należy mieć świadomość
,~ ws~ółc~eśni~ strategię w _różny sposób uprawia się na wielu poziomach, prze~
_tga111~ac~e róznego rodzaJu - określone strategie stosuje się w zarządzaniu
rzeds1ęb1orstwem, działalności partii politycznych, w sporcie itp.
16 Rozdział I Podstawowe
Mimo szerokiego zastosowania terminu na gruncie wielu różnych dziedzin
wiedzy, w wielu różnych formach działalności, to w studiach strategicznych, ana-
lizie strategicznej, zachowuje on w istocie swoje klasyczne znaczenie - odnosi
się do problemów znaczenia siły (głównie siły militm'nej) w realizacji celów po-
lityki.
Do najczęściej wymie11ianych klasyków strategii (szt11ki wojennej) zaliczyć
należy: Sun Tzu, Ksenofonta, Wegecjusza, Machiavellego, Clausewitza, Jomi-
niego, Liddell Barta, Beaufre'a. W rozwoju polskiej myśli strategicznej wiel-
kie zasługi należy przyznac 111.in. J. Tarnowskiemu, A.F. Modrzewskiemu, W. Si-
korskiemu. Współcześnie szerokim autorytetem w tej dziedzinie cieszą się 111.in.
C. Gray, A. Cordesman, F. Heisbourg, a w Polsce - R. Kuźniar, S. Koziej.
Taktyka obok strategii była pie1wotną składową sztuki wojennej. Początko­
wo miała oznaczać uszykowanie wojsk na polu bitwy, choć w istocie w jej zakres
wchodziło zapewne samo prowadzenie walki zbrojnej. Taktykę wyraźnie wy-
odrębniał ze sztuki wojennej Ksenofont (430-355 p.n.e.). Clausewitz wyróżniał
dwa poziomy militarne wojny: strategiczny i taktyczny. Taktyka - pisał - uczy
użycia sił zbrojnych w walce, strategia - użycia walki do osiągnięcia celów woj-
ny. Strategia zajmuje się wojną w całości, taktyka jej pojedynczymi aktami -wal-
ką. Celem taktycznym jest zwycięstwo w walce, wygrana bitwa; cele strategicz-
ne zaś formułuje się w innych, ogólniejszych kategoriach. Taktyka - jak pisze
S. Koziej - dotyczy problemów związanych z prowadzeniem bitew, kierowania
ich przebiegiem oraz koordynowania wysiłków wojsk nie tylko przed bitwą, lecz
także w jej trakcie7 •
Podobnie jak strategia, termin taktyka znajduje współcześnie szerokie, dale-
ce wykraczające poza sferę wojskowości zastosowanie. Taktyka to najogólniej
,,sposób, metoda postępowania mająca doprowadzić do określonego celu; działa­
nia według obmyślonego planu"8• Według S. Kozieja to „nic innego,jak określe­
nie zadm'i dla sil, jakie się posiada".
We współczesnych, bezprzymiotnikowych definicjach strategii i taktyki
dość trudno uchwycić zachodzące między nimi różnice. Obie kategorie pozosta-
ją w hierarchicznej, ale dial~ktycznej współzależności. Strategia dotyczy zasad
i generalnych sposobów działania; zasad i sposobów ujmowanych w skali celów,
środków i metod o dużym żasięgu czasoprzestrzennym. Taktyka zaś odnosi się do
działania zorientowanego na osiąganie celów bliskich, mniej ogólnych; działania
mającego charakter bieżący. Taktyka jest (powinna być) implementacją strategii
w mniejszej skali. W racjonalnym działaniu taktyka z jej celami i metodami słu­
ży (powinna służyć) strategii.
Sztuka operacyjna to stosunkowo nowa kategoria sztuki wojennej, jej część,
która stanowi swoiste ogniwo pośrednie między strategią a taktyką. Potrzeba jej
1 S. Koziej, Teoria ... , op. cit., s. 94.
8 Uniwe,:valnyslownik ... , op. cit., t. 4, s. 761.
pojęcia
17
wyodrębnienia zaistniała wraz ze wzrostem czasowego i przestrzennego rozma-
chu wojen, gdy wojna przestała być - w uproszczeniu - swoistą sumą kilku po-
stępujących po sobie bitew. Na wojnę nowoczesną w zasadzie składa się szereg
kampanii, operacji prowadzonych zarówno równocześnie, jak i kolejno; kampa-
nii i operaC;ji prowadzonych w różnych środowiskach walki.
Sztuka operacyjna w słownictwie wojskowym jest definiowana jako: ,,dział
sztuki wojennej obejmujący teorię i praktykę przygotowania i prowadzenia przez
zgrupowania wojskowe operacji, zmierzających do osiągnięcia celu strategicz-
nego (niekiedy politycznego) na obszarze działaó. wojennych (wojskowych), kie-
runku strategicznym, obszarze zainteresowania strategicznego"9 •
Operacja w rozumieniu nie tylko wojskowym to: ,,działanie lub szereg dzia-
łm'i zmierzających do wykonania określonego zadania" 10 • Na gruncie wojskowo-
-cywilnym znane są „operacje pokojowe", ,,operacje kryzysowe", o których bę­
dzie mowa w następnych rozdziałach.
Polityka a strategia (taktyka). Polityka to - według jednej z popularni~j-
szych definicji - działalność wytyczona przez ośrodek decyzyjny zmierząjąca do
osiągnięcia określonych celów. Podmiotem polityki jest tu pa11stwo, przedmio-
tem władza, a cele - fonkcją interesów społecznych. W relacjach zachodzących
między polityką a strategią po Clausewitzu niekwestionowany prymat ma poli-
tyka. Jej zadaniem i przywilejem jest formułowanie celów (jako funkcji intere-
sów) oraz założe11, w tym ogranicze11 w ich osiąganiu. Polityka powiada przede
wszystkim: ,,co zrobić?", strategia odpowiada ,jak coś zrobić?"; określa drogę
przejścia od założe11 do celów, wykorzystując rozporządzalne środki. Strategia
służy skutecznej realizacji polityki.
Jakkolwiek p1ymat polityki nie podlega kwestii, relacje polityka-strategia na-
leży postrzegać dwukierunkowo, ujmować je w związku dialektycznym. Strate-
gia bowiem nie ogranicza się do wykonawstwa założe6 polityki; do jej zadm'i na-
leży też określanie realności osiągania określonych celów, wskazywanie, jakie
działania polityczne w ich realizacji będą niezbędne, współudział w hierarchiza-
cji celów itp. Przyjęta przez uprawnione polityczne gremia decyzyjne strategia
działania (doktiyna) sytuuje się przed bieżącą polityką. Ustalona strategia deter-
minuje bieżące poczynania polityki.
Dialektyka relacji: strategia-polityka ma swóJbezpośredni, ,,materialny" wy-
raz w studiach strategicznych, analizie strategicznej - podejściu strategicznym.
,,St11dia strategiczne" to z jednej strony metoda aualizy środowiska b~zpiecze6-
stwa, z drugiej - pragmatyczna działalność wyspecjalizowanych instytucji. Stu-
dia strategiczne są też przedmiotem refleksji naukowej, przedmiotem wykłada­
nym w uczelniach wojskowych i niektórych (nielicznych) uczelniach cywilnych
(111.in. w Instytucie Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskie-
9 M. Wiatr, Między strategią a taktyką, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru(1 1999, s. 89.
10 U11iwe1:val11y słownik ... , op. cit., t. 3, s. 232.
18 Rozdział I Podstawowe pojęcia
19

go). W stosowanych studiach strategicznych dominuje klasyczne (czyli zawę­ Na poziomie taktycznym swojego rodzaju odpowiednik:iem doktryn są tzw.
żone) pojęcie strategii, które doskonale oddaje lakoniczna definicja A. Beau- podręcznikipolowe (Field Manuał).
fre'a - ,,strategia [to] sztllka wykorzystania siły dla osiągnięcia celów polityki" 11 .
W studiach strategicznych zagadnienie siły, siły militarnej w rzeczywistości mię­ WARUNKI (W TYM ZAGROŻENIA)
dzynarodowej jest zagadnieniem centralnym. Relacje polityka-strategia, co nale-
ży podkreślić powtórnie, ujmuje się tu w istocie w sposób klasyczny 12 . ŚRODKI
I.
Doktr·yna - w terminologii wojskowej (i „okołowojskowej") - oznacza „ofi-
cjalnie przyjęty system zasad i założe11 ośrodka decyzyjnego, zmierzający do re-
alizacji ustalonych celów :,:a pomocą ustalonych środków" 13 • Przyjęcie za punkt

D
wyjścia jej zakresu działania pozwala wyróżnić doktrynę narodową, doktrynę
bezpieczeństwa narodowego; przyjęcie za punkt wyjścia form i sposobów - dok- li.
CELE
trynę obronną. Doktryny te odpowiad,~ją strategiom: narodowej, bezpiecze11stwa NARODOWE

narodowego, obronnej.
Doktryna jest rezultatem pewnego postanowienia, decyzji (długofalowej)
o!G"eślonych ośrodków władzy (decyzyjnych). Pod względem treści i wewnętrz­
nej konstrukcji doktryny strategiczne odpowiadają określonym koncepcjom stra-
tegicznym; w istocie są to wybrane i wprowadzane do realizacji koncepcje stra-
tegiczne. Doktryna jest - nieco upraszczając - oficjalnie ogłoszoną, zapisaną,
przeznaczoną do realizacji strategią. Znane z historii wojenne strategie „zma-
sowanego odwetu" i „elastycznego reagowania" były swego czasu doktryna-
mi wojennymi USA i NATO. Doktrynami są ogłaszane przez pmistwa „strate-
gie narodowe", ,,strategie bezpiecze11stwa narodowego", ,,strategie obronne". Ich
werbalizacja i upublicznianie od niedawna stanowi normę w stosunkach między­
narodowych; jest to rezultat procesu budowy środków zaufania, efekt wysiłków
podejmowanych w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku.
Doktryna to termin do niedawna stosowany w naszej teorii i praktyce jedynie
na poziomie polityki i strategii. W terminologii przyjętej na Zachodzie, w NATO,
częściej znajduje on zastosowanie na gruncie sztuki operacyjnej. Doktryna to
,,podstawowe zasady (dogmaty), któ1ymi siły zbrojne kierują się w działaniach,
prowadząc swoje operacje" 14 . Swoje dokhyny posiada każdy rodzaj sił zbroj-
nych; istnieją też dokttyny operacji połączonych, operacji pokojowych, operacji
innych niż wojenne, operacji specjalnych i inne. Wszystkie zawierają podstawo-
we zasady, normy postępowania, ogólne procedmy pozwalające na maksymalnie
skoordynowane działania.
11 A. Beaufre, ·wstęp do strategii. Odstraszanie i strategia, przeł. F. Dziedzic, Wydawnictwo
DOKTRYNA
Legenda: I, li - polityka
1, 2, 3 - strategia
Rys. 4. Polityka, strategia, doktryna - współzależności
Źródło: oprac. własne.
Kolejnymi terminami często stosowanymi w nauce międzynarodowych sto-
sunków wojskowych są: geopolityka, geostrategia, geografia wojenna.
GeoJ>olityka. Nie ma jednoznacznej, pełnej, powszechnie akceptowanej de-
finicji geopolityki. Istnieje natomiast powszechna zgoda co do tego, że polity-
ka od zawsze prowadzona była w czasie i przestrzeni; od zawsze miała swój wy-
raźny kontekst histo1yczny i kontekst geograficzny. W różny sposób, ale zawsze
istotny, położenie geograficzne determinowało politykę pm1stw. Pojęcie geopo-
lityki zostało zdefiniowane w roku 1927; uznano ją wtedy za naukę o przyrodni-
czych ograniczeniach zjawisk politycznych i olueślano jako: ,,naukę o pa11.stwie
opartą na podstawach nauk o ziemi i wykorzystującą biologiczną zasadę - ujmo-
wania wydarze11 politycznych jako geograficznie uwarunkowanych zjawisk ży-
ciowych"15. · · •

Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1968, s. 25-32.
12 Przedmiotem pracy R. Kuźniara poświęconej studiom strategicznym są:,,( ... ) zagadnienia
( ... )strategii politycznych posługujących się silą militamą" (w:) idem, Polityka i si/a. Studia stra-
tegiczne -za,·ys problematyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005.
13 B. Balcernwicz (red.), Słownik ... , op. cit., s. 18.
14 Dictiona,J' of Mi/italJ' and Associated Terms, Department of Defcnse, Washington 1987,
s. 118.
, Geopolityka we współczesnym ujęciu to: ,,interdyscyplinarna działalność na-
ukowa i praktyczna zajmująca się badaniem pa(1stwa (koalicji) jako organizmu
geograficznego i określeniem dla niego celów geopolitycznych". Jako dziedzi-
na naukowa bada relacje czasoprzestrzenne występujące między pm1stwami i ich
15 S. Otok, Geografia polityczna: geopolityka - pa,istwo - ekopolityka, Wydawnictwo Nouko-
we PWN, Wnrsznwa 1996, s. 12.
20 Rozdział I Podstawowe
zgrupowaniami. Umieszczana jest między geografią, historią a naukami politycz-
nymi, ekonomicznymi czy nauką o społecze11stwie 16 .
Rodząca się na początku XX wieku geopolityka miała aspiracje cło odegra-
nia roli dyscypliny naukowej. Zawłaszczona przez iJolitykę, w rzeczywistości
stała się niebawem doktryną, ideologią, a nawet swoistym światopoglądei11. Na-
ukowość geopolityki, cho.ć szeroko negowana, pozostaje jednak wciąż kwestią
otwartą. Przyznać bowiem należy, że spełnia ona w znacznym stopniu pięć ka-
nonicznych funkcji, jakie ma spełniać nauka o stosunkach międzynarodowych.
Opisuje bowiem rzeczywi.;tość (funkcja deskryptywna), objaśnia rzeczywistość
(funkcja eksplanacyjna), stawia hipotezy i formułuje prognozy (funkcja predyk-
tywna), formułuje rekomendacje do działania (funkcja instrumentalna), a także
- co w praktyce wiązało się z nadużyciami - uwiarygodnia podejmowane dzia-
łania (funkcja aksjologiczna). Geopolityka, jeśli jest w ogóle nauką, to na pewno
nie jest nauką ścisłą. Na pewno nie ustala praw, wskazuje jedynie na pewne za-
leżności, pewne prawidłowości.
Geopolityka jest doktryną polityczną, ze wszystkimi słabościami doktryn.
Była dyscypliną quasi-naukową - cloktiyną, która służyłam.in. w Niemczech
jako uzasadnienie polityki ekspansji terytorialnej, dąże6 imperialnych. Jej isto-
ta sprowadzała się do roli „geografii pracującej w SY4~bie i na zamówienie poli-
tyki"17.
Zakres zainteresowania geopolityki w opinii wielu teoretyków ulega z cza-
sem istotnemu poszerzeniu. Geopolityka współcześnie - dowodzi C. Jean - jest
refleksją, sposobem rozumowania, konceptualizacją przestrzeni, nie tylko fizycz-
nej, lecz także ludzkiej oraz wielowymiarowej, która poprzedza i którą finalizuje
wyodrębnienie interesów narodowych i wielkie wybory polityczne w świecie ule-
gającym szybkiej transformacji oraz jednocześnie procesom globalizacji i frag-
mentacji. Geopolityka to baza dla każdej debaty demokratycznej na temat poli-
tyki zagranicznej i określenia interesów, celów i roli międzynarodowej danego
pa11stwa. Obiektem każdego badania geopolitycznego jest panowanie nad prze-
strzenią - terytorialną, gospodarczą lub innej natury, również niematerialnej, np.
kulturalnej lub religijnej - sprawowane w drodze współpracy, współzawodnictwa
lub konfliktu z innymi aktorami geopolitycznymi 18 •
Geopolitykę można traktować też jako metodę prowadzenia polityki między­
narodowej, wówczas relacje międzynarodowe postrzega się w kategoriach kon-
fliktów interesów, a szczególnie nieustannej rywalizacji o wpływy.
Geopolityka jako dziedzina wiedzy to kategoria neutralna, jako polityczna
praktyka, działalność zogniskowana na realizacji swoich interesów natomiast
16B. Balcerowicz (red.), Słownik ... , op. cit., s. 38.
17A. Wolff-Powęska, E. Schultz, Przestrze11 i polityka. Z dziąjów niemieckiej myśli politycznej,
Wydawnictwo Poznm'iskie, Poznmi 2000, s. 79.
IR C. Jean, Geopolityka, przeł. T. Orlowski, .T. Pawłowska, Zakład Narodowy im. Ossolhiskich,
Wrocław 2003.
pojęcia 21
tego waloru oczywiście nic posiada. W wymiarze praktycznym w istocie istnieje
pewna mnogość geopolityk.
Terminem bliskoznacznym, pokrewnym geopolityce jest geostrntegia. Defi-
niuje się jąjako: ,,interdyscyplinarną działalność naukową i praktyczną zajmującą
się badaniem geoprzestrzeni (regionów geograficznych) z punktu widzenia moż­
liwości realizacji celów geopolitycznych danego pa6stwa (koalicji)" 19 • Bardzo
często geostrategia rozumiana jest jako autonomiczna część geopolityki, skupia-
jąca się na problematyce militarnej. Na przykład w ujęciu L. Moczulskiego jest
ona dziedziną zajmującą się przestrzennymi aspektami wykorzystania strategicz-
nych możliwości militarnych20 •
Pojęcie to tradycyjnie ściśle związane było ze sferą i problematyką wojskowo-
ści i oznaczało tę stronę geopolityki, która zajmuje się globalnymi i regionalny-
mi układami militarnymi. Nazywa się przez to niekiedy geostrategię „geopolityką
wojskową". Tradycyjnie więc geostrategia to część geopolityki skupiająca się na
kwestiach militarnych. Współcześnie termin ten pojmuje się szerzej, dziś geostra-
tegia to urealniona przez ulokowanie w określonej przestrzeni strategia. W za-
kres geostrategii wpisują się politycZIW::wojskowe i wojskowe koncepcje (plany)
strategiczne. Z geostrategią silnie związane są studia strategiczne. Jest ona więc
z jednej strony zobiektywizowaną działalnością badawczą, z drugiej zaś - działal­
nością praktyczną po1po1-ządkowaną interesom konkretnego pa11stwa (koalicji).
Biorąc pod uwagę zarówno wymiar teoretyczny, jak i praktyczny, można mówić
o geopolityce i geostrategii mocarstw, graczy geostrategicznych, pa11stw średniej
wielkości, pa11stw wyspiarskich itp.
Mimo rewitalizacji geopolityki, jaka nastąpiła w ostatnim dziesięcioleciu
ubiegłego wieku, jej znaczenie i sens często podaje się w wątpliwość. Powiada
się, że wskutek procesów, jakie zachodzą we współczesnym świecie, fundamen-
talnych p1-zemian, podstawowe kategorie geopolityki: przestrze11 i czas, stc~ją się
coraz bardziej względne, a przez to jakoby mniej istotne. Dowodzi się, że my-
ślenie o polityce pa11stw w kategoriach: terytorium, usytuowania geograficzne-
go, granic, staje się anachroniczne. Powiada się, że nowe technologie, odmienne
sposoby uprawiania gospodarki i handlu, internacjonalizacja wszystkich dziedzin
życia - globalizacja - prowadzą do dete1ytorializacji, w efekcie czego geografia
przestaje być fundamentalnym czynnikiem determinującym politykę zagranicz-
nąpa{1stwa. Zmiany te zachodząpod naporem rewolucji informacyjnej, rewolucji
w sferze komunikacji, globalizacji. Granice natu1:alne: wielkie rzeki, pasma gór,
morza, tracą swą obronną moc wraz z wprowadzeniem broni dalekiego zasięgu
i broni precyzyjnego rażenia. Opinie tego typu nasiliły się po ataku te1rn1ystycz-
nym 11 września 200 l roku. Generalnie trudno je podzielać. Wszak niezależnie
od narastających skutków globalizacji podstawowąjednostką systemu politycz-
19B. Balcerowicz (red.), Słownik ... , op. cit, s. 39.
L. Moczulski, Geopolityka: potęga w czasie i przestrzeni, Dom Wydawniczy Bellona, War-
211
szawa 1999.
 22 Rozdział I Podstawowe pojęcia 23

nego w świecie pozostaje pa11stwo - suweren nad określonym fizycznie obsza- Gray C.S., Sloan G. (red.), Geopolitics, Geography and Strateg)', Frank Cass, Lornion~
rem lądu i morza ograniczonego realnymi granicami. Każde z pa11stw, biorąc Portland 1999.
udział w strategicznych grach, dysponuje określoną przestrzenią. Faktem jest, że Koziej S., Teoria sztuki wojennej, Bellona, Warszawa 1993.
Kuźniar R. (red.), Między poli(vką a strategią. Polska w środowisku 111iędz.y11arod0Hy111,
najnowsze technologie powodują radykalne zmiany w prowadzeniu działm'l wo-
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1994.
jennych. Jednak ich skutki to głównie zmni~jszenie dystai1su i kompresja czasu,
Kuźniar R., Polityka i siła. Studia strategiczne - Za/JJS problematyki, Wydawnictwo
z tym że ani czas, ani przestrzeń nie są wciąż kategoriami nieistotnymi. Naukowe Scholar, Warszawa 2005.
Geografia wojenna to „dyscyplina zajmująca się badaniem właściwości Liddell Hart B.H., Strategia. Działania pośrednie, przeł. E. Bagie11ski, Wydawnictwo Mi-
i przestrzennego rozmieszczenia czynników geograficznych, gospodarczych, po- nisterstwa Obrony Narodow~j, Warszawa 1959.
litycznych oraz militarnych pod kątem ich wpływu na obronność pa11stw" 21 • Geo- Moczulski L., Geopolityka: potęga w czasie i przestrzeni, Dom Wydawniczy Bellona,
grafia wojenna - w nieco starszym, wciąż aktualnym ujęciu - zajmuje się bada- Warszawa 1999.
niem czynników geograficznych i innych w granicach poszczególnych teatrów Otok S., Geografia polityczna: geopolityka - pm1stwo - ekopoli()lka, Wydawnictwo Na-
wojny, teatrów działm'i wojennych oraz poszczególnych krajów z punktu widze- ukowe PWN, Warszawa 1996.
nia wpływu tych czynników na planowanie, przygotowanie i prowadzenie woj- Wiatr M., Między strategią a tak(vką, Wydawnictwo Adam Marszałek, T01u111999.
ny. Zajmuje się położeniem i znaczeniem politycznym, gospodarczym i geogra- Wróblewski R., Wprowadzenie do strategii wojskowej, BUWIK, Warszawa 1998.
ficznym teatrów wojny i krajów; warunkami terenowymi (rzeźba terenu, grunty,
rubieże wodne, duże kompleksy leśne) i klimatyczno-meteorologicznymi, ludno-
l. ,;
ściąjako źródłem siły roboczej i rezerw sil zbrojnych;z.:ts6bami materiałowymi
l i miejscowymi; przygotowaniem te1ytorium pod względem operacyjnym22 •
Do sfery pojęciowej geografii wojennej należą m.in. takie terminy jak: teatr
(.Ii' wojny, teatr działa11 wojennych, kierunek strategiczny, obszar strategiczny, kieru-
jl nek operacyjny, obszar operacyjny.
:,1 Istotność trzech powyżej przedstawionych kategorii - geopolityki, geostra-
!i'
tegii, geografii wojennej - lapidarnie w trzech punktach wyraża Colin Gray. Pi-
sze mianowicie, że bez względu na zachodzące współcześnie rewolucyjne zmia-
ny, nadal:
każda realnie uprawiana polityka jest geopolityką;
każda realna strategia pa11stwa (koalicji) jest geostrategią;
od geografii nie da się uciec23.

Litęratura uzupełniająca

Balcerowicz B. (red.), Slownik terminów z zakresu bczpiecze11stwa narodowego, Akade-

mia Obrony Narodowej, Warszawa 2002.
Brzezit'Jski Z., Wielka szachownica: główne cele polityki ame1J,fw11skiej, przeł. T. Waży11-
ski, Świat Książki, Warszawa 1998.
Clausewitz K., O wojnie, przeł.: ks. I-Il A. Cichowicz, ks. III L. Koc, ks. VII-VIII
F. Schoerner, Wydawnictwo „Test", Lublin 1995.

21 B. Balcerowicz (red.), Słownik ... , op. cit., s. 37, 38.

22 Por. J. Bordziłowski i in. (kom. red.), Afa/a encyklopedia wojskowa, Wydawnictwo Mini-
sterstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967, l. I, s. 448-450.
23 Za: C.S. Gray, G. Sloan, Geopolitics, Geography and Strategy, Frank Cass, London-Port-

land 1999.

Rozoz1AL li
ROLA I MIEJSCE SIŁ ZBROJNYCH W PAŃSTWIE
2.1 . Definicje
Spośród wielu definicji sił zbrojnych najczęściej stosowana w polskiej teorii
i praktyce sztabowej jest ta zamieszczona w Słowniku terminów z zala·esu bezpie-
czel1stwa narodowego Akademii Obrony Narodowej w skrócie wyjaśniająca, że
siły zbrojne to: ,,( ... ) wyspecjalizowany organ pa11stwa podlegający bezpośred­
nio centralnej władzy wykonawczej, przeznaczony do ochrony i obrony jego in-
teresów przez możliwość zastosowania przemocy zbrojnej ( ... )" 1• Pełne brzmie-
nie definicji, jej rozwinięcie zawiera klasyfikację sił zbrojnych ze względu na ich
struktury, przeznaczenie, charakter oraz właściwe środowisko ich działalności.
W alternatywnej definicji AON jej rdze11 pozostaje bez zmian, wskazuje się na-
tomiast na dwojakiego rodzaju wykorzystanie (dwojakie funkcje) sił zbrojnych
jako: ,,czynnika odstraszania przed agresją lub - w razie konieczności - prowa-
dzenia walki zbrojnej aż do osiągnięcia celu politycznego".
Przytoczone powyżej definicje, podobnie jak większość obecnie wciąż sto-
sowanych, odnoszą się do pa11stwa nowoczesnego i odzwierciedlają charakter
nowoczesnych stosunków międzynarodowych. Nie wyczerpują one potrzeb ob-
jaśnienia rodzących się realiów stosunków ponowoczesnych; nie w pełni też na-
dają się eż do opisu sił zbrojnych społecze11stw przednowoczesnych. Siły zbrojne
w tych klasycznych definicjach traktuje się bowiem jako wyspecjalizowany organ
pozostający w wyłącznej dyspozycji pm'istwa - instrument jego polityki. Należy
przypomnieć, że w rzeczywistości przednowoczesnej swoje jednostki zbrojne (ar-
mie) posiadały też inne niż pm'istwa podmioty, struktury, organizacje. Pa11stwo nie
posiadało monopolu na przemoc, w tym na przemoc zbrojną. Podobne zjawisko -
przełamywanie monopolu w tym zakresie - obserwuje się współcześnie w kształ­
tujących się społecze11stwach ponowoczesnych.
Zarówno w historii, jak i współcześnie praktycznie nie spotyka się pa11stw
nieposiadających własnych sil zbrojnych. Należy podkreślić, że w systemach no-
woczesnych nie istniały też w istocie siły zbrojne bez pa11stwa lub aspirującej
do władzy pa11stwowej organizacji politycznej. Za element nieodzowny pm'istwa
idealnego uznawał wojsko w swej koncepcji Platon. Dobre prawo i dobre woj-
sko u praojca realizmu w stosunkach międzynarodowych, N. Machiavellego, to
' B. Balcerowicz (red.), Slow11ik .. . , op. cit., s. 124.
Rola i miejsce sil zbrojnych w pa11slwie 25
wręcz podstawa wszystkich dobrze funk~jonujących pm'ist)v 2 • Początki nowocze-
snych sil wojskowych w pm'lstwach europ~jskich sięgajlzmierzchu średniowie­
cza; wtedy zaczęły rozw~jać się organizacje (struktury) wojskowe w ujednolica-
nej formie, zwykle w postaci armii stałych. Armia stała się wyspecjalizowaną
instytucją z zawodowym dowództwem, odrębną od reszty społecze1'istwa, w XIX
wieku. Podboje kolonialne sprawiły rozprzestrzenianie się modelu europejskie-
go; armia stała się elementem organizacji prawie każdego pa11stwa3. Klasycznie
eksponowaną funkcją armii było służenie jako instrument wojny, któ1y w razie
konieczności można skierować przeciwko innym społecze11stwo111. Właśnie dla-
tego - jak pisze A. I-Ieywood - powstanie armii jako oddzielnej i trwałej instytu-
cji zbiegło się z rozwojem systemu pm'istwowego we wczesnym okresie pm'istwo-
wości. Siły zbrojne można było wykorzystać zarówno do celów obronnych, jak
i ofensywnych. Głównym powodem tego, że prawie wszystkie pa11stwa posiada-
ją siły zbrojne, jest potrzeba obrony kraju przed agresją z zewnątrz".
2.2. Siły zbrojne - funkcje, role, zadania
Jako że atrybutem szczególnym sil zbrojnych jest możliwość stosowania
przez nie przemocy zbrojnej, ich funkcje i role w najbardziej popularnej per-
cepcji postrzega się 1?rzez właściwą im od zawsze formę działa11, jaką jest wal-
ka - walka zbrojna. W popularnym odbiorze sensu posiadania i fl.mkcjonowania
wojska upatruje się w istocie jedynie w kontekście wojny - jej przygotowania,
prowadzenia bądź w ogólnej pokojowej funkcji odstraszania od agresji (odstra-
szania od wojny). W teorii i praktyce wojskowości, dokttynach obronnych, dok-
ttynach wojskowych do połowy XX wieku rolę sił zbrojnych w pm'istwie rzeczy-
wiście ujmowano jedynie w kategoriach walki i wojny- odstraszania, prewencji,
przygotowa11 wojennych, prowadzenia działa11 wojennych. Armię w tym ujęciu
traktuje się głównie jako narzędzie wojny. Praktyka ostatnich kilku dziesięcioleci,
szczególnie w okresie po zako1kzeniu zimnej wojny, wykazała, że takie podejście
dalece nie wyczerpuje liczby wszystkich ról i funkcji sil zbrojnych we współcze­
snym pm'istwie i współczesnej rzeczywistości międzynarodowej.
Kluczem do zrozumienia miejsca i roli sil zbrojnych jest właściwe rozpo-
znanie i zrozumienie relacji, jakie zachodzą między polityką i jej narzędziami.
Polityka do osiągnięcia swoich celów posługuje się olueślonymi śro~kami, wie-
2 „Najważniejszą podstawą wszystkich pa11stw, tak nowych,jak i stmych, są dobre prawa i do-
bre wojsko" (N. Machiavelli, Książę, przeł. W. Rzymowski, Unia Wydawnicza VERUM, Warsza-
wa 1993, s. 70).
' Wyjątki: Kostaryka, Dominikana, Haiti oraz kilkanaście minipa11stw. Islandia, choć nic po-
siada stałej armii, utrzymuje system obrony powietrznej, silnie zmilitaryzowaną straż przybrzeżną,
zmilitaryzowane jednostki policji.
4 Por. A. I-leywood, Politologia, przeł. 1.13. Maliszewska i in., Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2008, s. 468.
26 Rozdział li Rola i miejsce sil zbrojnych w pa11stwie 27

loma instrumentami. Spośród nich trzy należy uznać za szczególne, za najważ- ., Trudno kwestionować pierwszoplanowe znaczenie dyplomacji jako podsta-
niejsze, a mianowicie: wowego „miękkiego" środka polityki. Nie należy jej też odmawiać istotnej roli
środki dyplomatyczne z dyplomacją; w czasie wojny. W stanie w~jny bowiem, która -jak w uproszczeniu (raczej nie-
środki ekonomiczne; dopuszczalnym) odbiera się myśl K. Clausewitza - jest „kontynuacją polityki in-
środki militarne5. nymi środkami", nie odrzuca się dyplomacji. Środków dyplomatycznych używa
się po prostu inaczej. Wielowiekowe doświadczenie uczy, że sama dyplomacja
strategie bez odpowiedniego zaplecza materialnego i bez potencjalnego choćby poparcia
silą znaczyła niewiele, nawet jeśli dzięki dużej zręczności udawało się doprowa-
pollt.
(dypl.) dzić do podpisania korzystnych dokumentów. Dyplomacja pozbawiona zaplecza,
ś realnych możliwości stosowania nacisk.ów czy odwołania się do siły sprowadza
C

G 8
R
E się - jak pisze R. Aron - dG-~~~wykłej perswazji"6 •
o
L D Dyplomacja bez sily-weolug J. Slessora - jest bezsilna. Bismarck zaś z iście
E I< pruskim wdziękiem mawiał, że „polityka bez siły jest podobna orkiestrze dętej
bez trąb, werbli i bębnów" 7 •
Polityce, dyplomacji w przypadku bezsilności militarnej pm'lstwa grozi zani-
strategie żona, a niekiedy niewielka skuteczność. To truizm, ale truizm, którego nie da się
zignorować.

Rys. 5. Siły zbrojne jako jeden z instrumentów polityki
Żródlo: oprac. własne.
Znaczenie i skuteczność tych narzędzi oraz preferencje w ich stosowaniu były
i są zależne od wielu czynników. Nie są one jednakowo znaczące w polityce po-
szczególnych paf1stw, a w zależności od konkretnych realiów w danych okre-
sach historii różna bywała ich moc. O skuteczności w osiąganiu celów polityki
przesądzało z reguły odpowiednio „zestrojone" zastosowanie kilku instrumentów,
w tym trzech wyżej wymienionych.
Różną wagę przypisują poszczególnym środkom polityki znane szkoły teorii
stosunków międzynarodowych. Skrajnie odmienne jest przede wszystkim trak-
towanie siły z jednej strony przez idealistów i z drugiej przez realistów (ostatnio
szczególnie przez neokonserwatystów). W ostatnich kilku latach w traktowaniu
siły w stosunkach międzynarodowych daje się zauważyć zarówno w sferze teo-
rii (refleksji), jak i w praktyce zadziwiającą dynamikę. Zaledwie kilkanaście lat
temu, wraz z zakończeniem zimnej wojny, ze zwrotem, w którym to nie siła ode-
gra-la decydującą rolę, wydawało się, że obronią się teorie „końca historii", ,,ko11-
ca geopolityki" i inne - sprowadzające rolę siły ku marginesowi. Od przełomu
wieków rzeczywistość te skądinąd szlachetne wizje dość boleśnie we1yfikuje.
5 W teorii polityki zagranicznej pm'istwa w skład „typowego" zestawu środków (i metod) poli-
Trudno przecenić znaczenie gospodarki, siły ekonomii jako instrumentu poli-
tyki, czynnika kształh1jącego stosunki międzynarodowe, jednak teorie ten czyn-
nik absolutyzujące rączej nie wytrzymują próby czasu. Głośne w latach dzie-
więćdziesiątych koncepcje ko11ca geopolityki (i geostrategii), według których
pozostanie jedynie geopolityka, niezupełnie wytrzymują zderzenie z realiami 8.
Środki ekonomiczne mogą być stosowane na różne sposoby. Mogą służyć
jako instrumenty nacisku czy wręcz przemocy. Nacisk gospodarczy wykorzy-
stywany przez pm'lstwa (grupę pm'lstw) - jako sankcje - bywa legitymizowany
przez organizacje międzynarodowe, przede wszystkim przez ONZ. Należy jed-
nak zauważyć, że przymus ekonomiczny, szczególnie zaś blokady gospodarcze,
jako specyficzny środek nacisku osiągał swoje cele (w określonym stopniu) wte-
dy, gdy były one odpowiednio zabezpieczone i wspierane pośrednio lub bez-
pośrednio siłą. Należy też zauważyć, że w przypadku środków ekonomicznych
zasadniczo stosuje się bardziej subtelne niż prosty przymus metody. Nie ulega
wątpliwości, że w polityce osiągnąć można wiele dzięki stosowaniu środków
ekonomicznych - ,,za pomocą złota". To „złoto", to bogactwo musi być jednak
odpowiednio ubezpieczone, też siłą. O tym przekonują się kolejne pokolenia za-
równo polityków, jak i ekonomistów. . ·
Potęga eko1iomiczna jest bez wątpienia istotną, jedną z najistotniejszych skła­
dowych potęgi pa11stwa. Istniały jednak i istnieją takie pa11stwa, o któ1ych mówi

tyki pm'tstwa wchodzą: środki polityczne (w tym dyplomatyczne środki załatwiania sporów), środ­ 6 R. Aron, Pokój i wojna między narodami, przeł. A. Milczarek, Centrnm im. Adama Smitha,

ki ekonomiczne, środki wojskowe, środki kulturowo-ideologiczne i inne (wywiad, udział pm'istwa Warszawa 1995, s. 86. ·
w wielostronnych operacjach pokojowych). Por. J. Zając, Środki i metody polityki zagranicznej pa1i- 7 Autorstwo tej sentencji przypisuje się niekiedy Fryderykowi Wielkiemu.

stwa, w: R. Zięba (red.), Wstęp do teorii polityki zagranicznejpa,istwa, Wydawnictwo Adam Mar- • 8 Por. E. Luttwak, From geopolilics to geoeconomics - logic of war, ,,The National lnterests",

szałek, Tonn't 2004, s. 79-99. \ lato 1990 oraz H. Sichernum, Powrót geopolityki, .,Sprawy Polityczne" 2004, nr 1.
 Rozdział li
28
się „gospodarczy gigant - lecz polityczny (bo też militarny) karzeł". Tak określa
się często Unię Europejską, tak pisano też o .Japonii.
Siła militarna ubezpieczała i uwiarygodniała działania
dyplomacji; dawała
też pewność bezpiecznego rozwoju gospodarki i jej· odpowiedniego spożytko­
wywania.
Trzy wymienione na wstępie środki polityki na wzór wojskowy można zhie-
rarchizować - na pie1wszym miejscu stawiając dyplomację (wraz ze środkami
r:
I normatywnymi i psychospołecznymi), następnie środki gospodarcze, pozostawia-
jąc środki wojskowe na drugim, a nawet trzecim planie, w odwodzie. Nie bez ko-
ze1y. Siła militarna bowiem powinna być używana jako środek ostateczny, w da-
nej sytuacji, w danym okresie rozstrzygający.
Oczywista, powszechnie zrozumiała, w istocie niewymagająca szerszych ob-
jaśnie11 jest rola sił zbrojnych w stanie wojny. To rola pierwszoplanowa. Wynik
starć zbrojnych ma bowiem przesądzające znaczenie dla osiągnięcia założonych
generalnych celów wojny. Zniszczenie zaś (unieszkodliwienie) podstawowej
masy wojsk przeciwnika to jeden z trzech „kanonicznych", clausewitzowskich
warunków zwycięstwa w wojnie. Związki dyplomacji i siły w wojnie obronnej
lapidarnie i przekonująco przedstawił w swoich W:,vomnieniach jeden z najwy-
bitniejszych dowódców i mężów stanu XX wieku C.G. Mannerheim. ,,To, że po
trzech latach wojny (ze Związkiem Radzieckim) - pisał - uzyskaliśmy pokój, nie
tracąc niepodległości, zawdzięczamy armii; armia powstrzymała przeważające
siły przeciwnika, da_jąc szansę dyplomacji" 9 •
Rola i znaczenie siły militarnej w polityce, szczególnie w polityce zagranicz-
nej, są różne w różnych stanach funkcjonowania paóstwa, w różnych stanach sto-
sunków międzynarodowych, \j.: POKOJU, KRYZYSU, WOJNY. W stanie wojny
jest to niejako z definicji rola zdecydowanie pie1wszopla11owa. W stanie klyzysu
- jaldcolwiek stosuje się zazwyczaj spektakularne, choć najczęściej jedynie po-
średnie formy wykorzystania sił zbrojnych - ich rola jest niewątpliwie znaczna,
niekiedy nawet pie1wszoplanowa, ale niekoniecznie rozstrzygająca. Aby uświa­
domić sobie, na czym polega rola sił zbrojnych (a właściwie - pełne spektrum
tych ról) w czasie pokoju, należy przypomnieć, że do niedawna istniały dwa róż­
ne podejścia do traktowania relacji: okres pokoju - okres wojny.
W pie1wszym stan pokoju traktuje się jako swoisty antrakt między wojna-
mi.. To podejście charakterystyczne dla czasów rewolucji październikowej w Ro-
sji oraz następnych kilku dziesięcioleci doktryny radzieckiej. Choć nie formuło­
wano tego wprost, to można powiedzieć, że czas pokoju miał być wykorzystany
na rzecz przygotowat'l do wojny. Uproszczone pojęcie starorzymskiej maksymy
Si vis pacem para helium (,,chcesz pokoju, szykuj wojnę") to swoista wizytów-
ka tego podejścia. Naturalną konsekwencją takiej postawy była rola wyznaczo-
9 Prze!. K. Szelągowska, Editions Spotkania, Warszawa 1996.
Rola i miejsce sil zbrojnych w pa11slwie 29
na siłom zbrojnym, która sprowadzała się w istocie do prfyf:iotowa11 „na wypa-
dek w~jny" 10 •
Ich rola nie ograniczała się oczywiście jedynie do przygotowa11 wojennych,
ale to one absolutnie dominowały zarówno w bieżącej działalności, jak i przesą­
dzały o liczebności, strukturach, szkoleniu itd. sił zbrojnych. To podejście w po-
staci stereotypu wiążącego sens istnienia wojska z wojną jedynie silnie tkwi
w mentalności nie tylko w Polsce. Takie wycinkowe traktowanie roli sil zbroj-
nych powoduje, że wojsko w miarę utrwalania się długotrwałego pokoju w po-
wszeclmym odczuciu staje się zbędnym, mało użytecznym balastem.
Normalne, niewymagające uzasadnie11 jest traktowanie wojny jako stanu, któ-
1y zakłóca, prze1ywa czas pokoju. To czas wojny ma służyć, ,,pracować" na czas
pokoju, a nie odwrotnie 11 • Wychodząc z takiego założenia, dostrzega się wyraź­
niej pełne spektrum funkcji i zadat'l sił zbrojnych. Oprócz zada11 wojennych zwią­
zanych z przygotowaniami wojennymi znacznie większą wag~ przykłada się do
fi.mkcji odstraszania i funkcji niekoniecznie wojennej prewencji. Na pie1wszy
plan wysuwa się fi.mkcja wspierania polityki pa11stwa.
Znacznie szerzej pojmuje się rolę sił zbrojnych jako instrumentu wsparcia po-
lityki zagranicznej we współczesnej teorii i praktyce. Ich role i miejs~e w pa{1-
stwie, funkcję sił zbrojnych jako instrumentu polityki, można dobrze odczytać
poprzez cele strategii bezpieczeóstwa, strategii obronnej pa6stwa, a następnie
strategii wojskowej, z której bezpośrednio generuje się zadania dla sil zbroj-
nych.
Wyabstrahowana, charakterystyczna formula celu strategii militarnej (woj-
skowej) brzmi: ,,obrona i ochrona za pomocą środków militarnych substancji
pa6.stwa oraz jego interesów narodowych przed zagrożeniami militarnymi oraz
wspieranie polityki pa11stwa również środkami militarnymi".
Z treści tego celu ogólnego wyprowadza się cele pośrednie i cele cząstkowe.
Przyjmuje się, że w zakresie obrony i ochrony paóstwa celami tymi są:
- zapobieganie powstawaniu zagroże11 oraz ich ograniczanie;
- obrona bytu narodowego i pai'lstwowego w warunkach skonkretyzowania
się tych zagroże11;
- zapewnienie nienaruszalności terytorium pm'lstwa;
- zapewnienie suwerenności pa11stwowej rozumianej jako wyłączność w za-
kresie egzekwowania prawa na jego te1ytorium.
··. . Za cele pośrednie w zakresie wspierania polityki uznaje się:
- wspieranie polityki i obronę interesów 1:>a11stwa na arenie międzynarodo­
wej;
- realizację zobowiązat1 międzynarodowych i sojuszniczych (koalicyjnych)
· · w zakresie użycia sił zbrojnych;
10 Autor - służąc w jednostkach liniowych WP - przez ponad dwadzieścia lat żył w atmosfe-
rze, w której „gotowość bojowa" demonizowała zwykle czynności życia codziennego.
'' 11 Takie stanowisko znajdujemy już u starogreckich filozofów, 111.in. Platona i Arystotelesa.
30 Rozdział li
udział w obronie praworządności, porządku publicznego i trwałości pa11-
stwa.
Realizacja powyższych celów wymaga użycia sił zbrojnych w różnych for-
mach - pośrednich lub bezpośrednich. Granica między bezpośrednim a pośred­
nim użyciem sił zbrojnych nie jest zbyt wyraźna i bucino ją obecnie określić.
Tradycyjne bezpośrec~nie użycie sił zbro,jnych polegało na zaangażowaniu
się w konflikt zbrojny. Najczęściej oznaczało to konieczność lub wysokie praw-
dopodobie11stwo podjęcia walki zbrojnej. Współcześnie coraz częściej bezpośred­
nie użycie sil zbrojnych p1zyjmuje fonnę misji niewojennych. Możliwości bez-
pośredniego użycia sil zbrojnych nie wyczerpuje dziś ani obrona militarna, ani
agresja definiowana przez ONZ 12 (w definicji wymienia się następujące jej formy:
inwazję, okupację, bombardowanie terytorium innego pa11stwa lub użycie prze-
ciwko niemu jakiejkolwiek broni, użycie sił zbrojnych znajdujących się na te1yto-
rium drugiego pa6stwa w sposób sprzeczny z wzajemnym porozumieniem, wysy-
łanie przez pai'lstwo lub w jego imieniu zbr~jnych grup dokonujących poważnych
aktów zbrojnych przeciw innemu pa11stwu).
Istnieje cała gama form dzinlm1 pośrednich - od obecności militarnej po de-
monstracje zbrojne. Stephen Kaplan w swojej książce Dip/omacy of Power 13 ,
analizt~jąc I 90 przypadków użycia radzieckich wojsk w latach 1944-1979, poda-
je dziesięć fonn pośrednich „działa11 wymuszających" przez nie zastosowanych,
m.in.: blokady, zmiany dyslokacji, ćwiczenia, zaopatrywanie (wybiórcze) w środ­
ki walki, obecność fachowych doradców itd. Danil Proektor z kolei wyróżnia je-
dynie trzy formy pośredniego użycia wojsk - manewry wojskowe jako demon-
strację siły, obecność wojskową i ingerencję pośrednią 14 • Należy zauważyć, że
wśród f01111 pośrednich wymienia się olueślone, aktywne działania, ale mówi się
też o obecności militarnej, czyli (choć tu można dopattywać się błędu logiczne-
go) o pasywnym trwaniu pewnego „potencjału", który przez sam fakt ulokowa-
nia w danym miejscu i czasie uwiarygodnia poczynania polityki.
Nieco odmienne podejście do form użycia środków wojskowych jako instru-
mentu polityki zagranicznej spotkać można na gruncie teorii polityki. Justyna Za-
jąc wymienia trzy takie formy: zbrojenia i wojnę, obecność wojskową i pomoc
wojskową 1 5.
Z celów strategicznych wynikają misje i zadania sil zbrojnych. Formuły mi-
sji - rozumianych jako przedmiot trwałych dąże11 organizacji (systemu)- różnią
się nieco w zapisach doktryn poszczególnych pa11stw. W ujęciu a111erykai1skim
:.. dowcze; kształcenie, szkolenie i ćwiczenie; ochronę i obronę'przed broniąABC; operacje specjalne;
sprzed 2002 r. były nimi:
12 Rezolucja Zgrnmadzenia Ogólnego ONZ z grudnia 1974 r.
i, Diplomacy of Power: Soviet Anned Force.i· as a Political lnstr11me11t, Brnokings Institution,
Washington 198 I.
14 D. Proektor, Siła mili/arna we współczesnym :/wiecie, przeł. C. Tamogórski, Wydawnictwo
Ministerstwu Obrony Narodowej, Warszawa I 985, s. 112-119.
15 J. Zając, op. cit., s. 88-90.
Rola i miejsce sil zbrojnych w pa11stwie
J'\ 31
zaangażowanie pokojowe - wsparcie narodu, zwalczanie terroryzmu, han-
dlu narkotykami oraz utrzymanie pokoju;
- zapobieganie konfliktom - zapobieganie proliferacji broni masowego raże­
nia, reagowanie l<tyzysowe, ,,wymuszanie" (,,narzucanie") pokoju;
- walka i zwycięstwo (misja orężna).
Po ataku terrorystycznym 11 września 2001 roku w nowej strategii bezpie-
cze11stwa narodowego treść priorytetowej misji a111erylrn11skich sil zbrojnych
brzmi: ,,bronić terytorium Stanów Zjednoczonych i zapewnić bezpiecze11stwo
przed zagrożeniami nowej e1y" 16 • W dokilynie niemieckiej siły zbrojne mają do
spełnienia dwie misje:
- obronną - obronę pa11stwa i obywateli, dążenie do stabilizacji militarnej
i integracji w Europie, służbę sprawie światowego pokoju;
- nieorężną, pozaobronną- udział w ochronie ludności, walkę z przestępczo­
ścią, udział w zwalczaniu skutków katastrof i akcjach humanitarnych.
We współczesnych doktrynach zatem ogólnie najczęściej wyróżnia się trzy
rodzaje misji: orężne, nieorężne i koordynacyjne.
W treściach wymienionych powyżej celów pośrednich, które po zoperacjona-
lizowaniu stają się zadaniami, zawierają się obydwie fu n kc.ie sil zbrojnych 17 :
- zewnętrzna;
- wewnętrzna.
Powyższy, niejedyny podział oparty jest na założeniu, że fonkcje i role sil
zbrojnych są pochodną funkcji pat'istwa. Spośród wielu podejść stosowanych
w definiowaniu i klasyfikowaniu fi.mkcji pa11stwa często stosuje się uproszczo-
ną klasyfikację opartą na kiyterium zasięgu przestrzennego, wyodrębniając dwie
fonkcje: wewnętrzną i zewnętrzną18 .
Funk~ja wewnętrzna, na którą składa się kilka fonkcji szczegółowych, kierun-
ków działalności władzy pa11stwowej, polega głównie na osiągnięciu i utrzyma-
16 The National Security Strategy of the United States qf A111erica, Washington, D.C. 2002,
s. 12.
17 Termin „funkcja" nawet w sforze wojskowości jest interpretowany niejednolicie i nic za-
wsze zgodnie z semantycznym znaczeniem. Wg Uniwersalnego slownikafęzyka polskiego ... (op.
·cit.) ,.ii.mkcja" to „przeznnczenle, znstosownnle, rola, zadanie czegoś". W terminologii stosowa-
: nej w so~uszniczym plan~"".an_iu obro1~nym NATO ":'ymienia się _nż_ 14 funkcji sil zbr(P,nych (milila-
,, ,,1.fi111cl1011s): dowodzeme 1 k1erowame; rozpozname, obserwację 1 ocenę celów; wsparcie wywia-
walkę radioelektroniczną; izolację rejonu dzialm1; logistykę; projekcję siły; wielonarodowe opera-
, c~e połączone; operacje lądowe; operacje powietrzne; operacje morskie. Ta kategoryzacja niezupel-
1111e odpowiada znaczeniom kategorii: ,,funkcja", ,.misja", ,.zadanie", ,.cel" stosowanym na gruncie
,',,teorii organizacji i zarządzania. Mamy tu do czynienia z pewnym ich pomieszaniem. W niniejszym
•,opracowaniu przyjęto, że „1unkcja" to zbiór potencjalnych, zwykle powtarzalnych i typowych dzia-
,, lm1 pozostających w ścisłym związku z celem (sensem) istnienia il1stytucji.
' ,, 18 M.in. w: B. Szmulik, M. Żmigrodzki, VVprowadzenie do nauki o pa,istv.•ie i polityce, Wy-
'/ dnwnictwo Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002, s. 101-111.
 32 Rozdział li
niu ładu społecznegow ramach organizacji pm'lstwowej. Często sprowadza się tę
funk~ję do kwestii porządku publicznego, bezpiecze11stwa wewnętrznego.
Funkcja zewnętrzna polega na osiągnięciu i utrzymaniu bezpiecze11stwa ze-
wnętrznego paóstwa oraz ochronie jego żywotnych i1iteresów - realizowaniu ra-
~ji stanu, podejmowaniu działa11 umożliwiających trwanie i rozwój pa11stwajako
członka społeczności mięclzynarodowej.
Bez względu na sposoby definiowania fonkcji pa11stwa i ich klasyfikacje
, w każdym ujęciu kategorią centralną jest „zapewnienie bezpiecze11stwa". We-
dług P. Winczorka tworzenie „wspólnoty bezpiecze11stwa" jest jedną z podstawo-
i wych funkcji władzy. Powinnościąpa11stwa (władzy)-pisze-jest „wytwarzanie
parasola bezpiecze1'1stwa" ( ... )1 9 •
Pa11stwo spełnia swoje funkcje, posługując się odpowiednią aparaturą - insty-
tucjami stanowiącymi organa pa11stwa. Siły zbrojne sąjednym z elementów sys-
temu organów pm'lstwowych służących centralnemu ośrodkowi władzy; to część
aparatu władztwa, jeden z instrumentów sprawowania władzy.
Tak jak funkcje pa11stwa, tak funkcje wojska można podzielić na zewnętrzną
i.
i wewnętrzną. O takim podziale pisał A1ystoteles; ,,stan wojskowy" (,,klasa wo-
jowników") miał stanowić element struktmy pa11stwa służący zapewnieniu za-
równo porządku wewnętrznego - przestrzeganiu praw - jak i bezpiecze11stwa
zewnętrznego 20 • Platon pisał, że potrzeba posiadania wojska wynika z konieczno-
ści prowadzenia wojen - obrony przed napaścią oraz poszerzania siłą te1ytorium
pm'lstwa; tu miał na myśli funkcję zewnętrzną wojska. Dalej objaśniał, na czym
ma polegać fonkcja wewnętrzna - ,,strażnicy mają czuwać i nad nieprzyjaciółmi
z zewnątrz, i nad przyjaciółmi wewnątrz miasta, aby tamci nie zechcieli - a ci tu-
taj nie mogli robić coś złego" 21 • Rozważania nad obydwiema funkcjami sił zbroj-
nych przewijają się w dziełach G. Hegla. Armia stała, której był orędownikiem,
miała zapewnić pa11stwu potęgę niezależną; być narzędziem koniecznym zarów-
no do umocnienia władzy centralnej przeciwko buntom podległych jej jednostek,
jak i do obrony pm1stwa na zewnątrz22 • Tej klasycznej percepcji funkcji wojska
współcześnie praktycznie się nie kwestionuje.
Funkcję wewnętrzną sił Żbrojnych, instrumentu polityki pa11stwa, rozpatry-
wać należy w trzech wymiarach, traktując je w kategoriach:
1) środka przemocy;
2) środka pomocy;
3) instytucji służącej integracji społecze6stwa.
19P. Winczorek, Wstęp do nauki o pa,istwie, LIBER, Warszawa 1984, s. 184.
Arystoteles, Polityka, przeł. L. Piotrnwicz, Warszawa 1964, s. 63, 139, 140.
20
21 Platon, Pa,istwo, przeł. W. Witwicki, Wydawnictwo AKME, Warszawa 1990, s. 184.
22 G. Hegel, J,Jjik/ady z dziejów.filozofii, Druk UJ, Kraków 1958, t. II, s. 319. Funkcja zewnętrz­
na armii wg Hegla obejmuje dwojakiego rodzaju zadania: ,,obronę pm'istwa na zewnątrz" oraz „pod-
bój terytorialny".
Rola i miejsce sil zbrojnych w par\stwie 33
Rozpatrywanie roli wojska jako środka przemocy na użytek wewnętrzny
w Polsce połączone jest z określoną, świeżą pamięcią historyczną. Może ona
wciąż wywoływać mącące chłodną percepcję emocje. Jest to jednak obiektyw-
nie istotna i zazwyczaj wyraźnie usankcjonowana ( choć akurat nie w polskim
systemie prawnym) funk~ja sił zbrojnych 23 • Warunki, w jakich wykorzystuje się
wojsko w polityce krajowej, oraz zadania, jakie się mu stawia, różnią się w za-
leżności od ustroju i pa11stwa z jego kulturą polityczną. Funkcja wewnętrzna sil
zbrojnych - w tym jako środka przemocy - silnie zaznaczyła się w byłych pm'l-
stwach socjalistycznych. Obecnie w dalszym ciągu relatywnie duże uprawnienia
w zakresie działa11 na rzecz stabilizacji politycznej w pa11stwie mają siły zbrojne
Rosji, Białorusi, Albanii. W Rosji nadal istnieją silne formacje wojsk wewnętrz­
nych, wyspecjalizowane w spełnianiu tej funkcji. Szczególną skłonność do sze-
rokiego wykorzystywania sil zbrojnych na użytek polityki wewnętrznej zawsze
wykazywały reżimy autorytarne. Przymus z wykorzystaniem wojska stosuje się
też w pa11stwach demokratycznych, nawet w tych o ugruntowanej, liberalnej de-
mokracji. Oddziały ameryka11skiej Gwardii Narodowej aktywnie uczestniczyły
w pacyfikowaniu zamieszek na tle rasowym w latach pięćdziesiątych i sześćdzie­
siątych XX wieku; w roku 1969 oddziały wojsk b1ytyjskich rozpoczęły regular-
ne operacje stabilizacyjne w Irlandii Północnej.
W obliczu poważnych niepokojów, zamieszek politycznych, których opano-
. wanie przekracza możliwości policji, a taicie w przypadkach konfliktów etnicz-
nych, narodowościowych na szeroką skalę, z reguły jedynie wojsko jest w stanie
zagwarantować porządek, stabilność oraz integralność pa11stwa.
Użycie wojska do pomocy w ratowaniu życia, zdrowia i mienia ludności; wy-
korzystywanie go w akcjach i operacjach ratunkowych jest już we wspólczesnym
świecie stałą praktyką. Działania w sytuacjach wyjątkowych, spowodowanych
,!5lęska111i żywiołowymi, nie tylko nie wywołują kontrowersji; tego rodzaju zaan-
gażowanie zwykle pozbawione jest znaczenia politycznego. Działania, o których
t:''i mowa, współcześnie wpisywane są w zakres powinności wojska. Symptomatycz-
:_,, na i symboliczna w tym względzie jest preferowana przez pa11stwa skandynaw-
\ skie strategia tzw. obrony totalnej zakładająca przeciwstawianie się wszelkim za-
pżeniom, w tym klęskom żywiołowym i katastrofom, wszystkimi dostępnymi,
ROWiednio zorganizowanymi środkami. Siły zbrojne, zarówno wojska opera-
jne; jak i szczególnie wojska te1ytorialne (gwardie narodowe), są zgodnie z tą
.cepcją systemowo włączone nie tylko do prze,ciwstawiania się zagrożeniom
itarnym; odgrywają one istotną rolę w sytuacjach klęsk i katastrof. W istocie
111 zadaniem większości armii świata stało się ratownictwo. To, co kiedyś sta-
' iło wąski margines działalności wojska, dziś jest przedmiotem przygotowy-
,~1ych zawczasu programów, planów, ćwicze1'i. Tę dość nową sytuację dobrze
:l:~ Nie regu_luje ich obowiązująca konstytucja, podczas gdy w tekście Konstytuc'i 3 ma·a znaj-
3
•
się na_stępuJący zapis: ,,Użytym być więc ... (wojsko) może na ogólną· · o &nę'MAi str e-
)fortec 1 grnnicjego lub na pomoc prawu, gdyby kto egzekucji jego e był poslusznytti'\ ""
:-t.
,miW, "
~...
~.. -~ ··•-'l\\0<11
 Rozdział li
34
ilustrują treści wspólnych ćwicze11, wspólnych międzynarodowych przedsięwzięć
wojskowych. Bez względu jednak tła wagę,jakąprzywiązuje się do udziału woj-
ska w tego typu działaniach, odgrywa ono w nich jedynie rolę pomocniczą.
Wojsko spełnia funkcję wewnętrzną także przez· to, że stanowi organizację
służącą integracji społecze11stwa. W nowo tworzonych pa11stwach jawi się jako
jeden z najistotniejszych czynników pm'lstwotwórczych. W tych kategoriach trak-
towane było w jednoczącej się po roku 1918 Polsce. Podręcznikowym przykła­
dem w tym względzie wciąż pozostaje Szwajcaria, gdzie dla mężczyzny służba
wojskowa mieści się w stylu życia, stopie11 wojskowy jest jednym z wyznaczni-
ków pozycji społecznej; a życie społeczności lokalnych wyznaczają w znacznej
mierze terminy ćwicze11 wojskowych, struktmy wojskowe. Niezwykle ważne jest
wojsko w procesie kształtowania świadomości narodowej, poczucia tożsamości
pm'lstwowej w pa11stwach nowo tworzonych, pokolonialnych, a także niektó1ych
poradzieckich. Andrew Cottey, analizując procesy polityczne zachodzące w tych
krajach, pisze, że wojsko, będąc „symbolicznym ucieleśnieniem wartości narodo-
wych", spełnia w nich fonkcje „szkoły narodu", ,,budowniczego narodu"24 • Wy-
jątkowe zasługi w budowie nowoczesnego pa11stwa ma armia turecka, która od
ponad pół wieku sprawuje rolę gwaranta ustroju. W pm'lstwach latynoame1ykm1-
skich armię traktuje się wciąż jako instytucję, która bierze na siebie misję moder-
nizacji kraju, zapewnienia jego rozwoju i dobrobytu. Armia postrzegana jest jako
,,inteligencja w mundurze" która wobec niedostatków kadr cywilnych musi po-
dejmować dodatkowe zadania, spełniać dodatkowe funkcje 25 •
Kwestie rzeczywistego spełniania funkcji wewnętrznej, wykorzystania sił
zbrojnych przez pa(1stwo na użytek wewnętrzny nie pozostają obojętne dla oto-
czenia międzynarodowego. Szczególne zainteresowanie środowiska międzynaro­
dowego wzbudzają wojskmye zamachy stanu i dyktatu1y wojskowe oraz - trak-
towane obecnie w kategoriach dużego zagrożenia - pal'1stwa bezsilne, ,,pa11stwa
upadłe".
2.3. Siły zbrojne w środowisku międzynarodowym
Istotnym, a w paradygmacie realistycznym najistotniejszym atrybutem pa11-
stwa w środowisku międzynarodowym jest jego sila,jego potęga. Od potęgi pm'l-
stwa zależy wprost jego miejsce w hierarchii aktorów sceny międzynarodowej,
a dążność do maksymalizacji potęgi traktuje się jako immanentną właściwość jed-
nostek politycznych - pm'lstw. Nie bez koze1y zatem zagadnienie potęgi państw
i jej pomiaru (siły, mocy, potencjału) należy do pierwszoplanowych zadm'l nauki
o stosunkach międzynarodowych. W literaturze poświęconej pomiarowi potęgi
2•1 A. Cottey, T. Edmunds,A. Forster, De111ocratic Control o.fthe A1ilitmJ' in Postco11111111nist Eu-
mpe: Guarding the Guard~, Palgrave, New York 2002.
25 Szerzej: M. Gawrycki, Geopolityka w myśli i praktyce politycznej Ame1J1ki Łaci11skiąj, Wy-
dawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007, s. 97-111.
Rola i miejsce sil zbrojnych w paristwie 35
przy definiowaniu składników potęgi pal'1stwa wśród kilku charakterystycznych
kategorii, takich jak: obszar, liczba ludności, zasoby naturalne, potencjał ekono-
miczny (gospodarka), jakość życia, praktycznie zawsze wymienia się potenc_jal
militnrny 26 .
Mniej realistyczne koncepcje postrzegania potęgi pai1Stwa, w tym koncepcje
potęgi „miękkiej", w pewnym stopniu redukująjego znaczenie, ale nigdy nie ne-
gują istotności siły militarnej jako jej składnika. Jak pisze znany krytyk przywią­
zywania nadmiernej wagi do siły militarnej J.S. Nye - mimo pewnej demateria-
lizacji „twardej" siły na potęgę paóstwa sklad,~ją się zarówno składniki „twarde",
jak i „rniękkie" 27 •
Siła militarna,j~j zasięg możliwego oddziaływania stanowi jeden z atrybutów
(i wymiarów) mocarstwowości. Zbigniew Brzezi11ski dowodzi, że globalna mo-
carstwowość USA przejawia się w czterech wymiarach:
globalnym zasięgu siły militarnej;
globalnym zasięgu oddziaływania gospodarczego;
globalnej atrakcyjności kulturowej i ideologicznej;
globalnej sile nacisku - wymiarze kumulującym trzy poprzednie 28 •
Czynnik militarny Brzezi11ski wymienia na pie1wszym miejscu.
Zasadniczą funkcją armii w środowisku międzynarodowym w czasie poko-
ju - do tego stanu zostaną ograniczone rozważania w niniejszym rozdziale - jest
stabilizacja tego środowiska. Stabilizację utrzymuje się przez zachowanie rów-
nowagi sił, też równowagi sił zbrojnych; utrzyniywało się ją w okresie zimnej
wojny przez zachowanie „równowagi strachu". Służyła temu pierwszoplanowa
wówczas strategia odstraszania, którą uwiarygodniała przede wszystkim bro11 ją­
drowa.
Równowaga we wszystkich swoich odmianach29 zawsze względna to nic in-
nego jak zgoda na status quo; w wymiarze wojskowym na określoną ilość sil
zbrojnych w poszczególnych pm'lstwach, regionach. Taki stan nazywany jest „pa-
rytetem sił". Dziś wymiernym jego wyznacznikiem na kontynencie europejskim
26 We wszystkich głównych modelach potęgi pa11stw, od F. Germana, J. Singera, R. Cline'a
po reprezentowane przez RAND Corporation oraz ośrodki chi11skie, a także w polskim modelu
M. Sulka - za istotny składnik potęgi przyjmuje się „potencjał militarny", ,,możliw,ości w~jsko-
we", ,,zasoby militarne". Szerzej: M. Sulek, Badanie i pomiar potęgi pa11stw - próba odpowiedzi
na i11/or111acJ:j11e potrzeby decydentów, w: E. Haliżak (red.), Stosunki międzynarodowe w XXI ll'ieku:
księga Jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych U11iwe1:5ytet11 Wór-
szawskiego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 281-309.
27 Szerzej J.S. Nye jr., Soft Powe,: Jak osiągnąć sukces w polityce .fwiatowąj, przeł. J. Zabo-
rowski, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.
28 z. BrzcziI1ski, Bezład. Polityka światowa u progu XXI wieku, przeł. K. Murawski, Editions
Spotkania, Warszawa 1993, s. 81.
29 Por. D. Kondrakiewicz, Systemy równowagi w stosunkach 111iędzynarod011:vcl1, Wydawnic-
two Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999.
36 Rozdział li Rola i miejsce sil zbrojnych w państwie 37

w poszczególnych regionach pozostają szybko starzejące się, przyjęte w ostatnich Kuźniar R., Polityka i si/a. Studia strategiczne - zwys problemazvki, Wydawnictwo Na-
miesiącach zimnej wojny postanowienia układów CFE i CFE-1. ukowe Scholar, Warszawa 2005.
Zachwianie równowagi, naruszenie parytetu sił, następuje najczęściej wtedy, Proektor D., Siła militarna we w,s11ólczes11y111 świecie, przeł. C. Tarnogórski, Wydawnic-
two Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1987.
gdy któreś z paó.stw zwiększa nieproporcjonalnie swój potencjał militarny. Za-
Świniarski J., O naturze bezpiecze11s/wa: prolegomena da zagad11ie11 ogólnych, Wydaw-
chwianie równowagi powoduje też pa11stwo, które niepropore:jonalnie do swoje- nictwo Ulrnak, Pruszków 1997.
go otoczenia potencjał ów, zmniejsza. Wróblewski R., ·wprowadzenie da slmtegii wofskawej, BUWIK, Warszawa 1998.
We współczesnym środowisku bezpiecze11stwa istotny udział w jego desta-
bilizacji nuyą tzw. paóstwa upadłe. Dla analizy i identyfikacji stopnia „upadło­
ści" bardzo przydatna jest Kategoria „rządności" (oraz „bezrządności"). O rząd­
ności pa11stwa stanowi - jeśli ograniczyć się jedynie do sfery militarnej - stan
(organizacja, wyszkolenie, dyscyplina) armii oraz zakres i skuteczność sprawo-
wania kontroli patistwa nad nią. Bezrządność oznacza stan, w którym pmistwo
traci monopol w dysponowaniu środkami przemocy, szczególnie środkami prze-
mocy zbrojnej. Podstawowym kryterium rządności jest bowiem pełna podległość
sil zbrojnych centralnej władzy pa11stwowej. Na poziom rządności pa11stwa rzutu-
je bez wątpienia jakość armii, szczególnie jej morale i dyscyplina. W patistwach
bezrządnych obok zazwyczaj słabej i zdemoralizowanej armii rządowej funkcjo-
nują inne, niezależne lub słabo zależne od władzy centralnej organizacje zbrojne
- armie i „armie" lokalnych wodzów, grupy zbrojnej samoobrony, grupy terrory-
styczne, zorganizowane i uzbrojone grupy przestępcze itp.
O rządności/bezrządności pa11stwa - czego dobitnie dowodzi obecny stan
Afganistanu oraz Iraku - stanowi elementarny fakt posiadania/nieposiadania
przez nie własnych, efektywnych sil zbrojnych. Pmistwo rządne więc posiada
własne siły zbrojne; są to siły odpowiednio zorganizowane, wyszkolone, zdyscy-
plinowane, motywowane oraz podporządkowane władzy centralnej.
Tak jak polityka pat'istwa bez asysty siły jest bezsilna, tak decyzje gremiów
międzynarodowych bez możliwości ich egzekucji mogą pozostawać czcze. To
przekonanie towarzyszyło ojcom-założycielom Organizacji Narodów Zjednoczo-
nych mającym w świeżej pamięci bezsilność Ligi Narodów. Siła zbrojna jest za-
tem - choć w postaci różnej od pierwotnie planowanej - instrumentem w rękach
ONZ. Praktyką ostatniego półwiecza, zintensyfikowaną w latach dziewięćdzie­
siątych, jest aktywne uczestnictwo sił zbrojnych w rozwiązywaniu kontliktów
w świecie, które niekonieczóie i nie zawsze były wojnami. (Użyciu sił zbrojnych
w operacjach pokojowych, humanitarnych, wielonarodowym siłom wojskowym
poświęcony jest rozdział IX). ·

Literatura uzupełniająca

Aron R., Pokój i wojna między naradami, przeł. A. Milczarek, Centrum im. Adama Smi-
tha, Warszawa 1995.
Balcerowicz B., Sojusz a obrona narodowa, Bellona, Warszawa 1999.
Heywood A., Politologia, przeł. I.B. Maliszewska i in., Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2008.

ROZDZIAŁ 111
SIŁY ZBROJNE -·TYPY (MODELE), RODZAJE, STRUKTURY
Początek tworzenia i rozwoju instytucji wojennych, instrumentarium służą­
cego przygotowaniu i prowadzeniu wojen, sięga lat 4000-2000 p.n.e. W tym
okresie prowadzenie wojny stawało się funkcją społeczną sankcjonowaną przez
prawo; na potrzeby wojenne utrzymywana była i rozbudowywana infrastruktura
funkcjonalna. W tym czasie powstawały też pierwsze armie o wyraźnych struk-
turach, zorganizowane według zasad funkcjonalności i hierarchiczności. Około
2700 roku p.n.e. w pełni uformowaną strukturę wojskową oraz stałą armię zor-
ganizowaną według nowoczesnych standardów posiadał Sumer. Ukształtowana,
wyraźna organizacja militarna występowała w Egipcie w okresie tzw. Starego
Pa11stwa (ok. 2700-2200 p.n.e.). Współcześnie istniejące typy armii mają swoje
prawzorce w starożytności- zarówno w tej zamierzchłej,jak i przede wszystkim
bliższej nam, w starożytnej Grecji i Rzymie.
3.1. Typy (modele) sił zbrojnych
Zarówno w historii, jak i współcześnie istniało wiele modeli, wiele typów ar-
mii. Istnieje też, w zależności od przyjmowanych k1yteriów, kilka ich typologii.
Max Weber w opisie najstarszych armii świata za podstawę klasyfikacji przy-
jął ich skład osobowy; oparłszy się na tym kryterium, wyróżnił w starożytnych
wschodnich despotiach pięć typów armii:
- złożone z niewolników, poddanych lub kolonów, którym władca w zamian
za zasługi wojenne (wojskowe) nadaje określone dobra, głównie ziemię;
- niewolnicze, złożone z przeznaczonych wyłącznie do tego celu ludzi nie-
wolnych;
najemne;
złożone z ludzi wolnych otrzymujących ziemię jedynie za służbę wojsko-
wą;
rekrutowane z poddanych, a dowodzone przez przedstawicieli warstw
uprzywilejowanych 1•
W jednym z proponowanych przez J.J. Wiatra podziałów jako luyterium wy-
stępuje struktura klasowa społecze11stwa. Uczony wyróżnił w ten sposób trzy
typy armii:
1 M. Weber, The TheolJ' ofSocial and Economic Organization, Oxford University Press, New
York 1947, s. 347.
Siły zbrojne - typy (modele), rodzaje, struktury 39
armie złożone z ogółu poddanych lub obywateli - masowe armie narodo-
we;
armie relm1towane spośród jednej klasy, zazwyczaj uprzywilejowanej, np.
siły zbrojne starożytnej Grecji i Rzymu, armie feudalne;
- armie najemne lub zawodowe 2 •
Według P. Alluma w Europie od XV wieku występowały cztery charaktery-
styczne dla poszczególnych okresów histmycznych typy armii:
- armie najemne - typowe dla pa1'1stw feudalnych (XV-XVI w.);
- armie stałe - charakterystyczne dla monarchii absolutnych (XVII-
XVIII w.); masowe armie narodowe (XIX-XX w.);
- armie oluesu przejściowego (wspólczesność) 3 •
W typologii proponowanej przez cytowanych tu autorów brak jednego cha-
rakte1ystycznego modelu, mianowicie armii typu milicyjnego.
Oprócz tych trzech przedstawionych powyżej istnieje wiele innych klasy-
fikacji identyfikujących organizacje (struktmy) o charakterze wojskowym; od-
noszących się m.in. do armii (i „armii") powsta11czych, partyzanckich, gwar-
dii narodowych, a także wojsk kolonialnych, interwencyjnych, ekspedycyjnych,
okupacyjnych itp.
Współcześnie, w okresie przejściowym wciąż aktualność zachowuje podział
· na trzy podstawowe typy4 :
- masowe 1·egularne armie, oparte na powszechnym obowiązku służby woj-
skowej i okresowej służbie z poboru;
- armie zawodowe, złożone z ochotników;
- armie typu milicyjnego oparte na powoływaniu pod brot'1 obywateli na
okres wojny lub zagrożenia pat'1stwa.
Każdy z występujących współcześnie typów armii ma swoje zalety oraz sła­
bości, a spory na ten temat wciąż pozostają żywe. W rzeczywistości większość
współczesnych armii trudno zakwalifikować bez zastrzeże11 do któregoś z wyżej
wymienionych modeli. Większość z nich na przełomie XX i XXI wieku podlega
istotnym, dynamicznym przekształceniom, znajduje się w stanie przejściowym,
zachowując/przyjmując cechy dwóch bądź nawet trzech typowych modeli. Za-
sadniczo siły zbrojne pa11stw rozwiniętych odchodzą od dominującego w dwóch
poprzednich wiekach modelu armii masowych opartych na powszechnym obo-
służby wojskowej. Przyczyn tej tendencji jest wiele, najważniejsza z nich
to zapewne dokonująca się wielka zmiana cywilizacyjna - przekszt;łcanie się
społecze11stwa z industrialnego w informacyjrie. Jedną z podstawowych cech
kształtującej się rzeczywistości jest odmasowienie produkcji, co przekłada się na
2 J.J. Wiatr, Socjologia wojska, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa
1984, s. 220-226,
3 P. Allum, State and Society in Western Europe, Polity Press, Cambridge 1995, s. 498-503.
'1 Za: Z. Trejnis, Siły zbrojne w pa,istwie demokra~1 1czny111 i aut01J>tarnym, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Torui1 1997, s. 141.
40 Rozdział Ili
odmasowienie destrukcji, odmasowienie organizacji, w tym organizacji wojsko-
wej. ,,Odmasowienie" sil zbrojnych wiązać należy z kilkoma megatrendami roz-
wojowymi, przede wszystkim - oprócz rewolucji informacyjnej - ze skokowym
rozwojem w dziedzinie technologii. Ta dynamiczna zmiana o znamionach zmia-
ny rewolucyjnej miała w historii wojskowości swoje precedensy; P. Faber w wy-
miarze historii czasów nowożytnych wylicza ich pięć 5 • Jedna z pierwszych clolco-
nala się wraz z wynalezieniem, a następnie zastosowaniem żelaza w technologii
wojennej (ok. roku 1300 p.n.e.).
Już w epoce żelaza po raz pierwszy wprowadzono pobór do armii na stałych
zasadach. Przeprowadzano go co prawda wcześniej, ale inna bylajego skala i re-
gularność, służba zaś ograniczała się jedynie do okresu zagrożenia. Znamiona
początków stałej armii narodowej opartej na służbie obywatelskiej nosiła or-
ganizacja wojskowa praktykowana przez starożytnych Hetytów i Egipcjan. Oko-
ło trzech tysięcy lat później wprowadził tę zasadę Napoleon; uznano ją za rewo-
lucyjną.
Obowiązek odbywania służby w wojsku praktykowany był szeroko w sta-
rożytnej Grecji i w starożytnym Rzymie. Dotyczył on jednak jedynie ludzi wol-
nych. Za autora nowoczesnego systemu rekrutacji opartego na zasadzie poboru
wszystkich obywateli spełniających określone kryteria uważa się króla pruskie-
go F1yderyka II. Pierwszy masowy pobór został przeprowadzony w rewolucyj-
nej Francji w 1793 roku. Powszechny obowiązek służby wojskowej w XIX wie-
ku przyjęła większość liczących się państw europejskich (także Turcja); w XX
wieku zasada ta stała się ogólną normą6 •
Bezpośrednio przed wprowadzeniem armii masowej opartej na regularnym
poborze w Europie dominowały annie zawodowe. Ich organizacja i jakość były
zróżnicowane: w ich skład wchodzili zazwyczaj reprezentanci nizin społecznych,
nadwyżek populacji wiejskiej. Powszechnym zjawiskiem było kondotierstwo -
wynajem dowódców czy całych oddziałów. Przynależność narodowa, podobnie
jak u artystów, nie miała tu znaczenia. Lojalność oddziałów wojskowych opierała
się na regularnym żołdzie i clrako11skiej dyscyplinie 7. Zalążki armii stałych, opar-
tych na selektywnym poborze, wystąpiły w XVII wieku.
Należy zauważyć, że Napoleon, wprowadzając powszechny pobór, rozsze-
rzył jednocześnie korpus oficerski o ludzi utalentowanych, silnie motywowanych.
W armiach ety napoleo11skiej i ponapoleo11skiej lojalność wobec króla została za-
stąpiona lojalnością wobec narodu, opartą na patriotyzmie narodowym.
Armie masowe to twór odpowiadający właściwościom e1y industrialnej. Pod-
stawowe ich charakterystyki:
' P. Faber, Rewolucja w dziedzinie wojskowofri, ,,Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Naro-
dowej" 2003, nr 4, s. 97-114.
t ty takie jak Legia Cudzoziemska we Francji czy formacje Gurld1ów w Wielkiej
'' W Wielkiej Brytanii zasadę tę przyjęło dopiero w 1939 roku.
7 Zdecydowanie kiytycznie o wojskach najemnych wyrażał się N. Machiavelli (op. cit., s. 80).
Twierdzi!, że „wojska posiłkowe i mycmne są bezpożyteczne i niebezpieczne".
Siły zbrojne - typy (modele), rodzaje, struktury 41
opierają się na poborze powszechnym (powszechnym obowiązku służby
wojskowej);
-· czas służby wynosił w XX wieku 2-3 lata, obecnie jest krótszy (około 6
miesięcy);
- czas pozostawania w rezerwie - około 20-30 lat;
- część stała armii (zawodowa kadra oficerska i podoficerska) stanowi do kil-
kunastu procent całości;
- służba poborowych nie jest opłacana (żołd w symbolicznej wysokości).
Ten model armii z km'tcem XX wieku w rozwiniętych społecze11stwach staje
się anachroniczny. Era armii masowych, przynajmniej w kręgu euroatlantyckim,
przemija8• Armie niezawodowe, z poboru, mają wciąż pa11stwa byłego Związ­
ku Radzieckiego (z wyjątkiem należących do NATO Litwy, Łotwy, Estonii). Ar-
mię z poboru posiada Finlandia. Żołnierze z poboru wciąż stanowią większy lub
mniejszy procent kilkunash.1 pa11stw europejskich (m.in. Niemiec).
Generalnie jednak następuje zwrot ku armii zawodowej. Za idealny jej pra-
moclel uważa się powszechnie armię starożytnego Rzymu. Wśród zalet tego typu
sił zbrojnych wymienia się przecie wszystkim konieczny przy coraz bardziej zło­
żonych systemach uzbrojenia i sprzętu wysoki profesjonalizm, a także nieodzow-
ną w świetle obecnych koncepcji strategicznych „dyspozycyjność", gotowość do
dziala6. ekspedycyjny_ch, clziała11 poza obszarem własnego kraju. Z armią zawodo-
wą wiążą się też pewne czynniki 1yzyka: m.in. jej szczególne skłonności do alie-
nacji, relatywnie wysokie koszty utrzymania, nie zawsze pożądany skład socjalny
stanów osobowych, szczególne (też materialne) motywacje służby. Podejmując
kwestie motywacji w wielu opracowaniach, szczególnie w publicystyce, problem
ogranicza się do bodźców materialnych. To oczywiste uproszczenie. Motywacja
bowiem może być wzmocniona, i to wydatnie, przez takie czynniki jak więź kor-
poracyjna, poczucie elitarności (wyjątkowości), kult fachowości (w skali nawet
międzynarodowej), możliwości awansu społecznego, a dzięki umiejętnej indok-
hynacji poczucie dumy z możliwości reprezentowania pa11stwa.
Podstawowe charakterystyki armii zawodowej:
- opiera się na zaciągu ochotniczym;
- żołnierze zawierają umowę (kontrakt) na określony, zróżnicowany czas
shiżby;
- służba jest opłacana;
- po zako{1czeniu służby żołnierze zazwycząj pozostają w rezer~ie na zasa-
dach określonych w kontrakcie.
Zawodowe są armie najemne. Współcześnie ten kilka wieków temu rozpo-
wszeclmiony model armii praktycznie nie istnieje; pozostały jedynie jego relik-
8 „Era armii masowych, wspartych fanatycznym nacjonalizmem całego narodu przeminęła". To
zdanie znanego histmyka wojen M. Howarda zrobiło karierę dzięki częstemu cytowaniu. Zob.: Woj-
na w dziejach Europy, przeł. T. Rybowski, Zakład Narodowy im. Ossoli1\skich, Wrocław 1990. ·
42 Rozdział Ili
Brytanii. Choć armii najemnych obecnie w świecie nie ma, problem najemnic-
twa, prywatnych usług militarnych istnieje i staje się w ostatnich latach coraz po-
ważniejszy9.
Armie typu milicy_jnego występowały już w stm'ożytności. Jako wzorcowy
model traktuje się wojska wielu pm'lstw starożytnej Grecji, przede wszystkim
Aten. System milicyjny dominował w królestwach barbarzy11skich po rozpadzie
imperium rzymskiego. W średniowieczu charakter milicyjny miały zbrojne od-
działy pa6.stw-miast, a także licznych feudalnych władców. W systemach przyj-
mujących tworzenie armii typu milicyjnego na każdym wolnym obywatelu ciążył
obowiązek posłusze11stwa wojennego wobec władcy (władzy} bądź obowiązek
wypełniania powinności obronnych. Na tej zasadzie jeszcze w czasach nowożyt­
nych funkcjonowało tzw. pospolite ruszenie.
W czasach nowożytnych armie omawianego typu odegrały dużą rolę w woj-
nach narodowowyzwole6.czych, powstaniach, rewolucjach, np. armia ameryka11-
ska w okresie wojny Stanów Zjednoczonych o niepodległość, wojska polskie
podczas powstania kościuszkowskiego. Na podstawie systemu terytorialno-mi-
licyjnego, a następnie milicyjno-kadrowego zbudowana była po rewolucji ra-
dziecka Armia Czerwona. Organizacja wojskowa oparta na systemie milicyjnym
istniała do roku 1939 m.in.: w Australii, Nowej Zelandii, Kanadzie i Szwajca-
rii. Współcześnie system ten zachował się w dwóch paI'1stwach: w Szwajcarii
i na Kubie.
Jedną z najbardziej charakterystycznych cech systemu milicyjnego jest stosu-
nek liczbowy jej części stałej, zawodowej, funkcjonującej w trybie ciągłym ( cza-
su „P") do całości, armii w pełni zmobilizowanej. W jedynej zachowanej w Eu-
ropie armii typu milicyjnego jej stan stały, stan czasu pokoju, stanowi jedynie 1%
w pełni rozwiniętych sił zbrojnych 1°. Zdania znawców przedmiotu co do przydat-
ności armii tego typu są podzielone, a system ten odpowiada jedynie potrzebom
obrony, działaniom defensywnym 11 .
Typ, charakter, liczebność każdej z istniejących armii jest funkcją wielu czyn-
ników, głównie: kulturowego, ustrojowego, geograficznego, demograficznego,
ekonomicznego. Za wiodący determinant przyjąć należy czynnik polityczny, cha-
rakter polityk.i pa11stwa lub inaczej jego geopolitykę i geostrategię.
Nie ulega wątpliwości, że charakterowi polityki pa11stwa odpowiada (powi-
nien odpowiadać) charakter sil zbrojnych. Biorąc za podstawę określone typy
interesów, celów i charaktern polityk.i, można wyodrębnić odpowiadające im typy
sił zbrojnych. Józef Marczak i Jacek Pawłowski w swojej klasyfikacji opartej na
9 Szerzej o najemnictwie i prywatnych usługach militarnych w rozdziale XL
10 W roku 1995 stan stały wynosił 3,5 tys. żołnierzy, stan po mobilizacji-ok. 370 tys., ponad-
to ok. 600 lys. w formacjach OT i OC (za: ,,The Military Balance" 1996). Po zmianach, przyjęciu
modelu „Armia XXI" stan ten zmniejszył się do 200 tys.
11 W żadne walory bojowe armii milicyjnych nie wierzył m.in. gen. W. Sikorski (w: Pl'zyszla
wojna, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1984).
Siły zbrojne - typy (modele), rodzaje, siruktu1y 43
kryterium „politycznym" wyróżniają trzy typyl 2 • W stosowanej przez nich kla-
syfikacji polityce ekspansji odpowiadają siły o charakterze ofensywnym (,,siły
ofensywne"), w których skład wchodzą przede wszystkim jednostki zdolne do
przegrupowania bądź przerzutu na znaczne odległości, wykonania uderzel'i. lotni-
czo-rakietowych, inwazji na terytorium innego pa11stwa, opanowania części lub
całości jego terytorium.
Mocarstwa, pa11stwa prowadzące politykę globalną, ponadregionalną wyod-
rębniają ze składu swoich wojsk siły interwencyjne, które mogą być komponen-
tem tzw. sil szybkiego reagowania 13. Siły interwencyjne w pierwszych latach XX[
wieku stają się coraz bardziej znaczącym komponentem armii nie tylko mocarstw.
Siły takie tworzy się w ramach Sojuszu Północnoatlantyckiego - po Silach Szyb-
kiego Reagowania (w sile dziesięciodywizyjnego korpusu) przeznaczonych do
działm'i w obszarze NATO zdecydowano (Praga 2002) zbudować tzw. Siły Od-
powiedzi, które mają być zdolne do działa11 na odległych te1ytoriach. Ambicję
posiadania własnych sił inte1wencyjnych ma Unia Europejska. Według najnow-
szych koncepcji rozwoju sił zbrojnych RP około jednej trzeciej wojsk operacyj-
nych mają stanowić siły zdolne i gotowe do udziału w interwencjach. Współcze­
śnie więc ofensywny (bądź w znacznej mierze ofensywny) charakter wojsk nie
musi wynikać z polityki ekspansji.
W klasycznym ujęciu pa11stwa nastawione pokojowo, prowadzące politykę
jednoznacznie nieofensywną (obronną), tworzą siły stricte obronne, służące do
zapewnienia ich suwerenności i integralności terytorialnej.
Dokonując klasyfikacji sił zbrojnych według kolejnego luyterium, można je
w uproszczeniu dzielić na ofensywne i defensywne. Ta klasyczna prostota i kla-
rowność klasyfikacji współcześnie nie ma już praktycznego zastosowania. Wobec
nowych wyzwm'i i zagroże11, wobec potrzeby radzenia sobie 111.in. z terr01yzmem,
prolifera~ją broni masowego rażenia; zagroże11, jakie stanowią pa11stwa bezrząd­
ne (,,upadłe"), stosowane dotychczas kategorie opisu stają się nieadekwatne, nie-
wystarczające. W stosunku do tych zagroże11 nieofensywna obrona, odstraszanie,
powstrzymywanie nie dają efektywnych rezultatów.
Kwestie „ofensywności" i „defensywności" systemów w~jskowych stanowi-
.P' centralny przedmiot bada11, dyskusji i negocjacji w drugiej połowie minionego
wieku. Ich zdefiniowanie miało bowiem kapitalne znaczenie dla procesu buclo-
~y środków zaufania. Kwestie te badano przede wszystkim w dwóch·-~ymiarach
(aspektach)- treści doktryn wojskowych (wojennych} oraz uzbrojenia i wyposa-
. 'enia wojsk. Spory o to, co jest bronią ofensywi1ą, a co nią nie jest, i czy w ogóle
~!ci podział ma sens, zostały rozstrzygnięte drogą negocjacji(!). Na konferencji
1ede11skiej, godząc się na ograniczenie uzbrojenia konwencjonalnego (układy
12 J. Marczak, J. Pawłowski, O obronie militan,cj Polski przełomu XX/XXI wieku, Bellona,
arszawa 1995, s. 157.
13 ,,Siły szybkiego reagowania" mogą być elementem armii każdego typu. Por. C. Rutkowski,
.o/sicie siły szybkiego reagowania, ,,Myśl Wąjskowa" 1994, nr 5, s. 34-50.
44 Rozdział 111
CFE), do środków ofensywnych zaliczono: czołgi, bojowe wozy piechoty, aityle-
rię dużego kalibru, samoloty bojowe i śmigłowce bojowe. Podziaht uzbrojenia na
te dwie grupy można dokonać we wszystkich trzech rodzajach sił zbrojnych (lą­
dowych, powietrznych, morskich) i ma on głębszy sens 14 . Dla określenia charak-
teru wojsk w kategoriach ofensywności i defensywności istotne znaczenie oprócz
dwóch wyżej wymienionych elementów mają ponadto: ich struktlll'a organizacyj-
na, stopie6 gotowości poszczególnych elementów, niektóre cechy systemu mobi-
lizacji, ukierunkowanie szkolenia wojsk, rozmieszczenie.
Poza klasyfikacją obej11mjącą siły zbrojne paóstw mieszczą się różnego typu
niepm'JStwowe grupy zbrojne. Stanowią.ie - w definicji londy11skiego Internatio-
nal Institute for Strategie Studies (USS) - ,,zorganizowane i uzbrojone siły opo-
zycyjne, motywowane czytelnymi celami politycznymi, działające niezależnie od
pa11stwa. Grupy te posiadają efektywną strukturę dowodzenia". Mogą być opisy-
wane jako partyzantka, milicja, organizacje paramilitarne, organizacje samoobro-
ny, a także grupy terro1ystyczne kierujące się celami politycznymi, które mogą
spowodować duże straty i szkody w ciągu wieloletniej działalności.
Liczba tak definiowanych niepm'lstwowych grup zbrojnych na świecie wedle
USS wynosiła w roku 2007 ponad 340, w tym 260 działających aktywnie. Łącz­
nie większe grupy skupiały ponad 800 tysięcy członków, co stanowi kilka procent
,,światowej armii" (ok. 20 mln żołnierzy). Ich rozmieszczenie: Ame1yka Północ­
na - 2 grupy skupiające około 30 tysięcy członków; Karaiby i Ameryka Laci11ska
- 15 grup, około 26 tysięcy członków; następnie odpowiednio: Europa - 42, oko-
ło 40 tysięcy; Rosja - 8, 5 tysięcy; Bliski Wschód i Afryka Północna - 66, I 00 ty-
sięcy; Aftyka subsahmyjska - 84, blisko 500 tysięcy; Azja Środkowa i Poludnio-
wa - 82, 115 tysięcy; Azja Wschodnia i Australia - 46, 90 tysięcy.
Stosowana przez IISS (,,klasyczna") definicja wyłączała grupy zbrojne mo-
tywowane wyłącznie celami kryminalnymi. Zmiana w opisie i klasyfikacji grup
dokonała się w roku 2008. Obecnie opisuje się je jako: międzynarodowe grupy
o charakterze pokojowym (np. partia Hizb ut-Tahrir), międzynarodowe organiza-
cje te1rnrystyczne (m.in. Al-Kaida, FARC), kartele narkotykowe i zorganizowane
grupy przestępcze (np. Los Zetas), ruchy narodowe (np. LudowaAnnia Wyzwo-
lenia Sudanu), ruchy separatystyczne (np. Partia Pracujących Kurdystanu). Przy-
jęta w Uppsala Data C01?flict Programme definicja O. Petraska włącza do katego-
rii niepai'istwowych grup zbrojnych prywatne fi1111y świadczące ushigi militame
i usługi w zakresie bezpiecze11stwa 15 •
14 Argumenty podważające sens takiego podziału podszyte były przeważnie okl'eśłonymi po-
trzebami politycznymi. W toku toczącej się dyskusji zwolennicy takiego stanowiska udowadniali,
że nawet o umocnieniach stałych wraz z wyposażeniem trudno wyrokow11ć, czy m11ją one jedynie
obronny charakter. Por. D. Proektor, op. cit.
15 Szerzej o prywatnych firmach wojskowych - w rozdziale XI.
Siły zbrojne - typy (modele), rodzaje, struktury
45
3.2. Rodzaje sil zbrojnych. Struktury
Prawidłowością wyraźnie występującą w strukturze sil zbrojnych od zarania
historii wojskowości jest ich podział na dwie części, dokonywany stosownie do
ich przeznaczenia i charakteru wykonywanych zada11.
Pie1wszą część- zwykle mniejszą, składającą się z jednostek najlepiej uzbro-
jonych i wyszkolonych, wyposażonych w najlepsze możliwie środki walki, wy-
soce mobilną - stanowiły siły, które można nazwać uderzeniowymi (to jedno
z wielu stosowanych określeó). Przeznaczone one były do dokonywania szyb-
kich, zazwyczaj głębokich manewrów i silnych uderze11. w rozstrzygl~jących okre-
sach działm'l bojowych. Do czasów zmotoryzowania i zmechanizowania armii
trzon tej części wojska stanowiła (doborowa) jazda.
Drugą część - zazwyczaj większą, składającą się głównie z mas piechoty, czę­
stola-oć doraźnie werbowanej (mobilizowanej), stanowiły jednostki, które moż­
na nazwać „silami ogólnego przeznaczenia". Były one wykorzystywane z jednej
strony do rozszerzenia i utrwalenia efektów dzialm'l sił uderzeniowych, a z dru-
giej - do utrzymywania i obrony terytorium.
Temu klasycznemu standardowi odpowiada w pewnym stopniu podział na
wojska operacyjne i wo,jska obl'Ony terytorialnej (gwardie narodowe). W isto-
cie, jeśli wojska obrony terytorialnej w całości przynależą do drugiej, ,,nieeli-
tarnej" grupy, to wojska operacyjne stanowią komponent pod względem jakości
zróżnicowany. Jedynie część z nich kwalifikuje się do pierwszej, elitarnej gru-
pyl6.
Wojska operacy_jne to - według S!ownika terminów z zakresu bezpiecze,1-
stwa narodmvego - ,,zasadnicza część sił zbrojnych przeznaczonych do prowa-
dzenia głównych działa11 bojowych, niezależnie od istniejących podziałów te1yto-
rialnych"17. Stanowią komponent sil zbrojnych przeznaczony do działa11 zarówno
na te1ytorium macierzystego paóstwa, jak i. poza nim. Cechuje je duża mobil-
ność, elastyczność i ate1ytorialność w zakresie fonnowania, dyslokacji, rozwi-
~ięcia mobilizacyjnego, zaopattywania i użycia operacyjnego. Ich personel już
w czasie pokoju stanowi w przeważającej części kadra zawodowa i żołnierze na
yvie(o~etnich kontraktach. Wojska operacyjne określa się też jako: regularne, sta-
.Je, hmowe, polowe.
;;,. , Wojska obrony terytorialnej to „część sił zbrojnych przewidiiana do re-
..~!izacji zadm'i obrony określonych obszarów na terytorium kraju; ~tanowią je
)~qnostki ogólnowojskowe i rodzajów wojsk :(6.rmowane z miejscowych za-
1~pbów i rezerw osobowych, przeznaczone głównie do prowadzenia regular-
pych i nieregularnych działa11 bojowych w rejonach ich odpowiedzialności, do
wsparcia wojsk operacyjnych, udzielania pomocy obronie cywilnej w akcjach
1<•. O idealnym modelu dwuczęściowej armii pisał m.in. gen. cle Gaulle w swojej książce
, J-e,w
I an11ee d11 metier (Ku armii zawodowej).
17 B. Balcerowicz (red.), Słownik ... , op. cit., s. 157.
46 Rozdział Ili
ratunkowych" 18 • Jednostki obrony terytorialnej (OT) podporządkowane są teryto-
rialnym organom dowodzenia.
Podziałowi na wojska operacyjne i wojska obrony terytorialnej odpowiada-
ją zazwyczaj odpowiednie struktury. W poszczególi1ych pa11stwach stosuje się
w tym względzie różne rozwiązania. · artyleria przeciwlotnicza, wojska (siły) specjalne.
We wszystkich armiach świata natomiast występuje klasyczny, pierwotny po-
dział na rodzaje sil zbro,jnych. Kryterium tego podziału wyznacza właściwe im
środowisko walki, środowisko funkcjonowania. Pierwotny podział na siły lądo­
we (,,armię") i siły mo1·slde (,,flotę") trwał do czasu pojawienia się w XX wie-
ku lotnictwa (sil powietrznych). Od tego czasu typowy, charakte1ystyczny dla
zdecydowanej większości armii świata podział obejmuje te trzy rodzaje sił zbroj-
nych. Trzy rodzaje sił zbrojnych występują też w Wojsku Polskim. W niektó1ych
pai'istwach, szczególnie mocarstwach, oprócz trzech klasycznych wyodrębnio­
ne są inne, specyficzne rodzaje. Wyróżnia się je ze względu na ich szczególne
dla danego pa11stwa znaczenie, specyficzne „subśrodowiska" ich funkcjonowania
i walki, wyjątkowo ważne role i zadania, jak też możliwości prowadzenia przez
nie samodzielnych operacji (w tym operacji strategicznych). Należą do nich:
strategiczne wojska rakietowe;
- wojska kosmiczne;
- wojska powietrznodesantowe;
- piechota morska;
- wojska specjalne.
Rangę rodzajów sił zbrojnych w niektórych paóstwach mają też wojska obro-
ny powietrznej czy obrony wybrzeża, gwardie narodowe (wojska OT). Każdy
z rodzajów sił zbrojnych ma swoje dowództwa, sztaby zdolne do przygotowania
i przeprowadzenia samodzielnej operacji bądź we współdziałaniu z innymi. Sto-
pie11 samodzielności poszczególnych (klasycznych) rodzajów sił zbrojnych naj-
lepiej ilustruje fakt, że w niektó1ych pm'istwach, np. Wielkiej B1ytanii, każdemu
z nich odpowiadało oddzielne ministerstwo. Współcześnie jednak występuje sil-
na tendencja integracji wszystkich rodzajów sił zbrojnych, tym samym do ogra-
niczania ich autonomii. Do rangi samodzielnego rodzaju sił zbrojnych wyrastają
ostatnio wojska specjalne, nawet wtedy, gdy poci względem liczebności stanowią
niewielki odsetek całości.
Ze względu na specyfikę przeznaczenia, zasad działania, podstawowego
uzbrojenia, wyposażenia, organizacji wyróżnia się ponadto występujące w ro-
dzajach sil zbrojnych rodzaje wojsk i służb. Podział ten znany był niemal od po-
czątków organizacji wojskowej. W armii starożytnego Egiptu (XV w. p.n.e.) poza
piechotą występowały oddziały h1czników i obsługi 1ydwanów. W starożytności
oprócz wymienionych powyżej trzech rodzajów wojsk istniały wyspecjalizowa-
ne formacje do urządzania przepraw, fortyfikacji, burzenia murów obronnych -
111 Ibidem, s. 156.
Siły zbrojne - typy (modele), rodzaje, struktury
47
saperzy, służby logistyczne, wywiadowcze, łączności. Wraz z wprowadzaniem
nowt:i techniki, nowych jakościowo środków walki, a także wskutek rozrostu li-
czebnego armii powstawały nowe rodzaje wojsk, takie jak artyleria, lotnictwo
(które bardzo szybko awansowało do rangi samodzielnego rodzaju sil zbrojnych),
Funkcjonujący w Wojsku Polskim podział funkcjonalny na rodzaje wojsk
i służb odpowiada wszystkim ogólnym standardom, można go uznać za typowy.
Występują w nim wojska:
- zmechanizowane i pancerne;
- rakietowe i artylerii;
- obrony przeciwlotniczej;
- inżynie1yjne;
- chemiczne;
- rozpoznania i walki radioelektronicznej;
- łączności i infonnatyki;
aeromobilne;
- specjalne (do 2006 r.) 19 ;
- logistyki.
Poszczególne rodzaje wojsk mają swoje centralne organy kierownicze. Nie są
to jednak organy dow_odzenia ani samodzielne sztaby. Funkcjonują one jako ope-
racyjnie niesamodzielna część większego sztabu. Jednostki tych wojsk wchodzą
z zasady w skład związków i oddziałów rodzajów wojsk (lądowych, powietrz-
nych, morskich).
Przedstawiony powyżej podział na rodzaje wojsk w WP odnosi się w pełni
do wojsk lądowych. Większość z nich występuje też w polskich siłach powietrz-
nych oraz morskich. W skład sił powietrznych wchodzą trzy główne specyficz-
ne rodzaje wojsk: lotnictwo, wojska obrony powietrznej, wojska radiotechnicz-
ne. W siłach morskich (Ma1ynm·ce Wojennej RP) wyróżnia się: okręty nawodne,
oluęty podwodne, pomocnicze jednostki pływające, lotnictwo morskie, siły brze-
gowe, piechotę morską i siły specjalne.
Oprócz rodzajów wojsk występują służby. W Wojsku Polskim stanowią je:
żandarmeria, służba wywiadu wojskowego, sh1żba kontrwywiadu wojskowego,
służba zdrowia.
Siły zbrojne tworzą organizację o złożonej, silnie zhierarchizowanej struktu-
rze i rozbudowanym systemie dowodzenia. W tym hierarchicznym ul~ładzie wy-
różnia się trzy poziomy dowodzenia: ·
- strategiczny;
operacyjny;
- taktyczny.
19 Obecni~ wojska specjalne, mimo niewielkiej siły (liczebności),
mają rangę rodzaju sil zbroj-
nych (obok wojsk lądowych, sił powietrznych, marynarki wojennej).
48 Rozdział Ili
Podział na poziom strategii oraz taktyki, a później też sztuki operacyjnej,
funkcjonuje od wieków. Do czasów nowożytnych fi.mkcje strategiczne i opera-
cyjne bardzo często łączył w sobie władca. Na przykład w starożytnym Egipcie
w rękach faraona i jego sztabu spoczywało dowodzenie strategiczne, jak też do-
wodzenie operacyjne w poszczególnych kampaniach i bitwach. Jednak już wtedy
część fonkcji operacyjnych przejmowali dowódcy działający na samodzielnych
(pomocniczych zazwyczaj) kierunkach, w stałej obronie granic.
Strategiczny poziom dowodzenia jest z reguły domeną sztabu generalnego
(sztabu głównego). W wielu paóstwach poziom strategiczny tworzy łącznie ze
sztabem generalnym naczelne dowództwo.
Szczebel operacyjny w pm'lstwach średniej wielkości stanowią dowództwa ro-
dzajów sił zbrojnych, dowództwa operacji połączonych, związków operacyjnych
(korpusów, okręgów wojskowych, flotylli).
Szczebel taktyczny stanowią dowództwa związków taktycznych (dywizji,
brygady, zespołu okrętów), oddziałów (pułków, batalionów) i pododdziałów (ba-
talionów, dywizjonów, kompanii, baterii, eskadr, kluczy, plutonów, drużyn, dzia-
lonów)20.
3.3. Sztaby. Sztaby generalne (główne)
Pierwszy znany z historii sztab wojskowy działał w Egipcie, w ola-esie Stare-
go Pa11stwa (2686-2160 r. p.n.e.). Chociaż nie jest znana jego pełna struktura, to
analiza tytułów personelu - ,,sztabowców" pozwala wnioskować o wręcz wyra-
finowanej jego organizacji. Rozwiniętym systemem sztabów spełniających cale
spektrum znanych nam dziś fonkcji dysponował słynny król i wojownik perski
Dariusz (V wiek p.n.e.). Świetnie przygotowane wojsko i wysoce profesjonal-
ny szt'lb przejął po ojcu Aleksander Macedoński. Największe jednak osiągnięcia
w organizacji sztabów mieli starożytni Rzymianie. Do dzisiaj rzymska organiza-
cja stanowi wzór znajdujący odbicie w strukturach sztabów współczesnych. ,,Co
się tyczy sprawności operacyjnych - pisze R. Gabriel - to żadna mmia do czasów
powstania niemieckiego sztabu generalnego nie mogła równać się rzymskiej" 21 •
Po wojnach napoleo11skich ukształtowały się dwa charakterystyczne typy
sztabów różniące się przede wszystkim ich rolą i znaczeniem w pm1stwie oraz
w siłach zbrojnych. Umownie dzieli się je na typy: ,,francuski" i „pruski".
20 Określonym strukturom (związkom operacyjnym, związkom taktycznym, oddziałom, pod-
oddziałom) odpowiadają pewne ogólne standardy wielkości (liczebności). W wojskach lądowych
kompania liczy 100-200 żołnierzy, batalion 500-800, brygada (pułk) 3-5 tys., dywizja 15-20 tys.,
korpus anuijny (armia polowa) 60-80 tys. Normy te przyjmowane sąza Intemational Institute for
Strategie Studies (Londyn).
21 R. Gabriel, I<.. Metz, Krótka historia wojny, przeł. A. Dzięgielewska, Akademia Obrony Na-
rodowej, Warszawa 1993, s. 7 I.
Siły zbrojne - typy (muclele), rodzaje, struktury 49
Według pie1wszej (francuskiej) koncepcji sztab ma spełniać zadania ważne,
ale sprowadzające się do odpowiedniego (i odpowiedzialnego) przygotowania
danych do clecy2:ii, przekształcenia jej w plany oraz gwarancji jej wykonania.
Sztab ma pozostawać w roli pomocnika dowódcy, nie dzieli zaś z dowódcą odpo-
wiedzialności za podjęte dccyzje 22 • W tym systemie silnie akcentuje się absolut-
nie centralną rolę dowódcy. W ciuchu modelu francuskiego funkcjonowały sztaby
111.in. w armii brytyjskiej, ameryka11skiej, a także w W~jsku Polskim II RP.
Rola i znaczenie sztabu w koncep~ji pruskiej jest znacznie większa. Według
niej sztab - nieco upraszczając - ma współuczestniczyć w procesie dowodzenia 23 •
Sztab i jego szef dzieli z dowódcą odpowiedzialność za podejmowane decyzje.
W tym modelu zakres działalności sztabu generalnego, a także jego kompetencji,
znacznie wyla'acza poza sprawy stricte wojskowe. Sztab generalny jest tu instytu-
cją uprzywilejowaną w procesach zarządzania pa11stwem. Szef sztabu generalnego
w systemie pruskim, zarówno w silach zbrojnych, jak i w pm'lstwie, zajmował nie
tylko formalnie niezwykle wysoką pozycję24 • Model pruski znalazł zastosowanie,
a dokładniej naśladownictwo, przecie wszystkim w Rosji, a następnie w Związ­
ku Radzieckim oraz w pa11stwach Układu Warszawskiego. W strukturach wojsko-
wych tych pm'lstw szef sztabu był zawsze pierwszym zastępcą dowódcy.
W Polsce przedwrześniowej Sztab Główny funkcjonował według swoiście
zredukowanego modelu francuskiego. O głęboko pomocniczej roli świadczy
m.in. jego nazwa (nie ·,,generalny", lecz „główny") i relatywnie niski stopie11 ge-
neralski szefa sztabu. Role w istocie pomocnicze odgrywały sztaby an11ii, sztaby
jednostek niższego szczebla - o zadziwiająco niskich etatach. W olu-esie powo-
jennym do ko11ca XX wieku sztaby w Wojsku Polskim były pod względem ich
funkcji i organizacji podobne do radzieckich.
Zwrot dokonał się wraz z wejściem Polski do NATO. Istotnie różniąca się
od standardów natowskich wewnętrzna struktura sztabu generalnego i sztabów
w Wojsku Polskim wyraźnie utrudniała wspólne, sojusznicze działania. Dla osi,tg-
n!ęcia sojuszniczej interoperacyjności, dla wdrażania sojuszniczych procedur, ko-
meczne było elementarne upodobnienie struktur. Sztab generalny, sztaby opera-
cyjne i taktyczne zostały więc gruntownie zreorganizowane.
Współcześnie rolę i miejsce sztabu generalnego (głównego) w pa11stwie de-
terminująjuż nie tylko klasyczne relacje: dowódca-sztab w układzie, w którym
'., 22 ~egendarny szef Cesarskiego Sztabu Generalnego, marszałek Berthier, doslfonały orgnni-
7;~'.or, me wykr~czał po~~ rolę "'.ykonawcy otrzymanych rozkazów. Nie miał większego wpływu
,-nn wypra':~wan~e decyzJt strategicznych lub operacyjnych. Będąc blisko Napoleona, nie występo-
,wał raczeJ Jako Jego partner. .
23 Zn symptomatyczną ciekawostkę niech posh1ży koncepcja jednego z największych reforma-
': :
;Jorów armii prusk!ej po wojnach napoleo11skich, gen. Scharnhorsta, który na jakiś czas wprowadzi!
:du~lny (~ow~?ca ~ szef sztn~u) sys~m dowodzenia. To zadziwiający i wiele mówiący o roli sztabu
epizod !ustom WOJskowośc1, rzadki przykład złamania zasady jednoosobowego dowodzenia.
, 2" l-1. Moltke miał jako szef sztabu generalnego stały, bezpośredni dostęp do cesarza Niemiec,
emu okresowo referował problemy wojskowe i wojenne.
50 Rozdział Ili Siły zbrojne - typy (modele), rodzaje, struktury 51

bezpośrednim przełożonym sztabu był wojskowy. W pa11stwach demokratycz- Literatura uzupełniająca

nych to właśnie szef sztabu generalnego zazwyczaj jest najwyższym rangą woj-
· Brudelein C., The Role ą/Non-State Actors in Building H11111a11 Securi()!: The Case ą/Ar­
skowym. Dowódcą bądź „dowódcą" w stosunku do niego jest z reguły osoba
med Groups in Jnji·a-State Wórs, Geneva Center for Human Dialogue, 2000, htttp//
cywilna - i to zarówno w stanie pokoju, jak i wojny.,Miejsce i rolę sztabu gene- www.humanseeuritynetwork.org/docs/report_ may2000_ 2-e. php.
ralnego i jego szefa wyznaczają obecnie w znacznym stopniu normy cy.wilnej, Chojnacki W. (red.), Tra11,~for111acja ins~vtucjo11alno-organizacxina W<~jska na progu XXI
demokratycznej kontroli nad siłami zbrojnymi. wieku, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004.
Współczesne sztaby generalne spelniająjedną lub kilka niżej wymienionych Hittle J.D., Sztab wojskowy, przeł. S. Krakowski, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
funkcji: Narodowej, Warszawa 1961.
- centralnego organu planowania strategicznego pa11stwa bądź jednego Marczak J., Pawłowski J., O obronie militarnej Rzeczypospolitej na prze/omie .,,\X/XXI
z głównych, wiodącego w zalu-esie planowania obronnego; wieku, Bellona, Warszawa 1995.
- organu dowodzenia naczelnego dowódcy, organu dowodzenia strategiczne- Sikorski J., Zarys historii wojskowo.ści powszechnej do k01ka XIX wieku, Wydawnictwo
Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975.·
go, a nawet niekiedy operacyjnego;
Wiatr J.J., Socjologia wojska, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warsza-
- instytucji planistyczno-analitycznej.
wa 1984.
Te trzy funkcje łączył w sobie do niedawna Sztab Generalny Wojska Polskie- Wyszczelski L., Historia my/1/i wąjskowej, Bellona, Warszawa 2000.
go. Funkcje dowodzenia operacjami, obecnie - operacjami prowadzonymi poza
granicami kraju - przejęło utworzone w 2004 roku Dowództwo Operacji.
Sztaby mają swoją, hist01ycznie ukształtowaną wewnętrzną strukturę. W tym
względzie istnieje swoisty światowy standard. Poszczególnym komórkom (zarzą­
dom, oddziałom) oznaczanym kolejnymi cyframi odpowiadają ogólnie „znorma-
lizowane" zakresy działania: I - zasoby osobowe, 2 - rozpoznanie (w SG WP też
walka radioelektroniczna, 3 - operacje, 4 - logistyka, 5 - planowanie strategicz-
ne, 6 - dowodzenie i łączność.
Ważne miejsce w działalności sztabów w związku z ich powinnościami w za-
Iu-esie planowania strategicznego zajmują ćwiczenia oraz g1y wojenne. Mają one
na celu nie tyle (i nie tylko) zg1ywanie i doskonalenie personelu, lecz przede
wszystkim testowanie planów, koncepcji, elementów doktiyny.
Sztaby w swojej historii były odpowiednio zorganizowanymi zespołami ofi-
cerów; sztab oznaczał instytucję jednoznacznie wojskową. Personel cywilny, je-
śli w nich występował, wykonywał prace pomocnicze. We współczesnych szta-
bach wojskowych cywile zatrudniani są liczniej niż w przeszłości i odgrywają
nie tylko pomocnicze role. Współcześnie oprócz tradycyjnych wojskowych szta-
bów w wielu typach operacji zarządzania klyzysowego, operacjach pokojowych,
tworzy się sztaby mieszane; wojskowe z szerokim udziałem (współudziałem) cy-
wilów, sztaby wojskowo-cywilne bądź coraz częściej sztaby cywilno-wojskowe.
Sztaby obecnie tworzy się zawsze wtedy, gdy zaistnieje potrzeba podejmowa-
nia złożonych działa11 pod względem charakteru bliskich operacjom wojskowym,
kampaniom wojennym; wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z (szeroko rozu-
mianą) walką lub przewidywaniem walki. Nie bez kozety zatem standardem sta-
ło się tworzenie sztabów wyborczych.

ROZDZIAŁ IV
\KONTROLA PAŃSTWA NAD ARMIĄ (CYWILNA KONTROLA).
STOSUNKI CYWILNO-WOJSKOWE
4.1. Cywilna kontrola
Pierwsze11.stwo władz cywilnych w strukturze władzy wyrażane w powszech-
nie znanej, lapidarnej maksymie - cedant arma togae (niech oręż ustąpi przed
togą)- było jedną z naczelnych zasad organizacji pm1stwa rzymskiego. Zasada ta
zachowywała swoją ważność przez wieki, a współcześnie stanowi kanon pat'istwa
demokratycznego. Problem kontroli władzy cywilnej nad armią pojawił się wraz
z przyjęciem ustroju demola-atycznego w starożytnej Grecji w V wieku p.n.e. Na
współczesny stosunek do problemu zasadniczy wpływ wywarła rewolucja angiel-
ska i francuska oraz wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych.
Pojęcie cywilnej kontroli pochodzi z języka angielskiego (civil control). Na-
leży podkreślić, że termin control w języku angielskim ma kilkanaście znacze11,
w odniesieniu do civil control oznacza przede wszystkim władzę, panowanie nad
kimś lub nad czymś 1 • To zastrzeżenie ma o tyle istotne znaczenie, że w języku
polskim (szczególnie w powszechnym użyciu) ,,kontrola" oznacza przede wszyst-
kim sprawdzanie, zestawianie stanu faktycznego ze stanem wymaganym. Tytuło­
we terminy „kontrola pa11stwa naci armią'' i „cywilna kontrola" można traktować
w realiach pm1stwa demola-atycznego zamiennie.
Potrzeba cywilnej kontroli (czyli władzy, nadzoru) nad silami zbrojnymi wy-
nika z kilku przesłanek. Główna z nich tkwi w podstawowych relacjach zacho-
dzących między podmiotem i przedmiotem, podmiotem działa11 i instrumentami
tych działai'1. Podmiotem w danych relacjach jest (z reguły) pm'lstwo prowadzą­
ce ola·eśloną politykę; siły zbrojne są zaś przedmiotem, instrumentem służącym
realizacji tej polityki. W ty1'11 układzie mają one odegrać sobie właściwą rolę in-
strumentu polityki.
Potrzeba kontroli wynika także ze szczególnych właściwości armii i związa­
nych z tym czynników ryzyka. Wojsko bowiem przedstawia sobą siłę, która nie-
kontrolowana (niekierowana) może zagrozić władzy politycznej; może zagrozić
innym elementom strukt1.1ry pm'istwa czy wręcz społecze11stwu.
1 Por.: Wiel/cislownikangiels/co-polslci, Wiedza Powszechna, Warszawa 1995, s. 163.
l(ontrola pa11stwa nad armią (cywilna kontrola). Stosunki cywilno-wojskowe 53
Armia, pozostając przecie wszystkim narzędziem polityki, 111.in. według
A. Heywoocla - jest jednocześnie instytucją polityczną (grupą interesu, a nawet
alternatywą władzy). To instytucja szczególna 2 • Od innych instytucji w pa6stwic
odróżnia ją (a nawet nadaje jej przewagę) kilka charakterystycznych cech. .Jako
narzędzie wojny wojsko posiada w istocie monopol na posiadanie broni, a przez
to znaczącą możliwość wywierania przymusu. Jest w stanie wspierać lub obalać
rządy. Lojalność armii jest niezbędnym warunkiem normalnego funkcjonowania
pa11stwa, a nawet jego przetrwania.
Siły zbrojne wyróżniają się jako instytucja o bardzo wysokiej sprawności,
której towarzyszy bądź może towarzyszyć ryzyko niekontrolowanego wykorzy-
stania swoich atutów. To autonomiczna grupa społeczna podatna na izolowanie
się, mająca silne poczucie własnej misji, wysoko ceniąca swój wizerunek i pre-
stiż. Wojskowi posiadają swoje utrwalone długot1walą tradycją zasady, normy
postępowania, kodeks honorowy. W odniesieniu do żołnierzy zawodowych moż.­
na mówić o specyficznym typie mentalności, mentalności wojskow~j. Wojskowi
przejawiają znacznie większe uczulenie na zagrożenia. Pewną trudność w poro-
zumieniu z politykami (cywilami) stanowić może różna percepcja rzeczywisto-
ści; wojskowi skłaniają się bowiem bardziej ku koncepcji hobbcsowskiej aniż.eli
wierze w pokój i współpracę 3 • W odniesieniu zaś do całej - zawodowej i nieza-
wodowej - wojskowej.społeczności można mówić o specyficznym ciuchu wojska,
wartości silnie tę społeczność spajającej. W żadnej innej organizacji publicznej
(pa11stwowej) nie występuje to zjawisko o podobnym nasileniu.
Grunt do alienacji tworzy charakter organizacji jawiąc~j się jako zbiurokra-
tyzowana, ściśle zhierarchizowana instytucja cechująca się wysoką, opartą na
szczególnych środkach i metodach dyscypliną. Ta właściwość, bardzo ceniona
przez wojskowych, wydatnie „zabezpiecza" struktmy wojskowe przed ingeren-
cją z zewnątrz.
Wojsko większość czasu poświęca nie samej działalności zasadniczej, ale
przygotowaniom do niej. To 111.in. powoduje, że w odróżnieniu od innych, pro-
wadzących codzienną działalność usługową instytucji publicznych musi stale za-
biegać o środki finansowe. Sytuacja taka z kolei może rodzić frustracje, a nawet
· ;~tanowić pole konfliktu z władzą cywilną. Wojsko, wiążąc silnie poczucie patrio-
tyzmu z gotowością do walki z potencjalnym wrogiem, może stać się orędowni-
ldem bądź symbolem pewnych postaw politycznych. \
· Wymienione powyżej cechy wojska w połączeniu z sHą fizyczną i środkami,
jakie posiadają armie, są - jak pisze S. Huntington - ważnymi czynnikami tłuma­
zącymi ogólne skłonności do ich ingerencji w politykę 4 •
2 A. 1-Ieywood, op. cit., s. 466.
3 Natowska rzeczywistość zmienia nieco ten stan.
'1 S. Huntington, Political Order in Cha11gi11g Societies, Yale University Press, New Haven
968, s. 194.
54 Rozdział IV
Obawy przed władzą autorytarną opierającą się na sile wojska, przed niekon-
stytucyjnym wykorzystaniem tej siły, jak też obawy przed przejęciem władzy
przez wojskowych mają swoje uzasadnienie w doświadczeniu historycznym. Ar-
mia bowiem w określonych warunkach przejawiała ii1klinacje do przyjmowania
roli arbitra, a niekiedy porządkującego pa6stwo dyktatora. Te role są nie dó zaak-
ceptowania w pm1stwie demokratycznym.
Ustanowienie pełnej, skutecznej kontroli nad siłami zbrojnymi traktuje się
współcześnie jako kanon, nieodzowny warunek timkcjonowania demokratyczne-
go pa6stwa. Według R. Dahla „demokratyczne instytucje polityczne nie rozwiną
się, a już na pewno nie będą stabilne ( ... ) jeśli pełnej kontroli nad wojskiem i si-
lami policyjnymi nie sprawuje demokratycznie wybrana władza cywilna"5 •
W demokratycznym pa11stwie siły zbrojne mają za zadanie zapewnić bez-
pieczet'istwo, a nie określać, jakie ma być pa6stwo, ani decydować, jakie one
same mają być. O tym, jak wielką wagę przywiązuje się w starych demokra-
cjach do kwestii cywilnej, demokratycznej kontroli nad armią, przekonaliśmy się
(m.in. my, Polacy), przygotowując struktury paóstwa i siły zbrojne do członko­
stwa w Sojuszu Północnoatlantyckim. Wśród wielu warunków akcesyjnych, ja-
kie należało spełnić, na pierwszym planie znalazły się wymagania dotyczące de-
mokratycznej kontroli nad armią6 •
Metody, sposoby, a nawet w pewnym stopniu zasady sprawowania kontro-
li nad wojskiem podlegały (i podlegają) - podobnie jak każde zjawisko społecz­
ne - ewolucji. Współcześnie zasady kontroli opierają się na koncepcji demokra-
cji pośredniej. Głosi ona nadrzędność suwerennych organów cywilnych pa6stwa
wobec całego aparatu kształtującego politykę bezpiecze1'istwa i obronności. Kie-
rownictwo sił zbrojnych traktuje się jako część tego aparat117•
Podstawowy wymóg wobec systemu kontroli sprowadza się do skuteczne-
go działania w dwie strony; mechanizmy kontroli mają zabezpieczać społeczeó­
stwo:
- przed politykami mającymi ambicje wojskowe;
- przed wojsk.owymi mającymi ambicje polityczne.
Władze cywilne rozstrzygają o założeniach polityk.i bezpiecze1'istwa i obron-
ności państwa, określają doktrynę (bezpiecze11stwa i obronności), ustalają wy-•'
sokość wydatków obronnych (w tym wojskowych). Wyznaczają też rozmiary:
(liczebność) sił zbrojnych, ich generalny skład oraz podstawowe zasady ich or-;
i R. Dahl, O demokmcji, przeł. M. Król, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków-'·
Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2000, s. 138. R. Dahl głównej przeszkody w ustanowie-·
niu kontroli nad armią upatruje w jej nadmiernej ekspozycji w spolecze11stwie, w „wyjątkowości"
wykreowanej przez legendę na główny symbol patdotyzmu i niepodległości; w legendzie instytu-
cji stanowiącej wzór skuteczności i sprawności.
r, Por. Studium o rozszerzeniu NATO, Biuro Prasy i Informacji MON, Warszawa 1996.
7 Za: Z. Trejnis, op. cit., s. 180-182.
l<onlrola pa11stwa nad armią (cywilna kontrola). Stosunki cywilno-wojsl10we 55
ganizacji i funkcjonowania. Władza cywilna posiada decydujący głos w powyż­
szych kwestiach; ustala „reguły g1y".
Obszarem działalności władzy cywilnej jest polityka wojskowa. Ogranicza ją
m.in. brak pełnej wiedzy profesjonalnej, co powoduje wzajemne, cywilno-woj-
skowe zależności i konieczność ścisł~j współpracy. Do powinności władz cywil-
nych należy stawianie wojskowym jasnych celów, określanie ram decyzyjnych
wyznaczających pole swobodnych decyzji oraz zapewnienie nieodzownych wa-
runków osiągania oheślonych celów (realizacji zadm1).
Występująca w każdym systemie wzajemna współzależność zachodząca mię­
dzy cywilami a wojskowymi na gruncie konkretnych warunków w kontekście
określonej kultury, tradycji, rozwiązm1 ustrojowych przybiera różne postaci. W li-
teraturze przedmiotu wyróżnia się dwa klasyczne podejścia, dwa typy sprawowa-
nia kontroli nad armią:
- całkowity rozdział między spolecze11stwem a profesjonalną armią - podqj-
ście preferowane przez S. Huntingtona;
- tworzenie wymiaru obywatelsko-militarnego przez „militaryzację" społc­
cze11stwa i „ucywilnianie" armii - podejście reprezentowane przez J. von Dorna.
Powyższe podejścia mają swoje odzwierciedlenie w mechanizmach i meto-
dach, które dzieli się na dwa ogólne typy: według S. Huntingtona - ,,kontroli
obiektywnej" i „kontroli subiektywnej"; według E. Nordlingera - ,,kontroli libe-
i; ralnej" i „kontroli penetracyjnej"8 •
Kontrola obiektywna zakłada ścisły rozdział kompetencji i władzy między
instytucjami cywilnymi i wojskowymi. Przy niekwestionowanym zwierzchnic-
twie czynników cywilnych wojskowi - według tego modelu - mają dysponować
pełną autonomią w wypełnianiu obowiązków o charakterze ściśle profesjonalnym
~wojskowym). W praktyce oznacza to przede wszystkim trzymanie wojska z dala
od polityki. Zwolennicy tej metody eksponują podstawową jej zaletę, jaką jest
tzw. jasna linia dowodzenia. Jakkolwiek ten model kontroli znajduje powszechne
.. zastosowanie w krajach o ugruntowanej liberalnej demokracji, to w rzeczywisto-
,ści (w praktyce) mamy do czynienia z jego różnymi odmianami; opisany przez
wyżej wymienionych autorów wyidealizowany model jako taki nie znajduje ni-
gdzie peh1ego zastosowania.
&<Kontrola subiektywna (,,penetracyjna") cechuje się z jednej strony głęb­
~ą ingerencją czynników cywilnych w sferę wojskową, z drugiej zaś,;większym
działem wojskowych w formułowaniu polityki obronnej czy nawet polityki bez-
/ecze11stwa. W tym modelu bardziej widoczna Jest obecność cywilów w struktu-
ch bądź przy strukturach wojska9• Ten ogólny n\odel sprawowania kontroli za-
•
8
S. I-I1.111ti11gton, The So/dier and the Stale. The Theo1J' and Practise of Civil - Milita1J' /fola-
011s, Harvard Univesity Press, Cambridge - MA 1957; E. Nordlinger, So/die1w /11 Politics: Mi lita-
, Coups and Government, Prentice Hall, Englewoods Cliffs, NJ 1977.
1
11!'\ · 9 Można przytoczyć wydłużającą się ostatnio listę stanowisk, które w jednych armiach są ob-
zane przez wojskowych, a w innych przez osoby cywilne.
56 Rozdział IV
wiera w sobie wiele różnych możliwości zarówno ingerencji cywilów w sprawy
wojskowe, jak i uczestnictwa wojskowych w polityce. W praktyce znaczną rolę
oprócz ustanowionych prawnie mechanizmów odgrywają indywidualne cechy
osób zajmujących kierownicze stanowiska w pa11stwfo i w wojsku.
Niezależnie od przyjętego modelu kontroli określone zachowania wiążą się
też ze specyfiką bieżącej sytuacji. Szczególnie wyraźnie jawi się to w przypad-
kach kryzysów (i wojen). W praktyce amerykm'JSkiej w każdej z dwóch prowa-
dzonych w odstępie kilkunastu lat wojen z Irakiem (operacji wojennych) można
dostrzec istotne różnice w sposobie sprawowania cywilnej kontroli nad sila-
mi zbrojnymi. O jasnej linii dowodzenia - mąconej nieznacznie ingerencjami
Waszyngtonu - pisze (nie wprost) dowodzący operacją „Pustynna Burza" gen.
N. Schwarzkopf1°. Zasadniczą zasługę w zachowaniu tej jasności należy przypi-
sać ówczesnemu sekretarzowi obrony USA C. Powellowi, politykowi o znakomi-
tym przygotowaniu wojskowym (były generał, szefKomitet11 Szefów Sztabów).
Jednak już kilka lat później na nadmierne i uciążliwe ingerencje w sprawy pro-
wadzenia operacji „Allied Force" w Jugosławii ( 1999 r.) narzekał generał Clark.
Skłonność do głębokiego wnikania w sprawy militarne przejawiał, szczególnie
w okresie przygotowania operacji „Iracka Wolność", D. Rumsfeld 11 •
Sprawowanie f1.111kcji władczych, kontrolnych nad silami zbrojnymi realizu-
je się w demokracjach przez konkretne instytucje przy zachowaniu klasycznego
trójpodziału władzy.
W gestii władzy ustawodawczej - parlamentu leży przede wszystkim stano-
wienie prawa dotyczącego obronności i wojskowości. Parlamentom przysługu­
je też prawo aprobaty bądź dezaprobaty polityki obronnej, strategii, zaloże11 dok-
tryny. Parlamenty mogą badać poszczególne aspekty obronności, fonkcjonowania
sił zbrojnych - fonnułować w tych sprawach wnioski i postulaty. Często przyslu-
gttje im prawo akceptacji (bądź nieakceptacji) nominacji na kluczowe stanowiska ·
w systemie obronnym z wojskowymi włącznie.
Za najefektywniejszą w praktyce uważa się tzw. władzę nad sakiewką - moż­
liwość stanowienia budżetu obronnego (wojskowego)- i ingerencji we11. To do-
mena dzielona zazwyczaj w różnych proporcjach między rządem a parlamentem.
Istnieją też demokratyczne systemy, w których parlamentom przysługuje prawo
ustalania etatów sił zbrojnych czy (mniej lub bardziej szczegółowo) ich liczeb-
ności.
Funkcje władcze, bezpośredni nadzór nad siłami zbrojnymi, skupiają się
przede wszystkim w rękach władzy wykonawczej. Jej domenąjest bowiem upra-
wianie polityki obronnej; to ona ustala strategię (doktrynę) obronną, zarządza
10 N. Schwarzkopf, Nie trzeba bohatem, przeł. J. Loziiiski, Wydawnictwo Ryton, Warszawa
1993.
11 Szerzej w: A. Cordesman, The Jraqi Wa,·, Center for Strategie and Intemational Studies, Wa-
shington 2003.
t<ontrola pa1'lstwa nad armią (cywilna kontrola). Stosunki cywilno-wojskowe 57
obronnością; bezpośrednio nadzoruje armię, kieruje ( choć nie dowodzi 12 ) silami
zbrojnymi.
Trzeci segment w klasycznym trójpodziale władzy, wojskowe organa spra-
wiedliwości - prokuratura i sąd, zachowują w pa11stwie demokratycznym ściśle
limitowaną autonomię. Najczęściej stanowią one wyodrębnioną, ale integralną
część pat'1stwowych struktur sprawiedliwości. Ich kompetencje dotyczą zazwy-
czaj osób wojskowych w sprawach związanych ze służbą oraz kwestii obronno-
ści pa11stwa (np. szpiegostwa).
Ogólny, oparty na podstawowych kanonach demokracji, na zasadzie trój-
podziału władzy model sprawowania kontroli nad armią jest bytem idealnym.
W rzeczywistości każdy z istniejących systemów różni się w szczegółach od in-
nych. Różnice występują przede wszystkim w zakresie uprawnie11 głowy pa11-
stwa, rządu, parlamentu. Tytuł zwierzchnika sił zbrojnych przysługuje z reguły
głowie pa11stwa; jednak rzeczywiste uprawnienia w zakresie zwierzchnictwa uza-
leżnione są od konkretnego systemu politycznego.
W monarchiach parlamentarnych zwierzchnikiem sił zbrojnych, a niekiedy na-
czelnym dowódcą, jest zazwyczaj (choć nie zawsze) król. Jego rzeczywiste kom-
petencje sąjednak z reguły niewielkie, niekiedy wręcz symboliczne. Istotne różnice
kompetencyjne występują w systemach, w których głowami pa6.stwa są prezyden-
ci. W systemach striq_te prezydenckich prezydent łączy funkcje głowy pa11stwa,
szefa rządu i naczelnego dowódcy sił zbrojnych. W systemach mieszanych, ,,pół­
prezydenck:ich" jest z reguły zwierzchnikiem sił zbrojnych. W systemach parla-
mentarno-gabinetowych uprawnienia prezydenta są niewielkie, wręcz znikome.
Zwierzchnictwo i naczelne dowództwo sprawuje w nich premier (kanclerz).
Duże różnice występują w zakresie uprawnieó poszczególnych parlamentów.
W skrajnych przypadkach sprowadzają się one - poza stanowieniem prawa -
do ograniczania (blokowania) decyzji i kontroli działania organów wykonaw-
czych. Z kolei niektóre parlamenty posiadają wiele uprawnie11 szczegółowych;
mogą określać liczebność, skład, organizację, a nawet szczegółowy plan wydat-
ków obronnych 13.
Tak jak istnieje pewien ogólny model sprawowania kontroli, tak występują
:pewne ogólne zasady, normy, których spełnienie jest dla skutecznej kontroli nie-
.: odzowne. Opisują one zarówno mechanizmy władzy, jak i niezbędne standardy
zachowa11 społecze11stwa oraz wojska. Zenon Trejnis w swojej książc~ Siły zbroj-
ne w pa11sft1Jie demola·atycznym i atttOl'.)ltarnym W)'mienia następujące 14 :
. 12 Dowodzenie jest szczególnym rodzajem kierowania, jest domeną dowódców. Por. dcfinh.;jc
. dowodzenia w: B. Balcerowicz (red.), Slownilc ... , op. cit., s. 26-28.
, 13 M.in. we Francji, w Hiszpanii, Norwegii, Belgii. Zll: A. Hrynkiewicz-Żabicki, Międzyna-
' rodowe 11war1111kowania i do,<,wiadczenia w ,1jerze kształtowania relacji z MON i silami zbrojnymi,
:.w: T. Sokołowski, T. Ulicki (red.), Parlament a obronnośi:, Wydawnictwo Adam Marszałek, To-
rui'i 1996.
14 Z. Trejnis, op. cit., s. 223-227.
58 Rozdział IV
istnienie jednoznacznych konstytucyjnych prawnych ram ok.reśh~jących
podstawowe relacje między pa11stwe111 a silami zbrojnymi, tj. istnienie jasnej li-
nii dowodzenia;
- hierarchiczna odpowiedzialność wojska przed tJrezydentem (najwyższym
zwierzchnikiem, naczelnym dowódcą), premierem, ministi·em obrony narodowej,
którzy odpowiadają za kierowanie wojskiem i nadzorowanie jego działalności;
- znacząca rola parlani.entu polegająca na uchwalaniu aktów prawnych regu-
lujących kwestie bezpiecze6stwa i obronności pa6stwa, wpływaniu na formuło­
wanie strategii bezpiecze11stwa oraz przejrzystość w zakresie polityki bezpiecze11-
stwa i obrony, a także zatwierdzaniu budżetu wojskowego i kontroli wydatków;
- dobrze wyszkolone wojsko, cieszące się szacunkiem oraz uznające zasady
cywilnej kontroli nad armią, w tym zasadę neutralności politycznej;
- istnienie w społecze11stwie zrozumienia dla problematyki obronności pa11-
stwa i konsensu w sprawie roli i misji w~jska;
- funkcjonowanie umiarkowanego komponentu pozarządowego w ramach
tzw. strategicznych wspólnot uczestniczących w publicznej debacie na temat po-
lityki bezpiecze11stwa i obrony pa11stwa.
Skuteczność sprawowania cywilnej kontroli w paiistwie demokratycznym jest
w ogóle uzależniona od stanu i siły demokracji, jej struktur i instrumentów. Jest
ona - według S. Finera - większa w la-ajach o rozwiniętej kulturze politycznej,
gdzie role, instytucje i procesy prawne relacji cywilno-wojskowych są dobrze
zdefiniowane, zrozumiałe i zinstytucjonalizowane 15 •
4.2. Neutralność sił zbrojnych
Jednym z najistotniejszych aspektów cywilnej kontroli jest neub·alność po-
lityczna wojska. Termin „neutralność" oznacza - według Słownika języka pol-
skiego - ,,bezstronną postawę wobec cudzych spraw, cudzych sporów", z kolei
określenie „neutralność polityczna wojska" nie do ko11ca precyzyjnie opisuje po-
żądane i realnie możliwe postawy i zachowania. Bardziej odpowiednią kategorią
jest zapewne „neutralność partyjna" lub „apartyjność" wojska.
Zasada neutralności armii (politycznej, partyjnej) oznacza ograniczenia
udziału (uczestnictwa) żołnierzy w życiu publicznym - możliwości sprawowania
określonych funkcji, przynależności do organizacji i stowarzysze11 społecznych,
tworzenia własnych organizacji (np. związków zawodowych). Lista występują­
cych w tym względzie ograniczei'1 jest długa, nie wszystkie jednak obowiązu­
ją jednocześnie w konkretnych systemach, konkretnych pai1stwach. Mimo du-
żych i istotnych różnic, jakie występują w realizacji zasady neutralności wojska,
oraz wielości rozwiązm1 można wyróżnić dwa typowe modele obecnie stosowa-
15 S.E. Finer, The Man 011 Horseback: the Role of the Mili/my in Politics, Westview Press,
Boulder, CO 1988.
l<ontrola pai1stwa nad annią (cywilna kontrola). Stosunki cywilno-wojskowe 59
new pa11stwach demokratycznych (charakteryzowane przy użyciu obrazowych,
popularny~h skrót<~"'.): . . . . ,, . .
_ armia, a w meJ zołmerz -- ,,w1elki memowa (model francuski);
- żołnierz - ,,obywatel w mundurze" (model niemiecki).
W łagodniejszym, liberalnym, stosowanym w Niemczech po drugiej wojnic
światowej wariancie zachowuje się 111.in. prawo przynależności żołnierzy do par-
tii politycznych, do przynależności i tworzenia własnych związków zawodowych.
W modelu francuskim daleko idące restrykcje dotyczą 111.in. udziału w zgroma-
dzeniach publicznych, wszelkich publicznych wystąpie11, możliwości publikacji.
Wyłączenie wojskowych z polityki jest jedną z zasad udziału wojska w życiu na-
rodu ame1ykm1skiego. Jak pisze J. Raymond- ,,oficerowie wysokich stopni przy-
znają się, że nie brali udziału w wyborach przez cały czas służby, a nawet chwa-
lą się tym" 16 •
4.3. Stosunki cywilno-wojskowe
Rozpatrując problematykę kontroli pa11stwa nad armią, w tym neutralności
politycznej wojska, nie sposób nie odnieść się do kolejnej istotnej, silnie zakorze-
nionej w natowskiej praktyce kategorii, stosunków cywilno-wojskowych, któ-
re definiuje się jako ,,\'.,'ielopłaszczyznowe interakcje wojska z różnymi struktura-
mi występującymi w pa11stwie i spolecze11stwie" 17 • ,,Stosunki cywilno-wojskowe"
są w odniesieniu do „kontroli cywilnej" kategorią znaczeniowo szerszą, nadrzęd-
ną. Cywilna kontrola bowiem obejmuje relacje z wojskiem na określonym, ,,gór-
nym" poziomie funkcjonowania pa11stwa, a będąc rdzeniem stosunków cywilno-
-wojskowych, odnosi się jedynie do jednego aspektu, aspektu politycznego cało­
ści. Stosunki cywilno-wojskowe obejmują zaś relacje instytucjonalne i nieinsty-
tucjonalne na wielu poziomach struktur występujących w pai'lstwie 18 • Odzwier-
ciedlają też formalną i nieformalną pozycję wojska w społecze11stwie.
Do właściwego ułożenia relacji struktur wojskowych z cywilnymi przywią­
zuje się we współczesnych doktrynach wojskowych, w nowoczesnych dowódz-
'twach i sztabach szczególną wagę, wyraźnie się je wręcz eksponuje. Efektywna
współpraca cywilno-wojskowa urasta do rangi jednej z zasad sztuki dowodzenia.
W NATO i w wielu armiach poświęcone są jej oddzielne dokhyny. W sztabach
wszystkich niemal szczebli istnieją wyspecjalizowane komórki, które.,zajmują się
relacjami z organizacjami cywilnymi i z ludnościA. cywilną. ·
16 J. Raymond, Pentagon, przeł. E. Niemirska, A. Wayda, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
>Narodowej, Warszawa 1964, s. 190. Obojętność wobec partii, wobec polityki od czasów Washing-
'10tona nazywa „stereotypowym apartheidem wojskowym".
17 Civil-militwJ' relations, w: The Militt11J' and Defe11se Encyc!opedia, Washington 1995, l. I.
•
s. 188-195.
18 Por. M. Vlachova, Democratic co11trol of armed.forces, w: J. Callaghan, F. Kernie, Armed
Forces and Internatio11al Security. G!obal Trend1· and Jssues, LIT Verlag, Munster 2003, s. I 99-
209.

60 Rozdział IV
W armiach pm'lstw Sojuszu Pólnocnoatlantyckiego ważną instytucjąjest tzw.
Cl!Ml!C 19 • Sojusznicza doktryna A.JP-09 definiuje CIMIC jako „koordynację
i współpracę o charakterze wspierającym mi~je, prowadzoną między dowódcą
NATO a ludnością łącznie z władzami krajowymi i lokalnymi, jak również orga-
nizacjami i ośrodkami mięclzynaroclowymi, krajowymi i pozarząclowymi'' 20 •
CIMIC traktuje się jako narzędzie dowódcy służące do nawiązania efektyw-
nych kontaktów w celu zwiększenia wkładu organizacji cywilnych w wypełnia­
nie misji sił zbrojnych oraz zmniejszenia rywalizacji pomiędzy nimi a wojskiem.
Długofalowym celem CIMIC jest stworzenie i utrzymanie korzystnych wan.111-
ków clziała11 wojsk; doraźnym - uniknięcie konfliktów z cywilami.
Funkcje CIMIC według doktryny NATO realizuje się w trzech płaszczy­
znach:
- więzi cywilno-wojskowej, czyli ustanowienia na możliwie wczesnym eta-
pie relacji z organizacjami i agencjami w rejonie działa11;
- wsparcia dla środowiska cywilnego, tj. wszelkich możliwych clziała1'1 ze
strony wojska na rzecz władz cywilnych, organizacji społecznych, ludności.
Może to dotyczyć lokalnego obiegu informacji, naprawy i odbudowy infrastruk-
tmy, wsparcia sh1żb publicznych, działalności gospodarczej i handlowej, aktyw-
ności organizacyjnej itp.;
- wsparcia dla wojska, tj. pomocy cywilnej polegającej na udostępnieniu in-
frastruktmy, źródeł zaopatrzenia i usług, zapewnieniu dopływu określonych in-
formacji, zapewnieniu bezpiecze11stwa i poparcia społecznego.
Współpracę cywilno-wojskową (CIMIC) organizuje się w myśl ujętych
w doktiynie zasad 21 • Realizuje się ją w sposób zinstytucjonalizowany na wszyst-
kich poziomach dowodzenia - strategicznym, operacyjnym, taktycznym. W uję­
ciu natowskim ukierunkowana jest ona na misje zarówno w obszarze Sojuszu, jak
i poza jego obszarem. W wariancie clziala{1 wojsk sojuszniczych na te1ytorium
pa11stwa będącego członkiem NATO kwestię relacji cywilno-wojskowych traktu-
je się łącznie z tzw. obowiązkami pa11stwa gospodarza. Wsparcie ze strony pa6-
stwa gospodarza - HNS (Host Nation Support) w NATO oprócz innych (opera-
cyjnych, logistycznych) funkcji ma wzmacniać CIMIC.
Relacje cywilno-wojskowe mają swoją dynamikę. Duże zmiany nastąpiły
w tym względzie po zimnej wojnie. Nowe warnnki, inne jakościowo potrzeby
wspólnych działa6 spowodowały konieczność ustanowienia now~j równowagi
stosunków cywilno-wojskowych. ,,Klasyczne", praktykowane do niedawna rela-
cje między organami cywilnymi i wojskowymi koncentrowały się politykach na
wysokiej rangi i wyższych dowódcach. Klasyczna CIMIC zorientowana była na
19 CIMIC (Civil-Military Cooperation), powszechnie stosowany w NATO akronim.
20 AJP-09. Doktryna NATO o współpracy cywilno-wojskowej (C!MlC), Bruksela 2002, s. 3.
21 Zaliczają się do nich: I) prymat misji, 2) ukierunkowanie (celowość), 3) ekonomiczność,
4) k011centracja, 5) korzyści cywilne, 6) wspólne cele, 7) jednomyślność, 8) humanitaryzm, 9) przej-
rzystość, IO) łączność (ibidem).
Kontrola pa11s\wa nad armią (cywilna l<ontrola). Stosunki cywilno-wojskowe Cli
działania w dwóch stanach - w stanie pokoju oraz w stanie wqjny; na sytuacje,
w których w miarę klarownie dawało się rozdzielić czynnik wojskowy i czynnik
cywilny. Nowe wyzwania wiążą się z gwałtownie zwiększającą się potrzebą clzia-
la11 w sytuacjach luyzysowych. Wysiłki na rzecz doskonalenia ClMIC skupiają
się na trzecim (poza pokojem i wojną) stanie - stanie kryzysu. Nowych jakościo­
wo rozwiąza11 wymagają operacje inne niż wojenne - operacje pokojowe, huma-
nitarne, ewakuacyjne, antyterrmystyczne itp.
W czysto wojennym procesie decyzyjnym jedynie na szczeblu strategicznym
uczestniczyły gremia mieszane. Współcześnie w wypracowaniu decyzji czy pla-
nowaniu operacji innych niż wojenne mieszane gremia wojskowo-cywilne wy-
stępują na szczebiach operacyjnych, a nawet taktycznych. Regułą staje się two-
rzenie mieszanych sztabów. W ich pracy obserwuje się pewne tarcia i napięcia.
Wśród wielu przyczyn takich zjawisk do istotniejszych należy fakt, że wojsko-
wi są do pracy sztabowej znacznie lepiej przygotowani2 2 • Dla nich z kolei wciąż
dużym problemem pozostają opo1y w podejmowaniu i realizacji zadaó, któ1ych
charakter jest coraz mniej militarny. Sporo zamieszania wywołują mniej lub bar-
dziej zasadne postulaty-frazesy typu: ,,żołnierz-dyplomata", ,,żołnierz-rozjemca"
itp. Wojskowym, i to nie tylko tym zorientowanym bardziej konserwatywnie,
często trudno się z nimi zgodzić 23 •
4.4. Kontrola nad armią w państwach niedemokratycznych
Reżimyniedemokratyczne - autmytarne, podobnie jak demokracje mogą
przybierać różną postać. Literatura przedmiotu oferuje bogatą ich typologię. Za
bardzo przydatny do analizy problemu kontroli naci siłami zbrojnymi uznać na-
leży podział form współczesnych reżimów autorytarnych wyróżnionych przez
l(.A. Wojtaszczyka24 :
1) biurokratyczno-militaiystyczne. Podstawową rolę w życiu publicznym od-
grywa wojsko i organizacje paramilitarne. Armia ingeruje w życie gospodarcze,
społeczne i kulturalne pmistwa. Kluczowe stanowiska w paóstwie obsadzone są
przez zawodowych wojskowych, a metody rządzenia są podobne jak w armii,
gdzie „koszary" stawia się za wzór porządku. Partie i elity polityczne w tej for-
mie reżimu nie odg1ywąją większej roli. Ten typ systemu politycznego występu­
je często w Ameryce Łaci11skiej;
';1: ·1,
22 Por. m.in.: D. Snider, US civil-military relations, w: V. Davis (red.), Civil-Mi/i1a1J' Rela-
ions and the Not-quite Wars of the Prese11t and Future, Strategie Studies Institute, Carlisle Bar-
·acks 1996, s. 1-14.
•:. 23 „Należy odzyskać racjonalność ( ... ) żołnierz może służyć pokojowi, nie jest jednak ani sa-
nitariuszem, ani misjonarzem ... " (C. Jean, Geopolityka, op. cit.).
•.··. 24 ICA. Wojtaszczyk, W.17Jólczes11e systemy polityczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogicz-
ne, Warszawa 1992, s. 39-41.
62 Flozdzial IV
2) autmytarny korporacjonizm. Pa11stwo tworzy specyficzny system regula-
cji stosunków społecznych w sposób administracyjny (np. Portugalia pod rząda­
mi Salazara);
3) pokolonialno-mobilizujące. Kierownicza partia i auto1ytarne kierownic-
two pa6stwa są głównymi instrumentami budowy narodu. Wobec braku tradycji
autorytmyznrn oraz podziałów etnicznych i religijnych reżimy te narażone są na
pucze wojskowych i przejmowanie władzy przez jednostki. Ten typ jest charak-
te1yslyczny dla pokolonialnych pa11stw w Afryce;
4) demokracje rasowe i etniczne. ,,Demokracja" rasowa oznacza pra-
wo uczestnictwa w c\emolu-atycznych procedurach grup uprzywilejowanych ze
względu na rasę, podczas gdy pozostałość takich praw jest pozbawiona. Ten typ
reżimu występował w RPA;
5) religijne. Zasadniczy wpływ na kształt życia politycznego posiadają struk-
tury religijne. Przykład tego typu stanowi Iran;
6) posttotalitarne; powstałe w Europie Środkowej i Wschodniej w latach
pięćdziesiątych XX wieku.
Na uwagę zasługuje fakt, że bardzo wiele reżimów auto1ytarnych powstało
w drodze przewrotów wojskowych, często w początkowej fazie - do czasu prze-
kazania władzy cywilom - rządy sprawowali wojskowi. Najbardziej znane przy-
kłady to rządy sprawowane przez Atatlirka w Turcji, Franco w Hiszpanii, Pe-
rona w Argentynie, Nasera w Egipcie, Pinocheta w Chile. Są znane przypadki,
w których wojsko w ramach reżimów autmytarnych dokonywało modernizacji
pal'lstwa, np. w Turcji w czasie reform Atatlirka, gdzie w demokratyzacji la-aju,
a następnie jej utrzymaniu, armia odg1ywała i wciąż odgrywa wręcz pierwszopla-
nową rolę. Armia przejmuje często na siebie rolę „uzdrowiciela" tam, gdzie pmi-
stwo staje się bezradne, bezrządne, ,,chore". Wielu takich przykładów dostarcza
historia Ame1yki Łaci11skiej 25 •
Podporządkowanie sił zbrojnych kontroli w auto1ytarnych systemach jedno-
partyjnych, zwłaszcza komunistycznych, polega w istocie na ich silnym upoli-
tycznieniu, silnej indoktrynacji w duchu ideologii i systemu wartości elity rzą­
dzącej. Siły zbrojne, będąc instrumentem polityki pa11stwa, stają się jednocześnie
instrumentem polityki partii 26• Niekiedy annia traktowana jest nawet jako inte-
gralna część systemu partyjnego. Takie rozwiązanie przyjęto w Chinach; Chi11ska
Armia Ludowa to integralna część systemu Chi11skiej Partii Komunistycznej27•
ChAL ma do spełnienia dwa główne zadania: 1) zapewnić panowanie K.PCh od.
25 „W ciągu 45 lat po wojnie siły zbrojne były jedną z najbardziej stabilnych i jasno określo­
nych instytucji i organizacji pailstwowych w każdym z pa6stw Ameryki Łacii1skiej" (O. Gutierrez,
Milita,;v Socio/ogy in Latin America, w: J. Callaghan, F. Kernie, op. cit., s. 161 ).
26 W oficjalnej retoryce w czasach PRL-u używało się zwrotu: ,,Ludowe Wojsko Polskie zbroj-,
nym rnmicnicm pnrtii".
27 Za: .ling Huang, Civil-Military Refotions in China, w: .T. Ca\laghan, F. Kernie, op. cit.,
s. 143-151.
l<ontrola pa11stwa nad armią (cywilna kontrola). Stosunki cywilno-wojskowe 63
wewnątrz, 2) obronić Chiny przed inwazją z zewnątrz. Zgodnie z chi11ską kon:,ly-
tucjąKPCh sprawuje nad silami zbrojnymi „absoiutne przywództwo". Kontroli
przyświeca zasada: ,,partia dowodzi karabinami".
Cywilna kontrola nad armią istnieje także w pa11stwach niedemokratycznych,
z wyjątkiem reżimów wojskowych. W reżimach jednopartyjnych, szczególnie
komunistycznych, jest ona wręcz silniejsza aniżeli w pm'i.stwach demokratycz-
nych. To model kontroli „subiektywnej", ,,penetracyjnej". W strukturach wojsko-
wych usytuowane są bowiem wyspecjalizowane organa nadzoru politycznego,
indokttynacji i kontroli. Utrzymuje się właściwą czasom rewolucji instytucję ko-
misarzy przydawanych dowódcom prawie wszystkich szczebli; flmkcjonuje roz-
budowany aparat partyjno-polityczny; wnętrze wojska głęboko penetrują służby
specjalne. Silnej, podwójnej - służbow~j i partyjnej - kontroli poddaje się korpus .
oficerski, któ1y praktycznie w całości jest upartyjniony. Cywilnej kontroli pozba-
wione są dyktatorskie reżimy wojskowe.
W reżimach autorytarnych ogromną wagę przywiązuje się do funkcji we-
wnętrznej wojska. Wojsku wyznacza się bardzo ważne role w zapewnieniu bez-
piecze11stwa i porządku wewnętrznego jako istotnego środka przymusu. Wyko-
rzystuje się je też do bieżącej polityki, np. udziału w ochronie (lub „ochronie")
wyborów, akcjach wyjaśniająco-propagandowych itp., do prac na rzecz gospo-
darki narodowej: akcji żniwnych, akcji wykopkowych, prac przy budowie dróg
itp.28 .
,,Funkcja wewnętrzna wojska - pisał J. Muszy11ski - obejmuje różne przedsię­
wzięcia typu wojskowego, związane z ochroną ustt'oju ekonomiczno-społecznego
i politycznego przed zagrożeniami wrogich sił wewnętrznych oraz typu ekono-
micznego, politycznego, kult11ralnego i wychowawczego, mające na celu utrwale-
nie tego ustroju i jego rozwój" 29 • W rezultacie takiego traktowania funkcji wojska
jest ono silnie upolitycznione i jednocześnie upartyjnione. Trudno zatem w ogó-
le mówić o jego neutralności.
Znaczenie wojska w reżimach autorytarnych, w któ1ych występuje ono jako
wielofunkcyjny, używany do wielu celów instrument polityki, prowadzi do sta-
nu siln~j współzależności władzy i armii. Armia jawi się w nich gwarantem wła­
dzy.
Opisane powyżej stosunki do zakot'lczenia zimnej wojny i rozpadu bloku
;patistw socjalistycznych występowały w wielu paiistwach Europy ~Środkowej
2,r,Wschodniej) i Azji. Obecnie w niewiele zmienionej postaci obserwuje się je
przede wszystkim w Chinach, na Kubie, w Wietriamie. Wiele właściwości cha-
:. 28 Udział jednostek wojskowych (operacyjnych!) w pra~ach na rzecz gospodarki narodowej
' 'r' latach osiemdziesiątych ujęty został w Wojslrn Polskim w pewne ramy systemowe (można rzec -
~oktrynalne). Jednostkom wydzielano jeden miesiąc tzw. szkoleniowo-produkcyjny.
, 29 .I. Muszy11sld, Ludowe Wojsko Polskie w mechanizmie władzy PRL, w: M. Bie11 i in. (kom.
d.), 40 lal Ludowego Wojska Polskiego, Zakład Narodowy im. Ossoli11skich, Warszawa-Wrocław
984, s. 395.
64 Rozdział IV
rakterystycznych dla funkcjonowania wojska w reżimach autorytarnych zacho-
wało się w kilku republikach poradzieckich.
4.5. Wojskowe zamachy stanu. Rządy (dyktatury) wojskowe 30
Przejmowanie władzy w drodze przewrotu wojskowego oraz sprawowanie
jej w pai'1stwie przez wojskowych to zjawiska znane z historii. Występowały one·
zarówno w czasach odległych - m.in. w starożytnej Grecji i Rzymie - jak i no-
woczesnych. Często zdarzało się i nadal się zdarza, że wojsko w całości lub czę­
ści odrzuca cywilne zwierzchnictwo i jako samodzielny byt (podmiot) politycz-
ny włącza się do walki o władzę w par'lstwie. Wojsko wkracza zazwyczaj na scenę
polityczną, posługując się właściwymi swojej organizacji środkami - środkami
przemocy. Przejęcie władzy dokonuje się drogą zamachu stanu.
Zamach stanu, pucz, przewrót to - jak podaje Mały Słownik Polityki (Oks-
ford) - ,,nagła, siłowa i nielegalna zmiana rząc:lu, zazwyczaj przy użyciu armii".
To metoda dochodzenia do władzy w drodze przemocy; wojskowy zamach stanu
(pucz, przewrót) to metoda dochodzenia do władzy przez zastosowanie przemocy
zbrojnej. Respektując różnice w pojęciach, trzeba zauważyć, że nie każdy zamach
stanu jest wojskowym zamachem stanu; rzadko dokonują się one bez udziału sił
zbrojnych. Współcześnie - jak pisze M. Bankowicz - zamach stanu niepoparty
przez armię albo przez znaczącąjej część, bądź przynajmniej przez nią tolerowa-
ny, skazany jest na niepowodzenie. Z reguły więc praktycznie obecnie mamy do
czynienia z zamachami wojskowymi3 1•
Wojskowe zamachy stanu i następujące zazwyczaj po nich rządy wojskowych
- dyktatury wojskowe - współcześnie występują najczęściej w krajach o sła­
bej, konstytuującej się pa11stwowości, krajach słabo rozwiniętych, choć zdarzały
się też w pa11stwach o wielowiekowej tradycji w sytuacjach layzysowych, m.in.
w Polsce, Hiszpanii, Portugalii, na Węgrzech. Niewiele jest w świecie pa11stw,
które nie doświadczyły tego typu zjawisk, to nieliczne pm'Jstwa o ugruntowanej,
długotrwałej, niepoddawanej turbulencjom demokracji- Szwajcaria, Stany Zjed-
noczone, Wielka B1ytania, Kanada, Australia, Belgia, Holandia, pm'istwa skan,
dynawskie. W Europie przed drugą wojną światową (i po niej) wojskowe za-
machy stanu przeprowadzono w Polsce, Hiszpanii, Portugalii, Grecji, Turcji, na
Węgrzech. Przez dwa niemal wieki pucze i dyktatury wojskowe były powszech:
nie obecne w życiu politycznym krajów Ame1yki Łacióskiej. W wieku XIX ora
połowie wieku XX w całej niemal Ame1yce Łaci11skiej wojskowy zamach stan
(pronunciamiento) stał się podstawową drogą sięgania po władzę. W najbardziej
30 Podrozdział opracowany głównie na podstawie treści zawartych w rozdziale
I O pracy
M. Gulczy11skiego Panorama systemów politycznych świata, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa
2004, s. 323-375.
31 M. Bankowicz, Zamach stanu. Studium teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagicllm\·
sk.iego, Kraków 2009, s. 93-95.
ł(ontrola pa11stwa nad armią (cywilna kontrola). Stosunki cywilno-wojskowe 65
dotkniętej tymi zdarzeniami Boliwii w ciągu 183 ~at jej niepodległości doszło do
187 przewrotów 32 • Większość pal'lstw pokolonialnej Afryki była rządzona przez
wojskowych. W ciągu około dwudziestu lat ( 1960-:-1982) niemal 90% spośród 45
pm'istw Afryki subsaharyjskiej doświadczyło zamachów stanu. W tym czasie od-
notowano co prawda 115 legalnych zmian władzy, ale w 52 przypadkach dokona-
ło się to drogą zamachu stanu; 56 prób okazało się nieudanych. Tę wymowną sta-
tystykę dopełnia liczba l 02 spisków antyrządowych przygotowujących przewrót.
Wojskowy zamach stanu stał się w istocie - jak dowodzą J. Jenkins i A. Kposowa
-:- ,,zinstytucjonalizowaną metodą zmiany rządów w postkolonialnej Afiyce" 33 •
Taka forma przejmowania i sprawowania władzy częsta jest też w Azji. ,,Mo-
delowe", współczesne formy zmiany i sprawowania władzy przez wojsko wytwo-
się w pierwszej połowie XX wieku w Ame1yce Łaci11skiej. Wykształciły się
tam liczne różne formy przewrotów i reżimów wojskowych, które znalazły zasto-
sowanie w wielu krajach najpierw Azji, a następnie na dużą skalę w Afiyce.
Przesłanek i przyczyn współczesnych wojskowych zamachów stanu jest
wiele. Spośród nich największe znaczenie przypisuje się słabej pm'lstwowości,
zarówno w wymiarze wydolności i sprawności struktur pm'Jstw, jak i (przede
wszystkim) niskiego stopnia świadomości pa11stwowej narodu. Niedorozwojowi
w sferze społeczno-politycznej towarzyszy niedorozwój gospodarczy. Najlepiej
.. zorganizowaną, a niekiedy wręcz jedyną siłą polityczną tych krajów jest wojsko.
N~iedorozwój społeczrio-polityczny uniemożliwia ograniczenie roli armii i pod-
"porządkowanie jej władzy cywilnej.
Wojskowi sięgają po władzę pa11stwową - pisze M. Gulczy11ski - i zdobywa-
jąją przemocą z reguły wtedy, kiedy sprawujące ją elity okazują się niezdolne do
przezwyciężenia konfliktowej sytuacji w pa11stwie 34 • Cytowany autor wymienia
>osiem głównych przyczyn tych konfliktów - przesłanek przewrotów:
· brak tradycji własnej pa11stwowości;
- niejednorodność etniczną pa11stw pokolonialnych;
- rozczarowanie niewspółmiernymi do oczekiwm'J efektami zdobycia nie-
podległości;
- kompradorstwo rządzących;
skorumpowanie elit władzy;
- layzys ekonomiczny;
- skłócenie różnych odłamów elit politycznych;
- próby modernizacji bądź zmiany ustroju.
Czynniki te często występują łącznie, w efek~ie więc ich wpływ ulega spo-
gowaniu.
32Za: M. Bankowicz, Zamach ... , op. cit., s. 36-37.
33J.C. Jenkins, A.J. Kposowa, The political origins ofAfi'ica11 militmy coups: Etlmic co111pe-
on, militmJ' centrality and the struggle over the postcolonial state, ,,International Studies Quar-
y" 1992, t. 36 (3), s. 291.
34 M. Gulczyf1ski, Panorama
... , op. cit., s. 328.

Rozdział IV
66
Przewrotom sprzyja określony stan świadomości i nastrojów społecznych -
frustracja, brak aktywności (apatia). Niewiara w sens zaangażowania politycz-
nego, obojętność na to, kto sprawuje rządy, brak elementarnego zaufania do rzą­
dzących elit tworzy stan, w którym ich usunięcie spotyka się ze zrozumieniem,
a często także z poparciem społecze11.stwa.
Do głównych przesłanek bez wątpienia zaliczyć należy gotowość mentalną
i organizacyjną wojska do· dokonania zamachu stanu. Złożone bywają zewnętrzne
(wychodzące spoza środowiska armii) inspiracje zamachów wojskowych -- mogą
to być zarówno ambicje lokalnych polityków i watażków, jak i rywalizacja liczą­
cych się na arenie międzynarodowej graczy politycznych.
Sposoby dokonywania wojskowych zamachów stanu. Zamach polega na
w~muszeniu ustąpienia sprawujących władzę, czego dokonuje się przez ich za-
ar~sztowanie, uwięzienie, wydalenie z kraju, fizyczną likwidację. Używa się przy
tym siły militarnej. Intensywność zastosowania siły przez zamachowców jest uza-
leżniona przecie wszystkim od celu zamachu oraz oporu stawianego przez ośrodki
władzy. Niebagatelną rolę w metodach, stopniu „ucywilizowania" zamachu od-
grywa czynnik kulturowy - system wartości, obyczaje, poziom kultury politycz-
nej. Jeżeli celem zamachu jest zastąpienie jednej ekipy drugą do niej podobną, to
skala przemocy zależy jedynie od stawianego oporu. Zazwyczaj rzecz sprowadza
się przede wszystkim do wiarygodnej demonstracji siły. Kiedy natomiast celem
jest przejęcie władzy przez radykalnie odmienną opcję, kiedy deklaruje się zmia-
ny ustrojowe, dochodzi do bezpośredniego użycia siły na skalę nieproporcjonalną
do oporu, do brutalnej rozprawy z całymi ugrupowaniami politycznymi, wyznaw-
cami innych religii, obcymi nacjami, a nawet klasami społecznymi.
Pod względem form zamachy wykazują daleko idące podobie11stwa. Wynika
to z tego, że są one zorganizowaną, zaplanowaną i kierowaną według ogólnych
norm wojskowo-sztabowych operacją z jednoznacznym celem - obaleniem ist- ·
niejących rządów. Zachowuje się przy tym dobre wzorce i zasady planowania, or-
ganizowania i działania. W procesie przygotowania i wykonania zamachu można
wyróżnić trzy fazy: wstępną - w której następuje zawiązanie spisku, pozyskiwa-
nie wykonawców i sprzymierze11ców oraz planowanie operacyjne; drugą - obej-
mującą pierwsze uder~enia i trzecią - której treścią jest przejmowanie kontroli
nad określonymi strukturami pat'1stwa.
Podstawowym wstępnym problemem grupy zamierzającej przeprowadzić za-
mach wojskowy (grupy spiskowej) jest zgromadzenie odpowiednich sH, pozy
skanie dla idei przewrotu dowódców i jednostek wojskowych przy zachowani
pełnej tajemnicy. To problemy stosunkowo proste wtedy, gdy spisek zawiązuj
dowództwo sił zbrojnych. W takiej sytuacji do bezpośrednich działa11, szczegół
nie do pierwszego uderzenia, wyznacza się nieodzowną liczbę jednostek, pozo
stałe utrzymując w gotowości do użycia. Ze względu na potrzebę zachowania t~
jemnicy do pierwszego uderzenia wyznacza się stosunkowo nieliczne, elitarn
jednostki. Nie jest to jednak nienaruszalnym kanonem.
l<ontrola paristwa nad armią (cywilna kontrola). Stosunki cywilno-wojskowe
W sytuacji gdy spiskiem kieruje jedynie jedno z dowództw wojskowych bądź
grupa oficerów niższych stopni, spiskowcy starają się pozyskać przede wszyst-
kim poparcie jednostek elitarnych, nie tylko ze względu na ich silę i sprawność,
lecz także na ich prestiż w armii i spolecze11stwie. Tak uformowane kierownic-
two spisku stoi jednak wobec poważnego ryzyka, że podczas zamachu dojdzie
do próby sił, starcia zbrojnego z jednostkami lojalnymi wobec rządu, co z kolei
może eskalować nawet ku wojnie domowej.
Jakkolwiek gwarancją sukcesu jest zgromadzenie jak największych sil, to zda-
rzało się, że do obalenia władzy wystarczał jeden garnizon (stołeczny!) lub jeden
dobry oddział wojska. W Laosie w 1960 roku władza została zdobyta przy użyciu
jednego batalionu. Takie osiągniecie jest jednak możliwe przy (nawet biernym)
poparciu lub neutralności zdecydowanej większości sil zbrojnych.
Druga faza zamachu obejmuje pierwsze lub kilka pierwszych uderze11. Wa-
runkiem powodzenia w tym etapie jest przestrzeganie kilku zasad sztuki wojen-
nej, przede wszystkim efekt zaskoczenia. O uzyskaniu efektu zaskoczenia decy-
duje m.in. czas (pora), skala i technika pierwszego uderzenia. Ześrodkowania sil,
postawienia ich w stanie gotowości dokonuje się pod wiarygodnymi p1:etekstami,
np. manewrów, narad, odpraw itp. Pierwsze akcje wykonuje się zazwyczaj w dni
świąteczne (wolne) o świcie lub (rzadziej) późnym wieczorem. Celami pierw-
szych uderzei'1 oddzia~ów wojskowych są punkty strategiczne w stolicy: siedziby
władz centralnych, stacje radiowe i telewizyjne, węzły łączności, lotniska i inne.
Ich opanowanie ma umożliwić podjęcie kolejnych akcji - neutralizacji ochrony
głowy pa11stwa, ogłoszenia stanu wyjątkowego, wprowadzenia restlykcji w po-
ruszaniu się i komunikowaniu, wstrzymaniu połącze11 lotniczych itp. W tej fa-
zie może dojść do istotnej próby sil, starć zamachowców z jednostkami lojalny-
mi wobec władzy.
Zala-es i intensywność dzialm'l podejmowanych w trzeciej fazie zamachu woj-
skowego pozostąje w ścisłym związku z jego celem i modelem stanowionego re-
żimu. Wachlarz opcji jest w tym względzie szeroki, od przejściowej strategicznej
kontroli cywilnych rządów po jawną dyktaturę wojskową.
Choć pod względem form wojskowe zamachy stanu wykazują znaczne podo-
:.bie11stwa, to jednak ich różnorodność skłania do wyróżnienia kilku charaktery-
, : stycznych typów. Gulczy11ski wymienia ich aż osiem: bezkrwawy zamach stanu,
:,:krwawy zamach stanu, wojnę domowąjako skutek źle przeprowadz;onej inter-
/wencji wojskowej, zamach konstytucyjny, pucze (le1yjne, pucz cywihi°o-wojsko-
',wy, a także dwa dość osobliwe typy - przewrót przez przypadek oraz pucz-nie-
:wypał.
f!. Inny, umiarkowany pod względem liczby typów podział proponuje S. Hun-
tington, który wojskowe zamachy stanu dzieli na: przełomowe, kuratorskie oraz
~przeciwu 35 • ,,Przełomowe" to te, w któ1ych armia obala rząd i tworzy nową eli-
35 S. Huntington, 111e So/dier and the State ... , op. cit., s. 12.
 Rozdział IV
68
tę biurokratyczną. Najczęści~j dokonuje ich niższa kadra oficerska (Chiny l 9 l l,
Grecja 1967). W „kuratorskich" zamachach stanu armia zostaje użyta jedynie
w celu stabilizacji, rozwiązania sytuacji kryzysowej. Ich celem nie jest zasad-
nicza zmiana struktury władzy; przywódcy zamachów tego typu uznają swoje
działanie za ograniczone co do celów i czasu (Pakistan 1999, Turcja 1997): Prze-
wroty, w których armia czynnie sprzeciwia się jakiemuś masowemu ruchowi spo-
łeczno-politycznemu, to - według S. Huntingtona - zamachy sprzeciwu (weta).
Zamachy tego typu bywają krwawe i silnie represyjne (Chile l 973, Argentyna
1976).
Analizując cztery wojskowe zamachy stanu w Tur~ji, A. Bulac dokonał orygi-
nalnego ich podziału na klasyczne i postmodernistyczne36 • W klasycznym zama-
chu stanu armia otwarcie i dosłownie przejmuje władzę nad pa11stwem; w prze-
wrocie postmodernistycznym ( do którego doszło w roku 1997) ten sam efekt
uzyskuje za pomocą instrumentów cywilnych, luk w prawie, nieformalnych na-
cisków.
Hiszpm'lską i poludniowoameryka11ską wersją, która ostatnio znajduje zasto-
sowanie w Afryce, jest pronunciamiento. Wojsko sięgające po władzę tą meto-
dą występuje przeciwko władzy z określonym programem bądź w roli obr011cy
krzywdzonego narodu, bądź w imię dobra pa11stwa. Model ten pozostaje w ści­
słym związl<.u z bardzo silną pozycją wojska, które utożsamia się z samym pat'l-
stwem, stawia się w roli wyłącznego interpretatora jego dobra i interesów.
Jako spe~yficzny typ zamachów stanu trakt1.1je się pretorianizm, fenomen po-
lityczny o długiej historii, sięgającej czasów imperium rzymskiego, gdy gwardia
cesarska mająca chronić cesarza stawała się ośrodkiem kreującym nowych wład­
ców, cały układ władzy. Pretorianizm to system pozwalający na obalanie i kre-
owanie władzy przez dowódców wojskowych, czyli system praktycznej podległo­
ści władzy wobec wojska, jest on zatem pojęciem szerszym niż zamach stanu.
Dyktatury wojskowe. Dyktaturą wojskową nazywa się taki system politycz-
ny, w którym zawodowi wojskowi łączą funkcje dowódcze z głównymi funkcja-
mi w aparacie pm'lstwowym, rządzą, opierając się na armii, i stosują wojskowe
standardy i metody działania. Współcześnie jawne dyktatury wojskowe, w któ-
1-ych armia otwarcie sprawuje władzę, występują w pa11stwach o niedojrzalej
strukturze społecznej i politycznej. W praktyce oznacza to 37 :
- obsadzanie kierowniczych stanowisk w pa11stwie przez wojskowych za+
wodowych, pełniących jednocześnie z funkcjami pa11stwowymi funkcje kierow ·
nicze w armii;
- traktowanie armii (ściślej - korpusu oficerskiego) jako głównego oparci ·
politycznego rządów, przy pomniejszaniu roli partii politycznych lub nawet icl
likwidacji;
36 http://arsiv.zaman.com.tr/2001 /03/27 /yuzarlar/AliB ULAC.htm.
37 M. Gulczy11ski, op. cit., s. 354, definicju dyktatury wojskowej - s. 324.
t<ontrola pa11stwa nad armią (cywilna kontrola). Stosunki cywilno-wojskowe 69
wciąganie wojska do sprawowania władzy w większej mierze, niż to wy-
nika z jego naturalnych funkcji, zarówno ze stosowaniem przemocy (wojsko
w różnym stopniu przejmuje część funkcji policji i organów sprawiedliwości),
jak i z pełnieniem funkcji o charakterze ewidentnie cywilnym (np. wykonywa-
nie funkcji kontrolnych naci administracją cywilną, przejmowanie zarządzania in-
stytucjami publicznymi i przedsiębiorstwami pa11stwowymi, funkcje oświatowo­
-propagandowe itp.).
W początkowym stadium dyktatmy wojskowej następuje zazwyczaj minima-
lizacja lub likwidacja cywilnych organów przedstawicielskich. Kol~jnym, w mia-
rę szybko podejmowanym działaniem jest legitymizacja nowego reżimu; w tym
celu przeprowadza się (lub raczej inscenizuje) wybo1y do parlamentu mającego
zatwierdzić wyłonioną w zamachu władzę. Obejmujący władzę wojskowi dążą
do ustanowienia sojuszu z biurokra~ją, przeprowadzając jednocześnie w j~j szere-
gach czystki. Często praktykuje się wprowadzanie do administracji kad1y oficer-
skiej. Następuje charakte1ystyczna dla struktur wojskowych centralizacja. Wpro-
wadza się szeroko militmyzację życia społecznego.
Dyktatury wojskowe traktuje się niekiedy w
kategorii ustroju wojskowe-
go, jednego z pięciu ustrojów współczesnego świata 38 • Ustroje wojskowe należą
w tym podejściu do szerszej kategorii autorytmyzmu i przyjmują zazwyczaj jedną
z dwóch charakte1ystycznych postaci (form). W niektó1ych reżimach siły zbrojne
. obejmują bezpośrednią kontrolę nad rządem; junta funkcjonuje jako forma zbio-
rowego rządu wojskowego skupionego wokół rady oficerów. Drugą formą reżimu
wojskowego jest wspierana przez armię spersonalizowana dyktatura.
Przewroty i dyktatury wojskowe dzieli się na reakcyjne, postępowe i pośred­
nie. Podział ten odzwierciedla motywy i cele oraz efekty działania reżimu.
Celem reakcyjnego wojskowego zamachu stanu jest obalenie demoluatycz-
nego systemu i zastąpienie go dyktaturą w~jskową. Reakcyjne reżimy wojsko-
we opierają się na poparciu sił konserwatywnych; polityczną aktywność spole-
cze11stwa duszą w zarodku. Efektem bywa utrwalenie dyktatury bądź odwrotnie
- anarchizacja pm'lstwa, stan wojny domowej.
Celem postępowego wojskowego zamachu stanu jest przezwyciężenie kty-
: zysu władz paf1stwowych. Reżimy postępowe dążą do stworzenia szeroki~j bazy
''społecznej, organizując ją odgórnie według wzorców paternalistycznych. Stymu-
lują wręcz aktywność polityczną; podejmują działania sprzyjające Hrzezwycię­
.żeniu zacofania, niedouczenia, apatii szerokich mas spolecze11stwa. Rezultatem
. postępowego zamachu stanu i postępowej dyktatury może być przezwyciężenie
la·yzysu władzy w pa11stwie i stworzenie warunków do ustanowienia lub odrodze-
1ia systemu demokratycznego; może nim być także wyzwolenie pa11stwa spod
ależności od ośrodków zagranicznych - politycznych i kapitałowych. Do postę-
':'· · • 38 I-Ieywood, nie negując klasycznych typologii ustrojów i systemów politycznych, wymie-
nia pięć „ustrojów współczesnego świata", a wśród nich „ustroje wojskowe" (idem, Politologia,
op. cit., s. 39-49).
70 Rozdział IV
powych zalicza się 111.in. reżimy wojskowe Turcji, Egiptu, Portugalii (po „rewo,
lucji goździków").
Pełna, jednoznaczna ocena wielu dyktatur jest niemożliwa. Na obiektywnej
ocenie przewrotów i reżimów wojskowych ciążą bowiem uttwalane przez media
stereotypy negatywne, w których dominują proste przekazy - przemo·c, terror;
zło. Przejmowanie wlad:7.;y przez armię wiąże się z wieloma rodzajami ryzyka dl
niej samej. Wojsko często przejmuje na siebie role i zadania, do których nie je
przygotowane i którym nie jest w stanie podołać. Funkcjonowanie oddelegowa
nych oficerów w strukturach administracyjnych czy w gospodarce stwarza ryzy·
ko ich korumpowania; ich nieefektywne działania łatwo prowadzą do kompromi
tacji. Istnieje poważne zagrożenie rozkładem morale wojska.
Wojskowe zamachy stanu, dyktatury wojskowe, rozpowszechnione jeszcz
trzydzieści lat temu w krajach tzw. Trzeciego Świata, stają się zjawiskiem cora
rzadszym, Reżimy wojskowe panują obecnie w Birmie ( od 1982 r.), Tajlandii (o
2006 r.), Libii (od 1969 r.), Fidżi (od 2006 r.). Do tej grupy zalicza się niekied
Pakistan ( od 1999 r. ).
4.6. Militaryzm
Termin „militaryzm" pojawił się w drugi~j połowie XIX wieku, choć o milił
ryzmie (ustroju Sparty) można było mówić już w starożytności. Ma on wiele zn
cze11. Traktowany jest jako: ideologia, doktryna (orientacja) polityczna, organiz
cja pat'lstwa, system władzy, działalność pa11stwa, styl prowadzenia polityki.
Jako orientacja i postawa polityczna, a także jako doktryna, polega na prze
konaniu, że interesy polityczne pai'lstwa i różnorodne problemy należy rozwiązy
wać, posługując się siłą militarną jako narzędziem najbardziej skutecznym. Al'
mię traktuje się jako grupę odznaczającą się najwyższym stopniem organizacj
i gotowości do realizacji wszelkich skomplikowanych zada11. Wojsko, ko1vus o
cerski odg1ywa w życiu społecznym szczególną rolę. Rozbudowa armii i zbroJ.
nia - według tej orientacji politycznej - są dźwignią wszechstronnego postęp
Postuluje się krzewienie ducha wojskowego w wychowaniu młodzieży; syster
wychowawczy powinien służyć kształtowaniu nawyków zdyscyplinowania, p
shtsze11stwa i gotowości wykonywania rozkazów.
Militmyzm - w kolejnym znaczeniu - rozumiany jest jako organizacja pa
stwa według wzorców wojskowych, rządy hołdujące zasadzie hierarchii i dy
cypliny wojskowej. Tenninem tym określa się też system sprawowania rządó
w którym armia ma decydujący wpływ na politykę pa11stwa. W wymiarze V{
wnętrznym jego istotąjest maksymalne wykorzystywanie sil zbrojnych w inter
sie władzy, militaryzacja społeczeóstwa.
Militaryzm w wymiarze zewnętrznym, stosunków międzynarodowych, oz
cza działalność pa6stwa nacelowaną na przygotowanie i prowadzenie woj
uznawanie użycia siły militarnej jako podstawowego/rozstrzygającego inst
t<ontrola pa11stwa nad armią (cywilna l<ontrola). Stosunl<i cywilno-wojskowe 71
111entu polityki zagranicznej. Tendencje militarystyczne występowały w czasach
nowożytnych w wielu kntjach, m.in. w Królestwie Prus, Il i III Rzeszy Niemiec-
kiej, carskiej Rosji, we Włoszech, w Hiszpanii, Japonii. Specyficzne przejawy
1nilita1yzmu można było zaobse1wować w pm\stwach komunistycznych (głów­
nie ZSRR, Chinach, Albanii, Kubie, Korei Północnej).
i, Współcześnie militaiyzm w klasycznej postaci, jako dokhyna esen~jonalnic
:iantydemokratyczna, występuje bardzo rzadko. Można natomiast mówić o jego
:.symptomach - wzrastających wydatkach wojskowych, dynamice zbrojc11, obec-
ności i aktywności militarnej.
Literatura uzupełniająca
ankowicz M., Zamach stanu. Studium teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-
lo11skiego, Krnków 2009.
allaghan J., Kernie F., Armed Forces and lntemational Security. Global T,·cnds and Js-
.... sues, UT, Miinster 2003.
~hl R.A., O demokracji, przeł. M. Król, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak - Funda-
'· · cja im. Stefana Batorego, Warszawa-Kraków 2000.
ilman E., Herald D.E. (red.), Democratic and Civil Control over Mi/itar)' Forces - Case
Studies and Perspectives, Rome 1995. ·
(lulczy11ski M., Panorama systemów politycznych ,vwiata, Wydawnictwo Sejmowe, War-
szawa 2004.
-l.untington S.P., The Soldier and the State: The Theo1:p of Civil-Militm:)I Relations, Har-
vard University Press, Cambridge 1957.
untington S.P., Ti-zeciafala demokratyzacji, przeł. A. Dziurdzik, Wydawnictwo Nauko-
" we PWN, Warszawa 1995.
,kolowski T., Ulicki T. (red.), Parlament a obronnolć, Wydawnictwo Adam Marsza-
,Jek, Toru11 1997.
ejnis Z., Siły zbrojne w pa11stwie demokra~vcznym i autmytamym, Wydawnictwo Adam
· Marszałek, Torm'i 1996. ·
iatr J.J., Socjologia wojska, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warsza-
wa 1984.

ROZDZIAŁ V wych, sposoby i metody sprawowania kontroli par'lstwa nad armią silnie rzutuje
CZYNNIKI WARUNKUjĄCE KSZTAŁT I CHARAKTER SIŁ ZBROJNYCH.
SIŁY ZBROJNE WYBRANYCH PAŃSTW
Poprzednie rozdziały poświęcone były ogólnemu opisowi, ogólnej charakte-
rystyce sił zbrojnych, uniwersalnym ich właściwościom. W rzeczywistości każ­
da realnie funkcjonująca armia, zachowując uniwersalne cechy i atrybuty, różni
się mniej lub bardziej od innych. Te różnice dotyczą zarówno generaliów: typów
armii, charakteru, liczebności, struktur, jak i szczegółów.
Kształt i charakter sil zbrojnych zdeterminowany jest wieloma czynnikami,
wśród któ1ych wyraźnie pierwszoplanową rolę przypisuje się polityce. Ogólny
charakter sił zbrojnych bowiem odpowiada (powinien odpowiadać) charaktero-
wi polityki, jej interesom, celom, metodom. O tym była mowa w rozdziale pierw-
szym. Polityka osadzona jest na ola-eślonym gruncie, w realiach ją determinują­
cych. Wśród tych realiów - czynników bezpośrednio warunkujących charakter
polityki i jednocześnie wywierających istotny wpływ na charakter sił zbrojnych
- największe znaczenie mają: podłoże cywilizacyjno-kulturowe wraz ze spuści­
zną (pamięcią) histmyczną, ustrój pa11stwa, położenie geograficzne, siła pa11stwa
(obszar, liczba ludności, zasoby, siła gospodarki).
W warstwie cywilizacyjno-kulturowej, systemie wartości tkwi ważny dla
prowadzonej tu analizy stosunek do przemocy, użycia siły, skłonność do pono-
szenia ofiar, stosunek do służby pai1stwu i do wojska. Zakorzenione głęboko
w świadomości, przekazywane z pokolenia na pokolenie doświadczenia histo-
1yczne tworzą to, co nazywa się „charakterem narodowym". Z histmycznych za-
szłości wynika stosunek do innych narodów. W nich też należy upatrywać jedne-
go ze źródeł aspiracji do odg1ywania ola-eślonych ról na arenie międzynarodowej,
źródeł kultmy politycznej. Pochodną i częścią kultmy politycznej jest - rzutu-
jąca bezpośrednio na pozycję sił zbrojnych w społeczeóstwie, ich typ, rozmiar,
charakter - kultura strategiczna. Kultura strategiczna bowiem to „zespół zinte-
growanych symboli, które prowadzą do ustanowienia dominujących i trwałych
preferencji strategicznych co do roli sił zbrojnych w politycznych stosunkach
międzynarodowych( ... )" 1• Kultma strategiczna to według C.S. Graya, ,,sposób
myślenia i działania poprzez siłę, wywodzący się z doświadcze11 histmycznych,
z aspiracji do odpowiedzialnych zachowa11 zgodnych z interesem narodowym" 2 •
1 Według: A.I. Johnson, Thinking about strategie eu!ture, ,,International Security", wiosna
1995, s. 33-64.
2 C.S. Gray, Nuclear Strategy and Strategie Culture, Hamilton Press 1986.
Czynniki warunkujące l<sztalt i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych pa11stw 73
Kultura strategiczna narodu determinuje przede wszystkim kwestie percepcji za-
groże11 oraz stosunek do użycia siły. Tak jak różne są kultury narodów, ich kultu-
ra polityczna, tak różne są kultury strategiczne.
Na pozycję armii w pa11stwie, kształtowanie stosunków cywilno-wojsko-
ustrój pai1stwa. W zależności od ustroju różnie definiuje się role i zadania dla sil
zbrojnych. Dotyczy to szczególnie ich funkcji wewnętrznej. Ustrój pm'lstwa mniej
lub bardziej wyraźnie rzutuje na preferencje dotyczące typu armii (z poboru, za-
wodowa, milicyjna), a także na jej rozmimy i organizację, np. proporcje między
częścią operacyjną a terytorialną. Ustrój pa11stwa ma jednak mniejsze znaczenie
w odniesieniu do wielu szczegółowych cech sił zbrojnych.
Tak jak w przeszłości, tak obecnie jednym z podstawowych determinantów
długofalowej polityki pm'lstwa - a zatem i charakteru jego sił zbr~jnych - pozo-
staje czynnik geograficzny. Jego znaczenie wyraża się w treściach przekłada­
nej na praktykę geopolityki, geostrategii oraz geografii wojennej. Położenie geo-
graficzne wciąż - choć współcześnie w innej mierze - bezpośrednio rzutuje na
warunki bezpieczel'1stwa, w tym bezpiecze11stwa militarnego pa11stwa. Chodzi tu
szczególnie, oprócz ogólnych charakte1ystyk środowiska - o „rodzaj sąsiada"
oraz charakter granic. Nie ulega kwestii, że charakter środowiska bezpiecze11-
stwa bezpośrednio wpływa na kształt i charakter sił zbrojnych. Od obszaru pa11-
stwa, a jeszcze bardziej od liczby ludności, zależą wprost rozmiary (liczebność)
armii. Nie bez znaczenia dla składu, podziału na rodzaje wojsk, struktury pozo-
stają inne elementy geografii (też geografii wojennej), takie jale dostęp do morza
(długość linii brzegowej), ukształtowanie terenu, polaycie terenu, dostępność, in-
. frastruktura itp.
Czynnik geograficzny determinuje wiele charakterystyk sił zbrojnych, naj-
wyraźniej jego wpływ jest widoczny w ich liczebności, składzie (np. procentowy
udział rodzajów sił zbrojnych w pa11stwach wyspiarskich) i strukturach.
Jakość armii - szczególnie jej uzbrojenia i wyposażenia - jest silnie uza-
leżniona od możliwości ekonomicznych pa11stwa. Przekładają się one - przede
wszystkim w stanie pokoju - na wysokość wydatków obronnych (wojskowych),
które nieprzypadkowo traktuje się jako wiarygodi1y, zagregowany wskaźnik ja-
kości sił zbrojnych danego pa11stwa. Istnieje też zależność, choć nieostra, między
stanem gospodarki a rozmiarami (liczebnością) wojska. Z możliwościąmi ekono-
micznymi paiistwa wiąże się stopie11 uzawodowienia sił zbrojnych; preferencje
dotyczące typu armii. Pozostając w ścisłym związku z możliwościami w zalue-
sie uzbrojenia, rzutują one także na strukturę, skład sił zbrojnych (np. procento-
wy udział nowoczesnego lotnictwa).
Wpływ, jaki wywierają wyżej zasygnalizowane czynniki na kształt i charakter
sił zbrojnych, można prześledzić, dokonując charakterystyki konla-etnych armii
wybranych pai'istw świata. Będą to siły zbrojne: Stanów Zjednoczonych, Francji,
Wielkiej Brytanii, Rosji, Chin, Szwajcarii, Izraela i Turcji. Wybrane zostały siły
74 Rozdział V Czynnil<i warunkujące l<sztalt i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych pa11stw
zbrojne najbardziej liczące się w świecie oraz przykłady charakterystyczne ze
względu na typ armii, poziom militaryzacji pa11stwa, szczególne miejsce w struk-
turach pa6stwa. Przyjęty tu wybór ma służyć wykazaniu w sposób prosty tytuło-
wych współzależności. · oraz 158 tysięcy Gwardii Narodowej. Rezerwy gotowe liczyły odpowiednio 1140
5.1. Siły zbrojne Stanów Zjednoczonych (mocarstwa światowego)
Wyjątkowej pozycji USA w świecie, pozycji jedynego i (raczej) niekwestio-
nowanego mocarstwa globalnego, odpowiadają wyjątkowe co do potęgi, charak-
teru i jakości siły zbrojne. Mają one uwimygodniać przywództwo (bądź hegemo-
nię) Ame1yki w świecie, być zdolne do ochrony globalnych interesów, utrzymania
bezpiecze11stwa własnego oraz sprzymierze11ców. Siły zbrojne Stanów Zjedno-
czonych mają być zdolne do działania - reagowania i akcji prewencyjnych- na
dowolnym obszarze globu. Mają one zapewnić Ame1yce pełną przewagę militar-
ną, w myśl nieeksponowanej, ale funkcjonującej zasady fi1ll spectrum domina-
tion; przewagę (dominację) we wszystkich środowiskach walki.
Globalnej polityce mają odpowiadać globalne możliwości sił zbrojnych, sys-
tem dowodzenia, rozmieszczenie. Ten postulat znajduje swoje odbicie w prakty-
ce ame1yka11skiej geostrategii. Doskonale ilustruje to system dowodzenia siłami
zbrojnymi - sieć pokrywających świat dowództw oraz rozmieszczenie baz i zgru-
powat'1 wojsk ame1yka11skich. Obszmy lądowe świata dzieli się według ame1y-
ka11skiej doktryny na dziesięć regionów strategicznych, obszmy oceaniczne na
pięć stref strategicznych. W strukturze dowodzenia występuje sześć dowództw
regionalnych gotowych do kierowania operacjami w określonych obszarach
świata 3 • Bazy wojsk lądowych, sił morskich, lotnictwa, piechoty morskiej rozlo-
kowane są na wszystkich kontynentach. W roku 2004 a111eryka11skie siły zbrojne
dysponowały ponad 230 większymi bazami (w tym 202 w Stanach Zjednoczo-
nych i na ich te1ytoriach zależnych) oraz prawie 5,5 tysiącami innych, mniejszych
baz i instalacji4 • Liczba ameryka11skich baz według danych Departamentu Obro-
ny w roku 2009 wynosiła ponad 820 rozmieszczonych w co najmniej 135 kra-
jach. Pięć ameryka11skich tlot stale kontroluje przestrzenie trzech oceanów i przy-
ległych mórz5•
3 USNORTHCOM - Ameryka Północna, Meksyk, Kuba, Portoryko, Bahamy; USPACOM -
Pacyfik, Ocean Indyjski, Oceania, Azja Poludniowa i Południowo-Wschodnia, Daleki Wschód, Eu-
ropa, Afryka; USEUCOM - Europa, większa część Allantyku, wschodnia polowa Arktyki, Rosja,
Kaukaz, Turcja, Liban, Syria, Izrael; USSOUTI-ICOM - Ameryka Poludniowa, Ameryka Środko­
wa, Karaiby (bez Kuby, Portoryko i Bahamów), USCENTCOM - Bliski Wschód (bez Izraela, Li-
banu, Syrii i Turcji), Azja Środkowa, Egipt, USAFRICOM - Afryka (bez Egiptu), południowo­
-wschodni Atlantyk, południowo-zachodnia część Oceanu Indyjskiego.
' czaj zdecydowanie najliczniejszy komponent sił zbrojnych). Wyspiarskie (w isto-
,:!
'1 „Washington File", Departament Stanu USA, sierpiei'1 2004 r.
5 5 Flota, 7 Flota - Ocean Spokojny, 2 Flota - Ocean Atlantycki, 5 Flota - Ocean Indyjski,
6 Flota - Morze Śródziemne.
75
Amerykm1skie siły zbrojne są odpowiednio do swoich misji i zadat'l liczne
i odpowiednio wyposażone. Ich liczebność jest od kilku lat stabilna; w 2009 roku
w służbie czynnej znajdowało się 1435 tysięcy żołnierzy wojsk operacyjnych
tysięcy i 460 tysięcy (w tym GN) 6 • To druga pod względem liczebności armia
świata. ·
Unikatowe w skali globalnej są skład i kompozycja ame1ykm1skich sił zbroj-
nych. Oprócz trzech klasycznych rodzajów sił zbrojnych: wojsk lądowych, sil
morskich i sił powietrznych, posiadają bowiem piechotę morską oraz straż przy-
brzeżną. Choć jednostki specjalne w większości pozostają w strukturach rodzajów
sił zbrojnych, to ich operacyjne wykorzystanie (większe opera~je) leży w gestii
Dowództwa Operacji Specjalnych (USSUCOCOM). Działanie jednostek lotnic-
twa i sił morskich dysponujących bronią nuklearną pozostaje zaś w gestii Do-
wództwa Sił Strategicznych (USSTRATCOM).
Strategiczne siły jądrowe Stanów Zjednoczonych to 530 rakiet międzykonty­
nentalnych „Minuteman III" (rozmieszczonych w trzech bazach lotniczych - ok.
120 bombowców strategicznych, w tym 21 typu B-2) oraz 336 rakiet „Trident Il"
rozmieszczonych na 14 okrętach podwodnych klasy Ohio.
Wojska lądowe (Anny) liczą około 550 tysięcy żołnierzy. Ich uzbrojenie cięż­
kie to: ok. 6300 czołgów, 6700 dział, 20 OOO bojowych wozów piechoty i trans-
porterów opancerzonych.
Szczególny i znamienny składnik sił zbrojnych USA stanowi piechota morska
(Marine C017Js) jako silny samodzielny rodzaj sił zbrojnych przeznaczony do za-
morskich ekspedycji. Siła - 203 tysięcy żołnierzy - i specjalne usytuowanie tego
rodzaju sił zbrojnych ma bezpośredni związek zarówno z położeniem geograficz-
nym USA, jak i potrzebami polityki - ame1yka11ską geopolityką i geostrategią.
Siły morskie Stanów Zjednoczonych ( US Novy) to pięć Hot oceanicznych
z personelem liczącym 332 tysiące wojskowych. Na ich uzbrojeniu wśród oko-
ło 280 dużych okrętów bojowych znajduje się 12 lotniskowców, 72 okręty pod-
wodne (16 strategicznych z wyrzutniami rakiet), 27 krążowników, 49 niszczycie-
li. Należy dodać, że ame1yka11skie lotniskowce mieszczą na swoich pokładach po
50-70 samolotów bojowych 7• Na uzbrojeniu US Navy znajduje się około 1700
samolotów bojowych oraz 700 śmigłowców.
Siły powietrzne (US Air Forces) liczą 323 tysiące personelu wojskowe-
. go. Łączna liczba samolotów bojowych - 3100, śmigłowców uderzeniowych -
1700.
1 Symptomatyczny jest procentowy udział w całości poszczególnych rodzajów
.sił zbrojnych; relatywnie niski procent stanowią w nim wojska lądowe (zazwy-
'' Dane liczbowe dotyczące opisywanych armii za „The Milił.ary Balancc".
7 Poza USA lotniskowce zbliżonej klasy posiada Wielka Brytania (2) i Francja ( 1).
76 Rozdział V czynnil<i warunkujące kształt i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych pa11stw
cie) położenie Stanów Zjednoczonych, szlaki komunikacyjne wiodące do teatrów
działat'l wojennych przez oceany, interesy na odległych terytoriach skutkują bez- ·
pośrednio następującym udziałem poszczególnych rodzajów sit zbrojnych: woj-
ska lądowe - ok. 30%, siły morskie - ok. 25%, siły powietrzne - ok. 25%, pie-
chota morska - ok. 10%. W ostatnich latach coraz liczniejsze (i silniejsze) stąją
się siły operacji specjalny_ch.
Wpływ amerykat'lskiej tradycji i ustroju jest wyraźnie widoczny w koncep-
cji Gwardii Narodow~j. Geneza tej formacji sięga czasów kolonizacji kontynen-
tu. W latach 1636-1775 fuukcje obronne i ochronne spełniała Milicja Kolonialna.
Współczesna Gwardia Narodowa od roku 1916 stanowiła już formację wojsko-
wą zapewniającą obronę terytorialną. Obecnie jednostki GN zapewniają natural-
ne zaplecze, reze1wę wojsk operacyjnych; dokładniej - wojsk lądowych oraz sił
powietrznych. Wykorzystywane bywają do regularnych działat't bojowych poza
granicami luaju. Personel gwardii stanowią ochotnicy, co powoduje, że jedną
z cech amerykat'tskich sił zbrojnych i amerykat'tskiego systemu wojskowego jest
dualność - współfunkcjonowanie regularnej armii zawodowej i armii obywatel-
skiej (GN).
Charakterystyczna dla GN jest dualna podległość, co pozostaje w ścisłym··
związku z jej funkcjami oraz zadaniami. Jednostki GN podlegają jednocześnie
władzom stanowym oraz władzom federalnym (Biuro Gwardii Narodowej). Każ~
dy stan ma własną gwardię. Na poziomie stanów jej zadania obejmują przede
wszystkim zapewnienie pomocy w sytuacjach kryzysowych, klęsk, katastrof,
a także utrzymanie bezpieczeństwa i porządku publicznego.
Naczelnym dowódcą sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych jest prezydent.
Wszystkie rodzaje sił zbrojnych poza Strażą Przybrzeżną pozostają pod kontrolą
Depattament1.1 Obrony. Na czele każdego z pięciu rodzajów sił zbrojnych stoi szef
sztabu. Ich działalność koordynuje Połączony Komitet Szefów Sztabów. Dowo-
dzenie operacyjne sprawuje sześć dowództw regionalnych oraz czte1y dowódz-
twa funkcjonalne - USJFCOM (operacji połączonych), USOCOM (operacji spe~
cjalnyeh), USTRANSCOM (transportu), USSTRATCOM (sił strategicznych).
Ameryka11skie siły zbrojne dysponują najlepszym, najnowocześniejszym
uzbrojeniem i wyposażeniem. Pod względem jakości wyposażenia zdecydowani
wyprzedzają wszystkie pozostałe - nawet najlepsze - armie świata. Siły zbroj
ne USA w ostatnich latach podlegają procesowi przyspieszonej modernizaqji
transformacji, która ze względu na jej skalę, znaczenie i tempo nazywana jest „r
wolucją''. Rozmiary i jakość ame1yka11skich wojsk pozostają w ścisłym związk
z możliwościami ekonomicznymi pat'lstwa. Wydatki obronne USA w 2009 rok
sięgnęły około 660 miliardów dolarów, czyli tyle, ile wynoszą wydatki wszyst
kich pozostałych pm'lstw świata.
Stany Zjednoczone jako jedyne pm'lstwo na świecie posiadają siły zbrojn
zdolne do projekcji siły w skali globalnej, co oznacza, że mają możliwość bły
skawicznego dyslokowania swoich wojsk w dowolny rejon świata w wielkoś~
77
~: i składzie nieodzownym do prowadzenia tam działai'l wojennych, do realizacji za-
f:'';Jożeń doktryny „dwie i pół wojny", czyli zdolności jednoczesnego prowadzenia
' dwóch wojen i jednego konfliktu poniżej progu wojny. Na ich wysokąjakość zna-
komicie rzutuje doświadczenie systematycznie nabywane w wojnach i konflik-
tach poniżej progu wojny. Siły zbrojne USA po roku 1989 były głównym uczest-
.1likiem wszystkich większych wojen - z Jugosławią (l 999), Afganistanem (200 I,
a następnie w Afganistanie), dwukrotnie z Irakiem (1991, 2003); interweniowały
w Panamie (1989), Somalii (1992), Bośni (1995/ l 996).
Różnice jakości, ,,zdolności militarnych" między armią Stanów Zjednoczo-
. nych a pozostałymi armiami pa11stw NATO powodują wiele istotnych konsekwen-
cji. Jakościowo różny sprzęt bywa niekompatybilny, jakościowo różne zdolności
rhilitarne rodzą problemy interoperacyjności. W działaniach bojowych z kolei
problemy dla Ame1ykanów stwarza głęboka i wielokrotna asymehyezność.
5.2. Siły zbrojne Francji (mocarstwa, ,,średniej potęgi światowej")
W polityce Francji pierwszoplanowe znaczenie ma kultywowana pieczoło­
wicie własna tradycja odrębnej „kultmy strategicznej" 8 • Najkrócej jej charakter
opisują trzy główne cechy - uniwersalizm, światowa ranga i niezależność. Dwie
z nich - światowa ranga i niezależność - rzutują bezpośrednio na rozmiaty i cha-
_rakter francuskich sił zbrojnych.
Francja aspiruje do roli jednego z liczących się w świecie mocarstw, co nąj­
mniej do roli „średniej potęgi światowej". Aspiracjom tym muszą odpowiadać
.·(w wymiarze podstawowym) trojakiego rodzaju zdolności-zdolności do dzialai1
wpelni suwerennych; wymuszania i niedopuszczania innych pa11stw do określo­
llYch zachowa11; odmowy. Światową rangę, szczególny status międzynarodowy
Francji legitymizuje (w przekonaniu Francuzów) przede wszystkim stale człon­
kostwo w Radzie Bezpiecze11stwa ONZ, jej.pozycja gospodarcza (czwarte-pią­
\Ie miejsce w świecie), potencjał naukowy i technologiczny, ukształtowana hi-
sto1ycznie strefa francuskich interesów (około 11 mln lan2), potencjał militarny.
Francja ze swoimi aspiracjami, potencjałem oraz aktywnością na scenie między­
Jrodowej jawi się - jak pisze Z. Brzezit'lski - jako jeden z pięciu światowych
rategicznych „graczy"9 •
/! Podstawą zachowania kolejnego kanonu francuskiej kultury str!\tegieznej -
iezależności- jest od czasu sformułowania przef gen. de Gaulle'a stl:ategii pa11-
twowej niezależna, narodowa jądrowa siła odstraszania.
. Na charakter polityki Francji, a zatem na kształt i charakter jej sił zbrojnych,
uży wpływ wywiera spuścizna histmyczna, w tym spuścizna „materialna" - za-
8 Por. A. Ciupil'1ski, Kultura strategiczna Francji, Akaclemin Obrony Naroclowc1· Warszawa
95. .'
•• 9Z. _Brz~zii1ski, Wielka szachownica: główne cele poli~vki a111e1:plm11skiąi, przeł. T. Waży11ski,
1at Ks1ążk1, Warszawa 1998, s. 48-59.
78 Rozdział V czynniki
równo pozostałości kolonialne w liczących 120 tysięcy km" departamentach i te-
rytoriach zamorskich, jak i liczne oraz rozlegle byłe kolonie, z którymi Francja
jest związana interesami i silnym poczuciem odpowiedzialności.
Siła i skład armii odpowiadają aspiracjom Francji~ roli ważnego aktora świa­
towej sceny międzynarodowej; aspiracjom mocarstwa - ,,średniej potęgi świa­
towej". Strategiczne credo, wyartykułowane jeszcze przez generała de Gaul-
le'a - samodzielność Francji jako mocarstwa lądowo-morskiego z (globalną)
odpowiedzialnością w obszarze zamorskich posiadłości i spuścizny historyczno-·
-kulturowej w kolejnych hmcepcjach (zapisanych w „Białych Księgach") - od
kilkudziesięciu lat w istocie pozostaje niezmienne. Nie zmienia się zasięg zain-
teresowania strategicznego oraz podstawowa formula interesów Francji, intere"
sów bezpiecze11stwa definiowanych w trzech następujących, charakte1ystycznych
kategoriach:
interesy „żywotne" - obrona terytorium, suwerenności i społecze11stwa
przed wszelkimi zagrożeniami;
- interesy „strategiczne" - pokój w Europie i strefach przyległych (Morze
Śródziemne, Morze Czarne, północ Oceanu Indyjskiego);
- interesy „mocarstwowe" - wynikające z odpowiedzialności Francji jako
stałego członka Rady Bezpiecze11.stwa ONZ.
Zasięg zainteresowania strategicznego przekłada się bezpośrednio na organ i"•.
zację, dyslokację, zasadnicze zadania sił zbrojnych - co w praktyce oznaczam.in .
posiadanie 12 baz w rejonach o strategicznym znaczeniu, większego lotniskow-
ca, wysokiej zdolności „projekcji siły" (power projection).
Armia francuska ma jasno zdefiniowane, zapisane w kolejnych doktrynach
funkcje i zadania. Do ukazania się „Białej Księgi" w 1994 roku podstawowymi
funkcjami były odstraszanie i obrona. W zmienionym pozimnowojennym środo~
wisku bezpiecze11stwa wymienia się wśród nich: odstraszanie; zapobieganie; in~.
terwencję; ochronę. Nowa koncepcja strategiczna zapisana w „Białej Księdze':
(2008 r.) pisze o równowadze pięciu „wielkich funkcji": wiedzy i przewidywa-
nia, zapobiegania, odstraszania, ochrony, interwencji.
Odstraszanie w doktlynie francuskiej jest nadal równoznaczne z odstrasza-
niem nuklearnym 10. Wiarygodność tak rozumianego odstraszania zapewnić maj,
strategiczne siły jądrowe zorganizowane w dwóch strukturach: strategicznych si1
łach oceanicznych (czte1y atomowe okręty podwodne) i strategicznych siłach po~
wietrznych (czte1y eskaruy samolotów). Francja, choć nie rozporządza kompletną
„triadą nuklearną", ze swoim potencjałem (ok. 300 głowic jądrowych) jest trzes
cią potęgą nuklearną w świecie.
Siły zbrojne Francji zalicza się do grupy najsilniejszych w świecie. Francja
sytuuje się w gronie pięciu paiistw o najwyższych wydatkach obronnych, na cq.
10„Odstraszanie nuklearne pozostaje nadal fundamentem obrony kraju" - zapis z „Białej
gi" z 1995 r.
warunkujące kształt i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych pa11stw 79
;pozwala wysoko rozwinięta gospodarka (dochód narodowy). Posiada m~jliczni~j-
• szą - około 260-tysięczną (z żandarmerią 360 tys.) armię w Unii Europejskiej.
•
1
Jest trzecią potęgą światową w zakresie zdolności ekspedycyjnych. Choć do „ldu-
\bu atomowego" dołączyła stosunkowo późno (w 1960 roku), poci względem po-
tencjału nuklearnego ustępuje jedynie Stanom Zjednoczonym i Rosji.
· Wśród rodzajów sił zbrojnych szczególnąjakość reprezentują.siły morskie
···. i siły powietrzne. Na wyposażeniu sił morskich znajduje się 1 duży lotniskowiec,
9 okrętów podwodnych (w tym 4 nosiciele broni jądrowej), 12 niszczycieli, 20
; fregat. To flota o zasięgu i znaczeniu dalece ponadregionalnym. Siły powietrzne
wyposażone są w ponad 260 nowoczesnych sam,olotów bojowych.
, Charakte1ystyczne jest uzbrojenie wojsk lądowych, wśród sprzętu pancerne-
igo przeważa bowiem sprzęt lekki. Wśród 2400 czołgów 1800 to czołgi lekkie;
oprócz 600 bojowych wozów piechoty - 3900 (z definicji lżejszych) transporte-
,rów opancerzonych. Na uwagę zasługuje znaczna liczba pozostających w zaso-
lJach wojsk lądowych śmigłowców bojowych.
Takie wyposażenie sil lądowych pozostaje w ścisłym związku z ich zadania-
:uni, zdolnościami do interwencji, dziala11. w operacjach stabilizacyjnych i poko-
jowych. Jaldrnlwiek we francuskiej doktiynie wyróżnia się dwa typy dziala11 za-
\ pobiegawczych - polityczne i militarne - to zapobieganie jest domeną struktur
:i· działa11 „mięldcich". _Do realizacji tej funkcji jak dotąd nie tworzy się specjalnie
11. wyodrębnionych struktur wojskowych, choć podejście takie może ulec zmianie
?1y,nnieodlegly111 czasie.
W związku z koniecznością realizacji czwartej funkcji - ochrony (przestrze-
L:ni, te1ytorium) we Francji funkcjonuje gruntownie zreformowany, wysoce efek-
1·tywny system obrony narodowej (obrony te1ytorialnej) 11 • Integralną częścią anni i
·:francuskiej, samodzielnym rodzajem sił zbrojnych jest Żandarmeria Narodowa.
To licząca ponad 100 tysięcy żandarmów formacja o bogatej tradycji i o szcze-
gólnym statusie. W zakres jej działalności wchodzą zarówno zadania o charakte-
rze.policyjnym, jak i wojskowym (obronnym). Do jej zada11 należy czuwanie nad
bezpiecze11stwem publicznym, ochrona obywateli i ich własności oraz zapewnie-
. ie porządku i przestrzegania prawa 12• Znamienne jest aktywne uczestnictwo żan­
. armerii w misjach i operacjach pokojowych poza granicami kraju, zarówno wo-
ennych, jak i niewojennych.
O praktycznym stosowaniu zasady niezależności francuskiej ku!tmy strate-
-~znej świadczy to, że praktycznie całe uzbroje1~ie sił lądowych, mo~:skich i po-
1etrznych, m.in. czołgi, samoloty, okręty, to sprzęt rodzimej produkcji.
: Siły zbrojne Francji, szczególnie po roku 2008, podlegają intensyfikującemu
ię procesowi transformacji. W obowiązującej koncepcji strategicznej podkreśla
1 11
Szerzej: W. Kitler, Obrona narodowa Francji, Wydawnictwo Adam Marszałek. Tonu\
Księ' 997.
12 Za: B. Pacek, Policje wąiskowe J'wiata, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2006, s. 14.
 Rozdział V czynnil<i
80
się potrzebę ich ciągłego przystosowywania się do zmiennej sytuacji. Nie wybie-
ra się przy tym jednostronnej specjalizacji wojsk, kierując się zasadą ich uniwer-
salizacji.
Od 2001 roku personel sił zbrojnych Francji stanowią ochotnicy. Pierwsza
w świecie nowoczesna masowa armia z poboru przekształciła się w armię zawo-
dową.
5.3. Siły Zbrojne Wielkiej Brytanii
(mocarstwa pokolonialnego, państwa wyspiarskiego)
Wielka Brytania spełnia liczne kryteria mocarstwowości. Predestynuje ją do
tego miana jej potencjał gospodarczy (mieści się w grupie 5-6 czołowych gospo-
darek świata), zasięg realnego wpływu polityki, posiadanie broni jądrowej, za- .
sięg oddziaływania kulturowego (język). Symbolicznym tego wymiarem jest sta-
łe członkostwo w Radzie Bezpieczei'1stwa ONZ, przynależność do grupy G-8,
przewodniczenie Brytyjskiej Wspólnocie Naroclów 13 •
Specyfika kultmy, spuścizna historyczna i wyspiarskie położenie - te trzy
czynniki wywarły najsilniejszy wpływ na politykę bezpieczeństwa, obronność
i wojskowość tego państwa. Od XVI wieku, czasu secesji Kościoła anglikańskie­
go, Wielka Brytania rzadko i niechętnie angażowała się bezpośrednio w sprawy
kontynentu. Polityka brytyjska przez kolejne trzy wieki opierała się na zasadzie
zachowania równowagi sił (balance o_fpower) na kontynencie, równowagi osią­
ganej niekoniecznie przez bezpośrednią interwencję militarną, lecz przez stoso-
wanie odpowiednich strategii dyplomatycznych.
Brytyjczycy zawsze świadomie wykorzystywali swoje położenie geograficz-
ne. Od zawsze związani z morzem - pisze F. Gołembski - pierwsi wytworzyli
wzór nowoczesnego pa11.stwa morskiego. Swoją imperialną pozycję zbudowali
nie na ekspansji terytorialnej, lecz na kontroli naci morzami. Temu sh1żyła silna,
liczna, dobrze wyposażona flota. Na uwagę zasługuje specyficznie rozumiana rola
armii brytyjskiej w polityce tego kraju. Inaczej niż np. we Francji czy w Niem-
czech, zadania sił zbrojnych ogniskowały się bardziej na ochronie interesów go-
spodarczych, zapewnieniu wolności handlu. Brytyjska flota i armia przez wieki.
swoje wysiłki kierowała na zabezpieczenie przestrzeni handlowej w świecie.
Wraz z udziałem wojsk Wielkiej Brytanii w pierwszej i drugiej wojnie świa­
towej, a także po rozpadzie kolonialnego imperium, te wyraziste odmienności;
tracąc tradycyjny kontekst, tracą swą ostrość. Jednak mimo zmiany realiów pa~.
mięć historyczna i historyczna spuścizna wywierają wyraźny wpływ na kształt
i charakter sił zbrojnych. Wielka Brytania pozostaje mocarstwem morskim. Na•
ii Mimo tych atutów z. Brzeziiiski nie zalicza jednak Wielkiej Brytanii do grupy „graczy geo-
strategicznych".
warunl,ujące l,sztalt i cl1aral<ter sit zbrojnych. Siły zbrojne wybranycl1 pa1\stw 81
dal związana jest wielorakimi więzami i szczególnymi interesami z byłymi ko-
loniami.
Brytyjska flota jest drugą.poci względem swojej siły w świecie, ustępując tyl-
ko silom morskim Stanów Zjednoczonych . .Jako jedyne poza USA pm1stwo dys-
ponuje superlotniskowcami (dwoma).
· Rozległym (też w sensie geograficznym) interesom odpowiada rozmieszcze-
nie b1ytyjskich baz, któ1ych w roku 2009 było dziesięć. W bazach stale przeby-
wa około 30 tysięcy żołnierzy; liczba uczestniczących w różnego typu operacjach
sięga 60 tysięcy.
Wielka Brytania jest mocarstwem jądrowym. Posiada 58 rakiet z głowicami
jądrowymi na czterech okrętach podwodnych.
i .· Brytyjskie siły zbrojne, tradycyjnie nieliczne, są w pełni uzawodowione. Prc-
1:. ferowanie armii zawodowej to nic innego jak przejaw pragmatyzmu brytyjskiej
·•· · · polityki. Misje i zadania sil zbrojnych były realizowane głównie na oddalonych
···· te1ytoriach, miały charakter ekspedycji. Żołnierz z poboru nie najlepiej do nich
, się nadawał. Motywy, którymi kieruje się żołnierz z poboru, predestynują go bar-
.· dziej do obrony ojczyzny aniżeli obrony interesów z dala od ojczyzny. Co prawda
~ armia zawodowa jest bardziej kosztowna, ale w kontekście możliwości gospodar-
czych Wielkiej Brytanii, a szczególnie charakteru misji, preferencje dla takiego
modelu są całkiem zn:~zumiałe.
Wojska brytyjskie (każdy ich rodzaj) zalicza się do najlepiej wyposażonych
i najsprawniejszych w świecie. Wydatki wojskowe - w ostatnich latach około
60 miliardów dolarów rocznie - plasują Wielką Brytanię w ścisłej czołówce świa­
towej. Przyspieszenie w tym zakresie nastąpiło w pierwszych latach XXI wie-
ku wraz z zaluojoną na szeroką skalę modernizacją (w stylu „rewolucji w sferze
wojskowości") brytyjskich sił zbrojnych. Wielka Brytania plasuje się na drugim
po Stanach Zjednoczonych - miejscu pod względem zdolności projekcji siły
na duże odległości. Istotą projekcji siły jest zdolność do działa11 ekspedycyjnych.
(!Takie możliwości stwarzają środki transportu strategicznego, głównie samolo-
:'ty transportowe oraz odpowiednio wyposażona flota (w tym lotniskowce). Warto
•· h1 wspomnieć, że przez kilka wieków brytyjska armia i flota prowadziły właśnie
rawie wyłącznie działania ekspedycyjne.
· i. Ścisła współpraca z Amerykanami, konsekwentna modernizacja brytyjskiej
nii, floty i sił powietrznych powodują, że są to nie tak liczne w NATO wojska
1 pełni interoperacyjne z wojskami amerykm'iskilpi. '•
1 Atutem Brytyjczyków we współcześnie prowadzonych operacjach wojsko-
ych (wojennych) w świecie są ich wysokie umiejętności w działaniach prze-
'yvpartyzanckich, przeciwdywersynych, okupacyjnych. Wyróżniają się pod tym
zględem na tle swoich sojuszników (szczególnie Ame1ykanów). Daje tu się od-
µć doświadczenie nabyte w czasach imperium kolonialnego.
· W brytyjskiej kulturze strategicznej na uwagę zasługuje preferowanie działm1
' średnich, pewna powściągliwość w aktywnym użyciu sił zbrojnych, silna cy-
 Rozdział V czynnił<i warunkujące l<szlałt
82
wilna kontrola (o tradycji sięgającej wojen domowych XVII wieku), kult profo-
sjonalizmu, kult tradycji, i to nie tylko tradycji rodżajów sił zbrojnych, lecz wręcz
poszczególnych jednostek. W tradycji brytyjskiej głęboko tkwi poczucie autono-
mii poszczególnych rodzajów sił zbrojnych. Jeszcze pół wieku temu istniały ock
rębne ministerstwa iloty, anni i, sil powietrznych. Ministe1;stwo obrony narodowej.
powstało po ich połączeniu w roku 1964.
5.4. Sity zbrojne Rosji (odradzającego się mocarstwa)
Geografia Rosji, rozległość terytorium ma wyjątkowe, wręcz mityczne zna-
czenie; jest traktowana jako jeden z zasadniczych czynników kształtujących jej.
tożsamość. Geografia, która - jak pisze S. Biele11 - naładowana jest znaczenia~
mi afektywnymi, stanowi pierwszorzędny determinant metod organizacji bez~
piecze11stwa, a co za tym idzie, organizacji siły militarnej 14 • W historii Rosji
zdobywanie nowych terytoriów traktowane było jako podstawowy sposób na za-
pewnienie sobie bezpiecze11stwa oraz rozwoju. Rosja to największe pod wzglę­
dem terytorium pa11stwo świata - około 17 milionów lan2 - położone na dwóch
kontynentach, rozciągające się na 11 stref czasowych. Jej granice lądowe liczą
prawie 20 tysięcy kilometrów; morskie - około 44 tysięcy. Granice z 14 sąsia 0
dującymi z Rosją pa11stwami w większości pozostają prawnie nie do ko11ca ure-
gulowane.
Historia Rosji to historia terytorialnie rozrastającego się mocarstwa. Bardzo
silny i wyraźnie zauważalny wpływ tradycji i pamięci historycznej na charakter
sił zbrojnych Rosji postrzegać należy w dwóch perspektywach. Pierwsza obej!,
muje olues nowożytnej historii Rosji oraz Związku Radzieckiego; w tym czasie
istotna wydaje się wysoka pozycja armii w społecze11stwie, jej znaczenie oraz
role, jakie odgrywała w polityce zarówno zagranicznej, jak i wewnętrznej. Dru 0
ga perspektywa obejmuje kilkanaście ostatnich lat, okres po rozpadzie Związ 0
ku Radzieckiego; okres pełen turbulencji, trudnych doświadcze11 i frush·acji sił
zbrojnych.
Trzema głównymi atrybi.ttami mocarstwowości dawnej Rosji, a następnie
Związku Radzieckiego, niezmiennie były: rozległość terytorium, liczba ludno
ści oraz siła armii. Charakterystyczną cechą rosyjskiej/radzieckiej polityki zagra
nicznej było dowartościowywanie bądź wręcz nadwartościowywanie sił zbroj
nych jako pierwszorzędnego jej instrumentu. Wojsko - szczególnie w czasac
Związku Radzieckiego - stanowiło też jedno z ważniejszych narzędzi polityl
wewnętrznej. Przejawiało się to zarówno w formach klasycznych, np. uśmierz
nie buntów i powstai1 (m.in. w Polsce i na Kaukazie), jak i w walce polityczne
14 Szerzej: S. Biele11, Tożsamość międzynarodowa Federacji Ros;jslciąi, Oficyna Wydawnic
ASPRA-JR, Warszawa 2006.
i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych paristw
działaniach zbrojnych w wojnach wewnętrznych (rewolucji, kontrrewolucji) oraz
różnego typu działaniach niezbrojnych 15 •
W ciągu siedemdziesięciu lat swojego istnienia ZSRR był pm'lstwem, które
albo walczyło, albo szykowało się do wojny - pm'lstwem, które posiadało jedną
/.~ najpotężniejszych armii świata. Szczególnie silny wpływ na skład i charakter
··współczesnych sil zbrojnych Rosji wywarła historia najnowsza. W wyniku roz-
padu ~kładu Warszawskiego i uzyskania pełnej suwerenności przez pm'lstwa Eu-
ropy Srodkowej potężne zgrupowania wojsk Armii Radzieckiej tam stacjonujące
zostały zmuszone do wycofania się z te1ytorium Polski, Czechosłowacji, Węgier,
\ibyłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Dotknęło to w sumie ponad pól
· miliona żołnierzy. Kolejnym zdarzeniem powodującym szokującą zmianę wa-
•·· runków dyslokacji sil zbrojnych był rozpad ZSRR. Siedem z czternastu okrę­
igów wojskowych znalazło się poza te1ytorium samodzielnej Federacji Rosyjskiej.
Wraz z upadkiem Związku Radzieckiego siły morskie utraciły część swoich baz.
Skalę i dramatyzm problemu potęgował fakt, że na te1ytoriach byłych sojuszni-
ków i byłych zachodnich republik radzieckich rozlokowana była podstawowa
, część wojsk lądowych, wojska pierwszego rzutu strategicznego; oddziały najle-
. piej wyposażone i wyszkolone, o najwyższych zdolnościach bojowych.
Na kondycji armii rosyjskiej lat dziewięćdziesiątych niekorzystnie odbiły się
turbulencje ustrojowo~polityczne, załamanie gospodarki. Dramatycznie, bo nawet
kilkunastola-otnie obniżyły się wydatki wojskowe - z ponad 300 miliardów dola-
i'ów w roku 1987 do 14 miliardów w roku 1999 16 • Była Armia Radziecka, armia
Federacji Rosyjskiej w tym czasie podlegała gwałtownej redukcji; ze stanu po-
nad 5300 tysięcy do około 1 miliona w 1999 roku. Ocenia się, że w latach 1990-
. 11995 o połowę zmniejszyła się liczba gotowych do użycia okrętów, o prawie dwie
trzecie obniżył się potencjał lotnictwa morskiego, o ponad połowę zmniejszyła
się liczba zdatnych do użycia samolotów, czołgów, śmigłowców. Wraz z rozpa-
.dem bloku komunistycznego i upadkiem pa11stwa radzieckiego następował roz-
.kład systemu militarnego. Armia utraciła swoją reputację w czasie poprowadzo-
•nej nieudolnie pie1wszej wojny w Czeczenii ( 1994-1996). W okresie kryzysu lat
dziewięćdziesiątych władze starały się utrzymać wysoką sprawność oraz wyso-
ie standardy nowoczesności w strategicznych wojskach rakietowych i wojskach
ecjalnych. To się udało. Po kilkuletnim okresie „smuty" od przełomu XX i XXI
icku następuje udana odbudowa sytemu militarnego. Symboliczny,m (nie tył­
) wydarzeniem znamionującym zwrot by-la lepiej poprowadzona d1:uga wojna
Czeczenii (1999-2001 ). ·
• ·. Armia rosyjska pozostaje wciąż masową armią opartą na poborze powszech-
. m. I choć doświadczenia wojenne wynoszone z Czeczenii skłaniają kierownic-
15 W najnowszej historii spektakularnym i znamiennym wydarzeniem było użycie czołgów do
·zelania własnego parlamentu nn rozkaz prezydenta Rosji B. Jelcyna ( 1992 r.).
• ir, Za: ,.SIPRI Yearbook 2008: Armaments, Disarmament and International Security", Oxford
1 iversily Press, Oxford 2009, s. 235.
84 Flozdzial V
two polityczne i wojskowe do zmiany na model armii zawodow~j, to realizacja
lego projektu napotyka opory. Prezydent Jelcyn zapowiadał kolejno trzy termi-
ny profesjonalizacji (ostateczny termin - rok 2001 ); jego następca prezydent Pu-
tin wyznaczył termin na rok 20 I O. Jak dotąd kolejne Jjlany zrealizowane zostały
fragmentarycznie. Nic bez znaczenia jest tu zapewne tradycja rosyjska/radziecka,
zakorzenione głęboko przeświadczenie, że służba w armii jest jednym z ważnych
elementów kształtowania poczucia tożsamości pa11Stwowcj w pa11stwie wielo-
narodowym. W dzisiejszych realiach jednak ta funkcja służby wojskowej ma już
mniejsze znaczenie. Reformy sil zbrojnych napotykają zauważalne opory. Dość
powszechna w świecie jest opinia, że jedną z barier stanowi mentalność, konser-
watyzm generalicji oraz starszych oficerów.
Liczebność, skład, siła armii FR odzwierciedla zarówno ambicje politycz-
ne Rosji, jak i rzeczywiste potrzeby bczpieczeóstwa luaju. Rosja nie rezygnuje
z aspiracji do odg1ywania roli mocarstwa, ważnego gracza strategicznego w skali
globalnej. Te aspiracje uwiarygodnia militarnie, głównie dysponując wciąż potęż­
nym arsenałem jądrowym. W składzie sił zbrojnych Rosji poczesne miejsce zaj-
mują siły strategicznego powstrzymywania. W ich skład wchodzą: strategiczne
wojska rakietowe (RWSN - Rakietnyje Wojska Strategiczeskowo Naznaczenija)- .,
3 armie (12 dywizji rakiet); dywizje (2) lotnictwa dalekiego zasięgu; wyposażone'
w bro11 jądrową oluęty podwodne ( 15). Rosja, mocarstwo atomowe, jako jedyne
poza Stanami Zjednoczonymi pai'1stwo dysponuje kompletną „triadą nuklearną''.
Uwzględniwszy liczbę głowic atomowych w jej zasobach, ich moc oraz środki
przenoszenia, można ją nazwać, tak jak USA, supermocarstwem atomowym.
Jednym z militarnych atutów Związku Radzieckiego były wojska specjal-
ne (,,specnaz"). W ola-esie kryzysu ta elitarna część armii objęta była specjalną
opieką, obecnie stanowi około 30 tysięcy świetnie wyszkolonych żołnierzy. Puł­
ki wojsk specjalnych z powodzeniem wykorzystuje się m.in. w Czeczenii. Woj-
ska specjalne pozostają nadal militarnym atutem Rosji.
Militarną pozycję Rosji w świecie ilustrują relatywnie wysokie wydatki
obronne. Kwota około 40 miliardów dolarów rocznie sytuuje ją w czołówce świa­
towej. Wydatki w ostatniej del<adzic stanowią 3,5-4,3% rosyjskiego PKB; to je-
den z wyższych wskaźników w świecie. Biorąc powyższe pod uwagę, a także
wysoki wskaźnik wydatków per capita wobec niewysokich dochodów ludności,
można wnioskować o zdolności społecze11stwa do poświęce11 na rzecz własnych
sil zbrojnych. Tę właściwość należy traktować jako pewną cechę zbiorowej men-
talności utrwaloną długą tradycją.
Rosja była i pozostaje przede wszystkim potęgą lądową. Na wyposażeniu
wojsk lądowych Federacji Rosyjskiej znajduje się około 23 tysięcy czołgów,
15 tysięcy bojowych wozów piechoty, l O tysięcy transporterów, 26 tysięcy dział.
Pod względem wszystkich tych wskaźników armia rosyjska zajmuje zdecydowa:
nie pierwsze miejsce w świecie. Tu należy dodać, że część tego uzbrojenia nie-
koniecznie nadaje się do użytku, jest - używając wieloznacznego eufemizmu ...,
czynniki warunl<Ujące kształt i charakter sił zbrojnych. Siły zbrojne wybranych µa1islw
,,nieoperacyjna". Znaczną częś!S wojsk lądowych ocenić należy jako nowoczcsnq,
dobrze wyszkoloną i nieźle wyposażoną. Nadwerężoną w Czeczenii reputacj<;
wojska lądowe poprawiły podczas operacji w Gru~ji. W ich skład w lalach dzie-
więćdziesiątych wchodziły jednostki powielrznoclesantowe. Obecnie występujq
jako samodzielny rodzaj wojsk.
Siły morskie, przez dziesięciolecia nieco marginalizowane, swój imponujący
rozwój przeżywały w latach siedemdziesiątych. W okresie kryzysu wobec drama-
tycznego niedoinwestowania następowała zauważalna (czasami wręcz tragiczna)
ich jakościowa degradacja. Flota jednak poniosła straty mniejsze, niż oceniano.
Rosja wraca do (bardziej umiarkowanej niż w oluesie zimnej wojny) obecno-
ści militarnej na morzach i oceanach świata. Rosyjskie siły morskie mają wedle
ostatnio ogłaszanych koncepcji wręcz kluczowe znaczenie dla zabezpieczenia
strategicznych interesów tego pm'lstwa w świecie.
Siły morskie Rosji dzielą się na cztery floty (bałtycka, północna, daleko-
wschodnia, czarnomorska) oraz flotyllę kaspijską, co odpowiada dostępowi Ro-
sji do akwenów morskich i oceanicznych. Ważniejsze uzbrojenie stanowią okręty
podwodne (67, w tym 15 strategicznych), lotniskowiec, 5 luążowników, 14 nisz-
czycieli, 17 fregat. Na wyposażeniu lotnictwa morskiego znajduje się około
240 samolotów bojowych oraz 220 śmigłowców. Należy też zwrócić uwagę, że
w składzie czterech r?syjskich flot znajd1~ją się jednostki piechoty morskiej (li-
czące łącznic blisko I O tysięcy żołnierzy) - formacje o zasadniczo ofensywnym
charakterze.
W silach powietrznych znajduje się 116 samolotów dalekiego (strategiczne-
go) zasięgu, około 1700 samolotów bojowych oraz 630 śmigłowców.
Oprócz trzech klasycznych rodzajów sił zbrojnych jako samodzielne rodza-
je wojsk występują: strategiczne wojska rakietowe, wojska kosmiczne oraz woj-
ska powietrznodesantowe. ,,Uzbrojenie" wojsk kosmicznych stanowią rosyjskie
satelity (95-100). Wojska powietrznodesantowe - to najliczniejsza formacja tego
typu w świecie. W ich skład wchodzą cztery dywizje i jedna btygada; ponadto
jedna dywizja i jedna brygada pozostają w składzie macierzystych okręgów woj-
skowych . .Jednostki powietrznodesantowe uznawane są za elitę sil zbrojnych.
Rzadko spotykana, wręcz unikatowa jest organizacja rosyjskiego systemu
wojskowego. Oprócz wojsk podporządkowanych ministerstwu obrony narodo-
wej, co jest ogólnie przyjętą normą, występują wojska (ujmowane w.,niektó1ych
opracowaniach jako siły paramilitarne), które pozpstają w dyspozycji 11111ych mi-
nisterstw, służb federalnych, organizacji pai'lstwowych 17 • Najsilniejsze z nich,
Siły Wewnętrzne, liczą około 200 tysięcy żołnierzy; Federalna Straż Graniczna -
160 tysięcy, Federalna Służba Ochrony - do 30 tysięcy, Federalna Agencja Ko-
.munikacji i Informacji - 54 tysiące.
; :. :' W 200 I roku piętnaście ministerstw, służb federalnych, organizacji pm1stwowych (z wylą­
(C~en1em MO FR) posiadało podległe sobie WQjska. Por. doktryna, ustawy o bezpiecze11stwie i obro-
lllc FR (teksty dostępne na rządowych stronach internetowych FR).
86 l''lozdzial V
Poza granicami Rosji, na terytorium byłych republik radzieckich, przebywa
ponad 30 tysięcy żołnierzy; najwięcej w Tadżykistanie - około 8 tysięcy. Należy
zauważyć, że wszystkie (25) bazy wojskowe znajdują się jedynie na terytorium
byłego Związku Radzieckiego. Rosja podobnie jak Stany Zjednoczone umiarko-
wanie partycypuje w operacjach pokojowych, ograniczając swój udział do trzech
takich operacji -wszystkich prowadzonych na terenie Wspólnoty Niepodległych
Pa11stw (obszarze b. ZSRR):
5.5. Siły zbrojne Chin (wschodzącego mocarstwa)
Spośród wielu czynników determinujących charakter sił zbrojnych pa11stwa
w przypadku Chin na pierwszym miejscu należy wymienić kulturę strategiczną
jako część kultury politycznej kształtowanej przez kilkadziesiąt wieków historii,
wyrosłej na tradycji konfucja11skiej, zgodnie z którą przedkłada się harmonię nad
konflikt, obronę nad agresję. Współczesna myśl strategiczna wyrasta zarówno ze
starożytnej chi11skiej filozofii wojny, preferowanej w XX wieku strategii wojny
ludowej, jak i z najnowszych doświadcze11 i koncepcji (w tym „rewolucji w sfe-
rze wojskowości"). Pewne charakterystyczne cechy kultury strategicznej, m.in.
opisane przez Sun Tzu zasady sztuki wojennej - stosowanie podstępu, oszuki-
wanie przeciwnika, wyszukiwanie jego słabych punktów, ,,uderzanie w strategię
przeciwnika" - wykorzystywane w strategii wojny ludowej, są qbecne we współ­
czesnej strategii ChRL. Te starożytne zasady odzwierciedla w znacznej mierze
dzisiejsza praktyka strategiczna Chin, jej priorytety - inwestycje m.in. w operacje
na sieciach komputerowych, a także w rozwinięcie koncepcji tzw. trzech działa11
wojennych obejmujących walkę psychologiczną, medialną i prawną. W rocznym
raporcie dla kongresu USA nie bez kozery zwraca się uwagę na to, że klasyczne
pojmowanie zbroje11 rozumianych w kategoriach rozbudowy ilościowej i jako-
ściowej posiadanego potencjału militarnego nie daje pełnego obrazu moderniza-
cji chi11skich sił zbrojnych. Tajną bronią może bowiem stać się rozwój zdolności
w sferze walki radioelektronicznej, cybersferze; zdolności rażenia obiektów ko-
smicznych 18 •
Chiny aspirujące do rangi mocarstwa globalnego, drugiego mocarstwa
w świecie, w swojej obecnej strategii przyjmują pragmatyczne (powściągliwe) . .
podejście do kwestii bezpiecze11stwa w wymiarze globalnym, skupiając się na
utrzymaniu pozycji mocarstwa regionalnego. Charakterystyczną cechą zaloże11
strategii narodowej jest balans między dwoma nadrzędnymi celami: rozwojem
kraju i jego bezpiecze11stwem; wśród celów pierwsze11stwo ma budowa „wszech-
stronnego potencjału narodowego". Wśród instrumentów strategii narodowej elcss
..
IR Annual Report to Congress: A1ilita1J1 Power ąfthe People :\' Republic ąfChina 2009, US De-•
partment of Defense 2009, s. 16, 17.
czynnil<i warunl<ujące l<sztalt i charal<ler sil zbrojnych. Siły zbroj11e_wybranycl1 parłstw 87
ponuje się środki „miękkie"; dość skrzętnie skrywa zaś (sytuuje na dalszym pia-
.nie) środki wojskowe.
Założenia strategii militarnej wskazują na jednoznacznie defensywny jej cha-
rakter - mowa w niej m.in. o pokojowym rozwoj'u, unikaniu użycia siły, niemie-
szaniu się w sprawy wewnętrzne innych paf1stw, wyrzeczeniu się użycia broni ją­
drowej jako pierwszy kraj. Wśród zadat'I dla sił zbrojnych wymienia się 111.in.:
wdrażanie strategii aktywnej obrony, defensywną strategię nuklearną, działania
na rzecz bezpiecznego środowiska 19 • W obowiązującej obecnie doktrynie wojen-
nej Chin (koncepcji „wojen lokalnych w warunkach postępującej informatyza-
cji środowiska") jest mowa o „obronie aktywnej". Te nieco dwuznaczne sygnały
werbalne w połączeniu z dynamicznymi zmianami zachodzącymi w silach zbroj-
:•tnych są charakte1ystyczne dla chi11skiej kultury strategicznej. Niejasność, wielo-
znaczność, trzymanie przeciwnika w niepewności, podstęp, działania pośrednie
.,.. to kategorie w tej kulturze powszechne.
Chii1ska Armia Ludowa (ChAL) była w ola-esie zimnej wojny i jest obecnie
najliczniejszą armią świata. Obecnie jej stan szacuje się na 2 255 OOO żołnierzy
·•· • (przed redukcją dokonaną w latach dziewięćdziesiątych - około 3,5 miliona). Na-
leży zauważyć, że liczba ta stanowi relatywnie niewielki odsetek całej populacji -
0,17%, wyraźnie niższy niż w hajach Zachodu. Radykalne zmniejszenie liczeb-
\. ności ChAL wiąże się yv mniejszym stopniu z zako11czeniem zimnej, w większym
zaś z odstępowaniem od maoistowskiej doktryny „wojny ludowej" oraz moder-
nizacją wojsk.
Struktura Chit'lskiej Armii Ludowej mimo zachodzących zmian wciąż jesz-
cze wyraźnie odzwierciedla tradycje kontynentalne chi11skiej strategii wojennej
i wojskowej, wielowiekowe odwrócenie „plecami do morza". Jednocześnie jed-
( nak ukazuje też mocarstwową pozycję Chin oraz ich aspiracje. ChAL jest armią
masową opartą na poborze, powszechnym obowiązku służby wojskowej; prak-
tycznie jednak wobec tak dużej liczby poborowych żołnierzami zostają jedynie
ochotnicy. Kadra zawodowa oraz żołnierze służby długoterminowej (10-15 lal)
••·· stanowią 35% stanu. W skład Chi11skiej Armii Ludowej wchodzą cztety rodza-
'je sił zbrojnych - wojska lądowe, siły morskie, siły powietrzne oraz charaktery-
\ styczne dla armii mocarstw wojska rakietowe (tzw. Druga A1tyleria). Niekiedy
'.jako piąty rodzaj sił zbrojnych wymieniana jest Zbrojna Policja Ludowa.
Trzon sił zbrojnych stanowią wojska lądowe liczące około 1 600 OOO żołnie­
fay, 70% stanu (64 dywizje; było 140). Na ich U:Ę:brojenie składa się (głównie):
ojcoło 8 tysięcy czołgów, 3,5 tysiąca bojowych wozów piechoty i transporterów
ppancerzonych, ponad 17 tysięcy dział, kilkadziesiąt śmigłowców. Poza wojska-
. mi operacyjnymi w wojskach lądowych istnieją nadal jednostki te1ytorialne, zmi-
).itaryzowane struktmy dawnych kolumn ludowych - około 200 korpusów. Struk-
\',,,
19 Chinese National Defense in 2008, Informalion Office of the State Council of the People's
:': •
Republic of China, Bcijing 2008.
88 Rozdział V czynnil<i warunl<ujące kształt i charal<ter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych pa11stw
tura ta, choć traci na znaczeniu, może wystawić około 15 milionów żołnierzy
(uprzednio: około 40 milionów). Wojska lądowe podlegają przyspieszonej mo-
dernizacji; odnotować należy przy tym znamienną zmianę funkcji i dyslokacji
jednostek elitarnych. Treścią ich ćwicze11 są m.in. operacje desantowe.
Siły powietrzne z licznym personelem (ponad 250 tysięcy żołnierzy) posia- ·
dają na swoim wyposażeniu ponad 1200 samolotów bojowych (w tym 80 bom-
w
bowców). Nie są to jednak swojej masie samoloty nowoczesne, porównywalne
z najlepszymi maszynami ame1yka11skimi, rosyjskimi czy francuskimi. Podsta-
wowe uzbrojenie stanowią odmiany dawnych radzieckich samolotów bojowych
MiG-21, MiG-23, Su-22s.
Chi11skie siły morskie, 250 tysięcy mmynarzy, posiadają na swoim wyposa-
żeniu 62 okręty podwodne (w tym 3 strategiczne), 78 większych okrętów nawod-
nych (28 niszczycieli, 50 fregat). Z takim uzbrojeniem nie jest to wciąż jeszcze
flota oceaniczna, odpowiada natomiast w istocie potrzebom mórz przybrzeżnych.
Istnieją natomiast ambitne i realne plany jej rozbudowy. Posiadanie sił morskich
zdolnych do działm1 na morzach otwartych, a następnie oceanicznych, ma być
istotnym elementem służącym uwimygodnieniu pozycji Chin jako mocarstwa. Na
rozbudowę i modernizację floty przeznacza się znaczną część wydatków wojsko,
wych. W zmianach zachodzących w chi11skich siłach morskich należy zauważyć
niepozorny fakt: podwojenie piechoty morskiej - z jednej do dwu b1ygad.
Czwartym rodzajem sil zbrojnych jest tzw. Druga Artyleria - siły nuklearne,
wojska rakietowe. To element struktmy charakte1ystyczny dla mocarstwa, i to
mocarstwa atomowego. Chiny według SIPRI rozporządzają 186 strategicznymi
głowicami jądrowymi. Na wyposażeniu strategicznych sił rakietowych znajduje
się ponad 200 wyrzutni, z czego 32 są zdolne do wystrzeliwania pocisków mię-.
dzykontynentalnych, oraz jeden atomowy okręt podwodny z 12 rakietami bali~
stycznymi (w planach jest budowa nowych). Chiny nie posiadają ciężkich bom-
bowców do przenoszenia broni jądrowej.
W kategorii rodzaju sił zbrojnych traktuje się niekiedy Zbrojną Policję Lu-
dową, formację utworzoną w roku 1983 wraz z przekazaniem odpowiedzialno-.
ści za bezpiecze11stwo wewnętrzne i ochronę granic, do tej poty spoczywającej
na ChAL, Ministerstwu Bezpiecze6stwa Publicznego. Policja Ludowa to około
700 tysięcy personelu (45 dywizji, po 1-2 dywizje na prowincję); Siły Granic · ·
ne to kolejne 100 tysięcy. W czasie pokoju policja pozostaje pod dualnym kie
rownictwem Centralnej Ko111isji Wojskowej oraz Ministerstwa Bezpieczet'lstw
Publicznego. W czasie wojny wchodzi w skład sil zbrojnych; jej jednostki maj
być używane jako lekka piechota do obrony granic oraz zada11 wsparcia jedno
stek regularnych. J ych są bardzo zróżnicowane. Cytowany w tym opracowaniu podaje 61 miliardów dolarów, De-
Sferą penetrowaną przez Chiny na potrzeby militarne jest kosmos. Obec
ność Chin w kosmosie obrazują plany, według których do roku 2010 na orbici
okołoziemskiej powinno znaleźć się około l 00 satelitów. Symptomatycznym zda
rzeniem było zestrzelenie w styczniu 2007 roku chi11skiego satelity przy użyci .
· rakiety balistycznej (antyrakiety). Używane do podróży kosmicznych i systema-
tycznie doskonalone rakiety (w liczbie około 150 o zasięgu 8---1 O tysięcy km) to
jednocześnie element arsenału militarnego.
Dalece odmiennie od standardów Zachodu pojmowana i realizowana jest
Chinach funkcja wewnętrzna armii. W ChAL obowiązuje unilcatowa formu-
la służby dwom suwerenom; pierwszym jest Komunistyczna Partia Chin, drugim
_naród.Fundamentalną zasadąjest absolutne zwierzchnictwo partii (KPCh) nad
silami zbrojnymi. Zwierzchnictwo i kierowanie silami zbrojnymi sprawuje Cen-
tralna Komisja Wojskowa, której przewodniczy sekretarz generalny KPCh - jed-
nocześnie prezydent ChRL (obecnie Hu Jintao). W skład komisji wchodzi dwóch
.zastępców (generałów) oraz ośmiu członków (w tym - minister obrony narodo-
.,..wej, szef sztabu generalnego, dowódcy rodzajów sił zbrojnych). Ministrem obro-
;,i. ny narodowej jest wojskowy w stopniu generała. W strukturach wojskowych od
szczebla dywizji usytuowani są odpowiedzialni za utrzymywanie „linii partii"
komisarze polityczni. Cywilna kontrola sprowadza się do kontroli przez partię;
przy czym w Chinach można mówić o kontroli dwukierunkowej. Mamy tu bo-
wiem do czynienia ze wzajemny111 przenikaniem się aparatu partyjnego, struktur
-partyjnych z wojskowymi. Bez większego ryzyka można powiedzieć, że Chil'1-
.sk:a Armia Ludowa stanowi część aparatu bezpiecze11stwa pa11stwa. W spełnianiu
funkcji wewnętrznej <?Prócz standardowych działat'l ratowniczych armia prz~ja-
<, wia aktywność w wielu dziedzinach życia społecze11stwa, 111.in. gospodarce, służ­
i bie zdrowia, ochronie środowiska, edukacji itd. W relacjach cywilno-wojskowych
obowiązuje doktryna „podwójnego, wzajemnego wspierania się" 20 •
Modernizacja i rozwój sił zbrojnych Chin oparte są na solidnych podstawach
ekonomicznych. Budżet obronny, szacowany na 60-90 miliardów dolarów, na-
leży do najwyższych na świecie 21 • Wielkość ta stanowi 1,35% PKB 22 • Coroczny
"przyrost wydatków obronnych wynosi prawie 10%; jest nieco niższy od tempa
· wzrostu dochodu narodowego. Modernizacja i rozwój ChAL od polowy lat dzie-
yvięćdziesiątych przebiega bardzo dynamicznie. Perspektywę wimygodnego za-
.grożenia dla innych, nowoczesnych sił zbrojnych regionu ( operujących w regio-
nie wojsk a111e1yka11skich) ocenia się jednak jako relatywnie odległą.
:,: . 20 Double Suppol"I Work, za: D. Blaslco, The Chinese.Anny Today: Ti·ad//ion and Ti·a11~'fb,-111a-
'q11fo1· the 21st Ce11/111J1, Routledge, London-New York 2006, s. 16-46.
• 21 Ocena wydatków wojskowych Chin jest utrudniona. Szacunki ośrodków studiów strntegicz-
nrtament Stanu USA- 90 miliardów. Można spotkać też opracowania podające liczby nawet clwu-
.rotnie wyższe.
.' 22 Dla porównania: w USA-ok. 4%, Rosji- 3,3%, Wielkiej Brytanii-2,7%, Polsce - 1,9%.
1hiczycy podkreślają, że ich budżet obronny to tylko tyle co 6,2% budżetu obronnego USA, 53%
ielkiej Brytanii, 70% Francji.
90 Rozdział V czynniki warunl<ujące kształt i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranycli pai\stw 91

5.6. Siły zbrojne Szwajcarii (państwa, które „jest armią") f Pod~tawow~ przyc~yną tego stanu rzeczy był i pozostaje ustrój, status Szwaj-
carii w srodow1sku nuędzynarodowym. To pa11stwo-konfederacja jest od XVII
Jedyną armię typu milicyjnego w Europie posiada Szwajcaria. To armia opar-
W:ieku neutralne. Neutralność pa11.stwa średniej wielkości wymaga podwójnej
ta na p_owszechnym, długoletnim (rozciągniętym w cza.sie) obowiązku służby woj-
gwarancji, spełnienia dwóch koniecznych warunków: po pierwsze - zgody in~
s_koweJ. Stały pe!·sonel sił zbrojnych Szwajcarii stanowi około 5% stanu; pqzosta~ .. ych państw otoczenia, a przede wszystkim mocarstw, na poszanowanie neutral-
h to przeszkolent żołnierze pozostający przez kilkanaście (i więcej) lat w gotowości
t10ści, czyli gwarancji z zewnątrz; po drugie- takiej siły, a przede wszystkim stra-
do służby/działania; odbywający w macierzystych jednostkach regularne ćwiczenia'.
tegii, które zniechęcają ewentualnego agresora do złamania tej neutralności.
Obowiązkowi służby podlegają wszyscy mężczyźni w wieku 19-34 lat (oficerowie.
Neutralność Szwajcarii ma charakter zbrojny. Status tego pai'l.stwa w oto-
do 50-52 roku życia). Szkolenie podstawowe llwające 18-21 tygodni odbywa się
, czeniu międzynarodowym w ciągu wieków ewoluował od neutralności „prymi-
w Szkole Rekrutów. Łączny czas służby/ćwicze(1 (Dudchdiener) wynosi 300 dni dla
1tywnej" poprzez „papierową" do „zbrojnej" 25 • Uznana w Traktacie z Utrechtu
szeregowych, 430 dla podoficerów oraz do 600 dni dla oficerów. Przeszkoleni żolnie­
}1713) ,,papierowa" neutralność Szwajcarii, podeptana najpierw przez Napole-
~-ze osobiste wyposażenie wojskowe, w tym bro11 osobistą oraz amunicję, p1-zechowu;
óna, a nastę1:nie koalicję antynapoleo11ską, po Kóngresie Wiede11.skim przyjęła
Ją w domach. Każdego roku p1-zeszkoleniu podlega około 200 tysięcy żołnierzy.
>formę „zbrojną". Pod koniec XX wieku w Szwajcarii odbywała się debata nad
Po kolejnej reformie, związanej z przyjęciem w referendum modelu Ar-
nową opcją neutralności - ,,nieuzbrojonej". Dwukrotnie w referendach (ostatnie
mia XXI", od 2004 roku nastąpiła znaczna redukcja liczebności sił zbroj;;ych
Szwajcarii - z około 400 tysięcy (modelu „95") do około 200 tysięcy osób. Jed~
Cw 2001 roku) opcja ta została przez społeczeóstwo odrzucona. Kluczowym pro-
"b!emem neutralności zbrojnej jest wimygodność odstraszania. W Szwajcarii osią­
'.1ostki al~tywne liczą nieco ponad 130 tysięcy (w tym 4,2 tysiąca zawodowych);
ga się ją dzięki konsekwentnie stosowanej strategii obrony powszechnej, strategii
Jednostki rezerwowe - około 80 tysięcy. Należy jednak zauważyć, że nawet po
optymalnego wykorzystania walorów obronnych te1ytorium, wszystkich środków
tal~ znacznej redukcji armia szwajcarska jest najliczniejsza wśród armii europej- ·
obrony, jakimi pa11stwo rozporządza. W tym konkretnym przypadku odstrasza-
sk1ch pmistw małych, a także liczniejsza od armii wielu pa11stw średniej wielko,
.1ie - inaczej niż np. w. strategii francuskiej - opiera się nie na groźbie dotkliwego
ści (m.in.: Wielkiej Brytanii, Włoch, Polski). W skład wojsk lądowych wchodzą
ą?wetu (np. jąd~·owego ) 26, lecz na stwo1-zeniu warunków, w któ1ych agresja jest
czte1y b1ygady piechoty, trzy b1ygady górskie, dwie b1ygady pancerne. Podsta,·
meopłacalna. Nieopłacalne ma być nieunilrnione wikłanie się w uporczywą, dlu-
wowe uzbrojenie stanowią czołgi Leopard-2 (224), transportery opancerzone (ok.
~ottwałą, wyniszczającą walkę 27 . Tę odmianę odstraszania można nazwać „od-
1500,_w tym 580 typu M-113), haubice samobieżne (224), samobieżne wyrzutnie
s,tręczaniem"28.
przeciwpancerne typu „Pirania" (1200 szt.).
,,. Koncepcji obrony powszechnej podporządkowany jest system wojskowy -
Siły powietrzne wyposażone są w około 270 samolotów i śmigłowców, w tym
truktury, rozmieszczenie, wyposażenie sił zbrojnych, system dowodzenia. Sys-
33 samoloty F-16 oraz 54 F-5. Uzbrojenie lotnictwa szwajcarskiego dostosowa-
111 ten jest idealnie związany z warunkami terenowymi. Dyslokacja poszcze-
ne jest do ograniczonego obszaru jego działania, stąd dużą wagę przywiązuje się
do znaczenia śmigłowców (głównie typu „Allouette III"). ' lnych jednostek jest w istocie limitowana czynnikiem geograficznym. Dzięki
System szwajcarski charakte1yzuje się niespotykaną efektywnością mobiliza- p~wiedniemu rozmieszczeniu wojsk wzmocnionemu operacyjnym przygoto-
cyjną. Siły zbrojne z około 4 tysięcy personelu stałego w hótkim czasie mogą się
amem terenu całe jego połaci mają stać się praktycznie niedostępne.
rozwinąć do liczby ponad 200 tysięcy 2 3.
' !~1teresujący111 i symptomatycznym suplementem do obowiązującej wciąż tra-
Oprócz sił o charakterze operacyjnym w Szwajcarii istnieje rozbudowan ,q1 ~bro~1y powsze~~nej może być ustanowiona w 2001 roku możliwość wysy-
system OT (w 1995 roku obejmował 600 tysięcy personelu), rozwinięte syst. • a ·zohuerzy na m1sJe poza granice kraju na podstawie (wyłącznie!) mandatu
my ostrzegania i alarmowania oraz duża liczba tworzących silny system obron
cy~vih~e~ organi~acji pozamilitarnych. W sumie społecze11stwo szwajcarskie je 1t:~~~~marodowych, w: E. Haliżak (red.), Stosunki 111iędzynarodowe w XXI wieku ... , op. cit.,
naJlep1eJ zorgamzowane obronnie (militarnie) w Europie. Szwajcaria - jak z 25 Ibidem.
kli mawiać jej obywatele - nie ma armii, bo sama jest annią24 • ~6 W historii neut~·alności S~"':'ajcarii był okres, w którym rozważano przyjęcie strategii odstrn-
_1a atomowego. JeJ orędowmk1c111 był krótko znany strateg G. Daenikcr.
23 W 1991 r. rozwijały się do stanu ponad 560 tysięcy. Obecny wskaźnik stosunku stanu P" , t' V!· Koza~zu(~ dowodzi_, że obawy przed taką sytuacją przesądziły o powściągnięciu zamin-
stanu „W" wynosi I :50, podczas gdy w innych armiach europejskich sięga I :2, I :3. " : ,Jęcm SzwaJcaru przez I-lltlera, a jeszcze bardziej Mussoliniego (idem Na per;iferiach piekła
• 24 ~nawca problemów neutralności i realiów Szwajcarii D. Popławski uważa, że to znane p awnictwa Radia i Telewizji, Warszawa 1998). ' '
w1edzeme praktycznie traci swój sens. Szerzej w: Neutralno.§ć a kwestia stosowania siły w stosw '·28 B. Balcerowicz, Obronność: pa,istwa średniego, Bellona, Warszawa 1996, s. 148-158.
 Rozdział V czynnil<i warunl<ujące l<sztalt i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych pa1istw
92
ONZ lub OBWE. Oznacza to znamienne odstępstwo od tradycyjnie pojmowa-,
nej doktryny neutralności. Jako sygnał pewnego otwarcia można potraktować
koncepcję utworzenia elitarnych pododdziałów komandosów (AAD I O) prze.i
znaczonych do ochrony obywateli i mienia Szwajcarii poza granicami pal'lstw,
w sytuacjach podwyższonego ich zagrożenia. Na przykładzie Szwajcari,i moż.,
na prześledzić wpływ realiów ustrojowych pal'lstwa na kształt i charakter jego sił.
zbrojnych. Szwajcaria jest konfederacją, jako całość natomiast ma swój system
obronny; centralnemu kierownictwu politycznemu i wojskowemu podporządko­
wane są wojska operacyjne w czterech regionach te1ytorialnych. Kantonom przy~.
pisane są niejako wojska obrony terytorialnej; kantonom i gminom zaś jednost~
ki obrony cywilnej. Obrona pa11stwa jako całości jest doskonale skomponowan
z samoobroną poszczególnych jego części. Jednostki wojskowe, z niewielkimi
wyjątkami, tworzy się ze społeczności lokalnych.
W niewielu krajach poza Szwajcarią można zaobserwować tak doskona-
lą współpracę cywilno-wojskową. Powszechność w obronie pa11stwa przenika
wszystkie niemal sfe1y życia społecznego i działalności publicznej. W systemie,
szwajcarskim siły zbrojne stanowią ważny czynnik integrujący wielonarodowe,
społecze11stwo, pozostając jednocześnie w bardzo ścisłych związkach ze społecz~
nościami lokalnymi.
Budżet obronny Szwajcarii od lat należy do relatywnie bardzo wysokich
w roku 2008 wynosił około 3,6 miliarda dolarów; w porównaniu z innymi, mnie
bogatymi pm'istwami średniej wielkości jest to budżet wysoki. Stanowi on jedna
jedynie około I% PKB.
Na modelu szwajcarskim, koncepcji obrony pa11stwa neutralnego, wzorowa.ł
się w oluesie zimnej wojny Austria. Nie utworzyła jednak armii jednorodnie mi
licyjnej, lecz zawierającą w sobie dwa komponenty, w tym milicyjny.
5.7. Sity zbrojne Izraela (państwa w stanie „nie-pokoju")
System wojskowy Izraela ze względu na swoją specyfikę jest unikatow
w skali światowej, opiera się bowiem na rzadko spotykanej w krajach demokr
tycznych koncepcji „narodu pod bronią". Na ten stan rzeczy złożyło się wie
czynników. Przede wszystkim jak żadne współczesne pa11stwo europejskie Izra.,
stoi przed wyzwaniem przetrwania; motyw przetrwania pa11stwa determinuje c ·
!ość jego polityki, w tym szczególną troskę o jakość sił zbrojnych. Bezpiecze1
stwo w jego polityce stanowi absolutny primytet. . yposażenie armii. Siły zbrojne dysponują rakietami oraz samolotami dalekiego
Byt pm'istwa był realnie zagrożony od początku jego istnienia. Od 1948 rok·
tj. uzyskania suwerennej pa11stwowości, Izrael toczył pięć wojen z sąsiednit
pa{1Stwami arabskimi: pierwszą w latach 1948-1949, drugą w roku 1956, trzec
w 1967, czwartą w latach 1969-1970 oraz piątą w 1973 roku. Tę jedyną w s~
im rodzaju statystykę należy uzupełnić o wojnę w Libanie przeciwko pales
skiej grupie zbrojnej Hezbollah w roku 2006. W statystykach SIPRI odnotowu
93
, się łącznie jedenaście „większych konfliktów zbrojnych" z udziałem Izraela. Izra-
' el w rzeczywistości znajduje się w stanie permanentnej wojny wewnętrznej, woj-
ny ze zbrojnymi ugrupowaniami palesty11skimi, a także w stanie „nie-pokoju" ze
~woimi sąsiadami. Wojny toczyły się m.in. o te1ytorium, jego rozmiary, kształt,
;przebieg granic. Niebagatelną rolę wśród celów kilku wojen odegrała potrzeba
opanowania lub kontroli kluczowych z wojskowego punktu widzenia obszarów;
oparcia granic, tam gdzie to było możliwe, na naturalnych rubieżach dogodnych
'do obrony. Celem było 111.in. opanowanie obszarów „operacyjnie uprzywilejowa-
:inych", głównie Wzgórz Golan.
,\ Wyjątkowość położenia geostrategicznego - sąsiedztwo z pat'istwami nie-
(przyjaznymi bądź wrogimi, dysproporcje - asymetria liczby ludności, rozległo­
.ści te1ytoriów Izraela i jego przeciwników, tworzą sytuację, w której świat arab-
,ski może sobie pozwolić na przegranie niejednej wojny, podczas gdy Izrael nie
może przegrać żadnej. W związku ze swoim niewielkim te1ytorium oraz licz-
bą ludności nie może sobie pozwolić też na prowadzenie wojen długotrwałych.
i\1/obec takiego położenia w swojej polityce zagranicznej (polityce bezpieczel'l-
stwa) przestrzega zasady sformułowanej przez Ben Guriona: ,,Izrael musi posia-
dać przynajmniej jednego opiekuna spośród mocarstw światowych". Tym „opie-
k\.mem" pozostają nieprzerwanie Stany Zjednoczone.
, W doktrynie obropnej zakłada się równoważenie dysproporcji z nieprzyja-
··. nym otoczeniem przez utrzymanie przewagi zbrojnej (głównie jakościowej) nad
''dwersarzami, sojusz strategiczny z USA oraz efektywną strategię obrony.·
. Ogólne założenia doktiyny na poziomie operacyjnym siły zbrojne realizu-
ązgodnie z zasadą: ,,strategiczna obrona - ofensywna taktyka'' 29 • Doktryna ma
wuwarstwowy, obronno-zaczepny charakter. W treści zada11 stawianych przed
iłami zbrojnymi nietrudno dostrzec specyfikę położenia i środowiska bezpie-
.ze11stwa Izraela. Zadaniem sił zbrojnych jest: ,,obrona egzystencji pm'lstwa, za-
ewnienie jego te1ytorialnej integralności i suwerenności, ochrona mieszka11ców
rzed wszelkimi formami terroryzmu, odstraszanie potencjalnych wrogów i ogra-
iczanie terro1yzmu, umacnianie porozumie6 pokojowych, zapewnienie ogólne-
o bezpiecze11stwa na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy, przewodzenie walce
;,terrorem wewnętrznym i zewnętrznym, utrzymywanie potencjału militarnego
,arunkującego zapobieganie wybuchowi działm1 wojennych" 30 •
· Naczelną zasadą strategii obronnej Izraela jest odstraszanie. Z n.ie.i wynika
ncepcja obrony powszechnej oraz elementy pi;ewencji, a także odpowiednie
sięgu zdolnymi do uderze11 odwetowych lub prewencyjnych sięgających teryto-
111 Iranu. Odstraszaniu ma służyć dobrze uzbrojona i wyszkolona, nowoczesna
mia wraz z rozbudowanym systemem obrony powszechnej i samoobrony.
29
Za: C. Kącki, Izrael. Jego wpływ na rozwój sytuacji na Bliskim Wschodzie, Akademia Obro-
Narodowej, Warszawa 2002, s. 40-63.
f.' 30 Ibidem, s. 42.
94 Rozdział V czynnil<i warunkujące kształt i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych pa11stw
Istotnym instrumentem izraelskiej strategii odstraszania jest bro11 jądrowa.
Przez długie lata fakt jej posiadania był w Izraelu jedną z najściślej strzeżonych
tajemnic. Arsenal nuklearny tego pa11stwa jest szacowany na 200-400 glowic. Na
wyposażeniu sil zbrojnych znajdują się środki ich przenoszenia.
Geostrategicznym realiom i założeniom izraelski~j sfrategii/doktryny w peli
ni odpowiada charakter sił zbrojnych. Są one relatywnie bardzo liczne - ponad
170 tysięcy żołnierzy czyrinej służby oznacza 3%, ludności pod bronią, podczas\
gdy za pewną normę przyjmuje się wskaźnik 0,3-0,5%. Liczba wyszkolonych re-
zerw przekracza 420 tysięcy osób, co przy doskonale funkcjonującym, wypróbo"
wanym w praktyce systemie mobilizacyjnym oznacza, że pod bronią może zna-
leźć się 7-8% ludności Izraela. Wojsko Izraela to armia z poboru, armia masowa.
Stopie11 jej uzawodowienia w porównaniu z innymi krajami wysoko rozwinięty­
mi jest stosunkowo niski. Zasadnicza służba wojskowa dotyczy zarówno męż­
czyzn, jak i kobiet. Służbę rozpoczyna się w wieku 18 lat i trwa ona 3 lata dla
mężczyzn, a niecałe 2 lata dla kobiet31 • Na uwagę zasługuje bardzo wysoki odse-
tek obywateli odbywających służbę w wojsku; wynosi on około 90% mężczyzn
i około 50% kobiet. Przy tych analizach należy wspomnieć o powszechnym ra-
czej trendzie zmniejszania armii. Nie obejmuje on izraelskich sil zbrojnych. Ich
liczebność w ostatnich piętnastu latach wzrosła ze 142 tysięcy w 1985 roku do
176 tysięcy w roku 2008.
Obowiązkowa - z pewnymi wyłączeniami - służba kobiet w armii jest roz-.
wiązaniem unikatowym32 , wynikającym z potrzeb oraz niedostatku liczby zdol-
nych do służby mężczyzn. Kobiety jednak od 1948 roku nie biorą udziału w bez-
pośredniej walce zbrojnej (z wyjątkiem ochotniczek). Pełnią służbę jako m.in.
kierowcy, sanitariuszki, radiooperatorki, kontrolerki lotów, instruktorki itp.; na
stanowiskach pomocniczych w stosunku do bojowych.
Skład i struktura oraz proporcje między poszczególnymi rodzajami sił zbroj-
nych można określić jako zrównoważone. Wojska lądowe szacowane na około
125 tysięcy żołnierzy (w czasie pokoju) cecl1t~je wysoka mobilność oraz nasyce-
nie sprzętem opancerzonym - na ich wyposażeniu znajduje się około 3,5 tysiąca
czołgów i ponad 11 tysięcy transporterów opancerzonych, czyli tyle, ile łączni~
w armiach Egiptu, Syrii i Jordanii. Dumą Izraela są jego siły powietrzne, któr
wielokrotnie wykazały się umiejętnością wykonywania bardzo trudnych, prz
ważnie bojowych misji. To najbardziej ofensywny składnik potencjału militat
nego izraelskich sił zbrojnych. Na ich wyposażeniu znajduje się ponad 500 sa
molotów bojowych, w tym ponad 300 typu F-16. lzraeljest praktyczniejedyny1
pa11stwem w świecie, które dysponuje odpowiednim do swego terytorium, k01
31Prawo izraelskie zapewnia młodym ludziom uzyskanie średniego wykształcenia przed pó
ściem do wojska. Po uko11czeniu szkoły średniej i zdaniu egzaminu wstępnego na studia t1zyskm
indeksy na czas służby w wojsku ulegają „zamrożeniu".
32 Kobiety stanu wolnego, bezdzietne, zdrowe.
95
pleksowym i funkcjonującym systemem obrony przeciwrakietowej, zbudowanym
po doświadczeniach z okresu wojny w Zatoce ( 1991 ).
Siły zbrojne Izraela należą do najsprawniejszych i najnowocześniejszych na
świecie. Na ten stan składa się wiele czynników - motywacja żołnierzy do służ­
by (i walki), ilość i jakość uzbrojenia, dobry system dowodzenia, dobry system
szkolenia, a także (przede wszystkim) bogate i okresowo odświeżane doświad­
czenie bojowe nabyte w kolejnych wojnach.
Nowoczesna, liczna, dobrze wyposażona i wyszkolona armia kosztuje. Wy-
datki obronne Izraela wynoszące około 10 miliardów dolarów są dwukrotnie
wyższe niż wydatki obronne Polski w latach dziewięćdziesiątych oraz na począt­
ku XXI wieku 33 • Przekraczają one dwukrotnie łączne wydatki trzech sąsiadów:
, Egiptu, Jordanii, Syrii 34 i stanowią prawie 10% (9,7) PKB, co wyraźnie kontra-
stuje ze średnią natowską (2,5% ), a szczególnie zachodnioeuropejską ( l, 7%). Na-
leży jednak zauważyć, że podobne obciążenia mają budżety kilku innych pal'lstw
· Bliskiego Wschodu.
Siły obronne Izraela wiele zawdzięczają strategicznemu partnerstwu oraz li-
czącemu się wsparciu finansowemu i technologicznemu ze strony Stanów Zjed-
noczonych. Izraelska armia odegrała niezwykle istotną rolę w integracji spole-
czc11stwa, absorpcji imigrantów, kształtowaniu poczucia tożsamości pa11stwowej.
To trzeci oprócz relig/i i języka z najważniejszych czynników integracji Żydów
w ramach pa11stwa Izrael. Rzeczywisty charakter armii Izraela daleko odbiega od
·ideału Teodora I-Ierzla35 •
5.8. Siły zbrojne Turcji (państwa kontrolowanego przez armię)
W analizie czynników determinujących charakterystyki sił zbrojnych oraz ich
. miejsca i roli w pa11stwie nie może zabralmąć Turcji. Armia turecka bowiem z,~j-
nmje zarówno pod względem swoich funkcji wewnętrznych, jak i zewnętrznych
wyjątkowe miejsce. Siły zbrojne Turcji z liczbą 515 tysięcy żołnierzy to dziewią­
ta co do rozmiarów armia w świecie, druga armia Sojuszu Północnoatlantyckie­
go. J~j wojska lądowe liczą ponad 400 tysięcy żołnierzy, siły powietrzne 60 ty-
ięcy, siły morskie 53 tysiące. Do wyżej wymienionych liczb należy dodać drugi
;pd względem liczebności rodzaj sił zbrojnych - żandarmerię (ponad 100 tysię­
~), a także straż przybrzeżną (2,2 tysiąca) oraz jednostki specjalne. P.?tęga woj-
'.' 33 W 2002 r. Izrael - 9,437 mld; Polska - 3,4 mld (wg Tiie MililmJ' Balance). Obecnie w efok-
systematycznego wzrostu wydatków (proporcjonalnych do wzrostu PKB) wydatki obronne Pol-
i praktycznie się podwoiły. •
:; 34 Egipt- 3,9 mld, .Jordania - 0,8 mld, Syria - 1,8 mld .
.. . . 35 • ,,Ż~d~wskie pmistwo pomyślane jest jako pa11stwo net~tralne. Potrzebuje tylko jednej armii,
fodaJąeeJ się z zawodowców( ... ) dla utrzymania porządku ... " (D. Bensimon, E. Errera, Żydzi
.·. l'abowie, przeł. R. Gromacka, K. Pruski, Wydawnictwo „Cyklady", Warszawa 2002, s. 159).
96 Rozdział V czynnil<i warunkujące l<sztall i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych pa11stw
skowa Turcji zawsze opierała się na wojskach lądowych, flota zaś stanowiła jej
relatywnie słabsze ogniwo.
Armia turecka jest nie tylko liczna, lecz także dobrze uzbrojona i wyposa
żona, o czym może świadczyć m.in. znaczna (435) liczba samolotów bojowyc
i ich jakość (ponad 220 samolotów F-16, 170 samolotów F-4E) pozostających n
wyposażeniu tureckich sił powietrznych. Na jakość rzutują utrzymujące się sta
le na wysokim poziomie ·wydatki obronne (w ostatnim dziesięcioleciu średni
I 0-13 miliardów dolarów rocznie) oraz pomoc ameryka11ska. Wysoka jakość tu
reckich sil zbrojnych pozortaje w ścisłym związku z ich doświadczeniem bojo
wym oraz dbałością o wyszkolenie. Armia turecka odbywa dwa razy w roku duż
ćwiczenia (manewry).
Na podla-eślenie zasługuje to, że Turcja nie wpisuje się w ogólne, europejski
(w tym natowskie) trendy w zala-esie liczebności i wydatków wojskowych. Je
wydatki wojskowe bowiem w porównaniu z rokiem 1985 wzrosły ponad dw
krotnie. Wzrósł też znacznie, bo z 3, l do 5, I%, udział wydatków w produkci
krajowym brutto.
Tym jednak, co najbardziej wyróżnia armię turecką,jestjej zupełnie wyjątko
we miejsce, jakie zajmuje w społecze11stwie i strukturach pa11stwa, oraz jej uu·
katowa rola. To jedyna w Europie i jedna z nielicznych na świecie armii, kt
ra od ponad osiemdziesięciu lat w różny sposób i w różnym stopniu uczestnic
w sprawowaniu władzy pa11stwowej. O takiej pozycji wojska przesądziło kill
czynników - spośród któ1ych najłatwiej można dostrzec wpływ położenia ge
graficznego (geopolityki, geostrategii), realnych zagroże11, spuścizny histo1ycz
nej i potencjału.
Turcja jest jednym z ważniejszych elementów światowej szachownicy geopo
litycznej. Ze względu na położenie i znaczenie geostrategiczne Z. Brzezi11ski za
liczył ją do jednego z pięciu „sworzni", czyli obszarów o kluczowym ze względ,
na swoje położenie znaczeniu. Ma ona przy swoim położeniu i potencjale wpły
na pięć ważnych obszarów: Bliski Wschód i basen Morza Kaspijskiego, w kt
rym znajdują się istotne dla świata zasoby ropy naftowej; basen Morza Śródzie1
nego, w rejonie skrzyżowania ważnych morskich szlaków komunikacyjnych; b
sen Morza Czarnego oraz cieśniny tureckie, które stanowiły przedmiot sporą
w historii; Bałkany, region szczególnie niestabilny po zako11czeniu zimnej w ·
ny, oraz rejon Kaukazu, obfity w surowce naturalne i teatr wielu konfliktów (t
zbrojnych).
Znaczenie geopolityczne Turcji lapidarnie tak ujął Brzezii1ski: ,,Turcja -
sze - stabilizuje region Morza Czarnego, kontroluje cieśniny łączące je z Morze
Śródziemnym, równoważy wpływy Rosji na Kaukazie, jest przeciwwagą dla
lamskiego fundamentalizmu i stanowi południową kotwicę NATO"36 •
·16 Z. Brzeziliski, Wielka szachownica ... , op. cit., s. 57.
97
Nieprzeciętną liczebność i silę armii tureckiej należy postrzegać w kontekście
agroże11 oraz konfliktów toczących się w bezpośrednim jej otoczeniu. Konflikty
1rojne ogarniają obszaiy Kaukazu Północnego i Południowego. W bezpośred-
11 sąsiedztwie toczy się wojna w Iraku. W niewielkim oddaleniu trwa zbrojny
ónflikt izraelsko-palesty11Ski; żywy jest wciąż spór Turcji z Grecją. Konflikty
~ Bałkanach i w Naddniestrzu mają także istotne znaczenie dla stanu i poczucia
'~zpiecze11stwa Turcji. Mapę otaczających ją konfliktów dopełniają spoty o wodę
bczone z Syrią. Na to nakłada się kompleks życiowo ważnych problemów zwią-
ąnych z walką (wojną) przeciwko terr01yzmowi, obecnemu zarówno w otocze-
iu, jak i wewnątrz Ia-aju.
Zwiększoną liczebność armii tureckiej tłumaczyć można potrzebami bezpie-
e11stwa wewnętrznego, problemami z mniejszością kurdyjską oraz terro1yzmem
iwalki z traktowanąjako organizacja terrorystyczna Partią Pracujących Kurdy-
anu. W tym kontekście można odbierać znaczenie, liczebność, silę żandarmerii
reckiej. Ta licząca ponad 100 tysięcy żołnierzy formacja spełnia oprócz (typo-
ych) wojskowych wiele innych funkcji. Żandarmeria w czasie pokoju podlega
kresie szkole11 i zadai'i wojskowych sztabowi generalnemu, w zakresie utrzy-
. ania porządku publicznego zaś ministrowi spraw wewnętrznych. Zakres jej za-
at'i jest bardzo szeroki; od walki z przestępczością pospolitą poprzez ochronę
lcreślonych urzędów, konwojowanie po działania antyterro1ystyczne. Oddziały
andarmerii tureckiej biorą udział w operacjach zareze1wowanych w innych kra-
. h dla policji, straży pożarnej czy służby więziennej. Żołnierze mogą być dele-
owani m.in. do eskortowania więźniów, usuwania skutków klęsk żywiołowych,
nawet kierowania ruchem drogowym.
Na rolę, znaczenie i pozycję armii w pa11stwie tureckim niezwykle silnie rzu-
1je spuścizna historyczna. W Turcji armia zawsze była silna; dzięki niej sulta-
j.dokonywali podbojów, dzięki niej rozrastało się imperium otomai'tskie. Armia
cze przed rewolucją młodoturecką przedstawiała sobą silną grupę interesu.
tirecka wojskowa „specjalność" - janczarzy - wpierw silnie zaznaczali swoją
Hę na polach bitew, by z czasem stać się istotną siłą w walkach o władzę. Tę spe-
yficzną formację zlikwidował Mahmud II dopiero w 1826 roku.
· Ogromny był udział wojska i wojskowych w kształtowaniu się nowoczesne-
paiistwa tureckiego. Ogólnonarodowemu sprzeciwowi wobec narzuconego
~z pai1stwa Ententy Traktatu z Sevres przewodził generał Mustafa Kemal Pa-
.. Podjęte pod jego dowództwem zwycięskie działania wojenne ddprowadzi-
do rewizji traktatu. Kemal Pasza -Atatiirk-'- po przejęciu władzy przeprowa-
-~- w T~1rcji głębokie reformy obejmujące wszystkie sfery życia społecze11stwa,
.1erzaJące do przekształcenia jej w nowoczesny kraj europejski. Gwarantem
•· teczności poczyna11 Atati.irka była armia, a po. śmierci przywódcy pełni ona
keję strażnika jego dziedzictwa. Aby przywrócić zachwiany porządek w pall-
.ie, armia w ostatnim półwieczu czterokrotnie - w roku 1960, 1971, 1980,
• 7 - przeprowadziła zamachy stanu. Wojskowe zamachy stanu w wykonaniu
98 Rozdział V czynnil<i warunl<ujące kształt i charakter sil zbrojnych. Siły zbrojne wybranych państw 99

armii tureckiej charakteryzuje kilka znamiennych cech. Wszystkie odbywały się J{ącki C., Izrael. -~ego wpływ 1w rozwój .1ytuacji llll Bliskim f'Vschodzie, Akademia Obro-
w warunkach kryzysów politycznych, wobec któ1ych rządy okazywały się bez7 ., ny Narodowe.1, Warszawa 2004.
radne; wszystkie dokonywały się przy nie tylko przyzwoleniu, lecz wręcz popar, · itter W., Obrona narodowa Francji, Wydawnictwo Adam Marszalck, Toru11 1997.
ciu ze strony spolecze1'1stwa; wszystkie ko(1czyly się {dobrowolnym) przekaza- {1biak K., Współczesne siły morskie, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004.
niem władzy w drodze wyborów; każdy z nich „owocował" pewnymi zmianami Malak IC Czynnik wojskowy w polityce zagra11iczn~j Ro~ji (1991-2000), Akademia
w prawie ustrojowym, w tym konstytucji. Obrony Narodowej, Warszawa 2001.
:, Wortzel L.M., The Chinese Armed Forces in the 2 ]st Centlll'.)', Strategie Studies Institute,
Szczególną pozycję sil' zbrojnych w pm'istwie sankcjonuje szereg rozwiąza{
Carlisle Barracks 1999.
prawnych (ustrojowych). Bardzo wysoką pozycję zajmuje szef sztabu generał ,,The Military Balance", IISS London (roczniki).
nego, przejmujący na czas ,v~jny funk~ję naczelnego dowódcy (w czasie pokoj
fi.mkcja ta przysługuje prezydentowi). Szef sztabu generalnego jest podporząd
kowany bezpośrednio premierowi; jemu podlegają dowódcy rodzajów sil zbroj
nych. W skład Rady Prezydenckiej wchodzą dowódcy rodzajów sił zbrojnyd
oraz szef żandarmerii. Wciąż duży wpływ na politykę w Turcji wywiera powst ·
la na początku lat osiemdziesiątych (po trzecim zamachu stanu) konstytucyjn
Rada Bezpiecze11stwa Narodowego. W Radzie zasiadają w równych proporcjacl
cywile i wojskowi (szef sztabu, trzech dowódców rodzajów wojsk, szef wywia
du). Rada do niedawna miała decydujący głos w sprawach politycznych, ostatnio
jej rola ogranicza się do głosu doradczego. Wyjątkowe uprawnienia posiada na.:
tomiast Najwyższa Rada Wojskowa (YAS). Funkcjonująca od początków Reptii;
bliki Tureckiej ( 1923 r.) decyduje praktycznie o każdej sprawie dotyczącej woj-
ska. Najwyższa Rada Wojskowa nie podlega kontroli ze strony władz cywilnych
posiada też immunitet od wyroków sądowych. Te szczególne uprawnienia sank'
cjonuje przyjęta w 1982 roku konstytucja Republiki Tureckiej.
Turecki model usyt1.1owania armii w systemie organów pm'istwa i jej szcz
gólne uprawnienia w zakresie utrzymania bezpieczeństwa i porządku konstytu::
cyjnego wzbudzały niedawno dość żywe zainteresowanie strategów i analityków
ameryka11skich. Rozpatrywano bowiem jego aplikację jako jeden z wariantów
stabilizacji Iraku, opcję „t1.1rkizacji" tego kraju; armia ze szczególnymi uprawni
niami miałaby zapanować nad chaosem37 • Ta opcja okazała się jednak zbyt teor
tyczna. Irak bowiem po rozbiciu i rozbrojeniu wojsk Saddama Husajna nie mi
wystarczająco dobrej armii. W Iraku nie istnieją też elementarne warunki je,
,,turkizacj i".

Literatura uzupełniająca

Balcerowicz B., Obronność pa11stwa średniego, Bellona, Warszawa 1996.

Blasco D.J., The Chinese Anny Today, Routledge, London-New York 2006.
Ciupi11ski A. (red.), Bezpiecze11stwo polityczne i wojskowe, Akademia Obrony Naro
wej, Warszawa 2004.

s
31 Taką opcję rozważni J. Fearon w artykule: U.S. can 1 win lraq civi/ war, ,,Foreign Affoi

marzec-kwieciet'i 2007, s. 2-6.


ROZDZIAŁ VI
SOJUSZE POLITYCZNO-MILITARNE. KOALICJE
Tworzenie koalicji, wchodzenie w sojusze, zawiązywanie aliansów i przymie~
rzy to najstarsze metody polityki, polityki zagranicznej, to także historycznie naj
dawniejsze formy organizacji sceny międzynarodowej i współpracy pa11stw. Z
ich pośrednictwem pm'lstwa wzmacniały swoje możliwości, zapewniały ochron
swoich interesów. Te szczególne związki J. Stefanowicz nazywa „podstawowym
komórkami ładu międzynarodowego o różnym i zmiennym zala-esie celów, roz~
ległości, spójności i trwałości"'.
Od najdawniejszych czasów praktykowano tworzenie koalicji i zawierani~
sojuszy na olues wojen. To kanon strategii wojennej zapisany w starochi11skich
dziełach2; kanon strategii nowożytnych. Karl von Clausewitz, choć wyrażał pe-
wien sceptycyzm co do pewności układów koalicyjnych, to jednak wśród pięciu
środków obrony wymienia (na piątym miejscu) sprzymierze6ców3 • Współczesn
Clausewitzowi generał i teoretyk francuski H. Jomini w koalicjach dostrzegał je
dynie pozytywne wartości".
Najstarszym udokumentowanym sojuszem polityczno-militarnym było przy
.mierze zawarte w 1296 roku p.n.e. między królem Hetytów 1-Iattusiliusem II a fa
raonem Ramzesem IP. W rozsławionej dziełem Homera wojnie trojm'lskiej p
obu stronach walczyły koalicje. Dokładnie opisane przez Tukidydesa wojny pelo
poneskie to zmagania dwóch koalicji. Aleksander Macedoóski toczył swoje woj'
ny, stojąc na czele wojsk wielonarodowej koalicji; ,,rdzenne", macedo11skie woj
sko pod koniec jego wojennych pochodów stanowiło zaledwie ok. 10% całośd
Siły jego największego przeciwnika, króla Persji Dariusza, też stanowiły koalicję
1 J. Stefanowicz, Ład międzynarodowy: doświadczenie i przyszłość, Instytut Studiów Politycz
nych PAN, Warszawa 1996, s. 109.
2 Por. Wang Xuanming, 100 Strategi es of lf-'ar, Singapore 1994.
3 K. von Clausewitz, O wojnie, op. cit., s. 445-450.
•1 H. Jomimi, ZwJw sztuki wojennej, prze!. T. Dziedzic, Wydawnictwo Ministerstwa Obron
Narodowej, Warszawa 1966, s. 61.
5 Układające się strony gwarantowały sobie wzajemną pomoc przeciwko wrogom - zarów1
zewnętrznym,jak i wewnętrznym: ,jeśli jakikolwiek wróg wystąpi przeciwko posiadłościom R,
zesa, to niech Ramzes powie wielkiemu królowi Hetytów: pójdź ze mną przeciw niemu ze wsz
kimi swoimi silami zbrojnymi( ... ) Jeśli Ramzes zapłonie gniewem na swych niewolników i
cizie chciał poskromić wzniecone przez nich powstanie, to i król Hetytów obowiązany jest iść z ni
ręka w rękę" (W. Chwostow (red.), Historia dyplomacji 1871-1914, prze!. S. Gnich, M. Olkiewic
M. Borowska, Książka i Wiedza, Warszawa 1973, t. I, s. 15).
Sojusze polityczno-militarne. l<oalicje 101
pt'ZY czym uczestniczyły w niej w trzech pie1wszych wielkich bitwach (po Gra-
'ldem, Issos i Gaugamelą) liczne jednostki greckie. Znana z historii Polski jest
alicja Jagielly w wojnie przeciwko zakonowi krzyżackiemu.
z.Stałą cechą znanych z historii koalicji jest ich zmienność. Spośród wielu przy-
adów tę cechę ilustrujących wymienia się zazwyczaj F1yderyka Wielkiego, któ-
. swoje trzy wygrane wojny toczył w składzie trzech różnych koalicji przeciwko
r~em, także zmiennym koalicjom. Wymienia się również okres wojen napoleo11-
kich, w któ1ych przeciwko Francji i jej sojusznikom zawiązało się aż siedem ko-
)icji zmieniających swój skład wraz ze zmienną fortuną. Ostatnia z nich skupi-
·czternaście pm'lstw.
Przed XX wiekiem sojusze czy koalicje zawiązywały się na czas wojny, po
pjzako11czeniu z reguły się rozwiązywały. Długotrwale koalicje odnotowuje się
ppiero w XX wieku. Synonimiczne dotąd terminy „koalicja" i „sojusz", a także
tli bliskoznaczne: ,,przymierze", ,,alians", ,,pakt", stawały się z czasem katego-
iami coraz wyraźniej różnymi. Najdalej do połowy XX wieku każdy z tych ter-
1inów oznaczał porozumienie polityczne lub wojskowe kilku pa1'1stw (ośrodków
litycznych) w celu współdziałania przeciw jednemu lub grupie pa11stw. Obec-
11fokażdy z nich należy definiować oddzielnie. Najczęściej używane współcze­
śnie terminy; ,,sojusz" i „koalicja" służą do opisania zjawisk podobnych, ale nie
tożsamych.
6.1 . Sojusz - definicje
'. Definicji sojuszu jest wiele. International Military and Defense Encyclope-
·a podaje dwie6 • Według pierwszej sojusz jest: ,,długoterminową, polityczną re-
cją (stosunkiem między dwoma lub więcej narodami) zawiązaną w celu po-
wy ich bezpiecze11stwa przez agregację siły pai'lstw". W komentarzu do tej
micji dodaje się, że sojusz w czystej formie może być traktowany jako sylo-
)tyczna zależność logiczna: ,jeśli ... - ... to". Według niej każda ze stron zga-
asię na podjęcie ak~ji - poczynając od enigmatycznie określonej pomocy mi-
tarnej, a na gwarancji wypowiedzenia wojny lub wysłania kontyngentów wojsk
\11cząc - jeśli zaistnieje tylko opisana w układzie sytuacja (casus.fóederis, ca-
. belli). Druga z definicji olueśla sojusz jako: ,,traktat wiążący dwa lub więcej
· podległe pa11stwa przyrzeczeniem przyjścia jedno drugiemu z pompcą zbroj-
w okolicznościach wyspecyfikowanych w traktacie (casusfoederis)". Do de-
icji klasycznych należy zaliczyć formułę R. Vukadinovicia, według którego
)1sz (koalicja, alians, blok) to: ,,układ o połączeniu dwóch lub większej licz-
ppa11stw z zamiarem wzmocnienia mocy obronnej każdego z nich przeciwko
i '' T.N. Dupuy (red.), lntematio11al Militw:)' and De.fense E11cyclopedia, Brassey's, New York
3, s. 117.
102 Rozdział VI
zbrojnej napaści z zewnątrz lub też w celu przygotowania napaści na jakieś pai'l~
stwo trzecie" 7•
Prosto i lapidarnie rzecz ujmuje A. Wolfers. Sojusz polityczno-militarny we-
dług niego to: ,,przyrzeczenie (obietnica) wzajemnej riomocy militarnej między
dwoma lub więcej suwerennymi pm'lstwami". Sojusz jest więc wzajemną óbiet~
nicą (przyrzeczeniem) wyrażającą explicite intencje na przyszłość, nie obejmuje
on „okazjonalnych" przypadków pomocy militarnej, nie dotyczy też międzyna­
rodowych organizacji niemilitarnych.
Klasyczne definicje zawierająjedną istotną, surową restlykcję dotyczącą pod~
miotów sojuszu. Otóż mogą być nimi tylko pm'lstwa suwerenne. Pozostawiaj
natomiast otwartą kwestię form pomocy. Klasyczne definicje sojuszy wyrażaj,
w istocie paradygmat realistyczny teorii stosunków międzynarodowych; ekspo~
nują one kategorię siły (potęgi). Budowane są na przekonaniu, że pm'lstwa mog
zwiększać swoje bezpieczei1stwo nie tylko przez własny wysiłek, lecz także łą~
cząc swą siłę z siłą innych pa6stw; mogą wykorzystać przy tym efekt synergii.
Nie kwestionując użyteczności analitycznej i poznawczej omówionych po~
wyżej definicji, trzeba zauważyć, że ich pojemność jest w stosunku do sojuszy
współczesnych niezupełnie wystarczająca. Wszak sojusze współczesne są czę
sto platformą stałej współpracy politycznej i militarnej, mającej na celu wzros
możliwości militarnych ich członków i potwierdzanie wia1ygodności odstrasza.
nia (powstrzymywanie). We współczesnych sojuszach kooperacja między ie.·.
uczestnikami obejmuje wiele dziedzin, m.in.: wzajemną pomoc w wyposażani·
i przygotowywaniu sil zbrojnych, współpracę przemysłu obronnego, tworzeni
wspólnej infrastruktmy obronnej, wspólne elementy planowania strategicznego
i operacyjnego, wspólne ćwiczenia itp. Normą są stałe kontakty między lideraj
mi politycznymi i wojskowymi wysokiego szczebla, tworzenie wspólnych or--
ganów kierowania i dowodzenia wraz z nieodzownymi procedurami formalno••:
prawnymi.
Przytoczone definicje wymagają więc pewnego rozwinięcia. Uzupełnić je na
leży o cele i funkcje sojuszy, warunki oraz zasady ich tworzenia i działania, a tak
że strnkturę.
6.2. Cele i funkcje sojuszy
,,Cel" w strategii, teorii zarządzania to przyszły, pożądany stan, stan, do k\
rego się dąży; ,,funkcja" to działanie, rola, zadanie czegoś. Tenniny powyższe z
tem nie są synonimiczne, choć często stosuje się je zamiennie. Przez cele ob
śla się oczekiwane stany, które dany podmiot (pm1.stwo, organizacja) ma osiągn
jako efekt swojej działalności. Tu podmiotem jest sojusz; podmiot to o tyle szcz
7 R. Vukadinović, Międzynarodowe stosunki poli()'czne, przeł. H. Ognik, Pa11stwowe Wyda
nictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 274.
Sojusze polityczno-militarne. l<oalicje
103
'gólny, że sojusz jest instrumentem służącym realizacji polityki pm'lstw go two-
/ cych. W celach zatem muszą skupiać się interesy wszystkich członków soju-
us.
Modyfikując nieco definicję R. Vukadinovicia, można przyjąć, że celem so-
jµszu jest umocnienie potęgi każdego z pa6stw go tworzących, które zaklada-
uą, iż ich możliwości są zbyt małe, by osiągnąć pomyślne rozstrzygnięcie w kon-
frontacji z jakimś niebezpieczeóstwem9 • Z kolei B. Brodie wskazuje na zawarte
w treści celów sojuszu elementy prewencji i interwene:ji!O. International 1'1ilita-
J1 and Defense Encyclopedia podaje, że celem sojuszu jest ,jednoczenie możli­
ości pa11.stw narodowych, zasadniczo (w pierwszym rzędzie) w tym celu, by za-
hować, wzmocnić bądź kreować silną pozycję w dyplomacji lub wojnie". W tym
gólnie opisanym celu agregacji siły pm'istw wyróżnia się czte1y cele szczegóło­
we: zwycięstwo w wojnie, ochronę przed atakiem, wpływ na system międzyna­
rodowy, projekcję siły. Niektóre z tak sformułowanych celów należałoby trakto-
'.1/aĆ jednak w kategorii fonkcji.
· Najistotniejszą f-t.mkcją sojuszy- zarówno tych dawnych, jak i współczesnych
jest, jak (za H. Dinnersteinem) pisze J. Stefanowicz, ,,solidarne osiąganie okre-
lonych wspólnych lub komplementarnych celów politycznych" 11 • W tej ogólnej
·ornmle mieszczą się cztery bardziej ukierunkowane funkcje, czyli: spotęgowa-
ie. własnej siły w stosunkach zewnętrznych, zapewnienie bezpiecze11stwa we-
nętrznego, powstrzymanie sojuszników od nieuzgodnionych działa11, dbałość
ład międzynarodowy.
·Winnym, alternatywnym ujęciu wyróżnia się trzy główne funkcje sojuszu:
ształtowanie i utrzymywanie równowagi sił; stabilizację środowiska między­
)larodowego; integrację wewnątrz sojuszu. Szczegółowymi funkcjami sojuszy
°'.wyraźnie obronnym charakterze są odstraszanie i powstrzymywanie.
6.3. Warunki, zasady tworzenia sojuszy
Stephen M. Walt w swoim dziele The Origins ofAlliances na pytanie, dlacze-
?pat'1stwa tworzą sojusze oraz według jakich reguł dobierają sobie sojuszników,
awia w odpowiedzi pięć następujących tez 12 :
''r). Państwa tworzą sojusze przeciwko pat'1stwom, które im zagrażają.
). Pa6stwa wchodzą w sojusze z pai1.stwami, które im zagrażają.·,,,
3) Pa11.stwa wybierają sojuszników o podobnej ideologii.
4) Pomoc zagraniczna przyciąga do sojusZti.
8
· Por. R. Osgood, AJ/iances a11d American Foreign Policy, Johns Hopkins Press, Baltimore
8, s. 77.
.1? R. Vukadinović, op. cit., s. 111.
I~ B. Brodie, War and Po/itics, Macmillan, London 1974, s. 338.
•1 11 J. Stefanowicz, op. cit., s. li I.
·. ) 2 S.M. Walt, The Origins ofA/liances, .Tohns Hopkins u,1iiversity, Baltimore 1962.
104 Rozdział VI
5) Penetracja polityczna ułatwia sprzymierzanie się.
Powyższe tezy autor weryfikt~je na gruncie lansowanej przeze6 teorii „równo~,
wagi zagrożet'l" (strachu), przeciwstawiając się- pozornie -realistycznej konce1
cji równowagi sił, a w istocie podkreślając jej zalety.· Bazując na paradygmaci
realistycznym teorii stosunków międzynarodowych, można przyjąć za cytówan,
International lvlilita1:)' and,Defense Encyclopedia, że u podstaw tworzenia soju
szy leżą trzy zasadnicze warunki 13 :
1) przekonanie, że paóstwo nie jest w stanie samodzielnie stawić czoła wy.
zwaniom i zagrożeniom W'., pływającym z niekorzystnych układów międzynaro
dowych, a dzięki zawarciu sojuszu uzyska taką szansę lub ut1wali korzystny st
tus quo;
2) wzajemne ciążenie ku sobie potencjalnych sojuszników - poluewność c
łów bądź zgodność interesów;
3) dostateczny stopieó współzależności i kompatybilności politycznej, kult
rowej, wojskowej, gospodarczej.
Doświadczenia historyczne wskazują, że najpoważniejszym impulsem, prz
słanką urastającą do rangi zasady tworzenia sojuszy obronnych, było wyraźn
i powszechnie odczuwalne zagrożenie ze strony konkl"etnego przeciwnika, kon
kretnego paóstwa lub grupy pa11stw. Motywacją pie1wotną i podstawową sojusz
(i koalicji) zawsze była odpowiedź na wyzwanie/zagrożenie zaistniałe bądź p
tencjalne; zagrożenie głównie militarne (choć nie tylko militarne), które mogł
by zakłócić istniejący stan rzeczy, zamierzoną działalność pm'istwa. To wyra'
i odczuwalne wyzwanie/zagrożenie stanowiło z reguły o trwałości sojuszy. Tr
lość sojuszy jest bowiem z jednej strony f1.mkcją interesów i celów jako swoist
go spoiwa od wewnątrz, z drugiej zaś wspólnoty i stopnia zagroże11 jako spoiw
z zewnątrz. Im mniejsze zagrożenie, tym luźniejszy związek między sojusznik
mi i odwrotnie 14 •
Jako że sojusz oznacza reakcję na wyzwanie, zagrożenie ze strony wyra'
nie określonych podmiotów, może on - jak zauważa J. Stefanowicz - sam st
się wyzwaniem czy wręcz zagrożeniem dla innych. Powoduje to tiwający prz
wieki swoisty kontredans sojuszy i kontrsojuszy, które się wzajemnie uzasadni
ją i stymulqją.
Nieodzownym, równoważnym dla wspólnych wyzwań i zagroże11 warunki
tworzenia sojuszy jest zgodność interesów i pokrewność celów potencjalny
bądź rzeczywistych sojuszników. Ta zgodność interesów i pokrewność celó
a także splot współzależności, powodują to, co w literaturze przedmiotu naz
13 Ibidem, s. 118.
"' ,,Sojusze są generalnie tworzone w odpowiedzi na zagrożenie z zewnątrz( ... ) ich spois
jest warnnkowana intensywnością i trwaniem zagroże11 ( ... ) główną przyczyną dezintegracji 111.
być zmniejszenie lub zniknięcie zagrożenia, przeciwko któremu były one tworzone" (O. Ho,
(i in.), Uni(v and Disintegration in !11/enurtiona/ Allicmces: Compa,·ative Studies, Wilcy, New Y
I 973, s. 88).
Sojusze polityczno-militarne. l<oalicje 105
się.,,wzajemnym ciążeniem ku sobie". Kiedy mowa o „ciążeniu ku sobie", nie na-
łeźy zapominać, że chodzi tu o ciążenie wzajemne. ,,Zgodność", ,,pokrewność",
bliskość" nie oznaczają oczywiście identyczności celów i interesów; pozosla-
, 'iają mniej lub bardziej szeroki margines na odrębności, a niekiedy nawet na
pewne sprzeczności 15 • Trudno jednak wyobrazić sobie istotne odrębności w kwe-
.stiach dotyczących zagroże11, głównego przeciwnika czy zaloże11 strategii.
Jako trzeci warunek (zasadę) tworzenia i fi.mkcjonowania sojuszy wymienia
się dostateczny stopieI':1 współzależności (wielopłaszczyznowej, wielodziedzino-
wej, wielopodmiotowej) zachodzącej pomiędzy partnerami. W przypadku soju-
zy tiwalych, nieobliczonych jedynie na jedną wojnę (nie koalicji), pie1wszopla-
10wa staje się bliskość cywilizacyjna i kulturowa stron. Jest ona, co oczywiste,
ezultatem długol!wałych procesów histo1ycznych; wyrasta ze wspólnoty wie-
ltPwieków doświadcze6, a wyraża się przede wszystkim w szeroko rozumianym
systemie wartości 16 • Partnerzy, szczególnie współcześni, powinni też reprezento-
wać porównywalny poziom rozwoju cywilizacyjnego. Trudno bowiem wyobra-
.zi~ sobie partnerski sojusz pat'lstwa (narodu) cywilizacji postindustrialnej z pa11-
I,twem społecze6stwa przedindustrialnego. Warunek-zasada bliskości kulturowej
fcywilizacyjnej bywa ignorowany w koalicjach, tworach doraźnych.
T1wałość sojuszu uzyskuje się na gruncie bliskości (podobie6stwa, tożsamo­
ści) ustrojów, system9w politycznych. To zdanie znajduje potwierdzenie w naj-
110wszej praktyce zarówno Sojuszu Północnoatlantyckiego, jak i Układu War-
;szawskiego. Nieprzypadkowo w rozszerzającym się w ostatnich latach NATO
pie1wszorzędne znaczenie przy przyjmowaniu nowych członków ma kryterium
ustrojowe, demokracja.
Nie jest łatwo precyzyjnie wyrazić, na czym współcześnie ma polegać „do-
stateczny stopiet'i współzależności gospodarczej". Sieć powiązm'i i uzależnie11
fy erze postępującej globalizacji gęstnieje. Może zatem chodzić jedynie o pri01y-
ty, ,,wiodące" interesy gospodarcze, ogólną porównywalność, kornplementar-
11ość gospodarek. Wydaje się, że ten warunek nie limituje ani tworzenia, ani lrwa-
i,1iasojuszy.
Ważną rolę w sojuszach polityczno-militarnych ( a o takich tu jedynie mowa)
qgrywają współzależności i powiązania w sferze wojskowości. Za warunek
eodzowny należy uznać dostateczny stopie11 podobie11stwa między armiami
· stemami wojskowymi. Im większe podobie11stwo struktur, dok,tryn, proce-
"r sztabowych (kult1.11y sztabowej); im bardziej jakościowo porówi1ywalne są
\'. 15 Np. Grecja versus Turcja w NATO.
;, 1<• Według S. Huntingtona „utożsamianie Europy z zachodnim chrześcijai1stwem dostmcza wy-
ego kryterium przyjmowania nowych członków do organizacji Zachodu" (Zderzenie cywili-
if I i 11011:11 kształt lad11 światowego, przeł. H. Jankowska, Wydawniclwo Muza, Warszawa 1997,
. 34).
106 Rozdział VI
siły zbrojne partnerów, tym łatwiej im wspólnie dzialać 17 • Współcześnie coraz
większego znaczenia dla treści powiązm'l i współzależności militarnych w sojuszti
nabierają uwarunkowania technologiczne. Wzrastające koszty jednostkowe pro-
dukcji nowoczesnych rodzajów broni czy wyposażenia wojsk wymuszająstanda„
ryzację, specjalizację, koncentrację przemysłu zbrojeniowego, podział ról czyli
współpracę w sferze produkcji na rzecz obronności. Nowe techniki i technologie
powodują, że możliwości militarne poszczególnych pm'lstw ulegają znacznemu
zróżnicowaniu, stają niekiedy wręcz w asymetrii. Wielu z nich brakuje podstawo-
wych komponentów obronnych; skazane są one niejako na uzyskiwanie pełnych
zdolności obronnych jedynie poprzez uczestnictwo w sojuszu 18.
Podobie11stwa - nieodzowne podobie11stwa organizacji, doktryn, systemów
(szczególnie systemów dowodzenia), uzbrojenia i wyposażenia konieczne dziś
między sojusznikami - do niedawna nie stanowiły aż tak istotnego problemu:
Problem narasta wraz z gwałtownym postępem, doskonaleniem środków wal-
ki oraz wyposażenia wojsk, szerokim wykorzystaniem w wojskowości skokowo
rozwijających się technologii. Następuje tu coraz wyraźniejsze, w NATO wręcz
niepokojące zróżnicowanie. Wobec problemów z kompatybilnością techniki ros
dzą się problemy z nieodzownym poziomem interoperacyjności sojuszniczych
wojsk.
6.4. Typy sojuszy
Choć w literaturze przedmiotu można znaleźć liczne typologie sojuszy, to nie.
ma dziś w praktyce jednego standardu kategoryzacji, który byłby generalnie ak~
ceptowany. Opisuje się i klasyfikuje sojusze, wykorzystując różne kryteria, dzie-
ląc je na różne sposoby. W klasycznych opracowaniach podaje się, że sojusze
mogą być: bilateralne lub multilateralne, permanentne lub tymczasowe, wzajem"
ne lub jednostronne, otwarte lub limitowane, równoprawne lub nierównoprawne;,
ofensywne lub defensywne, formalne lub nieformalne, z jednoznacznie określo:.,1
nym celem lub bez jego wyraźnej formuły, między stronami o interesach iden
tycznych lub komplementarnych, zawarte de iure, de facto lub pozorne itd. 19
Przedstawiona powyżej, oparta na prostej dychotomii, wyrazista typologi
może prowadzić do nadmiernych uproszcze11. Rzecz przecież nie sprowadza si
do oceny w kategoriach „albo-albo", istnieje bowiem szereg form pośrednich. D
podziałów i klasyfikacji uznanych za klasyczne należy podchodzić krytyczni ·
Odzwierciedląją one przede wszystkim stan wiedzy, a także realia geopolityczn
17 Por. S. Bowman, Historical and Cu/tura/ Injluences on Coalilion Operalions, Strateg·
Studies Institute, Carlisle Barracks 1997, s. 1-22.
18 Pisze o tym m.in. J. Czaputowicz w: System czy nieład? Bezpiecze,istwo europejskie u p1·t
gu XXI wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 38-43.
19 Chodzi tu o opracowania G. Liski, K. I-Iolstiego, J. Stefanowicza, J. Kamiiiskiego, a ta
International Mili/ary and Defense Encyclopedia.
Sojusze połityczno-miłitarne. l<oalicje 107
\okresu, w którym były dokonywane, tj. czasów zimnej wojny. Wiele wątpliwości
<\vywoluje koncepcja sojuszy nier~wnoprawny_ch. Wszak z s,~~11ej definicji. sojt'.~
u wynika dobrowolność uczestmctwa stron, ich suwerennosc . .Jednak z htstorn
anych jest wiele przypadków, w których słabsi sygnatariusze aliansów uczest-
_!
niczyli w nich poci wpływem presji ze strony silniejszych partnerów. Tak było ze
: Słowacją podczas drugiej wojny światowej, takie praktyki stosował starożytny
/Rzym, nie wspominając genezy Układu Warszawskiego.
W swoich opracowaniach zorientowanych na identyfikację istotnych cech So-
:juszu Północnoatlantyckiego, które miały służyć prognozom tej organizacji, autor
(hiniejszych rozważa11 przyjął poniższy zestaw czternastu kryteriów 20 :
· I) oznaczenie (nieoznaczenie) przeciwnika;
2) liczba pm'lstw tworzących sojusz;
3) trwałość (czas trwania);
4) rodzaj zobowiązm'l stron:
5) jednoznaczność celów;
6) stopie11 podobieóstwa interesów;
7) położenie wzajemne pa11stw sojuszniczych;
8) otwartość;
9) równoprawność;
l O) ofensywność.- defensywność;
11) stopie11 sformalizowania;
12) sposób podejmowania decyzji:
.13) struktura wewnętrzna, stopie11 jej wykształcenia;
14) efektywność.
Nie wdając się w subtelności klasyfikacji sojuszy, niektóre z wyżej wymie-
:1nionych kryteriów należy pokrótce skomentować. Za znaczący, choć pozornie
rmalny można uznać podział według nazwania (oznaczenia) lub nienazwania
1tieoznaczenia) przeciwnika. Do zako11czenia zimnej wojny z reguły oczywi-
te.było, przeciwko komu sojusz się zawiązuje. Współcześnie w praktyce NATO,
. także w pewnym stopniu WNP (jako zalążku sojuszu), nie określa się podmio-
owo żadnego przeciwnika, wskazuje się jedynie - przedmiotowo - na źródła
groże11. Praktyka ta wywoh1je problem natury teoretycznej: czy sojusz, który
· efinicji skierowany jest przeciwko „komuś", może fonkcjonować przeciwko
'.:zenmś"? Jako pewne rozwiązanie tego problemu służy formuła poś,rednia. We-
i1g niej sojusz (NATO) pozostaje organizacją qbrony wspólnej podejmowanej
:obec agresora wtedy, gdy on się pojawi.
'i
Analizując sojusze pod kątem liczby ich uczestników, należy zauważyć, że
historii nowożytnej normą była multilateralność. Kwestię absorbującą znaw-
Vv przedmiotu, aktualną w kontekście rozszerzania NATO, stanowi ostatnio
'ieślenie optymalnych, a właściwie maksymalnych rozmiarów sojuszu. Daje
·
' 20 B. Balcerowicz, Sojusz a obrona narodowa, Bellona, Warszawa 1999, s. 54-63.
108 Rozdział VI
się przy tym zauważyć duże rozbieżności między opiniami teoretyków a praktyk,
polityczną. Charakterystyczne jest zdanie G. Liski, któ1y powiada, że przy zwięk
szaniu liczby uczestników należy brać pod uwagę „krm'lcową użyteczność krań
cowego ogniwa zobowiązaó. wobec poszczególnego sojusznika oraz ostatniąjed
nostkę kosztu realizacji tych zobowiąza6" 21 • Nadmierna liczba członków sojusz
może szkodzić jego wewnętrznej spoistości, prowadzić do spowolnienia (a naw
częściowego paraliżu) i skomplikowania procesów decyzyjnych.
Podział według kryterium czasu trwania sojuszy na permanentne i doraźn
już w istocie się przeżył. WJpółcześnie sojusze o doraźnym charakterze to koal"
cje.
Sojusze charakteryzuje się też według rodzaju zobowiązai1. Zobowiązani
są wpisane w istotę sojuszu, bez nich nie może być o sojuszu mowy. Sojusz t
przecież - jak głosi formuła A. Wolfersa - ,,przyrzeczenie, obietnica" (promise);
Zobowiązania sojusznicze są z natury wzajemne. Nie oznacza to, że są one za
wsze jednakowe w stosunku do każdego partnerów. Tak jak nieczęste są sojus
pa11stw o podobnej sile, tak nieczęsto zdarzają się sojusze o równej, dokladn
wyważonej wzajemności zobowiązmi. Częściej można natomiast mówić o kon
plementarności wzajemnych zobowiązmi. (Kwestie zobowiązm'l sojuszniczy
zostaną omówione w dalszej części rozdziału).
Aczkolwiek ogólny cel sojuszu wynika z samej definicji, jego treści mog
być mniej lub bardziej jednoznaczne, mniej lub bardziej złożone, obliczone 11
krótszy lub dalszy hmyzont czasowy. Niejednoznaczność celów w zapisach k01
kretnych, znanych z historii układów sprowadza się w większości przypadkó
do uzasadnionych podejrze11 względem treści niejawnych, głęboko przez sojusz
ników slaywanych. Owe treści, możliwe do zamaskowania, zawsze po pewny11
czasie przynajmniej po części ulegały ujawnieniu. Problem jednoznaczności ce.
łów transformującego się Sojuszu Północnoatlantyckiego staje się dla organizacj
kluczowy; spektrum celów wyraźnie się poszerza, coraz trudniej też je zhierarchi
zować. Interesy pmistw, cele ich polityki rzadko bywają takie same, stąd bardzie
użyteczną kategoriąjest „podobie11stwo lub pokrewie11stwo interesów".
W doborze sojuszników kapitalne znaczenie ma ich wzajemne położeni
geograficzne (przestrzenne) 22 • ..
Otwartość sojuszu w klasycznym tego terminu znaczeniu należy rozumi
jako deklarowaną i rzeczywistą gotowość do zwiększenia liczby jego członkó,
Dziś otwartość oznacza dodatkowo to, co w doktlynie Sojuszu Północnoatlanty
kiego nazywa się „dialogiem i współpracą", ,,partnerstwem". Sojusze XX wie .
były deklaratywnie otwarte. W rzeczywistości „otwartość" ta obwarowana b
21 G. Liska, Natim1 in Alliance: The Limits ąf Interdepenclence, Johns Hopkins Univers
Press, Baltimore 1962, s. 64. · Y~:tosowanie do tego układu, którego kształt w swej istocie nie zależy od nich. Sojusze są więc
22 ,,( ••• )najpotężniejszy nawet sojusznik budzi mniej obaw, gdy jest odległy. Pa11stwo sąsi·
nie, gdy nie jest sojusznikiem, łatwo staje się przeciwnikiem" (R. Aron, Pokój i wą;na ... , op. c
s. 131 ).
Sojusze polityczno-militarne. f<oalicje 109
dnymi do spełnienia warunkami. Otwartym, powiększającym od roku 1955
zbę swoich członków sojuszem jest NATO.
. Delikatną kwestią zarówno w dwu-,jak i wielostronnych sojuszach pozostaje
wnoprawność. Sojusze nierównoprawne były w historii zjawiskiem nierzad-
·m. By nie sięgać do czasów oclleglych, wystarczy przypomnieć Układ War-
awski - przykład wręcz laboratoryjny. W teorii problemu spotkać można tezę,
esojusze nierównoprawne stanowią wręcz regułę w dziejach stosunków między­
'arodowych, a skutecznym spoiwem sojuszu jest jego hegemon; mocarstwo przy-
ódcze bowiem nie tylko daje największy wkład do sojuszu, lecz także w mniej
bbardziej wyraźny sposób katalizuje spory wewnętrzne partnerów 23 •
.. W sojuszach multilateralnych funkcjonują paó.stwa o zróżnicowanych poten-
łach, lub zgodnie z właściwą dla tematu terminologią, zróżnicowanej sile. Siła
aiistwa, jego prestiż, wkład do sojuszu przekładają się na zauważalną wewnętrz­
ą,hierarchię. Hierarchia w sojuszach, podobnie jak przywództwo, jest rzeczą na-
uralną.
Rozróżnianie sojuszy na zaczepne (ofensywne) i obronne (defensywne)
zpośrednio po zako1iczeniu zimnej wojny niektórzy teoretycy uznali za „zbyt
itralne" i „przestarzałe". W takim stanowisku pobrzmiewały echa sporów (to-
onych m.in. podczas konferencji wiede11skiej zwie11czonej traktatem o ograni-
eniu zbroje11 konwencjonalnych CFE) o szczegółowe kryteria ofensywności
defensywności. Roz1:óżnienie sojuszy na wyżej wymienione typy jest możliwe,
1oć nie zawsze konieczne. O ich własnościach świadczy przede wszystkim cha-
kter polityki pa11stw członkowskich, cele, jakie zamierzają osiągnąć w ewen-
alnej konfrontacji zbrojnej z potencjalnym przeciwnikiem. Charakter sojuszu
·zejawia się w jego dokt1ynie, strategii, sztuce operacyjnej, dokttynie działania
ojsk. Rzeczywisty, czasem layjący się za maskującą retoryką charakter można
. nak odczytać każdy, kto choćby trochę rozumie szll.1kę wojenną. Należy tył­
dokładnie przyjrzeć się m.in. organizacji i wyposażeniu wojsk, ich dyslokacji,
ojskowo-geograficznym podziałom teatrów dziala11 wojennych.
,Wszystkie sojusze opierają się na oiueślonych podstawach prawnych. Są
:sygnowane przez najwyższe władze pmistwa dokumenty w postaci traktatów,
ładów, konwencji, umów itp. Dokumenty stanowiące o zawiązaniu sojuszu
.zasadach jego funkcjonowania mają z reguły część jawną, powszechnie zna-
' awierają one także część niejawną, otoczoną ścisłą tajemnicą__:. ~óżnego ro-
ju aneksy. Jest to regułą. Nawet jeśli do aktu stanowiącego sojusż nie dołą-
110 żadnych dodatków, to część niejawną stan~wią zawsze plany koordynacji
ła11 w określonych okolicznościach, plany wspólnego użycia sił zbrojnych.
:;
2; R. Aron powiada wprost: ,,ambicją Wielkich jest kształtowanie układu, ambicją Małych zuś
1-:vane przez Wielkich. Przy czy111 Mały może zachować i zachowuje (Z!lzwyczaj) ostatnie sło-
·dyskusji dotyczącej jego własnych interesów, co w ko11cu stawia Wielkiego przed wybore111
. zy ustępstwa111i a użyciem siły" (ibidem, s. 96).
l lO Rozdział VI
Stopie11 sfonnalizowania so,juszu wiąże się bezpośrednio ze sposobami p
dejmowania decyzji (procesem decyzyjnym) i wykształceniem jego wcwnętr
nych struktur. Normą w procesie podejmowania strategicznie ważnych ełccy
politycznych i wojskowych jest stosowanie zasady konsensu. Tradycyjne fon
organizacyjne to spotkania na tzw. szczycie, spotkania czołowych postaci,kon
rencje, narady, korespondencja. Potrzeba bardziej szczegółowej koordynacji w.
siłków, działm'l wojskowych bezpośrednio w toku przygotowa11 i prowadzen
operacji, podejmowania decyzji niższego rzędu spowodowała wykształcenie s·
zinstytucjonalizowanych form, sojuszniczych instytucji.
Jednolity, współczesny system nie tylko koordynacji, lecz także dowodzen
połączonymi silami wojskowymi sięga korzeniami roku 1942, kiedy zdecyd
wano się utworzyć Połączony Komitet Szefów Sztabów oraz powołać koalicy
nych dowódców dla poszczególnych teatrów działm'l wojennych. System obejm
wał zachodnich uczestników koalicji antyhitlerowskiej. Funkcjonujący obecni
w NATO schemat dowodzenia sojuszniczego wyrasta z tamtej tradycji.
Wewnętrzne, szeroko rozbudowane struktury organizacyjne z całą swoją ap
raturą biurola-atyczną to właściwość sojuszy współczesnych. Struktury w peł
wykształcone powstały dopiero w Sojuszu Północnoatlantyckim oraz w pewny
sensie w Układzie Warszawskim. W istocie NATO jest jedynym w historii soj
szem o wysoce wykształconej, klarownej strukturze, odgrywającej ważną ro
w procesie decyzyjnym, w zarządzaniu i dowodzeniu.
6.5. Zobowiązania sojusznicze
Nie ma sojuszy bez wzajemnych zobowiąza6, stanowią one o istocie, o s
sie sojuszy. Zobowiązania sojusznicze są zobowiązaniami wzajemnymi, twor
między partnerami układ szczególnych współzależności. Biorąc za podstawę eh.
rakter tych współzależności, można mówić o sojuszach opartych na wza,jemn
ści rzeczywistej bądź opartych na wzajemności pozornej. W rzeczywisto
zobowiązania, wkłady, spodziewane korzyści i 1yzyko mają (w różnym stopu
charakter komplementarny. Pragmatyczna „wzajemność" w praktyce wyraża
w komplementarności właśnie.
Zobowiązania sojusznicze obligują do określonych zachowaó. państw st
jako suwerennych podmiotów na arenie międzynarodowej. Na potrzeby anal.
treści zobowiązm'i dekomponuje się je na trzy kategorie bądź rodzaje:
- pierwsze - zobowiązania do przestrzegania określonych norm, standard
zachowa11, zobowiązania „ideowo-moralne";
- drugie - zobowiązania do podjęcia określonych działm'i w określonych
tuacjach;
- trzecie - zobowiązania do powstrzymania się od określonych działa11.
Nie w każdym sojuszu zaciąga się zobowiązania wszystkich wyżej wy·
nionych rodzajów, jednak bez zobowiązm'i grupy drugiej, jak też (choć w mn
Sojusze polityczno-militarne. Koalicje 111
'µY111 stopniu) trzeciej trudno w ogóle mówić o sójuszu polityczno-mililarnym.
· sojuszach polityczno-militarnych zobowiązania dotyczą przede wszystkim
hoć nie tylko) użycia środków politycznych i wojskowych. Nic w każdym so-
szu zaciąga się zobowiązania o charakterze ideowo-moralnym, choć odwoly-
anie się do wartości czy wyższych racji zapisywane zazwyczaj w preambulach
okmnentów założycielskich jest swoistą normą. W praktyce NATO, podobnie
kUkładu Warszawskiego, do tych zobowiąza6 przywiązuje się dużą wagę, nie
ktuje się ich jako jedynie mało zobowiązującej retoryki.
Problemem każdego z sojuszy jest zapewnienie dostatecznych gwarancji wy-
łnienia zobowiązm'i, szczególnie tych, które deklaruje się w czasie pokoju,
jctóre mają być realizowane w czasie klyzysu i wojny. Niezastąpionym „gwa-
.11tem" są oczywiście interesy 24. By niepewność co do wimygodności zobowią-
11 zminimalizować, dąży się zatem do tworzenia siatki wielostronnych wspól-
leżności, współzależności interesów. Stosuje się też wiele zabiegów prawnych
rganizacyjnych prowadzących do pożądanego stanu swoistego automatyzmu
hrwm'i (dziala11) partnerów w określonych sytuacjach. Automatyzmowi za-
owa11 służy m.in. tworzenie zintegrowanych, wielonarodowych struktur, slco-
ynowane, a po części wspólne planowanie rozwoju sił zbrojnych, sporządza­
planów na czas kryzysu i wojny, planowanie operacyjne. Idealnego poci tym
ględem stanu nie osiągnięto w żadnym bodaj sojuszu. Trudno znaleźć przy-
ek, w któ1ym na 111ocy umowy sojuszniczej, nawet obudowanej systemem
ólnych przygotowai1 w czasie pokoju, następowałoby automatyczne urucho-
nie militarnej maszynerii bez uprzedniej suwerennej decyzji politycznej każ­
o z uczestników. Decyzje o skierowaniu do walki własnych żołnierzy w imię
iągniętych zobowiąza11 nigdy rządom nie przychodziły łatwo.
Zobowiązania sojusznicze w NATO. Charakter podstawowych zobowiązm'l,
ogólne treści zapisane są w Traktacie Waszyngto11skim; pozostają one nie-
'ienione od początku istnienia sojuszu. O systemie wartości wspólnych i ogól-
n celu łączącym partnerów sojuszu stanowi preambula. Zobowiązania nalliry
. gólniejszej, tj. przestrzegania określonych norm i zasad, zapisane są w dwóch
wszych artykułach traktatu. Należą do nich: dążność do „załatwiania sporów
omocą środków pokojowych", ,,powstrzymywanie się( ... ) od użycia siły'",
. yczynianie się do rozwoju pokojowych i przyjaznych stosunków międzyna­
.ą:wych". (Należy tu zauważyć, że tego typu zapisy znajdujemy tęż w doku-
ntach stanowiących o innych niż sojusze organizacjach bezpiecze11stwa).
obowiązaniom dotyczącym podjęcia okreśionych działa11 poświęcone są
artykuły traktatu (art. III, IV, V). Obligują one sojuszników do:
) utrzymywania i rozwijania indywidualnej i zbiorowej zdolności do odpar-
papaści ( art. III);
;f~1 Chciałoby się tu przytoczyć maksymę Napoleona: ,,rządy dotrzymują obietnic tylko wtedy,
111ają w tym interes lub są do ich wypełnienia przymuszone". Podobne zdania głosili też m.in.
sewitz, Moltke, de Gaulle.
 Rozdział VI
112
2) podejmowania konsultacji w razie zagrożenia integralności terytorialne
niezależności politycznej lub bezpiecze11stwa którejkolwiek ze stron (art. IV);
3) udzielenia pomocy, podjęcia solidarnej akcji (nie wyłączając użycia si
zbrojn~j) w razie napaści na któregokolwiek z członków sojuszu (art. V).
Elementarnej interpretacji wymaga wpierw zapis artykułu III. Zgodnio z ni
obligacje dotyczą z jednej strony „stałej i skutecznej samopomocy", ale z
giej strony, w jeszcze większym stopniu, ,,swojej indywidualnej( ... ) zdolnośc.
- co jest zobowiązaniem „wobec siebie"; polegającym nie tylko na wniesien·
określonego wkładu, lecz także na stałej dbałości o własną (narodową) zdolno
obronną.
Podejni.owanie konsultacji - zobowiązanie zapisane w artykule IV - w.
runkowane miało być zaistnieniem olueślonych sytuacji; sytuacji kryzysowy
lub przedkryzysowych. W praktyce w NATO konsultacje odbywają się zaró
no w trybie ciągłym (rutynowym), jak i nadzwyczajnym. Istnieje wypracowa
w ciągu dziesięcioleci system.
Zobowiązania stricte „wojenne" - które stanowią istotę wszystkich sojus
polityczno-militarnych - zapisane są w często cytowanym artykule V. Zgodn
z jego treścią działania (też zbrojne) podejmuje się w przypadku jednoznac
zaistniałego casus belli, czyli „zbrojnej napaści na jedną lub kilka stron". Pe
ne pole do interpretacji pozostawia charakter działa11 (akcji),jakie sojusznicy
winni solidarnie podjąć. Artykuł V stanowi: ,,( ... ) strony zgadzają się, że zbroj
napaść ( ... ) będzie uważana za napaść przeciwko nim wszystkim, wskutek te
zgadzają się one na to, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, każda z nich U.
udzieli pomocy stronie lub stronom napadniętym, podejmując( ... ) taką alu;
jaką uzna za konieczną, nie wyłączając użycia siły zbrojnej( ... )".
Ogólne treści zobowiąza11. zawarowanych w traktacie konkretyzują, usze
gółowiają i przetwarzają do stanu pozwalającego przetransponować je w pos
operacyjną zapisy koncepcji strategicznej Sojuszu. Szczegółowe i szczególne
bowiązania podejmowane są doraźnie na „szczytach" NATO. Te „ponadtrak
towe" zobowiązania, których liczba wzrasta, obejmują m.in.: solidarny ud:;,;.
w rozwiązywaniu kryzysów zarówno w obrębie sojuszu, jak i poza jego te1
riami, udział w operacjach pokojowych, przeciwdziałanie proliferacji broni n.
sowego rażenia i - traktowaną ostatnio priorytetowo - walkę z terroryzmem m
dzynarodowym.
Swoją krótką, ale dynamiczną historię mają zobowiązania dotyczące zd.
ności militarnych, dostosowania organizacji i wyposażenia wojsk pa11stw czł.
kowskich do jakościowo nowych zada11, zmniejszenia luki w zdolnościach, j.
wytworzyła się między siłami zbrojnymi Stanów Zjednoczonych a siłami po
stałych członków sojuszu. Istnieją duże problemy z dotrzymaniem tych nowy
szczególnych zobowiązai1.
W dzisiejszej rzeczywistości w NATO mamy do czynienia z dwoma rodz
mi zobowiąza11: tymi, które są zapisane w traktacie - czyli zobowiązaniami o,.
Sojusze polityczno-militarne. l<oalicje 113
atoryjnymi, i nowymi, ,,nietraktatowymi" - względnie obligatoryjnymi, warun-
q:wymi. Liczba i waga tych ostatnich wzrasta.
6.6. Strategia sojuszu a strategia narodowa
Obie tytułowe kategorie - strategia sojuszu i strategie narodowe - pozostają
ścisłym, wzajemnym związku. Kluczową kwestią jawi się wyważenie relacji
'ędzy nimi zachodzących; między narodowymi a sojuszniczymi koncepcjami,
łożeniami, konkretnymi rozwiązaniami. W polskiej pamięci historycznej, for-
wanej na doświadczeniach członkostwa w Układzie Warszawskim, silnie za-
zeniło się przeświadczenie o zależności hierarchicznej, o prostej nadrzędności
drzędności tych dwóch strategii. W praktyce politycznej, debacie publicznej
ądinąd bardzo niemrawej) długo panowało niezrozumienie istoty samodzielnej
ategii narodowej, a nawet samodzielnej myśli strategicznej pa11.stwa pozostają­
go w trwałym (wiarygodnym) sojuszu. Z założenia, że tylko nieliczne pa11.stwa
· iata mogą sobie pozwolić na samodzielną, niezależną politykę bezpiecze11stwa,
;'.snuwano niezupełnie zasadne wnioski o sensie kreowania samodzielnej stra-
ii narodowej. Poglądy negujące zasadność strategii narodowych w sojuszu nie
ii nie były odosobnione też wśród „staiych" członków NATO. O nieracjonal-
ści własnej, niezaleinej strategii narodowej pisano na Zachodzie w konfronta-
.'nej.sytuacji lat pięćdziesiątych 25 •
Poglądy takie, przyjmowane bezrefleksyjnie, deformują istotę interesujących
relacji. W równoprawnym bowiem sojuszu, jakim bez wątpienia jest NATO,
ierarchii można mówić jedynie w odniesieniu do pewnych aspektów, pewnych
stw strategii. Strategię w wymiarze nas interesującym - przypomnijmy - na-
postrzegać w trzech warstwach, czyli:
t) strategię narodową - odnoszącą się do realizacji pełnego spektrum intere-
i celów narodowych z wykorzystaniem wszystkich rozporządzalnych zaso-
paf1stwa; służącą polityce suwerennego pat'istwa;
) strategię bezpiecze11.stwa - odnoszącą się do zapewnienia bezpiecze11.stwa
. mocą dostępnych środków - niemilitarnych i militarnych - i służącą polity-
ezpiecze11stwa (pm'istwa, sojuszu);
:3) strategię wojskową- odnoszącą się do wykorzystania (użycia i działania)
ów wojskowych głównie - choć nie wyłącznie - w celu zapewnjenia bez-
ze11.stwa i służącą polityce.
„Żaden naród, nawet Stanów Zjednoczonych czy Związku Radzieckiego, nie może dzisiaj
iać indywidualnej, niezależnej, własnej strategii. Właściwie narodowa strategia jako taka nic
e. Od wielu lat jest niedorzecznością" (J. Slessor, Strategia Zachodu, Wydawnictwo Mini-
a Obrony Narodowej, Warszawa 1958, s. 61 ). W roku 1988 marsz. S. Achromiejew, odbic-
.w warszawskiej Akademii Sztabu Generalnego tytuł doktora honoris causa - jak głosi ustny
z - zapytany po stosownym do oka~ji wykładzie o zdanie na temat polskiej strategii, bez na-
, prostodusznie odpowiedział pytaniem: ,,a na szto wam stratcgija?".
114 Rozdział VI
W warstwie najwyższej strategia odnosi się do polityki w najszerszym zna
czeniu tego pojęcia - rzec można: ,,mcgapolityki". Strategia na tym poziomi
(,,megastrategia"26 ) ma zastosowanie do ośrodków decyzyjnych uprawiającyc'
politykę obejmującą pełne spektrum celów, środków, metod działania. Sojus
jako taki polityki (przynajmniej w tym sensie) nie uprawia; sojusz nie skupi
w sobie wszystkich (zniuansowanych) celów poszczególnych jego uczestnikó
nie posiada też dla uprawiania polityki ani wystarczająco kompletnych środkó
ani przede wszystkim podstawowego instrumentarium dyplomatycznego. Strate
gia sojuszu nie jest „megastrategią". Odnosi się ona do pewnej zawężonej przed
miotowo grupy celów, operuje ograniczonymi jedynie instrumentami. Przestrz
dla strategii narodowych w sojuszu ma więc dalece niemarginalny charakte
ograniczana jest głównie zasadą niesprzeczności.
Inaczej wyglądają analizowane tu relacje na poziomie strategii bezpiecz
stwa. Wspólne interesy bezpiecze11stwa pa11stw członkowskich, ich swoi
„suma", stanowią o jednoznaczności i czytelności celów strategicznych. Tu w
raźnie też są olG"eślone środki podporządkowane realizacji celów. Jeżeli już s
jusz prowadzi politykę, to jest niąjedynie polityka w sferze bezpiecze6.stwa. N
leży jednak podkreślić, że strategia bezpiecze11stwa sojuszu jest wpierw pochod
strategii bezpiecze6.stwa narodowego jego członków. Pozostające w dialekty
nym związku strategie bezpieczel'tstwa narodowego są z kolei pochodnymi - eh
nie w całości - strategii sojuszniczej.
Pomocnym narzędziem w ustaleniu zależności czynników narodowych i s
juszniczych w sferze wojskowej będzie dekompozycja strategii wojskowej t
strategię użycia i strategię działania sił zbrojnych27 . W strategii użycia siły zb1
ne sąjedynie przedmiotem, podmiotem jest zaś pa11stwo bądź sojusz; w strate
działania sąjej podmiotem.
Pierwotnym dysponentem sit zbrojnych, w pełni uprawnionym do rozp
rządzania nimi, czyli niekwestionowanym podmiotem strategii w zakresie i
użycia, pozostaje paó.stwo, to ono bowiem uprawia suwerenną i pełną polity
wojskową. Sojusz z kolei przyjmuje pewne jej elementy, politykę (bądź „poli
kę") w ściśle limitowanych ramach. Rozporządza on siłami zbrojnymi złożo~1
mi z wydzielonych przez jego członków kontyngentów 28 - ale jedynie w śd
określonych sytuac_jach i dla realizacji ściśle określonych celów. W naro
wej strategii wojskowej zakres celów, dla których osiągnięcia wykorzystuje
siły zbrojne, jest (może być) znacznie szerszy. Uwzględniając powyższe - stra
gii wojskowej sojuszu (w aspekcie użycia sił zbrojnych) nie da się sytuować ją
hierarchicznie nadrzędnej. Obejmuje ona bowiem niepełny zakres przedmioto
strategii wojskowej pa11stwa.
u, Termin ten stosuje m.in. R. Wróblewski, Wprowadzenie ... , op. cit.
27 Podział ten wynika z postulatów prakseologii, por. C. Rutkowski, Prakseologiczne asp:
strategii wojskowej, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1998, s. 27-55.
2• Pa11stwa małe i średnic desygnują zazwyczaj całość swoich wojsk operacyjnych.
Sojusze polityczno-militarne. Koalicje
115
. Hierarchiczność jest potrzebna i występuje w sferze realizacyjn~j, realizacji
\s~juszniczej koncepcji strategicznej - strategii działania. W tym obszarze strate-
gia wojskowa pa11stwa członka sojuszu (NATO) powinna być przedłużeniem strn-
tegii sojuszniczej.
Relacje zachodzące między strategią sojuszniczą a narodową można rozpa-
.trywać w kategoriach „nadrzędności-podrzędności", jednak właściwie należy
postrzegać je w związku dialektycznym. Te relacje - jak dowodzi S. Koziej -
; powinny być kształtowane dwutorowo 29 • Tam, gdzie chodzi o najistotniejsze, na-
irodowe interesy - pisze - narodowy wzgląd musi przeważać naci koalicyjnym
\(nie jest możliwe bowiem przyjęcie żadnego koalicyjnego założenia, które stalo-
;,by w sprzeczności z celami narodowymi), tam natomiast, gdzie chodzi o współ­
;'11ą_ obronę żywotnych interesów wszystkich pa11stw, prym należy się strategii ko-
alicyjnej.
Rozważania o zobowiązaniach sojuszniczych, o ich znaczeniu, relacjach mię­
.dzy tym co sojusznicze i tym co narodowe, doskonale puentuje pewien zapis
·oncepcji strategiczn~j sojuszu pozostawiany w niezmienionym brzmieniu w ko-
jnych jej edycjach. Zdefiniowana tam jest „istota Sojuszu". Czytamy miano-
icie: ,,( ... )Podstawową zasadą działania sojuszu jest wspólne zaangażowanie
i współpraca suwerennych pa11stw w umacnianiu niepodzielności bezpiecze11stwa
wszystkich jego czło_nków. Sojusznicza solidarność - której treść i moc nada-
·e codzienna praca NATO w sferze politycznej i wojskowej - sprawia, że żaden
złonek sojuszu nie jest zdany wyłącznie na własny wysiłek w rozwiązywaniu
odstawowych problemów bezpieczel'lstwa. Nic pozbawia_jąc państw człon­
owskich obowiązku i prawa do suwerennej od1>owicdzialności w dziedzinie
\brony, sojusz stwarza im możliwość zwiększenia, dzięki zbiorowemu wysil-
, wi, zdolności do realizowania podstawowych celów bcz1>ieczcństwa narn-
.~wego".
6.7. Sojusz a koalicja
< ,,Sojusz" i „koalicja" były pierwotnie terminami synonimicznymi, z czasem
I! z,1aczenia zaczęły się różnicować na tyle, że współcześnie nie powinno się
,o.sować ich zamiennie. Praktyka dwóch potężnych sojuszy XX wieku ostatecz-
.~ doprowadziła do tego, że oba pojęcia służą do opisania dwóch o,dmiennych
·awisk. ·
·' Koalicja różni się od sojuszu kilkoma istotnymi cechami. Spośród wymie-
!pnych w tym rozdziale czternastu kryteriów opisu i kategoryzacji sojuszy nale-
1wskazać na sześć, wedle których te różnice są najwyraźniejsze: charakter ce-
W, podobie6stwo interesów, ttwalość (czas trwania), stopie11 sformalizowania,
· _ S. Koz_iej, Strategia, ,,Polska Zbrojna" 1998, nr 9. Autor używa tu terminu „koalicja" jako
29
nonnnu „so,1uszu''.
116 Rozdział VI Sojusze polityczno-militarne. l<oalicje 117

sposoby podejmowania decyzji (proces decyzyjny), stopief1 wykształcenia struł \zywództwa (dowodzenia), logistyki, uzbrojenia i wyposażenia, różnic doktryn,
tur wewnętrznych. Trzy ostatnie cechy można potraktować łącznie jako stopie ywiadu (i rozpoznania), języka, a przede wszystkim różnic kulturowych.1 1•
integracji.
Koalicje są związkami tymczasowymi, tworzonymi do osiągnięcia ogran·
6.8. Sojusz a organizacja bezpiecŻeństwa zbiorowego
czonego, wyraźnie określonego, doraźnego celu. Tym celem jest zazwyczaj jed
nie pokonanie określonego przeciwnika, wygranie wojny. Koalicje zawiązuje s .· Identyfikacja różnic między sojuszem a innymi organizacjami bezpiecze6-
z reguły na czas wojny, niekiedy jedynie kampanii wojennej, bardzo często jt twa ma obecnie swój ważny kontekst. Stwarza go NATO, organizacja, która slrn-
w czasie wojny. Realizując wspólny, doraźny cel, paóstwa koalicji (podobnie j ia w sobie cechy właściwe nie tylko dla klasycznie rozumianego sojuszu; która
partie w rządach) mogą mieć różne, niekiedy nawet wyraźnie rozbieżne gener toku dokonujących się w ostatnich kilkunastu latach przeksztalce11 nabiera co-
ne interesy. Mniej rygorystycznie traktowane są warunki tworzenia koalicji. N zwięcej atrybutów organizacji bezpiecze11stwa. Struktur, instytucji, organizacji
mają w nich tak istotnego jak w sojuszach znaczenia podobie11.stwa ustrojów, k j\łłających na rzecz zwiększenia bezpiecze11.stwa zbiorowego historia zna wiele.
tur, gospodarek. W koalicjach nie spotyka się wykształconych struktur, wyso ierwszą taką instytucją z aspiracjami globalnymi była Liga Narodów. Ulepszo-
sformalizowanych procedur porównywalnych do tych, które występują w soj · :Vsystem globalny po kompromitacji Ligi miała stanowić Organizacja Narodów
szach, brak w nich wspólnych doktryn, a stopie11 integracji jest niski. Jednoczonych. Koncepcji bezpiecze11stwa zbiorowego odpowiada też istnienie
;ganizacji regionalnych. Jakkolwiek nie można negować ich pozytywnej roli
Sojusz Koalicja ~tytucji bezpiecze11stwa zbiorowego w kształtowaniu bezpiecze11stwa, to ich
Cel poprawa bezpieczeństwa pokonanie przeciwnika uteczność w działaniu, efektywność i wydolność była i pozostaje niewysoka.
Podobieństwo interesów zbieżność wielostronna, nawet odmienność zyczyny takiego stanu rzeczy doskonale tłumaczy się na gruncie paradygmatu
wielopłaszczyznowa listycznego i neorealistycznego stosunków międzynarodowych. Sprzeczności
Trwałość relacja długoterminowa relacja doraźna 1iędzy idealistyczny!ni dążnościami a obiektywnymi prawami społecznymi oraz
Stopień integracji relatywnie wysoki niski ~~yte doświadczenia każą darzyć instytucje bezpiecze11stwa zbiorowego zaufa-
ukształtowane struktury brak ukształtowanych iem co najwyżej ograniczonym.
wspólne procedury struktur
wspólne doktryny brak doktryny · · W celu odróżnienia sojuszu od innych organizacji bezpiecze11stwa można za-
. sować szereg layteriów; mogą nimi być wyszczególnione w niniejszym roz-
Praktyka ostatnich kilkunastu lat może świadczyć, że po okresie sojus jale, a służące identyfikacji sojuszu. Lapidarnie i wyczerpująco różnice te uj-
w stosunkach międzynarodowych, charakterystycznych dla poprzedniego ła .· uje H. Kissinger, pisząc: ,,( ... ) z samej zasady koncepcje bezpiecze11stwa
ich miejsce mogą zająć koalicje. Pierwsza wielka koalicja przełomu XX/X iornwego i sojuszu są diametralnie odmienne. Tradycyjne sojusze były wy-
wieku zaistniała w pie1wszej wojnie w Zatoce ( 1990-1991 r. ), tworzyło ją jerzone przeciwko olueślonemu zagrożeniu i precyzyjnie określały obowiąz­
dzieści siedem paóstw. W trzech kolejnych konfliktach zbrojnych (wojna· ;jakie przyjmowały na siebie określone grupy pmistw mające podobne intere-
w których uczestniczyły pa11stwa Zachodu - jeden zaangażował sojusz (NA'. ' !1ai·odowe lub wspólne obawy o swe bezpiecze11stwo. Zasada bezpiecze11stwa
w Jugosławii, 1999 r.), a w dwóch zawiązano koalicje (Afganistan 2002 r., iorowego nie precyzuje określonych zagroże11, żadnemu narodowi nie udziela
2003 r.). Głośna przy okazji powoływania koalicji antysaddamowskiej stał' ·::·ancji i żadnego nie dysla-yminuje. Teoretycznie jej zadaniem jest stawianie
„doktryna" tworzenia koalicji Busha-Rumsfelda, głosząca, że „misja określa \1i'.l~ażdemu ~agrożeniu pokoju, bez względu na to, przeciwko l~omu ono by-
alicję" 30 • Należy zauważyć, że oprócz koalicji „wojennych" współcześnie fi _1sk1erowane t od kogo pochodzi"32 • S~jusze - według H. Kissing~ra - zawsze
cjonują koalicje zawiązywane na potrzeby operacji pokojowych. . hdają istnienie potencjalnego przeciwnika. ,?:asada bezpiecze11sfwa zbioro-
Koalicje i problemy wspólnych działa6 w układzie koalicyjnym są zti · o służy obronie prawa międzynarodowegojako takiego, nie wskazuje z gó1y
ostatnio przedmiotem dyskusji oraz badat1. Wskazuje się przy tym, że jak.kol' owajcy". Sojusz oparty jest na wspólnocie celów, zatem sojusz i wielostron-
występują tu problemy podobne jak w sojuszu - w koalicjach stają się one zr
nie bardziej dolegliwe. ,,Punkty tarcia" dotyczą co najmniej ośmiu kwestii: c ;11 Por. T._.J. Marshall (red.), Problem.1· and S0/11/ions in F11111re Coalition Operatious, Anny War
· ge, Carlisle Barrncks 1997.
30 To symptomatyczne zdanie nie stanowi jeszcze doktryny, lecz może się w nią przek · I-I. Kissinger, Dyplomacja, przeł. S. Gląbiliski, G. Woźniak, I. Zych, Wydawnictwo Philip
cić. n, Warszawa 1996, s. 264-265.
118 Rozdział VI Sojusze polityczno-militarne. Koalicje 119

ne instytucje oparte nie na wspólnym, jasno zdefiniowanym pojęciu zagrożenia Różnice między sojuszem a organizacją bczpiecze11stwa zbiorowego da się
to „zupełnie różne sprawy". 'ująć tabelatycznie 34 • l choć nie uniknie się przy tym uproszcze11, zabieg ten uła­
Głównym narzędziem uzgodnion~j polityki zagranicznej w sojuszach jest, bez.' twi pewną syntezę omawianego zagadnienia.
względu na liczne różnorodne zastrzeżenia, poza dyplomacją siła militarna. Dzia-
łanie siły militarnej skierowane jest na zewnątrz; nie używa się jej do rozstrzyga- 6.9. NATO - sojusz, ,,nie-sojusz"
nia sporów wewnątrz 3 3. Podczas gdy struktury bezpiecze11stwa zbiorowego mają
chronić przed zagrożeniami (też agresją) rodzącymi się wewnątrz systemu, so- NATO (OTAN) - Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego - to najtrwal-
jusz instytucjonalizuje solidarność swoich członków przeciwko zagrożeniom ze;; szy w nowożytnej historii, multilateralny sojusz polityczno-militarny. Organi-
wnętrznym, potencjalnemu przeciwnikowi (agresorowi) z zewnątrz. •. zacja zawiązana została ponad sześćdziesiąt lat temu w celu zorganizowanego
·przeciwstawienia się zagrożeniu dla Zachodu, jakie w tym czasie stanowiły siły
Organizacja bezpieczeństwa komunizmu. Pomyślana jako sojusz polityczno-militarny (sojusz obronny), mia-
Sojusz
Kryterium różnicujące
(obrona wspólna)
zbiorowego (bezpieczeństwo ła skutecznie odstraszać i powstrzymywać wyraźnie zdefiniowanego przeciwnika
zbiorowe)
Związek Radziecki (a od 1955 roku - Układ Warszawski). Przedmiotem dzia-
Pochodzenie zagrożenia Z zewnątrz (spoza systemu) Głównie od wewnątrz systemu ; alności wojskowej NATO było przygotowanie do działa{1 w konflikcie zbrojnym
(też spoza)
na dużą skalę.
Oznaczenie przeciwnika Przeciwni!< określony lub Nieokreślony. Nazwane
domniemany. Niel<iedy zagrożenia (przedmiotowo) lub, Historia organizacji obejmuje dwa wyraźnie różne okresy. Cezurę stanowi
nazwane jedynie zagrożenia żródła zagrożeń koniec zimnej wojny, kiedy praktycznie znikły przyczyny zawiązania sojuszu
(przedmiotowo) zarówno przedmiotowa, jak i podmiotowa; komunizm stał się ideologią prze-
Motywy uczestnictwa Regulacja, ułożenie stosunków Regulacja, ułożenie stosunków. graną, rozpadł się Układ Warszawski, następnie Związek Radziecki, zmienił się
z otoczeniem systemu wewnątrz systemu
ład światowy, stare zagrożenia zanikły bądź zeszły na daleki plan. W tej sytuacji
Główne instrumenty polityki Szczególne znaczenie siły Wielość instrumentów,
(realizacji zadań) systemu militarnej szczególne znaczenie środków•, ~godnie z klasyczny1ni definicjami NATO mogło okazać się „niepotrzebnym so-
dyplomatycznych szem". Tak się jednak nie stało. W nowej rzeczywistości pojawiły się bowiem
Stopień instytucjonalizacji Względnie niski (sojusze Znaczny 1owe wyzwania i zagrożenia, które wymagały od społeczności międzynarodowej
tradycyjne, l<oałicje )* Hskiej współpracy polityczno-wojskowej. Wobec licznych regionalnych kryzy-
Funkcje systemu Obrona (terytorium, niekiedy Stabilizacja, wymuszenie ow NATO jawiło się w oczach światowej opinii publicznej jako organiza~ja bę­
interesów) przestrzegania norm
dąca w stanie skutecznie podejmować wysiłki na rzecz przywracania i utrzymy-
Efektywność Względnie wysoka Niewysoka
wania pokoju. NATO miało stać się ważnym elementem sytemu bezpiecze6stwa
• NATO w tym względzie znacznie różni się od sojuszy tradycyjnych. 111iędzynarodowego. Organizacją musiała się jednak adaptować do nowych wa-
nków, poddać gruntownej transformacji.
Organizacje bezpiecze6stwa zbiorowego buduje się na bazie uzgodnioneg W Sojuszu jeszcze w okresie zimnej wojny dokonywały się istotne zmia-
i akceptowanego systemu norm. W sojuszach polityczno-militarnych częściej ba Y, m.in.: koncepcji strategicznych, składu (liczby członków), struktur. Przyję­
zuje się na respektowaniu witalnych interesów jego uczestników definiowany, .;w.1949 roku strategiczną koncepcję obszaru północnoatlantyckiego w roku
autonomicznie; interesów dotyczących ich fizycznego t:J.waniajako suwerenny . 7 zastąpiła strategia zmasowanego odwetu (,,tarczy i miecza"), po niej nastą­
pa11stw. · Ja (1967) st:J.·ategia elastycznego reagowania 35 • W skład Sojuszu we:hodzily ko-
Sojusz z zasady stanowi przeciwwagę jakiegoś konkretnego podmiotu - pą Jno nowe pai'lstwa: Republika Federalna Niemiec (1955), Grecja, Tu11cja ( 1952),
stwa lub grupy pa11stw, skierowany jest przeciwko „komuś". Organizacje bezpI ,iszpania (1982). Organizacji nieobce były wewnętrzne turbt~lencje i kryzysy.
cze11stwa zbiorowego ukierunkowane są na przeciwdziałanie określonym zja .· );dy jednak nie stawał pod znakiem zapytania sens jej utrzymywania, jej toż­
skom, na reagowanie na nie; są one zatem skierowane przeciwko „czemuś". ność .

.. 34J. Czaputowicz (System ... , op. cit., s. 212-216) w swoim ujęciu tabelarycznym opiera sic,
czterech kryteriach.
33 Interwencje zbrojne wewnątrz Układu Warszawskiego: na Węgrzech ( 1956 r.) i w Czec } 5 Szerzej w: R. Kupiecki, Siła I solidarno.fć. Strategia NATO 1949-1989, Polski Instytut
slowacji (1968 r.) wymagają odrębnej analizy i komentarza. . aw Międzynarodowych, Warszawa 2009.
120 Rozdział VI
Podstawowym warunkiem przezwyciężenia naturalnego luyzysu organizacji
była jej głęboka transformacja, wypracowanie nowej tożsamości. Istotę reakcji
na zmiany geostrategiczne zawiera przyjęta w 1991 roku koncepcja strategiczna
zwana niekiedy „strategią doraźnej adaptacji" Sojuszu; Dynamika następującycl
po ogłoszeniu koncepcji wydarzel'l, pojawianie się nowych wyzwa11, spowodowa
la konieczność dokonywania kolejnych zmian w organizacji. Działo się to gen
ralnie w zgodzie z zapisanii „koncepcji", choć treści wymienianego dokumenh
były wydatnie wzbogacane postanowieniami kolejnych natowskich „szczytów?}
Sojusz w latach dziewięćdziesiątych nie tylko przetrwał geopolityczną rewolu
cję, lecz także odegrał fundamentalną rolę w stabilizowaniu środowiska bezpie
cze11stwa, głównie na kontynencie europejskim, poprzez wniesienie decydując
go wkładu w przezwyciężanie konfliktów na Bałkanach. Dalszą transformacj
Sojuszu opisuje przyjęta w 1999 roku kolejna koncepcja strategiczna, nazwa
na „strategią na XXI wiek". Jej istotę określa się niekiedy jako „potrójne rozsze.
rzenie Sojuszu Atlantyckiego" 36 • Pierwsze rozszerzenie - to przyjęcie nowyc
członków (spośród byłych członków Układu Warszawskiego); drugie - insty
tucjonalizacja współpracy na rzecz stabilności i bezpiecze6.stwa (m.in.: utw ·
rzenie Północnoatlantyckiej Rady Współpracy - NACC, Inicjatywa Śródzier ·
nomorska, ,,Partnerstwo dla Pokoju", utworzenie Stałej Wspólnej Rady relac
NATO-Rosja); trzecie - to rozszerzenie funkcjonalne, czyli podjęcie działalnoś
operacyjnej wykraczającej poza wspólną obronę (poza mandat art. 5). Transfo
mację organizacji wymusza - najogólniej - zmiana charakteru środowiska mi
clzynarodowego, rewolucja geopolityczna.
NATO mimo istotnych zmian wciąż zachowuje zasadnicze cechy sojuszu p
lityczno-militarnego. Przypomnijmy - uczestnictwo w sojuszu jest jedną z m
tod polityki zagranicznej, realizacji interesów paóstwa; sojusze zaś tworzy s
w opozycji do przeciwnika, w opozycji do zagrożeń. Aktywność militarna org
nizacji w okresie po zimnej wojnie była zdeterminowana przecie wszystkim p.
trzebami reakcji na zagrożenia. Nie inspirowały jej w istocie partykularne inter
sy członków sojuszu.
NATO do roku 1995 praktycznie nie podejmowało akcji wojskowych. Pun
tem zwrotnym dla Sojuszu była interwencja zbrojna w Bośni i Hercegowinie!
tem 1995 roku37 • Od tego czasu NATO przeprowadziło:
- jedną operację wojenną (na ograniczoną skalę) - ,,Allied Force", Jug
wia;
- trzy operacje pokojowe/stabilizacyjne na dużą skalę (Bośnia, Koso.
Afganistan);
- trzy epizodyczne operacje pokojowe (Macedonia);
36Za: R. Kuźniar, Polityka i siła ... , op. cit., Warszawa 2005, s. 214,215.
3712-dniowa kampania lotnicza utorowała drogę do zawarcia umowy pokojowej. Na moc
umowy (porozumienia z Dayton) NATO po raz pie1wszy przystąpiło do operacji pokojowej na
skalę, stając na czele Sil Implementacyjnych (IFOR) liczących około 60 tysięcy personelu. ,r
Sojusze polityczno-militarne. l<oalicje 121
trzy operacje pomocy humanitarnej (na ograniczoną skalę) (Pakistan, USA,
Darfur);
- dwie operacje kontroli obszarów morskich i przestrzeni powietrznej (Mo-
t'ze Śródziemne, Turcja);
- jedną operację wsparcia ochrony olimpiady (Grecja);
- jedną miąję szkoleniową (Irak).
.• Z powyższego zestawienia wynika jednoznacznie, że aktywność militarna
Sojuszu w istocie pozostawała bez związku z zadaniami wynikającymi z posta-
• owie11 art. 5 Traktatu Waszyngto11skiego. Realne zatem jest ryzyko nadmierne-
o zachwiania równowagi między tradycyjnymi zadaniami (funkcją) organizacji
zadaniami nowymi - operacjami stabilizacyjnymi i ekspedycyjnymi. Realny też
est problem wypracowania i utrzymania równowagi między fimkcjami politycz-
ymi i wojskowymi. Pierwsze operacje wojskowe NATO zrealizowano w Eu-
pie. Pierwsze w historii rozmieszczenie sił zbrojnych Sojuszu poza obszarem
roatlantyckim nastąpiło wraz z podjęciem działai'I (kierowaniem) Sił Wspiera-
cych Bezpiecze1'istwo (ISAF) w Afganistanie w 2003 roku. NATO, nie będąc
rganizacją globalną, uczyniło tym samym ważny krok, by stać się organiza~ją
globalnym zasięgu.
Funkcją podstawową Sojuszu stała się stabilizacja środowiska bezpiecze11-
a w skali znacznie_przekraczającej określony w art. 6 obszar traktatowy. Nie
1 ega wątpliwości, że współczesne NATO nie mieści się już w formule klasycz-
. definicji sojuszu polityczno-militarnego. Czym zatem jest Organizacja Trak-
Północnoatlantyckiego NATO? Według NATO Handbook - ,jest sojuszem
krajów Ameryki Północnej i Europy przyjmującym zobowiązania wypełnia­
celów zapisanych w Traktacie Waszyngtol'lskim" 38 . W obowiązującej kon-
ćji strategicznej, w dokumentach ko1'Icowych kolejnych „szczytów", a takż.e
. ytowanym podręczniku podkreśla się istotność zasady, zgodnie z którą każ­
.atak przeciwko jednemu z członków będzie traktowany jako atak przeciwko
stkim członkom organizacji. W NATO Handbook czytamy dalej, że Sojusz
;organizacją międzyrządową, w której każdy z członków zachowuje swoją su-
.enhość39.
Na pytanie, czym jest współcześnie NATO, nie ma prostej (a na pewno tak
ęj jak w cytowanym podręczniku) odpowiedzi. NATO bowiem skupia
bie cechy wielu typów wspólnot, organizacji międzynaroclowyGh, Według
aulla jest jednocześnie: '
· instyt11cją biurokratyczną; ·
.strukturą militarną;
..,wspólnotą bezpieczeństwa;
. organizacją obrony zbiorowej;
-;NATO Handbook, Public Diplomacy Division NATO, Bmsscls 2006, s. 15 (liczba członków
po przyjęciu Albanii i Chorwnąji w roku 2008 wzrosła do 28).
Ibidem, s. 15.
 Rozdział VI
122
mechanizmem politycznym;
wspólnotą wartości 40 •
Powyższą listę można zapewne wzbogacić o kolejne pozycje. Trudności z j
noznaczną klasyfikacją organizacji stanowią poważny problem natury zaró
teoretycznej, jak i praktycznej. Teoria stosunków międzynarodowych ma w
sytuacji do zaoferowania jedynie swoistą protezę - NATO, podobnie jak
można opisać w kategorii „organizacji nowego typu".
W obliczu niepowodze11 NATO w operacji w Afganistanie przyszłość or
nizacji, jej raison d'etre zaowu staje się kwestią otwartą. Misja ISAF prawdo
dobnie spowoduje jeśli nie przełom, to istotne zmiany w Sojuszu, zarówno. w
zie jej niepowodzenia, jak i sukcesu. W każdym przypadku oznacza to kole
la-yzys. Słowo „kryzys" w historii Organizacji Traktatu Północnoatlantycki ·
pojawiało się niejednokrotnie. Robert Kupiecki pisze o czterech „layzysach e
stencjalnych", któ1ymi były w jego ocenie: layzys sueski i postawa USA wo.
samowolnych działm1 Francji i Wielkiej Brytanii (1956), wycofanie się Fr(
ze zintegrowanej struktmy wojskowej NATO (1966-1967), ame1yka11skieu•
rzenia powietrzne na Libię ( 1986), spór o ame1yka11ską interwencję w Iraku
moc wojskową dla Turcji (2003)41 • Sojusz w swojej sześćdziesięcioletniej hi
rii wykazał się wysokimi zdolnościami adaptacji do radykalnie zmieniającycl
warunków; zdolnością do wychodzenia z powodzeniem z wewnętrznych l
sów. Te jego właściwości, jego kultura strategiczna, mogą zdecydować o r
waniach na przyszłość.
Literatura uzupełniająca
Aron R., Pokój i wojna między narodami, przeł. A. Milczarek, Centmm im. Adama
tha, Warszawa 1995.
Asmus R.D., NATO. Otwarcie drztvi, przeł. C. Murawski, G. Siwek, Wydawnictwo .
Warszawa 2002.
Balcerowicz B., Sojusz a obrona narodowa, Bellona, Warszawa 1999.
Kupiecki R., Od Londynu do Waszyngtonu. NATO w latach dziewięćdziesiątych, WY:
nictwo Askon, Warszawa 1998. · ··
Kupiecki R., NATO u progu XXI wielai, Wydawnictwo Askon, Warszawa 2000.
Kupiecki R., Si/a i solidarność. Strategia NATO 1949-1989, Polski Instytut Spraw
dzynarodowych, Warszawa 2009.
NATO Handbook, Public Diplomacy Division NATO, Brussels 2006.
Vademecum NATO, Bellona, Warszawa 1999 i wydania nowsze.
•10 z referatu wygłoszonego na seminarium „Old Europe, New Europe" - Centrum Stos
Międzynarodowych, Warszawa, 6 września 2003 r.
•11 W: R. Kupiecki, op. cit., s. 44.
ROZDZIAŁ VII
WIELONARODOWE SIŁ V WOJSKOWE
•Tworzenie zgrupowm1 wojsk wielu narodów i pa11stw nie jest w historii woj-
wości czymś nowym. Znane są ze względu na swoje znaczenie, silę i liczbę
stniczących armii potężne wielonarodowe zgrupowania Aleksandra Mace-
kiego w jego wojennych wyprawach czy prawie wielusettysięczna, wielona-
wa „Wielka Armia" Napoleona w wojnie z Rosją (lat l 812-1813).
nana z historii „wielonarodowość" sił wojskowych była pochodną przy-
· ności do sojuszu polityczno-militarnego, uczestnictwa w koalicji. Wielo-
dowe zgrupowania tworzono w istocie jedynie w celu przeprowadze-
lcoalicyjnych operacji wojennych. Zmodyfikowana co do swojej istoty idea
onarodowych wojsk towarzyszyła założycielom Organizacji Narodów Zjed-
. onych. W myśl pierwotnych założe11 wielonarodowe jednostki wojskowe
miały być instr~nnentem służącym realizacji (wymuszeniu) decyzji tej
pizacji. Intencje te znajdują odzwierciedlenie w zapisach Karty Narodów
noczonych, artykułach: 42, 43, 44, 45, 46, 47. Idea ta w praktyce została
acznym stopniu urzeczywistniona. Co prawda nie istnieją stałe oenzetow-
ielonarodowe struktury wojskowe, ale od ponad pól wieku prowadzone
uspicjami organizacji operacje pokojowe realizują zawsze jednostki złożo-
ołnierzy wielu pa11stw. Novum w historii wojskowości stanowi to, że zgru-
ia wielonarodowe tworzy się współcześnie w celach innych niż wojenne.
wielonarodowe struktmy wojskowe to właściwość nowoczesnego soju-
liiyczno-militarnego.
, oblemaiykę współcześnie tworzonych i funlccjonujących wielonarodowych
~skowych należy rozpattywać w kilku kontekstach: sojuszu, koalicji wojen-
operacji pokojowych oraz kontekście szczególnym - Europejskiej Tożsa-
Bezpieczeństwa i Obrony.
7 .1 . Siły wielonarodowe w sojuszu
rnmła wielonarodowej współpracy wojskowej we współczesnym sojuszu,
łtowanym w warunkach bipolarnego świata, konfliktu Wschód-Zachód,
a jakość. Znana z historii wielonarodowa kooperacja wojskowa w ramach
.podniesiona została na nowy, zdecydowanie wyższy poziom. Najbar-
· ymptomatycznym tego wyrazem były wielonarodowe struktmy wojsko-
orzone już w czasie pokoju. Między dwoma wielkimi sojuszami: Układem
124 Rozdział VII
Warszawskim i NATO, mimo pewnych podobie11stw występowały jednak w tyn
względzie istotne różnice. Wielonarodowość struktur wojskowych w Uklactzl
Warszawskim odnosiła się jedynie do najwyższych szczebli dowodzenia. Istni·
tzw. Sztab Zjednoczonych Wojsk UW, jego uprawnienia jednak byly niewie
kie i bez większego ryzyka można jego rolę olueślić jako dekoracyjną. Szta
związków operacyjno-strategicznych, frontów, w istocie były jednonarodow
Do pewnego stopnia mieszany charakter miały niektóre zgrupowania frontow ·
w których oprócz radzieckich armii polowych przewidziano armie (korpusy) i
nych pa11stw. Mieszane zwi.tzki operacyjne, armie polowe, korpusy armijne, n·
wspominając o strukturach niższych szczebli, w Układzie Warszawskim nie w
stępowały 2 •
Rozbudowany system wielonarodowych dowództw i sztabów to jed
z symptomatycznych cech NATO od początku istnienia tej organizacji. W skł
wielonarodowych wojskowych struktur sojuszu wchodziły dowództwa i szta
- dowództwa strategiczne (Atlantyku i Europy), naczelne dowództwa Teatró
Działa11 Wojennych (w Europie: Północnego, Środkowego, Południowego TDW
wyższe dowództwa operacyjne. Najniższym szczeblem dowodzenia wielonar
dowego, a nawet w pewnym sensie „ponadnarodowego", pozostawały- z nielic
nymi wyjątkami - dowództwa grup armii (dwa w Europie Środkowej) i wspie ·
jące je zgrupowania Połączonych Taktycznych Sił Powietrznych. W skład gr
armii wchodziły związki operacyjne (korpusy armijne) narodowe; Północną Gr·
pę Armii tworzyły korpusy: niemiecki, holenderski, belgijski, brytyjski. Mies ·
ne korpusy w praktyce NATO do początków lat dziewięćdziesiątych stanowi
odstępstwo od ogólnego standardu; mieszany był jedynie niemiecko-dm'lskiJ.
tlandzki Korpus Armijny. Oddzielnego potraktowania wymaga sprawa Eurok
pusu, ten pięcionarodowy związek operacyjny bowiem, obecnie w składzie
wojskowych NATO, pie1wotnie stanowił strukturę UZE. W wojskach lotniczyd
NATO w skład wielonarodowych dwóch związków taktycznych - Polączonyć
Taktycznych Sił Powietrznych - wchodziły jednostki narodowe.
O tym, jak głęboko umiędzynarodowione były struktury wojskowe NAT.
świadczyć może łączna liczba mieszanych dowództw; do reformy początkówJ
dziewięćdziesiątych było ich 65. Po pierwszej reformie liczba dowództw Wi.
juszu została radykalnie zredukowana (do 20); w ślad za nową strategią gene,
nej zmianie uległa koncepcja dowodzenia. Nastąpiła też istotna zmiana w I(
cepcji jednostek wielonarodowych. W myśl Deklaracji Londyl'lskiej ( 1990 ro
w której czytamy, że NATO „będzie polegać coraz bardziej na wielonarodow
korpusach zorganizowanych w oparciu o narodowe jednostki", rozpoczął się
ces tworzenia tego typu związków operacyjnych, zaczęto budować wielon
1 Były to sztaby radzieckie. Jedynym wyjątkiem był polski sztab dowodzący polskimi.'
skami tworzącymi front. ··,
2 Nie zmieniały tego stanu rzeczy liczne wspólne, wielonarodowe ćwiczenia.
Wielonarodowe siły wojskowe 125
owe korpusy 3 • Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje unikatowa nie tylko
· e wspólczesnej wojskowości jednostka, jaką jest Korpus Szybkiego Reagowa-
. NATO (ARRC). Odstąpiono tu bowiem od tradycyjnej struktmy piramidal-
j hierarchii organizacyjnej, organizacji typu mechanistycznego. W skład tego
iązku operacyjnego wchodziło od początku formowania dziewięć dywizji oraz
kwiwalentna dywizji jednostka hiszpa11ska, a także dziesięć jednostek (b1ygad)
{orpuśnych (rodzajów wojsk i służb) z trzynastu pa6stw 4 • Należy zwrócić uwa-
.· ę na to, że jednym z podstawowych związków taktycznych korpusu jest wielo-
arodowa dywizja powietrznomanewrowa „Centrum" - MND(C). Ten wysoce
obilny związek taktyczny zdolny do wypełnienia szerokiego spektrum zaclm'J
równo w operacjach pokojowych, luyzysowych, jak i wojennych składa się
'ednostek czterech pm'lstw. To pie1wsza w historii NATO wielonarodowa, bojo-
ajednostka szczebla taktycznego.
• , W związku z koniecznością podejmowania przez wojska NATO nowych mi-
i oraz potrzebami formułowanymi w ramach Europejskiej Tożsamości Bezpie-
6stwa i Obrony zrodziła się wtedy koncepcja Wielonarodowych Połączonych
Jl Zadaniowych (CJTF - Combined Joint Tasie Forces). Choć koncepcja ta nie
'1łalazla bezpośredniego zastosowania, można ją potraktować jako symptoma-
, czną, wyrażającą istotność kwestii wielonarodowych sił zbrojnych w nowym
'.rodowisku bezpiecze!'lstwa.
Wysokim stopniem umiędzynarodowienia charakteryzuje się system obro-
przestrzeni powietrznej NATO, system dowodzenia lotnictwem - samolota-
1i w powietrzu. Odpowiedzialność za kontrolę przestrzeni powietrznej i bez-
.\pśrednie kierowanie lotami praktycznie przejęły w latach dziewięćdziesiątych
Q~mieszczone w Europie cztery wielonarodowe ·centra operacji powietrznych
.~AOC - Combined Air Operations Centre)5. Pewien odwrót od koncepcji prze-
~zania dużych uprawnie11 CAOC w czasie pokoju nastąpił po 11 września 2001
ku, w związku ze zwiększonym 1yzykiem ataków terrorystycznych. Decyzje
użyciu siły przeciwko obiektom latającym w związku z zamachami terrory-
cznymi, o sposobach zażegnania niebezpiecze11stwa, pozostają poza kompe-
cjami struktur sojuszniczych.
l:!Wielonarodowe zgrupowania wojsk tworzone w NATO w czasie pokoju prak-
nie nigdy nie funkcjonowały w swoim etatowym składzie. Na potrzeby so-
niczych operacji w Jugosławii - ,,Joint Endeavour" (1995/1996 ~ok), ,,Joint
ard" (1996/1997 rok), w któ1ych wzięło udział ąkolo 90 tysięcy żołnlerzy, two-
1 ł• Np. niemieckie dywizje weszły w skład korpusów: nicmiecko-dmiskicgo, nicmiecko-holcn-
~iego, niemiecko-amcrykmiskiego, amerykmisko-niemieckiego oraz jednego narodowego (nie-
.kiego).
'1 T.D. Young, M11lti11alio11al Land Formalion and NATO: Reforming Praclices and Struct11res,
tcgic Studies Institute, Carlisle Barracks 1996, s. 71-75.
, 5 Dwa podległe Połączonemu Dowództwu „Północ" (w Uedcm - Niemcy i Finderup- Dania);
ina południu, w Grecji i we Włoszech.
126 Rozdział VII
rzone były nowe jednostki, nowe struktury - lFOR i SFOR. Podobnie było po
czas operacji przeprowadzonych w roku 1999. Na ich potrzeby na bazie struk
stałych tworzono struktury doraźne. W ograniczonym stopniu uruchamiane b
w prowadzonych przez NATO operacjach wielonarodowe dowództwa korpus·
W Afganistanie dowodzenie siłami ISAF zapewniały kolejno trzy dowództ
zorganizowane na bazie rn.in. sztabu Eurokorpusu i sztabu Korpusu Szybkie
Reagowania. Od roku 2007, od czasu decyzji o objęciu wspólnym kierowani
operacji stabilizacyjnej ISAF oraz operacji przeciwpartyzanckiej „Enduring F
edorn", trzon dowództwa stanowią Ame1ykanie.
Doświadczenia wyniesione z dotychczas prowadzonych operacji stały sięj
ną z przesłanek reformy systemu (struktur) dowodzenia, struktur wojskowych
juszu. Zgodnie z przyjętą podczas „szczytu" w Pradze (2002 roku) koncepcjąS
Odpowiedzi (NATO Response Force - NRF) stanowić mają relatywnie nielic
wielonarodowe zgrupowania, w których skład wejdą oddziały i pododdziały
rodowe. Oznacza to kolejny krok, nową jakość w praktyce tworzenia jednos
wielonarodowych. W okresie zimnej wojny normą było, że mieszane zgrupo ·
nia strategiczno-operacyjne tworzyły narodowe korpusy; wielonarodowośćil
zostawała na poziomie strategiczno-operacyjnym. W latach dziewięćdziesiąt
normą stało się tworzenie mieszanych korpusów z narodowych związków
tycznych; wielonarodowość zeszła do poziomu operacyjnego. Dzięki utwo
niu wielonarodowej dywizji powietrznomanewrowej, a następnie realizacji J
cepcji Sił Odpowiedzi, wielonarodowość może przeniknąć do poziomu (struk
taktycznych.
Procesowi umiędzynarodowienia struktur wojskowych w Sojuszu Północ
atlantyckim towarzyszą działania obejmujące standa1yzację uzbrojenia, sprz
procedur, zasad postępowania. Osiąga się w ten sposób nieodzowny szcze ·
nie w środkach dowodzenia poziom kompatybilności. Poprzez wspólne dokt
i procedury tworzy się warunki interoperacyjności.
Kluczowe i wrażliwe problemy dowodzenia zgrupowaniami wielonarod
mi, szczególnie podczas wykonywania wspólnych zada6, wspólnych oper
w NATO reguluje uzgodnioriy, doktrynalny standard czterech poziomów up
nie11 dowódców, na który składają się: dowodzenie operacyjne (OPCOM),
trola operacyjna (OPCON), dowodzenie taktyczne (TACOM), kontrola tal
na(TACON)6.
W standardzie OPCOM (dowodzenia operacyjnego) przyznaje się dow
uprawnienia do określania podporządkowanym jednostkom misji, stawiani.
da11, do ich rozmieszczania oraz przemieszczania, a także, według potrze\:J
chowania bądź delegowania swoich uprawnie11 z zakresu kontroli operac
lub/i taktycznej. Uprawnienia nie obejmująsfe1y logistyki oraz administrac
" AAP-6, NATO G/ossalJ' of Terms 1992.
Wielonarodowe siły wojsl<owe 127
: .Standard kontroli operacyjnej (OPCON) to uprawnienia delegowane dowód-
ydo nadzoru naci siłami (jednostkami) wyznaczonymi do wykonania określonej
onkretnej) misji lub zadania, zazwyczaj o ograniczonym zakresie, czasie, za-
ęgu. OPCON obejmuje też uprawnienia do rozmieszczania jednostek oraz spra-
wania nad nimi kontroli taktycznej.
>Uprawnienia dowodzenia taktycznego (TACOM) odnoszą się do zadm'l tak-
Cznych (akcji) realizowanych przez relatywnie niewielkie siły. Obejmują okre-
h11ie i stawianie zada11 wynikających z decyzji wyższego dowództwa. Konlro-
ćtaktyczna (TACON) obejmuje uszczegółowiony i zazwyczaj lokalny nadzór
ontrolę przegrupowa1'1 (manewrów).
,Wielonaroclowość w NATO urasta do rangi „podręcznikowej" zasady, w pod-
zniku NATO bowiem czytamy: ,,Rosnąca wielonarodowość jest także istot-
>m czynnikiem w rozwoju nowej koncepcji obrony. Przyczynia się do podziału
a11 wśród sojuszników, gwarantując militarne zdolności NATO ( ... ) wyko-
stanie zasobów przeznaczonych na cele obronne w sposób najbardziej slrn-
zny. Zasada wielonarodowości została zastosowana w całej strukturze Sojuszu
st kluczowa dla solidarności i spójności NATO, dla misji prowadzonych przez
TO i jako alternatywa dla narodowych polityk obrony" 7•
7 .2. Siły wielonarodowe w koalicjach wojennych
Sojusz różni się od koalicji - o czym była mowa w poprzednim rozdzia-
'? kilkoma cechami, m.in. brakiem wspólnych wykształconych struktur, bra-
m wspólnych doktryn i procedur sztabowych. W koalicjach z natmy występqją
acznie większe niż w sojuszach różnice kultur, doktiyn, struktur, wyposażenia
· k. Rzadko wysoce kompatybilne są tu środki dowodzenia, co powoduje duże
.ności w operacyjnym porozumiewaniu się, w uzyskaniu niezbędnego pozio-
interoperacyjności. Bez spełnienia zaś warunku dostatecznej interoperacyj-
. trudno w ogóle mówić o efektywnych działaniach wielonarodowych jed-
ek wojskowych.
: asady i praktyka tworzenia wielonarodowych zgrupowm'i wojskowych
alicjach niewiele zmieniły się od czasów Aleksandra Maced01'iskiego czy
żytnego Rzymu. Wielonarodowość stiuktur obejmowała jedynie najwyższe
. eble dowodzenia, rzadko przenikała w ich głąb. Zarówno w odl,egłej histo-
'ak i w czasach nowożytnych rzadko tworzorn;> mieszane związki operacyjne,
. w czasie drugiej wojny światowej wieloi1arodowy charakter miały brytyj-
armie polowe (w Afryce, Europie), a nawet wielonarodowe korpusy armij-
,• NATO I-landbook, 50-th Anniversary Edition, NATO Office of Information and Press, Brus-
998, s. 168.
 Rozdział VII Wielonarodowe siły wojskowe 129
128

ne 8 • '!1 ~rnżdym je~nak przypadku dowództwa brytyjskie zachowywały pozycj 7.3. Siły wielonarodowe w misjach i operacjach pokojowych
dommu.1ące, rolę mekwestionowanego lidera.
.znane z historii wojskowości koalicje zawiązywało się jedynie do realiza-
Przygotowanie i prowadzenie operacji wojennych przez wielonarodowe zgr
'.celów wojennych, ich działalność przejawiała się we wspólnie prowadzonych
powania wojsk koalicyjnych napotyka zawsze liczne trudności; istnieje wie
·/acjach wojennych. Jednoczył je czytelny, bezpośrednio wynikający z in tere-
przesłanek powodujących mniejsze lub większe „tarcia"9 • Dotyczą one w pie
.politycznych uczestników koalicji cel. Siły wielonarodowe w misjach i ope-
szym rzędzie jasności celów militarnych silnie zdeterminowanych celami (int
ach pokojowych to nowa jakość w praktyce (i teorii) wojskowości, z którą
resami) politycznymi koalicjantów. Formuła tych celów jest mocno narażona n
rny do czynienia od polowy XX wieku. Jedyną znaną przedtem formą takiej
wieloznaczność i niestałość. W działaniach koalicyjnych wciąż obecne jest 1
ojcnnej aktywności wielonarodowych koalicyjnych zgrupowm'l wojsk była
zyko nieprecyzyjnego kom11nikowania się, niebezpiecznych w działaniach b
jowych nieporozumie11. Stałym problemem pozostaje pokonanie barier kultm 1pacja.
, Od roku 1956 siły wielónarodowe przeprowadziły kilkadziesiąt operacji po-
obyczaju, języka. Wiele problemów we wzajemnym komunikowaniu się rod
·owych. Z tej liczby jednak tylko niektóre wykonywały koalicje, związki ko-
różnice doktryn i struktur. Wyżej wymienione i inne problemy powodują, że bat
cjopodobne: ,,Joint Endeavour" i „Joint Guard" (1995-1997 r.) realizowane
dzo rzadko na potrzeby operacji wojennych tworzy się - ad hoc - jednostki wie
·.zcde wszystkim) przez tzw. Siły Implementacyjne (IFOR) przeksztalcone na-
lonarodowe.
nie w Siły Stabilizacyjne (SFOR). Należy tu podkreślić fakt, że w operacjach
Przy wyznaczaniu zadm'l charakterystyczna dla koalicji jest tendencja do dzi
h wzięły udział koalicje, których kręgosłup stanowił Sojusz Pólnocnoatlan-
lenia ich ogólnej puli na zadania cząstkowe realizowane - tam, gdzie to tylko j
możliwe - przez zgrupowania narodowe. Tam, gdzie zadania bojowe realiz
ki.
Spośród kilku typów operacji pokojowych odrębnego potraktowania wyma-
zgrupowania wielonarodowe, ściśle przestrzega się zasady lead nation - naro
·ą operacje „wymuszania pokoju", które w istocie są operacjami stricte wojen-
przewodzącego 10 • Najświeższy przykład stanowi praktyka stosowana w operac
1i. Tworzone w celu ich przeprowadzenia zgrupowania wielonarodowe noszą
„Iracka Wolność" (2003 rok). Zgrupowanie wojsk a111eryka11skich wykonywa
'Zystkie cechy koalicji wojennych. Problemy w ich tworzeniu i działaniu zosta-
uderzenie w kierunku Bagdadu; zgrupowanie wielonarodowe pod dowództwe
zasygnalizowane w poprzednim podrozdziale. Do kategorii operacji „wy111u-
brytyjskim - uderzenie w kierunku Bas1y.
'~11ia pokoju" zalicza się działania (wojenne) w Korei (1950-1953 rok), w Ira-
Doświadczenia ostatnich dwóch dekad dowodzą, że w prowadzonych prz
(1991 rok).
siły wielonarodowe operacjach (wojennych, ale też po części niewojennyc
.·. Tworzenie i działanie wielonarodowych sil wojskowych koalicji wojennych
w większości przypadków każdy z kontyngentów narodowych realizuje zwy!
j~w?jenn~ch dzieli wiele istotnych różnic. Determinuje je przede wszystkim
tylko własne zadanie taktyczne. Rupert Smith pisze, że należy więc traktow
~czeJ defimowany cel, innego rodzaju interesy zaangażowanych stron oraz zde-
takie jednostki jako zbiór (niewielkich) narodowych zgrupowa11, a nie jednq
1p_o:-vanie i~my chara~ct~r działai'l wojskowych. Cel działm'l niewojennych jest
tą i spójną siłę 11 •
.ieJ wyrazisty, trudmeJszy do przełożenia na język operacyjny; wyraża się go
W prowadzonych przez koalicje operacjach wojennych w przeszłości, a ·
Jormułuje zazwyczaj w kategoriach ideowych. Nieco inny charakter mają
osiągnąć efektywne współdziałanie, w zasadzie nie tworzyło się - tak jak w
!y~Y uczestnictwa w koalicji. Definiuje się je z reguły w kategoriach ponad-
juszach - mieszanych sztabów, praktykowało się natomiast delegowanie do s·
~<;>wych, w postaci dość ogólnych haseł; takich jak m.in. potrzeba demonstra-
bów koalicjantów grup łącznikowych. Współcześnie dąży się, tam gdzie to n·
.9,dnej woli społeczności międzynarodowej.
liwe, do organizacji wspólnych organów dowodzenia.
,,rykonywanie przez wojska zada11 w operacjach pokojowych, zada11 niewo-
ch, wiąże się z niewielkim ryzykiem ponoszenia strat. Praktyczi11:e nie uży­
ę w nich broni. Zadania charakte1yzują się pbwtarzalnością, są one niekie-
8 W operacji „Overlord" w skład brytyjskiej 2 Annii Polowej wchodził kanadyjski Korpl(
·ęcz rutynowe.
mijny, w którym z kolei znalazła się polska 1 Dywizja Pancerna. ..
9 Pisze o nich m.in. T.J. Marshall (red.), Problems ... , op. cit.
,,,tych oraz innych względów można w nich odstępować od 1ygorystyczne-
10 Przywołuje się tu powiedzenie Bismarcka: ,,musi być jeździec, by kierować koniem". • .:zestrzegania niektó1ych zasad dowodzenia wojskami. Można też łagodzić
11 R. Smith, Przydatność siły militarnej. Sztuka wojenna we współczesnym świecie, p Y two~zenia jednostek wielonarodowych właściwe dla koalicji wojennych.
A. i .I. Maziarscy, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2010. Gen. R. Smith ~eh wielonarodowych tworzonych na potrzeby operacji pokojowych - ina-
muluje taką opinię głównie na podstawie własnych doświadcze11 z dowodzenia siłami wielcit
.mż w koalicjach wojennych - występuje z reguły większa liczba delegują-
dowymi.
130 RozdziatVII
cych swoje wojska pa11stw. Bardzo dobrze ilustruje to przykład Sił Stabilizacyj
nych (SFOR); mimo ich umiarkowanej liczebności - około 7 tysięcy żołnierz
- kontyngenty wojskowe pochodziły aż z 26 pa11stw 12 • W misji prowadzonej p
auspicjami NATO, w międzynarodowych silach pokojowych ISAF w Afg
stanie liczących w 2004 roku 8 tysięcy żołnierzy, uczestniczyło aż 47 pa11
W przypadkach tak znacznej liczby uczestników oraz nielicznych kontyngent
narodowych wielonarodowość struktur nie zatrzymuje się na szczeblu operac 1
nym - na poziomie związku operacyjnego, lecz sięga niżej, na poziom taktydz
i obejmuje nie tylko związki taktyczne (dywizje, brygady, brygadowe grupy
jowe), lecz także oddziały (bataliony), a nawet pododdziały (kompanie). Inac
niż w koalicjach wojennych, nie występuje tu wyraźnie zasada lead nation - ,,1
rodu przewodzącego", choć można wymienić pewne pat'lstwa, które (w spo
zazwyczaj „miękki") tę funkcję spełniają.
Utworzona po zakoi'1czeniu operacji „Iracka Wolność" koalicja nosi
w znacznej mierze cechy koalicji wojennej, choć jej misją miała być „stabil
zacja". Używany na potrzeby bieżącej polityki termin „stabilizacja" był eu ·
mizmem mającym sugerować, że chodzi o jakąś odmianę operacji pokojow
W istocie zgodnie z istniejącymi, wyraźnie zdefiniowanymi w systemie pra
międzynarodowego kategoriami była to okupacja wojenna 13 • Okupację wojen
należy rozumieć jako rezultat działa11 wojennych. Ta „misja stabilizacyjna",
cląc z pewnością niedodefiniowaną odmianą operacji pokojowej, wiąże się je
nak z koniecznościąpod~jmowania przez wojska działa11 bojowych. Stąd bardz"
rygorystyczne przestrzeganie w strukturach wielonarodowych zasady „naro
przewodzącego". Należy przy tym zauważyć, że w wielonarodowych zgru1
waniach dowodzonych przez Amerykanów i Brytyjczyków ich dominacja j
znacznie silniejsza aniżeli w dywizji „polskiej". Ta różnica wynika z podejll
wanych przez poszczególne zgrnpowania zada11. Działania i operacje bojowe
alizują w istocie jedynie Ame1ykanie i B1ytyjczycy, desygnując do nich swoje t
rodowe lub mieszane (ale przez nich dowodzone) jednostki.
W dowództwie wielonarodowej dywizji z polskim przewodnictwem, mit
że była ona zorientowana jedynie na pokojowe zadania, a w operacjach bojowy
miała odegrać tylko rolę pomocniczą, zadbano o minimum zachowania wo··
nej zasady jednoosobowego .dowodzenia. Dokonało się to przez obsadzenie
ku kluczowych, choć niekoniecznie najbardziej prestiżowych stanowisk w szta.
12 Z 20 pm1stw członków NATO oraz 6 spoza Sojuszu. To stan z początku 2004 r. (www.mi
int). Sity koalicji w roku 2010 mają mają liczyć ponad 100 tysięcy żołnierzy (w zdecydowa
większości amerykai1skich).
13 Por. W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w za1ysie, Wydawnictwo Prawni
PWN, Warszawa 1995.
Wielonarodowe siły wojsl<owe 13 I
.dywi~ji. Polski pozostawał „kwartet": dowódca, szef sztabu, szef wydziału ope-
,\ yjnego, szefrozpoznania 1•1•
Formula wielonarodowych sil organizowanych na bazie NATO jest jedm1
możliwych, stosowanych w praktyce stosunków międzynarodowych. Organi-
~cja Narodów Zjednoczonych chętnie bowiem przekazuje uprawnienia w za-
kresie przygotowania i prowadzenia operacji pokojowych oraz tworzenia odpo-
'wiednio do tego sił wielonarodowych innym organizacjom międzynarodowym
(NATO, OBWE, UE, O.TA, WNP ... ). Szczególnie atrakcyjna dla ONZ jest opcja
natowska. Sojusz bowiem dysponuje istotnymi zasobami, procedurami, doktry-
mmi wspólnymi dla wielu pa11stw. Uczestnictwo zaś w siłach wielonarodowych
· czestników programu „Partnerstwa dla Pokoju" stanowi dodatkowy czynnik la-
odzący problemy wzajemnej komunikacji, tzw. interoperacyjności.
Należy zauważyć, że gros operacji pokojowych, szczególnie przed rokiem
990, prowadzono pod bezpośrednim kierownictwem ONZ, poprzez wyspecja-
izowany Wydział Operacji Utrzymania Pokoju. Początki wielonarodowych sil
okojowych wiązać należy z pie1wszymi grupami obse1watorów wojskowych
utworzonymi w 1948 roku w celu przeprowadzenia misji (UNTSO) na Bliskim
:Wschodzie. Nie były to jednak wielonarodowe siły wojskowe. Wielonarodowe
siły pokojowe w postaci wielonarodowego zgrupowania wojsk o liczebności około
tysięcy żołnierzy zo~taly utworzone po raz pie1wszy w roku 1956 (UNEF-1 ).
Większość obecnie prowadzonych operacji pokojowych realizuje bezpośred­
lio ONZ. W tworzeniu sił ONZ przestrzega się kilku kardynalnych zasad.
Zawsze są to siły doraźne, organizowane z dobrowolnie oddelegowanych
1
kontyngentów wojskowych pai'lstw członkowskich. Do sil wielonarodowych nie
są kier.owane wojska członków Rady Bezpiecze11stwa 15 • Istotne znaczenie przy
kompletowaniu uczestników misji mają trady~je - doświadczenie nabyte w po-
przednich misjach, odpowiednie wyszkolenie i wyposażenie personelu. Najbogat-
.sze doświadczenie nabyte jeszcze w okresie zimnej wojny posiadają w tej dzia-
łalności pa11stwa skandynawskie, Austria, Polska; z paóstw afryka11.skich Ghana,
azjatyckich - Indie. Na dobór składu narodowościowego misji/operacji swój
pływ mają też pa11stwa strony konfliktu. Od początku lat dziewięćdziesiątych
ąje się zauważyć tendencja do zapraszania do udziału w siłach wielonarodowych
aksymalnie dużej liczby pat'tstw. Na przykład w misji obserwacyjnej UNIKOM
:Kuwejt) wzięło udział 300 osób z 30 paóstw; w operacji MONUC wi.Kongu za-
14 W relacjach między tymi czterema osobami funkcyjnymi konieczne jest szybkie i pełne
ajcnme zrozumienie. Taka obsada wielonarodowych sztabów ma w opinii ekspertów amc1yka11-
h zabezpieczyć przed ich niewydolnością w sytuacjach trudnych. Koalicjant bowiem - jak nie-
cjalnie mawia się wśród ameryka!'1skich profesjonalistów wojskowych - ,,z reguły pomaga, cza-
1 staje z boku, czasem przeszkadza" (m.in. z doświadczc11 tworzenia wielonarodowej dywi2<ii,
zmów z jej pie1wszym dowódcą gen. A. Tyszkiewiczem i jego wykładu w Dowództwie Opera-
jnym WP 26 stycznia 2005 r.).
15 Były tu jednak wyjątki: Francja w operacji FINUL, Wielka Brytania - UNFICYP, Chiny,
SA, ZSRR w operacji ONUST.
132 Rozdział VII
angażowało swoje siły aż 54 pa11stwa. Tak duża liczba uczestników powoduj
że struktura tworzonego w celu przeprowadzenia misji zgrupowania wojsko
go stanowi złożoną mozaikę; a wielonarodowość struktur przenika do szcze
pododdziału.
Skład i charakter sil wojskowych odpowiada charakterowi misji czy operac
Tak jak występują trzy generalne typy misji (operacji), wyróżnić można trzy g
neralne typy organizaC:ii sił wojskowych 16 •
Pierwszy - to grupy obserwatorów wo_jskowych. Składają się one z ni
uzbrojonego personelu wojskowego. Ich podstawowym zadaniem jest kontro
realizae:i i porozumie6 o zawieszeniu broni.
Drugi typ stanowią siły utrzymania pokoju. W ich skład wchodzą zazw
czaj pododdziały piechoty oraz jednostki logistyczne. Wojsko wyposażonej
jedynie w bro11 leldcą, nieodzowną dla samoobrony. Główne zadanie tego typu
polega na kontroli strefy luyzysu, zapobieganiu wznowieniu działmi bojowy
kontroli demilitaryzacji strefy.
Trzeci typ to siły wielozadaniowe. Oprócz obse1watorów i lekkich jednost
wojskowych w ich skład wchodzą elementy niewojskowe: policja, grupy cy
łów różnego przeznaczenia. W rezerwie pozostająjednostki ciężkie, także lot
cze i morskie.
Regułą w tworzeniu zgrupowa11 sil zbrojnych ONZ była doraźność; pro,
ich tworzenia za każdym razem rozpoczynał się „od nowa". W związku ze zna
nym wzrostem liczby operacji pokojowych i humanitarnych w latach dziewi
dziesiątych (wzrost trzykrotny: 1988 rok - 5, 1994 rok- 17) pojawił się probl
zasobów sił gotowych do podjęcia nowych misji. Problem dotyczył przy tym
tylko ilości i jakości, lecz także czasu gotowości do rozpoczęcia operacji. za·
niala wyraźna potrzeba zredukowania doraźności w tworzeniu sił wielonaro
wych, skrócenia czasu ich wejścia do akcji. W odpowiedzi na te potrzeby poja
la się ( 1995 rok) inicjatywa utworzenia brygady sił szybkiego reagowania O
Wielonarodowa Brygada Szybkiego Rozwinięcia do Operacji ONZ (SHIRBRI
to formacja, która jako integralna jednostka o liczebności do 5 tysięcy żołn
rzy ma zaistnieć po ześrodkowaniu się w rejonie mandatowym. Brygada ma
w razie potrzeby skompletowana z sił (kontyngentów) zgłoszonych przez
stwa uczestniczące w inicjatywie 17 • Desygnowane do sil szybkiego rozwini
wojska powinny być szkolone według jednolitych standardów, przy stosow :
takich samych procedur operacyjnych oraz uczestniczyć we wspólnych ćwi •
1'' Podziałów na typy i rodzaje misji i operacji pokqjowychjcst kilka. W Programie dla J
ju Sekretarzu Generalnego ONZ B.B. Ghaliegojest mowa o czterech typach, w nntowskiej d
nie wymienia się sześć typów operacji wspierania pokoju.
17 Austria, Dania, Holandia, Kanada, Norwegia, Polska, Rumunia, Szwecja, Wiochy ara
landia i Hiszpania. Argentyna swój udział zawiesiła w 2001 r. Polska zadel~larowalu jeden1
lion. W lntach 2006-2008 dowódcą SHIRBRIG był przedstawiciel Polski, gen. bryg. Franci
Kochanowski.
Wielonarodowe siły wojskowe 133
iach. Jedyną stalą strukturą SHIRBRIG jest 13-osobowa wielonarodowa Grupa
anowania. Zgłoszone jednostki mają osiągnąć gotowość w rejonach zaladun-
11 w ciągu 21-30 dni od chwili podjęcia decyzji o udziale w operacji. SHIR-
RIG osiągnęła gotowość do działania w styczniu 2000 roku, a w listopadzie
ostała użyta w misji UNMEE w Etiopii i Erytrei 18 • SHIRBRIG, a właściwie jej
sztab" (Grupa Planowania), odegrała znaczącą rolę w formowaniu dowództwa
Jisji UNMIL (Liberia - 2003 rok) oraz w planowaniu, przygotowaniu, począt­
owym rozmieszczeniu/rozwinięciu sil do operaC:ii pokojowej UNAMIS (Sudan
;2004 rok). .
7.4. Wielonarodowe siły wojskowe Unii Europejskiej
Powodzenie lub niepowodzenie wielonarodowych formacji wojskowych jest
iśle uzależnione od motywów ich tworzenia. W koalicjach wojennych takim
tywem jest doraźny, ale zdecydowanie jednoznaczny cel; w sojuszach są nim
zwania i zagrożenia bezpiecze1istwa pm'lstw w nich uczestniczących; przy two-
niu sił dla operacji pokojowych motyw przewodni stanowi potrzeba utrzyma-
pokoju w określonym obszarze (regionie). Motywy tworzenia wielonarodo-
ch sił wojskowych Unii Europejskiej są nieco inne. Można je generalnie ująć
.,t.rzech punktach: .
1r.l) dążność do uzyskania tożsamości jako ważnego aktora sceny międzyna­
dowej;
2) dążność do poszerzenia płaszczyzny integracji o sferę wojskowości;
3) potrzeby zapewnienia bezpiecze11stwa.
1 Spośród tych motywów trzeci należy uznać za najsłabszy, Europa bowiem
e jest zagrożona wojną na większą skalę. Zagrożenia zaś inne, z terrotyzmem
;czele, nie wywołują dostatecznie silnego bodźca dla wojskowej integracji,
tn bardziej że dostateczne poczucie bezpiecze11stwa daje społecze11stwom Unii
.TO. Istotnymi motywami zatem pozostają ambicje oraz wizje pełniejszej inte-
ji. Podstawowy problem tkwi w tym, że nie są one dostatecznie powszechnie
zielane przez wszystkich członków UE. W tym należy zapewne upatrywać
. 11ego źródła niewielkiego powodzenia w tworzeniu sił wielonarodowych -
:brojnych Unii.
Poligonem doświadczalnym integracji wojskowej jeszcze w rą.mach UZE
· francusko-niemiecka brygada utworzona w rpku 1989. Miała ona'w zamyśle
órców odegrać kilka ról; miała stać się w pełni rozwiniętąjednostką posia-
cą rzeczywistą wartość bojową; miała służyć jako model mieszanych, wielo-
dowych jednostek; miała też przyczynić się do podniesienia zdolności woj-
eh UZE 19 • Utworzenie zintegrowanej brygady francusko-niemieckiej nie
8 W misji wziQio udział ponad 4 tysiące żołnierzy z 43 krajów. Operacją dowodził b. dowód-
lIRBRIG gen. b1yg. Cammaert (Holandia) .
· .' Por. J. Solak, Niemcy w NATO, Bellona, Warszawa 1999, s. 86-88.
134 Rozdział VII
miało większego znaczenia militarnego; ważna była jednak wymowa polityczn ·
tego przedsięwzięcia. Po kilku latach doświadcze11 propagandowo atrakcyjny p
mysi wielonarodowej jednostki niskiego, taktycznego szczebla uznano raczej
chybiony. W praktyce okazało się, że różnic między dwoma armiami było więc
i były one głębsze, niż pierwotnie zakładano. Różnice dotyczyły zarówno kw
stii zasadnicznych, takich jak style dowodzenia (francuski - patriarchalny opa
ty na przestrzeganiu tradycyjnej hierarchii i niemiecki - bardziej demokratyczn
z zasadą „obywatela w mundurze"), jak i spraw z pozoru drobnych takich jak sy
tem urlopów czy jadłospisy Na podstawie zebranych doświadcze11 zrezygnow
no z tworzenia następnych wielonarodowych jednostek niskiego szczebla, a w
siłki skoncentrowano na powołaniu związków operacyjnych.
Spośród wszystkich prób budowania europejskich struktur wojskowych 11
większym sukcesem okazał się Eurokorpus, pierwszy w pełni wielonarodo
związek operacyjny Unii Zachodnioeuropejskiej. Tworzony od 1992 roku, zdo
ność do działania uzyskał w roku 1995. W skład korpusu weszły jednostki pi
ciu paf1stw: dywizja pancerna i pułk z Francji, dywizja pancerna Bundesweh
dywi~ja zmechanizowana z Belgii, b1ygada hiszpa11ska, kompania z Luksemb
ga. W skład korpusu włączona została także b1ygada francusko-niemiecka. K
pus liczy łącznie około 50 tysięcy żołnierzy, a jego zadania wynikają z traktat
sojuszniczych (art. 5 Traktatu Waszyngto11skiego) oraz Deklaracji z Peters
gu. Eurokorpus w razie konieczności miał być oddany pod dowództwo str
giczne NATO w Europie, włączony w skład natowskich sił głównych. Od 20.
roku wchodzi w skład Sił Szybkiego Reagowania (RRF - Rapie! Reaction Fo
ces) NATO, pozostając w dyspozycji zarówno UE, jak i NATO.
Potrzeby południowych (śródziemnomorskich) obszarów Unii miały zas
kajać dwie ustanowione w roku 1995 struktury: EUROFOR (5-10 tysięcy ż
nierzy) oraz EUROMARFOR - złożone z elitarnych, profesjonalnych jednost
francuskich, włoskich, hiszpa11skich i portugalskich.
W ko{1cu lat dziewięćdziesiątych uznano istniejące struktury wojskowe Ut
Europejskiej za niewystarczające, nieodpowiadające zarówno jej aspiracjom,j
i potrzebom. W istniejących wielonarodowych jednostkach uczestniczyło jedy
kilka pm'lstw; nie tworzyło to zatem odpowiednich warunków do rozwijania p
cesu integracji na płaszczyźnie wojskowej. Wspólna Polityka Zagraniczna i 13
piecze11stwa oraz Europejska Polityka Bezpiecze11stwa i Obrony potrzebow
uwiarygodniających je instrumentów; wyraźnie odczuwalny był brak instrmn'
tu „twardego". Po inicjatywach Francji i Wielkiej Brytanii (1998 rok) na „szc
cie" Unii w Helsinkach w 1999 roku podjęto decyzję o utworzeniu do 2003 r
„armii europejskiej" zwanej potem Europejskim Korpusem Szybkiego Rea
wania. Według pierwotnych zaloże11. miała ona liczyć około 60 tysięcy żołni
gotowych do działa11 w rejonach kryzysu na odległość do 6 tysięcy kilometi·.
Zdolność operacyjną miała osiągać w ciągu 60 dni i być zdolna do prowadze
długotrwałych działaó (do dwóch lat). Armia miała być samodzielna pod każd,
Wielonarodowe siły wojskowe 135
~zgięciem, jej skład w razie potrzeby planowano J:ioszerzać o jednostki lotnictwa
fi11aiynarki wojennej. Projektowane siły miały być gotowe do podjęcia wszysl-
.jch zadm'I wojskowych z wyjątkiem obrony wspólnej, czyli zadm'I stricte wo-
'1111ych20. Skład, struktury, wyposażenie Sił Szybkiego Reagowania miały być
1;rccyzowane po przedstawieniu katalogu sił narodowych desygnowanych przez
6szczególnych członków Unii. Pierwsza „oferta" (zaprezentowana w Brukse-
tiw roku 2001) przewidywała łącznie około 100 tysięcy żołnierzy, 44 7 samolo-
tów i 115 okrętów 21 •
·.. W pierwszym etapie tworzenia armii europejsl~iej nie uczestniczyły pa(1stwa
:andydujące do członkostwa w UE. Stosunek Polski do tej inicjatywy cechował
·ę.daleko posuniętą powściągliwością. Władysław Bartoszewski- ówczesny mi-
ister spraw zagranicznych - wskazywał wtedy na liczne nierozwiązane kwe-
.ie,, kluczowe dla uzyskania przez mające się tworzyć wielonarodowe wojskowe
siły europejskie zdolności operacyjnych. Za konieczne uznawał: zdefiniowanie
@cepcji strategiczn~j, zasięgu geograficznego użycia sil, sytuacji, w których
l1ogą być użyte, sposobów prowadzenia operacji, zakresu planowania i szkolenia
J ojsk, sposobów podejmowania decyzji, relacji między WPZiB a EPBiO22 • .lesie-
ią2001 roku Polska zgłosiła tzw. b1ygadę ramową w sile 1200-1300 żołnierzy.
Projekt stworzenia kilkudziesięciotysięcznej armii Unii Europejskiej okazał
· przedwczesny. Nie.zmienia przy tym zasadności takiej oceny ogłoszona w za-
adanym terminie gotowość operacyjna. W rzeczywistości trudno orzec, w jakim
ópniu owe siły są bytem realnym, a w jakim wirtualnym. Stopie11 skomplikowa-
a i zbiurokratyzowania towarzyszący ich ewentualnemu uruchomieniu, manew-
przy ich tworzeniu, będące w istocie „manewrami papierowymi", podważają
mygodność deklaracji o jej gotowości 23 • Opisując stan wojskowych struktur
ii Europejskiej czy armii europejskiej, z niewielkim ryzykiem można poslu-
w Ich pełny katalog pokrywa się z tzw. misjami petersberskimi, na które składa się: wspiern-
.Judności cywilnej na terenach dotkniętych klęskami żywiołowymi, ewakuacja obywateli Unii
szarów objętych kryzysem, monitorowanie zawieszenia broni, kontrola granic oraz przestrze-
wietrznej i morskiej, kontrole embarga, ustanawianie i utrzymywanie warunków bezpiecze11-
. powstrzymywanie wrogich dzialm'i, rozdzielanie stron konfliktów z użyciem siły, inne rodza-
ialm'i siłowych.
· 21 Zgłoszono następujące liczby żołnierzy: Austria- 2000, Belgia - 1OOO w stałej rotacji (3000
miesięcy), Hiszpania - 6000, Finlandia - 2000, FranCcia - 12 OOO, Grecja - 3500, Holandia -
, Irlandia - 1OOO, Luksemburg - I 00, Niemcy - 13500, Portugalia - I OOO, Szwecja - 1500,
łka Brytania - 12500, Wiochy - 6500. ·,.
Ponadto jako swój wkład zostały zadeklarowane przez: Belgię - 25 samolotów i 9 okn,:tów,
panię - 40 samolotów i I lotniskowiec, Francję - 75 samolotów, 15 okrętów i satelita wywia-
czy Helios, Niemcy - 93 samoloty i 20 okrętów, Szwecję - 72 samoloty i 18 okrętów, Wielką
anię- 72 samoloty i 18 okrętów, Wiochy- 70 samolotów i 19 okrętów. Za: ,,Le Monde", Dos-
& Dokume11ts, nr 294, styczei1 2001.
Z wystąpienia w Uniwersytecie Warszawskim, maj 2001 r.
Por. S. Koziej, Współczesne problemy bezpiecze,istwa międzynarodowego i narodowego,
wnictwo Biura Badm1 Strategicznych Prywatnej Wyższej Szkoły Biznesu i Administracji,
awa 2003, s. 78.
136 Rozdział VII
żyć się opinią M. Thatcher, która określała je jako „papierową armię z papier
wymi zasobami, której polem bitwy są biurka Brukseli".
Przyczyn takiego stanu jest wiele. Nie został rozwiązany należycie żad
z siedmiu problemów sfornmlowanych przez W. Bartoszewskiego. Mimo pr ·.
jęcia w roku 2003 Europejskiej Strategii Bezpiecze11s twa na podstawie projel ··
zwanego „strategią Solany" Unia nadal rzeczywistej strategii nie posiada24 •
wciąż istnieje luka. Nie sposób z kolei tworzyć sensownie jakiekolwiek strukt
ry bez wcześniejszych postanowie11 co do ich przeznaczenia, zasięgu dzialani
bez strategii ich użycia.
U podstaw niepowodze11 w budowie i rozwoju europejskich struktur wojsk
wych leży przede wszystkim brak silnej, zgodnej politycznej woli. Taką wą
mogą jedynie wyzwalać szeroko odczuwalne potrzeby; powszechne, wyraź
poczucie zagrożenia. Tego wśród społecze11stw Unii nie ma; zatem idea duż
wspólnej armii nie może znaleźć dostatecznie silnego poparcia.
Przyjęty w 1999 roku w Helsinkach zamiar (zarys planu) stworzenia lic
nej i silnej struktmy, Korpusu Szybkiego Reagowania, wkrótce okazał się ni
możliwy do zrealizowania. W roku 2004 przyjęto koncepcję w swym rozmacl
bardziej skromną; zdecydowano, by zamiast korpusu utworzyć kilkanaście tz
Grup Bojowych. Zgodnie z Deklaracją o europejskich zdolnościach wojskowy.
Unia tym samym rozpoczęła „nowy etap w procesie wzmacniania zdolności wo
skowych w zakresie zarządzania k1yzysami". Nowa koncepcja wynikała z potTz
by budowy „sił bardziej elastycznych, mobilnych i interoperacyjnych, będący
w stanie lepiej zarządzać dostępnymi zasobami; z większą reaktywnością sił wi.
lonarodowych" 25. Odpowiadać im miały Grupy Bojowe - nieliczne (liczące ok
ło 1500 żołnierzy) jednostki o koherentnym sldadzie, zdolne do przeprowadzeni
samodzielnie „małej operacji" lub wstępnej fazy operacji większej. Projekt.z'
kładał utworzenie 15 takich jednostek; łączna ich liczebność miała wynieść okbł
19 tysięcy personelu. Pierwsze dwie grupy- brytyjska i francuska - osiągnęły
towość do działania w 2005 roku, następne miały ją uzyskać w latach 2007-201
Cztery par'1stwa Unii (Francja, Wielka Brytania, Włochy, Hiszpania) tworzą g
py jednonarodowe, jedenaście kolejnych projektuje się jako jednostki wielon\l
dowe. W każdej z jednostek wielonarodowych występuje tzw. pa11stwo wiod
(ji·amework nation) organizujące jej dowództwo, sprawujące dowodzenie.ci
racyjne. Polska ma tworzyć Grupę Bojową - jako pa11stwo wiodące - wspól
24 Szerzej: B. Balcerowicz, Strategia Unii Europejskiej a strategie narodowe paiistw
kowskich, w: E. Haliżak (red.), Polityka zagranicz11a i wewnętrzna pmistwa w procesie in
c;ji europejskie:i, Oficyna Brania, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW, Bydg
Warszawa 2004, s. 53-63.
25 Dec/aration 011 European MilitaiJ' Capabililies, Brussels, 22 November 2004.
Wielonarodowe siły wojskowe 137
;:z Niemcami i Słowacją oraz Litwą i Łotwą. Wkład Polski ma stanowić 60'1/ii po-
tencjału jednostki. Gotowość operacyjną grupa ma osiągnąć do 20 l O roku 26 •
W roku 2004 pięć paóstw UE (Francja, Włochy, Holandia, Portugalia, Hisz-
'jjania) wystąpiło z nową inicjatywą - utworzenia Europejskich Sił Żandarmerii
EGF - European Gendarmerie Force). Choć istnieje już rdzeó EGF, to jednak
wciąż brak dostatecznie wyraźnego zakresu ich misji i zadm'i. Polska uczestni-
czy w inicjatywie, mając status partnera. Należy oczekiwać, że w procesie budo-
wania zdolności wojskowych Unii, rozwijania Europejskiej Polityki Bezpiecze11-
istwa i Obrony będą pojawiać się kolejne inicjatywy tworzenia wielonarodowych
. sił wojskowych.
7.5. Wojsko Polskie w wielonarodowych silach wojskowych
Tradycje udziału wojsk polskich w wielonarodowych, koalicyjnych zgrupo-
waniach wojsk można wywodzić z czasów wojny z zakonem krzyżackim i bitwy
pod Grunwaldem. Polskie jednostki wyraźnie znaczyły w koalicyjnych zgrupo-
waniach Napoleona Bonapartego. W czasie drugiej wojny światowej polskie dy-
wizje, korpusy i armie wchodziły w skład wielonarodowych związków zarówno
ha Zachodzie, jak i na Wschodzie.
. Począwszy od rol(_U 1973, udział Wojska Polskiego w wielonarodowych for-
mcjach wojskowych zaznaczył się wpierw poprzez uczestnictwo w siłach po-
ojowych Organizacji Narodów Zjednoczonych. Polskie jednostki stanowiły od-
ąd istotny komponent w składzie sił ONZ, 111.in.: UNEF-11 (Bliski Wschód),
1
. DOF (Wzgórza Golan), UNIFIL (Liban), UNTAG (Namibia), UNTAC (Kam-
odża), UNPROFOR (b. Jugosławia). Liczne kontyngenty wojsk polskich we-
ly w skład wielonarodowych sił do operacji pokojowych prowadzonych pod
uspicjami NATO - IFOR, SFOR, KFOR (b. Jugosławia). W natowskiej operacji
g OR, a następnie operacji SFOR, wziął udział polski batalion w składzie Bryga-
y Nordycko-Polskiej, która stanowiła element wielonarodowej dywizji.
Te działania nawiązywały do zapisów pierwszej w III Rzeczypospolitej kon-
pcji strategicznej, według której jednym z dwóch filarów bezpiecze11stwa mia-
być współpraca, w tym współpraca wojskowa. Ważnym przesłaniem tej kon-
cji było promowanie idei tworzenia wielonarodowych sił wojskowych, w tym
eszanych jednostek z wojskami sąsiadów. Takie rozwiązanie uważ~no za slrn-
zny sposób usuwania uprzedze11 hist01ycznych. oraz napięć z sąsiadami.
W połowie lat dziewięćdziesiątych istotny1i1 motywem bardzo dużego zaan-
. owania polskich jednostek do działania w wielonarodowych strukturach opar-
:h na doktrynach, standardach, procedurach sztabowych NATO była potrzeba
2ó Szerzej: P. Gawliczek, The Bat/le Group Co11cept As 'rne Wóy Towardv The Armed Force.i·
•cialization, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005. Planowany termin gotowości gru-
·pmwclopoclobnie zostanie przesunięty na rok 2011.
138 Flozdzial VII
przygotowania do akcesji do Sojuszu; tworzenia dobrego gruntu do uzyskan.
pełnej interoperacyjności.
Zaangażowanie Polski w tworzeniu kilku jednostek wielonarodowych wy1
kalo z wyraźnie politycznych przesłanek. U podstaw t.1działu w budowie Wiel
narodowego (niemiecko-dm'lsko-polskiego) Korpusu Północno-Wschodni
(MNC NE) legły potrzeby przygotowania do członkostwa w NATO, a następ
adaptacji Wojska Polskiego w Sojuszu i właściwej z nim integracji. Korpus, k
rego tworzenie zapoczątkowano w 1997 roku, wstępną gotowość osiągnął w ro
2003, pełną w 2007. W jego skład wchodzą narodowe związki taktyczne (trzy d
wizje) i kilka narodowych oddziałów i pododdziałów. Mieszany jest sztab k
pusu. Korpus oprócz zadm'J. w zakresie planowania i prowadzenia działat'1. obro
nych zgodnie z artykułem 5 Traktatu Północnoatlantyckiego ma być gotowy
uczestnictwa w operacjach zarządzania kryzysami, operacjach (misjach) pok
jowych, misjach humanitarnych i ratunkowych. Dalsze umiędzynarodowie
koqrnsu nastąpiło po wejściu w skład dywizji dm'J.skiej pododdziału litewski
go. Jego dowództwo w roku 2007 brało udział w operacji ISAF w Afganistan
a personel pełnił służbę w ramach dowództwa X zmiany (tzw. dowództwa ko
pozytowego).
Idea tworzenia wspólnych jednostek wojskowych z sąsiadami niezależnie ..
struktur urzeczywistniła się (w różnym stopniu) w trzech przypadkach. W wy
ku inicjatywy ( 1993 rok) utworzenia wspólnej jednostki polsko-litewskiej w ro
1998 gotowość osiągnął liczący (etatowo) 786 żołnierzy Litewsko-Polski Ba
lion Sił Pokojowych (LITPOLBAT). Sens istnienia tej jednostki miał wykrac
daleko poza formalnie podawany cel: ,,zdolność do działania w międzynaro
wych akcjach mających na celu utrzymanie lub przywrócenie pokoju i bezp
cze11.stwa w rejonach konfliktu, a także udział w międzynarodowych akcjach 1
manitarnych i ratowniczych podejmowanych przez ONZ, OBWE, NATO, U
albo inną organizację międzynarodową, której członkami są Rzeczpospolita P
ska i Republika Litewska" 27 • Utworzeniu wspólnej polsko-litewskiej jednos
przypisywano przede wszystkim istotne znaczenie polityczne. Miało być wy~·
zem nie tylko nowej jakości w stosunkach między obydwoma pmistwami, le,
także tworzenia nowej sytuacji bezpiecze11.stwa (szczególnie wojskowego w;
miaru) w regionie. Dla Litwy ponadto był to znaczący krok na drodze do czł
kostwa w NATO. Batalion od początku swego istnienia był obiektem zainter
wania Sojuszu, postrzeganym jako dobry przykład realizacji tzw. operacyjne
wymiaru programu „Partnerstwa dla Pokoju". W 2000 roku został zaliczony
struktur Sił Szybkiego Reagowania Unii Europejskiej, a w 2008 roku - rozfi
mowany.
27 Umowa między Rządem RP a Rządem Litwy w sprawie utworzenia wspólnej jednostki
skowej dla utrzymania i przywraeania pokoju i bezpieeze11stwa, 26 czerwca 1997 r.
Wielonarodowe siły wojskowe 139
J\POLUKRBAT - Polsko-Ukrai11ski Batalion Sil Pokojowych - jest jednost-
która niedługo po sformowaniu wykonywała już właściwe jej zadania. Ini-
ywa utworzenia wspólnej polsko-ukrai11skiej jednostki wojskowej w sile ba-
'onu pojawiła się w roku 1995 28 • Zgodnie z zawartą umową batalion może być
korzystywany w międzynarodowych misjach o mandacie zaakceptowanym
ez Radę Bezpiecze11.stwa ONZ lub organizowanych z ramienia i innej organi--
ji odpowiedzialnej za utrzymanie pokoju i bezpiecze11stwa międzynarodowe-
. Jednostka może być użyta w różnego rodzaju misjach pokojowych, humani-
nych oraz do pomocy w klęskach żywiołowych. Formowanie jednostki, której
t przewiduje 748 żołnierzy, zako11czono w rolcti 1998. W lipcu 2000 roku ba-
on (ponad 600 żołnierzy w pięciu kompaniach) rozpoczął misję w Kosowie,
hodząc w skład Wielonarodowej Brygady Wschód (MNB E) sił wielonarodo-
ch KFOR.
; Zamiai; a następnie plan utworzenia Wielonarodowej B1ygady Czesko-Pol-
o-Słowackiej, która miała osiągnąć gotowość w roku 2005, w praktyce się nie
il. Po sformowaniu w roku 2002 dowództwa i sztabu, już dwa lata później
bee problemów organizacyjnych i finansowych podjęto decyzję o jej rozfor-
owaniu.
Nowąjakość w historii udziału Wojska Polskiego w wielonarodowych silach
·ojnych stanowiła s:(ormowana latem 2003 roku na potrzeby stabilizacji/okupa-
raku wielonarodowa dywizja. Zorganizowania tego oddziału złożonego z żol­
~rzy 26 armii świata (Europy, Azji, Ameryki) podjął się rząd polski. Dywizja
tejęła odpowiedzialność za stabilizację/okupację jednej z czterech stref, na ja-
ę,został podzielony po operacji wojennej Irak29 • Dowodzenie operacyjne dywi-
pozostawało w kompetencjach polskiego dowódcy. Polska w tej „subkoali-
sprawowala funkcję lead nation. W skład dywizji pierwotnie wchodziły trzy
pletne b1ygady- polska, ukrai11ska, hiszpa11ska; w każcie.i z nich znajdowały
oddziały i pododdziały wielu narodów. Z upływem czasu skład dywizji ule-
~mniejszeniu. Już w roku 2004 wycofali się Hiszpanie; faktyczny koniec jed-
lki jako dywizji nastąpił po wycofaniu się Ukrainy. W roku naszego wyjścia
·aku (2008) z dywizji ostała się licząca 1200 żołnierzy (z dziewięciu krajów)
.· ostka.
Za szczególne doświadczenie działania w jednostkach wielonarodowych na-
y uznać nasz udział w operacji ISAF w Afganistanie. W roku 200,6, po pod-
iu przez rząd decyzji o znaczącym zaangażow.aniu wojskowym w· operację,
Afganistanu wysłano silny, liczący 1200 żołnierzy kontyngent30 • Znacząca
•· 28Ta inicjatywa w jakimś stopniu nawiązywała do powstałej w 1920 roku idei sformowa-
,wspólnego oddziału (T. Krząstek, Ula-aina, Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2002,
84).
29
Po trwającej trzy tygodnie operacji „lrac.:ka Wolność" nastąpiła druga faza dzialm1 wojsk -
m ;,stabilizacyjną". W istocie była to pewna odmiana okupacji.
_30 Do tej pory nasz udział w silach ISAF wynosi! około 100 żołnierzy.
140 Rozdział VII
większość kontyngentu usytuowana została głęboko w strukturach wojsk amą
lrn11skich, głównie w strukturach amerykat'l.skiej dywizji. W roku 2008 liczeb1
podwojony kontyngent polski usamodzielnił się, przejmując operacyjną oclpow
clzialność za jedną z prowincji (Ghazni).
Należy zauważyć, że zarówno w Iraku, jak i w Afgai1istanie nasze jedno
ki funkcjonowały (i nadal funkcjonują) w strukturach doraźnych, podlegający
permanentnym zmianom, ~o jest zjawiskiem normalnym w koalicjach zawiąz
wanych w celu wypełnienia jednej misji, jednego zadania.
Polska jest zainteresowana uczestnictwem w Eurokorpusie (EC). Jako tz.
11011~/i·ameworlc nation reprezentowana była w dowództwie EC przez dwóch o
cerów, od połowy roku 2009 służbę pełni sześciu oficerów. Propozycja pełne
zaangażowania - wydzielenia do EC - została pozytywnie zaopiniowana prz
Wspólny Komitet EC 31 w roku 2008.
Literatura uzupełniająca
Ajnenkiel A. (red.), Pod w~1Jólnymi sztandarami. Droga Polski do NATO, Akaden
Obrony Narodowej, Warszawa 1999.
Balcerowicz B., Sojusz a obrona narodowa, Bellona, Warszawa 1999.
Kącki C., Siły wielonarodowe do misji pokojowych, Akademia Obrony Narodowej,~
szawa 2003. · ··
Kołodziejczyk A., Wielonarodowośćjako wyzwanie dla współczesnego wojska, w: M. C
ślarczyk (red.), Wojsko wobec wyzwa11 współczesnego fwiata, Akademia Obrony
rodowej, Warszawa 2005.
Kukułka J., Łukaszuk L., Od ko11fliktów do partnerskiej współpracy, Akademia Obr
Narodowej, Warszawa 1997.
Obrusiewicz M., Wielonarodowe połączone siły zadaniowe CJTF, Akademia Obrony
rodowej, Warszawa 2003.
Sikorski J., Zarys historii wojsko,vo.fri powszechnej do ko,ka wieku XIX, Wydawnicl
Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1987.
Zięba R., Europejska Tożsamość Bezpiecze11stwa i Obrony: koncepcja - struktura -.fin
cjonowanie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000.
Vademecum NATO, Bellona, Warszawa 1999 i wyd. późniejsze.
Jl W jego skład wchodząjako tzw .. fi·amework nations Francja, Niemcy, Hiszpania, Belg
Luksemburg. ··
ROZDZIAŁ VIII
SIŁY ZBROJNE W KONFLIKTACH ZBROJNYCH I WOJNACH
Kluczowe dla podejmowanej w tym rozdziale problematyki terminy: ,,kon-
\kt zbrojny" i „wojna" wymagają jeśli nie clodefiniowania, to krytycznej anali-
.Dotyczy to przecie wszystkim definicji wojny. W ostatnich dziesięcioleciach
inionego wieku bowiem ciało się zauważyć coraz częstsze używanie terminu
· \>jna" w dalece nieklasycznym, często metafo1ycznym jego znaczeniu. Rzecz
zasem sprowadzała się nie tylko do wzrastającej liczby związków frazeolo-
znych typu: ,,wojna ekonomiczna", ,,wojna psychologiczna", ,,wojna techno-
iczna" czy wreszcie „zimna wojna", lecz do coraz wyraźniejszej dążności do
etradycyjnego, rozszerzonego traktowania tego terminu także wśród wojsko-
ch, w sferze wojskowości.
· Podobnie jak „strategia", tak termin „wojna" w drugiej połowie XX wieku
szerzył wyraźnie swój zakres znacze11. Nietrudno zauważyć, że często i bardzo
'wolnie stosuje się go w publicystyce, a także w praktyce politycznej. Nietruci-
. ,też dostrzec przypadki posługiwania się tym terminem w imię politycznych
· 1ów, przypadki celowej manipulacji. Stosując retorykę wojenną (,,wojna z ter-
'ryzmem"), administracja Busha, podobnie jak ekipa Putina, przydawała sobie
gecjalnej władzy (siły), jaka przysługuje jedynie w czasie wojny; wszak prawa
grani czające rządy są znacznie luźniejsze w czasie wojny niż w czasie pokoju 1•
· · Granice między tym, co jest wojną, a tym, co nią nie jest, stały się nieostre
płynne. Rzeczywista lub mniemana nieadekwatność terminu „wojna" do no-
:ych warunków, do nowych potrzeb zarówno natury teoretycznej, jak i prak-
cznej, dała się silnie odczuć po 11 września 2001 roku, po ogłoszeniu „wojny
terroryzmem".
·· Analizy definicji wojny należy poprzedzić wyjaśnieniem terminów najbliżej
·,wojną" związanych, stosowanych w teorii i praktyce strategii bezpiecze11stwa,
·ategii wojennej, czyli pojęć kryzysu i konfliktu zbrojnego. .,.
8. 1. Kryzys. Konflikt zbrojny
„K1yzys" stał się w ostatnich latach jedną z kluczowych kategorii nie tylko
teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, lecz także w teorii i praktyce
,; 1 Szerzej o implikacjach retoryki związanej z „wojną z terroryzmem" zob. K. Roth, The law ąl
r in the war on terror, ,,Foreign Affairs", styezel'i-luty 2004.
 Rozdział VIII
142
strategii bezpiecze11stwa, teorii organizacji i zarządzania oraz wielu innych dy
cyplinach naukowych. W teorii stosunków międzynarodowych, teorii pai'lst
proste - dychotomiczne ujęcie stanów funkcjonowania pa11stw, relacji zachod
cych między pa11stwami, jako stanów 1>okoju i wo_jny okazało się niewystarc
jące, gdy wyraźnie dostrzeżono jakość trzecią - stan niebędący ani pokojem,
wojną, ale czymś pomiędzy nimi, czymś pośrednim: stan IU"yzysu. W sferze t
rii i praktyki współczesnej strategii poza klasyczną strategią wojenną wykszt
ca się dzisiaj (absorbując coraz więcej uwagi) strategia kryzysów (reagowań
kryzysowego, zarządzani.I kryzysami, zarządzania kryzysowego).
Termin „kryzys" (gr. krisis) pierwotnie oznaczał: punkt zwrotny, moment ró
strzygający, ostateczne rozstrzygnięcie 2 • Ostateczne rozstrzygnięcie miało zawi
rać się w alternatywach: sukces-klęska, życie-śmierć, rozwój-regres itd. K1y
rozpatrywany od strony aksjologicznej, zawiera dwie skrajnie odległe wartoś
negatywną - może być czynnikiem regresu i pozytywną - może być czynniki ·
rozwoju.
Współcześnie uznaje się, że lu-yzys jest stanem - stanem rzeczy, ale s.
nem przejściowym, stanem niestabilności. W ujęciu ogólnym definiuje się'
jako fazę funkc,jonowania danego podmiotu (układu, organizmu, systemu), k
rej atiybutową cechąjest niestabilność. Istotą luyzysu jest brak stabilności p
miotu, która powoduje zmianę jego funkcji (a nawet całkowite ich ustanie)3.)
To definicja ogólna, obejmująca każdy z układów, organizmów, system
Układem (systemem), którego dotycząlayzysy, są: organizmy, instytucje, org
zacje, narodowe i międzynarodowe systemy społeczne, polityczne, ekonomie
itp. Dokonując koniecznej na użytek niniejszego studium redukcji zala-esu z
czeniowego definiowanego te1minu, można wyróżnić czte1y poziomy (Ia-ęgi, c
li rodzaje) k1yzysów:
ogólny,
społeczny,
polityczny,
polityczno-militarny.
Zala-es znaczei'1 poszczególnych poziomów (kręgów) ilustruje 1ysunek 6.
Kontekst niniejszego opracowania sprawia, że przedmiotem zaintereso
nia pozostaną k1yzysy dwóch układów, dwóch systemów - pa11stwa oraz sto
ków międzynarodowych; kryzys traktowany jako szczególny stan (faza, o1
sytuacja) funkcjonowania pa11stwa, a także jako stan (sytuacja) stosunków t
dzynarodowych. K1yzysy, któ1ych podmiotami są pa(1stwa czy stosunki mię
narodowe (ład międzynarodowy), stały się przedmiotami strategii - zarówn
teorii, jak i praktyki.
' obcych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990, s. 404.
Słownik H:,wazów
3R. Wróblewski, Pwistwo w k1:vzysie, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2
s. 11-19.
Siły zbrojne w l<onflil<tach zbrojnych i wojnach 143
:.'.kRYZYS - destabilizacja funl<cji l<ażdego ul<ladu (systemu)
KRYZYS SPOŁECZNY - destabilizacja funkcji systemu społecznego
KRYZYS POLITYCZNY - destabilizacja funkcji systemu politycznego
KRYZYS POLITYCZNO-MILITARN Y - destabilizacja funl<cji systemu
politycznego ze względu na konflikt militarny w sl<ali poniżej progu wojny
s. 6. Definiowanie i podział kryzysów
ródlo: Przyg?towanie i prowadz~'.1ie wojny obronnej przez Polskę po 2000 ,: Cz. li: Warunki powstawania
zysów polttyczno-1111/ttamych I ich charakter, ,,l<appa", Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1997,
-~-20.
K1yzys jako ola-es funkcjonowania pa11stwa - to stan, w którym bezpośrednie
agrożenie żywotnych interesów pa11stwa (w jego wnętrzu lub w bliskim otocze-
·u) następuje tak szybko, że wymusza na władzach publicznych natychmiasto-
podjęcie nadzwyczajnych działa6.'1 •
. K1yzys międzynarodowy to stan (sytuacja) destabilizacji, niepewności i na-
(ęcia w_stosunkach międzynarodowych; stan zaostrzonego (zaostrzającego się)
oru n11ędzynarodowego. Charakteryzuje się on zwiększonymi trudnościami
porozumiewaniu się stron, ryzykiem utraty kontroli nad przebiegiem wyda-
11, zwiększonym p1:awdopodobie11stwe111 użycia siły.
W sensie ontycznym layzys jest kulminacją nagromadzonych i skumulowa-
..ch konfliktów - konfliktów wciąż obecnych w życiu społecznym, w pmistwie,
środowisku międzynarodowym.
Spośród wielu klasyfikacji layzysów za najbardziej przydatny dla podejmo-
,anej tu problematyki uznać należy podział dokonany przez R. Wróblewskie-
/J~rzyjęto za nim, że wśród kryzysów można wyodrębnić dwie zasadnicze kla-
zdarze115:
I) z dominacją czynników wewnętrznych, które obejmują:
:-- zamieszki lub fale strajków o znaczeniu pa{1stwowym, naruszające podsta-
obronności;
- duże klęski żywiołowe,
katastrofy ekologiczne,
- layzysy ekonomiczne,
- zbrojne przewroty polityczne,
- powstania, które nie przerodziły się w woj11ę domową,
- layzysy polityczne zagrażające porządkowi demokratycznemu, zdarzenia
zące w porządek konstytucyjny, terror itp.
2) z dominacją czynników zewnętrznych, które obejmują:
- masowe migracje;
4 Ibidem, s. 16.
5 Za: R. Wróblewski, Wprowadzenie ... , op. cit., s. 145-146.
[44 Rozdział VIII
-- prowokacyjne zbrojne starcia (incydenty) graniczne nieprzekraczające pr
gu wojny;
- interwencje zbrojne;
- jawne przygotowania pa11stwa sąsiedniego do ii1wazji na dane pa11stwo;
- wojnę domową lub wojnę między pa6.stwarni sąsiadującymi z danym pa
stwem;
- konflikt zbrojny, wojnę między pa11stwa111i z dalszego otoczenia dane
pa6.stwa, zagrażający wprost lub pośrednio jego bezpiecze6stwu i angażqjący
pa6.stwo po jednej z walczących stron;
- interwencję militarną z zaangażowaniem znacznych sil;
- sytuacje wewnętrzne innych pa6stw wymuszające uznanie koniecznoś
wojskowej interwencji humanitarnej danego pa6stwa.
Wyżej wymienione „klasy zdarze11" obejmują szerokie spektrum luyzysó
politycznych. Spośród czterech wymienionych, ujętych w tabelę znacze6. p~jęc;
,,hyzysu" dla rozważanych w niniejszym opracowaniu kwestii szczególnie ist '
ny jest kryzys polityczno-militarny. Według R. Wróblewskiego jest to „spec
ficzna postać kryzysu politycznego, w którym przyczyną destabilizacji polityc
nej paiistwa, stosunków międzynarodowych jest konflikt zbrojny poniżej pro
wojny. Jego istotą jest zastosowanie przemocy zbrojnej - przemoc zbrojna ja
sposób realizacji celów w fonnie agresji lub jej groźby"6 •
Kryzys polityczno-militarny wiąże się z ograniczonym użyciem sił zbrojny
jako jednego ze środków polityki. Jaldcolwiek w kryzysach w ogóle, a w luy
sach polityczno-militarnych w szczególności, często sięga się do przemocy j
metody, to jednak siły zbrojne raczej asekurują działania polityki, aniżeli popr
swoją aktywność rozstrzygają o osiąganiu jej celów.
Ryszard Wróblewski wyróżnia sześć typów kryzysów polityczno-milit
nych: rozruchy społeczne, rozruchy zbrojne, pucze wojskowe, operacje antyt
rorystyczne, operacje przeciwko mafii, interwencje zbrojne.
Znaczną liczbę typów kryzysów przyjmuje się w natowskich koncepcja
strategiach przeciwdziałania i opanowywania kryzysów. W latach dziewięćdzi
siątych ponad dziesięć sytuacji traktowanych było w tej kategorii7. W jed'
z dość rozpowszechnionych klasyfikacji jako pie1wotne przyjmowano layte(
geograficzne. Podział layzysów wyglądał następująco:
1) w strefie bezpiecze{1stwa NATO:
- ,,duże rozruchy", ktyzys społeczno-polityczny w pa11stwie NATO;
- operacja antyterr01ystyczna wynikająca z zagrożenia paóstwa NATO
wnątrz;
2) poza strefą bezpiecze11stwa (obszarem) NATO:
- wojny domowe w innych pa11stwach;
lbidem.
6
7 Por. Zagrożenia k1J1Zysowe i wojenne Polski w kontekście Je/ członkostwa
Akademia Obr011y Narodowej, Warszawa 1998.
Siły zbrojne w l<onfliktacl1 zbrojnych i wojnach
145
- napięcia między pai'1stwami grożące wybuchem konfliktu lokalnego;
.- przywracanie porządku po wygaśnięciu konfliktu lokalnego;
- załamanie się władzy politycznej w pmistwie lub/i sytuacja, w której do-
dzido nadmiernych cierpie11 ludności;
- sytuacja zagrożenia katastrofą nuklearną wywołaną zarówno środkami
1skowymi,jak i awariami w elektrowniachjądrowych, a także poważnymi k.a-
trofami ekologicznymi;
- zµgrożenie licznych grup obywateli pa11stwa NATO znajdujących się poza
1icami;
- konieczność ochrony morskich szlaków komunikacyjnych;
- międzynarodowa interwencja zbrojna przeciwko innemu pa11stwu, udział
\; konflikcie lokalnym.
Sytuacje layzysowe stanowią w analizie strategicznej kanwę do budowy okre-
fonych scenariuszy. Czte1y symptomatyczne scenariusze kiyzysowe dla Polski
pisano w książce Pokój i„ 11ie-pokój ". Na progu )(XI wieku 8 :
·, 1) operacja antyterro1ystyczna wynikła z zagrożenia z zewnątrz,
i 2) międzynarodowa inte1wencja zbrojna,
3) destabilizacja w pobliżu granic Polski,
4) poważny luyzys społeczno-polityczny w Polsce.
Kryzys w teorii sto~unków międzynarodowych traktuje się często jako jedno
stadiów rozwojowych występujących w określonych fazach konfliktów mię-
ynarodowych. ,,Kryzys" i „poważny layzys" lokuje się na pograniczu faz: roz-
.1u i rozwiązania (wyniku) konfliktu 9•
.:Koniecznym elementem, ,,waiunkiem" zaistnienia layzysu jest konflikt. Kon-
t wedhlg Słownika języka polskiego oznacza „niezgodność, sprzeczność inte-
ów, spór, zatarg". Zakres znaczeniowy terminu „konflikt społeczny" jest bar-
O szeroki, rozciąga się od kłótni między dwoma osobami po konflikty zbrojne
· ędzy pmistwami.
;_,w opracowaniach natowskich dotyczących problematyki konfliktów i za-
dzania w sytuacjach kryzysowych konflikt definiuje się jako: ,,sytuację we-
trzną lub wewnęh·zną, w której występuje zagrożenie dla nadrzędnych
1 ości, interesów lub celów stron uczestniczących" 10 • Konflikt różni się od
ółzawodnictwa tym, że jest związany z naruszaniem nonn.
(onflikt międzynarodowy to stan bardzo poważnego pogorsze11ia, zaostrze-
1 tosunków między uczestnikami społeczności 1piędzynarodowej, tJ'faza spo-
której w celu rozwiązania adwersarze uciekają się do zastosowania przemo-
_w tym przemocy zbrojnej).
B. Balcerowicz, Pokój i„ nie-pokój". Na progu XXI wiefm, Bellona, Warszawa 2002 .
. . M.in. E. Cziomer, L. Zyblikiewicz, ZalJ'S ·,vspólczesnychstos1111ków międzynarodov.,ych, Wy-
w NATO, I lllctwo Naukowe PWN, Kraków 2002, s. 206-209.
: 111 Generic Crises Management Handbook, EAPC (COEC)D(99) 1/99.
146 Rozdział VIII
Konłłikt zbrn,jny w obowiązującym do niedawna i niekiedy wciąż stosd'
nym ujęciu, m.in. L. Muchy, to „działania sil zbrojnych przeciwstawnych pa
(narodów, klas, grup społecznych), prowadzone na ograniczoną (co do celu,
łych środków, obszaru, czasu trwania) skalę" 11 •
W powyższej definicji, tak jak i wielu innych, kont1ikt zbrojny jest'st~
w którym używa się sil zbrqjnych w ograniczonej liczbie; w którym wystę
walka zbrojna (działania zbrojne) na skalę ograniczoną 12 • Konflikt zbrojny
miany był jako rodzaj „mal~j wojny" 13 • Uwspółcześniona i zmodyfikowana
nicja AON podaje, że konflikt zbrojny to „sprzeczność (spór)( ... ) rozwiąz
ny przy wykorzystaniu sił zbrojnych (uzbrojonych grup) stosujących prze
zbrojną" 1 4.
Międzynarodowe oraz wewnętrzne konflikty zbrojne mają zazwycząj z
ny charakter. Jak pisze E. Cziomer - rozg1ywają się one z reguły w skomp
wanym środowisku politycznym, które uwarunkowane jest wieloma czynni!
Przebiegają one w wielu płaszczyznach - narodowej, pm'lstwowej, mięci
rodowej, lokalnej, regionalnej, globalnej, oraz angażują różnych uczestnik
rządy pa11stw, kierownictwa organizacji zbrojnych, instytucje międzynaro
i innych 15 • Mimo tego ogromnego zróżnicowania konflikty mają liczne c.
wspólne:
toczą się zawsze między konhetnymi uczestnikami;
rozpoczynają się i ko11czą w określonym czasie;
przechodzą różne fazy (np. eskalacji, spadku napięcia itp.);
obejmują określone (geograficznie) obszmy;
koncentrują się na zdobywaniu (bądź obronie) określonych
idóbr 16 •
Z punktu widzenia metod, sposobów stosowanej przemocy zbrojnej,11
(zasięgu) do konfliktów zbrojnych - wedh1g Słownika AON - zalicza się:
wojnę(!),
interwencję zbrojną,
incydent wojskowy,
11L. Mucha, Przemoc zbrojna, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1991, s. 33. ·
12Według Zbioru podstawÓwych terminów z zakresu nauki i doki1J1ny wojennej (Ak
Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Warszawa 1980) ,,są to działania stosunkowo kr
le na ograniczonym obszarze i ograniczonymi siłami" (s. 8). ( ... ),,cele polityczne są o
nc, walka zbrojna toczy się na niewielkim obszarze, w krótkim czasie, nic angażuje( ... ) c
zbrojnych( ... )" (J. Kaczmarek, Bitwa o przetrwanie, Ministerstwo Obrony Narodowej,
wa 1988, s. 26).
13 W ujęciu T.N. Dupuy może to być „zbrojne działanie w terenie między pokojem a
tą wojną".
B. Balcerowicz (red.), Słownik ... , op. cit., s. 59.
1-1
E. Cziomer, L. Zyblikiewicz, op. cit., s. 206.
15
16 Za: Z. Cesarz, E. Stadtmiller, Problemy polityczne współczesnego J'wiata, Wyda
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wroclaw 1998, s. 75-80.
Siły zbrojne w l<onflil<tach zbrojnych i wojnach 147
przewrót wo_jskowy,
blokadę zbro,joną,
demonstrację siły,
.- oraz inne formy.
/. Konflikt zbrojny jest pojęciem szerszym niż wojna. Każda wojna jest kon11ik-
ln zbrojnym; natomiast nie każdy konflikt zbrojny jest wojną.
. Na użytek analiz środowiska bezpiecze11stwa międzynarodowego stosuje si'<
ólniejszy termin „poważny (większy) konflikt zbro_jny", który jest definiowa-
jako przedłużająca się walka pomiędzy silami wojskowymi dwóch pm'lstw, rzą­
·~ lub między rządem a przynajmniej jedną zornanizowaną grupą zbrojną 17 •
·
8.2. Wojna - definicje, redefinicje
.:We współczesnej terminologii, o czym była mowa w poprzednim podrozdzia-
•wojnę traktuje się jako jedną z form konfliktu zbrojnego - ,,wojna" jest zatem
;minem o węższym zakresie przedmiotowym. Ta współzależność (hierarchia)
ajduje też zastosowanie na gruncie prawa międzynarodowego.
Granice między tym, co jest wojną, a tym, co nią nie jest, są nieostre i płyn­
.Potrzeby polityki, prawa, strategii, sztuki wojennej (operacji i taktyki) wywo-
ąkonieczność rozróżnienia konfliktu zbrojnego niebędącego wojną od wojny.
:~wą coraz ważniejszą staje się potrzeba ustalenia co najmniej swoistej ,,linii
arkacyjnej" między tymi dwoma kategoriami.
..Po 11 września, po ogłoszeniu przez Stany Zjednoczone „wojny z terrory-
~ln", okazało się, że znany od wieków i w istocie jednoznaczny termin „woj-
nie za bardzo pasttje do nowej sytuacji, do nowych warunków, do nowych po-
. b natmy zarówno teoretycznej, jak i praktycznej. Okazało się też, że to sarno
yczy terminu: ,,agresja zbrojna". Uznany przez USA, a następnie przez so-
'zników z NATO za agresję zbrojną atak tęrro1ystyczny nie spełniał całkowicie
µego z kilkunastu warunków definicji agresji przyjętej przez ONZ.
ie ulega wątpliwości, że zmiany charakteru środowiska bezpieczef1stwa, ocl-
nny od znanych w XX wieku wojen charakter konfliktów zbrojnych przelo-
;,wieków, czasem też doraźne (polityczne!) potrzeby powodują wspomnianą
:J~onieczność gruntownego przeglądu i być może rewizji definicji pojęcia woj-
/Definicje klasyczne, począwszy od definicji Clausewitza, podlegają ostat-
jdość powszechnej i wielostronnej krytyce. Warto w tym miejscu'zaznaczyć,
obiektem najbardziej ostrej krytyki jest zazwyczaj strywializowana wersja,
' ·oszczana inte1vretacja formuły wielkiego Pmsaka - ,,przekład" jego definicji
'?y na język potoczny; bezrefleksyjnie powtarzana mantra: ,,wojna to przedlu-
1e polityki", ,,wojna to czyn polityczny pa11stwa".
P Mqjor armecl co11flict, ,,SIPRI Yearbook" 1996, Oxford University Press, Oxford 1996,
148 Rozdział VIII
Układając w pewną całość wyrażane w różnych miejscach jego dzieła O woj:,,.
nic elementy definicji i bardziej całościowe określenia, można skonstruować na
stępującą charakte1ystykę: wo.ina to: czyn polityczny; dalszy ciąg stosunkó
1>olitycznych prze,jawia,jącycb się w aktach przemocy, mający na celu zm
szenie przeciwnika do spełnienia naszej woli. Celem dzialm't wo,jennych .ies
obezwładnienie wrnga, jego rozbrn,ienie: doprowadzenie Jego sił zbro,jnycl
do stanu, w którym nie bę<ht one zdolne do walki.
Główne elementy clausewitzowskiej definicji to: ścisły związek polityki, pa{i
stwa i wojny, pierwsze11stwo polityki wobec wojny, potraktowanie wojny (prz
mocy) jako instrumentu polityki. Dla tego filozofa kluczowe jest bowiem sys"
temowe powiązanie przemocy zbrojnej (w wykonaniu zorganizowanych sił)
z polityką pa6.stwa narodowego. Dość rzadko zwraca się uwagę na głębsze, wni
kujące pod definicyjny naskórek treści filozofii wojny tego myśliciela. Nie do
strzega się prawie wcale jego proheglowskiej trynitarnej koncepcji wojny, wedłu
której jest to chaotyczna gra między: silą, władzą i ludem lub inaczej: rozum
siły i (ślepego) żywiołu. Przy nadmiern~j ekspozycji tego, co w podejściu Cla
sewitza racjonalne, na dalekim planie pozostawia się takie charakte1ystyczne dla
kategorie jak: ,,wojenna mgła" i „tarcie".
W klasycznej definicji uczonego amerykai1.skiego Q. Wrighta wojna jest
„stanem prawnym pozwalającym dwom lub większej liczbie wrogich gru
rozwiązywać konflikt przez użycie siły zbrnjnej" 18 • Wojnę też należy pojm
wać jako skrajne zintensyfikowanie aktywności militarnej, napięcia psychiczn
go, władzy (prawnej) i integracji społecznej. Owo „zintensyfikowanie" zaś nast
puje wtedy, gdy przeciwnik dysponuje porównywalną silą (materialmt). Woj1
oznacza równoczesny konflikt sił zbrojnych, nastrojów ludności, zasad prawnyc
i kuhur narodowych.
Pojęcie „wojny" wedle omawianego klasyka, jak też późniejszych myśliciel'
zarezerwowane jest jedynie dla tych konfliktów, w które społeczei'1stwa (pa11stw,
narody) angażuj~l całość bądź gros swoich wszelkiego rodzaju zasobów.
Carl Schmitt definiował wojnę jako „konflikt między jednostkami zorg1
nizowanymi politycznie, prowadzony za pomocą uzbro,ienia" 19 • Szczegóh
jej forma - wojna domowa - to konflikt rozstrzygany przy użyciu uzbrojer ·
wewnątrz „problematycznie zorganizowanej jednostki". Owa szczególna w te.
typu wojnie „problematyczność zorganizowania" wyraża się tym, że w dan ·
pm'lstwie funkcjonująjednocześnie dwie reprezentacje władzy, z których każ
posiada swoje siły zbrojne (np. rządowe i powstaikze).
W: A Study of War, Chicago 1951, za: J. Wiatr, Socjologia ... , op. cit., s. 50.
18
W: F. Ryszka, Polityka i wą;na. Świadomość potoczna a teorie XX wieku, Pm'istwowy In
1'1
tut Wydawniczy, Warszawa 1975.
Siły zbrojne w konfliktach zbrojnycl1 i wojnach 149
Według F. Skibi11skiego wojna nosi charakter krwawe.i walki zbrn,ine,j. sta-
czanej przez zorganizowane sily 20 . Ogranicza on więc pojęcie wojny do tych
jedynie konlliktów zbrojnych, w których obustronnie używa się sil zbrojnych
w walce zbrojnej.
Aby konflikt zbrojny mógł być zakwalifikowany jako wojna w ujęciu czysto
klasycznym", musi on spełniać kilka warunków: prawnych - kiedy w świetle
,,
litery prawa następuje wybuch wojny; strukturalnych - kiedy podmiotem dzia-
łai'i zbrojnych są pa11stwa ( określone si ly polityczne) i ich siły zbrojne; funkc_jo-
nalnych - kiedy celem wojny jest narzucenie woli innemu pa11stwu (organizacji
\politycznej, narodowi) przez fizyczne obezwładnienie jego sil zbrojnych; elHmo-
micznych - kiedy następuje zaangażowanie wszystkich zasobów pa11stwa.
W refleksji i dyskusji nad definicją wojny i czynnikami ją powodującymi
;•W wieku XX upowszechniło się przekonanie, że zarówno elementów pozwalają­
·. cych zdefiniować w~jnę, jak i jej czynników sprawczych należy upatiywać w tre-
ściach i formach życia społecznego. W istocie górę wzięła racjonalna (zrar:jona-
. lizowana) teoria wojen, co oznaczało, że wojnę i jej przyczyny traktowano jako
zjawisko w znacznej mierze poddające się racjonalnemu osądowi; rządzące się
\określoną logiką. Wojnę odbierano jako zracjonalizowaną metodę osiągania ce-
dów polityki (pa11stwa).
Do najistotniejszy.eh elementów, które składały się na definicję wojny, nale-
żały pojęcia: konfliktu między społecze11stwami (jako całościami) bądź pań­
twami; przemocy; organizacji (państwa, dostateczne.i grupy ludzi ma,jących
kreślone cele polityczne); sil zbro,jnych (wojska); celu 21 •
Każdy z wyżej wyszczególnionych elementów wymaga gruntownego prze-
lądu. Jest to w pełni zrozumiałe i zasadne, jeśli rzecz potraktuje się w katego-
. ach procesu histo1ycznego. Wszak wojny - co nie podlega dyskusji - na przc-
lstrzeni historii w swojej formie i treści nieustannie się zmieniają. Zmianie nie ule-
'.ga być może tylko istota wojny.
Najbardziej zdecydowanej laytyce poddaje się eksponowane w klasycznych
definicjach kategorie pm1stwa i wo.iska jako elementów niezbędnych, aby kon-
ikt ola-eślić mianem wojny. Odwoh1je się przy tym zazwyczaj do wojen „niekla-
cznych" - wojen czasów starożytnych, średniowiecza, a także do konfliktów
emiennych, w których wojowanie należy bardziej do rytuałów religijnych ani-
'Ji. celowej (zracjonalizowanej) działalności. Dowodzi się, że starożytny Rzym
owadzil przez wieki wojny przeciwko barbarzy,11com nieposiadającym organi-
• 20 F. Skibi11ski, Rozważania o sztuce wojennej, Wojskowy Instytut Historyczny, Warszawa
,5 .
.. 21 Wojnami nazywa J. Topolski te przypadki zorganizowanego narzucania wh1snej woli jed-
ni przez drngich, gdy w grę wchodzi pa11stwo (lub dostateczna grupa ludzi mająca cele poli-
zt1e) dążące do realizacji jakichś celów, w: idem, Wojna jako pl"zedmiot badt111 hist01:vcznych,
:K. Olejnik (red.), Pax el be/lum, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickicwi-
, Poznm1 I 993, s. 9-1 O, 11.

150 Rozdział VIII
zacji paiistwowej. Przypomina się, jak zróżnicowani byli główni aktorzy wojen
średniowiecznych - bywało, że podmiotami wojen jawili się: Kościół, feudało­
wie, plemiona barbarzyl'lskie, miasta-paóstwa.
Wydobywana na plan pierwszy nie tylko przez Chiusewitza kategoria pa11-
stwa odzwierciedla ówczesny, ,,klasyczny", nowoczesny, ale coraz mniej wstJół­
czesny (,,ponowoczesny") stan organizacji społecze11stw. Tu szczególnie ważne·
jest przypomnienie, że podstawową cechą organizacji spolecze11stwa nowocze-
snego - ukształtowanego w XVII i XVIII wieku - jest zmonopolizowanie legal-
nej 1nzemocy przez pa11stwo. Należy przypomnieć, że przemoc, w tym przemoc
zbrojna, została przy tym odpowiednio skodyfikowana - stała się usankcjonowa-
ną prawnie działalnością społeczną. W klasycznie zorganizowanym pa11stwie -
co wymaga podkreślenia - wyraźnie czytelny jest rozdział między:
- tym co publiczne, i tym co prywatne;
- tym co zewnętrzne i tym co wewnętrzne (wyznaczone granicami teryto-
rium);
- polityką i ekonomią (publiczną działalnością pai'lstwową a prywatną dzia-
łalnością gospodarczą);
- tym co cywilne i tym co wojskowe (wewnętrznym prawnym współżyciem
społecznym a użyciem siły na zewnątrz).
I jakkolwiek wyżej wymienione pmy elementów nowoczesnego (,,klasyczne-
go") pai'lstwa łączą się we wzajemnych związkach i oddziaływaniach, to wystę­
pujący między nimi rozdział pozostaje czytelny. Powyżej zarysowany model „po-
działów" dobrze służy jasnemu rozróżnieniu stanu pokoju od stanu wojny.
Dynamika przemian cywilizacyjnych współczesnego świata powoduje, że te
klarowne, klasyczne różnice w sferach funkcjonowania pa6.stwa się zacierają.
Następuje utrata monopolu pa11stwa na użycie przemocy, co ma zasadnicze zna-
czenie dla prowadzonej tu analizy. W efekcie tego procesu rozgraniczenie stanów
pokoju i wojny staje się coraz trudniejsze.
W statystykach dotyczących współczesnych konfliktów zbrojnych ostatnich
kilkunastu lat uderza to, że spośród około sześćdziesięciu takich konfliktów (wo-
jen) tylko czte1y miały charaktei: starć między pm'tstwami22 • Taki stan może być
silnym argumentem dla uzasadnienia tezy, że kategoria pa11stwa uczestniczące~.:
go nie musi być koniecznym elementem definicji wojny.
Reinterpretacji wymaga pojęcie „zorganizowane.i przemocy zbro,jnej"
W teorii problemu wymienia się trzy typy przemocy zorganizowanej. Granice.
między nimi, do niedawna dość ostre, zdają się ostatnio coraz bardziej zacierać.
Owe trzy typy stanowią:
- wojna - przemoc stosowana przez paóstwa lub politycznie zorganizowane
grupy; przemoc motywowana politycznie;
22 Za: ,.SJPRJ Yearbook 2009", Oxford University Press, Oxford 2009.
Siły zbrojne w l<0nllii<tach zbrojnych i wojnach 151
przestępczość zorganizowana - przemoc stosowana przez grupy zorgani-
. zowane dla celów prywatnych, zazwyczaj finansowych;
- gwałcenie praw człowieka na dużą skalę przemoc stosowana przez pa11-
stwo lub grupy zorganizowane politycznie przeciwko jednostce.
Spośród tych trzech klasycznie rozumianych kategorii przemocy zorganizo-
wanej jedynie wojna wiąże się jednoznacznie z przemocą zbrojną. Współcześnie
natomiast przemoc zbrojna - podobnie jak w średniowiecznej Europie - coraz
częściej przybiera formę aktów przestępczości zorganizowanej, a także pogwał­
cenia praw człowieka. W ujęciu klasycznym zorganizowaną przemoc zbrojną,
występującą w stosunkach innych niż międzypa11stwowe, niekoniecznie trakto-
wało się w kategorii przemocy wojennej. Za wyłącznych „organizatorów wojen-
nej przemocy" uważało się pa11stwo lub wyraźnie politycznie zorganizowane gru-
py. Współcześnie poszerza się liczba podmiotów stosujących ten typ przemocy.
,,Tradycyjnie" za zorganizowaną przemoc zbrojną odpowiadały podporządkowa­
ne rządom, zdefiniowanym (określonym) ośrodkom władzy siły zbrojne - głów­
nie siły regularne, choć niekiedy też i nieregularne. Ostatnio ulega to zmianie.
W konfliktach zbrojnych ostatnich kilkunastu lat oprócz jednostek wojskowych
o czytelnych strukturach, hierarchicznie zorganizowanych, uczestniczą nieporów-
nywalne, zróżnicowane grupy zbrojne, organizacje paramilitarne, ,,wojska" lokal-
nych wodzów, gangi kryminalne, prywatne policje, oddziały samoobrony itp.
Dodatkowej interpi·etacji wymaga także „przemoc zbrojna", termin do nie-
dawna zupełnie jednoznaczny. ,,Przemoc zbro_jna", ,,agresja zbrojna" oznacza-
ją użycie broni, uzbrojenia. W akcie przemocy, jakim był atak terrmystyczny na
Stany Zjednoczone 11 września 2001 roku, za uzbrojenie posłużyły samoloty pa-
sażerskie. Atak ten został potraktowany jako agresja zbrojna (akt przemocy zbrQj-
nej), choć zdarzenie nie mieściło się w żadnym z kilkunastu przykładów agresji
zbrojnej wyszczególnionych w przyjętej przez ONZ definicji 23 •
Jak już była o tym mowa - do niedawna rzadko kwestionowane bywały związ­
ki wojny z polityką wyrażane skrótem wziętym z dzieła Clausewitza: ,,wojna jako
przedłużenie polityki", ,,wojna jako czyn polityczny". Dziś clausewitzowski pa-
radygmat podważa już nie tylko J. Keegan 24 , lecz także cała plejada teoretyków
. strategii wojennej 25 • Formułę wojny jako czynu politycznie motywowanego u wa-
•ża się za zbyt wąską. Wojna - jak dowodzi J. Keegan - może być czynem rytuał­
.nym, motywowanym przez wierzenia religijne; może być standardemJunkcjono-
. wania pewnych kultur; wojna - na co znajduje prz:ykłady histmyczne ..::•może być
motywowana religijnie. Gdy mowa o wojnach motywowanych religią, zawsze
· wymienia się wyprawy krzyżowe. Należy jednak zauważyć, że i one też były
. 23 Definicję przyjęło Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1974 r. Lista czynów kwalifikowanych
:jako akty agresji nie jest zamknięta.
2'1 J. I<.eegan, Historia wojen, przeł. G. Woźniak, I<.siążkll i Wiedza, Warszawa 1998.
25 M.in. Ch.H. Gray, M. Kaldor, W..T. Jolmsen, P. 1-Iirst, l Black, W. Sieriebijannikow, S. Ko-
ziej i inni.
152 Rozdział VIII Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach 153

w jakimś stopniu czynami politycznymi 26 • Były to działania zbrojne i niczbrojJ Konieczne jest zatem znalezienie kryterium pozwalającego rozdzielić te dwa bli-
w których ideologie (religie) stanowiły główny instrument ośrodków prowad skie sobie terminy 28 • ·

cych wojnę; instrument w ręku władzy świeckiej bądź duchownej; i tak wlaś11
powinny być zakwalifikowane.
Formula wojny jako czynu politycznego wymaga niezi1acznego poszerzeu·
z tym że w zasadzie nie jest ona zbyt wąska w odniesieniu do euroatlantyckie
luęgu kulturowego.
Kontrowersje definicyjne dotyczą też celowości i celu wojen. Są one natur
nym następstwem wąskiego, z ducha oświeceniowego, traktowania wojny ja
zracjonalizowanej metody osiągania celów. To podejście wyraźnie ogranicza p
spektywę, pozostawia poza marginesem sens (i „sens") wojen innych kręgów k
turowych, a nawet wojen europejskich czasów np. średniowiecza. Ogólnie fi
mułowany cel wojny: ,,narzucenie swej woli przeciwnikowi", w przypadka
wojen rytualnych (o charakterze 1ytualnym) wydaje się formułą nieadekwati)
Klasyczna formula celu, któ1ym jest „pokó.i na nowych warunkach", też z
je się wobec niektó1ych typów współczesnych konfliktów i wojen niewystarcz,
jąca (niepełna).
Wątpliwości i dylematy dotyczące celów wojny mogły towarzyszyć analizo
wojen pokolonialnych, wojen sukcesyjnych, wojen toczonych głównie na obs
rze Afryki, a ostatnio byłego Związku Radzieckiego oraz byłej Jugosławii. C
dziło tu jednak bardziej o nieczytelność celów tych wojen, o ich rozmycie. Zna
na liczba zróżnicowanych na rozmaite sposoby uczestników łych konfliktów, i
odmienne interesy i motywacje - a co za tym idzie - rozległość i różnorodno .
celów muszą powodować, że bywają one trudne do odczytania. Generalnie, g
mowa o celach i motywacjach wojny, nie wolno abstrahować od kontekstu (po
łoża) kulturowego, systemu wartości ludów i narodów ją toczących.
Mimo powyższych zastrzeże11 od klasycznej (Clausewitzowskiej) formuły c
łów wojny odstępować nie należy. Trzebająjednak poszerzyć o cele niemotywo
wane politycznie.
Od długiego już czasu (bo od kilkudziesięciu lat) bez wyraźnej odpowied ·
pozostaje pytanie: czy konflikt zbrojny, aby mógł być nazwany wojną, powini
spełniać szereg określonych warunków prawnych? Zastosowanie kryteriu
prawnego - prawa międzynarodowego w definiowaniu wojny - jest bez wątpi,
nia bardzo pomocne, ale w świetle znanej praktyki nie może być jednak rozstrz
gające. Podobnie rzecz ma się z prawem wewnątrzpm'istwowym.
Wojna jest jedną z form konfliktu zbrojnego, jest terminem o węższym n.·
konflikt zakresie przedmiotowym. Konflikt zbrojny jest elementem nieodzo.
nym dla zaistnienia wojny 27 , ale nie każdy konflikt musi przerodzić się w woj
26 Takie stanowisko wyraża m.in. P. Partner, Wojownicy boga. Święte wojny chrze.frija11s
· Takim kryterium jest zapewne stopie11 zaangażowania społecznego, stopicl'1
zaangażowania potencjałów, zaangażowania sił zbrojnych stron. Pojęcie „wojny"
wtedy rezerwuje się dla tych konfliktów, w których spolecze11stwa (pa11stwa) an-
' gażują całość lub gros swoich wszelakiego rodzaju zasobów; w któ1ym następu­
je bardzo wysokie -według Q. Wrighta - (skrajne) zintensyfikowanie aktyw-
. ności militarnej.
Poręczne dla określenia „linii rozgraniczenia" są definicje o charakterze ana-
litycznym. Według Sztokholmskiego Międzynarodowego Instylulu Badm'l Pokoju
(SIPRI) wojna to taki większy konflikt zbrojny, w którym przez dłuższy czas wal-
". czą ze sobą oddziały wojskowe podległe dwom lub więcej rządom lub też jedne-
mu rządowi i co najmniej jednej zorganizowanej oraz uzbrojonej strukturze.
Kryterium „ilościowym" zaliczenia konfliktu zbrojnego do kategorii wojny
w SIPRI są straty w liczbie co najmniej I OOO osób w skali roku 2".
dłuższy czas trwania
walczą oddziały wojskowe
podległe dwom lub więcej
rządom bądź
• jednemu rządowi i co najmniej
jednej zorganizowanej
i uzbrojonej slrul<lurze
KONFLIKT
,,PRÓG WOJNY"
ZBROJNY Siraty powyżej 1OOO osób
w skali rocznej
- konflikt poniżej progu wojny
,Rys. 7. ,,Próg wojny" (,,większego konfliktu zbrojnego) wg SIPRI
·~ 8.3. Wojny współczesne
Jak pisał K. Clausewitz - każda epoka ma swoje wojny, mająje więc i nasze
c:zasy. Wojny naszych czasów o tyle różnią się od poprzednich, o ile odmienne są
podstawowe charakte1ystyki życia społecznego,'źycia międzynarodowego i mię­
~zynarodowego ładu. Nowe wojny są wojnami przełomu epok, prze_łomu cywi-
lizacji: industrialnej i informacyjnej - to wojny p_ostępującej globalizacji i wciąż
ształtującego się pozimnowojennego ładu międzynarodowego.
Za współczesne wojny i konflikty zbrojne przyjęto te, które zaistniały po roku
1990, czyli po rozpadzie systemu komunistycznego, toczone w nowo ksztaltują­
ym się ładzie międzynarodowym.

i islamu, przeł. J. Kozłowski, Bellona, Warszawa 2001. Podobnie D. Nicolle, Wojny za wi 28 Jak również terminy synonimiczne takie jak: ,,konflikt zbrojny poniż~j progu wojny", ,,kon-

Chrześcijw1slwo i dżihad 1000-1500, przeł. B. Spieralska, Bellona, Warszawa 2008. ikl zbrojny niskiej intensywności" itp.
27 Innego zdania jest J. Topolski, w: K. Olejnik (red.), Pax et bellum, op. cit., s. I O. 29 ,,SIPRI Yearbook 1992", Oxford Universily Press, Oxford 1992, s. 112.
 Rozdział VIII
154
Od przyjętego za cezurę roku 1990 odnotowano w świecie 62 większe kon- 1
flil<ty zbrojne, czyli 19--33 rocznie; ich liczba w roku 2008 wyniosła 1630• Najbar-
dziej symptomatyczna w tej ogólnej statystyce jest liczba zbrojnych konfliktów
międzypa11stwowych, bo (według SIPR.l) zaledwie cztery: wojna Indii z Pakista-.
nem, Iraku z Kuwejtem, Etiopii z Erytreą oraz Iraku ze Starn1mi Zjednoczonymi;c/
Wielką Brytanią, Australią". Zdecydowana większość to konflikty wewnętrzner(
część z nich stanowią konflikty umiędzynarodowione ( 4 z 16 w 2008 r. ) 32 •
W charakterystykach współczesnych konfliktów zbrojnych i wojen podkre-,
śla się, że w tej sferze nastąpiły istotne, jakościowe zmiany. Przede wszystkim
ustały konflikty generowane rywalizacją między dwoma mocarstwami (blokami);
konflikty podsycane z zewnątrz. Te nowe konflikty nie zagrażały już pokojowi
w skali globalnej, choć w wielu regionach spowodowały znaczną destabilizacj
i powstanie nowych ognisk zapalnych, pojawienie się nowych zagroże11. Wśród.
najistotniejszych ich właściwości najczęściej się wymienia 33 :
- wyraźną dominację konfliktów i wojen o charakterze wewnętrznym, któ-
re stopniowo umiędzynarodawiają się i stanowią poważne niebezpiecze11stwo nie
tylko dla danego pa11stwa oraz jego sąsiadów, lecz także całego regionu (Zair/
Kongo, obszary b. Jugosławii);
- poważne nasilenie się konfliktów w związku z rozpadem pa11stw wielo-
narodowych (b. ZSRR, b. Jugosławia, Sudan);
- zaostrzenie się konfliktów i napięć o charakterze etniczno-narodowo-reli-
gijnym;
- wzrost zniszcze11 wojennych oraz strat wśród ludności cywilnej;
- trudności w pokojowym rozwiązywaniu konfliktów międzynarodowych.
Współczesne konflikty wewnętrzne charakteryzuje niespotykane dotąd nisz:
czenie i upadek instytucji pa11stwowych, w tym policji i sądownictwa, co prowa-
dzi do atrofii i paraliżu władzy, załamania się porządku prawnego, nasilenia prze~
stępczości, bandytyzmu i chaosu, grabieży majątku narodowego. Straty ludności
cywilnej przekraczają trzy czwarte strat ogólnych 34 • Te krwawe i wyniszczające
konflikty powodują pojawianie się tzw. pat'1stw upadłych, pa11stw bezrządnych.
Wojny toczące się współcześnie są w pewnym sensie nowe, ze względu n
ich charakterystyki znacznie różniące je od poprzednich. Nie oznacza to jedna~
że każda z nich rozpoczęła się po przyjętej tu cezurze czasowej.
Większość zastanych na początku lat 90. konfliktów i wojen toczonych n
obszarach Afryki, Azji, Ameryki Południowej miała cechy mieszane. Najlicz,,
30 SIPRI Ycarbook 2009", Oxford Univcrsity Press, Oxford 2009.
i1 Wojnę USA(koalicji antyterrorystycznej) w Afganistanie (2001) w SIPRI uznano za konfl,i ·
wewnętrzny Stanów Zjednoczonych, konflikt USA z siatką terrorystyczną Al-Kaidą. ·.;
32 Konflikt umiędzynarodowiony - konflikt wewnętrzny z udziałem wojsk pm'istw, które 111
będąc głównymi nktornmi udzielają ponownej jednej ze stron. ,,SlPRI. .. ", op. cit., s. 70.
33Pierwszych pięć cech za: E. Cziomcr, L. Zyblikicwicz, op. cit., s. 217.
34Zapobieganie konfliktom, przeł. T. Prohorcnko, wstęp A.D. Rotfeld i J. Symonides, SIPR
Bellona, Warszawa 2000, s. 28-35.
Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach 155
; niejsze z nich to wojny pokolonialne, nieustannie trwające od kilkudziesięciu
lat przede wszystkim w Afryce. W kilku krajach Ameryki Laci11skiej toczyły się
walki z ugrupowaniami partyzanckimi (m.in. w Peru) oraz ze zorganizowanymi
zbrojnymi ugrupowaniami przestępczymi (,,narkoguerilla" - Kolumbia). W stanie
permanentnie trwającego konfliktu o Palestynę pozostawał Izrael. W konflikcie
Indii i Pakistanu o Kaszmir corocznie, każdej wiosny dochodziło do starć zbroj-
nych. Konflikty i wojny, jakie wybuchały po rozpadzie systemu komunistyczne-
go, okazały się podobne do tych, które były spuścizną po systemie kolonialnym.
. Okazało się też, że traktowane dotąd marginalnie „konflikty poniżej progu woj-
• ny", ,,konflikty o niskiej intensywności"35 stają się w nowo kształtującym się śro­
dowisku bezpiecze{1stwa zjawiskiem wręcz dominującym.
Pierwsza w nowym, pozimnowojennym świecie była wojna koalicji, któ-
rej przewodziły Stany Zjednoczone przeciwko Irakowi, tzw. wojna w Zatoce.
W istocie była to jak dotąd jedyna większa wojna między pm'!stwami (koalicją
·· pa11stw przeciwko pa11stwu). Dość szybko - chyba przedwcześnie - ogłoszona
została pierwszą „nową'' wojną, wojną XXI wieku. A stało się to przede wszyst-
kim ze względu na zastosowanie w niej najnowszych osiągnięć technologii; no-
wej generacji środków walki, środków rozpoznania i łączności. Ta wojna (w wy-
konaniu Ame1ykanów) dala próbkę wojen e1y info1111acyjnej - jednak za wojnę
ery informacyjnej jes~cze nie można jej uznać. Cechowała się ona bowiem za-
równo tym, co charakte1ystyczne dla wojen ery industrialnej,jak i tym, co będzie
zapewne właściwe przyszłym wojnom -wojnom ery informacyjnej. Armia irac-
ka i strategia obrony Iraku w całości zorientowane były na prowadzenie działa11
wdawnym stylu. Siły zbrojne Stanów Zjednoczonych oraz ich sojuszników wraz
z zastosowaną przez nie strategią stanowiły natomiast swoistą kompozycję tego,
co charakte1ystyczne dla mijającej epoki, i tego, co najbardziej nowoczesne - co
,wprowadzało nas w epokę nową. Stany Zjednoczone - jak zauważył A. Toffler -
toczyły w Iraku „dwie wojny". Pierwszą ( eksponowaną najbardziej przez CNN)
symbolizowały precyzyjne uderzenia, wykonywane z chirurgiczną dokładnością;
}:harakteryzowało pełne bezpiecze11stwo (bezkarność?) i minimalne ryzyko strat
łasnych oraz ograniczenie do racjonalnych rozmiarów strat przeciwnika. Dru-
a polegała m.in. na bombardowaniu rozległych obszarów w stylu znanym jesz-
e z drugiej wojny światowej, zmasowanym użyciu czołgów oraz dużych ugru-
'owa6. wojsk lądowych. Wojna w Zatoce nie wywołała żadnych defł,nicyjnych
w tym prawnych) dylematów. Całkowicie spełniała klasyczne normy; mieścila
ię w kanonach opisanych przez K. Clausewitza36 • Z punktu widzenia ładu mię-
, 35 Terminy te (low i11tensity co11flicl) ukuli Amerykanie w celu zdefiniowania charaktcrystycz-
ych dla Ameryki Łacii'iskicj konniktów zbrojnych lat 70. i ,80. Por. S.J. Blank i in., Co11flicl Cul-
rire and Histo1J', Air Univcrsity Press, Maxwell Air Force Biisc 1993, s. 193-224.
1
36 Wśród wiciu analiz tej wojny można znaleźć opracowanie N. Hannign o znamiennym tylu-
' : Clausewitz w Zatoce.
l,,
156 Rozdział VIII
dzynarodowego (ładu globalnego) jej efektem było uwiarygodnienie i u twierdz
nie przywództwa Stanów Z:iednoczonych.
Kolejne wojny i konflikty zbrojne ostatniej dekady XX wieku oraz począ
ku XXI wieku okazały się jednak na tyle odmienne od toczonych poprzedni
że dość powszechnie wyrażano potrzebę przeglądu i rewizji uznanych chara
terystyk paradygmatu wojny. O zmierzchu paradygmatu wojny pisze R. Smith
znakomity i doświadczony w przygotowaniach i dowodzeniu wojskami w kil
pozimnowojennych konfliktach zbrojnych brytyjski generaP 7• Postulując now:
paradygmat - ,,wojny wśród spoleczeóstw" (war a111011gst the peop/e) wlaśc
wy dla wojen współczesnych, przeciwstawia go paradygmatowi „wojny przem ·
slowej". Nowy paradygmat, modelowa struktura pojęciowa, lepiej oddaje sta
w którym znikło wyodrębnione pole bitwy, w któ1ym przynajmniej po jedr
stronie konfliktu nie ma klasycznych armii. W paradygmacie wojny przemysł
wej obowiązuje klasyczna sekwencja: pokój - kiyzys - wojna - rozstrzygnięci
w nowym nie ma wyraźnego następstwa zdarze11, obserwuje się natomiast st
przenikanie się konfronta~j i i konfliktu.
„Wojnę wśród spolecze11stw" można skrótowo opisać poprzez jej sześć sym
tomatycznych cech38 :
- toczy się w niej walka o mniej wyraźne cele charakte1ystyczne dla woj
między pm'1Stwami, cele ważne dla podmiotów niepaóstwowych;
- walka toczy się wśród społeczeóstw, co dodatkowo wzmacnia zaanga
wanie mediów; polem walki są mieszkania na całym świecie, ulice i wsie w s
fach konfliktu;
- konflikty nie mieszczą się w wyraźnych ramach czasowych, uczestni
walki bowiem ciążą do osiągnięcia stanu, któ1y dałoby utrzymać się aż do zaw
cia ostatecznego porozumienia; może to rozciągać się na lata, a nawet dzies·
ci olecia;
- walka nie toczy się przy maksymalnym zaangażowaniu sił i nie cho.
w niej o osiągnięcie celu za wszelką cenę; uczestnicy starają się oszczęd
siły;
- wykorzystuje się każdą okazję, by wynaleźć nowe zastosowania dla 9
rych rodzajów broni;
- stronami są przeważnie podmioty niebędące paóstwami; w konflik
i konfrontacjach uczestniczą siły wielonarodowe, których przeciwnikami są u
powania niemające pa11stwowego statusu. · asowe przemieszczanie się ludności - liczba.uchodźców, którzy i1ciekli za
Potrzebę rewizji uznawanych dotąd chm·akte1ystyk, paradyg111ah1 wojny
że się często, nie zawsze zasadnie, z procesami globalizacji, z kształtowa
się nowego ładu międzynarodowego. Nierozsądne jednak byłoby łączenie
dzyplemiennego konfliktu zbrojnego w Rwandzie - nacechowanego niezr
;;,
37 R. Smith, op. cit.
38 Ibidem, s. 40.
Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach
157
•.mialymi dla naszego kręgu kulturowego namiętnościami, konfliktu ludobójcze-
go - z globalizacją. Tę obfitującą w ofiary wojnę zaliczyć należy do konfli.któw
\postkolonialnych. W tych kategoriach trzeba by leż traktować pozostałe (liczne)
~onflikty na kontynencie aftykmiskim, z których nąjwięcej uwagi przykuła w<~i-
na domowa w Somalii.
Toczone w ostatnim dziesięcioleciu wojny w obszarze tzw. trzeciego świa­
ta, wojny (wciąż) postkolonialne, nie wydają się zjawiskiem specjalnie nowym
pod względem przyczyn i metod ich prowadzenia. Nastąpiła tu jednak jeszcze
.ważna zmiana. W poprzednim ladzie dwubiegunowym niemal każdy z tego typu
onfliktów stawał się (lub mógł się stać) pretekstem do pośredniej konfrontacji
wóch dominujących w świecie mocarstw (bloków). Każda z walczących stron
11ogła liczyć na silne poplecznictwo. Istniało przy tym 1yzyko rozprzestrzeniania
.się konfliktu; każdy z nich mógł stanowić zarzewie konfronta~ji na dużą skalę.
Obecnie _skonfliktowane strony są pozostawione same sobie, wsparcie znajdują
.u znacz111e słabszych sojuszników, częściej u organiza~ji i grup niepa11stwowych
niżeli u legalnych rządów.
.. Współczesne konflikty, towarzyszące im zjawiska ludobójstwa i zwyrodnie-
ia wywołują w społeczności międzynarodowej dylematy dotyczące potrzeby in-
e1wencji, sposobu jej przeprowadzenia czy też izolacji obszarów objętych !con-
.iktem. Trzeba jednak_przy tym podkreślić, że 1yzyko przerodzenia się lokalnych
<;mfliktów postkolonialnych w wojny na większą skalę stale jest niewielkie.
t. Niebezpiecznym następstwem kolonializmu jawią się tzw. pa11stwa upa-
le, pa11stwa bezrządne. W skrajnych przypadkach następuje tam totalny rozpad
ladz, struktur i instytucji pa11stwowych. Na ich obszarach toczone są nieuslan-
je walki, przybierające rozmimy permanentnej wojny domowej. Skutki takie-
stanu: brutalne łamanie praw człowieka, głód (klęski głodu), masowe uchoclź­
wo, wywołują niekiedy potrzebę inte1wencji społeczności międzynarodowej
tym interwencji zbrojnej). . · ·
;.Taka sytuacja panowała w Somalii w 1993 roku. W toczącej się od kilku
tw tym kraju wojnie domowej na początku lat 90. nastąpił kompletny rozpad
adz, paraliż instytucji paóstwowych. Na przełomie lat 1991/1992, w wyniku
Henia się walk, miesięcznie ginęło około 1Otysięcy osób 39 • Susza, chaos, bez-
dność doprowadziły do klęski głodu - liczba zmarłych w pierwszym półroczu
.3 roku przekroczyła 300 tysięcy. Wojna domowa i klęska głodu spewodowa-
icę, przekroczyła 1,5 miliona. Wysiłki czy1iione przez Narody Zjednoczone
ędz~narodowe agencje humanitarne w celu pomocy głodującym spotkały się
broJną reakcją lokalnych wodzów. Zbrojne grupy (bandy) rekwirowały żyw­
' lekarstwa, całe transporty zaopatrzenia przeznaczone dla ludności. Pomoc
'.r Za: 1?· Tucker,. 71m Perspectives i11 Interventions a11d H1111wnitaria11 Operations, Strategie
.tes Inst1tute, Cnrhsle Barrncks 1997.

Rozdział VIII
158
humanitarna spoczywająca z natury rzeczy w rękach cywilów mogla być skutę,
na jedynie przy silnej asyście militarnej. Konieczne okazało się przeprowadz
dużej operacji wojskowej. Tak też się stało. Na podstawie decy~ji ONZ utwo
no kilkudzie~ięciotysięczne wielonarodowe zgrupowa11ie zadaniowe (UNITA
powierzając jego organizację oraz dowodzenie nim Stanom Zjednoczonym. P
prowadzono po raz pierwsiy operację humanitarną na dużą skalę w haju o
niętym wojną domową, dotkniętym klęską humanitarną. Operacji tej (,,Prov
Relief') nie można jednak uznać za udaną, choć jako jej efekt podaje się 200
sięcy uratowanych istnie6 ludzkich.
Wydarzenia w Somalii w 1992/1993 roku, a następnie podczas interwencj
Haiti, można zaliczyć cło charakterystycznych dla pozimnowojennego porz!\!
„nowych" wojen-niewojen. Mieliśmy bowiem do czynienia z _dość no.wy111
pem interwencji zbrojnej - interwencji wymuszonej względmm humamtarn
ale też zagrożeniem bezpieczeóstwa międzynarodowego. Zasięg zagroże11, j.
stanowią wojny domowe i zanarchizowane pm'lstwa upadłe, nie ogranicza si
krajów sąsiednich, bliższego (geograficznie) otoczenia. Kraje pozbawione f
cjonującej normalnie władzy pm'lstwowej stają się bardzo wygodnym s_iedli
dla zorganizowanych międzynarodowych grup przestępczych, zorgamzowa
terroryzmu.
Między konfliktami (wojnami) postkolonialnymi a pozimnowojenny
chodzi wiele istotnych podobie11stw. Jest to zrozumiałe, wszak przesłanki k
prowadzące są dość podobne. Natomiast charakterystyczną dla okresu po zi.
wojnie reakcję społeczności międzynarodowej wywołują związane z tymi w.
mi czystki etniczne, ludobójstwo, łamanie praw człowieka na dużą skalę.
Za pierwszą wojnę o prawa człowieka dość powszechnie uznaje się z
dowaną interwencję zbrojną NATO w Jugosławii w roku 1999. To nowa
wojny - nowa głównie ze względu na cele, ale też i ze względu na _sp?s '•
przeprowadzenia. Wojnę w Jugosławii (,,wojnę o Kosowo"), podobme Jak
nę w Zatoce, znów trochę na wyrost okrzyknięto „pierwszą wojną XXI w.
W tym przypadku takie miano było już bardziej zasadne, choć w istocie tm
nież toczono dwie zupełnie różne pod względem celów i metod wojny. Pi
prowadził Milosević przeciwko kosowskim Alba11czykom. Nosiła ona znat
nieznanej (bądź już zapomnianej) w Europie wojny w imię „nowego" nac
lizmu. Drugą wojnę toczył Sojusz Północnoatlantycki. Nosiła ona w więk·
znamiona wojny klasycznej,jaldcolwiek nieklasyczny charakter miały jej ce
lityczne. Przewaga materialna, przewaga technologiczna po stronie Sojusz
wadziła wprost do zastosowania strategii wojny asymetrycznej; wojny bezr
strat własnych; w tej wojnie dały się wyraźnie odczuć skutki „rewolucji w
•10 „Przećwiczono" tu praktycznie koncepcję CJTF - Combined Joined Tasks Forces (P
nych Wielonarodowych Sil Zadaniowych).
Siły zbrojne w konflil<tach zbrojnych i wojnach 159
;dzinie wojskowości" (Revolution in Mi/ita,y ,1Ufairs - RMA) zachodzącej przede
· szystkim w armii amerykm'lskiej 41 •
Wojna o Kosowo jako precedens wyznaczyła nowy standard zachowa11 spo-
eczności międzynarodowej. Po Kosowie trudniej będzie pozostawać obojęt­
ym wobec aktów ludobójstwa, łamania praw człowieka na wielką skalę jak np.
Rwandzie.
Wojna w Afganistanie (2002 rok) nie została zakwalifikowana przez SIPRI
'ako międzypai'istwowa, lecz jako wojna wewnętrzna Stanów Zjednoczonych
przeciwko międzynarodowej siatce terrorystycznej. To stanowisko należy uznać
a dyskusyjne. Wszak siły zbrojne USA przeprowadziły w pierwszej fazie wojny
gularną operację przeciwko pozostającemu we władaniu talibów Afganista~10-
i; wojskom tego pm'lstwa, naruszając jego terytorium i infrastrukturę. W kam-
anii wojennej prowadzonej w Afganistanie wyraźnie nowym elementem jawi się
.cl. Na poziomie politycznej ( a jeszcze bardziej polityczno-propagandowej) re-
oryki było nim rozbicie (zniszczenie) terroryzmu. W istocie cel stanowiło roz-
icie (zniszczenie) struktur Al-Kaidy, uniemożliwienie jej fi.mkcjonowania na
erytorium tego kraju, ustanowienie odpowiadającego Stanom Zjednoczonym
orządku.
· W drugiej fazie tej wojny mamy już do czy1\ienia z prowadzonymi równole-
e operacjami przec~wpartyzanckimi oraz operacją utrzymania pokoju. Operacje
eciwpartyzanckie jeszcze do niedawna byłyby zakwalifikowane do kategorii
onfliktów poniżej progu wojny". Ta wyrosła z czasów zimnej wojny kategoria
azała się zupełnie nieprzydatna dla identyfikacji istoty wojny w Afganistanie.
Wojna-,,niewojna" w Afganistanie to według A. Cordesmana „wzorcowa"
9jna asymettyczna - wojna toczona w unikatowych warunkach, wojna z jedy-
mi w swoim rodzaju „nieuchwytnościami" 42 •
Terminu „nowa wojna" mającego służyć do zdefiniowania nowego typu
emocy, określenia konfliktów charaktetystycznych dla przełomu XX/XXI
eku ,używa się ostatnio za sprawą M. Kaldor i jej książki: New and Old Wórs 43
iH. Mi.inklera Wojny naszych czasów44 • Dalsze rozważania o cechach współ­
snych wojen i konfliktów zostaną oparte na kilku tezach zawartych w tych
óch właśnie książkach.
,,Nowe wojny" miewają też w literaturze przedmiotu inne synonimiczne okre-
nia, takie jak: ,,wojny wewnętrzne" lub „cywilne", ,,konflikty 11\skiej inten-
ności". W ich charakterystykach używa się i:;zęsto określe11: ,,wysoce spry-
41 „RMA, której paradygmatyczny wyraz stanowią pociski samosterujące «Tomahawk» - jak
J. Arguilla z RAND - zaoferowała politykom możliwość interwencji w dowolnym miejscu
imalnym ryzykiem strat( ... )" w: The Velvet Revo/11/ion in Mi/i/a,y A.ffairs, ,,World P~licy
I" 1997, nr 14/4.
'. A. Cordesman, The Lesso11S ofA.fghcmislan, Center for Strategie and International Studies,
mgton 2002, s. 14--26.
43 New and Old Wars: Orgcmized Violence in the Global Era, Polity Press, Cambridge 2002.
'14 Przeł. i wstęp K. Matuszek, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004.
160 Rozdział VIII
watyzowane", ,,nieformalne" czy - bardziej ogólnie - ,,postmodernistyczne"
Ze względu zaś na rodzaj stosowanej przemocy (poziom bezprawia i okrucie1'
stwa) części z nich nadaje się miano „zdegenerowanych". Ponieważ „nowe wo'
ny" traktuje się jako skutek globalizacji, należałoby wydobyć te cechy globaliz
cji, które najbardziej rzutują na charakter konfliktów i wojen. Globalizacja ma 1
lad międzynarodowy wpływ dwojaki, rodzi dwa kra11cowo różne procesy: int
grncję i fragmentaryzac_ję·. Ten drugi proces jest wyraźnie wojennogenny.
W globalizującym się świecie dzięki łatwości przepływu różnorodnych ir1'.
formacji następuje gwałtowny wzrost samoświadomości ludzi i narodów. Wywq<
luje on nie tylko chęć współpracy i integrowania się, lecz także wzrost poczuci
odrębności kulturowej, językowej, narodowościowej, etnicznej. To z kolei rod
opór i (zrozumiałe) ambicje do samostanowienia. W tym zaś momencie doch
cizi do f1mdamentalnej sprzeczności: prawa do samostanowienia narodów i pr
wa do zachowania całości (integralności) pa11stw już istniejących. Ta sprzecznos
- jak uczy historia - nieczęsto bywała rozwiązywana tylko drogą pokojową, be
użycia (bądź groźby) użycia siły. Aspiracje do samostanowienia wyraża obecni
trudna do jednoznacznej oceny liczba ludów i narodów. Według prognoz niektó
1ych ekspe1tów ONZ przez najbliższe 50 lat mogą one utworzyć nie mniej ni .
100 nowych pa11stw 46 •
Świat pod wpływem globalizacji dość wyraziście dzieli się na dwie częśc
Pierwsza - to ta, która korzystając z dobrodziejstw pokojowego wspóldziałani
zbliża się ku sobie; która na różne sposoby integruje się, zrywając z nacjonal
zmami. Druga część - niezdolna jeszcze korzystać z tego procesu - ,,odrabia
wielorakie zapóźnienia w rozwoju; przechodzi (zdawałoby się anachroniczn ·•
olues wczesnych nacjonalizmów.
Wpływ globalizacji - rozumianej jako intensyfikacja światowych powiąz
politycznych, ekonomicznych, kulturalnych, militarnych itd. - jest już widocz
w wielu toczących się wojnach, jakkolwiek te występują na obszarach w mni
szym stopniu temu procesowi podlegających. W wojnach tych oprócz „tubylcó
biorą udział najemnicy, ochotnicy, doradcy, też z diaspo1y. Wojnom towarzy
coraz liczniej reporterzy; aktywność licznych agencji niepai'1stwowych, or
zacji międzynarodowych, oprócz (,,tradycyjnie") Międzynarodowego Czerw ,
go Krzyża np. HRW (Human Rights Watch), UNHCR (ds. uchodźców), UNI ·.
Save the Children, Oxfam itd. Obecne są (oczywiście) wielkie organizacje: O
OBWE, UE i inne. Współczesne wojny „globalizują" się ponadto przez wiel .
rodowe grupy obserwatorów czy wojskowe wielonarodowe kontyngenty pol(
we. W nowych wojnach już dziś jak w soczewce odbija się inny podział śwL
podział na dwa światy, na dwie klasy. Zderzają się w nich przedstawiciele: Id.
45 Np. Ch.H. Gray, Post-Modern War: The New Polit ies of Co11f/icts, The Guilford Press, .
don-New York 1997.
•16 Za: J.I. But, PierJ11ektiwy rozwilija wojennoj strategii za period do 2010-2015 goda,
demia Obrony Narodowej, Warszawa 2002.
Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach 161
Iobalne.i - mówiący po angielsku, używający faksów, e-maili; korzystający z te-
wizji satelitarnej; posługujący się kartami kredytowymi (dolarami), swobodnie
·odróżujący po świecie, oraz klasy aglobalne.i, wyłączonej z procesów globali-
acji - pozbawieni możliwości korzystania z wielu współczesnych udogodnieó,
'yjący z tego, co zdołają sprzedać lub zamienić, z pomocy humanitarnej; ograni-
zeni w swobodzie poruszania się ...
• . W tych nowych wojnach - wojnach fragmentaryzującego się świata - do-
·zec należy wiele cech różniących je od wojen poprzednich: stosowane w nich
•owe formy przemocy zorganizowanej, gwałcenie praw człowieka, terrmyzm.
Identyfikacji cech współczesnych w~jen dobrze służy elementarna dekompo-
ycja na właściwe im cele i motywy, metody prowadzenia działa11 oraz finanso-
anie.
<< W wojnach wcześniejszych cele wynikały wyraźnie z geopolityki bądź
eologii, podczas gdy w wojnach nowych skupiają się na uzyskaniu (bądź
\gruntowaniu) tożsamości politycznej. Tożsamość polityczna w klasycznym
dziewiętnastowiecznym) znaczeniu tego terminu sprowadzała się do zorganizo-
wanej dążności do potęgi (siły) - była tożsamością narodową, religijną, języko­
y.,ą... - zorientowana była pm'istwowotwórczo. Każda wojna polegała na zde-
izeniu różnych tożsamości bądź do takiego zderzenia zmierzała. Mary Kaldor
powodzi, że nowa poli~yczna tożsamość - jako cel wojny - niekoniecznie (ba! ...
dko) zorientowana jest na budowanie własnego pa11stwa. Nowa fala identyfi-
wania się (tożsamości) ma zarówno charakter lokalny, jak i globalny, narodo-
. y, a zarazem transnarodowy. Autorka przytacza liczne przykłady ogromnej roli
'aspmy, wpływu na świadomość religii itp. Charakterystycznym celem dziala11
ojennych jest osiągnięcie pełnej kontroli nad olu-eślonym te1ytorium przez po-
. ycie się ludności o innej tożsamości.
,i Obserwacje konfliktów w Somalii, Sierra Leone, Rwandzie, Sri Lance, Su-
a~ie, Afganistanie dostarczają dostatecznie dużo materiału, aby wyraźnie okre-
lić cechy wojen wewnętl'Znych nowego typu. Te wewnętrzne wojny - pisze
i,.Snow 47 - różnią się od znanych z historii „wojen domowych" (civil wars) tym,
są one w mniejszym stopniu motywowane politycznymi ideami (ideałami); nie
"dzie się w nich dyscyplinującego wpływu maoizmu czy innych doktryn poli-
znych. Zamiast tego te wojny często okazują się nieco poważniejszym zjawi-
.,m aniżeli szaleńcze miotanie się skonfliktowanych, pozbawiony~h ideałów
p wewnątrz pa11stwa przeciwko sobie; bez dale.kosiężnych celów, z'miernymi
ltatami. Motywacje ideologiczne zostały zastąpione czymś innym, dlatego są
;bardziej okrutne i ich przebieg łatwiej wymyka się spod kontroli.
;Strategie, metody działa11 stosowanych w omawianym typie wojen czerpią
wno z doświadczel'1 partyzanckich, jak i przeciwpartyzanckich, jakkolwiek
,47 D. Snow, Uncivil Wars: Jnternational Security and the New !niemal Co11/licts, Lynne Rien-
, ublishcrs, Boulder, Colorado, 1996, s. 1-2.
162 Rozdział VIII Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach 163

znacznie się od nich różnią. Przypomnijmy, że kanonem w wojnie konwencj ne - Realpolitik. Obecnie bardzo rzadko, gdy któraś ze stron otrzymuje wsparcie
nalnej była dążność do opanowania terytorium przez działania bojowe, a tak z zewnątrz, przesłanki pomocy pozostają takie same.
do osiągnięcia zwycięstwa w rozstrzygającej bitwie. Zasadą naczelną w wojna: · W wojnach nowych nie pm1stwa jawią się głównym źródłem zasilania z ze-
partyzanckich było unikanie bitew i większych starć· z przeciwnikiem. W wo wnątrz - D.L. Byman wskazuje na ogromną rolę, jaką w tym względzie odgry-
nach tych zdobywano terytoria i obejmowano je kontrolą dzięki panowan'iu r. wają (oprócz pm1stw) diaspora, uchodźcy oraz zideologizowane organizacje
litycznemu nad ludnością i. (czasowej) obecności militarnej. Kontrola polityci '.międzynaroc\owe 48 • Wymienione powyżej grupy i organizacje motywowane są
zarówno w teorii (Mao, Guevary, Giapa), jak i w praktyce oznaczała w mni zazwyczaj bardziej przynależnością etniczną, ideologiami aniżeli chłodną kalku-
szym stopniu stosowanie przemocy aniżeli - jak pisał Mao - pozyskiwanie „s . lacją polityczną.
i umysłów" ludności miejscowej. W nowych wojnach górę biorą zaczerpni? Różnorodność i złożoność pozyskiwania zasobów i finansowania ilustrnje po-
ze strategii przeciwpartyzanckich (przeciwpowstm1czych) techniki destabilizacj niższy rysunek.
szerzenia strachu i nienawiści. Charakterystyczne są takie zachowania walc
cych jak: nieliczenie się z kodeksem praw wojny, z elementarnymi normami·
Pomoc humanitarna
stępowania z ludnością cywilną, je11cami, rannymi, z zabytkami kultmy, per org. niepaństwowych Rządy państw - w tym
sąsiadów, protektorów
i pa1istwowych
nelem świąty11, szpitali itp. (leż pa1\slw Islamskich)
Zdecydowanie inaczej aniżeli w tradycyjnych wojnach zorganizowane
walczące jednostki (w tym siły zbrojne). Rzadko spotka się klasyczną, wojsl~
wo zhierarchizowanąstrnkturę. Uczestnikami nowych wojen sąniewspólmien
~
zasadniczo odmienne, nieporównywalne organizacje: organizacje paramilitat .. podatki"

grupy samoobrony, ,,wojska" i armie lokalnych wodzów, gangi kryminalne, j

Rządy
nostki policji (i milicji), grupy najemników, a także zdemoralizowane jedno
(pozostałości) wojsk regularnych. Z punktu widzenia organizacyjnego są one
grabież
nie zdecentralizowane bądź wręcz rozproszone. W sposób skoordynowany
stępująjedynie w określonych sytuacjach - od konfrontacji do konfrontacji.
Jaldcolwiek wojny te toczą się w obszarach zamieszkanych przez nar
i ludy biedne, o bardzo niskim poziomie rozwoju, grupy walczące używają Jednostki samoobrony

dzo często nowoczesnego uzbrojenia, zaawansowanych technologii, z wyra.

formułowanymi ambicjami pozyskania uzbrojenia i technologii najnowszej, I Regularne ,li
siły zbrojne }Jl uzbrojenie,
bardziej awangardowej. · t,'""1*1;;.,t,;,,~L1\H110t•iDY,,;c1,::'\t,sS1 pieniądze

Czynnikiem, który wyraźnie odróżnia nowe wojny od starych, jest nowa z itd.

balizowana ekonomia wojenna, czyli sposób finansowania stron walcząc
Różni się ona wręcz kontrastowo od stosowanej podczas dwóch wojen świ
wych, od tej, której uczy się wciąż w akademiach wojskowych. Ekonomia.w,
XIX i XX wieku była silnie scentralizowana, stotalizowana, dalece autarki.
(zazwyczaj w obrębie koalicji). Ekonomia wojen nowych - na odwrót - jes
centralizowana, silnie uzależniona od zasobów z zewnątrz. Swoistą normą
„samofinansowanie" jednostek walczących, które dokonuje się przez rab
handel czamo1ynkowy, organizowaną „na własną rękę" pomoc z zewnątrz.:
Pomoc udzielana stronom walczącym z zewnątrz nie jest w historii woj ei
historii najnowszej) zjawiskiem nieznanym. Dotychczas jednak wsparcie._
wnątrz było motywowane raczej geostrategią aniżeli ideologią, przynależr(
etniczną czy religijną. O pomocy i jej rozmiarach decydowały względy poli
I
s. 8. Przepływy zasobów w nowych wojnach
Io: M. Kaldor, New and Old Wars ... , op. cit., s. 105.
Najwyraźniej zaś nowe wojny od dotychczasowych odróżniąją stosowane
'ich formy przemocy. Stosunkowo rzadko występuje tu przenioc.., wojskowa
ee wojska; rzadko wywiązują się bitwy. Przemoc kierowana jest głównie
\!, ' '
. iwko ludności cywilnej. Jeśli w wojnach początku XX wieku udział strat
ności cywilnej w stratach ogólnych wynosił I 0-15%, to pod koniec wieku
.kraczał on 80%. We wszystkich wojnach nowych odnotowano też: ludobó.i-
o - systemowe mordowanie ludności - Rwanda, ale również i (na mniejszą
~. 8D.L. Byma11 (i inni), Trends in Outside Support.for I11surgent Movements, RAND, Santa
ica 2001. Byman traktuje diasporę jako wyłaniającego się gracza (aktom) sceny międzynaro-
j.
 Siły zbrojne w l<onflil<lacll zlJrojnycll i wojnach 165
164 Rozdział VIII

czego, w jakim zakresie ma inlcrweniować. Pierwsze dwie inlc1wencje: w Iraku

skalę) .J_ugoslawia; czystki etniczne, wysiedlanie ludności silą na dużą skalę (J
goslawia, Kaukaz); pustoszenie terytoriów; ostrzeliwanie, niszczenie infrastru (1991) i w Somalii (1992/1993), miały pełną legitymację ze strony ONZ; pew-
. ,ne komplikacje towarzyszyły już. inlerwencji w .Jugosławii w latach 1993-1995;
tury; minowanie terenu. Nie bez kozery prowadzone w nowych wojnach cizia
) :wojna o Kosowo ( 1999) została zalegalizowana dopiero po jej rozpoczęciu; w Ira-
nia bojowe określa się jako zdegenerowane49 . Choć cliarakte1yzowane powyż
„nowe" wojny występująjedynie w określonych obszarach Aftyki, Azji Wsćho
"ku (2003) Stany Z:iednoczone i Wielka Brytania otrzymały status pa11stwa okupu-
Jącego przez pewien czas po zak011ezeniu operacji wojennej.
niej, a także Ameryki Laci11skiej, są one fenomenem globalnym. Przesłanki d
Znaczenie interwencji zbrojnych ostatnich kilkunastu lat, ich specyfika oraz
ich wybuchu istnieją bowiem wszędzie tam, gdzie nasila się dążność do fragmen
·· ich liczba każą wyodrębnić je jako osobny, współczesny typ działa11 wojennych
taryzacji.
(wojskowych). Mary Kaldor większą część tych interwencji nazywa „wojnami-
Nowy typ przemocy r0dzi się też wśród beneficjentów globalizacji na obsz
;spektaklami", wojnami-widowiskami, wojnami widowiskowymi 5"; można tu za-
rach, na któtych przeważąją tendencje integracyjne. Ze szczególnym natężeniet
liczyć wojny prowadzone ostatnio przez Stany Zjednoczone, a także wojnę Wiel-
występuje to zjawisko w wielkich aglomeracjach. Zarówno wśród benefi.cjeti
!dej Brytanii o Falklandy. To wojny na dalekie odległości z użyciem niewielki~i
tów globalizacji, jak i przez globalizację marginalizowanych daje się też zauw,
1 Hczby wojsk lądowych, z wykorzystaniem najnowszych technologii, wojny,
żyć „p1ywatyzację" przemocy. Jak pisze H. Bull, weszliśmy w nowy świat, świa
;w któtych zapewniona jest wystarczająca przewaga, a sukces zdaje się z gó1y za-
w którym rzeczywisty monopol pa11stwa na środki przemocy przemija50 • zn-io
.gwarantowany. Mają to być spektakle oglądane na całym świecie dzięki telewi7:ji,
nopolizowana dotąd przez pa11stwo przemoc przechodzi częściowo we wła<l
. pokazujące determinację i silę właściwej strony. Jednym z głównych celów tego
nie grup paramilitarnych (niepm'lstwowych), ptywatnych agencji bezpiecze11st"\,\Y
typu wojen jest osiągnięcie założonego efektu psychologicznego na wielką (glo-
organizacji ochroniarskich itp. Na 1ynku międzynarodowym istnieje wiele mi
.balną) skalę. George Soros trochę złośliwie zauważa, że to mocarstwo wybiera
dzynarodowych i wielonarodowych korporacji oferujących „obsługę bezpieczet'
1sobie łatwego i spektakularnego przeciwnika, a inte1wen~ję w Afganistanie nazy-
stwa" pa11stwom i nie-pm'lstwom. Prywatyzacja działat1 o charakterze militarnyn
wa „wspaniałą demonstracją nowo odloytej sprawności militarnej USA" 55 •
i paramilitarnym opiera się na teorii, że bezpieczet'lstwo można traktować ja!( l;
usługę, a p1ywatne korporacje są bardziej efektywne niż pai'1stwowe 51 • Istotn~11
kontekstem fenomenu prywatyzacji wojen jest to, że po zako11czeniu zimnej wo 8.4. Wojna w Iraku (2003) 56
ny wiele pm'lstw af1ykm1skich pozbawionych nagle militamej pomocy ze stron
Podrozdział dotyczący aspektów strategicznych wojny w Iraku został włączo­
Związku Radzieckiego zaczęło potrzebować najemników52 • Wojnę z perspektyw
(ny do niniejszego rozdziału z dwóch zasadniczych względów. Pierwszy to potrze-
licznych i silnych prywatnych firm wojskowych traktuje się jako uslugę 53 . •
Jba odniesienia się do jedynej większej wojny stoczonej w XXI wieku, tej, któ-
Nowe, nieucywilizowane zbrojne konflikty wewnętrzne (G. Prins nazywaij
a. nosiła wyraźne cechy wojny ety informacyjnej. Drugi wzgląd dotyczy pewnej
incivil civil wars), klęski humanitarne im towarzyszące, niebezpieczna agresy 1
)ropozycji metody opisu konfliktu zbrojnego.
ność dyktatorów stały się źródłem nowego poci względem skali i jakości prob) 1
Spośród wszystkich - nielicznych na szczęście - wojen przełomu wieków
mu - interwenc,ii zbrn,jnych w celu przywrócenia pokoju i ładu, zapewnieni
\Vojna w Iraku była tą najważniejszą, najbardziej znaczącą. Roman Kuźniar na-
elementan1ych praw człowieka. Interwencje społeczności międzynarodow
;zwał ją, uznając jej znaczenie, ,,pie1wszą wojną hegemoniczną nowej ery" 57 •
b~dź w imieniu społeczności międzynarodowej są dziś przedmiotem sporu, alb···
W tej regularnej wojnie międzypm'istwowej, prowadzonej przez największe 1110-
wtem nie ma jasnej odpowiedzi na kilka pytm1 dotyczących legitymizacji int
;carstwo świata, zaangażowane były siły wojskowe liczące od 800 tysięcy do mi-
wencji; nie ma odpowiedzi na elementarne pytania: kto, w jakich sytuacjach, dl
)iona żołnierzy, w tym 30% aktywnego personelu (467 tysięcy) najs_ilniejszej ar-
•1•Ch.H. Gray, Post-modern War ... , op. cit.
\ ·,,
50 H. Bull, The Anarchical Socie{v: A Study of Order in World Politics, Macmillan, Lond 54 W oryg.: spectacle wa,~, M. Kaldor, Global Civii Society. An Answer to War, Polity Press,
I 977, s. 15. •.
51 I<..R. Nossol przewiduje ekspansję korporacji oferujących nie tylko w krajach Afryki, A
'ambridgc 2003.
55 G. Soros, Ba,ika mydlana ame1J'kc11iskiej supremacji, przeł. D. Chyli11ska, Społeczny Insty-
i Ameryki Południowej tzw. outsourcing. Por. Mercenaries and transnatio11al security co17Jorafi<!
;Ut Wydawniczy Znak, Kraków 2004, s. 46.
in the post cold era, ,,Civil Wars" 1998, nr I. 56 Treść podrozdziału stanowi adaptację artykułu: B. Balcerowicz, A,11ekty strategiczne wojny
52 Pisze o tym W. Reno w: Privatizing war in Sierra Leone, ,,Current Bistory" 1997, n/'
kakiem, ,,Rocznik Strategiczny" 2003/2004, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004,
s. 227-230.
53 R. Uesseler swoją książkę o działalności prywatnych firm wojskowych nie bez kozery z~l
355-365.
57 W: Polityka i siła. Studia strntegiczne ... , op. cit., s. 295-305.
tulowa! Wojnajako 11sl11ga, przeł. M. Kalata, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008.
166 Flozdzial VIII
1,nii ś';iata. Po~lczas niej po raz pierwszy na niespotykaną dotychczas skalę uży
srodkow walki opartych na najnowszych technologiach.
Wojna i jej skutki doczekały się już wielu ocen, są one jednak obarcz
istotnymi niedoskonałościami. Przede wszystkim wciąż brakuje im koniecz
perspektyw~ ~zasowej - by nic rzec - historycznej. Formułuje się je zazw:y ·
na podstawie Jednostronnych - ameryka11skich danych, informacji i ocen. Te:f
z natur~ rzeczy mogą być skażone subiektywizmem i potrzebami politycznej gt
O zan11arach, planach, decyzjach, kolejnych posunięciach strony irackiej wci
wiadomo niewiele. Jakkolwiek można je z dużym prawdopodobie11stw~m zr
konstruować, to wciąż więcej tu domniemai'l aniżeli rzetelnego materiału. Bie
ce oceny zatem, szczególnie profesjonalno-wojskowe, należy traktować z na
żytą rezerwą.
Tonacja sądów wygłaszanych o tej wojnie rozciąga się od triumfalizmu zw.
cięzców po sceptycyzm jej przeciwników - z tym że odnosi się to do woj 1
w ogóle. W ocenach operacji „Iraqi Freedom" realizowanej przez siły zbrojne
minuje nie tylko wśród zwycięzców bezwarunkowe uznanie czasami granicz"
z. bezrefleksyjnymi zachwytami. Opinie zdystansowane, krytyczne - szczeg
me u nas - słyszy się rzadko. Podkreślana w ocenach doskonałość, perfekcyjno
przeprowadzonej operacji skłania do uznawania jej za modelową. Świadomie l
(częściej) nieświadomie „Iracka Wolność" wyrasta do rangi wzorca. · .stemami uzbrojenia, wsparcia, wyposażenia armii; której przewagi technolo-
Jeśli wojna z Irakiem ma być wzorcem, czyli modelem, to należałoby kon
kw~ntnie spytać: modelem czego - wojny XXI wieku, wojny ery informacyj11
woJny z terroryzmem czy wojny inte1wencyjnej bądź wojny asymetrycznej? W
~o zadać pytanie: czy może to być model uniwersalny, czy może tylko na użyt~
Jednego (USA) lub kilku wybranych pa11stw? A także: czy i w jakim stopniu mo0
być on zastosowany np. przez NATO, UE? I wreszcie: czy to model dla n ··
W odzewie na te pytania znajdujemy więcej wątpliwości aniżeli odpowiedziii
Geneza wojny. Omawianą wojnę należałoby nazywać „drugą wojną w z
ce". ,,Druga wojna" stanowi bowiem w znaczn~j mierze kontynuację pie1ws
tej z 1991 roku, zwłaszcza wtedy, gdy ma się na uwadze jeden z jej głównych
łów - ustanowienie skutecznej kontroli politycznej nad regionem. Nazwanie
„drugą wojną w Zatoce" jest też użyteczne dla celów analizy strategiczno-op
cyjnej, albowiem istotnym kontekstem zamiarów, koncepcji strategicznych,·
nów operacyjnych stron były doświadczenia wyniesione z wojny poprzedniej
Ta wojna stanowi ogniwo w prowadzonej przez Amerykanów „wojnie z t
1yzmem"; jest ona także praktycznym przejawem nowej doktiyny bezpiecze11s
USA. Uznanie jej za ogniwo „wojny z terroryzmem", typowy przejaw strateg
amerykm'lskiej, oznacza, że można spodziewać się kontynuacji, czyli kolejn
przypadków aktywnego stosowania siły militarnej w walce z terroryzmeni,t
wyłączając operacji wojennych na dużą skalę.
Siły zbrojne w l<onflil<lach zbrojnych i wojnach 167
StLY I ŚRODl<I STRON
•
,. Irak. Dotkliwe straty, jakie poniósł Irak w czasie pierwszej wojny w I 991
•oku, wyraźnie odbiły się zarówno na liczebności, jak i jakości jego sił zbroj-
1ych. Przez dziesięć następnych lat pa11stwo irackie nie było w stanie odtworzyć
.ego potencjału wojennego, zdolności swoich wojsk. Niemniej Irak pozostawał
;egionalną potęgą, liczącą się siłą militarną. Liczba żołnierzy irackich mających
ziąć udział w działaniach wojennych przekraczała 400 tysięcy. Na wyposaże-
1iu armii Iraku znajdowała się pokaźna liczba samolotów bojowych (około 320,
1 ,::~zego około 50% sprawnych), czołgów (do 2500), dział (około 1700), środków
·rzeciwlotniczych. Jednak jakość uzbrojenia i sprzętu, a także poziom wyszko-
lenia wojska dalece odbiegały od standardów europejskich (też wschodnioeuro-
i1ejskich), a w stosunku do standardów amerykaóskich pozostawały w głębokiej
asymetrii.
'.C Koalicja. W obliczu takiego przeciwnika przed decydentami i planistami
:a1perykm1skimi stanął fundamentalny problem - określenia rozmiarów i składu
iłnieodzownych do pokonania przeciwnika, do odniesienia zwycięstwa. Sta-
klasyczny dla wojskowych problem stosunku sił, uzyskania niezbędnej przc-
gi58. Ogólna liczba żołnierzy USA, tej najbardziej nasyconej wyrafinowanymi
i9zne i jakość znakomicie rekompensowała ewentualne niedostatki ilościowe
az z koalicjantami faktycznie przewyższyła liczbę wojsk nieprzyjacielskich'.
••a tę ogólną liczbę składały się nie tylko siły rozwinięte do działa11 bojowych,
c;z także jednostki wsparcia i zaopatrzenia - siły funkcjonujące poza strefą dzia-
. 1 bojowych. Łącznie zaangażowany personel ame1ykm1ski liczył 467 tysięcy,
tyjski 43 tysięce, australijski około 2 tysięcy, polski 180 osób 59 • W sumie sta-
wiło to ponad pół miliona ludzi. W bezpośredniej strefie działm'l i obszarach
yleglych zgromadzono 231 tysięcy żołnierzy.
• Zgodnie z regułami sztuki wojennej ogólną przewagę dekomponuje się na
·:zewagę w każdym z trzech ( czterech) środowisk walki (lądowym, morskim,
wietrznym oraz w infosferze ). Przewagę bezwzględną strona koalicyjna posia-
. Ia jeszcze przed wojną w dwóch (trzech) z nich-na morzu, w powietrzu, a tak-
iw „eterze" (środowisku walki radioelektronicznej, informacyjnej).
;' •.ranowanie koalicji na morzu było absolutne. Irak praktycznie sił morskich
ie posiadał. · '\
, .Siły powietrzne Iraku to około 320 samolotów, z czego mniej niż połowa
rawnych z katastrofalnie słabo wyszkolonymi pilotami ( obsługą). Amerykanie
•
58
Teoretyczny spór o granice rekompensowania liczebności wojsk ich jakością w okresie przy-
owai'l przybrał w pewnej fazie formę kontrowersji pomiędzy D. Rumsfeldem a C. Powellem. Pi-
o tym m.in. A. Cordesman w The Iraqi War, op. cit., s. 149-173.
59
Za: Lt Gen. T. Mosely (USCENTAF), Operation „lraqi Freedom ". By 1111111bers, www.mi-
1ycity.com/map. A także (o liczbie żołnierzy brytyjskich) www.operalion.s.mod.uk/telic/index/
n/.
168 Rozdział VIII
użyli w tej wojnie 1663 samolotów, pozostali koalicjanci 138; łącznie koalicją
około 1800 maszyn. Ilościowy stosunek sił wyniósł więc około I O: 1. W ska'
ki jakościowe sprzętu, a także wyszkolenia załóg, stosunek ten wydatnie z
lokrotniały.
Ilościowystosunek sił wojsk lądowych wyniósł I :2,5 (z przewagą Iraku):
niekorzystną dla Amerykanów relację znakomicie znosiły wskaźniki jakościo
Przeciwko annii z poboru stanęły wojska zawodowe. Żaden z rodzajów uzb1;
nia irackiego nie dorównywał ame1ykm1skim odpowiednikom, żaden ze wzgl ·
tylko na zasięg ognia nie miał szans nawiązania równorzędnej walki. Uzbroje
Ame1ykanów pozwalało im na bezpieczne ostrzeliwanie (rozstrzeliwanie) cel
praktycznie spoza zasięgu ognia przeciwnika. Siłę wojsk ame1ykm1skich znal
micie zwiększała jakość systemów clowoclzenia, rozpoznania, wsparcia, zao
trzenia oraz wyposażenia żołnierzy. , - zapewnienia warunków dla odbudowy (przebudowy) pa11stwa.
Koalicyjność. Wojska zgromadzone przeciwko Irakowi nazywa się koalic
nymi. Użycie tego terminu jest tu uprawnione, choć symptomatyczny jest fakt,
ponad 90% koalicji stanowiły siły ame1ykm1skie; za liczącego się pmtnera nal
uznać jedynie Wielką B1ytanię; udział trzeciego poci względem wkładu mili
nego koalicjanta, Australii, to około I% całości. Wkład militarny Polski w
rację wojenną liczy się w ułamku procenta. Istotną cechą tej wojny - o czym
cizie mowa później - była asymetria wojujących stron. Tę cechę powszecl
i w pełni zasadnie się eksponuje, rzadko jednak dostrzega się „wewnętrzny"'
miar asymetrii tej wojny. Dotyczy ona koalicji; bardzo różnej od tej z pierw~
wojny w Zatoce60 •
Cele. Rekonstrukcję celów znakomicie utrudnia retoryka stosowana ną
trzeby polityki (g1y politycznej), pozyskania opinii publicznej, motywow
swojego narodu, wojska. Zamęt tworzyło mieszanie kra11cowo różnych kate
rii; od ideologicznych (misjonarskich) po wąsko utylitarne (ropa). ,,Katalog»·
klarowanych przez ekipę Busha celów tej wojny przed jej rozpoczęciem i w fr
cie trwania obejmuje wiele zmieniających się pozycji.
Cele polityczne, cele „wielkiej" strategii Stanów Zjednoczonych, a ta
w pewnym stopniu cele koalicjantów, po oczyszczeniu z tej retoryki, można p
w dwóch punktach: , awowych zasad sztuki wojennej. Rzadziej jednak asymetria rozciągała się na
1) wyeliminowanie zimczącego ogniwa „osi zła", głównego (w perq,
amerykm1skiej) źródła zaklóceti stabilności kształh1jącego się ładu międz'
dowego; ,:,i.
2) ustanowienie nowych warunków bezpieczetistwa w regionie; insta.
(wzmocnienie) politycznej kontroli USA w tegionie61 • 1
· etrię potencjałów militarnych. W elementarnych wyznacznikach potęgi przewa-
60W „Pustynnej Burzy" (1991) oprócz około półmilionowej armii ameryka11ski~j wzięło·,
około 160 tys. żołnierzy z 30 pa11stw. ,,
61 Takie ujęcie treści celów w istocie nie stoi w sprzeczności z licznymi, dynamicznie·'
niającymi się oficjalnymi deklaracjami. Na uwagę zasługują inne, odmienne stnnowiska. Na
ldud wg G. Sorosu celem tej wojny było potwierdzenie i umocnienie amerykm'iskiej supr.,
Siły zbrojne w konflil<tach zbrojnych i wojnach 1(19
Osiągnięcie tych celów mogło się dokonać przez obalenie reżimu Saddama
Husajna, a tym samym stworzenie warunków do ustanowienia nowego ustroju
ipm'lstwa (lub inaczej: zmianę charakteru pa11stwa przez zmianę władzy).
Wojna z Irakiem traktowana była jako ważna część większej całości - ,,woj-
ny z terrmyzmem". W spektrum jej celów znalazło się więc pozbawienie zaple-
cza, wsparcia terro1yzmu. Istotnym celem szczegółowym - szczególnie ekspono-
wanym przez Waszyngton - jawiła się likwidacja groźby posiadania (produkcji,
; pozyskania) broni masowego rażenia.
Cele polityczne wojny (,,wielkiej strategii") determinują treści celów militar-
nych, które ogólnie sprowadzały się do:
- rozbicia (rozbrojenia) sił zbrojnych Iraku;
- ustanowienia kontroli nad jego te1ytorium;
Strategicznym celem Iraku (reżimu Saddama Husajna), celem „wielkiej
,. strategii" było zachowanie suwerenności, utrzymanie władzy przez panującą eli-
tę. Cel ten możliwy był do osiągnięcia przez:
- podzielenie społeczności międzynarodowej;
- osłabienie koalicji antyirackiej;
- wciągnięcie w konflikt pa{1stw arabskich 62 •
Rekonstruując ce~e militarne Iraku, można uznać, że prawdopodobnie były
nimi:
- spowolnienie tempa operae:ii zaczepnej koalicji (m.in. przez groźbę użycia
broni masowego rażenia);
- wciągnięcie przeciwnika w przewlekłe walki, długotrwały konflikt;
- zachowanie znacznego potencjału militarnego.
Spośród tych trzech celów „wciągnięcie przeciwnika w przewlekłe walki"
mogłoby stanowić cel główny.
Asymetria. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech tej wojny była
łęboka, wielostronna, wielopłaszczyznowa asymetria. Asymetria, czyli znacz-
nierównowaga zachodząca pomiędzy wojującymi stronami, to w historii wo-
. n nic szczególnego. Wszak dążność do uzyskania przewagi jest jedną z pod-
.k wiele elementów, rzadko była ona aż tak znacząca. Za bazową trzeba uznać
· metrię kult11r, systemu wartości. Głębokie różnice dotyczyły mo~wacji poli-
znych, motywacji aktywności żołnierzy. Najbardziej jednak widoćzna jest tu
metria potęgi w szerokim znaczeniu tego tetminu, która przełożyła się na asy-
,Ame1ykanów wyrażała się od kilkunastokrotności (te1ytorium) po ponad dwu-
dnocześnie rozbudowa potęgi militarnej. Por. Rozmowa z G. Sorosem, B11sh musi odejść, ,,Po-
ka" 2003, nr 51/52.
62 Por. W. Czarnecki (Sztab Generalny WP), Cele strategiczne Iraku w operac;ii„Iracka Wol-
.vć" - próba reko11str11kcji, w: Materiały z ko1!ferencji AON, Warszawa 2003, s. 21-27.
170 Rozdział VIII
stukrotność (wielkość PKBY,3. Ogólna asymetryczna przewaga potęgi militarn
ameryka11skiej nad iracką silą militarną znalazła pełne odzwierciedlenie w rej
nie Zatoki Perskiej.
Asymetria potencjałów militarnych wyrażała się jednak przede wszystk:i1
w ich jakości, przepastnej, generacyjnej różnicy. Na asymetrię jakości uzbrojeni
i sprzętu nałożyły się głębokie różnice w wyszkoleniu, zdolnościach bojowyc
i gotowości wojsk.
W układzie asymetrycznym strona słabsza nie jest jednak z góry skazana n
totalną klęskę. Zawsze istnieją pewne szanse na niedopuszczenie do osiągni
cia przez silniejszego przeciwnika wszystkich jego celów. Podstawowym waru
lei em uzyskania takiej szansy jest niepodejmowanie walki na warunkach silni.
szego. Asymetrię siły można rekompensować odpowiednią strategią czy takty
która oznacza szerokie stosowanie nieregularnych, niekonwencjonalnych dzi
hu1 zbrojnych i niezbrojnych, a zatem stawianie oporu w takich warunkach i s
tuacjach, w których przewaga techniczna przeciwnika staje się mało użyteczna
Saddam jednak adekwatnej do rozmiarów asymetrii strategii nie przyjął,
jednak nie znaczy, że całkowicie zignorował doświadczenia z pierwszej wo
ny. Zastosował bowiem inną, bardziej racjonalną koncepcję obronny terytoriun
o czym świadczy rozmieszczenie rubieży obronnych oraz inne ugrupowani
wojsk. Słabe i nieliczne próby zastosowania dziala11 nieregularnych można uzna
za skutek chybionej strategii wynikłej z niedocenienia natury nowych zdolnoś
ameryka{iskich sił zbrojnych. Jeśli wziąć pod uwagę działania bojowe toczon
w marcu i kwietniu, można stwierdzić, że do wojny asymetiycznej Irak nieb
należycie, systemowo przygotowany. Tak jednoznacznie katego1ycznego sądu nj
można już formułować wtedy, gdy bierze się pod uwagę okres „powojenny". Ni
należy przy tym wykluczyć, że istniały zamiaiy podjęcia dziala11 partyzanckie
ale dopiero po zak01.'lczeniu regularnych operacji wojennych. Ewentualne, d
mniemane plany zastosowania działa11 nieregularnych miały ograniczone szan
powodzenia przede wszystkim dlatego, że nie mogły one znaleźć wystarczają:
go oparcia w ludności - u szyitów i Kurdów.
Na nieodpowiadającą wart1nkom strategię obrony Iraku nałożyły się slab
ści w organizacji, dowodzeniu -- jaskrnwe błędy w sposobie prowadzenia d ·
łat'! bojowych.
Błyskotliwe zwycięstwo Ame1ykanów i Anglików było - nie pomniejszaj
ich mistrzostwa - też „zasługą" słabości przeciwnika zarówno w sferze leone
cji,jak i sferze realizacji; słabości morale, wyszkolenia, uzbrojenia, sprzętu. N.
dostatki irackiej armii, błędy koncepcyjne irackiego dowództwa, błędy milita
popełnione przez nie w tej wojnie kontrastowały ze zdolnością, koncepcją i s
sobem jej przeprowadzenia przez stronę ame1yka11ską i b1ytyjską.
" 3 Np.: liczba ludności: Irak- 25 mln, USA- 282 mln, PKB: Irak- ok. 50 mld dolarów,
- 9837 mld dolarów.
Siły zbrojne w konflil<tach zbrojnych i wojnach 171
Zdolności wojsk koalicyjnych, szczególnie arneryka11skich, są obecnie nie-
porównywalnie wyższe od wszystkich innych armii świata. Na uznanie i wyso-
ką ocenę zasługuje też niewątpliwie koncepcja i wykonanie operacji wojennej
„Iraqi Freedom", choć jej samoocenę należałoby przyjmować bez nadmiernych
'emocji64 • Wojskowi obserwatorzy pozostają pod wrażeniem skali i efektywności
zastosowanych najnowszych technologii. Choć (wbrew oczekiwaniom postron-
nych) nie wprowadzono spektakularnych nowości, to zastosowanie tego, co już
było znane z poprzednich wojen, na skalę masową uwiaiygodniło przeprowadza-
ną od pewnego czasu w USA tzw. rewolucję w sferze wojskowości. Ameryka-
nie pokazali też, na czym ma polegać transformacja sil zbrojnych, o której była
mowa na praskim szczycie NATO (iesie112002 roku).
. Najbardziej wymowne są wskaźniki użycia broni precyzyjnego rażenia. W tej
qperacji amunicja precyzyjnie naprowadzana na cel stanowiła 90% ogólnej licz-
y użytych pocisków. W pierwszej wojnie z Irakiem ich udział wyniósł około 7%,
... wojnie w Jugosławii (1999) - 30%, w wojnie w Afganistanie (2001) - 70'½..
O skali zmian (postępu) w wyposażeniu sił amerykai'iskich niech też świadczy
fakt, że w tej wojnie zastosowano I OOO razy więcej komputerów aniżeli w po-
przedniej, w roku 1991 65 •
W tej wojnie A111e1ykanie praktycznie szeroko wprowadzili w działaniach bo-
·owych koncepcję wojny (walki) sieciocentrycznej (Network Centric Wa,fare -
CW). Koncepcja NCW opiera się na pełnym uzyskaniu i wykorzystaniu prze-
. agi informacyjn~j, na łączeniu w sieć sensorów, ·przekaźników informacji oraz
stemów rażenia; na osiąganiu wspólnego obrazu pola walki, skracaniu cza-
u przekazywania komend i rozkazów; na uzyskaniu wysokiego stopnia samo-
ynchronizacji. Sieciocentiyczność w istocie oznacza połączenie sil i wysiłków
sieci - w tym m.in. syntezę systemów rozpoznania z systemami rażenia.
Postęp w zastosowaniu nowych technologii, przewagi w tej dziedzinie wyra-
;aly się wręcz w każdym detalu - również jeśli idzie o osobiste wyposażenie żol­
ierzy. W system nawigacji satelitarnej (GPS) zaopatrzony był nie tylko każdy
amolot, czołg, samochód, lecz także każda mała grupka żołnierzy 66 •
Zaplanowane przez sztabowców działania wojenne zako1'iczyły się po trzech
godniach. Rychło potem prezydent Stanów Zjednoczonych ogłosił zwycięski
64 Chodzi tu np. o D. Rumsfelda, dowodzącego, że: ,,[operacja] stanowiła( ... ) bcz1>rececle11-
wą kombinację tempa, precyzji, zaskoczenia i elastyczności" - z wystąpienia prze<l•,senacką ko-
isją 9 czerwca 2003 r. Uznanie graniczące z zachwytami dla wysokiego tempa operacji można
ozumieć tylko wtedy, gdy porówna się je z działaniami podczas „Pustynnej Burzy". Faktycznie
mpo natarcia w tej wojnie wynosiło ok. 30 kilometrów na dobę (17 dni do Bagdadu - 500 km).
istoria wojen, zarówno tych odległych, jak i nowszych, zna porównywalne oraz zdecydowanie
rdziej imponujące osiągnięcia.
65 Za: B. Smólski, Wpływ nowych technologii na wynik i przebieg operacji „Iraqi Freedom"
:•Materiały z konferencji ... , op. cit., s. 119-132.
66 Ocenia się, że na pięciu żołnierzy przypadały dwa urządzenia GPS, podczas gdy w pierw-
ej wojnie jeden GPS przypada! na I OOO żołnierzy (ibidem).
 Rozdział VIII
172
koniec wojny. Zdawało się wtedy zwycięzcom, że niewiele pozostało do clok:9
czenia dzieła, do osiągnięcia wszystkich zakładanych celów. Wszak wojska
zostały pobite lub rozproszone, a większość terytorium opanowana. Straty wła~
wyniosły zaledwie 114 zabitych żołnierzy. Zwycięstwo osiągnięto też - co w
ne - przy niewielkich stratach przeciwnika i bez znaczących zniszcze11 w in
strukturze IG-aju. Zwycięstwo odniesione w operacji „Iracka Wolność" jednaki
oznaczało - jak się rychło okazało - że zostały już stworzone warunki do ustm
wienia pokoju na nowych warunkach. Pozostało dopełnienie stmych, klasyczny
warunków zwycięstwa pełnego - ustanowienie skutecznej kontroli terytori
(łącznie z granicami pa11stwa), złamanie :"oli OJ~Onl prz~ciwnika67: Osiągni
celów militarnych operacji, pobicie jego sił zbrojnych, me po raz pierwszy w.
storii stanowiło jedynie warunek (nieodzowny) osiągnięcia celów wojny.
Od asymetrycznej wojny do asymetlycznego konfliktu poniżej prngu w,.
ny. Ame1ykanie, którzy z najwyższym profesjonalizmem przeprowadzili op(;)
cję wojenną, okazali się nieprzygotowani do dziala11 „powojennych" - ope
stabilizacyjnej, budowania pokoju i budowy (przebudowy) pa11stwa68 - Osiągn
w ciągu trzech tygodni sukces militarny nie został należycie spożytkowany. P ,
czyn takiego stanu jest wiele. Upatiywać ich należy zarówno w sferze wiel
polityki, polityki międzynaroclowej,jak i w strategii, doktiynie wojskowej, a
że taktyce działa11 w terenie.
Amerykanie zdawali się zaskoczeni sytuacją, jaka się wytworzyła tuż po
ko11czeniu działa11 bojowych. Wojska amerykm'lskie okazały się nieprzygoto
zarówno do działania, jak i funkcjonowania w nieprzyjaznym środowisku,
stanych warunkach. Można odnieść wrażenie, że wojskowi skupili się poci
przygotowa11 do wojny wyłącznie na zadaniu pobicia sił zbrojnych przeci~
w dużych bitwach, a mniej uwagi poświęcili potrzebie całkowitego rozbroJ
armii i formacji pozamilitarnych Iraku. . dą do zachowania swoich dawnych interesów i osłabienia pozycji USA. Moż­
Znaczne różnice w taktyce stosowanej przez poszczególne jednostki ka·
domyślać, że nie były one przygotowywane do działm'l innych niż wo!enn
misji utrzymywania pokoju i przebudowy pa11stwa. Można przypuszczac, że~
lania powojenne nie zostały 1mleżycie zawczasu przez sztaby zaplanowane l
bezpieczone; nie została pod kątem potrzeb powojennych przygot_o':ana. ··
wiednia liczba i skład jednostek wojskowych 69 • Zabrakło wyspecJahzow ,
67 Odwołanie do clausewitzowskiej, klasycznej triady warunków nieodzownych do l!
zwycięskiego zako{1czenia wojny (K. Clausewitz, O wojnie, op. cit., s. 2_7-43).
<,n Za najbardziej adekwatny w warunkach Iraku należy uznać termm „przebud?wa ~~1
Tłumaczenie oryginalnego nation building na „budowę narodu" bądź „budowę panstwa •
1:i,ewne mniej trafne. . . . •·
69 Liczba policjantów w pięciomilionowym Bagdadzie przed woJną wynosiła ok. 30 ty
rykanie po wkroczeniu do tego miasta rozporządzali 1200 żandarmami, z których 12 z1~ał
arabski. Za: T. Friedman, wykład wygłoszony w Akademii Obrony Narodowej 17 grud111a 1
O słabościach przygotowania ameryka11skich wojsk do prowadzonych przez następ
działa(1 „stabilizacyjnych" pisał później obszernie były dowódca sil koalicyjnych w Iraku•
Siły
zbrojne w llonflilltach zbrojnych i wojnach 173
ddzialów zdolnych podjąć zadania policyjne, podczas gdy jednostki bojowe do
Ira ych funkcji były przygotowane bardzo słabo. Przyczyn niepowodze11 Ame1yka-
ów w drugiej części ich działm1 w Iraku należy upatrywać w doktrynie, kultu-
e strategicznej, doświadczeniach (bądź ich braku). Amerykm1scy (i nie tylko)
rofesjonaliści wojskowi kształtowani w etosie wojowników przejawiają wciąż
łonność do traktowania operacji pokojowych jako odstępstwa od zasadniczego
rzeznaczenia, zajęcia ubocznego wobec ich głównej misji.
W Iraku okazało się, że dokonująca się z imponującym rozmachem transfor-
nacja ameryka11skich sil zbrojnych - rewolucja w sferze wojskowości - przy-
10si znakomite rezultaty w operacjach stricte wojennych. Nie przekłada się ona
ednak w porównywalnym stopniu na zdolności w operacjach pokojowych i hu-
1anitarnych70. Wydaje się też, że „mała" stJ·ategia, strategia militarna, sztuka ope-
yjna i taktyka bitewna - sztuka wyg1ywania bitew, przez jakiś czas przysło­
kierownictwu „wielką" strategię - sztukę wyg1ywania wojny, a następnie
yg1ywania pokoju. Zarzut niezdolności amerykai1skich wojskowych do wla-
iwej konceptualizacji wielkiej strategii stawiany przez niektó1ych (amerykm1-
ich) wojskowych nie jest pozbawiony podstaw71 •
Geostrategiczne rezultaty wojny. Ameryka11scy neokonserwatyści, a tak-
niektórzy liberałowie, przewidywali, że ta wojna spowoduje fondamentalne
· 1iany na Bliskim i Środkowym Wschodzie, które miały zwiastować koniec sta-
ch reżimów, koniec wielu napięć i konfliktów. Oponenci - nieliczni - ostrzega-
rzed „zderzeniem cywilizacji" i nowym wybuchem terrotyzmu.
Rzeczywiste geostrategiczne skutki tej wojny można będzie ocenić po pew-
m czasie, po latach. Przesądzi o nich rozciągnięty w czasie proces przebudo-
,y. pa11stwa irackiego. Należy sądzić, że w tym cŻasie zewnętrzne siły będą szu-
ć możliwości uzyskania wpływów, że takie pm'lstwa jak Francja i Rosja dążyć
oczekiwać, że także Turcja, Iran, Syria i pa11stwa Zatoki Perskiej będą wspól-
}Vodniczyć w uzyskaniu wpływów i kontroli nad Irakiem, i to bez względu na
· "ald rząd (ustrój) w nim się wyłoni.
Istnieje kilka wiarygodnych scenariuszy przyszłości Iraku. W najgorszym,
trudniejszym z nich zakłada się powszechną wrogość do okupantów, wo,jnę
:tyzancką (niekoniecznie dużej intensywnośc'i) bądź wojnę ludową prowa-
cą do wycofania wojsk okupacyjnych 72. Irak- w innym wariancie ·..:..,1noże stać
''
'. •· Sanches w: Mądrzejszy w boju. Opowie.fć żołnierza, przeł. M.K. Ojrzanowski, Wydawnictwo
in Marszałek, Tonu\ 2010.
\9. Pisze o tym m.in. F. Kagan w „Policy Review" 2003, nr 120. Także T. Friedman w wykla-
ygloszonym w Akademii Obrony Narodowej.
, Por. m.in. A.I-I. Cordesman, The Iraqi War, op. cit., s. 506-508.
, ,,Wojna partyzancku" i „wojna ludowa" to dwie kategorie oznaczające dwa różne stany, któ-
, mptomy mogą być bardzo podobne. O wojnie partyzanckiej może być mowa wtedy, gdy ist-
, kreślone kierownictwo polityczne i wojskowe, określone struktury; gdy całość dzialm'I pod-
dkowana jest określonej strntegii, clzialanin podlegają pewnej koordynacji. .Test to w miarę
174 Rozdział VIII
się słabą, klientelską demokracją. Stany Zjednoczone w takiej sytuacji odbieran
byłyby w regionie (i nie tylko) jako imperialna, agresywna siła zainteresowaf
przejęciem kontroli nad ropą. Scenariusz Iraku słabego, skłóconego, podzielo1
go na trzy części: szyicką, sunnicką i kurdyjską, oznacza wytworzenie się obs
ru bezsiły, co poważnie destabilizowałoby region. Scenariusz pożądany tó Ir
w miarę silny i zjednoczony, pokojowy i demokratyczny.
Wyniki wojny mająjuż określony wpływ na układ sil w regionie, linie p
działów, konflikty. Dzisiejszy Irak nie stanowi militarnego zagrożenia dla ża
nego z paóstw otoczenia, w tym Izraela. Przestał być silnym zapleczem dla p
lesty11skiego ruchu oporu. Wydaje się jednak, że nadzieje na stworzenie do ·
sytuacji dla rozwiązania konfliktu izraelsko-arabskiego wiązane z tą wojną po·
stają niespełnione. Wzrosła relatywnie pozycja (i potęga) Iranu, co wobec je
interesów w Iraku, powiąza11 religijnych i wpływów ideologicznych tworzy
rzewie konfliktów. Współzawodnictwo Iranu ze Stanami Zjednoczonymi jest ni
uniknione. Syrię - jak się wydaje - udało się odstraszyć od wspierania te1/
1yzmu, choć trudno ocenić, do jakiego stopnia. Ta wojna nie pomogła laicki
władzom Turcji. Obecność USA, obecność militarna może natomiast kataliz·
wać zachowania Kurdów.
Nie ma jeszcze dostatecznie dobrych podstaw, aby w miarę wiarygodnie oc
niać skutki tej wojny tlla islamskiego ekstremizmu i terro1yzmu. Wciąż jeszcz
stawia się w tej kwestii dwie przeciwstawne tezy.
Wedh1g pierwszej - wojna przez to, że wywołała u pokonanych złość i
czucie upokorzenia, wzrost nastrojów antyame1yka11skich - spowoduje wytw
rzenie się nowych grup islamskiego ekstremizmu i nowej fali terrmyzmu. Stmi
wisko to, jak się zdąje, uwiarygodniają fakty, w tym niemal codzienne zamacl
terrmystyczne w Iraku.
Według drugiej tezy pobicie reżimu Saddama będzie działać odstraszając··
w celu wzmocnienia zaś siły odstraszania być może trzeba będzie przeprowad~
kolejną operację militarną przeciw pa11stwo111 dającym zaplecze dla terroryzn1
Obserwowane ostatnio zachowania takich pat'lstw jak Syria, Libia i Korea P
nocna mogą świadczyć o określonej zasadności tego stanowiska.
Dokonując ocen i prognoz dotyczących powyższych kwestii, należy pam·
tać, że przed wojną rola Iraku jako ośrodka wspierającego terroryzm była 1 ·
istotna i że nie było tam problemu islamskiego ekstremizmu.
regularna wojna prowadzona metodą wojennych działm'l nieregularnych. Wojnę ludową ce.
przede wszystkim spontaniczność, żywiołowość, niski stopie11 zorganizowania i koordynacji p
mowanych akcji. Nic mamy lu do czynienia ze zorganizowanym i ustrukturalizow1111ym ki
nictwem politycznym i wojskowym. Przywództwo polityczne sprawowane jest przez wielu r
rodnych, czasem samorodnych lokalnych liderów. Głównym motywem wojny ludowej jest
uczucie nienawiści do okupanta. Rozróż11ienie tych dwóch kategorii, a także trzech kolejnych:
na domowa, ,,wojna terrorystów", zorganizowana (leż politycznie) przestępczość, zdaje si
oclzowne dla właściwych ocen sytuacji w Iraku.
Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach 175
Obecność militarna USA. Powojenny lrak pozostał pm1stwem pozbawionym
własnych sil zbrojnych. Ich odbudowa wymagać będzie czasu. Wytworzoną próż­
nię wypełniają tymczasem wojska okupacyjne, z których około 90% stanowią siły
ame1ylrn11skie. Całością sił okupacyjno-stabilizacyjnych dowodzą Amerykanie.
Istotna zmiana składu, zmiana narodowej „kompozycji" stacjonujących w Iraku
. wojsk jest raczej mało prawdopodobna. Malo realne wydaje się też przejęcie do-
wodzenia nad całością przez ONZ bądź NATO. Jednak bez względu na czas,jaki
w Iraku pozostanąjednostki wojskowe innych pa11stw, wzmocniona obecność mi-
litarna Stanów Zjednoczonych będzie stanowić trwały skutek wojny.
Model? Model czego'! Ta wojna była niewątpliwie nąjbardziej nowoczesną
z wojen. Nazywa się ją wojną ery informacyjnej, wojną XXI wieku. Pewnie na
to miano zasługuje. I jakkolwiek można określać ją różnymi przymiotnikami wy-
rażającymi zadziwienie nowoczesnością, to tak samo jak w wojnach przeszłych
sprawdziły się wszystkie stare, znane prawa, prawidłowości, reguły, zasady sztu-
ki w~jennej. Dokonująca się w silach zbrojnych USA „rewolucja w wojskowo-
. ści" bazująca na skokowym rozwoju technologii jednak niezupełnie spowodowa-
ła to, co uczenie nazywa się „zmianą paradygmatu wojny". Tej wojny nie można
jednak postrzegać jedynie w kategoriach wojen czasów minionych nie tylko ze
względu na technologie, wyrafinowane systemy uzbrojenia. Przede wszystkim
był to konflikt już symptomatyczny dla nowego środowiska bezpiecze11stwa, no-
; yvego ładu międzynarodowego.
\ · Wśród najbardziej znamiennych cech zastosowanej w ni~j sztuki wojenn~j,
strategii wojennej, na uwagę zasługują trzy, mianowicie: niespotykana dotych-
f.ćzas dążność do minimalizacji strat własnych (ale i też strat przeciwnika), glę­
Lboka asymetria stron oraz bezprecedensowe zastosowanie na dużą skalę najnow-
szych środków walki i systemów je zabezpieczających.
Ostatnia wojna w Iraku jest powszechnie odbierana jako sukces arhe1ylrn11-
skiej sztuki wojennej. Sukcesy zaś mają tę właściwość, że chce się je naśladować.
Czy zatem „Iracką Wolność" można uznać za model zwycięskiej wojny? Nieko-
piecznie. A jeśli nawet tak, to nie jest to na pewno model uniwersalny, nadający
się do szerokiego wykorzystania. Wszak była to wojna prowadzona przez potężne
,~ństwo, niemające równego sobie przeciwnika; posiadające siły zbrojne o zdol-
'ościach nieosiągalnych przez jakiekolwiek inne armie świata. Wojna ta była, co
ażne, przejawem jedynej dziś doktryny „uprzedzania". Być może tą doktryna
,ajdzie w przyszłości naśladowców, choć zapewne będzie to ograniczona licz-
,, a jej realizacja może przybrać zgoła odmien11e. formy.
.... B)'.ła to wojna ekspedycyjna, ekspedycja na dużą skalę na oddalone teryto-
.m. Zadne pa11stwo w świecie, a nawet koalicja (bez udziału Stanów Zjednoczo-
ch), nie jest obecnie w stanie przygotować i przeprowadzić ekspedycji na po-
wnywalną skalę i na porównywalną odległość. Trudno dziś zakładać, że „Iracka
olność" może być modelem natowskim, jakkolwiek Sojusz będzie w różnym
opniu w tego typu konfliktach zaangażowany. Zdecydowanie natomiast moclel
176 Rozdział VIII
ten nie przystaje do charakteru aktywności Unii Europejskiej, może stanowić t
ko ameryka11ski model wojny, który istotnie odniósł sukces, model dla inn
tymczasem nieosiągalny 73• Możliwość zastosowa1Tia wariantu irackiego w sto
ku do pozostałych pa11stw „osi zła" należy traktować z·rezerwą. Przyszli opon
ci mogą nie popełniać tylu błędów co reżim Saddama, mogą w pełni spożytl(o
szanse asymetrii, mogą takte sięgnąć po brm'l masowego rażenia.
Rozpatrując „modelowość" z perspektywy wielkiej strategii, trudno orz
czy ten model nadaje się do rozwiązania problemów takich jak terroryzm, r
przestrzenianie broni mas0wego rażenia, przebudowa paóstwa.
8.5. Przyszłe wojny
Wizje, prognozy, przewidywania dotyczące przyszłych wojen stanowią,.
oczywiste, główny obszar zainteresowm'l i bada11 strategów; są przedmiotem
kładów i dyskusji w akademiach wojskowych; na ich podstawie tworzy się cl
tryny, plany, programy.
Prognozy owe są jednak obarczone wieloma niedoskonałościami, błęda
różnego rodzaju, z elementarnymi włącznie. Błędem najbardziej rzucającym,
w oczy jest sldonność do projektowania przyszłości jako ciągu linearnie <loko
jących się zmian. Jakości prognoz bardzo szkodzi często spotykana skłonność„
uproszczonego determinizmu - szczególnie do absolutyzacji czynnika post
technicznego, rozwoju technologii. Groźny może się też okazać militarno-woj
ny populizm z jego tanią futu1ystyką, ekspozycją wojen wirtualnych, fascyna
możliwą skutecznością przyszłych systemów walki (niszczenia) 74 itp.
Wojny przyszłe już się rozpoczęły. Ich niektóre cechy można dostrzec w
ku ostatnio występujących konfliktach zbrojnych. W terminologii wojskowo-.
jennej na dobre już zagościły nowe terminy opisujące wojny przyszłości: wo
informacyjna, wojna cybernetyczna, wojna wirtualna czy staro-nowy ter.
wojna asymetryczna. Ostatnio za sprawą R. Smitha pojawił się kolejny ter
-wojna wśród społecze11stw 75 •
W teoretycznych opracowaniach akademickich dotyczących przyszłych ,
jen i konfliktów nietrudno dostrzec skłonność do generalizacji, identyfikacj"
łościowej; do wyspecyfikowania wszystkich ich cech. Na przykład kierow:
kated1y strategii AON C. Rutkowski znajduje 24 takie cechy76 • Odnoszą sięi
73Por. G. Soros, Zanim nastcyJi krach, ,,Gazeta Wyborcza" z 6-7 grudnia 2003 r.
Wpływ popularnych (populistycznych) wyobraże1i o wojnach XXI wieku na niektóre,·
7'1
tryny militarne (!) dostrzega J. Black, War: Past, Present and Future, Sulton Publishing, C ·
2000, s. 284-287.
75 Termin służący opisowi i analizom głównie wojen współczesnych, ale także wojen prz
ści (R. Smith, Przydatność siły ... , op. cit.). .:/
76 Dowodzi on po pierwsze, że: groźba wojny pozostanie realna, utrzyma się niskie pni)
podobiei1stwo konfliktów wielkiej skali; turbulenc)'.jnie wzrastać będzie natomiast liczba koh
tów ograniczonych pod względem skali, celów i form; podstawowym wyznacznikiem cech:
Siły zbrojne w l<onflil<lach zbrojnych i wojnach [77
\dnak nie do jednego ogólnego modelu wojny, lecz do całego spektrum możli­
ych konfliktów zbrojnych.
, . W literaturze przedmiotu dość zgodnie pisze się, że wraz z generalną zmianą
· wi!izacyjną (ku cywilizacji informacyjnej); wraz z procesami globalizacyjny-
i.zmianie ulegają charakterystyki paradygmatu wojny. Zmianę tych charakte-
styk wiąże się z „rewolucją w sferze wojskowości". Nie wszędzie dokonuje się
ona w takim samym tempie - dlatego (między innymi) owe zmiany nie rozciąga­
\ się jednakowo na każdą z możliwych wojen przyszłości.
Zmienia się jednakże zdecydowanie clausewitzowski paradygmat zwycięstwa
"zwycięstwa przez zniszczenie 77 • Coraz doskonalsza technika pozwala na super-
recyzyjne uderzanie w starannie wybrane cele, których selektywne unieszkodli-
: ianie ma prowadzić do złamania woli i podporządkowania sobie przeciwnika .
. ·. nane w przeszłości zniszczenia na dużą skalę, tym bardziej zniszczenie totalne,
· ydają się anachroniczne. Wojna staje się w ten sposób jakby bardziej (choć nie
'rzestrzennie) ograniczona 78• Ograniczanie zniszcze11 i minimalizacja strat wlas-
1wch oraz przeciwnika urastają - w strategiach najbardziej rozwiniętych pa11stw
,r:. do rangi zasady.
Przewidywanie charakteru przyszłych wojen opiera się najczęściej, o czym
'ejedno!G-otnie już była mowa, na analizach jednego czynnika - postępu tech-
· .tu będzie poziom rozwoju technologicznego i zasobność ekonomiczna stron; działania militarne
,ędą coraz częściej służyły wykorzystywaniu szans, a nie przeciwdziałaniu zagrożeniom; procesy
'icrowania, rażenia realizowane będą w czasie realnym; kierowanie (dowodzenie) wojskami zast"<-
owane będzie kierowaniem wojną i walką zbrojną; wzrastać będzie oddziaływanie na poza bojowe
)Ilkty ci,;;żkości, maleć - na elementy bojowe; na wyższy, polityczny szczebel przenosić si,;; b,;;dą
,(Oblcmy odstraszania, walki informacyjnej, specjalnej itp. Wzrośnie integracja działmi cywilnych
,)yojskowych; działania militarne inne niż wojna staną si,;; podstawowym obszarem działmi sil
?rojnych i będą z reguły połączone w wymiarach: narodowo-międzynarodowym, cywilno-woj-
~owym, bojowo-niebojowym oraz rodzajów sil zbrojnych; maleć będzie rola i zmieniać się cha-
ter wojsk lądowych; technologie i zdolności do dzialmi w kosmosie w coraz większym stopniu
erminować b,;;dą możność, sprawność i charakter działmi w innych sferach.
, Po drngie: walka zbrojna w przyszłości będzie właściwa społeczeństwu i cywilizacji informacyj-
), wykorzystującej jej możliwości; w większym stopniu podporządkowania geopolityce i geoeko-
mii; cz,;;ściej będzie środkiem realizacji interesów ekonomicznych; w mniejszym stopniu gwaran-
la będzie l!wałe rozwiązania polityczne, stabilizację bezpieczei1stwa; toczyć się będzie również
podmiotami niepmistwowymi lub w ich interesie; będzie coraz bardziej złożona. wielowy-
rowa, zróżnicowana w formach, coraz bardziej złożone staną się kombinacje środków i narzędzi;
ziej będzie ona planowym środkiem polityki, częściej natomiast efektem eskalacji'w sytuacjach
kuteczności środków pozamilitarnych; b,;;dzie coraz bardziej asymehyczna i pośrednia; _jeszcze
dziej zaskakująca i trudna do prognozowania, planowania scenariuszowego; toczyć się będzie
10wych ośrodkach, któ1ych znaczenie wzrośnie (kosmos, infosfera, nowe formy energii); pojawią
nowe formy i wymiary odstraszania; wzrośnie rola BMZ (Broni Masowej Zagłądy), bezpieczc11-
a systemów; walka zbrojna będzie rodzić nowe, inne problemy i dylematy kierownicze, wykonaw-
e, moralne (z polsko-ukraiI'iskiego panelu dyskusyjnego nt.: Tendell(;je rozwą;u walki zbrąjnej).
' 77 W. Clark, Bitwy coraz bardziej złożone, ,,Rzeczpospolita" nr 285, grudzie{1 2000 r.
78 Por. J. Świniarski, M. Wiatr, Koncepcje strategiczno-operacJjne, ,,Myśl Wojskowa" 1998,
4.
178 Rozdział VIII
nicznego (technologicznego). Odczuwalne jest wręcz swoiste zniewolenie „deter
minizmem technologicznym". Autor niniejszych rozważm'l również przyznaje si
do znacznego poddania się owemu czynnikowi, choć osobiście więcej wagi pr
!dacia do czynnika cywilizacyjnego (w tofflerowskim znaczeniu tego terminu),/
Nadchodzącą erę już dawno nazwano „informacyjną". Erze informacyjn
powinny więc odpowiadać „wojny informacyjne". Zdawałoby się, że to jest
zumowanie poprawne, tym bardzit:i iż o wojnach informacyjnych (in.fowars) c
cybernetycznych (cyberwars) pisze się i mówi bardzo wiele.
Do terminu „wojna informacyjna" należy zachować pewien dystans, ciut
w nim metafmy; nie powinno się go stosować w profesjonalnych gremiach. Woj
na jest przecież zjawiskiem złożonym, którego nie można ograniczać jedyni
do sfe1y informacyjnej, wojna oznacza zastosowanie przemocy zbrojnej, cz
go zdają się nie dostrzegać promotorzy tej teorii. Termin, o którym mowa, zost
w istocie mocno zideologizowany - odzwierciedla on bardziej sny o bezkrw
wych wojnach, z centralną rolą zarezerwowaną dla komputerów, bardziej o „wo·
nach-grach" aniżeli o wojnach rzeczywistych. O wojnie informacyjnej natomia
można mówić wtedy, gdy chce się wydobyć na plan pie1wszy nowe środowisk
walki, tak jak mówi się o wojnie lądowej, powietrznej czy morskit:i- W erze in,
formatyzacji jest wszak oczywiste, że to „środowisko" w dobie współczesnej wy
maga specjalnego potraktowania.
W każdym razie można tu mówić co najwyżej o „walce informacyjnej" bą;
„walce w sferze informacyjnej". A walka w sferze informacyjnej nie jest zjawi
skiem nowym. Rewolucyjnie nowe są tylko środki gromadzenia, przetwarzani
i rozprzestrzeniania informacji oraz błyskawicznie rosnące jej znaczenie dla uż
cia nowoczesnych systemów broni (systemów rażenia) 79 •
Walka informacyjna (,,wojna informacyjna") ma swoich licznych entuzj
stów i wręcz apologetów. Problem jednak należałoby postrzegać wielostronn.i
Możemy mieć bowiem do czynienia (mamy?) ze złudzeniem niektórych stary
dokbyn, które absolutyzowały jeden tylko czynnik. Warto wspomnieć choć
doktrynę zmasowanych uderze11 jądrowych, ,,blitzkriegu", uderze6 lotniczy~
Douheta80 • A tymczasem rezultatu wojny nie da się uzależnić od jednego tylk,
czynnika - ll.1: informacji. Taki jeden „absolutny" czynnik po prostu nie istnief
tak samo jak utopijne są marzenia o „absolutnej" broni, której użycie gwarantuj
zwycięstwo w każdej wojnie.
79 .J. Richardson termin „wojna informacyjna" każe wiązać z zasadą „dominacji informacyj
nej", w: War, Science and Terroris111: From Labora/01)' to Open Co11flict, Frank Cass, London-Por~
land 2002, s. 314-316.
80 Takie jednostronne postrzeganie walki informacyjnej, a także postrzeganie jej przez pryz1
„technologicznego determinizmu", kwestionują: A. Huhtinen i J. Rantapclkonen, J111agewar11: B
and the Mask ąf Jąfor111alio11 Wa1:fare, Marshal of Finland Mannerheim 's War Studies Fund, H
sinki 2001.
Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach 179
Bez większego ryzyka można założyć, że
ta przyszła wojna, prowadzona za
pomocą najnowocześniejszych środków - wojna e1y informacyjnej - będzie to-
czyć się również według ogólnych reguł klasyczn'ych. Zwraca na to uwagę J. Bar-
nett w swojej książce Future Wm:fare (Przyszłe działania wojenne). Wymienia on
kilka właściwości charakte1ystycznych dla wszystkich wojen, w tym i dla wojen
r przyszłych (,,informacyjnych"), co do któ1ych przewiduje, że:
1) Zastosowanie walki informacyjnej będzie w nich warunkiem koniecznym
do osiągnięcia zwycięstwa. Tak jak dotychczas zwycięstwo było możliwe tylko
pod warunkiem uzyskania przewagi na lądzie, morzu i w powietrzu, w przyszlo-
,ści wątpliwe będzie osiągnięcie zwycięstwa bez przewagi informacyjnej.
2) Walka informacyjna może być zjawiskiem autonomicznym, ale może też
być bądź komponentem wspierającym działania militarne bądź działaniem głów­
nym, wspieranym działaniami militarnymi.
3) Tak jak w przypadku wszystkich form wojen, walka informacyjna będzie
zawierać elementy ofensywne i defensywne. Strony (wojska) będą równocześnie
używać informacji jako swoistt:i broni zaczepnt:i oraz bronić się przed użyciem
jej przez przeciwnika.
4) Walka informacyjna będzie prowadzona na wszystkich poziomach: stra-
tegicznym, operacyjnym i taktycznym. Normalnym obowiązkiem dowódców
i sztabów (gremiów dl;!cyzyjnych) na każdym z tych szczebli będzie organizacja
i koordynacja informacyjnych akcji i kampanii. Będą to uderzenia (ataki) na in-
frastrukturę informacyjną zarówno w wymiarze pa11stw, teatrów działm'i, jak i jed-
nostek WQjskowych.
5) Wojska (siły zbrojne) muszą być zdolne do dziala11 także w warunkach
skutecznych uderze11 informacyjnych przeciwnika. Nierealna bowiem stać się
może pełna osłona przed wrogiem tylko przez oddziaływanie informacyjne.
Zdrową dozę sceptycyzmu, stając w pewnej opozycji wobec wyznawców idei
wojen informacyjnych, wprowadza D.J. Lonsdale. Nie kwestionuje konieczności
wyodrębnienia „piątego wymiaru" 81 współczesnych starć zbrojnych, uznaje fakt,
że technologia informatyczna dokonała wręcz destrukcji pojęcia przestrzeni, ale
obstaje przy stanowisku, że w erze informacyjnej jednak nie zmienia się natura
wojny, zmienia się jedynie jej charakter82 •
,,Wojnę informacyjną" łączy się często z „wojną cybernetycznf' (cyber-
war), traktując niekiedy te dwa terminy zamiennie. W istocie są to kategorie bli-
skoznaczne, ale nie równoznaczne; są to kategorie. komplementarne. Wojna przy-
szłości (teraźniejszości!), a właściwie walka, pi-zebiegać będzie w jeszcze jednej
przestrzeni - w cyberprzestrzeni. Cyberprzestrze6 (cyberspace) jest definiowa-
„ na jako całość powiąza11 w sektorze ludzkiej działalności z udziałem technologii
informatycznego komunikowania. Jest bytem wirtualnym, pozbawionym para-
81 Oprócz wymiarów: lądowego, morskiego, powietrznego i kosmicznego.
82 Szerzej w: DJ. Lonsdale, The Nature ąf" War in the h!f"or111atio11 Age. Cle11swilzia11 Future,
Frank Cass, London-New York 2004.

180 Rozdział VIII
metrów geograficznych, niemierzalnym i nieograniczonym. Jego ramy i gra:
wyznacza poziom aktualnego rozwoju techniki informatycznej i stopie11 osie
wania (internetyzacji) świata 83 •
Technologia komputerowa od początku - podob1iie jak wiele innych - zt
zła zastosowanie w sferze wojskowości i jest traktowana jako bro11, jak też.
cel w walce. istotą toczącej się w cyberprzestrzeni walki jest oddzialywani
systemy kierowania i dowodzenia, logistyki i transportu, rozpoznania, ostrz
nia i kierowania ruchem w powietrzu. W wielu pa11stwach wykształciły się
tegie cybernetyczne, dotyczy to przede wszystkim pa6.stw najbardziej rozwit
tych. To charakterystyczne, są one bowiem najbardziej nasycone osieciow;
techniką informatyczną, a przez to szczególnie wrażliwe na ataki elektronie
skierowane na systemy organizacji codziennego życia społecze11.stwa. Funl<
nowanie systemów informatycznych „obsługujących" systemy energetyczne
lekomunikacyjne, bankowe, kontroli ruchu itd. w najwyższym stopniu stai1
najwrażliwszy, laytyczny element tych pm'lstw. Uderzenie w cybersferę staj .
więc niewątpliwie atrakcyjną opcją dla hajów słabszych, podmiotów poza
stwowych oraz dla strategii asymet1ycznych.
Wojna cybernetyczna ma już swoją teorię: T. Shimeall wyróżnia jej trzy
my: jako towarzyszącą operacjom wojskowym; ograniczoną wojnę cybernet
ną i wojnę nieograniczoną84 •
Za charakte1ystyczne dla XXI wieku, dla czasów globalizacji czasami.
ża się tzw. wojny wirtualne 85 . Obse1wacje toczonych ostatnio wojen, poc
szy od pierwszej wojny w Zatoce ( 1991 ), prowadzą do wniosku, że do m
wojny rozgrywającej się w kilku przestrzeniach (rzeczywistościach) doszła
ważna przestrze11 - przestrze11 medialna. O wirtualnym charakterze czy w
alizacji wojen przyszłości można było też sądzić, obse1wując wojnę o Ko'
(1999). Jej atrybutami jawią się: niewidzialność uderzającego, jego bezka ...
(nieśmiertelność), precyzja i skuteczność uderze6. 86 • Wraz z ame1ykm1skimi'
cesami w tych dwóch wojnach duży rozgłos zyskała teoria wojny wirtualncij
entuzjaści wieścili, że nadszedł czas, w którym można będzie wreszcie wygcy
wojny bez clausewitzowskiego „tarcia" i „wojennej mgły". Wojnę tę miała:\
83 Definicja A. Bógdnl-Brzezii'iskicj i M. Gnwryckicgo, w: Cyberterroryzm i problem/
cze,istwa il1/br111acxinego wewspółczesnym świecie, Fundacja Studiów Międzynarndowycl
szawa 2003, s. 338.
8'1 Por. Wojna cybernetyczna „Przegląd NATO", zima 2001/2002. Pierwsza z wymiei'
przez autom form w istocie niewiele różni si<,1 od znanej u nas od Int walki radioelekh·o11
(WRE). . "
85 M.in. E. Bendyk, Wojna wirtualna, ,,Res Publica Nowa" z 16 listopada 2002 r.; M. l
Wirtualne wojny czc1sów g/obalizac;ii, w: M. Ożóg-Radew, R. Rosa (red.), Bezpiecze,istwoJ
człowieka, Wydnw11ictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2004, s. 218-226.
86 B. Głowacki, Kosmos wyzwaniem dla naszych możliwości. Zmiana obrazu bezpiec ·
narodowego w .frodowisku strategicznym, ,,Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Narodowej
nr l, s. 40-51.
Siły zbrojne w konflil<tach zbrojnych i wojnach 181
adzić (wygrywać!) elita półboskich, prawie nieśmiertelnych profesjonalistów.
rak strat (własnych!) sprawiał, że szybko uznano ją za dobrą metodę rozwią­
ania konfliktów. Po 11 września 2001 roku wokół tej idei zrobiło się cicho 87 .
o. terminu „wojna wirtualna" należy zachować dystans. Bardziej zasadne jest
czej twierdzenie o wirtualizacji pola walki, wirt1mlizacji wojny, o zwiększają­
'm się znaczeniu przestrzeni wirtualnej; o wojnie wirtualnej można traktować
etafo1ycznie.
Wiele wizji, przewiclywm1 czy prognoz dotycżących wojen przyszłości, wo-
XXI wieku zdaje się sugerować, że można mówić o jednym ogólnym ich mo-
&lu. To złudzenie. Zapewne pojawią się nowe formy wojen, tak jak pojawiły
'ę na przełomie wieków XX i XXI; stare jednak długo nie zanikną, nowych zaś
nn może być kilka.
Za podstawę zracjonalizowanej ich projekcji można przyjąć, podobnie jak
yni M. Kaldor - skutki globalizacji. Mieszczą się w niej tzw. nowe wojny, któ-
ch charakterystyki podano w poprzednim podrozdziale. Z myślą o przyszłości
zi się pytanie: jak długo jeszcze może dominować (może być obecny) ten typ
ojen? Biorąc pod uwagę fakt, że proces globalizacji dopiero nabiera dynamiki,
,n typ konfliktów może nie zanilmąć przez co najmniej dziesiątki lat.
Mimo respektu dla teorii M. Kaldor wydaje się jednak, że skutki globaliza-
i to zbyt wątła pods!awa do konstruowania tego rodzaju prognoz. Należałoby
'wiem uzupełnić tę teorię o skutki rozpadu systemów międzynarodowych, zja-
·ska towarzyszące formułowaniu się nowego ładu międzynarodowego. Wtedy
es dominacji „nowych" wojen, szczególnie zaś wojen sukcesyjnych i secesyj-
. h, staje się łatwiejszy do olueślenia. To perspektywa ćwierćwiecza. Nie dolm-
no (jak dotąd) wyraźnego podziału „nowych" wojen, ich kategmyzacji, można
.nak wśród nich wyodrębnić następujące formy: wojny sukcesyjne, wojny se-
yjne, wojny domowe w pm'lstwach o nieugruntowanej pm'lstwowości - w tzw.
'stwach upadłych (,,pm'lstwach - bankrutach"). Do tego zestawienia należy do-
inte1wencje zbrojne.
1Prognozy, wizje przyszłych wojen znajdują teoretyczne oparcie 111.in. w ich
iodyzacji, podziałach na generacje. W Stanach Zjednoczonych wojny wspól-
ne oraz wojny bliskiej przyszłości określa się jako wojny czwartej genera-
~.ourth Generation War - ,,4GW"). Według tej zrodzonej w późnych latach
ndziesiątych ubiegłego wieku teorii wojna czwartej generacji .fechuje się
· , że jest zdominowana ewoluującymi formamj działa11 partyzancl~ich (insur-
cy wa,:fare) 88 • Podział na sześć generacji 01jarty na materialnej bazie prowa-
7 Została ona - jak pisze M. lgnatieff- ,,pogrzebana", w: idem, Vil"t11al War: Kosovo mul /Je-
1Hcnry 1-lolt, London 2002.
· Pierwsza generacja wojen nowoczesnych charakteryzowała się zdominowanicn\ dzialmi bo-
,c~ przez masę ~ojsk (np. wojny napolco11skic); druga - dominacją siły ognia (pierwsza woj-
Wllltown); trzecrn - manewrem (druga wojna światowa). Por. T.X. Hammcs, 4'"-generaticm
, are: 011r enemies play to their strengths, ,,Armccl Forccs Journal", listopad 2004, s, 40-44;
 Flozdzial VIII
182
dzenia wojen jest charakterystyczny dla rosyjskiej teorii sztuki wojennej. Os·
nia, szósta generacja to wojna „niekontaktowa"8".
Wychodząc z założenia, że „sposobom produkcji odpowiadają sposoby
strukcji", za bardzo dobrą podstawę do prognozowania-charakteru przyszłych·(
jen można uznać wylansowaną przez A. i H. Totnerów teorię fal rozwoju cywili
cyjnego - fal cywilizacyjnych. Głębokie różnice pomiędzy następującymi po s· ·
poszczególnymi cywilizacjami, a jednocześnie ich wzajemne się przenikanie,
według tej teorii funkcją różnic w sposobach produkcji. Teoria Toffl'erów objaśt
nie tylko dynamikę historii cywilizacji; dobrze nadaje się do objaśnienia strukt.
współczesnego świata, generalnego kierunku dalszych przemian cywilizacyjnyc
Dziś świat dzielą trzy kontrastowo różne pod względem cywilizacyjnego r
woju typy spolecze11stw - trzy w pewnym stopniu przenikające się, ale też i
walizujące między sobą cywilizacje. Formują one trzy odmienne środowi·
bezpiecze11stwa. Świat „rozdzielony na troje" tworzy trzy kręgi, trzy różne o
szary. Znamiennymi symbolami tych lu'ęgów cywilizacyjnych mogą być (w
dług A. Tofflera):
motyka,
- linia produkcyjna,
- komputer.
Narody i pa11stwa poszczególnych kręgów różnić się będą pod wielo1f
względami; różne też będą ich ogólne charakterystyki. Dla niniejszych roz .
ża11. najistotniejsze są jednak takie ich cechy, jak: ustrój, poziom życia, pozi
stabilizacji i sposób jej zapewnienia, charakter polityki, właściwości sil zb1·
nych, charakter doktryn (strategii) bezpiecze11stwa, strategii obronnych (woj
nych, militarnych).
Do IU"ęgu pierwszego - ,,postindustrialnego" - zalicza się pa11stwa naj
dziej rozwinięte, w któ1ych ksztalh1ją się stosunki właściwe spolecze11stwom
formacyjnym. To pai'tstwa Europy Zachodniej, Ame1yki Północnej i tzw. PierśS
nia Pacyfiku. Pai'tstwa i narody tego lu'ęgu charakte1yzują się wysoką stabilizao
dobrobytem i wielostronną integracją. Ich rozwój i wzrost gospodarczy opi
się w większym stopniu na la'eatywności, innowacyjności, dob1ym zarządzm
i manipulowaniu informacją aniżeli na dalszym rozwoju przemysłu. Wzras. ·
ce współzależności ekonomiczne oraz kulturowa homogeniczność tworzą'. .
związki między pai'tstwami tego la-ęgu, osłabiając znaczenie interesów nar
wych, granic i suwerenności.
A.J. Echevarria, Fourth-Ge11eratio11 War a11d Other Myths, Army War College, Carlisle Bm
2005.
89 Podstawowe środki walki w wojnach szóstej generacji ma stanowić ofensywna i defi
na bro11 precyzyjnego rażenia. Ta kategoria mn obejmować wojny w skali strategicznej. Po
wą formąjej prowadzenia byłaby zaś powietrzno-kosmiczna operacja z użyciem uzbrojeni
wcncjonalnego. Według: I.M. Kapitaniec, Flot w wojnach szestogo poklenija, OOO Izdnt
Dom „VECZE", Moskwa 2003.
Siły zbrojne w l<onflil<tach zbrojnych i wojnach IBJ
W systemie wartości spolecze11stw tego kręgu ważne miejsce zajmie niechęć
(awersja) do wszelkiej przemocy. Symptomatyczna dla nich będzie więc presja na
obniżanie (unikanie) ryzyka operacji militarnych i na prowadzenie ich przy mak-
symalnie niskich stratach i niskich kosztach. Użycie siły przez pa11stwa tego la-ę­
gu niekoniecznie będzie traktowane w sposób klasyczny, jako ostateczny środek
olityki. Strategie bezpiecze11stwa będą kłaść raczej nacisk na zapobieganie kon-
iktom niż zwycięskie w nich uczestniczenie. Stl:ategie wojskowe będą prawdo-
podobnie zorientowane mniej defensywnie, eksponując komponenty ofensyw-
ne (wyprzedzające) - przydatne w strategii prewencji. Siły zbrojne będą tam
11 ieliczne, z reguły profesjonalne, świetnie wyposażone w sprzęt i uzbrojenie naj-
. owszych technologii.
·Wojny-w klasycznym znaczeniu tego terminu - wewnątrz omawianego krę­
gu cywilizacyjnego są bardzo mało prawdopodobne. Nie oznacza to jednak, że
ostra konkurencja (ekonomiczna) nie może doprowadzić do konfliktów z uży­
ciem siły. W takich okolicznościach mogą ze znacznym prawdopodobie11Stwem
wystąpić „wojny" informacyjne, wojny w infosferze.
Skonfliktowane paóstwa (też: organizacje) tego obszaru mogą uciec się do za-
s~osowania przemocy przez pośredników. Istnieje pewne (niewielkie) prawdopo-
obie11stwo, że mogą one też - jak to było regułą w oluesie zimnej wojny - po-
·ednio uczestniczyć"'. oddalonych (geograficznie) konfliktach zbrojnych.
\j .Główną formą aktywności wojennej (wojskowej) pm'tstw omawianego la-ęgu
'ędą interwencje zbrojne.
Do kręgu drngiego zalicza się la-aje „późno lub nowo industrializowane", ze
połecze11stwami „industrialnymi". Podstawą gospodarki tych krajów będzie na-
.al w znacznej mierze przemysł. W ich ustroju nienaruszalna pozostaje zasada
silnego, zazwyczaj scentralizowanego pm'tstwa narodowego. Strzeżoną zazdro-
nie przez liderów politycznych wartością jest suwerenność pa11stwa; odrzuca
ię wszelkie próby redefinicji suwerenności. Należy spodziewać się turbulencji
' systemie sprawowania władzy, gwałtownych zwrotów ku demola-acji i odwrot-
e; Demoluacja w tym luęgu może dalece odbiegać od standardów zachodnich,
ogą to być niekiedy pozory demolu'acji. Tak jak charakter stosunków społecz­
;ch tego la·ęgu, sposoby produkcji (bogacenia się), tak i wojny będą wciąż no-
,' .cechy i znamiona znane i rozpoznane w wieku minionym.
•,w systemie wartbści symptomatyczny wydaje się inny niż w kr~iu pierw-
m stosunek do strat - tu traktuje się je jako „wojenną normę".
:Strategie (doktryny) zorientowane mogą być na stałą gotowość do wybu-
·uwojny, a także przejawiać przekonanie, że interesy narodowe będą wymagać
. · ewnych syhiacjach zastosowania kontrolowanej przez pm1stwo przemocy.
i:Siły zbrojne mogą być nadmiernie wykorzystywane na użytek wewnętrzny,
.elu ochrony ekip rządowych. Ich funkcja zewnętrzna wciąż może polegać je-
'. ie na ochronie interesów narodowych, też kosztem sąsiadów. Siły zbrojne
1stw drugiego la-ęgu będą wciąż jeszcze przygotowywane do wojny w trady-
184 Rozdział VIII
cyjnym jej rozumieniu; zorganizowane w duże jednostki lądowe i jednostki
zastałych rodzajów sil zbrojnych.
Większe aniżeli w krajach pie1wszego kręgu tolerancje wysokości strat
ograniczony dostęp do systemów najwyższej technologii będą miały wy·
wpływ na sposób prowadzenia operacji i kampanii. Mogą one być długo
le, kosztowne, intensywne, wyniszczające. Nie można też wykluczyć sięg
przez te pa11stwa po bro11 masowego rażenia. Nawet gdy bro6 ta nie zostani
czywiście użyta, to liczyć się trzeba z groźbąjej użycia, a jeśli nie, to z argu
tem groźby użycia.
Największym wyzwaniem dla stabilności i trwałości wiciu pa6stw teg
gu jawią się „nowe" nacjonalizmy grup narodowościowych, tendencje do\
sji. W kręgu tym zarzewiem konfliktów międzynarodowych (zbrojnych){
być spory o te1ytoria, spory graniczne. Wojny międzynarodowe w tym obs
też są możliwe. Bardziej prawdopodobne są jednak wojny secesyjne (suk
ne), a także wojny domowe.
Niektóre z dzisiejszych pai'lstw industrialnych mogą stanowić w przy
siłę (regionalną) wystarczającą do użycia na większą skalę.
Do kręgu trzeciego zalicza się kraje i narody najbardziej zacofane pod.
dem ekonomicznym i cywilizacyjnym. Ekonomia w nich panująca, stosunki
dukcji, stosunki społeczne kwalifikują społeczeóstwa tego obszaru do wspq
snej cywilizacji (w znacznej mierze) przedindustrialnej. W istocie domi'
gospodarka „niefonnalna". Handel wymienny i czarny 1ynek są dla jej,
mania bardziej znaczące aniżeli zorganizowana produkcja i 1ynek legalny,
tego kręgu są po części związane z gospodarką globalną przez dostarcza ·
sobów naturalnych, ich eksport, a także impoit niektó1ych dóbr oraz otrzyt
nie pomocy z zagranicy (która wpływa na położenie tylko niewielkiej częśi
łeczeństwa).
Charakterystyczną cechą państw tego kręgu jest słabość rządów i .s
państwowych, turbulencja podczas (częstej) zmiany rządów, a także utrat
ności rządów (struktur) tych państw do sprawowania władzy. Występują\
ległe obszmy, na których panuje jawna anarchia, lu lokują się też tzw. pa:
-upadłe i pal'istwa-bankmci. Przemoc w życiu społeczei'lstw tego kręgu je
obecna. Prawa człowieka, życie ludzkie w dominującym systemie nie
kiego znaczenia. Prawo, prawo międzynarodowe, prawo konfliktów zbrojt
się nagminnie ignoruje. 1::
Zdecydowanie różne od annii pa{1stw rozwiniętych są w tym obszar
zbrojne - pod względem organizacji, wyposażenia, a przede wszystkim '
Przybierają one formy nieregularnych zbrojnych gmp, mniej lub bardziej,
nizowanej milicji, armii p1ywatnych na ush1gach lokalnych wodzów, g
militarnych czy terro1ystycznych, a także w miarę regularnych jednost
wych. Armie te bardzo często gromadzą elementy przestępcze. Ogranicz
Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach
dolność takich sił zbrojnych do prowadzenia regularnych, długotrwałych ope-
'acji.
· Wewnątrz kręgu trzeciego należ.y się spodziewać zasadniczo dwóch typów
ojcn:
- wojen domowych (w najróżniejszych odmianach);
- lokalnych wojen międzypa11stwowych.
Charakterystyczne dla tego obszaru będą wojny secesyjne i sukcesyjne łączą­
c w sobie cechy wojen domowych i międzypai1stwowych.
System wartości, styl sprawowania władzy w wielu krajach spowoduje brak
porów przeciwko stosowaniu przemocy i jej szczególnej formy - terroru. Terro-
. zm może być traktowany jako jedyny możliwy sposób użycia siły w szerszym
toczeniu międzynarodowym, jako zasadniczy element strategii.
Opierając się (bezpośrednio lub pośrednio) na teorii fal cywilizacyjnych
wiata podzielonego na troje", poszczególnym kręgom przypisuje się niekiedy
1ocno zgeneralizowane w jego opisie „typy" wojen. I tale:
- kręgowi pierwszemu - ,,wojny XXI wielu", czyli wojny ery informacyj-
1ej;
· - kręgowi drugiemu - ,,wojny XIX/XX wieku", wojny e1y industrialnej;
- kręgowi trzeciemu - ,,wojny średniowieczne", wojny e1y przedindustrial-
iej.
Ta uproszczona IĆlasyfikacja ma czysto teoretyczne i zazwyczaj dość wątpli-
p znaczenie. Odnosząc się do niej, należy mieć na uwadze, że wtedy gdy mó-
imy o wojnach XXI wieku, wojnach e1y informacyjnej, poruszamy się wciąż
obrębie fl.1tmystyki. Takowych wojen jeszcze w istocie nie doświadczono, choć
jnowsza historia dostarczyła ostatnio kilku symptomatycznych ich prób. Wszak
,rzeczywistości nie ukształtowały się jeszcze społecze11stwa informacyjne. Na-
. ·y mieć na względzie, że nawet najbardziej dziś technologicznie zaawansowa-
społecze11stwa f-tmkcjonują w rozdwojonym porządku gospodarczym. Wciąż
)części opiera się on na masowej produkcji, a po części na technologiach i usłu-
.ch trzeciej fali. A ponieważ formy wojen odpowiadają formom cywilizacji, for-
om produkcji, to możemy w dzisiejszych konfliktach zbrojnych dostrzec wy-
.ieszane ze sobą cechy wojen i drugiej, i trzeciej fali. Sytuacja taka pozostanie
ewne bez zmian przez co najmniej kilka dziesięcioleci XXI wieku. W woj-
h, które mogą toczyć między sobą pa6stwa kręgu industrialnego, znajdą za-
owanie technologie i systemy awangardowe. To (między innymi!'.)sprawi, że
e wojny będą przejmować pewne cechy wojei1 e1y infonnacyjnej.
· Pomieszanie cech wojen różnych fal cywilizacyjnych występowało już wyraź­
.ew trzech symptomatycznych koniliktach przełomu XX/XXI wieku: w wojnie
Zatoce, w wojnie o Kosowo, wojnie (kampanii antyterrorystycznej) w Afgani-
nie; a i też ostatnio w wojnie w Iraku. W każdym z tych konfliktów po jednej
onie walczyły armie najnowocześniejsze, po drugiej armie i organizacje tkwią­
.w epoce industrialnej, a nawet przedindustrialnej.
 186 Rozdział Vłłł
W przewidywaniach dotyczących przyszłych w~jen, m.in. opartych na to
rowskiej koncepcji „świata podzielonego na troje", nie należy zapominać 0
twierdzonej historycznie prawdzie, że jeżeli pojawiają się nowe formy woje
stare formy długo jeszcze nie zanikną. Zwiększy się zatem ich różnorodnoś
Podejściem komplementarnym do koncepcji „świata podzielonego na, t
i pomocnym w ocenie globalnego środowiska bezpiecze11stwa oraz prognoz
przemian jest postrzeganie współczesnych pm1stw w kategoriach: przednowo
sności, nowoczesności, ponowoczesności.
Świat przednowoczesny obejmuje pa11stwa uznane za podmioty prawa 1
clzynarodowego, których udział w stosunkach z innymi pa11stwami jest il
ryczny. To pa11stwa o konstrukcji chwiejnej, nieposiadające w istocie mono
na użycie przemocy. Nie są one w stanie zapewnić właściwego poziomu po·
ku; wraz ze swoimi spolecze11stwami podlegają degeneracji. W nich upatruj
zagrożenia przez to, że są one siedliskami grup terrorystycznych, przestępcz
zorganizowanej, dlatego że grupy te mogą wejść w posiadanie broni masow
rażenia. Dawniej porządek w tym świecie utrzymywały imperia. Współcze
w celu ochrony przed zagrożeniami lokującymi się w tym obszarze za nieodz
ną uznaje się coraz częściej potrzebę akcji (też zbrojnych) dobrze zorganiz
nych pmistw - potrzebę tzw. obronnego imperializmu90 •
Porządek w świecie nowoczesnym funkcjonuje dzięki równowadze sił
obecności pa11stw-hegemonów. Rękojmią ładu jest tu przede wszystkim
w efekcie prawdopodobie11stwo konfliktów zbrojnych pozostaje relatywnie
sokie.
W świecie ponowoczesnym porządek siły wypierany jest przez porz~
prawa. Bezpiecze11stwo wewnątrz tego świata osiąga się dzięki przejrzysto
współzależności, a także daleko idąc~j ingerencji w sprawy wewnętrzne in ·
krajów.
Na analizy współczesnych konfliktów i wojen oraz na prognozy silnie.r
ją koncepcje skupiające uwagę na możliwym renesansie ideologii. Wedh1g
podziały w świecie mogą być zdominowane konkurującymi, zwaśnionymi
dzy sobą ideologiami. Wiele konfliktów zbrojnych mogłoby wtedy mieć p
że ideologiczne, religijne czy wręcz cywilizacyjne. Najpełniej wyraża je, t
,,zderzenia cywilizacji" S. Huntingtona. Z samej nazwy teorii można, •..
snuwać katastroficzne wizje gigantycznych starć, z wojną międzycywiliz:
łącznie. Tego typu przewidywania (proroctwa) mają zresztą swoje precect'
Na takich wizjach nie buduje się w istocie skonkretyzowanych prognoz ii:
90 R. Cooper, Pęka11ie gra11ic. Porządek i chaos w XXI wieku, 1>rzel. P. Kłossowicz,c.
nictwo Media Rodzina, Poznmi 2005.
91 Wystarczy sięgnąć do piśmiennictwa przełomu XIX/XX wieku. Wśród wojennydi
wiedni przewijała się tam wizja zderzenia cywilizacji białej z żółtą lub „Zachodu" ze „W
Za J. Jedlickim cytującym 111.in. Blocha, Webera, Schwartza, w: Świat zwyrodniały. Lęki"
krytyków nowoczesności, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2000, s. 225-227.
Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach 1g7
.J'iuszy, sam Huntington jest zresztą od tego daleki. Przede wszystkim -jak pisze
. Hirst - cywilizacje nie są dostatecznie homogeniczne, nie są dostatecznie zor-
anizowane, by były w stanie grupować swoje narody (pa11stwa) w celu przepro-
adzenia operacji wojennych 92 • Wojny o podłożu cywilizacyjnym, rzeczywiste
derzenie cywilizacji, są prawdopodobne wtedy, gdy któraś z nich przejawia wo-
'owniczą ekspansywność. Tę cechę wykazuje dziś jedynie część świata islamu 9 J.
poważnie tratować należy sfanatyzowane ruchy o podłożu religijnym. Wyrasta-
·ą one współcześnie przede wszystkim w kręgu kultmy islamu właśnie. Islam-
ski fundamentalizm jest wpisany niejako w paradygmat „zderzenia cywilizacji''.
rzyjmując powyższe zastrzeżenia, należy zauważyć, że w konfliktach zbrojnych,
· które zaangażuje się Zachód, cywilizacyjne tło będzie silnie obecne. Tocząca
ę obecnie „wojna z terroryzmem" ma bez względu na towarzyszącą retorykę
Jotne podłoże cywilizacyjne.
Aspekt cywilizacyjny, różnice międzycywilizacyjne nabierają w ocenie śro-
owiska bezpiecze11stwa, w prognozowaniu charakteru możliwych kontliktów
>użycia w nich sil zbrojnych znaczenia kluczowego. Działania zbrojne, dziala-
1ia wojskowe Zachodu będą podejmowane głównie w odmiennych cywilizacyj-
ie obszarach. Będziemy zatem mieć do czynienia z fundamentalną asymetrią
asymetrią kultur: logiki systemów wartości, motywacji, zachowa11 itd. Z asy-
etrii kultur wynikać będą percepcje sensu i sposobów prowadzenia wojen, stra-
gie stron. Dopiero na to „nałoży się" asymetria wielkości sił, wyposażenia, po-
iomu technologii itd.
Spośród podejść pragmatycznych dotyczących przewidywanych modeli przy-
łych wojen na uwagę zasługuje prezentowana kilka lat temu i wciąż zachowują-
. pełną aktualność prognoza F. Heisbourga. Zakłada on, że w ciągu najbliższych
1dziestu pięciu lat możemy być świadkami wojen w czterech następujących
.ero kich kategoriach94 •
· 1) Wojny podejmowane przez złośliwe ąntyzachoclnie dyktatury, mające do-
p do broni masowego rażenia -wojny „pa11stw-złoczy11ców". Ten typ konflik-
może pojawić się w obszarze rozciągającym się od północnej Afryki po Afga-
tan.
1 .2) Wojny sukcesyjne, prowadzone o władzę w obrębie niegdyś istniejących,
'łpadających się pai'1stw. Prawdopodobnymi teatrami tego typu wojen pozo-
ą Bałkany, niektóre obszary byłego Związku Radzieckiego, subkontynent In-
, '• .
·Afryka subsaharyjska.
) Wojny „rozrywające", w kt61ych obce i rodzime grupy zaatakują uporząd­
ane podstawy funkcjonowania istniejących społecze11stw za pomocą tak róż-
•·· 92 P. Hirst, War and Power in the 2 Is/ CenllllJ', Polity Press, Cambridge 200 I.
9,3 F. Koneczny pisze, że „przy zetknięciu się dwóch cywilizacji żywotnych musi nastąpić wal-
li (... )wszelka żywotna cywilizacja jest zaczepna( ... ) (idem, Prawa dziejowe, Wydawnictwo
arzystwa im. Romana Dmowskiego, Londyn 1982, s. 161-165).
?4 F. Heisbourg, Wojny, przeł. K. Bober, Prószynski i S-ka, Warszawa 1998.
188 Rozdział VIII Siły zbrojne w konfliktach zbrojnych i wojnach IW>

nych środków, jak lerror, destrukcja systemów informalycznych, finansowx Lonsdale 0..1., The Future of War i11 the h1/or111ation Age. C!ausewitzia,1 Future, Frank
i innych. Ten rodzaj wojen grozi przede wszyslkim luajom najbardziej rozwiti: Cass, London-New York 2004.
tym. :Miinkler I-I., Wojny naszych czasów, przeł. i wstęp K. Matuszek, Wydawnictwo WAM,
4) Wojny klasyczne, w któ1ych klasyczne (dziewiętnastowieczne) cele b · Kraków 2004.
osiągane metodami XXI wicku. Tego typu wojny mogą zaistnieć przecie wsz '.smith R., Przydatność siły militarnej. Sztuka wojenna we wspó!czesnym .fwiecie, przeł.
kim we wschodniej Azji. A. i J. Maziarscy, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych Warszawa 20 I O.
Wymienione powyżej kategorie wojen odzwierciedlać będą w różnym st Tofl1cr A. i I-1., Wojna i antywojna, przeł. B. i L. Burdeccy, Świat Książki, Warszawa
. 1997.
niu poziom zaawansowania rozwoju społcczc11stw - jest to więc podejście ko
Wright Q., A Study of Tf'ar, The University of Chicago Press, London-Chicago 1967.
plcmcntarne do wizji „świata podzielonego na troje".
Wróblewski R., Wprowadzenie do strategii wojskowej, BUWJK, Warszawa 1998.
W tej przekonywającej klasyfikacji brakuje piątej, ważnej kategorii: woje
-interwencji zbrn,jnych. Wśród nich istotną rolę mogą odgrywać intcrwcn
stricte wojenne będące jednym z kilku typów operacji pokojowych, tzw. ope ·
wymuszania pokoju (peace e11force111ent) - wojny ( operacje pokojowe!) le ·
mizowane przez Narody Zjednoczone, prowadzone z reguły przez wielonar
we koalicje. Wojny-interwencje zbrojne podejmowane mogą być przez pal'1st
(najbardziej) rozwinięte wszędzie tam, gdzie zostaną naruszone ich interesy, g
uznają one, że zagrożone jest ich bezpiecze11stwo, a niekiedy ze względów hm
nitarnych. Należy przypuszczać, że często będą one nosić znamiona interwen
prewencyjnych. Na filozofii prewencji (zwanej „uprzedzaniem") zbudowana je
aktualna strategia bezpiecze11stwa USA, elementy prewencji zagościły też w tz
doktrynie Solany uznanej jako strategia Unii Europejskiej.
Z szerszej analizy pięciu powyżej zasygnalizowanych modeli przyszłych w.
jen pod kątem ewentualnego uczestnictwa (zaangażowania) w nich Polski wyni
ka, że w przewidywalnym czasie, któ1y wyznacza umownie rok 2025, najbardzie
prawdopodobne jawi się nasze uczestnictwo w wojnach-inte1wencjach zbrojnyc ..
Praktyka ostatnich lat też na to wskazuje.

Literatura uzupełniająca

Balcerowicz B., Pokój i„ nie-pokój". Na progu „V(] wieku, Bellona, Warszawa 2002.
Balcerowicz B., Konflikty zbrojne i wojny w zmieniającym się środmvisku bezpiecz.
siwa, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004.
Clausewitz K., O wojnie, przeł.: ks. I-II A. Cichowicz, ks. III-VI L. Koc, ks. VII-.
F. Schoerner, Wydawnictwo Test, Lublin 1995. ·
Gray Ch.H., Postmodern Wa,: The New Po!itics of Co1?flict, The Guilford Press, N
York 1997. '
Heisbourg F., Wojny, przeł. K.. Bober, Prószy{1ski i S-ka, Warszawa I 998.
Kaldor M., New and Old Wars: Organized Vio!ence in the Global Era, Polity Press, Cat
bridge 1999.
Keegan J., Historia wojen, przeł. G. Woźniak, Książka i Wiedza, Warszawa 1998.
Kuźniar R., Polityka i siła. Studia strategiczne - za1J 1s problemafcvki, Wydawnictwo
ukowe Scholar, Warszawa 2005.
 Siły zbrojne w operacjach pokojowych/operacjach innych niż wojenne 191

·e środków politycznych, ekonomicznych oraz wojskowych w celu zapobiega-

a zagrożeniu pokoju oraz tłumienia aktów agresji. To zapisane w rozdziale VII
rty środki przymusu. Organizacja w celu utrzymania lub przywrócenia pokoju
ezpiecze11stwa może użyć sil zbrojnych pa11stw członkowskich do przeprowa-
enia demonstracji siły, blokady lub innych operacji militarnych, jakie uzna za
ROZDZIAŁ IX nieczne. W Karcie wyraźnie zapisane jest zobowiązanie pai1slw członkowskich
wydzielenia na żądanie Rady Bezpiecze11stwa odpowiednich, koniecznych do
ŁV ZBROJNE W OPERACJAC_H POKOJOWVCH/oPERACJACH INl'J rzymania pokoju i bezpiecze!'1stwa kontyngentów'. Zapisy Karty - artykuły
SI NIZ WOJENNE ; 46, 47 - odzwierciedlają daleko idące zamiaty założycieli ONZ dążących do
orzenia wojskowej egzekutywy organizacji. W celu umożliwienia Organizacji
, . . d ych sił wojskowych organizowanych na
Idee wspolnych, wte 1onarn ow . l ·n .l, t rodów Zjednoczonych podejmowania niecierpiących zwłoki środków wojsko-
. I muszania pokoju nie są całkiem nowe. Juz o rn wte rnw . em ch jej członkowie mieli utrzymywać w stanie gotowości do natychmiastowego
utrzymanta wy .e w celu utrzymania pokoju „stałych straż
Kome11ski postulował utworzem d l t· 1 1899 i 1907 dyskutowane był_ da kontyngenty sił lotniczych, przeznaczone do zastosowania międzynarodo­
I fi . h pokojowych w Ha ze w a ac 1 ch środków przymusu. Zamierzano też utworzyć Wojskowy Komitet Sztabo-
rnt~ ~~en~Jac . d . .ędzynarodowych sił morskich mających slu.
służący Radzie Bezpiecze11stwa we wszystkich sprawach dotyczących woj-
pohcJt mtędzyn~rn ~':ieJ, mi_ 1 wego W rzeczywistości jednak do pocz
~;:it:~~~l~~~~J~ :~~~io~~~:~;~ :wani~ prz~strzegania porozumie11 pokoj
1
owych potrzeb Rady, w tym użycia oddanych do dyspozycji kontyngentów sił
·ojnych i dowodzenia nimi. Wojskowy Komitet Sztabowy miał odpowiadać za

uż;~i::ic:z!:~1~:is;i:~;;;d:ij~1~k:;:iJ~ej n~ pods~ate traktat~

tegiczne kierowanie wszelkimi siłami oddanymi do dyspozycji Rady.
z ;Optymizm członków założycieli ONZ wyrosły z dobrych doświadcze11
. cilkakrotnie tworzone były dorazne siły wtel.~nato ow~ w cel~ ółpracy koalicji _antyhitlerowskiej podczas drugiej wojny światowej okazał
sktego_ l f: . wojsk stron ze spornych terytonow, na ktorych mia . admierny. Po okresie prac nad koncepcją powołania stałych sił organizacji
rowama wdyco a111aleb1·s·cyty Do zada11 tych sil należało też, oprócz nadzo :46-1948) w realiach narastąjącej zimnej wojny Wojskowy Komitet Sztabowy
przeprowa zone P · l dl p
telności przebiegu plebiscytu, zap~wnienie na ty_~I~ ~szar~c; p(~r;:;i6 c~ 92 jesił swoje funkcjonowanie. Jego działalność nie została do dzisiąj wznowio-
ziało si. tak na Górnym Sląsku, Wannn t . azmac ,1, , . , :, dea stałych sił ONZ znalazła praktyczne zastosowanie dopiero w latach dzie-
nego. D ł b. ę S (1935 rok). Działania te mozna uznac u piawzor dziesiątych w procesie tworzenia Sił Reagowania SHIRBRIG; za swojego
oraz w Zag ę tu aary
siejszych operacji pokojowych. aju nawiązanie do idei wojskowego komitetu można uznać ponadto powola-
,:wl 965 roku Komitetu Specjalnego ds. Operacji Pokojowych.
9.1. Podstawy prawne, definic)e, normy i zasady Instytucją odpowiedzialną za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bez-

operacji/misji pokoJowych et1stwa na forum ONZ jest Rada Bezpiecze11stwa. W celu wykonania tej
ędnej funkcji Rada posiada kompetencje w zakresie: regulowania zbrojei1,
Operacje pokojowe stały się w drngiej l?oł_o"".ie XX wielku jedną z, atiywania sporów i sytuacji zagrażających pokojowi, wzywania stron do roz-
. wania konfliktów w sw1ec1e. Uzyskay one wsp .gnięcia sporu i udzielania w tej kwestii zalece11, podejmowania dziaJa11. ma-
szych metod rozwiązy . . , d · ł , ONZ na rzecz utr
rangę jednego z podstawowych mstrument~w ~ta m~y w 19~8 roku i ch na celu przywrócenie pokoju. Operacje pokojowe jako swojego rodzaju
l . .b iecze11stwa. Zastosowany po taz p1erws , . nikę działat1 stosuje się na podstawie zapisów trzech rozdziałów"Karty NZ -
po <:.OJU t ezp l . eracii dobrze służył bezpieczenstwu nuędzt_.·
doskonalony mec 1a111zm op ' ~ iału VI, któty obejmuje postanowienia d9tyczące pokojowego rózstrzyga-
orów; rozdziału VII, któ1y traktuje o użyciu siły, sankcjach ekonomicznych
wer:~żliwość zastosowania bardziej skutecznych śro_dków pozw~laj~q; kolektywnej akcji zbrojnej, oraz rozdziału VIII stanowiącego o posługiwa-
musić egzekucję postanowie11 Organizacji N~rodów Ztdn~czo~~~~: ię układami lub organizacjami regionalnymi w celu stosowania środków

dł~g _zam_iarów o1 jców1yzai~gżęyte~;0~:;~ 1~:~!t~;::~~ó:cZj:~:oczot:Y . usu. Wielu prawników jako otwarcie prawną legitymizację powoływania
nosct, 1ctore cec iowa . . · · dpow1
d . B z iecze11stwa stosowne upraw111e111a oraz czym Ją o 'Zasady wydzielania takich kontyngentów, ich liczebność, skład, slopie1i gotowości oraz roz-
::d:;:o:a~ie wspólnych działa11 w celu utrzymania międz?;r?d~; _qzenie zgodnie z artykułem 43 mają być regulowane specjalnymi układami.
.b . , t~"a W Karcie Narodów Zjednoczonych przewt uJe s
1 ezpteczens .vv •
192 Rozdział IX
sil międzynarodowych i prowadzenia operacji pokojowych traktuje zapis artyku
lu 1 Karty Narodów Zjednoczonych 2 • ···
Mimo że Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera ani definicji operacji
kojowych, ani nie określa wyraźnie kompetencji organów ONZ w tej dziedzit~
istnieją zasady i normy tego typu działa11, kompetencje głównych organów w ·
kresie ich podejmowania i realizacji, metody i procedury tworzenia sił pokoj
wych, reguły fonkcjonowariia tych sił i dowodzenia nimi itd. Ukształtowały s
one w ciągu pięćdziesięcioletniej działalności organizacji.
Jak zaznaczono powyżej, w Karcie NZ nie ma ani pojęcia, ani definicji op
racji (misji) poko,jowych. Definicje takie zarówno w teorii,jak i praktyce str
gicznej jednak istnieją i jest ich wiele. Spośród nich za najbardziej przydatne\
względu na rolę sil zbrojnych należy uznać stosowane w National Defense Uti
versity oraz NATO Defense College, zgodnie z którymi olueśla się je jako; ,,po ·
we operacje Narodów Zjednoczonych, w ramach których międzynarodowy per
nel cywilny i (lub) wojskowy rozmieszczony jest za zgodą ONZ w celu pomop
w rozwiązaniu istniejących lub potencjalnych konfliktów międzynarodowy13
lub wewnętrznych mających wyraźny wymiar międzynarodowy" 3 ; '?zapobie1(
nie, ograniczanie, łagodzenie i zako11czenie działa11 wojennych między pai'1st ·
mi lub wewnątrz pm'istwa za pośrednictwem pokojowej interwencji trzeciej stt
ny zorganizowanej i kierowanej przez organizację międzynarodową przy uży ·
personelu wojskowego, policyjnego i cywilnego w celu przywrócenia i utrzyt
nia pokoju"4. Terminy „operacja pokojowa" i „misja pokojowa" w praktyce s
suje się zamiennie. W niewielu opracowaniach dostrzega się jednak odmienn ·
tych kategorii 5 •
Operacje pokojowe prowadzone są zgodnie z określonymi zasadami i non··
mi. Obejmują one: zasady ogólne (Karty NZ), bardziej szczegółowe zasady ob
wiązujące w prowadzeniu operacji; szczegółowe cele oraz sposoby działm'i;
gulacje prawa międzynarodowego; regulaminy wojskowe. Według L. Łukasz
i J. Kukułki zasady i normy regulujące prowadzenie operacji pokojowych 1110·
ująć w pięć następujących pakietów 6 :
l) Ogólne zasady mieszczące się w postanowieniach Karty Narodów Zjed
czonych określające cele (art. 1) i zasady (art. 2) obowiązujące zarówno ONZ .
i jej członków. Do zasad tych odsyłają rezolucje Rady Bezpiecze11stwa powot
2 Por. J. Menkes, Prawnomiędzynarodowe 11war11nlwwania powołania i działania misji
Warszawa 1992.
i W.H. Lewis (red.), Milita1J' Implications ąf United Natiom· Peacekeeping Operations,
nal Defense University, Washington 1993, s. 17.
4 W. Gliman, D. Herold, Peacekeeping Challenges to Euro-Atlantic Security, NATO De.
College, Rome 1994, s. 21.
' Misje pokojowe-wg C. Kąckiego-stanowią spójny system operacji (idem, Siły wield1
dowe do miJji pokojo1,vych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2003, s. 18).
<, J. Kukułka, L. Łukaszuk, Od konfliktów do par/11erskiej współpracy, Akademia Obron
rodowej, Warszawa 1997, s. 160-162.
Siły zbrojne w operacjach pokojowych/operacjach innych niż wojenne [93
ce do życia operacje pokojowe; wymóg postępowania zgodnie z nimi jest ponad-
to zawarty w regulaminach poszczególnych operacji. Dotyczy to przecie wszyst-
kim takich zasad jale suwerenna równość, stosowanie siły w sposób niezgodny
z celami ONZ, nieinterwencja w wewnętrzne sprawy pa11stw, obowiązek udzie-
lania pomocy dla akcji podejmowanych przez ONZ.
2) Zasady prowadzenia operacji pokojowych - bardziej szczegółowe, ukształ­
towane i rozwinięte w praktyce ich realizacji. Pełną formułę tych zasad zawie-
ra Dokument Rady Bezpiecze11stwa S 125859 przyjęty w mąju 1993 roku. Stano-
wiąje:
, - jasny polityczny cel operacji i precyzyjny mandat, podlegający okresowe-
.mu przeglądowi; zmiana jego charakteru i czasu trwania dokonywana jest jedy-
nie przez Radę Bezpieczef1stwa;
- zgoda rządu i, w razie potrzeby, zainteresowanych stron; pomijana w wy-
jątkowych sytuacjach, np. w konfliktach wewnętrznych;
- poparcie dla procesów politycznych lub pokojowego rozwiązania sporu;
- bezstronność realizacji decyzji Rady Bezpiecze11stwa;
- gotowość Rady Bezpiecze11stwa do podejmowania stosownych środków
przeciwko stronom, które nie przestrzegająjej decyzji;
- niezbywalne prawo sil pokojowych do użycia siły w celach samoobrony;
- nacisk na potrzel:?ę politycznego rozwiązania, tak aby operacja nie przecią-
gała się w niesko11ezoność.
3) Szczegółowe cele, zadania i sposoby prowadzenia operacji pokojowych
odpowiednio do ich mandatu i specyfiki warunków, w jakich mają być realizowa-
11e, określają odrębne regulaminy (m.in. regulują warunki stosowania siły). Gene-
ralnie za okoliczności, które uzasadniają użycie siły w celach samoobrony, przyj-
muje się potrzebę obrony przed:
r: - indywidualnymi lub zbiorowymi napadami na personel i siły ONZ biorące
udział w operacji oraz zbrojnymi atakami na posterunki, urządzenia i pojazdy sił
ONZ, a także w razie zagrożenia ich bezpiecze11stwa;
- próbami wymuszenia wycofania się tych sił z zajmowanych stanowisk lub
nymi próbami uniemożliwienia realizacji przez nie zadm'l;
- próbami rozbrojenia personelu ONZ, jego aresztowania lub uprowadze-
·a.
, W realizacji prawa do samoobrony obowiązuje zasada proporcjonalpości (sto-
wania siły na minimalnym poziomie). Użycie sHy przez personel ONZ powin-
o nastąpić w taki sposób, aby wykluczać możliwość bezpośredniej konfrontacji
,k,tórąkolwiek ze stron objętych operacją pokojową.
,.W operacjach wymuszania pokoju możliwość użycia siły nie ogranicza się do
• alizacji prawa do samoobrony. Jej zastosowanie podlega jednak kontroli Rady
ezpiecze11stwa, chociaż dowódcy sił pokojowych (dowodzącemu operacją) po-
. stawia się znaczną swobodę w decydowaniu o celowości oraz wyborze odpo-
iednich środków.
194 Rozdział IX Siły zbrojne w operacjach pokojowych/operacjach innych niż wojenne 195

4) Regulaminy wojskowe paóstw biorących udział w silach pokojowych, na racje te coraz częściej związal'ie są z konfliktami wewnętrznymi. Polegają one na
rodowe i sojusznicze doktryny operacji pokojowych. · nadzorowaniu nie tylko warunków przerwania ognia, lecz także wycofania wal-
5) Postanowienia prawa międzynarodowego odnoszące się do ogranie czących wojsk, demobilizacji, stworzenia warunków wolnych wyborów. To ope-
w prowadzeniu działa11. wojennych oraz konwencje o ochronie ofiar wojny. D racje mające zapewnić warunki przeprowadzenia akcji humanitarnych, tymczaso-
czy to przecie wszystkim operacji wymuszania pokoju. · wej administracji, odbudowy politycznej i gospodarczej pa11stwa. W tym okresie
pojawiły się też operacje polegające na użyciu siły w celu wymuszenia przestrze-

9.2. Formy, dynamika, generacje misji/operacji pokojowych
Formy misji pokojowych z udziałem sił zbrojnych są pochodną zastosow
nia któregoś ze środków systemu bezpiecze11stwa zbiorowego przewidziany
w Karcie Narodów Zjednoczonych. W celu gwarancji pokojowego rozstrzyga
sporów w ramach postanowiei'1 rozdziału VI tworzone są typowe mis.ie obs·
wacyjne; pierwsza była powołana w 1948 roku do nadzorowania rozejmu w
lestynie misja UNTSO. Zgodnie z postanowieniami rozdziału Vll (artykułu 4
Rada Bezpieczeristwa może zdecydować o takiej akcji wojskowej, jaką uznaj
konieczną. Akcja ta może obejmować demonstrację, blokadę lub inne operacje s
powietrznych, morskich i lądowych pa11.stw członkowskich ONZ. Rada może te
zastosować szereg bardziej złożonych aniżeli misje obserwacyjne form dział, ·
W ciągu minionego sześćdziesięciolecia następowała zauważalna ewolucj
form misji/operacji pokojowych. Można w niej wyodrębnić trzy charakterystyc
ne okresy.
Pierwszy obejmuje lata 1948-1956. To okres misji obserwacyjnych (l 948
UNTSO: Izrael, Liban, Syria, Egipt; 1949 - UNMOGIP: Indie, Pakistan). Bra.
w nich udział stosunkowo nieliczne grupy nieuzbrojonych obserwatorów, któryć
rola sprowadzała się głównie do obserwacji i meldowania o naruszeniach pot'Ó
gania postanowie11 Rady Bezpiecze11stwa.
Pierwszy szczyt liczby i rozmiarów oenzetowskich operacji obejmował lata
J993-1996. Pewne rozczarowania wyniesione z dzialmi w byłej Jugosławii, po-
rażki w Somalii i Rwandzie schłodziły na jakiś czas pierwotne nadzieje związa­
ne z tą formą utrzymania pokoju; wykazały potrzebę zmian. Liczący się dotych-
czas kontrybutorzy od polowy lat osiemdziesiątych „oszczędniej" brali udział
w nie najlepiej zarządzanych przez ONZ operacjach. Odpowiedzią mocarstw na
ten kryzys było zaangażowanie się w działania pokojowe niezarządzane przez
Departament Operacji Pokojowych ONZ. Ponowny wzrost liczebności oddzia-
łów pokojowych nastąpił z początkiem XXI wieku. W roku 2004 było ich 57 ty-
sięcy, w roku 2005 - 71 tysięcy, w 2006 - 82 tysiące. Rok później Departament
Operacji Pokojowych zarządzał dwudziestoma misjami7, przy udziale 83 tysięcy
personelu ze 115 pa1J.stw. Stan ten zwiększył się w roku 2008 do 88 tysięcy per-
sonelu ze 119 pm'tstw..
90 ooo
80 ooo
70 ooo O Oddziały wojslmwe

zumie11 o przerwaniu ognia. O Siły pollcyjna

60 ooo IE Obse1watorzy wojskowi
Drugi okres zapoczątkowany został w roku 1956 wraz z utworzeniem siln
'.~
go, liczącego ponad 6 tysięcy personelu zgrupowania wojskowego UNEF-I cl E 50 ooo
•U
nadzoru wycofania wojsk oraz kontroli strefy buforowej po wojnie izraelsk •W
o
C
.o 40 ooo
-egipskiej. To pierwsza przeprowadzona przez leldrn uzbrojone wielonarodow <l>
N
u
siły operac,ja utrzymania pokoju. Stanowiła ona pierwowzór następnych ope ::J 30 ooo
cji pokojowych ONZ. Cele tego typu operacji w okresie zimnej wojny nie wy(
20 ooo
czaly poza zahamowanie konfliktu i niedopuszczenie do jego eskalacji. ~
Wraz z zakoi'1czeniem zimnej wojny rozpoczął się trzeci okres operacji 10 ooo
kojowych, okres operac,ji wielowymiarowych. Nastąpiło z jednej strony znd
ne poszerzenie zakresu zada11 realizowanych w ich ramach, z drugiej gwałto o
Lata 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
wzrost ich liczby. W ciągu czternastu lat (1988-2002) przeprowadzono 42 o
racje, podczas gdy w poprzednich czterdziestu (1948-1988) było ich 13. Ud. Rys. 9. Zaangażowanie wojsk w pozimnowojennych operacjach pol<0jowych ONZ
przebieg pie1wszych operacji po zimnej wojnie spowodował, że na początku Żródlo: oprac. własne.

dziewięćdziesiątych zaczęto je traktować jako uniwersalny instrument przy,

cania pokoju. Szczyt „popularności" operacji pokojowych przypadł na lata 19
1993, gdy uruchomionych zostało 14 nowych operacji. Należy zauważyć, że o. 7 W liczbie tej ujęto trzy misje stricie polityczne.

196 Rozdział IX
~rganizacj_a Narodów Zjednoczonych w sumie przeprowadziła 63 ope
pokojowe. Wzięto w nich udział prawie milion uczestników ze 130 krajów;
aktywniejszymi uczestnikami operacji pokojowych - biorąc pod uwagę li
wysyłanych na misje żołnierzy - po zako6czeniu zi11111ej wojny były pa6stw
wijającc się: Pakistan (w roku 2008- około IO tysięcy), Bangladesz (9,7 tysiI
Indie (9,5 tysiąca), Nepal (3,6 tysiąca). Wiąże się to z korzyściami finansow
jakie te pa11stwa otrzymują, zyskują bowiem więcej, niż wpłacają do ocnze
skiego budżetu misji pokojowych. Tradycyjnie niewielki udział w misjach
mają mocarstwa (stali członkowie Rady Bezpiccze11stwa) - szczególnie s
Zjednoczone, Rosja i do niedawna Chiny. Najbardziej zaangażowana w nici
Francja (w 2008 roku - około 1800 żołnierzy).
Zgodnie z rozdziałem VIII Karty Narodów Zjednoczonych misje/opcrac·
kojowe podejmują także organizacje regionalne, i to pod względem rozm
i liczebności znacznie przewyższające działania kierowane bezpośrednio
ONZ. Najbardziej znaczące operacje ze względu na rozmach, zakres zadai'i,
żoność sytuacji podjął Sojusz Północnoatlantycki. W trzech największyd
towskich operacjach w Bośni i Hercegowinie, Kosowie oraz Afganistani
angażowane były siły liczące po kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy (IFOR - 0
60 tysięcy, KFOR - około 50 tysięcy, ISAF - łącznic z siłami operacji „Endt
Freedom" niebawem przekroczy I 00 tysięcy). Dużą aktywność przejawiają
nizacje afrykm'lskie, CEMAC, Unia Aflyka11ska, podejmując się operacji ang
jących znaczną liczbę personelu. Misje i operacje pokojowe podejmowały
Europejska, Wspólnota Niepodległych Pa11stw, Organizacja Pa11stw Amer
skich; misje polityczne i obserwacyjne - Organizacja Bezpiecze11stwa i W
pracy w Europie, kilka prowadziły niesformalizowane koalicje ad hoc twor
na potrzeby rozwiązania określonego k1yzysu.
Łączna liczba operacji pokojowych - kierowanych bezpośrednio przez cl
tamenty ONZ, organizacje regionalne oraz koalicje ad hoc - w ostatnich 1
wynosi około 60 rocznie. W rekordowym 2008 roku odnotowano ich 60 z ti
Iem 166 tysięcy żołnierzy (plus 21 tysięcy personelu cywilnego)8 • Najakty ·
szymi kontlybutorami we wszystkich operacjach - oenzetowskich i pozos
- były w omawianym roku kolejno: Stany Zjednoczone, Francja, Pakistan,
ka Brytania, Indie, Włochy, Niemcy, Nigeria, Rwanda. Bardzo wysokie mi
jakie zajmują na tej liście Stany Zjednoczone oraz czołowe pa11stwa europ
wiążą się przede wszystkim z ich zaangażowaniem w operację stabilizacyjn
liczaną w SIPRI do operacji pokojowych) w Afganistanie.
Rozpatrując dynamikę rozwoju operacji pokojowych, można wyróżni
ich generacje, w tym dwie ukształtowane w okresie pozimnowojennym.
Pierwszą generację stanowią tradycyjne operacje ufrzymania poko
głównie operacje obse1wacyjne i rozdzielające lub obse1wacyjno-rozdziel
8 Za: ,,SIPRI Yearbook 2009", Oxford University Press, Oxford 2009.
Siły zbrojne w operacjach pokojowych/operacjach innych niż wojenne 197
tórc w istocie polegają na nadzorowaniu zawieszenia broni. Najważni~jszymi
'sadami ich podejmowania i prowadzenia stt9:
zgoda wszystkich stron konfliktu na rozmieszczenie sil pokojowych;
- całkowita bezstronność sił pokojowych wobec stron konl1iktu;
- ograniczenie prawa do użycia broni wyłącznie do samoobrony.
. Są to typowe misje/operacje okresu zimnej wojny stosowane w określonej fa-
e konfliktu z ograniczonymi celami. Ich cele - jak już wspomniano - nic wykra-
ały poza zahamowanie konfliktu i niedopuszczenie do jego eskalacji. Misjom
ierwszej generacji przypisuje się cztc1y charakterystyczne cechy: pasywność,
dnofunkcy,jność, wojskowość, konsensualność 10 • W ich ramach mieszczą się
a typy tradycyjnych operacji pokojowych: operacje obserwacyjne oraz opera-
rozdzielające. Te pierwsze polegają na obserwacji przestrzegania porozumie-
ia.o przerwaniu działa11 zbrojnych, meldowaniu o naruszeniach porozumie11,
niekiedy na elementach mediacji 11.
Drugą generncję stanowią wielofunkcy_jne opernc,jc utrzymania poko,j11.
namicznc środowisko międzynarodowe, istotne zmiany w charakterze konl1ik-
' w tym zanik międzypa11stwowych konJliktów zbrojnych, gwałtowny wzrost
by konfliktów wewnętrznych wymusiły istotne przemiany, ewolucję operacji.
na Popiuk-Rysi11ska wskazuje na czte1y kierunki przekształce11: uniwersaliza-
ę miejsca i roli operacji w procesie pokojowym; olbrzymie poszerzenie i zróż­
cowanie ich zadm'l; i)l·oliferację i zróżnicowanie uczestników oraz złagodzenie
ndamentalnych zasad, co przełożyło się na praktykę operacji „nie w pełni kon-
nsualnych"12.
'Ukształtowana w latach pozimnowojennych nowa generacja operacji pokojo-
ch charakte1yzuje się aktywnością w realizacji mandatu, wielofunkcyjnością,
óżnicowanym wojskowo-cywilnym (cywilno-wojskowym) składem, nieskrę­
waniem rygorystycznym wymogiem konsensualności. Inaczej niż w opera-
~ch tradycyjnych, te łączą elementy prewencji, monitorowania, opanowywania
wygaszania konfliktu. Oprócz tradycyjnych zadm'l wojskowych w operacjach
lizuje się zadania stricte cywilne, przy czym te drugie coraz częściej stano-
ą część główną misji. Operacje drugiej generacji poza flmkcjami wojskowymi
ejnmją funkcje polityczne, policyjne, humanitarne, gospodarcze. Są to zatem
racje wielofunkcyjne, funkcje wojskowe przybierają charakter służebny wo-
ról politycznych, a niekiedy innych. Wojsko w nich ma stwarzać i zabezpie-
ć warunki nieodzowne dla dzialm'l politycznych i innych. Poza tr;clycyjnymi
aniami, charaktc1ystycznymi dla operacji pie1:wszej generacji, podejmuje się
· Por. F. Gągor, K. Paszkowski, /\Iiędzynarodowe operac:je pokojowe w dokhJl/1ie obronnej RP,
awnictwo Adam Marszałek, Warszawa-Torn11 I998, s. 18.
1° Za: I. Popiuk-Rysi11ska, Ewolucja operacji pokąjowych Narodów 7,jed11oczo11yc/1 po zimnej
'nie, ,,Stosunki Międzynarodowe" 2003, nr 1-2, s. 9-29.
' 11 F. Gągor, K. Paszkowski, op. cit., s. 20.
12 I. Popiuk-Rysif1ska, op. cit., s. 9-10.
 198 Rozdział IX
nowe, m.in. takie jak: nadzorowanie demobilizacji i rozbrojenia, ochrona i osłoi
elementów niewojskowych misji (np. konwojów z pomocą humanitarną), od
na ludności cywilnej na obszarze operacji, pomoc miejscowym władzom wfo
mowaniu i przygotowaniu do dziala11 jednostek wojskowych itp.
Zmiany funkcji, zwiększenie liczby, a także zmiany warunków prowad
nia operacji pociągnęły za sobą zmiany w składzie uczestników oraz org~11
zacji. Zwiększyła się liczba różnorodnych komponentów; oprócz wojskowe··
w skład zgrupowa!'1 uczestniczących w operacji wchodzą liczne komponenty ć
wilne - policja cywilna, dyplomaci, specjaliści do spraw zarządzania, infon
~ji, działa11 humanitarnych i inni. Zmienia się model kierowania. Na czele opel
cji wielofunkcyjnej stoi cywil - Specjalny Przedstawiciel Sekretarza Generalne
ONZ 13 •
Pojęcie operncji trzecie.i generncji odnosi się do operacji polegających
użyciu siły w celu zmuszenia stron konfliktu do przestrzegania odpowiednich
zolucji Rady Bezpiecze11stwa. Odstępuje się w nich od klasycznych zasad k
sensualności, użycia (nieużycia) broni oraz bezstronności. Te operacje, bardzi
stanowcze i zdynamizowane, stanowiły reakcję na konflikty wewnętrzne now
go typu, konflikty, któ1y111 towarzyszył layzys humanitarny. Za pierwsze operadj
trzeciej generacji uznaje się działania w Bośni (1993) i Somalii ( 1992). Jako op
racje przynależne zdecydowanie do nowej, trzeciej generacji traktuje się działan.
w Kosowie (UNMIK, 1999) i w Timorze Wschodnim (UNTAET, 2002), gdi
siły pokojowe oprócz innych zadm'l przejęły tymczasowo władzę (pełnię wład;
nad powierzonymi im obszarami.
W dynamice zmian charakteru operacji pokojowych nie mamy do czyniei
z prostym zastępowaniem postępujących po sobie generacji; pojawiają się no ·
formy, stare jednak nie znikają. Następuje też pewna kumulacja tych zmian.
le operacji łączy często cechy kilku generacji. Nowąjakością w ich praktyce s
ją się ostatnio operacje stabilizacyjne; jakością na tyle nową, że być może zos
ną one potraktowane jako kolejna generacja 14 •
9.3. Klasyfikacja misji/operacji pokojowych. Terminologia
9.~.1. TERMINOLOGIA ONZ
Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera definicji operacji pokojo~'
Autorzy tego dokumentu w czasie jego tworzenia nie przewidywali takiej hj
tucji. Operacje pokojowe stały się jednak z czasem ogólnie aprobowanym ś
!ciem rozwiązywania konfliktów. Z początkiem lat dziewięćdziesiątych wł" .
wzrostem liczby i zakresu operacji, wobec braku definicji ogólnej, ukazał ·
pierwsze precyzyjne definicje poszczególnych ich rodzajów. Przedstawion~
Il Po raz pierwszy ustanowiono takie stanowisko dla operacji MONUC w Kongu w 1999
1-1 Operacjom stabilizacyjnym poświęcony jest oddzielny podrozdział.
Sity zbrojne w operacjach pokojowych/operacjach innych niż wojenne 199
. stały w l 992 roku w raporcie ówczesnego Sekretarza Generalnego ONZ Boutro-
sa Boutrosa-Ghalego. W raporcie jest mowa o następujących kategoriach dzia-
:.ja11 pokojowych 15 :
dyplomacja prewencyjna (preventive diplomacy),
- tworzenie pokoju (peacemalcing),
- utrzymanie pokoju (peacekeeping),
- budowanie pokoju (peacebuilding).
Do tych czterech podstawowych, zdefiniowanych w dokumencie terminów
należy dodać:
- prewencyjne rozmieszczenie sil (preventive deployment) jako możliwy wa-
runek skutecznej dyplomacji prewencyjnej;
- wymuszanie pokoju (peace e,?forcement) jako działania, które można po-
clejmować w ramach tworzenia pokoju.
Dyplomacja prewencyjna - to działania mające zapobiegać powstawaniu
sporów między stronami, przeciwdziałać przeradzaniu się sporów już istnieją­
cych w konflikty zbrojne oraz ograniczać zasięg tych konfliktów w przypadku ich
zaistnienia. Może ona wymagać prewencyjnego rozmieszczenia sil, a w pewnych
przypadkach również ustanowienia stref zdemilitaryzowanych.
1\vorzenie pokoju - to działania mające doprowadzić do porozumienia wal-
czących stron, głównie za pomocą środków przewidzianych w rozdziale VI Karty
'Narodów Zjednoczonych. Działania te w pewnych przypadkach mogą wymagać
zastosowania środków przewidzianych w rozdziale VII, czyli operacji wymusza-
nia pokoju.
Utrzymanie poko,ju - oznacza rozmieszczenie sil ONZ w rejonie konflik-
tu, dotychczas za zgodą wszystkich zainteresowanych stron, składających się za-
.zwyczaj z komponentu wojskowego, policyjnego oraz komponentów cywilnych.
Utrzymanie pokoju jest technikąposzerzającąmożliwości zarówno zapobiegania
lconfliktom, jak i tworzenia pokoju.
Budowanie pokoju - oznacza kompleks działa11. podejmowanych po kon-
flikcie na rzecz tworzenia i wspierania struktur, które zmierzają do umocnienia
i utrwalenia osiągniętego pokoju w celu uniknięcia ponownego wybuchu kon-
iktu .
. Przedstawione w omawianym raporcie rodzaje operacji pokojowych stanowią
'według jego autorów- spójny system instrume11tów zapewnienia p9koju zgod-
1y z duchem Karty NZ. ''
15 B. Boutros-Ghali, Program dla Pokoju oraz Załącznik do Programu ... , Polski Instytut Spraw
iędzynarodowych, Warszawa 1995.
 Rozdział IX
200
9.3.2. TERMINOLOGIA NATO
Stosowana w Sojuszu Północnoatlantyckim terminologia jest rozwinię~i
oenzetowskiej; różni się od niej podejściem zdecydo':"anie bardziej pragmaty
nym, zorientowanym na potrzeby planistyczno-operacyjne. Ola-eślane łą~ZlJ
terminem „operacje wsparcia pokoju" misje i operacje obejmują sześć ty
działm't 16 :
-zapobieganie konfliktom (co1?flict prevention),
-tworzenie pokoju (peacemaking),
-utrzymanie pokojl< (peacekeeping),
-wymuszanie pokoju (peace enforcement),
-budowanie pokoju (peacebuilding),
-pomoc humanitarna (humanitarian aid). i ,
Każdy z wyżej wymienionych typów działa11 traktuje się jako „operację.p
wojenną" (,,inną niż wojna") 17 • Szczegółowe ich charakterystyki zamieszczo11
w doktrynie operacji pozawojennych 18 •
Zapobieganie konfliktom obejmuje wszelkie działania z reguły podejn\
ne w ramach postanowie11 rozdziału VI Karty NZ. Zakres operacji zapobie
konfliktom jest stosunkowo duży, od wszelkiej aktywności dyplomatycznej
prewencyjnego rozmieszczenia (rozwinięcia) sil wojskowych w t~renie. W
racji tego typu mogą być stosowane misje wyjaśniające, konsultacJe, ostrzeg
inspekcje, monitorowanie. Prewencyjne rozwinięcie sił, traktowan~ jako ·
z działa1'1 mieszczących się w misji tego typu, polega na rozlokowanm wyd
nych jednostek wojskowych mających zapobiegać konfliktowi zbrojnemu 4
wimygodnym zdolnościom odstraszania. Sojusznicza doktryna AJP 3.4.
1y Operations other than War stanowi, że środki wojskowe NATO wykor
wane w operacjach zapobiegania konfliktom powinny wspierać działalność
tyczną i dyplomatyczną zmierzającą do rozwiązania k1yzysu. Do specyfic
zada11 wojskowych zaliczono: prewencyjne rozmieszczenie wojsk, obser
oraz wczesne ostrzeganie. .,
Tuorzenie pokoju obejmuje działalność dyplomatyczną podejmowan.~
wybuchu konfliktu w celu doprowadzenia do przer~ani~ wa~~ i zawarcia p,
zumienia pokojowego. Działania dyplomatyczne obeJmuJą 1msJe dobrycll·;•
misje mediacyjne i koncyliacyjne, sankcje, izolowanie dyplomatyczne. W~
ne do operacji tworzenia pokoju siły sojusznicze mogą wykonywać zada111.
zane z rozpoznaniem, zapewnieniem bezpieczeóstwa, a także z ewentualny .
muszaniem sankcji. • konfliktu oraz części ludności cywilnej. Stosowane techniki wymuszania
Utt·zymanie pokoju to ograniczanie, łagodzenie lub k011czenie dzia!a1t
nych między pa11stwami lub wewnątrzpaóstwowych przez bezstronną mt~.
1<> Peace Support Operations, NATO MAS, lipiec 2001; Allied Joint Publication 3.4.(
11 W oryginale: operations other than war (OOTW).
18 MilitWJ' Operations other than War (study draft), NATO MAS 2000.
Siły zbrojne w operacjach pokojowych/operacjach innych niż wojenne 201
cję strony trzeciej, zorganizowaną i prowadzoną przez społeczność międzyna­
rodową, z użyciem sił zbrojnych i komponentu cywilnego w celu uzupełnienia
politycznego procesu rozwiązywania konfliktów oraz przywrócenia i utrzymania
•pokoju. Operacja utrzymania pokoju pode~mowm~a jest tylko za zgodą wszys~~
,kich zainteresowanych stron. Do wykona111a zadan w ramach tego typu operaq1
wydziela się leldco uzbrojone siły pokojowe. Podstawową zasadą w działaniach
wojskowych jest zachowanie bezstronności i powstrzymywanie się, tam gdzie to
możliwe, od użycia przemocy zbrojnej. Użycie broni ogranicza się w istocie jedy-
:nie do samoobrony. Zadania wojsk ob~jmująprzede wszystkim obserwację, kon-
trolę określonych stref (też buforowych), monitorowanie ograniczei'1 w uzbroje-
:niu.
Wymuszanie poko,ju obejmuje działania zgodne z postanowieniami rozdzia-
łu VII Karty NZ i polega na wykorzystaniu środków militarnych do przywróce-
nia pokoju w rejonie konfliktu. Operacje wymuszania pokoju mogą być prowa-
dzone w przypadkach konfliktu mięclzypm'J.stwowego i wewnętrznego, zwłaszcza
w celach humanitarnych lub gdy przestały funkcjonować instytucje pm'J.stwowe.
Mogą przybrać postać inte1wencji wojskowych, operacji przywracania porządku,
wymuszania sankcji, rozdzielania, wymuszenia przerwania ognia.
Operacje takie, mimo że angażują znaczne co do liczebności siły zbrojne, róż-
1ią się poci wieloma względami od typowych działa11 bojowych na dużą skalę.
ewną różnicę należy dostrzegać w treści celów. W operacjach wymuszania są
ne wyraźnie limitowane mandatem organizacji międzynarodowej (ONZ). Ce-
em działa11 zbrojnych nie jest odniesienie zwycięstwa w klasycznym tego ter-
niim znaczeniu. Każdy z clausewitzowskich warunków zwycięstwa: rozbicie sił
brojnych przeciwnika, opanowanie i kontrola tei·enu, złamanie woli oporu, ma
tego typu działaniach bardzo ograniczone zastosowanie. W odróżnieniu od ty-
Qwych dziala11 wojennych w operacjach wymuszania występują liczne ograni-
zenia dotyczące zarówno metod walki z przeciwnikiem, stopnia zastosowania
rodków niszczenia, jak i intensywności działm'J. - obowiązuje w nich daleko idą­
a powściągliwość w bezpośrednim użyciu siły. Operacje stricte wojenne prowa-
zi się w środowisku wrogim. Jaldcolwiek środowisko operacji wymuszania po-
·u niekoniecznie bywa przyjazne, nie zakłada się traktowania go jako wrogiego
doktrynie). W doktrynie operaqji pozawojennych zwraca się jednak uwagę na
;.że prowadzi się je w sytuacjach, w których strony (strona) konfliktu nie prze-
1
;zegają przyjętych porozumie11 i niekoniecznie yVyrażają zgodę na i~h przepro-
. dzenie. Dlatego zakłada się możliwość zacliowai'i nieprzyjaznych stron (stro-
szą być zniuansowane, powiązane z technikami pozyskiwania przychylności.
Budowanie pokoju obejmuje działania podejmowane po konflikcie zmierza-
. do tnnocnienia rozwiązai'i politycznych w celu uniknięcia odnowienia kon-
ht. Rola komponentu wojskowego w operacjach tego typu polega głównie na
, ewnieniu bezpieczef1stwa misji oraz wzmocnieniu bezpieczeóstwa odbudo-
 Rozdział IX
202
wującego pokój pa11stwa (pa11stw). Istotnym zadaniem wojska biorącego w
udział w jest pomoc w budowaniu (zazwyczaj od podstaw) oraz szkoleniu n
scowych sil zbrojnych.
Pomoc humanitarna może być udzielana zarówno w opera~jach wspie1
pokoju, jak i oddzielnych opernc,jacb humanitarnych. Zalu'es i charakter
ła{1 obejmujących pomoc humanitarną w ostatnich latach wyraźnie wzrasta.
racje humanitarne w przyszłości według założe11 natowskich będą ważnym, a
wet głównym elementem operacji wspierania pokoju. Wypełnienie misji stn
humanitarnej może wymngać w wielu sytuacjach zastosowania środków wy
szających, użycia siły.
9.4. Operacje stabilizacyjne
Pojęcie „operacje stabilizacyjne" rozpowszechniło się po roku 2003 w z
ku z działaniami zawiązanej przez Ame1ykanów koalicji w Iraku. Początkom
zastosowania towarzyszyło sporo niejasności, zamętu terminologicznego. Pr
dzone w Iraku po zako11czeniu operacji wojennej działania wojskowe nosi
nocześnie cechy znanej z historii okupacji, definiowanej jako odmiana o
pokojowej nation building, oraz walk przeciwpartyzanckich. Dodatkowąk
kację stanowił kontekst bushowskiej koncepcji „wojny z terrmyzmem".
ten zatem zawierał sporo wieloznaczności, mógł być łatwo używany w 111
lacjach, był też w pewnym stopniu eufemizmem kryjącym niewygodną pI
o rzeczywistym stanie bezpiecze11stwa w opanowanym dzięki działaniom w
nym kraju.
Prace teoretyczne nad operacjami stabilizacyjnymi i operacjami wsparci
poczęły się jednak w Stanach Zjednoczonych wcześniej. Ich pokłosiem jes
blikowana wiosną 2003 roku doktlyna FM 3-07 (FM 100-20) Stability and
port Operations. Według niej „operacje stabilizacyjne promują i chronią int
narodowe Stanów Zjednoczonych przez oddziaływanie na zagrożenia ora
lityczny i informacyjny wymiar środowiska operacyjnego za pomocą kon1
cji działa11 pokojowych i środków przymusu w odpowiedzi na sytuacje kły
we" 19 • Tę średnio czytelną definicję dopełnia, wyjaśniając rzeczywiste znac
pojęcia, klasyfikacja rodzajów operacji stabilizacyjnych na: operacje pok
obronę pa11.stw zaprzyjaźnionych przed zagrożeniami wewnętrznymi, pom
jom zaprzyjaźnionym w budowaniu strefy bezpiecze11stwa, pomoc humat
i cywilną, wsparcie ruchu oporu, wsparcie operacji antynarkotykowych, zw
nie terro1yzmu, operacje ewakuacyjne (ewakuacja osób niewalczących), k
lę zbroje11., demonstrację siły.
19 FM 3-07 (FM 100-20), Stability Operations and Support Operations, Headquarters 1 ,
ment of the Anny, Washington D.C., luty 2003, s. 1-2 (tekst w wersji polskiej za: M. M~
Siły powietrzne w operacjach reagowania k1J1zysowego (rozprawa habilitacyjna), ,,Zeszyty
we", Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2007).
Siły zbrojne w operacjach pol<ojowych/operacjacil innych niż wojenne 203
Zamieszczona w cytowanej doktrynie definicja wraz z jej dekompozycją od-
osi się do ameryka11skich realiów, interesów i celów politycznych Stanów Zjed-
oczonych, oddaje istotę ameryka11skiej strategii (geostrategii), wyrasta z amc-
ka11skiej kultury strategicznej. Definicja ta natomiast dość dalece nic przystaje
podejmowanych przez inne kraje czy koalicje działm1 stabilizacyjnych, np.
Afganistanie.
Próbę zdefiniowania rozpowszechnionego już w Polsce terminu podjął
. Tyszkiewicz, dowódca (pierwszy) wielonarodowej dywizji odpowiedzialnej za
edną z czterech stref stabilizacyjnych w Iraku. W swojej rozprawie doktorskiej
· mieścił następującą definicję: ,,Operacje stabilizacyjne to całokształt wspólnie
godnionych pomiędzy pa11stwami uczestniczącymi w koalicji i wzajemnie po-
iązanych co do celu, misji, zasadniczych zada11, sposobu ich wykonania i sta-
k011cowego, działm'l wojskowych, organizacji pozamilitarnych i innych służb
wyznaczonym obszarze (strefie)" 20 • Podstawową zaletą tej definicji jest to, że
t. Jej kolejną zaletą jest empi1yczna podstawa, na której została zbudowana,
jednak biorąc poci uwagę, że bazę doświadczalną stanowiła tylko jedna opera-
.a, jest jednocześnie jej słabością. Definicja ta poza tym nie wyjaśnia ,;charakte-
. działm'l wojskowych( ... ) i innych służb".
Bez względu na niedostatki terminologiczne, w praktyce mamy do czynie-
·a z dwoma wielkimi przedsięwzięciami, prowadzonymi z wielkim rozmachem,
działem wojsk na dużą skalę - w Iraku i w Afganistanie. Oba traktowane są
ko „operacje stabilizacyjne". Oba skupiają w sobie cechy sklasyfikowanych
teorii i praktyce strategicznej typów operacji pokojowych, przede wszystkim
udowania pokoju" i „odbudowy pa11stwa" (nation building). W obu tych przy-
dlrncl1 działalności właściwej operacjom pokojowym towarzyszą działania wo-
ne, operacje przeciwpartyzanckie.
9.5. Kwestie kierowania i użycia siły w operacjach pol<ojowych
Operacje pokojowe realizują powołane w tym celu struktury: ,,siły zbrojne
arodów Zjednoczonych", ,,grupy obserwatorów", ,,misje obserwatorów", ,,gru-
'nadzoru i obserwacji" i inne. Struktury te są organizowane oraz działają na
dstawie ściśle określonych mandatów Rady Bezpiecze11stwa oraz instrukcji
egulaminów Sela-etarza Generalnego. .,,
Naczelnym dowódcą (dowódcą strategiczny!n) oenzetowskiej operacji jest
kretarz Generalny; funkcję Kwatery Głównej spełnia Sekretariat Generalny
NZ, którego wyspecjalizowanąjednostkąjest Departament Operacji Pokojo-
ch, a w nim Wydział Operacji w Terenie.
20 A. Tyszkiewicz, Przygotowanie i prowadzenie operacji stabilizacyjnych przez wielona-
owy związek taktyczny, rozprawa doktorska, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2005,
4-75.
204 Rozdział IX Siły zbrojne w operacjach pokojowych/operacjach innych niż wojenne 205

Dowództwo operncy,inc sprawuje dowódca opcrnc.ii w lerenie . .lego zakf to liczba znaczna. W operacjach łych dowodzenie operacyjne pozoslaje w gestii
działm'I i kompetencji jest ściśle określony wytycznymi, instrukcją oraz reg dowództwa podporządkowanemu bezpośrednio Departamentowi Operacji Poko-
laminem Sekretarza Generalnego. Może podejmować też pewne działania ' jowych ONZ. W przypadkach, w których bezpośrednie zaangażowanie organiza-
dług swego uznania; m.in. w doborze oficerów do sztabu operacji, wyborze 111
cji nie jest uważane za właściwe lub wykonalne, Rada Bezpiecze11stwa upoważ­
sca dowodzenia, zatrudnieniu personelu miejscowego. Strukt1.1ra sztabu oper nia do podjęcia operacji organizacje regionalne (takie jak NATO, UE, ECO WAS
odpowiada podstawowym kanonom organizacji sztabów wojskowych. Roz1 ' i inne), koalicje pa11stw lub pa11stwa. Rada Bezpieczei1stwa może też prawnie
1y sztabu (liczebność) i konkretny jego skład są uzależnione od zala-esu mah usankcjonować operacje pokojowe prowadzone przez inne organizacje, koalicje,
tu operacji. ,paóstwa. Przygotowanie tych operacji, kierowanie i dowodzenie pozostaje w ge-
Dowódcą misji obserwacyjnej bywa często Specjalny Przedstawiciel stii podejmującej ją organizacji.
kretarza Gencrnlnego. Posiada on zazwyczaj oprócz kompetencji dowódc
zbrojnych ONZ uprawnienia do prowadzenia negocjacji ze stronami konfli
DZIAŁANIA OGRANICZONE DZIAŁANIA BOJOWE
i mediacji. Specjalni przedstawiciele są mianowani przez Sekretarza General NIEBOJOWE DZIAŁANIABOJOWE WPEŁNYM ZAKRESIE
w operacjach o szerokim i złożonym spektrum zada11, operacjach wielozad
Działania militarne
u
wych. Sela-etarz Generalny deleguje niektóre uprawnienia dowódcy strate ż
Działania militarne Działania militarne
promujące zasadę ,,podporządkowujące" Walka
nego, szczególnie w zala-esie koordynacji działm'l z organizacjami regionaln konsensusu
y B
C E
uczestniczącymi w danej operacji.
I z
Dowódcy kontyngentów narodowych podlegają dowódcy operacji. Jes E s
normowana wojskowymi standardami tzw. podległość operacyjna. Odpowia· T
DZIAŁANIA POKOJOWE
za wykonywanie rozkazów dowódcy operacji, przestrzeganie przez podleg
PEACE R ~
personel regulaminu operacji oraz za dyscyplinę w swoich jednostkach. W I PEACEKEEPING ENFORCEMENT O
tyngentach narodowych zachowana jest ich wewnętrzna organizacja; obowi. utrzymanie pokoju S wymuszenie pokoju ~ WOJNA
ją w nich też narodowe regulaminy służby wojskowej.
W oenzetowskiej kategoryzacji operacji pokojowych wyróżnia się trzy
Brak wroga/ 1 Brak wroga/strona przeciwna ~
strona przeciwna Ł Form~ użycia siły ć
stawowe ich typy, w których kontyngenty wojskowe mogą posiadać upraw Formy pokojowe Y ograniczone Zidentyfikowany nieprzyjaciel
Pełne podporządkowanie podporządkowanie
nia do stosowania siły, łącznie z użyciem broni. zasadom formalnym zasadom formalnym
Cele wojenne
W operacjach utrzymania pokoju kierowanie i dowodzenie siłami woj
wymi jest sprawowane przez ONZ. Komponentem wojskowym sil pokojo ·I KONSENSUS
PRZYMUS
składającym się z kontyngentów narodowych dowodzi oficer (generał) w
czony przez ONZ. Wojsko posiada prawo do użycia broni w zasadzie jed s.10. Charakter działań militarnych w operacjach pokojowych
do obrony wlasne_j. W zależności od mandatu może ponadto posiadać praw dlo: M. Obrusiewicz, Wielonarodowe połączone siły zadaniowe CJTF, Akademia Obrony Narodowej,
użycia broni do innych specyficznych zadafl - z reguły w obronie zadm'l misj szawa 2002.

W operacjach wymuszenia poko,ju kontrolowanych przez ONZ biorą '';•

siły kierowane i dowodzone bezpośrednio przez ONZ. Są one upoważni ,
użycia siły łącznie z zastosowaniem broni do prowadzenia działa11 wyr(
jących. :•.
Operacje wymuszania pokoju autoryzowane przez ONZ prowadzi się z ·
ze specyficznym mandatem organizacji, który upoważnia do użycia siły,
broni, zarówno dla obrony własnej, jak i w innych olo'eślonych mandatem .
Kierowanie i dowodzenie silami wojskowymi w tych operacjach sprawuj ·
na sojusznicze lub narodowe. ,":
W okresie zimnej wojny i na początku lat dziewięćdziesiątych więl
operacji pokojowych była podejmowana przez samą ONZ; obecnie nad
·:.Interesującą i wartościową dla podjętej w tym podrozdziale analizy katego-
cję zaproponowali F. Gągor i K. Paszkowski. Przyjmując za głó.wne Ia-yte-
nmożliwość stosowania siły, dokonali podziału operacji pokojowy81} na czte-
rntegorie21. •
, 1) Mediacja i obserwacja, która obejmuje misje mediacyjno-monitorują­
; obse1wacyjne oraz obse1wacyjno-nadzorujące. Misje te prowadzone są przez
, uzbrojonych mediatorów oraz obserwatorów wojskowych i cywilnych. Nie
.Ją oni zatem żadnej możliwości użycia siły (broni), nawet w samoobronie.
·•sonel tych misji - inaczej niż personel zwartych kontyngentów wojskowych
' 21 F. Gągor, K. Paszkowski, op. cit., s. 60-83.
206 Rozdział IX Siły zbrojne w operacjach pokojowych/operacjach innych niż wojenne
207

- korzysta z przywilejów dyplomatycznych, w tym z immunitetów. lmmuni Oddzielnego potraktowania wymagają interwencje w celach humanitarnych,
ty dyplomatyczne w warunkach w miarę stabilnych, w tradycyjnych misjach;' w ich przypadku bowiem wystąpią znaczne restrykcje dotyczące użycia siły.
serwacyjnych, stanowiły wystarczający środek zapewnienia bezpieczel'ist
Obecnie w warunkach nowych konfliktów może to niekiedy nie wystarczać,.]
spektakularny przykład zmiany warunków prowadzenia tego typu misji p Literatura uzupełniająca
je się potraktowanie ośmiu (nieuzbrojonych) obse1watorów wojskowych U , Boutros-Ghali B., Program dla Pokąju, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, War-
wziętych w odpowiedzi na naloty NATO na Jugosławię (w maju 1995 roku) pi szawa 1995.
serbskich Bośniaków jako zakładników, którzy zostali przykuci do wybran Gągor F., Pas_zkowski K., Międzvnarodowe operacje pokąjowe w dokh:JJ/7ie obronnej RP,
obiektów jako żywe tarcze. , Wydawmctwo Adam Marszałek, Warszawa-Toru1'1 1998.
2) Obecność wo_jskowa występuje zarówno w tradycyjnych,jak i wielof Kącki C., Siły wielonarodowe do misji pokojoH'.JJch, Akademia Obrony Narodowej, War-
szawa 2003.
cyjnych operacjach utrzymania pokoju, w któ1ych uczestniczą lekko uzbró'
kontyngenty wo_jskowe. Możliwość stosowania siły w operacjach omawi
'Kukułka J., Łukaszuk L., Od k011/liktów do partnerskiej współprac}', Akademia Obrony
Narodowej, Warszawa 1997. ·
kategorii jest ograniczona do samoobrony. Zalues samoobrony - jak piszą · Marcinkiewicz C., Operaqje pokąjowe na początku XXI wieku, Wydawnictwo Marek Ma-
towani autorzy - odbiega znacznie od ogólnie przyjętego pojęcia obrony k:011i kuli{1ski, Warszawa-Pruszków 2004.
nej. Poza sytuacją zagrożenia życia przewiduje się również możliwość zast' 'Pawłowski J., Ciupi11ski A, Umiędzy11arodowio11y ko11flikt wewnętrznv, Akademia Obro-
wania siły w celu odparcia prób uniemożliwienia wykonania zada11. wynikając ny Narodowej, Warszawa 200 I. ·
z mandall1. Stosowanie siły możliwe jest zatem w przypadkach samoobrony, Popiuk~~ysif1~ka I., Ew_olucja operaqji pokojowych Narodów Zjed11oczo11ych po zimnl:f
nie z obroną przed usiłowaniem rozbrojenia personelu sił pokojowych; obr wo1me, ,,Sprawy Międzynarodowe" 2003, nr 1-2.
posterunków, obozów, pomieszcze11 i pojazdów sił pokojowych czy zaatakó
nych zbrojnie innych jednostek sił pokojowych. Przypadki konieczności zasf
wania rozszerzonego pojęcia samoobrony występowały w złożonych warnnl'
konfliktów wewnętrznych, dlatego kontyngenty wojskowe w wielofunkcyj1
operacjach utrzymania pokoju są lepiej uzbrojone i wyposażone od konty
tów w operacjach tradycyjnych.
3) Wzmocniona obecność wo,jskowajest charakte1ystyczna dla prewe
nego rozmieszczenia sił, nadzorowania przestrzegania sankcji, dzialm'I ocl
nych oraz wymuszania pokoju. Wzmocniona obecność oznacza możliwoś'
cia siły w celu wymuszenia przestrzegania porozumień, prawa i porz
Kontyngenty wojskowe mogą być wyposażone w ciężkie uzbro_jenie odpo
nio do podejmowanych zadm1,
4) Interwencja zbrojna to działania bojowe (wojenne) prowadzone.
wymuszenia odpowiednich postanowie11 Rady Bezpiecze11stwa. Inter'
zbrojne podejmuje się w celu odparcia agresji lub w celach humanitarnych
sowane dotychczas dwie inte1wencje zbrojne -w Korei (1950-1953) ora
ku (1991) przybrały postać regularnych operac,ji wojennych prowadzori
dług wojennych reguł; z pełnym rozmachem i przy wykorzystaniu wsz
rodzajów sil zbrojnych. Interwencja zbrojna to forma operacji wymusz'
koju22 •
,i·
22To stanowisko autorskie pozostające w zgodności z doktryną natowską, amcrykai'
tyjską i in. F. Gągor i K. Paszkowski (op. cit.) ,,inte1wcncję zbrojną" traktl\iąjako odclzi
gorię operacji pokojowych.

ROZDZIAŁ X
ZBROJENIA. KONTROLA ZBROJEŃ. ROZBROJENIE
Rozwój wojska w wywiarze instytucjonalnym i organizacyjnym następo
wraz z kształtowaniem się i rozwojem struktur społecznych. Drugim, niem''
ważnym determinantem był postępujący wraz z nowymi technologiami rn,::,
instrumentarium wojennego - uzbrojenia i wyposażenia. Historia wojen i woj~
wości pokazuje, że przyswajanie, zastosowanie wynalazków i nowych techn,ÓJ
gii na potrzeby wojska to stale obecna norma. W tej prawidłowości jednak wys
pują elementy zależności obustronnej, dialektycznej współzależności. Wszak;
potrzeby wojenne, doświadczenia konfliktów zbrojnych w różnych okresachJ
storycznych (w różnym stopniu) bywały impulsami dla rozwoju techniki i tec,
nologii.
Wielkie, skokowe zmiany w wojskowości, zwane dziś „rewolucjami", na
powały wraz z wprowadzaniem do armii osiągnięć rewolucji w sferze teclu
gii. Pierwsza z rewolucji dokonywała się około roku 3500 p.n.e., kiedy produ
brązu umożliwiła wprowadzenie nowych rodzajów uzbrojenia: topora, zbroi,
mu, rydwanu, łuku złożonego. Drugą w dziejach rewolucję spowodowało zaey
sowanie w technologii wojennej żelaza (wpierw przez Hetytów około roku 1.
p.n.e.). Zastąpienie brązu wyrobami z żelaza stanowiło nie tylko wielką z1~
nę jakościową, lecz także ilościową. W odróżnieniu od komponentów potr ,.
nych do wyrobu brązu ruda żelaza była materiałem szeroko dostępnym; łat
sze było uzyskanie żelaza, a duże ilości surówca umożliwiały masową (na 111
owych czasów) produkcję broni. Żelazo i jego wyroby, zastosowane w woj
nowe jakościowo i ilościowo uzbrojenie spowodowały radykalną zmianę z.
ności operacyjnej, a także organizacji, rozmiarów, szkolenia. Pola bitew zmi
w Europie w XV i XVI wieku proch. Zastosowanie prochu w połączeniu f
wymi technikami odlewu metali dało początek rozwojowi artylerii. Wprow ·
nie broni palnej (muszkietu) zmusiło do przewartościowania znaczenia rodz
broni, strukt1.1r, taktyki. Wiele innowacyjnych technologii napędzających re
cję przemysłową zostało niezwłocznie zaadaptowanych na użytek wojny, n
trzeby wojska. Efektem był skokowy wzrost podstawowych parametrów bt 1
zasięgu i mocy ogniowej. Symbolem tej kolejnej rewolucji w sferze wojsko ·.
jest karabin maszynowy. Rewolucja przemysłowa przyniosła zmianę natury ,
ności do zabijania, właściwej jej następstwom - masowej produkcji towarzy
ła zdolność do masowej destrukcji.
Zbrojenia. Kontrola zbroje,,. Rozbrojenie 209
Szczegółowa lista innowacji, które zmieniały sposoby prowadzenia clzialal'1
y.,ojennych, jest dość obszerna. Znajdują się na niej 111.in. samolot i czołg. Listę
do niedawna zamykała bro11jąclrowa, która spowodowała rewolucję w społecznej
percepcji wojny, a także (co oczywiste) - choć w innej skali - rewolucję w woj-
skowości. Po użyciu broni atomowej (w Hiroszimie i Nagasaki) stało się jasne,
e od tej p01y należy wyraźnie rozróżniać brol'1 konwencjonalną od broni o możli­
ościach masowej destrukcji - broni masowego rażenia. Bro11 masowego rażenia
µkronim polski BMR, angielski - WMD, Weapon ofMass Destruction) obejmuje
zy jej rodzaje: bro11 jądrową (nuklearną, atomową), chemiczną i biologiczną.
Dzisiejsza rewolucja w sferze wojskowości wpisuje się w główne megatren-
' y rozwojowe - przede wszystkim rewolucję informacyjną i skokowy postęp
' dziedzinie technologii. Jej dwa główne symbole to br011 precyzyjnego raże-
ia oraz sieciocentiyczność. W obecnym stadium rozwoju uzbrojenie osiąga trzy
ymarzone" przez wojowników parametry: nieograniczony zasięg, dowolnie
ielką siłę rażenia oraz pożądaną precyzję celności.
10.1. Zbrojenia
Zbrojenia definiuje się - w logice sekwencji si vis pacem para be/hun -jako:
·omadzenie materiałów wojskowych, rozwijanie infrastruktury i inwestycji
brojeniowych w celu przygotowania pa11stwa do wojny" 1• Pojęcie to w niektó-
, eh definicjach obejmuje także: badania, produkcję, zaopatrywanie, utrzymywa-
ie dóbr i usług służQcych zaspokojeniu potrzeb wojska. Zbrojenia niekoniecznie
mszą prowadzić do wojny. Mogą służyć z jednej strony zamiarom agresyw-
ym, z drugiej - potrzebom obrony, być wyrazen1 determinacji obronnej. Przy-
. niej w czasach nowożytnych spełniają one fi.mkcję odstraszania/zastraszania.
ażnym impulsem pobudzającym zbrojenia stało się, szczególnie od ko11ca XIX
eku, przenoszenie rywalizacji pa11stw na płaszczyznę wojskową. Na dynamikę
ocesu zbroje11 wywarła wpływ rewolucja przemysłowa, duch innowacyjności
clący trwałym elementem nowoczesnej myśli wojskowej, a także łatwość roz-
zestrzeniania się nowych technologii2. Rywalizacja pa11stw w dziedzinie zbro-
w myśl koncepcji niemieckiego admirała Tirpitza niebawem doprowadziła do
nu, w któ1ym zbrojenia zaczęły żyć własnym życiem. Logika wzajemnego za-
szania/odstraszania musiała rodzić ich intensyfikację. Wzmożone._zbrojenia
stępowały w historii w okresach poprzedzającyc.h wojny. Można w i~h proce-
h dostrzec elementy wyścigu zbroje11. ·
· Nowych znacze11 i nowych treści nabrał termin „wyścig zbroje1'1" w czasach
nej wojny. W tej „zimnej" wojnie substytutem starć na polach bitew była
•
1
W: Leksykon wiedzy wojskowej, Wydawnictwo Minisl~rslwa Obrony Narodowej, Warsza-
1979, s. 521.
•
2
Zwraca na len element uwagę W. Fehler, Współczesne bezpiecze,istwo, Wydawnictwo Adam
, rszalek, Torm't 2003, s. 115-116.
210 Rozdział X Zbrojenia. Kontrola zbroj01i. Rozbrojenie
konkurencja w dziedzinie zbrojei'1, wyniszczająca spirala zbrojef1. Napędzała
z jednej strony dążność do osiągnięcia przewagi naci przeciwnikiem, z c!rl
- obawa przed skutkami przewagi osiągniętej przez rywala. Zbrojenia stały
same w sobie autonomicznym środowiskiem walki, a-wyścig zbroje11 - zasa
czym elementem strategii stron, strategii wzajemnego odstraszania/zastrasz
wyrażanych w postaci kolejnych, znanych koncepcji (m.in. zmasowanego)
wetu, powstrzymywania i 'in.). Strony utrzymywały niespotykanie dotąd lic
w czasie pokoju wojska, ilości uzbrojenia, amunicji, sprzętu bojowego. Wyś
miał zaś swoją wewnętr711ą dynamikę, jego apogeum przypadło na czas, w
rym strony - jak pisze R. Aron - osiągnęły „zdolność wzajemnego wielokr0
go zniszczenia". Psychologicznie momentem zwrotnym wyścigu - przynajm
w zbrojeniach nuklearnych - była katastrofa elektrowni jądrowej w Czarnob
Fazą rozstrzygającą o wynikach wyścigu okazało się przyspieszenie w zastó'
waniu najnowszych technologii przez USA; polityka R. Reagana. Rywal Ame
ki - Związek Radziecki - nie był w stanie wytrzymać narzuconego tempa. Pi
grał wyścig. Zimna wojna się zako11czyła. Wraz z zako6.czeniem zimnej wó
ustał wyścig zbroje11; jego miejsce zajęła tendencja odwrotna, którą można
zwać powojennym rozbrajaniem. W efekcie zmiany warunków bezpiecze11s
zmiany w zakresie potrzeb wojennych a wchodzącego w życia traktatu o ogra
czeniu zbroje11 konwencjonalnych w Europie - CFE, arsenały z bronią konw
cjonalną skurczyły się o niemal połowę. Malała i maleje nadal globalna li ·
głowic jądrowych. Wyścig w zakresie zbroje6.jądrowych ustal. Jego miejsce
muje obecnie prosta rywalizacja jakościowa, a także niebezpiecze11stwo nici~
trolowancj proliferacji. Obecnych posiadaczy broni jądrowej można podzielić),
trzy grupy. Pierwszą stanowią mocarstwa atomowe, będące jednocześnie sygi
tariuszami układu o nieproliferacji, drugą - Indie, Pakistan oraz Izrael, trzecj
Korea Północna oraz posiadacz potencjalny - Iran. Istnieje ponadto grupa pa '
posiadających lub rozwijających technologie nuklearne oraz pa6.stw zdolnycl
produkcji broni jądrowej. Do pierwszej grupy zalicza się: Algierię, Argenty
Brazylię, Koreę Południową oraz dwa pa11.stwa, które zrzekły się technologii lł
klearnych: RPA i Libię; w grupie drugiej wymienia się: Australię, Kanadę, Ni~t
cy, Japonię, Holandię.
Stan „powojenności" sko11czył się jeszcze przed ko11cem XX wieku. Od J
roku nie ma w zbrojeniach zastoju, procesy zbroje6. dynamizują się, wydatld
ten cel rosną. W pie1wszych latach XXI wieku coroczne tempo przyrostu
datków wynosiło u głównych aktorów sceny międzynarodowej 4-10%. W,
gu dziesięciu lat (1995-2005) wydatki w skali światowej wzrosły o 34%,
wskaźniki takie jak w okresie zimnej wojny. Świat znowu się zbroi, a w ro
chu i tempie zbroje11 można dostrzec symptomy wyścigu. O wyścigu zbro
przynajmniej takim, jaki obserwowano w czasach zimnej wojny, na razie tru,
mówić. Tak wysoką dynamikę wzrostu wydatków obronnych należy tłumac
w pierwszym rzędzie wyczerpaniem się powojennej „dywidendy pokojowej'';
211
Lwia część obserwowanego wzrostu to elekt polityki Stanów Zjednoczonych.
Jej dynamikę ilustrują liczby. W roku 2001 wydatki wojskowe USA wyniosły
nieco ponad 300 miliardów dolarów, w roku 2003 już ponad 400 miliardów, by
w roku 2006 przekroczyć 500 (536) miliardów. Zważywszy, że stanowi to oko-
ło 50% wydatków w skali globalnej, nietrudno wskazać na źródło t~j progresji.
Kolejni znaczący udziałowcy w tej tendencji to: Chiny, Rosja, Japonia oraz dwa
·· pa11stwa europejskie - Francja i Wielka Brytania.
Wydatki wojskowe Chin wzrosły w ostatnim dwudziestoleciu 2,5-krotnic,
a budżet wojskowy od 15 lat zwiększa się co roku o około I 0%. Tak wysoka dy-
. nami ka jest jednak przecie wszystkim funkcją wzrostu gospodarczego - coroczny
· przyrost PKB w Chinach sięga I 0%. Wydatki obronne wpisują się w mechanizm
zagospodarowywania nadwyżki budżetowej, przeciwdziałania „przegrzaniu" go-
spodarki. Ich wzrost wiąże się z potrzebą odrobienia dużego dystansu w zakresie
•uzbrojenia i wyposażenia sił zbrojnych Chin.
Utracony po głębokim regresie dystans odrabia Rosja. Realny coroczny przy-
rost wydatków wojskowych od 1999 roku wynosi 7-10%. Na to Rosja chce
i może sobie pozwolić. Uwzględniając wagę, jaką tradycyjnie w polityce rosyj-
skiej przywiązuje się do siły jako wyznacznika pozycji w świecie, a także jej rzc-
. czywiste potrzeby bezpiecze11stwa, można przypuszczać, że będzie to znaczący
udziałowiec we wzroście światowych zbroje11.
Dynamika przyrostu wydatków obronnych Francji i Wielkiej Brytanii
· w pierwszych latach XXI wieku sięgała nawet 10%. N ie musi to oznaczać ściga­
nia się w zbrojeniach; są to koszty transformacji sił zbrojnych. Te dwa pm1stwa to
natowscy sojusznicy, którzy najwyraźniej zareagowali na zachęty USA do pod-
noszenia zdolności bojowych, do likwidacji luki w zdolnościach umożliwiają­
cej efektywne prowadzenie wspólnych z Amerykanami operacji. Wielka Bryta-
nia i Francja to jedyne poza Stanami Zjednoczonymi pm'lstwa zdolne do pr~jekcji
· siły na duże odległości.
Rywalizacja militarna „w ogóle" toczy się w kilku sferach, na kilku arenach,
odpowiadających - wedle terminologii stricte wojskowej - środowiskom wal-
ki, środowiskom działm'l. Oznacza to rywalizację na lądzie, na morzu i w powie-
· trzu. Za czwartą sferę, ,,czwarty wymiar", uznano już w czasach zimnej wojny
kosmos. Współcześnie dochodzi piąta sfera - infosfera. W trzech z nich - na mo-
rzu, w powietrzu i w kosmosie - zdecydowanie dominują Amerykanie.
'
Ważną areną zimnowojennego wyścigu zbroje11 był kosmos, najbarclziej spek-
takularnym jego wyrazem - koncepcja „gwiezdnych wojen", z różnych względów
zarzucona. Po kilkunast1.1 latach pojawiają się jednak sygnały mogące świadczyć
••o jej powrocie. Świeży impuls do rywalizacji wnosi nowa (2006) ameryka11ska
doktryna polityki kosmicznej. Amerykanie w myśl tej doktryny praktycznie wy-
cofują się z międzynarodowych porozumie11 ograniczających swobodę zbroje11
w kosmosie. Coraz poważniejszym uczestnikiem rywalizacji w przestrzeni ko-
smicznej stają się Chiny, które jako trzecie po USA i ZSRR dokonały w 2006
212 Rozdział X Zbrojenia. l<ontrola zbrojeń. Rozbrojenie
roku zestrzelenia satelity. W reakcji na to zdarzenie Indie ogłosiły zamiar
rzenia dowództwa wojsk kosmicznych oraz gotowość do rozpoczęcia prób z:
nią w przestrzeni kosmicznej. ··
Rywalizacja w zbrojeniach to także odwieczny wyścig „tarczy i miecza'
kle tworzenia nowych, coraz doskonalszych rodzajów brmii i przeciwbroni:
ne nie tylko wojskowym są wciąż trwające wyścigi pancerza i broni przeci
cernej, samolotu i broni przeciwlotniczej, rakiet i systemów przeciwrakieto
Dziś elementem napędzającym w kontredansie broni i przeciwbroni staje się a
ryka11ska tarcza przeciwrakietowa.
O renesansie znanego nam z niedawnej historii wyścigu zbroje11 trudno
rokować; nawet jeśli dostrzega się jego symptomy. Do wyścigu bowiem potr
kilku, przynajmniej dwóch porównywalnych konkurentów. Wobec obecnej/1
metrycznej, wcale nie malejącej przewagi Stanów Zjednoczonych nie ma obe.
pa11stwa ani grupy pa11stw będących w stanie podjąć rywalizację. Dziś. To n
się oczywiście zmienić. Obecna rywalizacja regionalna w sferze zbroje11 toj
cze nie wyścig.
10.2. Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie
Zbrojeniom od wieków towarzyszą wysiłki - idee, inicjatywy i prze
wzięcia zmierzające do ich ograniczenia, do poddania międzynarodowej kot
li. Pierwsze w nowożytnej historii porozumienie ograniczające zbrojenia z
Io zawarte w 1787 roku między Francją i Anglią. Początek nowoczesnej d
nad kontrolązbroje11 i rozbrojeniem datuje się od I Konferencji Pokojowej w
clze (1899). Prób całościowego lub częściowego rozwiązania problemu kon
li zbroje11 i rozbrojenia, szeroko zakrojonych inicjatyw i projektów zarów11
pierwszej, jak i po drugiej wojnie światowej było wiele; większość działat'i'e
tywnych nastąpiła po konstruktywnym zwrocie w roku 1961, utworzeniu I(
tetu Rozbrojeniowego Osiemnastu Pai1stw z siedzibą w Genewie.
Termin „rozbrojenie" w jednej z najbardziej lapidarnych definicji ozna
„likwidację lub ograniczenie sil zbrojnych i przemysłu wojennego na podst
umowy międzynarodowej w celu utrwalenia bezpiecze11stwa międzynarod
go"J_
Procesem powiązanym i współzależnym z rozbrojeniem jest kontrola zbr
Termin ten - z zachowaniem zaluesu pojęciowego angielskiego control -- o
„rozmaite formy współpracy pa11stw w sprawach wojskowych, a zwłaszcza w
kresie ograniczania i regulowania rozwoju oraz rozmieszczania zbrojei'1, elim"
cji bądź redukcji broni, użycia broni i we1yfikacji porozumie11"".
3 Za: A. Klaflcowski (red.), Encyklopedia prawa międzynarodowego i stosunków między
dowych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976, s. 339.
4 Za: A. Rotfeld, Kontrola zbroje11. Rozbrojenie II progu XXI wie/m, Polski Instytut Spraw
dzynarodowych, Warszawa 2002, s. I O.
213
W dyskursie dotyczącym rozbrojenia i kontroli zbrojc11 oraz ich realizacji sto-
suje się kilka podstawowych technik, które możt~a ogólnie (i umownie) podzie-
lić na następujące grupy:
ograniczenie i redukcja zbrojci1;
- regulacja zbroje11 i zakaz niektórych rodzajów broni;
demilitaryzacja, neutralizacja, tworzenie stref bezatomowych;
kontrolowanie przemysłu zbrojeniowego i handlu bronią;
środki budowy zaufania w dziedzinie wojskowej5.
10.2.1. BROŃ MASOWEGO RAŻENIA (STRATEGICZNA BROŃ JĄDROWA)
Generalną przesłanką podejmowania dzialm't zmierzających do ograniczenia
i redukcji broni strategicznej była świadomość irracjonalnej nadwyżki zgroma-
dzonych środków w imię zachowania równowagi strategicznej. Liczba ładun­
ków jądrowych pozostających już w latach sześćdziesiątych w posiadaniu USA
i ZSRR przekraczała potrzeby wiarygodnego odstraszania, a w następnych dc-
:kadach potrzeby wynikające z doktryny wzajemnego gwarantowanego zniszcze-
inia.
Dorobek wysiłków stron w zakresie redukcji zbroje11 strategicznych wyzna-
czają kolejne układy S_ALT I ( 1972), SALT II ( l 979), START I ( 199 l ), START ll
(1991, 1993) oraz podpisany w 2002 roku układ SORT (zwany Układem Mo-
'skiewskim). Układ SORT obejmujący perspektywę roku 2012 obliguje strony
(Stany Zjednoczone i Rosję) do obniżenia zasobów do poziomu 1700-2200 gło­
wic dla każdej ze stron. Limity dotychczas obowiązujące (START Il) wynosiły
3000-5000 głowic, czyli były prawie dwukrotnie wyższe. Redukcji zbroje11 ją­
drowych - już niekoniecznie w wymiarze strategicznym - służy układ o elimina-
1cji rakiet średniego zasięgu (500-5500 Ian) stacjonujących na lądzie (INF, 1988).
Należy podkreślić, że ograniczenia zbrojei'1 jądrowych regulowane wyżej wymie-
nionymi układami dotycząjedynie USA i ZSRR/Rosji. Dynamikę zmian w za-
Ia-esie zbroje11jądrowych, a także rozbrojenia i ogranicze11, ilustruje kilka wybra-
nych liczb. Otóż w roku 1960 w posiadaniu mocarstw jądrowych znajdowało się
22 070 głowic, w roku 1985 - 65 050 głowic, a w roku 2004 - 21 500 (w tym
112 500 aktywnych) 6 •
Ograniczeniu zbroje11 jądrowych obejmującemu wszystkie pm'ist"X~ miał słu­
żyć układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej - NPT ( 1970). Jego wdroże­
nie i egzekwowanie napotyka jednak wiele trudności. Do układu nic przystąpiły:
Izrael, Indie, Pakistan.
5 Por. M. Otłowski, Rozbrojenie i kontrola zbroje11 - aspekty teoretyczne, ,.Wiedza Obronna"
1999, nr 3, s. 24.
" Za: National Resources Defence Council.
 214 Rozdział X Zbrojenia. l<ontrola zbroje11. Rozbrojenie
Dwa pozostałe poza broniąjądrową rodzaje broni masowego rażenia --:b
biologiczna i bro11 chemiczna - objęte są konwencjami o zakazie badania,
dukcji, składowania i użycia. '
10.2.2. BROŃ KONWENCJONALNA
Po każdej większej wojnic następowało z reguły rozbrajanie. Nic ina
cl~iał? się p_o zak011czcniu ~imncj ~ojny. W tym przypadku jednak jego p i traktaty przyjmowane w latach dziewięćdziesiątych mimo radykalnej zmiany
bieg I roz111_ia1y regulował me powoJcnny traktat pokojowy, lecz wyncgocjo
ny w ost~tmch latach zi~nn~j wojny traktat o konwencjonalnych siłach zbroji~
w Europie ( CFE) podpisany w roku 1990. Traktat CFE jest jednym z naj\J\>'.
szych osiągnięć w dziedzinie kontroli zbroje11 i rozbrojenia. Postanowienie: '.
clukcji p~n_ad 60 tysięc~ systemów broni konwencjonalnej w Europie i Azji
radz1eckle.1 to zdarzc111e bez precedensu. Zgodnie z CFE redukcja o~jęła
kategorii broni - czołgi, bojowe wozy piechoty, środki artyleryjskie, samoloty
jowe, śmigłowce uderzeniowe - 240 różnych typów uzbrojenia (które nazw
,,sprzętem ograniczonym układem" - SOT). W stosunku do zdeklarowanych,
lo 200 tysięcy jednostek SOT ustalono limit wysokości do 155 tysięcy (w 1
roku -- 145 tysięcy). Większość pa11stw - sygnatariuszy traktatu (m.in. Pol
dokonała redukcji znaczniejszych, sięgających 40-50%. Postanowienia CF
tyczą krajów będących członkami NATO i Układu Warszawskiego. Uzupełn
i wzbogacenie traktatu stanowi CFE lA, stanowiący o pułapach (redukcji)
sonelu wojskowego.
Niezamierzonym, ale nie do przecenienia efektem traktatu jest fakt, że uł
on transformację w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Adaptowany w
1999 CFE nie wszedł w życie.
Kontrola zbroje11 i rozbrojenie wpisuje się w proces budowy zauf
Pierwsza generacja środków budowy zaufania (CBM) ustalonych w latach
demdziesiątych była efektem wysiłków podejmowanych przez KBWE. W
dalszych działmi wypracowano na forum KBWE/OBWE unikatowy reżim
ków budowy zaufania i bezpieczei'lstwa (CSBM). Obejmuje on zestaw jedet
zagadniefi dotyczących działalności w sferze wojskowej, m.in.:
- wymianę informacji o: siłach zbrojnych, danych taktyczno-technic
systemów uzbrojenia i sprzętu, planach rozmieszczenia sprzętu i uzbrojenia;
- planowanie obronne: informacje o budżetach wojskowych, przekazyw
dodatkowych informacji;
- ograniczanie ryzyka: konsultacje i współpracę w niezwyczajnej cizi
ności wojskowej, współpracę w razie wystąpienia niebezpiecznych incyde
o charakterze militarnym, dobrowolne zapraszanie obserwatorów;
. - kontakty: wizyty w bazach wojskowych, pokazy nowych typów uzb
ma;
- powiadamianie o określonych rodzajach działalności wojskowej;
I.
215
- obserwację określonych rodzajów działalności wojskowej;
- dostępność rocznych planów kalendarzowych.
10.3. Perspektywy. Rozbrajanie czy przezbrajanie?
Dorobek okresu zimnej wojny oraz ostatniej dekady XX wicku w zakre-
sie kontroli zbroje11 i rozbrojenia można i należy traktować łącznie. Konwencje
barakteru środowiska bezpiecze11stwa w istocie były efektem kontynuacji wcze-
1iej zapoczątkowanego procesu. Był to dorobek imponujący, któ1y można trak-
tować w kategoriach spadku niepasującego do zgoła innych realiów - innego ładu
i1iędzynarodowego, innego rozkładu sił, innych zagroże11. bezpiecze11stwa.
· Jak pisze A.D. Rotfeld, w okresie zimnej wojny celem kontroli zbroje11 było
swojego rodzaju nadzorowanie, zarządzanie i regulowanie 1ywalizacji między an-
agonistycznymi blokami. Kontrola zbroje11 miała zredukować prawdopodobie11-
wo wojny, jej zakres oraz koszty ekonomiczne przygotowm'l do wojny. Nie do-
czyta w swej istocie przyczyn konfliktu; odnosiła się jedynie do pm'istw jako
głównych aktorów stosunków międzynarodowych 7 • Dawna formuła celów kon-
.troli zbroje11, ich generalnego sensu stała się więc nieadekwatna do nowych wa-
i"unków.
W pierwszej dekaclzie XXI wieku dynamika zgodnych wysiłków na rzecz
ontroli zbroje11 zdecydowanie osłabła. Obecny stan cechuje stagnacja, uwiąd,
nawet marginalizacja. Proces kontroli zbroje11 nuklearnych do czasu inicjaty-
y prezydenta Obamy zamierał. Mocarstwa - Stany Zjednoczone i Rosja - mimo
zęściowego ograniczenia swoich potencjałów (broni jądrowej) nadal przywiązu­
'ą ogromną wagę do rozwijania zdolności militarnych, przemysłu zbrojeniowego.
rm'i nuklearna zyskuje na znaczeniu w Azji; łatwiejszy staje się dostęp do nukle-
mych technologii. Zbrojenia w kosmosie - o czym była mowa w podrozdziale
drugim - nie są dziś fikcją. Wzrostowi znaczenia broni konwencjonalnej, w tym
)ekkiej, używanej w lokalnych konfliktach zbrojnych, nie towarzyszą żadne ini-
tjatywy regulujące zbrojenia w tym zakresie.
Kontrola zbroje11, ich ograniczanie, rozbrojenie w zmienionym środowisku
.ie budząjuż takich emocji i zainteresowaniajak w czasach zimnej wojny. Scho-
. ąc na dalszy plan, zachowująjedynie fi.mkcję swoistej międzynarodpwej polisy
bezpieczeniowej; polisy, która wymaga lub będzie wymagać odnowienia.
Największy udział w tym stanie stagnacji (a czasem regresu) mają najpotęż­
iejsi. Znakomicie przyczyniła się do tego administracja G.W. Busha, wśród któ-
ej zatriumfował sceptycyzm, przekonanie, że zastany system kontroli zbroje11
całkowicie nie przystaje do realiów współczesnego świata. Temu przekonaniu to-
7 A.O. Rotfeld, Kontrola zbr(!je1i ... , op. cit., s. I O.
216 Rozdział X

warzyszy brak nowych, ważnych inicjatyw8 • Zadziwiać może natomiast kot

kwencja w rozmontowywaniu niechcianego, niewygodnego dla swobody stii
gicznej „spadku" po zimnej wojnie. Stany Zjednoczone w ostatnich kilku J
wycofały się z układu o ograniczeniu obrony przeciwrakietowej (ABM), 0
cily układ o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową (CTBT), wycof ROZDZIAŁ XI
z prac nad konwencją o broni chemicznej (BWC), nie wyraziły zaintereso
konwencją o zakazie min przeciwpiechotnych. Z tymi pociągnięciami wsp ZMIANY ZACHODZĄCE W SFERZE WOJSKOWOŚCI
ogłoszona w k:011cu 2007 roku decyzja Rosji o zawieszeniu swego uczestni
w traktacie CFE. Przypadająca na przełom XX/XXI wieku wielka zmiana, obejmująca więk­
Zmienione i zmieniające się realia środowiska bezpiecze11stwa niekon , szość dziedzin życia spolecze11stw, zmiana o charakterze cywilizacyjnym, do-
nie muszą implikować zaniechanie działa11 na rzecz kontroli zbroje11 i rozbi· konuje się też w sferze wojskowości. Jej kierunki wyznaczają wielkie trendy -
nia. Bez wątpienia potrzebne jest tu nowe podejście, redefinicja celów i mb , megatrendy rozwojowe. Spośród nich najbardziej odczuwalny wpływ na kształt
wypracowanie nowych mechanizmów. Ożywienie procesu kontroli zbrojeń i charakter sił zbrojnych wywierają: rewolucja informacyjna oraz skokowy roz-
cizie wymagało przede wszystkim ponownego zaangażowania się społeczri wój wiedzy w dziedzinie technologii i produkcji. Na sferę wojskowości w sposób
międzynarodowej. Zależy to w pierwszym rzędzie od inicjatywy i zainteresÓ istotny rzutują skutki globalizacji.
nia mocarstw.
Jedno można stwierdzić bez ryzyka - na początku XXI wieku dokonuje'
nie tyle rozbrajanie armii, ile ich przezbrajanie.

Literatura uzupełniająca

Ciupi11ski A. (red.), Bezpiecze,istwo polityczne i wojskowe, Akademia Obrony Nar

wej, Warszawa 2004. GLOBALIZACJA r
Fehler W., rV.11Jólczes11e bezpiecze11stwo, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru11209 REWOLUCJA INFORMACYJNA ~
Otłowski M., Rozbrojenie i kontrola zbroje11, ,,Wiedza Obronna" 1999, nr 3. · TECHNOLOGIE r
Rotfeld A.D. (red.), Kontrola zbroje,i. Rozbrojenie u progu XXI wieku, Polski Inst
Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2002.
DEMOGRAFIA r
śRODOWISKO NATURALNE i►
DEMOKRACJA I KAPITALIZM r►
,,ZDERZENIE CYWILIZACJI'" ~

ys. 11. $rodowisl<o bezpieczeństwa. Megatrendy

i6dlo: oprac. własne.

8 Szerzej: S.E. Miller, 'Jhumf sceptycyzmu: kontrola zbroje,i w poli~vce administracji.

:, .Drugą, ważną grupę przesłanek stanowią zmiany ładu międzynarodowego,
w: R. Kuźniar, Z. Lachowski (red.), Bezpiecze,istwo międzynarodowe czasu przemian, PolskL 1iany w uprawianej geopolityce i geostrategii, nowe wyzwania i nowe zagro-
tut Sprnw Międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 15-53. '•
 Rozdział XI Zmiany zachodzące w sferze wojskowości 219
218

Rewolucja informacyjna obejmuje też sferę w~jskowości. Nowe technolo-

Sposoby . gie informatyczne, wprowadzane do wojsk samodzielnie i w kompozycji z in-
prowadzenia
~<f&,

o o
Nowe polityki nymi, powodują nie tylko radykalną zmianę w uzbrojeniu i wyposażeniu, lecz
~:;; wyzwania
cg także zmiany systemowe obejmujące poszczególne systemy i podsystemy. Opar-
Nowe (rozwiązywania
<z?' te na najnowszych technologiach informatycznych systemy wykrywania, obser-
tł
zagrożenia kryzysów)
wacji, rozpoznania nabierają możliwości do niedawna niewyobrażalnych; opla-
=~ tające glob ziemski sieci komunikacyjne wymuszają zmiany wielu odwiecznych
~ Walka o dostęp

o o
Charakter
~
I l<ontrolę Informacji
(wiedzy)
konfliktów kanonów dowodzenia. Nasycone elektroniką „inteligentne rodzaje broni" kreują
(możliwych
© wojen) nową kategorię uzbrojenia. Dokonuje się rewolucyjna zmiana w zarządzaniu po-
lem walki, polem bitwy a nawet teatrem działa11 wojennych. Niepomiernie wzra-
"v'~

o o
Możliwości . stają możliwości wglądu w pole walki z dużego dystansu; zwiększają się możli­
1P~ środków
wości ingerencji wyższych dowództw w decyzje i akcje prowadzone przez małe,
~< walid
oddalone jednostki. Oprzyrządowanie, nasycenie sztabów nowoczesną informa-
tyką, szczególnie zaś aplikacja systemów sieciowych w obiegu informacji, rady-
kalnie zmienia wamnki ich funkcjonowania. Systemy dowodzenia, systemy wal-
Rys. 12. Generalne przesłanki zmian w dziedzinie wojsl<owości
ki przechodzić będą na tzw. sieciocentryczność, która została już zweryfikowana
Żródlo: oprac. własne.
przez wojska amerykm'lskie w operacji „Iracka Wolność". Warunkiem uzyska-
nia standardów sieciocentryczności jest wprowadzenie powszechnej dostępności
11 .1 . Megatrendy rozwojowe a wojskowość w sieci do wimygodnej, jednolitej informacji w czasie rzeczywistym; wypełnia­
nie sieci nowymi, dynąmicznymi informacjami dotyczącymi sytuacji.
Każdy z wymienianych w literaturze przedmiotu megatrendów ma określ
Nieunilrnionym skutkiem rewolucji informacyjnej w systemach dowodzenia
znaczenie dla kształtowania się środowiska bezpiecze11.stwa, każdy w jakiś s
będzie spłaszczenie charakte1ystycznej dla struktur wojskowych hierarchii, inte-
sób rzutuje na sferę wojskowości1. W niniejszym opracowaniu jednak uwaga 1
gracja rodzajów sil zbrojnych, rodzajów wojsk i służb - uznanie postępującej nie-
stanie skupiona na tych, które najbardziej wyraziście wyznaczają kierunki i W
adekwatności obecnych, utrwalonych wielowiekową tradycją struktur. Na~tąpią
muszają dynamikę zmian w dziedzinie wojskowości. ·
zapewne duże zmiany w organizacji wojsk. Obecnie siły zbrojne wciąż są orga-
Istotną, a w niektó1ych parametrach rewolucyjną zmianę warunków bezpi
•nizowane na podstawie zasadniczych „platform", które stanowią: samolot, oluęt,
cze11stwa, charakteru i sposobu rozwiązywania k1yzysów, charakteru konflikt9
czołg, działo itp., co odzwierciedla koncepcje strategii opartych na sile - sile
zbrojnych i wojen, roli i charakteru sił zbrojnych powoduje rewolucja inform
ognia (zniszczenia). W strategiach opartych na informacji za podstawę tworzenia
cyjna. Najdonioślejszym jej skutkiem jest wielka zmiana (megazmiana) społe ·•
strnktur przyjmuje się jako „platformy" (szczególnie w Stanach Zjednoczonych)
na, przekształcanie społecze11stw industrialnych w informacyjne. Nowo kszt
środki rozpoznania, komunikacji, bro!'I precyzyjną.
tujące się społecze11stwo różni się zdecydowanie od poprzednich pod względ
Era infonnacyjna, choć poprzedzana rewolucją, w sferę wojskowości przeni-
sposobów tworzenia bogactwa, produkcji, transportu, charakteru pracy, stylu
ka niekoniecznie w tempie rewolucyjnym. Strategie oparte na informacji, odpo-
cia codziennego, wewnętrznej struktury itp. Rewolucja informacyjna otw,
• i~dnio przezbrojone i przeorganizowane armie e1y informacyjn~j to wciąż bar-
nową erę - erę informacyjną. W erze informacyjnej innego sensu nabiera st'
dziej przyszłość aniżeli teraźniejszość. · •-..
wanie przemocy drogą tradycyjnie pojmowanej wojny.
•' Podobnie jak w przeszłości rewolucja przer1.1ysłowa, współcześ;iie zmie-
nia świat rewoluc,ja technologiczna. Wysoce użyteczna dla analizy środowiska
1 Megatrendy definiuje się jako „ważne, powszechne, najsilniejsze tendencje rozwojowe.u\ bezpiecze11stwa i wojskowości jest refleksja nad skutkami skokowego postępu
mujące się przez dłuższy okres". W literaturze przedmiotu wymienia się od dwóch do pięt dziedzinie technologii i produkcji jako trendu (megatrendu) rozwojowego.
megatrendów. Za użyteczną dla opisu dynamiki środowiska bezpieczeństwa przyjęto tu ident , szale „sposobom produkcji odpowiadąjąsposoby destrukcji", a zasada współza­
cję stanowiącą o siedmiu megatrendach: globalizacji, rewolucji informacyjnej, skokowym r
leżności oprzyrządowania technicznego i uzbrojenia ze sposobami prowadzenia
wiedzy w dziedzinie technologii i produkcji, demografii, środowiska naturalnego, demokrn€J
pitalizmu oraz „zderzenia cywilizacji". Por.: B. Balcerowicz, Konflilcty zbrojne i wo.iny w znl działai'l wojennych,jak też organizacji wojsk, naleiy do podstawowych kanonów
jqcym się .frodowislw bezpiecze1istwa, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004, s. 21 · .aszt1lld wojennej oraz teorii i praktyki organizacji wojsk. Najnowsze technologie
220 Rozdział XI
XXI wieku --- inżynieria materiałowa, biotechnologie, optoteclmika i nanotec
ka, technologie informacyjne - znajdują już dziś zastosowanie w systemach
litarnych wielu armii świata 2 • · lizującego się świata, siły zbrojne muszą się do nich odpowiednio zaadaptować.
Symptomatycznym następstwem gwałtownego postępu w dziedzinie t
nologii staje się odmasowienie produkcji, transportu, usłi1g. To symptom'c()
bardziej właściwy dla współczesnych i zapewne przyszłych dzialm'l wojeni1
Następuje odmasowienie destrukcji3. Wprowadzana do uzbrojenia wojsk „l)
inteligentna", bro11 precyzyjnego rażenia - bomby, rakiety, amunicja artyle ·
ska, a nawet bro11 piechOLy - przyczynia się do tego najbardziej. Wymowne
wskaźniki ich użycia w ostatnich operacjach wojennych prowadzonych p;;
wojska ameryka11skie. W tej dziedzinie następuje (u Amerykanów!) gwałt
na progresja·1•
Rewolucja technologiczna w sposób naturalny pobudza zmiany w wojsko
ści - zarówno w wyposażeniu wojska, jak też w jego organizacji oraz sposoba
działania. Eksplozja nowych technologii, jaka nastąpiła w ostatnim ćwierćwi
czu, powoduje nie tylko radykalne zmiany w zaluesie uzbrojenia i wyposaże11·
lecz także wymusza (bądź wymusi) znaczące zmiany systemów wojskow'
zmiany strukturalne. Skokowy rozwój technologii, postęp w ich zastosowa.
stanowią podstawową przyczynę jednej z najbardziej radykalnych zmian w hi
rii wojskowości - tzw. rewolucji w sferze wojskowości 5 • Ta rewolucja doko'.
się już w niektórych armiach pm'lstw najbardziej rozwiniętych. · :.dokonująca się
Globalizacja jako trend przenikający większość dziedzin życia spolec
go wywiera też określony wpływ na wojskowość. Wśród jej najistotniejs
skutków wymienić należy zmiany warunków bezpiecze11stwa (środowiska
piecze11stwa); pojawienie się nowych jakościowo zagroże11. Te nowe zagr
nia - przede wszystkim niemilitarne - zmuszają do podejmowania określa_
działm'l, do poszukiwania nowych metod i środków zapobiegania i reakc
2O skali problemu, o liczbie nowych technologii daje pewne wyobrażenie ich „lisia",
zaprezentował B. Smólski na posiedzeniu zespołu Strategicznego Przeglądu Obronnego 21 c
ca 2005 r. Obejmuje ona: technologie materiałowe - nanomaterialy, polimery, materiały kon1'
towe, materiały wysokoenergetyczne, ogniwa paliwowe, ultralekkie pancerze, napędy hybry .
technologie STEALTH, adaptacyjne maskowanie; biotechnologie - bio- i nanomaterialy (nan• ·
z proteinami, biopolimery, sensory biomolekularne, detektmy grawitacji i radiometry, miniat.
bioreaktory, znaczniki DNA); optotechnikę i nanotechnikę - materiały foloniezne, źródła.i, ·
lory promieniowania, baterie słoneczne i displeje, systemy obserwacji i rozpoznania, bro11 I
wą, systemy naprowadzania i aktywne systemy obrony, szerokopasmową łączność laserową;
nologie informacyjne. · ne zmiany koncepcji bezpiecze11stwa międzynarodowego. Dużo miejsca zajmują
3 Por.: A. i H. Toffler, op. cit., s. 82-121.
4 Przypomnijmy- podczas operacji „Pustynna Burza" (]rak 1991) amunicja precyzyjn'
prowadzana stanowiła ok. 7% ogólnej liczby zużytych pocisków; w wojnie w Jugosławii (I ,
ok. 30%; w Afganistanie (2001)-ok. 70%; w operacji „Iracka Wolność (Irak 2003)-ok. 90°
B. Smólski, op. cit., s. 106-121.
5 Revol11tio11 in the Mi/ita,y Ajfairs (RMA), szeroko stosowany termin (i akronim) ukuty
teoretyków i praktyków ame1yka11skich.
Zmiany zachodzące w sferze wojskowości 221
nie. Ważnym środkiem (instrumentem) przeciwstawiania się zagrożeniom są siły
zbrojne. Aby jednak sprostać nowym wyzwani01i1, nowym zagrożeniom globa-
Wskutek procesów globalizacji siłom zbrojnym przybywa nowych ról, funkcji,
zada11 - przede wszystkim zadm'l o niemilitarnym charakterze.
y Globalizacja problemów bezpiecze11stwa, wyzwa11 i zagroże11 wymusza „zglo-
balizowane" działania, szerokie uczestnictwo pat'1stw i narodów w ich rozwiązy­
waniu. W przekładzie na język operacyjny oznacza to uczestnictwo sil zbrojnych
wielu pa{1stw, nie tylko mocarstw, w działaniach w różnych obszarach globu;
w tym niekoniecznie wpisujących się w geopolitykę tych pa11stw. Już współcze­
śnie normą stała się,obecność kontyngentów wojskowych pm1stw średnich i ma-
łych w operacjach pokojowych ONZ i innych otganizacji międzynarodowych,
,w operacjach wojennych oraz innych niż wojenne. Charakte1ystyczną cechą ak-
tywności wojskowej globalizującego się świata jest wielonarodowość większych
operacji.
Globalizacja jest postrzegana też jako kategoria służąca opisaniu ładu mię­
dzynarodowego. Definiuje się ją jako nowy ład międzynarodowy o kontrastowo
różnych od poprzedniego cechach. Według m.in. T.L. Friedmana zastąpiła ona
zimną wojnę 6 •
Źródłem istotnej ~miany ról, funkcji i zada11 sił zbrojnych pozostaje wciąż
zmiana ładu międzynarndowego. W ładzie minionym, w cza-
sach zimnej wojny, oczywiste i zrozumiałe było znaczenie oraz użyteczność sił
zbrojnych. Jasne i osiągalne były cele i zadania stawiane przed siłami zbrojny-
m.i. Zależały one w sposób obiektywny i czytelny od zagrożenia, jego typu, czasu
ostrzegania. Zagrożenia i ich struktura były w wystarczającym przybliżeniu zna-
ne. Użycie siły w związku z charakterem zagroże11 - zagrożeniami interesów ży­
ciowych - traktowano w kategorii obowiązku, a nie opcji7.
Po zako11czeniu zimnej wojny jedyną bezpośrednią groźbą ( dla Zachodu) po-
została bro11 masowego rażenia będąca w posiadaniu nieprzewidywalnych pa11stw
i organizacji; po 11 września 2001 roku za taką uznano terr01yz111. W nowym ła­
,dzie w istocie nie wiadomo, jakie interesy powinny być chronione przy użyciu
sił zbrojnych. Trudno wyraźnie oheślić właściwe dla konluetnego wojska teatry
działa11. Wobec braku oclniesie11 obiektywnych, pozwalających określić cele jako-
ściowe i ilościowe, krm'lcowo trudne stało się planowanie sił zbrojnyc_h 8 •
.,. Zmiana ładu, 111.in. z powyżej zasygnalizowanych względów, implikuje istot-
.· .• ··r' nich inte1wencje zbrojne, interwencje w wykonaniu wielonarodowych zgrupo-
6 T.L. Friedman, Lexus i drzewo oliwne, przeł. T. Hornowski, Dom Wydawniczy Rebis, Po-
znm't 2001.
7 Por. C. Jean, Geopolityka, op. cit., s. 184.
8 Pisze o tym m.in. C. Gray, Strategie sense and strategie non-sense, ,,The National Intcresl",
· sie111992, s. 11-19.
 Rozdział XI
222
wa11 wojsk, operacje pokojowe - działania podejmowane przez spolcczność.f
dzynarodową z wykorzystaniem bądź z asystą sil zbrojnych. Stąd rodzą się · ·
funkcje, role i zadania dla wojsk.
11.2. Teorie wielkiej zmiany a wojskowość
Dokonująca się we ws1Jółczcsnym świecie generalna zmiana, zmiana o
rakterzc cywilizacyjnym, postrzegana jest zazwyczaj jako tzw. transfor
postmodernistyczna. Dla analizy przemian zachodzących w sferze wojsk
ści użyteczne będą teorie tę transformację objaśniające. Kształtowanie się si
cze11stwa postmodernistycznego bowiem oznacza równocześnie - wedłu
M. Showa - kształtowanie się „społeczności postmilitarnej"9 • Dojrzale dei .
cje Zachodu doświadczają w tym procesie znacznej redukcji ich militarneg
tablishmentu połączonej z reorientacjąjego misji. W konsekwencji zachodzą!
zmian społecznych następuje zmiana hierarchii wartości; na znaczeniu zys
takie jale prywatność, indywidualizm, wolny rynek itp., pozostawiając na·.
dalszym wartości „paramilitarne". Na tle tych tendencji jako groteskowa ka
tura nacjonalizmów, jako ewidentny anachronizm odbierane były postawy
dów b. Jugosławii lat dziewięćdziesiątych.
Nowo kształtująca się społeczność to też „społeczność wspólnego 1yzy
We współczesnym świecie narasta globalne wspólne 1yzyko, od którego ni
możliwości ucieczki pojedyncze paf1stwa; zagrożenia (111.in. terroryzm ni
narodowy, zanieczyszczenie środowiska, masowe uchodźstwo, ktyzysy h
tarne itd.), któ1ym nie są w stanie sprostać w pojedynkę. Wobec wyzwatl
zanych z tymi wspólnymi zagrożeniami pierwszorzędnej wagi nabiera p1;9
wykorzystania wojska (oprócz innych instrumentów) do radzenia sobie z:
Dla struktur wojskowych oznacza to gotowość do wielorakich dziala11 ·
nych; gotowość do działa11 wielonarodowych.
Jaldrnlwiek teorie transformacji postmodernistycznej stanowią dobrąp·
wę dla analizy przemian zachodzących w sferze militarnej, to należy n,!
uwadze, że procesy transforniacji zachodzą nierównomiernie. Współczes1f
łeczności dzieli się zatem na trzy ogólne typy: wciąż najliczniejsze społe.
świata nowoczesnego - społeczności modernistyczne; awangardowe si:f ~
stwa świata ponowoczesnego - społeczności postmodernistyczne oraz sp •·
stwa świata przednowoczesnego - społeczności premodernistyczne. w::
9 Post-Millta1J1 Society - M. Show pisze, że cechy klasycznego pa11stwa nurodowe
sie szczytowego modernizmu związane były z kanonem organizacji wojny (totalnej), z fą
nizacji militarnej (armią masową), militaryzacją. Te cechy podlegają wielkiej transforn
The deve/opment of common risksociety, w: J. Kuhlman, J. Callaghan (red.), Military
in 21st Cent11ry, LTT, Milnster-Hamburg-London 2000, s. 13-27).
1° Common risk society- termin wprowadzony przez U. Becka, Spolecze1istwo IJ1Z
dze do innej nowoczesności, przeł. S. Cieśla, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszaw
Zmiany zachodzące w sferze wojskowości 223
z tych trzech typów społecze!'1stw siły zbrojne zajmują inne miejsce, odgrywają
inne role; różnią się pod względem wielu ogólnych i szczegółowych charaktery-
' style Wyróżnionym trzem typom społeczności odpowiadają trzy typy sil zbroj-
. nych - nowoczesne, ponowoczesne i przednowoczesne.
Komplementarna do powyżej zasygnalizowanej jest odnosząca się wprost do
objaśnienia środowiska bezpieczeóstwa współczesnego świata, w tym fenomenu
wojen i wojskowości, teoria „świata rozdzielonego na tro,je". Była już o niej
mowa. Stanowi ona mutację i rozwinięcie teorii 'fal cywilizacyjnych wyheowa-
nej przez A. Tofflera. To teoria szeroko wykorzystywana, szczególnie w amery-
km'iskich centrach studiów strategicznych. Rozwój ludzkości - wedle A. Tofflera
- wyznaczają trzy wielkie, po sobie następujące fale cywilizacyjne, które wy-
kształciły trzy odmienne typy spolecze11stw, trzy typy cywilizacji. Podstawowym
czynnikiem je kształtującym był system tworzenia dóbr (produkcji). To, przypo-
mnijmy: cywilizacja pie1wszej fali - agrarna: cywilizacja drugiej fali - industrial-
na; cywilizacja trzeciej fali - informacyjna 11 • Jakkolwiek kolejne fale cywiliza-
cyjne następowały po sobie w znacznych, liczonych w wiekach odstępach czasu,
'.to każda kolejna nie znosiła całkowicie poprzedniej. W dzisiejszym świecie ist-
nieją więc jednocześnie trzy różne (według Tofflera „trzy krm'icowo różne") cy-
:,wilizacje, które tworzą trzy różne „kręgi", trzy różne środowiska bezpiecze11stwa.
lfo właśnie „świat roz9zielony na troje".
Pm'lstwa i narody przynależące do poszczególnych kręgów różnią się pozio-
mem życia, ustrojem, charakterem stosunków społecznych, uprawianiem poli-
tyki; różnią się też poziomem stabilizacji i sposobami jej ochrony, charakterem
strategii (doktiyn) bezpiecze11stwa, strategii obronnych i wojennych oraz charak-
erem posiadanych sil zbrojnych. Dalsze rozważania skupią się na tych charak-
te1ystykach, które bezpośrednio determinują role, fimkcje oraz szczególne cechy
~il zbrojnych.
Pm'lstwa i narody kręgu postindustrialnego, świata ponowoczesnego, ze spo-
ecze11stwami informacyjnymi charakte1yzują się wysoką stabilizacją, dobroby-
em i wielostronną integracją. Wzrastające współzależności ekonomiczne oraz
ulturowa homogeniczność sprzyjać będą tworzeniu silnych związków mię­
. pa11stwami tego kręgu, rozciet'1czając znaczenie interesów narodowych, gra-
·,c i suwerenności. W świecie ponowoczesnym porządek siły wypierany będzie
zez porządek prawa. Bezpiecze11slwo wewnątrz tego świata osiąga sję też dzię­
·:przejrzystości, współzależności, a także daleko idącej ingerencji w si,rawy we-
nętrzne innych krajów. (Modelem takiego układu są pa11stwa tworzące Unię
ropejską). Dominować tu będzie kolektywne podejście do kwestii bezpiecze11-
.. a międzynarodowego, a także w znacznej mierze do bezpiecze11stwa narodo-
go.
A. Toffler, Szok przysz/o,foi, przeł. E. Ryszka, W. Osiaty11ski, Pm1stwowy Instytut Wydawni-
: ' 11
' Warszawa 1974; A. i I-I. Toffler, op. cit.
224 Rozdział XI
W systemie wartości spolecze11stw odczuwalna będzie silna niechęć
wszelkiej przemocy. Użycie siły przez pa11stwa tego kręgu nie będzie traktow
w istocie w kategoriach klasycznych. Znacząca będzie presja społeczna na ol'.>
żcnie ryzyka operacji militarnych i na prowadzenie ich przy maksymalnie ogi'
czonych stratach. Strategie bezpiecze11stwa będą zorientowane raczej na zapó
ganie konfliktom, działania prewencyjne; w strategiach wojskowych przew~·
będą komponenty ofensywne. Strategie zorientowane będą nie tylko i nie tylej
dotychczas na „obronę", ile na „bezpiecze11stwo" 12 • Siły zbrojne stworzone
obrony nie są w stanie „automatycznie" zapewnić bezpiecze11stwa, wymag~
zdolności do wielu innych działa11 i operacji.
Siły zbrojne w tym kręgu będą nieliczne, lecz świetnie uzbrojone i wyposa ·
ne w sprzęt wykorzystujący najnowsze technologie. Dużą wagę będzie się pi"
wiązywać do wyposażenia i systemów zapewniających ochronę życia i zdro
personelu. W istocie jedynie w tym luęgu dokonuje się rewolucja w spraw ·
wojskowości, jedynie tu konsumuje się w pełni skutki rewolucji informacyj
i skokowego postępu w dziedzinie technologii i produkcji.
W kręgu „postindustrialnym" - świecie ponowoczesnym - występują an,
zawodowe bądź przechodzące na profesjonalizm. Krąg postindustrialny wed
opracowat'l ameryka11skich przełomu wieków obejmował: Amerykę Północ
Europę Zachodnią oraz tzw. Pierście11 Pacyfiku (poza Japonią - Australię, No
Zelandię, Singapur i Chile) 13 •
Drngi luąg - ,,industrialny", świat nowoczesny, tworzą kraje określane ·
późno lub nowo industrializowane i bardziej rozwinięte pa11stwa byłego blo
wieckiego. Silne, zazwyczaj scentralizowane pa11stwo jest tu traktowane jako.
narnszalna zasada ustrojowa. Świat ten obejmuje tradycyjne paóstwa narodo
Porządek w tym świecie funkcjonuje głównie dzięki równowadze sił lub obe
ści państw-hegemonów. Rękojmią ładu jawi się tu przede wszystkim siła, p
co prawdopodobie11stwo konfliktów zbrojnych jest relatywnie wysokie. Ws
mie wartości mniejszą wagę przywiązuje się do strat w ewentualnych konflikt.
i wojnach. Silne pozostaje przekonanie, że interesy narodowe mogą wyma
w pewnych okolicznościach zastosowania kontrolowanej przez pat'lstwo prze1 ·
cy. Strategie, doktryny bezpiecze11stwa i militarne w dalszym ciągu będą h
wać zasadzie stałej gotowości do (nagłego) wybuchu wojny.
Siły zbrojne mogą być nadmiernie wykorzystywane na użytek wewnę
do chronienia ekip rządowych. W funkcji zewnętrznej pozostaną przezn
12„Obrona" i „bezpiecze11stwo" w ostatnim półwieczu w praktyce Europy ZachodnieJ:
być używane jako terminy bliskoznaczne, a nawet jako synonimy. W nowych realiach to b
ry może skutkować niekorzystnie w przebudowie sil zbrojnych. Zwraca na to uwagę Ch.N.•
ly, Nowy kształt europejskich sil zbroj11ych II prog11 XYI wieku, ,,Technika Wojskowa" 200·
s. 27-32.
13 Za zespołem „A1111y After Next" - w opracowaniach Strategie Studies Institute, SI U
War College, Carlisle Barracks.
Zmiany zaclloclzące w sferze wojskowości 225
" ne przede wszystkim do ochrony interesów narodowych, leż kosztem sąsiadów.
Będą one głównie przygotowywane do wojny w tradycyjnym jej rozumieniu, też,
do długotrwałych i ofiarochionnych operacji. Zorganizowane będą w duże jed-
nostki lądowe i innych rodzajów wojsk. Armie masowe pozostaną lu typem do-
111inującym.
Współczesny krąg przedindustrialny - świat
przednowoczesny, jest swoistą
111ozaiką stagnacji, słabości (bezsiły) rządów i przemocy. Utrata przez rządy zdol-
ności do sprawowania władzy to zjawiska powszechne. Jawna anarchia panuje na
rozległych obszarach; istniejące pat1stwa opierają się na chwiejnej konstrukcji. Te
pa11stwa nieposiadające monopolu na użycie środków przemocy jawią się siedli-
skami grup terrorystycznych, przestępczości zorganizowanej.
W „skład" sil zbrojnych tych pa11stw wchodzą oprócz regularnych jednostek
:wojskowych zorganizowanych według ogólnych standardów, podległych władzy
centralnej, regularne i nieregularne uzbrojone grupy, mniej lub bardziej zorgani-
zowane milicje, prywatne armie lokalnych wodzów, jednostki najemników, gru-
py samoobrony. Tę mozaikę struktur i „struktur" siłowych wypełniają też liczne
.· organizacje paramilitarne, uzbrojone gangi kryminalne, grupy te1rn1ystyczne.
Armie często gromadzą element przestępczy; dla zorganizowanych grup prze-
stępczych bywają wręcz przystanią. Ich zdolność do prowadzenia regularnych,
długotlwalych operacj~ jest znikoma. Niekiedy bywają one uzbrojone i wyposa-
,żone w sprzęt wysokiej klasy - jednak nie w systemy, lecz ich elementy.
. Trzeci krąg cywilizacyjny - ,,przedindustrialny", świat przednowoczesny,
tworzą najbardziej zacofane pa11stwa i narody Afiyki i Azji.
11 .3. Wskaźniki zmian
Kierunki i dynamikę zachodzących zmian w sforze wojskowości można okre-
ślić, posługując się mierzalnymi, dającymi się wyrazić w wielkościach liczbo-
wych wskaźnikami. Są to najczęściej: liczebność sił zbrojnych, poziom wydat-
ków wojskowych (obronnych) oraz stopie6 uzawodowienia.
Liczebność sił zbrojnych, szczególnie w patistwach nowoczesnych i ponowo-
~zesnych, pozostaje w ścisłym związku z kosztami ich utrzymania, z budżetem
· ojskowym (obronnym), tzw. wydatkami wojskowymi (obronnymi) 14 • Identy-
·• kację zmian liczebności sił zbrojnych należy zatem poprzedzić anali~ą dynami-
# wydatków obronnych. '.
w
W okresie zimnej wojny wydatki wojskowe czasie pokoju osiągnęły nie-
. potykany w historii, nieporównywalnie wysoki poziom. Utrzymywanie dwubie-
runowej równowagi sił dokonywało się w warunkach wyścigu zbroje6.. Wydatki
ojskowe w skali świata w roku 1985 . osiągnęły sumę 1171 miliardów dola-
"' Terminy „wydatki wojskowe" i „wydatki obronne" nie są synonimami, w praktyce jednak na
ogól stosuje się je zamiennie. Por. J. Płaczek, Aktualne le11de11cje w wydatkach wojskowych wspó/-
zesnego J'wiala i ich ko11sekwencje dla Polski, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004.
226 Rozdział XI
rów 15• Koniec zimnej wojny oznaczał jednocześnie koniec wyścigu zbrojefr
korzystanie z tzw. dywidendy pokojowej. Od 1989 roku wydatki zaczęły}§
łownie spadać, co obse1wowano przez kilka następnych lat aż do roku
W 1990 roku wynosiły one niecałe I OOO miliardów dolarów, w 1998 - 11
700 miliardów. Na tak wyraźny, bo niemal pięćdziesięciopi:ocentowy spad
żyło się przede wszystkim radykalne obniżenie wydatków w Europie Zachod
w pa11stwach członkach byłego Układu Warszawskiego 16 oraz w Stanach
noczonych. Trend ten nie objął w istocie pa11stw Azji, Afryki, Ameryki Polu
wej. Na Bliskim Wschod7,ie w tym czasie wydatki wzrosły dwukrotnie.
Wzrost wydatków w tempie 5-10% rocznie następuje po roku 1998. Naj
szy udział w kształtowaniu tej tendencji mają Stany Zjednoczone, które
nęly w 2003 roku poziom porównywalny z rokiem 1985, a w roku 2008 l'
dwa razy wyższy. Udział USA w światowych wydatkach od kilkunastu la
nosi około 45% i jest równy wydatkom obronnym kolejnych dziesięciu ·
stu pa11stw. Teza o kształtowaniu się społecze11stw „postmilitarnych" zda
znajdować potwierdzenie we wskaźnikach określających procentowy udzi
datków obronnych w budżecie paóstwa. Odnosi się to do paóstw europel
NATO, w których wynosi on obecnie średnio 1,75%. To „odmilita1yzow
staje się czytelne, jeśli porównamy ten wskaźnik z analogicznym z roku
Był on wtedy dwa razy wyższy, wynosił 3,7%. Największe jednak różnice<
czą pa11stw byłego Układu Warszawskiego. W 1985 roku w Związku Radzi
osiągnął on 16,1 %, w Polsce- około 7%; w 2001 roku w Rosji-4,8%, w P
- 1,9%; w roku 2008 odpowiednio - 3,5% i 1,9%.
Najniższe obciążenia finansowe społecze11stwa na rzecz obronności (wo
odnotowuje się w Europie. Od niskiej europejskiej średniej odbiegają wyr
jedynie Grecja (w roku 2001 - 4,6%), Turcja (4,9%) oraz Rosja (4,8%),
i w tych krajach przytaczany wskaźnik maleje (w 2008 roku Grecja - 3,3%
cja - 2, 1%, Rosja - około 4%). Najbardziej obciążone militarnie w świecie
dżety Korei Północnej, Erytrei, Arabii Saudyjskiej, Syrii, Izraela.
Równolegle ze zmniejszeniem wydatków obronnych następował, szcż~
nie w latach dziewięćdziesiątych, spadek liczebności sił zbrojnych. To z(
miale. Przy mniejszych nakładach finansowych nie sposób utrzymać liczn
mii i odwrotnie - mniej liczne wojsko jest (przynajmniej tak się może w~/
mniej kosztowne. Na ten proces zmniejszania rozmiarów armii poza as
ekonomicznym wywiera wpływ kilka innych, istotnych czynników. O pi •
radykalnej redukcji zadecydowało zako6.czenie zimnej wojny. W histori
ko11czeniu każdej większej wojny następowało rozwiązanie (,,rozpuszc ·
15 Dane za rocznikami „Mili tary Balance", International Institute for Strategie Studie~·
London.
16 Wymowne jest porównanie wydatków wojskowych z roku 1985 i 200 I ponoszon
ZSRR (Rosję) oraz Polskę. ZSRR w 1985 roku - 368 mld dolarów, Rosja w 2001 roku - 4
larów; Polska w 1985 roku - 21,6 mld dolarów, w 200 l roku - 3,4 mld dolarów.
Zmiany zachodzące w sferze wojskowości 227
domów") znacznej, zazwyczaj większej, części wojsk. Tak też stało się po zako6-
czeniu wojny „zimnej". Zmniejszenie liczebności armii jest następstwem rady-
lrnlnej zmiany charakteru środowiska bezpiecze11stwa, w wyniku czego pojawia-
.ją się nowe wyzwania, nowe zadania dla sil zbrojnych; wśród zadm1 klasycznych
następuje zmiana primytetów. Współcześnie silom zbrojnym pm1stw, szczegól-
nie pm1stw ponowoczesnych, stawia się zgoła nowe wymagania. Ze względu na
nowe misje, nowe zadania muszą być one bardziej wszechstronne, elastyczne, do-
stosowane do działa11 poza granicami kraju, na terytoriach oddalonych. Sprostać
tym wymaganiom mogąjednostki profesjonalne - mniej liczne, mobilne, dosko-
nale przygotowane i wyposażone. Profesjonalizacja, uzawodowienie wojsk z ko-
lei bezpośrednio rzutuje na zmniejszenie ich liczebności. Jakość niewielkich jed-
nostek profesjonalnych ma rekompensować liczebność dużych jednostek wojska
z poboru.
Na ograniczenie rozmiarów armii zawodowej rzutują w sposób znaczący
koszta jej utrzymania; armia tego typu jest droższa, droższy jest żołnierz zawo-
dowy. Choć ustal znamienny dla zimnej wojny wyścig zbroje11, do wojsk wciąż
wprowadza się nowe, bardzo kosztowne systemy uzbrojenia i wyposażenia.
Współczesne armie stają się coraz droższe w utrzymaniu. Wzrastające koszty
.wymuszają redukcje ich liczebności.
Od 1985 roku, kie<;ly łączna liczba żołnierzy służby czynnej w świecie wyno-
siła około 28 milionów, odnotowuje się stały, choć nieregularny spadek liczeb-
ności wojsk. W roku 2002 stan „światowej armii" wynosił około 20,5 miliona
żołnierzy - to oznacza spadek o około 30%. Ten spadkowy trend kształtowały
przede wszystkim pai'istwa NATO oraz byłego Układu Warszawskiego. W NATO
z łącznej liczby 5,8 miliona żołnierzy w roku 1985 zostało w 2002 roku 3,7 mi-
liona. Jeśli w 1985 roku wojska Związku Radzieckiego liczyły 5,8 miliona żoł­
nierzy, to w roku 2002 liczba żołnierzy armii Federacji Rosyjskiej wynosiła około
1miliona. Za normę europejską redukcji dokonanej w ostatnich piętnastu latach
można przyjąć wskaźnik 25-40%. ·
Ogólnemu, spadkowemu trendowi nie poddawały się armie Azji, Afryki,
Ameryki Południowej, choć wyraźnie zmniejszyła się liczebność wojsk Chin
,z 3,9 do 2,3 miliona) oraz Wietnamu (z 1 miliona do 480 tysięcy). Od czasu
rzełomu XX/XXI wieku w większości armii świata następuje stabilizacja ich
ozmiarów, liczebność nie ulega znaczącym zmianom. Wyjątek stmiowią uzawo-
owiane armie kilku europejskich pa6.stw NATO (w tym Polski). •
W 2003 roku pa11stwami dysponującymi najliczniejszymi (ponad 300 tysięcy
, ołnierzy) armiami świata były:
1) Chiny- 2270 tysięcy żołnierzy,
2) USA- 1414 tysięcy,
3) Indie - 1398 tysięcy,
4) Korea Płn. - 1082 tysięcy,
5) Rosja - 988 tysięcy,
228 Rozdział XI
6) Korea Płd. - 686 tysięcy,
7) Pakistan - 620 tysięcy,
8) Iran - 520 tysięcy,
9) Turcja - 515 tysięcy,
I O) Wietnam - 484 tysięcy,
11) Myanmar (cl. Birma)-444 tysięcy,
12) Egipt- 443 tysiące,
13) Irak - 389 tysięcy,
14) Tajwan - 370 tysięcy,
15) Syria - 319 tysięcy,
16) Tajlandia - 306 tysięcy,
17) Ukraina - 302 tysiące.
Po pięciu latach (2008) wśród wyżej wymienionych pa11stw istotne zmi
nastąpiły w Iraku, któ1y po wojnie odbudował swoje siły zbrojne liczące niesp
na 200 tysięcy żołnierzy, oraz na Ukrainie, gdzie nastąpiła redukcja przekrac
jąca 100 tysięcy personelu wojskowego.
Kolejnym z wymiernych wskaźników pozwalających uchwycić istotę znf
zachodzących w sferze wojskowości jest stopie11 uzawodowienia armii. To pro
ściśle związany z nowymi misjami, nowymi zadaniami sił zbrojnych. Analizy
tyczące uzawodowienia należy zatem poprzedzić rozważeniem tej kwestii.
11.4. Nowe funkcje, nowe zadania sił zbrojnych. Ku armii zawodow
Klasyczne funkcje sił zbrojnych wynikają z traktowania ich jako instrm
tu polityki pa11stwa nowoczesnego. Siły zbrojne były formowane i utrzymy
ne w celu zapewnienia bezpiecze11stwa pa11stwa; przede wszystkim (choć nie
ko) jego bezpiecze11stwa zewnętrznego, przeciwko zagrożeniom ze strony inn
paiistw. Miały spełniać stricte militarne funkcje obronne. Tę zasadniczą, defi
sywną funkcję dopełniały często zadania ofensywne, realizowane na określon
terytorium.
Z kmicem XX wieku te tradycyjne funkcje i wynikające z nich role - nie,
ko wśród społecze11stw ponowoczesnych - tracą swoją wyłączną i polity,p
istotność. W publicznej dyskusji w wielu bajach Europy Zachodniej po zt
wojnie dały się zauważyć silne tendencje do pomniejszania roli sił zbrojnyc .
jednej z centralnych instytucji w pa11stwie. Można przy tym odczuć niewąt
wpływ braku zagroże11 agresją zbrojną, braku zagroże11 wojennych. ..
Istotną przesłanką zmiany ról sił zbrojnych jest fakt, że pozimnowoj
konflikty, ich charakter zdecydowanie zmieniają obraz wojny. Niewiele.·.·.
się z klasycznego pola walki. W nowo pojawiających się konfliktach zbroj
wzrasta liczba i różnorodność ich uczestników, znikają linie rozgraniczają, '
nostki walczące od niewalczących (kombatantów od niekombatantów), n 18 Ch. Donelly, Nowy kształt ... , op. cit., s. 27-32.
staje się głęboka asymetria stron itd. W „nowych" konfliktach wojska eu ·
Zmiany zachodzące w sferze wojsl<owości 229
skie i amerykat'lskie (a także z innych kontynentów) uczcstnicząjako interwenci.
Ich misje bojowe to interwencje o ofensywnym charakterze. Ważną, charaktery-
styczną cechą tych interwen~ji jest internacjonaliza~ja.
Na progu XXI wieku wykorzystanie sił zbroj1!ych do misji/operacji pokojo-
wych nie jest czymś nowym. Na uwagę zasługuje jednak niezmienne od kilkuna-
stu lat duże zainteresowanie społeczności międzynarodowej tym instrumentem
utrzymywania i tworzenia bezpiecze11stwa. Warto wspomnieć, że w roku 2004
w szesnastu misjach pokojowych ONZ brało udział niemal 60 tysięcy persone-
lu ze 103 krajów. Do tego należy dodać czterdzieści misji prowadzonych przez
organizacje regionalne (NATO, OBWE, UE, WNP, UA, ECOWAS). Nowocze-
sny peacekeeping wymaga od jego uczestników nie tylko tradycyjnych wojsko-
wych cnót i umiejętności, lecz także umiejętności odgrywania ról dalece niewoj-
skowych - od dyplomaty przez policjanta aż po ratownika, kierownika szpitala
czy zarządcę miasta 17 •
Spektrum funkcji sil zbrojnych po zimnej wojnie znacznie się zwiększyło;
dawne funkcje i zadania podlegają istotnej modyfikacji. Podstawowym ich prze-
znaczeniem jeszcze niedawno była obrona militarna. Obecnie siły zbrojne sta-
ją się instrumentem budowy bezpiecze11stwa. Te dwie bliskoznaczne kategorie:
obrona i bezpiecze11stwo, dobra analiza ich treści stanowią -w przekonaniu m.in.
Ch. Donelly'ego - nięoclzowny kontekst, punkt wyjścia do kreowania koncep-
cji budowy nowych sił zbrojnych (w Europie!) 18 • Funkcja klasyczna - obrona
- zmienia swoją treść, swój sens. W wymiarze wewnętrznym obecnym zagro-
żeniom należałoby przeciwstawiać się raczej silami policyjnymi oraz paramili-
tarnymi. W wymiarze zewnętrznym właściwą kategorią staje się zamiast obrony
przed agresją - ochrona.
Na plan pierwszy - dowodzi cytowany analityk - obecnie wysuwają się zada-
nia związane z funkcją bezpiecze11stwa, i to bezpiecze11stwa zewnętrznego. Prze-
kłada się to na nieodzowną zdolność i gotowość wojsk do uczestnictwa w sta-
bilizacji w ramach wielonarodowych operacji wojennych i innych niż wojenne;
w ramach operacji ktyzysowych, pokojowych, humanitarnych, ewakuacyjnych.
Godna uwagi jest wizja nowych ról sil zbrojnych, ich nowych funkcji, a tak-
.że sylwetki żołnierza XXI wieku nakreślona przed kilkoma laty przez szwajcar-
skiego myśliciela (b. generała) G. Daenikera. Jego zdanie111 19 :
. - siły zbrojne będą spełniać w przyszłości głównie funkcję pre~encji, in-
te1wencji i przywracania porządku. Odstraszanie i tradycyjnie rozumiana walka
zbrojna zejdą na drugi plan; ·
17 Lapidarnie le nowe role określił W. von Bredow: ,,chronić" (profeci), ,.pomagać" (help),
,,ratować" (help). Z prezentacji: New, No11-Ih1ditional Ro/es for the Military na konferencji E11-
.ha11cing the Security of States in a Mu/tipo/ar World, Marshall Center, Garmisch-Partenkirchen,
.ii1arzec 1999.
19 W. von Bredow, op. cit.
230 Rozdział XI
ostatecznym celem na teatrach dzialai'l wojennych nie będzie już zwyc:i
stwo, lecz stworzenie warunków dla ustanowienia ogólnego i stabilnego pok
z włączeniem byłych wrogów;
- siły zbrojne będą angażowane do walki z przestępczością, do udziału w.
prowadzaniu przestępców (na dużą skalę) przed trybunały międzynarodowe ..
skowi będą sięgać do metodyolicji;
- interwencje militarne strony trzeciej w konflikty traktować się będzie j
ważny, niekiedy pierwszy, krok w procesie pojednania stron;
- przeciwnika należy (1ie tyle pobić, zwyciężyć lub zniszczyć, lecz zasto
wać jego działania tak, by przygotować go do czegoś w rodzaju reedukacji;
- żołnierz przyszłości nie może poprzestać jedynie na myśleniu i zacho
niach według czysto militarnych praw i norm. Przynajmniej oficer musi być i
ny do myślenia w kategoriach politycznych i dyplomatycznych;
- elastyczność i wielofunkcyjność na polu walki będą bardziej pożądane a
żeli ruch i ogiet'1.
Wobec tendencji rozrostu fimkcji i zadaii, tendencji do „ucywilnienia" ami
wobec zmiany charakteru profesji żołnierzy pojawiają się głosy przestrzegaj
przed przeładowaniem wojska funkcjami niewojskowymi - cywilnymi. Postul
je się potrzebę odzyskania racjonalności m.in. w misjach pokojowych. Żołni ·
może i powinien służyć pokojowi; nie jest on jednak ani najlepszym sanitar
szem, ani dyplomatą czy misjonarzem 20 •
Ku armii zawodowej. Era masowych armii z powszechnego poboru wY'
nie przechodzi do historii. Uzawodowienie sił zbrojnych w ostatnim piętna'
leciu objęło tak wiele armii, że można je traktować w kategorii trendu. Obę
niemal wszystkie armie pm'istw wchodzących w skład NATO albo już zó
sprofesjonalizowane, albo znajdują się w zaawansowanym procesie prol3
nalizacji. Pozostałe - nieliczne - zapowiadają profesjonalizację w nieodle
terminach. Trend przechodzenia ku typowi zawodowemu armii występuj
wątpienia w Europie i Ameryce Północnej. Na taki stan rzeczy złożyło się
przesłanek. Najczęściej wspomina się o coraz bardziej skomplikowanej i.q
droższej, a więc wymagającej wysoce profesjonalnej obsługi technice. To
słanka bez wątpienia ważna, choć niejedyna i niekoniecznie główna. Idee tw
nia nasyconych nowoczesną techniką, wysoce manewrowych armii zawodQ
nie są czymś zupełnie nowym. Głosili je po pierwszej wojnie światowej: li
ler, H. Seeckt, Ch. de Gaulle, B.I-I. Liddell Hart. Idee te jednak nie ziściły si
przed drugą wojną światową, ani (w istocie) w okresie zimnej wojny. Właś
kompleksowe warunki do przechodzenia na system armii zawodowych zais
zarówno w związku z rewolucyjnymi zmianami w technicznym oprzyrządo
wojska, jak i wytworzeniem się jakościowo odmiennego środowiska bezpi
stwa. Proces profesjonalizacji jest wymuszany nie tylko w związku z pot.
20 Por. C. Jean, Geopolityka, op. cit., s. 184-194.
Zrniany zachodzące w sferze wojskowości 231
mi obsługi wyrafinowanej techniki, lecz w jeszcze większym stopniu z nowymi
,' rolami, nowymi funkcjami i zadaniami, jakie stawia się wspólcześnie przed woj-
skiem. Coraz więcej zada11 siły zbrojne pai'lstw NATO (i nie tylko) już wykonu-
ją z dala od własnego kraju. Nie wnikając tu w przyczyny tego stanu (była już
w o tym mowa), należy zauważyć, że coraz więcej 1niejsca zajmują w działaniach
armii różnego typu operacje ekspedycyjne. Żołnierz z poboru do takich dzialai'1
jest znacznie mniej przydatny; podczas nich bowiem potrzebne są zarówno szcze-
gólne kwalifikacje,jak i szczególna motywacja. Opinie praktyków co do koniecz-
ności posiadania jednostek złożonych z żołnierzy zawodowych na potrzeby ope-
racji pokojowych, operacji innych niż wojenne sąjednomyślne.
· Od współczesnego żołnierza wymaga się szerokiego wachlarza umiejętności.
Nie można ich nabyć w krótkim czasie - okresie tzw. zasadniczej służby wojsko-
. wej; nie da się ich podtrzymywać w trybie amatorskim - w niekoniecznie efek-
tywnym systemie ćwicze11 rezerw.
Trend ku profesjonalizacji ma ścisły związek z odmasowieniem, z dokonują­
cymi się redukcjami w armiach świata (była o tym mowa w poprzednim podroz-
, dziale). Redukcje na dużą skalę armii z poboru stawiają spolecze11stwa przed dy-
iematem „obsługi" zasady powszechności służby. W celu jego rozwiązania można
shacać okres służby lub dokonywać selekcji poborowych. To drugie rozwiązanie
może prowadzić do niępożądanych napięć społecznych. Praktycznie w ostatnich
.. .latach dokonuje się kolejnych ogranicze11 czasu służby; z no1my lat osiemdzie-
. siątych - dwóch lat - do obecnej średniej - rzadko przekraczającej sześć miesiQ-
cy. Tak radykalne skracanie czasu szkolenia i służby przy wzrastającej jednocze-
.śnie złożoności zadm'i w sposób nieuchronny musi odbijać się niekorzystnie na
jakości.
Mimo wszystkich swoich zalet przechodzenie na koncep~ję armii zawodowej
,wiąże się z istotnymi trudnościami, a nawet ryzykiem. Jest to rozwiązanie kosz-
;towne; pai'istwa małe i niebogate stać jedynie na ryzykownie nieliczne zawodo-
we siły zbrojne. Przed przyjęciem tej opcji powściąga się wiele spolecze11stw, i to
nie tylko tych, które mają problemy ekonomiczne. Opmy przed anniązawodową
inają często charakter kuhurowo-ustrojowy. Armia zawodowa, uważana za woj-
~ko „najemne", nie wszędzie jest odbierana z nieodzowną akceptacją.
' Choć profesjonalizacja wojska jest współcześnie zjawiskiem powszechnym,
~? jednak trudno traktować ją poza krajami NATO, Europą Zachod1iią, i Środko­
wą w kategorii trendu. Symptomatyczny jest przykład Rosji, gdzie da~no zapo-
wiadane przejście na system armii zawodowej przekłada się w praktyce na jedy-
nie 17% uzawodowienia planowanego w roku 2006.
 Rozdział XI
232
11.5. Prywatyzacja misji, działań militarnych i paramilitarnych.
Problem najemnictwa w XXI wieku
Po zako11czeniu zimnej wojny następuje wyraźne przejmowanie wielu .f
cji militarnych przez całkowicie cywilne struktury. W luótkim czasie pojawił,:
..;. świecie liczne firmy zajmujące się już nie tylko znaną i powszechnie akci •
waną obsługą wojska, lecz także działalnością do niedawna zastrzeżoną dla 1
skowych. Prywatne firmy oferujące różnorodne usługi z bojowymi łącznie
się liczącymi graczami we '-Vspólczesnych konfliktach zbrojnych - zarówno
dzypat'lstwowych, jak i wewnętrznych. Jednocześnie w latach dziewięćdzi
tych gwałtownie wzrosła liczba najemników, przede wszystkim pozostaj,~~
w dyspozycji tego typu firm. .,.··
Geneza prywatnych firm zajmujących się wojskowością sięga wojsk naj
nych, które w pewnym oJa-esie były stosowane przez strony walczące nie J
w Europie. Znani byli kondotierzy, żołnierze-zawodowcy do wynajęcia. Dos
by najemnej zaciągali się zarówno szeregowi żołnierze, jak i oficerowie; na
ni bywali też generalowie 21 • Po powołaniu armii stałych, a następnie armH
sowych z poboru, zniknął popyt na najemników. Swoisty renesans najem11i
nastąpił w okresie dekolonizacji Aftyki, gdzie strony licznych wojen dom()
i rebelii często korzystały z ush1g najemników. Brali oni udział m.in. w„w
domowej w Kongu (rebelii Katangi), Nigerii (rebelii Biafry), Angoli (zat;,
po stronie sil rządowych, jak i rebeliantów) oraz licznych innych konflikt,
W Europie jednak pozostały jedynie pewne symboliczne jednostki - Legi.·
dzoziemska we Francji, oddziały Gurld1ów w służbie b1ytyjskiej, Gwardia...
ska, fimkcjonujące zresztą na specjalnych warunkach prawnych, takich, kt~
spektująresttykcje Konwencji Genewskiej i rezolucji ONZ. . czele; a także organizacje niepa11stwowe, kartele narkotykowe, wielkie koncer-
Najemnictwo jest zjawiskiem w świetle konwencji niepożądanym 1
nie przez nią zdefiniowanym. Według protokołu dodatkowego do Konwenc
newskiej z 1977 roku najemnikiem jest osoba: specjalnie zwerbowana W,
lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym; która rzeczywiście bierze
udział w działaniach zbrojnych, głównie w celu uzyskania korzyści mater'
otrzymała obietnicę wynagrodzenia materialnego wyraźnie wyższego o,
które jest przyrzeczone lub wypłacane kombatantom mającym p~dobn~:;
i sprawującym podobną funkcję; nie jest obywatelem ~tr~ny konfhl~tu at}/1
mieszka11cem terytorium przez nią kontrolowanego; me Jest członkiem ~t
nych strony konfliktu; nie została wysłana przez pa11stwo inne niż strona},
21Szeroko z ich usług korzystał np. słynny car Rosji Piotr I.
22 O ich znaczeniu i pozycji świadczy choćby to, że w czasie rebelii Katangi_;"c~era~t,
ncgo w Polsce dywizjonu 303 Jan Zumbach był nieformalnym dowódcą katangusk1ego
a po kilku latach dowodził lotnictwem zbuntowanej Biafry, por. J. Zumbach, Ostatnia wa
życie jako lotnika, przemytnika I poszukiwacza przygód, Wydawnictwo Espadon, Warsza ·.
Zmiany zachodzące w sferze wojskowości 233
tu w misji rządowej jako członek sił zbrojnych tego pai'lstwa. Najemnikiem jest
osoba spełniająca wszystkie powyżej wymienione warunki lącznie 23 •
Wyraźne stanowisko wobec najemnictwa zajmowała Organizacja Narodów
Zjednoczonych. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego z grudnia 1968 roku stwier-
dza, że wykorzystywanie najemników przeciwko ruchom narodowowyzwole11-
czym jest karalne jako „akt Ia-yminalny", a sami najemnicy są „wyjęci spod pra-
wa". Deklaracja zasad prawa międzynarodowego uchwalona przez Zgromadzenie
Ogólne NZ w październiku 1970 roku stwierdza, że każde pa11stwo ma obowią­
zek powstrzymywania się od organizowania lub zachęcania do organizacji zbroj-
nych sił nieregularnych lub zbrojnych grup, nie wyłączając najemników, w celu
wtargnięcia na terytorium innego pa11stwa. W prawie wielu krajów udział obywa-
teli w formacjach najemnych jest zabroniony24 •
Prywatne firmy i korporacje wojskowe, choć mają swoje pierwowzory, są
zjawiskiem jakościowo nowym. Pojawiły się one w znaczącej skali w latach
dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Jakościowo nowych znacze11 nabrała jed-
nocześnie kwestia najemnictwa. W niemal wszystkich nowych, pozimnowojen-
nych konfliktach zbrojnych występowali różnego rodzaju najemnicy, odgrywa-
jąc w nich zazwyczaj ważną rolę - od awanturników poszukujących przygód
w wojnach bałka11skich aż po wysoce profesjonalne firmy ochroniarskie z siedzi-
bą w Londynie i filian1i na całym świecie, takie jak Control Risks Groups, Defen-
ce Systems Ltd, Sandline International, Saladin Security, Gurldm Security Guards
czy wreszcie słynna Executive Outcomes25 •
Skala usług oferowanych i podejmowanych przez prywatne firmy wojsko-
we rozciąga się od logistyki po działania bojowe. Operują one na wszystkich
kontynentach, z ich usług korzysta wiele pa11stw ze Stanami Zjednoczonymi na
ny. Na przykład słynna firma Executive Outcomes założona przez weteranów
porudniowoaf1ykai1Skich sił specjalnych podejmowała misje rozpoznawcze, by
następnie przejść do działat'l (bojowych!) w ochronie pól naftowych w Angoli,
w, szkolenia wojska i dostaw broni. Firma na zlecenie dyktatora Sierra Leone wzięła
udział w tłumieniu rebelii. Szkoliła również żołnierzy Zambii, Ugandy, Mozam-
i:biku, Malawi. Ame1yka1'tskie i brytyjskie firmy szkoliły bądź szkolą armie w tak
różnych krajach jak: Chorwacja, Uzbekistan, Gwinea Równikowa (to tylko nie-
)które). Cywilne firmy budowały bazy dla amerykat'lskich jednostek~ Kosowie,
,wyprzedzając przybycie personelu wojskowego.
23 R. Bierzanek, Wojna a prawo międzynarodowe, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Naro-
, 1dowej, Warszawa 1982, s. 148.
· 24 T. Łoś-Nowak (red.), Encyklopedia politologii, t. S: Stosunki międzynarodowe, Zakamycze,
Kraków 2002, s. 227-228.
25 Por. M. Duffield, Post-modern c01iflict: Warlords, post-adjustment states and private protec-
lion, ,,Civil Wars" 1998, nr I, s. 92 (65-102).
234 Rozdział XI
Firmy prywatne rozwinęły szeroko swoją działalność w wojnie z terrąt
zmem. W Afganistanie podjęły zadania ochrony prezydenta tego kraju, bu
wały obozy odosobnienia dla terrorystów (podejrzanych) w Guantanamo, 0 ··
nialy bazy w Kuwejcie, a zaangażowane było ponad 20 'tysięcy personelu w
typu firmach, a proporcja personelu wojskowego (wojsk rŻądowych) do p
nelu prywatnych firm militarnych wynosi 1O: 1. Na ten wskaźnik powołują s
którzy działania Amerykanów w Iraku nazywają „wojną sprywatyzowaną": pv
czas inwazji wojsk amerykańskich prywatne firmy wojskowe oprócz zapewn
nia zabezpieczenia logistycznego obsługiwały nawet systemy bojowe - sysf
antyrakietowy AEG IS, rakiety przeciwlotnicze „Patriot", miały też udział w id
tyfikacji celów. Do funkcji firm po zakończeniu operacji wojennej oprócz zdo
nowanego przez nie zabezpieczenia logistycznego należy m.in. ochrona ważn
osobistości, ochrona obiektów, eskortowanie transportów. Obserwacje z ich d
łalności w Iraku wskazują na zwiększający się udział w pracach tradycyjnie 1
konywanych przez wojsko, a nawet tradycyjnie dlm1 zastrzeżonych.
Wybitny znawca problemu Peter W. Singer uważa, że ptywatne firmy woj'
we można ze względu na oferowane przez nie usługi podzielić na trzy gmpy.
- firmy zajmujące się szeroko rozumianym zapewnianiem bezpieczeńst
(od ochrony osobistej dygnitarzy i obiektów po pomoc w działaniach zbi·
nych);
- firmy zajmujące się doradztwem, oferujące swe usługi w zakresie szl<
nia żołnierzy, szkolenia taktycznego itp.;
- fitmy zapewniające pomoc logistyczną, infonnacje wywiadowcze. \
Spektrum zleceniodawców korzystających z usług prywatnych firm wof
wych jest szerokie i - jak pisze R. Uesseler - skrajnie niejednolite. Sięga ocl
tażków wojennych i dyktatorów przez grupy rebeliantów i bezwzględne k
narkotykowe do suwerennych paóstw, renomowanych przedsiębiorstw i orga'.
cji międzynarodowych walczących o poszanowanie praw człowieka27 • Pod w
dem wielkości zlece11 największymi zleceniodawcami są współcześnie pa'
silne. Drugim większym zleceniodawcą stała się prywatna gospodarka. Tr
grupę stanowiąpai1stwa „słabe" i „upadłe". Coraz więcej zleceó pochodzią
ganizacji i instytucji międzynarodowych w związku z realizowanymi prz \
misjami/operacjami pokojowymi. W p1ywatyzowaniu sfery wojskowośc'
dująAmerykanie. W latach 1992-2002 Pentagon zawarł ponad trzy tysi~'
traktów; ich wartość w roku 2004 mogła wynieść - według szacunku P.': ·
- około 25 miliardów dolarów.
Cytowany powyżej R. Uesseler w toku swoich badm'i ustalił, że wspól ··
takich firm wojskowych nie jest kilkanaście, ale całe setki; że nie pracuje
P. W. Singer, Outsourcing wal', ,,Foreign Affairs", 111arzec-kwiecie11 2005.
26
27R. Uesseler, Wojna jako usługa. Jak pl'ywatne .firmy wąjskowe niszczą demokracj
M. Kalata, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, s. 41-66.
Zmiany zachodzące w sferze woj:;l<owości 235
kilka tysięcy byłych żołnierzy, ale dziesiątki tysięcy rozsianych po całym świe­
ćie najemników 28 •
Na burzliwy rozwój prywatnych firm wojskowych zlożylo się wiele przy-
czyn. Jako że mowa tu o organizacjach zorientowanych na dochód, w pierwszym
rzędzie należy wymienić popyt na usługi wojskowe i okołowojskowe oraz po-
daż, czyli liczbę odpowiednio przygotowanego personelu. Koniec zimnej wojny
oznaczał redukcję wojsk porównywalną z redukcją po zak011czeniu wojen świa­
towych. W la'ótkim czasie liczebność wojsk zmniejszyła się o ponad 5 milionów,
a w tej liczbie znalazł się znaczący procent żołnierzy zawodowych o najwyż­
szych kwalifikacjach i sprawności. Wielu z nich szukało nowego zajęcia w swo-
im zawodzie.
Podaż, jak się okazało, szybko spotkała się z popytem. Zako11czenie zimnej
wojny oznaczało zmniejszone zainteresowanie dotychczasowych dwóch głów­
nych aktorów sceny międzynarodowej podtrzymywaniem wiernych sobie reżi­
·· mów; skoóczył się czas zamrażania wielu konfliktów. W słabych pai'lstwach za-
częły mnożyć się lokalne konflikty zbrojne, w których żadna ze stron nie była
w stanie osiągnąć należytej przewagi. Do pomyślnego rozstrzygnięcia nadawały
się w tych sytuacjach nieliczne, ale wysoce profesjonalne, dobrze uzbrojone jed-
nostki złożone z weteranów. Zapotrzebowanie na najemników rodziły nowe kon-
flikty wybuchające w r9żnych miejscach, zwłaszcza w Aftyce. W Czarnej Afiyce
powszechna jest opinia, że jeden najemnik z renomowanej firmy Executive Out-
' comes jest wart tyle co kompania rodzimych żołnierzy.
Określony wpływ na zapotrzebowanie na usługi p1ywatnych firm wojsko-
wych ma postęp w dziedzinie techniki i technologii. Nowe systemy wyposaże­
nia i uzbrojenia bywają tak trudne w obsłudze i konserwacji, że w praktyce kon-
serwację, a nawet obsh1gę, trzeba pozostawiać cywilnym specjalistom. Wojsko,
;szczególnie słabszych ekonomicznie la-ajów, moźe nie nadążać z kształceniem
własnych fachowców.
Podstawowe znaczenie w procesach p1ywatyzacji sfery wojskowości mają
zmiany charakteru konfliktów zbrojnych, charakteru pola walki. W działaniach
wojskowych, w tym w działaniach bojowych, coraz bardziej zaciera się granica
· niędzy pie1wiastkiem wojskowym i cywilnym.
· Gwałtowny rozwój firm zbiegł się z ogólnym trendem prywatyzacyjnym,
przekonaniem, że prywatny podmiot wykona ola·eślone czynności le1~ej, spraw-
iej i taniej niż pa11stwowy. W istocie rachunek ekpnomiczny odg1ywa tu pierw-
orzędną rolę. To względy ekonomiczne powodują gwałtowny wzrost zainte-
esowania armii tzw. outsourcingiem, czyli coraz powszechniejszym zlecaniem
adai1 wykonywanych dotąd przez wojsko wyspecjalizowanym firmom. Pojęcie
utsourcingu stało się jednym z najpowszechniejszych w transformujących się
. latach dziewięćdziesiątych wojskach; formułą prawie magiczną.
28 Ibidem, s. 21, 22.
 Rozdział XI
236
Gałąź prywatnych usług militarnych w świecie przynosi roczne dochody sza<i
wane na pięćdziesiąt (Ch. Moskos) do st11 (P. Singer) miliardów dolarów rocząi-
Z prywatyzacją sfery wojskowości wiąże się szereg problemów stwarzaj
cych olueślone ryzyko. Firmy prywatne nie zawsze działają całkowicie zgodl
z interesem swoich mocodawców. Zgodnie z zasadami wolnego rynku najeit
cy w przypadku zbyt dużego ~yzyka lub zbyt malej zapłaty mogą odstąpić od{
konywania zadania. Mogą tym samym narazić żołnierzy na duże, nawet śmier
ne niebezpiecze11stwo. Najemnicy działający w Iraku nie podlegają bezpośred
jmysdykcji dowództwa wojsk koalicyjnych, co może spowodować niestoso,
nie się do niektórych rozkazów. Nie ma w istocie ram prawnych regulując
status najemników; nie wiadomo, według jakiego prawa sądzić ich za przewi
nia i przestępstwa. Problematyczna jest kwestia ochrony najemników jako
ców wojennych.
Ważnym problemem jest brak efektywnej kontroli naci p1ywatnymi fim1
wojskowymi. Nie ma czytelnych reguł reluutowania pracowników, szkoleni .
gulaminów pracy. Nie ma przepisów regulujących, kto może, a kto nie, wyn
tego typu firmę. P1ywatne firmy wykonują w praktyce także zlecenia niebezpf
nych dyktatorów, organizacji pozapa11stwowych; realne jest ryzyko realizacji 1
ce11 grup terro1ystycznych.
Osobną kwestią jest wynagrodzenie personelu firm prywatnych, znac
wyższe aniżeli żołnierzy wykonujących podobne czynności na podobnych s
wislrnch. W ten sposób nie tylko narusza się postanowienia Konwencji GCl
skiej, lecz także powoduje przechodzenie żołnierzy ze służby czynnej do t
w tych finnach 29 •
Ekspansja wojskowych firm prywatnych jest oceniana niejednoznacznie
towany P. Singer, dostrzegając problemy związane z ich działalnością, uwa_·
można je stosunkowo łatwo rozwiązać, stwarzając odpowiednie regulację'
ne i wtedy szerokie zaangażowanie firm p1ywatnych w dziedzinie wojsko
można uznać za korzystne. Należy jednak podzielić obawy o zbyt daleko:
sprywatyzowanie wojny, która powinna pozostać domeną pa11stwa.
Od przejmowania przez cywilów wielu funkcji tradycyjnie zastrzeżony
wojskowych nie ma raczej odwrotu. Czasy dąże11ia do maksymalnej sam9.
czalności armii przechodzą do historii. Dynamika rozwoju p1ywatnychfo
skowych może osłabnąć, lecz ich pozycja prawdopodobnie się utrzyma ..
11.6. Rewolucja w sferze wojskowości
Po wojnie w Zatoce (1991) promowany przez Amerykanów termi!,}
lucja w sferze wojskowości" (RMA) stał się jednym z najczęściej uż.
2'' Problem ten dotyczy również Polski; kilku byłych żołnierzy GROM-u jest zatr
obecnie w Irnku.
Zmiany zachodzące w sferze wojsl<owości 237
" _w gremiach teoretyków i praktyków wojskowości. RMA zajmują się na różne
sposoby wszystkie liczące się w świecie instytuty i centra studiów strategicz-
nych.
W definiowaniu „rewolucji" wyodrębnia się zazwyczaj dwie perspektywy
bądź dwa jej poziomy. Rewolucja w szerszym rozumieniu obejmuje fundamen-
talne zmiany zasad prowadzenia wojny; zmienia spolecze11stwo, pai'istwo, jego
organizację wojskową; modyfikuje zdolność pa11stw do tworzenia i kształtowa­
nia sil zbrojnych. W podejściu szerokim kładzie się akcent na czynniki politycz-
ne, socjalne, ekonomiczne wymuszające kompletnie odmienny typ organizacji
zbrojnej i jej struktury (RAND - C. Builder, R. Peters). Rewolucje powodujące
tak głębokie zmiany nie zdarzają się często.
Rewolucja w węższym rozumieniu obejmuje przede wszystkim zagadnienia
strategii wojskowej. W tym podejściu akcentąj e się zmiany, jakie wymusza zasto-
sowanie nowych technologii, nowego uzbrojenia na dokttynie, sposobie prowa-
dzenia działa11 bojowych oraz organizacji wojsk. Jak piszą W. Murray i M. Knox:
„rewolucje w dziedzinie wojskowości są czasem innowacji, w którym w teorii
wojskowości rozwijają się nowe pojęcia, włączając w to zmiany w dokhynie, tak-
. tyce, procedurach i technologii ( ... ) zajmują one miejsce niemal wyłącznie na po-
ziomie operacyjnym wojny. Rzadko dotyczą poziomu strategicznego, wyjąwszy
<:sytuacje, w któ1ych opęracyjny sukces może wyznaczyć duże strategiczne zrów-
nanie poziomów. Ponadto rewolucje w dziedzinie wojskowości zawsze pojawia-
ją się w kontekście polityki i strategii, a kontekst ten jest wszystkim"30 •
W literaturze przedmiotu najczęściej przytacza się definicję Science and Tech-
nology Commitee ( 1998): ,,RMA to wielka zmiana w naturze działa11 wojennych
będąca następstwem innowacyjnej aplikacji nowych technologii, które w kombi-
nacji z radykalnymi zmianami doktryn militarnych oraz koncepcji operacyjnych
i organizacyjnych fl.mdamentalnie zmieniają charakter operacji militarnych".
Warunkiem zaistnienia rewolucji (skądinąd jej przesłanką) są jakościowe
i\w pewnej mierze ilościowe zmiany uzbrojenia i wyposażenia wojska. Rewolu-
'. ja oznacza głębokie zmiany obejmujące wszystkie sfo1y wojskowości, a przede
·· szystkim: rozpoznanie, dowodzenie i łączność, systemy uzbrojenia (wprowa-
enie broni precyzyjnej). Obejmuje też strukturę, organizację wojsk. Armia po
ianie, w projekcie gen. Sullivana (dowódcy ameryka11skich sił lądowych), ma
_ć zbudowana z niewielkich modułów; struktur mniej stałych, ale e1as,\ycznych,
zujących raczej na zdolnościach niż gotowości. do odpierania zagroże11; ma
zostać hierarchiczna odpowiedzialność przy 1-i-miej hierarchicznej organizacji.
adycyjną organizację wojsk opartą na „platformach" (samoloty, oluęty, czoł­
:): ma zastąpić struktura konstruowana wokół: rozpoznania, komunikacji, bro-
1precyzyjnej.
30 Zn: P. Fnber, Rewoltu,ja w dziedzinie wojskowo.ki, ,,Zeszyty Nnukowc Akademii Obrony
odowej" 2003, nr 4, s. 100-1 OI.
 Zmiany zachodzące w sferze wojskowości 239
238 Rozdział XI

zbrojnych po przyjęciu wniosków strategicznego przeglądu obronnego (Strate-

REWOLUCJA W SFERZE WOJSl<OWOŚCI
(RMA- Revolution in Mi/itary Affairs)
/ przemysłowej
Aplikacja rewolucji
; ; ~ informacyjnej (XX i XXI w.)
gie Dąfence Review) w 1998 roku transformacja generalnie dokonuje się w duchu
RMA. Bardziej krytycznie do RMA Uako koncepcji ameryka11skiej) podchodzi
Francja, choć na uwagę zasługują przeprowadzone tam zdecydowane reformy.
Francuskie siły zbrojne zostały sprofesjonalizowane, struktury uelastycznione
przez wprowadzenie elementów systemu modułowego, organizację wojsk zo-
rientowano na zadaniowość. W Niemczech, choć dokonują się duże zmiany, na

I ZMIANA
(skokowego postępu w dziedzinie technologii i produkcji)

§
+
N systemach (,.oprzyrządowaniu" systemów)
komunikacji
rozpoznania
uzbrojenia
drodze rewolucji stały dwie zasadnicze przeszkody: zbyt niski budżet obronny(!)
oraz przywiązanie do armii z poboru. Znaczące reformy wojskowe przeprowadzi-
ło kilka mniejszych pat'1stw europejskich, m.in. Włochy, Hiszpania, Grecja, Cze-
chy. RMAjednak na te i inne reformy ma wpływ ograniczony.
wyposażenia
W Unii Europejskiej, w budowaniu Wspólnej Polityki Bezpiecze11stwa i Obro-
ny kwestia rewolucji w dziedzinie wojskowości praktycznie jest nieobecna; RMA
ZMIANA -► organizacji (struktur) jak dotąd nie determinuje ani bezpiecze11stwa i obrony Unii, ani przyszłej archi-
-► doktryny
-► strategii tektmy bezpiecze11stwa Europy 32•
ORGANIZACJA- z opartej na „platformach" (okręt, samolot, czołg) RMA w NATO, będąc przedmiotem debaty fachowców, ustąpiła nieco miqj-
--J>do ➔ opartej na rozpoznaniu komunikacji, broni precyzyjnej sca problemom bardziej dolegliwym, tj. luce w zdolnościach wojskowych, jaka
----.....
STRATEGIA (DOKTRYNA) ➔zmiana paradygmatu zwycięstwa wytworzyła się między siłami zbrojnymi USA a partnerami europejskimi i zwią­
zanej z tymi kwestiami interoperacyjności. Wpływ idei RMA na Sojusz jako ca-

I ZMIANA podstawowych parametrów rozmachu bitew

tE CZAS (kompresja)
SIŁA (jakość)
PRZESTRZEŃ (nowy wymiar)
Rys. 13. Rewolucja w sferze wojskowości
Źródło: oprac. własne.
RMA zarówno w sferze refleksji, jak i (szczególnie) praktyki jest fenomet
amerykańskim szeroko, choć w różnym stopniu adaptowanym przez inne
stwa. W Stanach Zjednoczonych traktuje się jąjako główną siłę transformacj
zbrojnych. Należy zauważyć wyjątkowe zainteresowanie ideą rewolucji w s:6
wojskowości w Chinach, gdzie RMA widzi się jako centralny komponent 11}
strategicznej 3 1•
W Europie kwestie te, inaczej niż w Ameryce, nie znalazły się w cę,
debaty. Bardziej niż problemy RMA Europejczyków absorbowała „dyvv(
pokojowa", sprawy mniej generalne - redukcje budżetów obronnych, pr,Q
nalizacja sił zbrojnych, operacje pokojowe. Nie ma jednolitego europejs
podejścia nie tylko do kwestii rewolucji; podstawowe znaczenie mają tui.
ce ilościowe i jakościowe między armiami państw europejskich. Jako pię
zdecydowała się zaadaptować idee RMA Wielka Brytania. W brytyjskie!
łość jest wciąż ograni~zony, choć wyraźnie odczuwalny. Kolejne inicjatywy,
które najdobitniej wyrażają postanowienia „szczytu praskiego", prowadzą do So-
juszu bardziej mobilnego, w któ1ym jedynie siły zbrojne USA i częściowo Wiel-
lciej B1ytanii i Francji będą zdolne do przeprowadzenia kompleksowych opera-
cji - zachowają zdolności „systemu systemów", a słabszym partnerom pozostaje
możliwość dorównania ich standardom dzięki specjalizacji. W duchu RMA dolw-
nały się zmiany struktur dowodzenia w NATO. W miejsce jednego z dwóch do-
wództw strategicznych utworzone zostało dowództwo transformacji Sojuszu (Al-
lied Transformation Command -ATC) wraz z podległymi mu strukturami.
Badania nad kwestiami rewolucji w dziedzinie wojskowości oraz poważne
działania na rzecz jej urzeczywistnienia podejmuje się, poza wymienianymi po-
wyżej patistwami, w Indiach, Rosji, a także w pm'istwach średniej wielkości, 111.in.
Australii, Republice Południowej Aftyki, Nowej Zelandii33.
•· RMA bywa traktowana z reze1wą. Prawdziwa rewolucja w opinii sceptyków
jeszcze nie nastąpiła, to zaś, co się dzieje, to stała, nieco przyspieszon<\ewolucja
w wyposażeniu, organizacji wojsk oraz taktyce (M. O'Hanlon, F. Kagan). Ter-
minem lepiej opisującym proces zmian zachodzących w sferze wojskowości jest
,,transformacja". Pojęcie „rewolucji" jest jednak zasadne o tyle, że wyraża skalę,
, radykalność zmian; niekoniecznie najlepiej natomiast oddaje tempo tych zmian.
32 G. Maspoli, E11l'opea11 Sec111'ily and Revolution in Milita1J1 A/Jail;v, ,.International Security

31 Niezwykle interesująca jest dyskusji\ o możliwości pogodzenia sensu RMA z kl, Forum", Zurych, październik 2002.
33 D. Dickens (w „Working Paper" 1999, nr 14, CSS Wellington, New Zealand) dowodzi, że
chit'lskąfilozofią wojny, z koncepcją wojny ludowej Mao. Por.: Qiao Liang, Wang Xianglll
stl'icted 1Vc11:fare, PLA Literature and A1ts Publishing House, Beijing 1999. państwo średnie z armią o niewielkich zdolnościach może zaabsorbować RMA.
240 Rozdział XI
RMA zazwycz,~j fascynuje, jej rezultaty w armii amerykm'iskiej wzbudzają tytk
podziw. RMA dała amerykm'Iskim silom zbrojnym żdecydowane przewagi.;]'J
suwa się przy tym pytanie: dlaczego ta najnowocześniejsza i najsilniejsza arni
nie wygrywa swojej kolejnej wojny 34?
Literatura uzupełniająca
Balcerowicz B., Pokój i„ nie-pokój". Na progu XXI wieku, Bellona, Warszawa 2002/
Chojnacki W. (red.), Trans.formacja instytucjonalno-organizacJjna wojska u progu<}
wieku, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004. · potrzebę zorganizowania specjalnego zespołu ludzi, którzy zajmowaliby się tyl-
Gray C., Strategy.for Chaos. Revolutions in Militm:JI Ajfairs and the Evidence off/isto
Frank Cass, London 2002.
Jean C., Geopolityka, przeł. T. Orlowski, J. Pawłowska, Zakład Narodowy im. Osso
skich, Wrocław 2003.
Kuhlmann J., Callaghan J., MilitmJ' and Society in 21st CentWJ' Europe, LIT, Miinste
Hamburg-London 2000.
Płaczek J., Aktualne tendenc;je w wydatkach wojskowych współczesnego świata i ich i,
plikacje dla Polski, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004.
Singer P.W., Outsourcing war, ,,Foreign Affairs", marzec-kwieciet'1 2005.
Toffler A. i H., W~jna i antywoJna, przeł. B. i L. Budreccy, Świat Książki, Warsza.
1999.
Uesseler R., Wojna jako usługa. Jak p1ywatnefirmy wojskowe niszczą demokrację, p
M. Kalata, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008. ' ··
34 Kwestię tę rozwija prof. M. Rasmussen, The Revolution in MilitatJ' A.ffail·s m1d the B
rang Ęffecl, Danish Institute for International Studies, Copenhagen 2004.
ZAKOŃCZENIE
W Pal1stwie Platona czytamy, że konieczność prowadzenia wojen stwarza
ko sprawami wojennymi - odpowiednio uzbrojonych i wyszkolonych wojowni-
: ków. Ta specjalna organiza~ja-wojsko - miała służyć do obrony przed napaścią,
utrzymania porządku wewnątrz oraz poszerzania terytorium pa11stwa. Wojsko
' wedhlg dojrzałego Platona miało być nieodzownym elementem pai1stwa. Przez
następne ponad dwadzieścia wieków w tej fundamentalnej koncepcji niewiele
się zmieniło.
W rzeczywistości siły zbrojne są instytucją tak starąjak pa11stwo. I choć w hi-
storii ich role, znaczenie i charakter ewoluowały, to były one stale obecne, tak
jak stale obecne były konflikty zbrojne i wojny. Zawsze pozostawały instrumen-
tem polityki. Używano tego instrumentu z różną intensywnością, pośrednio lub
bezpośrednio - rzadko- go odrzucano. Ta banalna skądinąd refleksja nieodparcie
nasuwa się podczas studiowania przebogatej literatury historii wojen i wojsko-
wości. Podejmując problematykę siły militarnej w pa6stwie i stosunkach między­
narodowych, starałem się jednak liczne konteksty histo1yczne nieco ograniczać,
skupiając się bardziej na współczesności - identyfikacji i opisach stanu, zacho-
dzących przemian, kierunków tych przemian, elementach prognozy.
Mąjąc na uwadze głównego adresata książki, starałem się miarkować w for-
mułowaniu osobistych sądów, powściągać od publicystycznych dygresji, oszczęd­
nie dawkować swoje racje.
Mimo potraktowania szeroko, wieloaspektowo problematyki sił zbrojnych,
w książce w istocie pominąłem kilka absorbujących współczesne studia strate-
giczne problemów, m.in. zagroże11 asymetrycznych, proliferacji broni masowego
rażenia, terroryzmu. Uczyniłem to świadomie.
Ufam, że udało mi się w dostatecznym stopniu powściągnąć od 11admiernego
wchodzenia w detale i dygresje oraz stosowania specyficznego (i nie~byt komu-
nikatywnego) języka skądinąd bardzo mi znaneg<Yśrodowiska.

LITERATURA
Adamkiewicz M., Z dziejów etosu wojska, Bellona, Warszawa 1998.
Adams J., The Next World War (Computers Are the Weapons and the Front Line is E
where), Simon and Schuster, New York 1998.
Ajnenkiel A. (red.), Pod wspólnymi sztandarami. Droga Polski do NATO, Akade
Obrony Narodowej, Warszawa 1999.
Allum P., State and Society in Western Europe, Polity Press, Cambridge 1995.
Anioł W., Paradoksy globalizacji, Oficyna WydawniczaASPRA-JR, Warszawa 2QQ
Anton P.S. i in., The Global Technology Revolution, RAND, Santa Monica 2001. , .
Arguilla J., Ronfeld D., In Athena s Camp. Preparingfor Conflict in the Information,
RAND, Santa Monica 1997. · Base (USA) 1993.
Aris H., Turkish Armed Forces, Monch Tiirkiye Xayincilik, Ankara 2002.
Arnett E., Nuclem· Weapons After Comprehensive Test Ban, SIPRI, Stockholm 1996':.
Aron R., Pokój i wojna między narodami, przeł. A. Milczarek, Centrum im. Adama S
tha, Warszawa 1995.
Asmus R.D., NATO. Koncepcja bezpiecze11stwa w XXI wieku, Centrum Stosunków
dzynarodowych, Instytutu Spraw Publicznych, Warszawa 1997. . .,
Asmus R.D., NATO. Otwarcie drzwi, przeł. C. Murawski, G. Siwek, Wydawnic
,,Muza", Warszawa 2002.
Balcerowicz B., Obronność pa11stwa średniego, Bellona, Warszawa 1996.
Balcerowicz B., Pokój i „nie-pokój". Na progu XXI wieku, Bellona, Warszawa 200 1
Balcerowicz B. (red.), Słownik terminów z zakresu bezpiecze11stwa narodowego, Ałł;
mia Obrony Narodowej, Warszawa 2002. · . Bógdał-Brzezi11ska A., Gawrycki M., Cyberte1-ro1J1zm i problemy bezpiecze11stwa il1fhr-
Balcerowicz B., Sojusz a obrona narodowa, Bellona, Warszawa 1999.
Balcerowicz B., Strategia Unii Europejskiej a strategie narodowe pa11stw czlonkoi,Vś~i
w: E. Haliżak (red.), Polityka zagraniczna i wewnętrzna pm1stwa w procesie int<;[{:
cji europejskiej, Oficyna Branta, Wydział Nauk Politycznych i Dziennikarstwar
wersytetu Warszawskiego, Bydgoszcz-Warszawa 2004.
Bankowicz M., Zamach stanu. Studium teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu J,!1
łońskiego, Kraków 2009.
Barber B., Imperium strachu. Wojna, terr01J1z111 i demokracja, przeł. I-I. Jankowska,·
dawnictwo Muza, Warszawa 2005.
Barnett J.R., Future War, Air University Press, Maxwell Air Force Base (USA) 199
Bauman Z., Globalizacja, przeł. E. Klekot, Państwowy Instytut Wydawniczy, War.
wa 2000. · ·
Baylis J., Smith S., The Globalization of World Politics, Oxford University Press,,
York 1997. ··
Literatura 243
Baylis .I., Wirtz J., Gray C.S., Cohen E., Strategia we 11wpólczes1~)'111 świecie, przeł. W. No-
wicki, Wydawnictwo Uniwersytetu .lagiel1011skiego, Kraków 2009.
Beaufre A., Wstęp do strategii. Odstraszanie i strategia, przeł. F. Dziedzic, Wydawnictwo
Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1968.
Beck U., Spolecze,istwo IJ'ZJJ/ca: w drodze do innej nowoczesności, przeł. S. Cieśla, Wy-
dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004. ,
Bendyk E., W~jna wirtualna, ,,Res Publica Nova" z 16 listopada 2002.
Bensimon D., Errera E., Żydzi i Arabowie, przeł. R. Gromacka, K. Pruski, Wydawnictwo
Cyklady, Warszawa 2002.
Ben ton B., Soldiersfor Peace: Fifty 1-ears of UN Peace Keeping, Facts on File, New York
1996.
BevinA., The Future of Wm:fóre, WW Norton and Co., New York-London 1995.
Bielei'1 S., Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosxjskiej, Oficyna Wydawnicza
· ASPRA-JR, Warszawa 2006.
Black J., 1Yar and the World MilitmJ' Power and the Fate qf Continents 1450-2000, Yale
University Press, London 2000.
Black J., War: Past, Present and Future, Sulton Publishing, London 2000.
Blank S.J. i in., C01iflict, Culture and HistOIJ', Air University Press, Maxwell Air Force
Blasco D., The Chinese Anny Today. T,·adition and Tiw1sformationfor the 21st Centwy,
Routledge, London-New York 2006.
Bobrow D., Haliżak E., Zięba R., Bezpiecze11stwo nmvdowe i międzynarodowe u schyłku
XX wiela1, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Fundacja Studiów Międzynarodowych,
Warszawa 1997.
• Bocheński J.M., De virtute militari. Zmys etyki wojskowej, ,,Philed", Kraków 1993.
Bordziłowski J. i in. (kom. red.), Mała encyklopedia wojskowa, Wydawnictwo Minister-
stwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967 .
.· Boutros-Ghali B., Program dla Pokoju oraz Załącznik do Programu ... , Polski Instytut
Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1995.
Bowman S., Historical and Cu/tura! Injiuences on Coalition Operations, Strategie Stu-
dies Institute, Carlisle Barracks 1997.
111acyj11ego we współczesnym świecie, Fundacja Studiów Międzynarodowych, War-
szawa 2003 .
. Bracken P., Pożar na Wschodzie: narodziny azjatyckiej potęgi militarnej i drugi wiek nu-
klearny, przeł. Z. Sala, Politeja, Świat Książki, Warszawa 2000.
· Brodie B., War and Politics, Macmillan, London 1974.
Brzezi11ski Z., Bezład; polityka światowa na progu XXI wieku, przeł. K. Mui'awski, E<li-
tions Spotkania, Warszawa 1994.
Brzezii'1ski Z., Wielka szachownica: główne cele polityki ame1yka11skiej, przeł. T. Waży11-
ski, Świat Książki, Warszawa 1998.
Brzezi1'1ski Z., Tfj1bó1: Dominacja czy przywództwo, przeł. B. Pietrzyk, Społeczny Instytut
Wydawniczy Znak, Kraków 2004.
Bull H., The Anarchical Society: A Study of Order in World Politics, Macmillan, Lon-
don 1977.
Butt J.I., Pierspektiwy rozwitija wojennqj strategii za period do 2010-2015 goda, Akade-
mia Obrony Narodowej, Warszawa 2002.
244 Literatura Literatura 245

Buzan B., People, Slates and Fem·: An Agenda.for lnlemalio11al Security Studies in'
Post-Cold lt'ar Era, Lynne Ricnner Publishers, Boulder, CO 1991.
Byman D.L. i in., Ti·end1· in Outside Support.for Insurgent Movements, RAND, Santa
nica 2001.
Callaghan J., Schoenborn M., Warrio,;~ in Peacekeepi11g: Points of Te11sio11 in Conip(
Cu/tura! Encounlers, LIT;Hamburg 2003.
Cesarz Z., Stadmtiller E., Problemy polityczne w.17Jólczesnego świata, Wydawnictwo
wersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996.
Chojnacki W. (red.), Ti·ansformacja i11stytucjonal110-orga11izacyjna wojska 1,a progu
wieku, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004.
Chwostow W. (red.), Historia dyplomacji 1871-1914, przeł. S. Gnich, M. Olkie~
M. Borowska, Książka i Wiedza, Warszawa 1973.
Ciborowski L., Walka informacyjna, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru11 1999. · ••
Ciupi11ski A., Kultura strategiczna Francji, Akademia Obrony Narodowej, Warsza
1995.
Ciupii'1ski A., Malak K., Bezpiecze11stwo polityczne i wojskowe, Akademia Obrony N
dowej, Warszawa 2004.
Clark J., Globalization and Fragmenlation. International Relations in the Twentielh
tury, Oxford University Press, Oxford 1997.
Clark W., Bitwy coraz bardziej złożone, ,,Rzeczpospolita" nr 285, grudzie11 2000.
Clausewitz K., O wojnie, przeł.: ks. I-II A. Cichowicz, ks. III L. Koc, ks. vn.::·
F. Schoener, Wydawnictwo Test, Lublin 1995.
Cohen R., Mihalka M., Cooperative Security: New Horizons for International 01'
,,The Marshall Center Papers" 2001, nr 3.
Contamine P., Wojna łll .ś:redniowieczu, przeł. M. Czajka, Volumen, Bellona, Warszii
2004.
Cooper R., Pękanie granic. Porządek i chaos w XXI wieku, przeł. P. Kłossoii
Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2005.
Copeland D., The Origin of Major War, Cornell University Press, lthaca 2000.
Cordesman A.H., The lraqi War, Center for Strategie and International Studies, Was,li
ton 2003.
Cordesman A.H., The Lessons ofĄfghanistan, Center for Strategie and International.
dies, Washington 2002.
Cottey A., Security in the New Europe, Palgrave, New York 2006.
Cottey A., Edmunds T., Forster A., Democratic Control of the Milila,y in Postcom111
Europe: Guarding the Guards, Palgrave, New York 2002.
Crepon P., Religie i wojna, przeł. E. Burska, Marabut, Gdańsk 1994.
Czaputowicz J., System czy nie/ad? Bezpiecze11stwo europejskie u progu XXI wiefo,
dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Czarnecki W. (Sztab Generalny WP), Cele strategiczne Iraku w operacji „Iracką
ność" - próba rekonstrukcji, w: Materiały z konferencji AON, Warszawa 2003.
Cziomer E., Zyblikiewicz L., Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych,
dawnictwo Naukowe PWN, Kraków 2002.
Dahl R., O demola-acji, przeł. M. Król, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Krak
Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2000.
Dahrcnclorf R., Nowoczesny k011flikt .1poleczny: esej o poli~vce wo/110/,ci, przeł. S. Brat-
kowski i in., Czytelnik, Warszawa 1993.
M Dewar .T.A. (i in.), Expa11dabili()' of the 21st Cent111:v Am~v, RAND, Santa Monica 2000.
· Dęga C., Udział Wo/ska Polskiego w mi.ifach pokqjoH:Jlch Orga11iza<Ji Narodów Zjed110-
cz01~)'ch, Akademia Obrony Narodowt:i, Warszawa I993.
Dictio11C11J' ~( Militm:v and Associated Terms, Departmcnt of Defense, Washington 1987.
< Dobosiewicz Z., Łętocha T., Malinowski M.J., Rola armii w „y;:Jlce, Wydawnictwo Mini-
sterstwa Obrony Narodowej, Warszawa 2000.
Dob1y M., So~jologia klJ'Z)ISÓW spolecz11ych, przeł. K. Wakm·, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1995.
Donelly Ch.N., Nowy kształt europefskich sil zbrąj11ych u progu XXI wieku, ,,Technika
Wojskowa" 2003, nr 1.
Drucker P.F., Spolecze11stwo postkapitalistycz11e, przeł. G. Kranas, Wydawnictwo Nauko-
we PWN, Warszawa 1999.
Dufiield M., Post-modern co1?flict: Warlords, post-acfjustment states and private protec-
.
tion, ,,Civil Wars" 1998, nr 1.
Dupuy T., The Evolution of Weapons a11d Wmfare, London 1980.
Dworecki S., Kęso1'1 T., Ko,?flikty zbr~j11e w Europie i na Bliskim Wschodzie, Wydawnic-
two Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1996.
Dworecki S., Kęso11 T., Kulisz M., Współczesne konflikty zbr~jne. Aspekt prognostycz,~)',
Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1998.
Dworecki S., Od k01?fli/ctu do wojny, BUWIK, Warszawa 1996.
.:,
Ehrlich S., Norma, grupa, organizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
.
Evans G., Współpraca dla pokoju: Agenda globalna na lata dziewięćdziesiąte i następ­
·•' ne, przeł. K.. Paturej, R. Smole11, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warsza-
wa 1994.
··
Faber P., Rewolucja w dziedzinie wojskowości, ,,Zeszyty Naukowe Akademii Obrony Na-
rodowej" 2003, nr 4.
Fehler W., WJpólczesne bezpiecze11stwo, Wydawnictwo Adam Marszałek, Torm'l 2003.
Finer S.E., The Man on Horseback: The Role of Militm:v in Politics, Westview Press,
·· · Boulder, CO 1988.
Forster A., Armed Forces and Society i11 Europe, Palgrave, New York 2005.
Freedman L., The Revolution in Strategie A_ffairs, Oxford University Press, London
1998. .
Freedman T.L., Lexus i drzewo oliwne, przeł. T. Hornowski, Dom Wydav-?niczy Rebis,
Pozna11 2001. ·
Fukuyama F., Koniec historii, przeł. T. Biero11, M. Wichrowski, Wydawnictwo Zysk
i S-ka, Pozna11 1997.
Fukuyama F., Ostatni człowiek, przeł. T. Biero11, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna11
1997.
Gabriel R., Metz K., Krótka historia wojny, przeł. A. Dzięgielewska, Akademia Obrony
Narodowej, Warszawa 1993.

246 Literatura
Gałganek A., Zmiana w globalnym ,1:Jwte111ie 111iędzy11arodo11y111: supercykle i wąjna heg
111011iczna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozt ·
1992.
Gawliczek P., Pawłowski J., Zagrożenia asy111ehycz11e, Akademia Obrony Narodow
Warszawa 2003.
Gawlikowski K., Chiny wobec Europy, Zakład Narodowy im. Ossoli11skich, Wroc( ·
1979.
Gawlikowski K., Klasyczna chilJska literatura strategiczna i wojskowa, Wyclawnict ·
Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2002.
Gawrycki M., Geopolityka w myśli i prak~vce politycznej A111e1:vki Łaci11skiej, Wyclaw
twa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007.
Gągor F., Paszkowski K., .Międzynarodowe operacje pokojowe w dok11:vnie obronnej
Wydawnictwo Adam Marszałek, Warszawa-Toru11 1998.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość: ,,ja" i spolecze11stwo późnej nowoczesna.~
przeł. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Gilpin R., War and Change in World1· Politics, Cambridge University Press, Cambrid
New York 1981.
Gliman W., Herold D., Peacekeeping Challenges in Euro-Atlantic Security, NATO
fense College, Rome 1994.
Głowacki B., Kosmos 1,vyzwaniem dla naszych możliwości. Zmiana obrazu bezpiecz
siwa narodowego w .frodowisku strategicznym, ,,Zeszyty Naukowe Akademii {)
ny Narodowej" 2003, nr 1.
Góralczyk W., Prawo międzynarodowe publiczne w za,ysie, Wydawnictwo Prawni.
PWN, Warszawa 1995.
Gray C., Modern Strateg)', Oxford University Press, New York 1999.
Gray C., Strategie sense and strategie non-sense, ,,The National Interest", jesie11 1992
Gray C., 'fran.~formation and Strategie Swprise, Strategie Studies Institute, Carlisl~l3
racks 2005.
Gray C.S., Sloan G. (red.), Geopolitics, Geography and Strategy, Frank Cass, Lond
Portland 1999.
Grove E., The Future of Seapower, US Naval Institute Press, London 1990.
Gulczy11ski M., Panorama systemów politycznych świata, Wydawnictwo Sejmowe,
szawa2004.
Gutierres O., Militmy sociology in Latin America, w: J. Callaghan, F. Kernie, Ar
Forces and International Security. Global Trends and Issues, LIT, Milnster 2003
Haliżak E. (red.), Terr01yzm w świecie współczesnym, Fundacja Stosunków Między
dowych, Warszawa 2002. ..
Haliżak E., Popiuk-Rysi11ska I. (red.), Pm1stwo we współczesnych stosunkach międZ
rodowych, Instytut Stosunków Międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe
lar, Warszawa 1995.
Haliżak E. (red.), Stosunki międzynarodowe w XXI wieku: księga jubileuszowa z <J
30-lecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiegg?
dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006.
I-Iarbom L., Sundberg R., Wallensteen P. (red.), States in Armed C01?flict 2008, Upp
University, Uppsala 2009.
Literatura 247
Hcisbourg F., Wqj11y, przeł. K. Bober, Prószynski i S-ka, Warszawa 1998.
Heywood A., Politologia, przeł. B. Maliszewska, M. Masqjć, N. Orlowska, D. Slasiak,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
.. Hirst P., War and Power in the 21st Centlll:v, Polity Press, Cambridge 200 I.
Hittle .J.D., Sztab wojslcm1y, przeł. S. Krakowski, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
·•• Narodowej, Warszawa 1961.
Hoffman B., Oblicza terr01J,z11111, przeł. H. Pawlikowska-Gannon, Politeja, Świat Ksiqż­
ki, Warszawa 1999.
Holsti K.J., Peace and 1-Var: Armecl C011flicts a11d Intemational Order 1648-1989, Cam-
bridge University Press, Cambridge 1991 .
Holsti O. i in., Unity and Disintegration in l11tematio11~1I Alliances: Comparative Studies,
Wiley, New York 1973.
Holzer .I.Z., Demografia, Pa11stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1989.
.: . Howard M., Wqjna w dziejach Europy, przeł. T. Rybowski, Zakład Narodowy im. Osso-
lii'iskich, Wroclaw 1990.
. Hrynkiewicz-Żabicki A., Afiędzynarodowe uwarunkowania i doświadczenia w .1:f'erze
kształtowania relacji z MON i silami zbrojnymi, w: T. Sokołowski, T. Uli{1ski (red.),
Parlament a obronność, Wydawnictwo Adam Marszałek, Torm'i 1996.
Huhtinen A., Rantapelkonen J., Image Wars. Beyond the Masie ąf 1t1/or111ation Wi:11/are,
M arshal of Finland Mannerheim 's War Studies Fund, Helsinki 200 I.
Huntington S., Political Order in Changing Societies, Yale University Press, New Ha-
ven 1968.
Huntington S., The Soldier and the State: The Theory and Politics of Civil-Mi/ita,y Rela-
tions, Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 1957.
Huntington S., T,-zecia fala demokratyzac;ii, przeł. A. Dziurdzik, Wydawnictwo Nauko-
.. we PWN, Warszawa 1995.
Huntington S., Zderzenie cywilizacji i no11y kształt ładu .światowego, przeł. H. Jankows-
ka, Wydawnictwo Muza, Warszawa 1997.
·
s
IgnatieffM., The Warrior Honor: Ethnic War and the Modern Conscience, Holt Paper-
baclcs, London 1998.
IgnatieffM., Virtual rVm:Kosovo and Beyond, Henry Holt, New York 2000.
International Militmy and Defense Encyclopedia, Brassey's, New York 1993.
··
Jakubczak R., Obrona te1J1torialna III RP; strategia, sztuka operacyjna, taktyka: militar-
ne bezpiecze11stwo Rzeczypospolitej Polskiej II progu trzeciego tysiąclecia, Agencja
Wydawnicza Jerzy Mostowski, Warszawa 2003.
Janowitz M., The Professional Soldier, Free Press, New York 1964. -,,,
, Jarmoszko S., Przemiany w Silach Zbrojnych RP pierwszej dekady ustrojowej, Akademia
Obrony Narodowej, Warszawa 2000.
Jean C., Geopolityka, przeł. T. Orłowski, J. Pawłowska, Zakład Narodowy im. Ossoli11-
skich, Wrocław 2003.
Jedlicki J., Świat zwyrodniały. Lęki i wyroki k1J1tyków nowoczesności, Wydawnictwo Sic!,
Warszawa 2000.
Jing Huang, Civil-milita1J' relations in China, w: J. Callaghan, F. Kernie, Armed Forces
and International Security. Global Trend~ and Issues, LIT, Munster 2003.
248 Literatura
Jomini H., Zm:i 1s sztuki 1v1~1'el111ej, przeł. F. Dziedzic, Wydawnictwo Ministerstwa o{'
ny Narodowej, Warszawa 1966.
Jones C. i in., Intemational Securi(JI in a Global Age, Frank Cass, London 2000.
Johnson D.V. (red.), Warriors in Peace Operations, Strategie Studies Institute, Ca
Barracks 1999. · Koziej S., Współczesne proble11~)' bezpiecze11stwa międzynarodowego i narodowego, Wy-
Jóźwiak A., Marcinkowski C., J,Vybrane problemy współczesnych operacji pokojo
Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2002.
Kaczmarek J., Bitwa o przetrwanie, Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 198'
Kagan F., Beware technology that disco1111ects warfj-0111 politics, ,,Policy Rewiev" 20
nr 120. ··
Kaldor M., Global Civil Society. An Answer to War, Polity Press, Cambridge 2003.'/i
Kaldor M., New and Old Wars: Organized Violence in the Global Era, Polity Press,
bridge 1999.
Kant I., O wiecznym pokoju. Zm:i1s filozoficzny, przeł. F. Przybylak, Wydawnictwo
wersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1992. ., ..
Kaplan R.D., Soldiers of God: With Islamie Warriors in Afgha11ista11 and Pakistmt)
tage, New York 2001. 'i:
Kaplan R.D., The world ofAchilles. A11cie11t soldiers, modern warriors, ,,The National
terest", zima 2001/2002.
Kaplan R.D., Warrior Politics. Why Leadership Demands a Pagan Ethos?, Rai{
House, New York 2002. · Kukułka J., Łukaszuk L., Od kol?fliktów do partnerskiej współpracy, Akademia Obrony
Kaplan R.D., Diplomacy of Power: Soviet Armed Forces as a Political Instrui
Brookings Institution, Washington 1981.
Kącki C., Izrael. Jego wpływ na rozwój sytuacji w regionie Bliskiego Wschodu, A
mia Obrony Narodowej, Warszawa 2002.
Kącki C., Siły wielonarodowe do misji pokojowych, Akademia Obrony Narodowej,;;;
szawa 2003.
Keaney T.A., Cohen E.A., Revolution in Wm:fare? Air Power in the Persion Guff,
Institute Press, Annapolis 1995.
Keegan J., Historia wojen, przeł. G. Woźniak, Książka i Wiedza, Warszawa 1998. ;
Kennedy C., The Age of Revolutions, Strategie Studies Institute, Carlisle BarracksJ
Kernie F., Klein P., Haltiner K. (red.), The European Armed Forces in Transition<.
Lang GmbH, Frankfurt am Main 2005.
Khalilzad Z., Lesser I.O., Sources of Conflicts in the 21st Century, RAND, Santa
ca 1998.
Kissinger H., Dyplomacja, przeł. S. Głąbi11ski, d. Woźniak, I. Zych, Wydawnictw.
lip Wilson, Warszawa 1996.
Kitler W., Obrona narodowa Francji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru{1 199.
Kitler W., Obrona narodowa w wybranych pa11stwach demokratycznych, Akademia
ny Narodowej, Warszawa 2003.
Komov S., Informatsionnąja borba w sowremiennoj wojnie - woprosy teorii, ,,Voj
ja Mysi" 1996, nr 3.
Kondrakiewicz D., Systemy równowagi sil w stosunkach międzynarodowych, Wyq'
two Uniwerstetu im. Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999.
Koneczny F., Prawa dziejowe, Wydawnictwo im. Romana Dmowskiego, Londyn 11
Literatura
Kozaczuk W., Na pe1Jferiach piekła, Wydawnictwa Radia i Telewizji, Warszawa 1988.
· Koziej S., Strategia i potencja/ obronny Polski w warunkach czlonkostwa Polski w NATO,
Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2001.
Kozi~j S., Teoria sztuki wą;ennej, Bellona, Warszawa 1993.
dawnictwo Biura Badai'l Strategicznych Prywatnej Wyższej Szkoły Biznesu i Admi-
nistracji, Warszawa 2003.
Krauze M., Szulc B. (red.), Sztuka wojenna. Konteksty teoret;)'czne i prak~vczne, Wydaw-
nictwo Adam Marszałek, Ton111 2000.
Krogars M., Parikka E., To Be a Soldier in a Globalizing World, Finnish National Dcfon-
ce College, Helsinki 2001.
Krząstek T., Ukraina, Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 2002.
Krzysztofek K., Cywilizacja: dwie op(vki, Instytut Kultury, Warszawa 1991.
Kubiak M., Wirtualne wojny czasów globalizacji, w: M. Ożóg-Radew, R. Rosa (red.), Bez-
piecze11stwo i prawa człowieka, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2004.
Kukułka J., Kształtowanie nowego ładu międzynarodowego 11 schyłku XX wieku, Instytut
Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1997.
Kukułka J. (red.), Pokój w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, Pat'istwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1991.
Kukułka J., Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodo,vych, Wydawnictwo ASPRA-JR,
Fundacja Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2003.
Narodowej, Warszawa 1997.
Kukułka J., Popiuk-Rysil'lska I. (red.), Wkład ONZ w rozwój współżycia narodów, Elip-
sa, Warszawa 1997.
Kunikowski J., Rosa R., Wyszczelski L., Armia w systemie demokratycznym, Bellona,
Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2001.
Kupiecki R., NATO u progu XXI wieku, Wydawnictwo „Askon", Warszawa 2000.
Kupiecki R., NATO a operacje pokojowe. Studium Sojuszu w transformacji, Wydawnic-
two Adam Marszałek, Warszawa-Torm'i 1998.
Kupiecki R., Siła i solidarność: strategia NATO 1949-1989, Polski Instytut Spraw Mię-
dzynarodowych, Warszawa 2009. ·
Kuźniar R. (red.), Krajobraz po transformacji. Środowisko międzynarodowe Polski lat
dziewięćdziesiątych, Elipsa, Warszawa 1992.
Kuźniar R. (red.), Polska polityka bezpiecze11stwa 1989-2000, Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa 2001.
Kuźniar R., System zachodni w stosunkach międzynarodowych. Czynniki sprawcze ewolu-
cji, Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Politycznych, Warszawa 1990.
· Kuźniar R., Lachowski Z. (red.), Bezpiecze11stwo międzynarodowe czasu pr±'emian. Za-
grożenia, koncepcje, instytucje, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa
2003.
Kwećka R., Siły specjalne w kontekście w.~pólczesnych zagroże11, Akademia Obrony Na-
rodow~j, Warszawa 2001.
Lewis W.H., Militmy Jmplications of United Nations Peacekeeping Operations, National
Defense University, Washington 1993.
Lider J., Militwy The01y. Concept, Structure, Problems, Gower, Aldershot 1983.
250 Literatura
Liddell Hart B., Strategia. Działania pośrednie, przeł. E. Bagie11ski, Wydawnictwo Mini*
sterstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1959.
Liska G.L., Nations in Alliance. The Limits ąf I11terdepe11de11ce, Johns Hopkins Univer
ty Press, Baltimore 1962.
Lovelace D.C., The Evolution in Mi/ita,y 1Ufc1irs, Strategie Studies Institute U.S. A;n
War College, Carlisle Barracks 1997.
Lucas E., Nowa zimna wojna, przeł. J. Stawski, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna11 2008,
Luttwak E., From geopolitics to geoeco110111ics - /ogic of war, ,,The National Interest
lato 1990.
Łepkowski T. (red.), Zamachy stanu,przewroty, rewolucje: A111e1:1J/w Laci11ska XX wiei,
Czytelnik, Warszawa 1983. · ·
Loś-Nowak T. (red.), Encyklopedia politologii, t. 5: Stosunki międzynarodowe, Zakm
eze, Kraków 2002.
Machiavelli N., Książę, przeł. W. Rzymowski, Unia Wydawnicza VERUM, Warsza
1993.
Makowski A., Siły morskie w.17Jólczesnego świata, Impuls Plus Consulting, GdyI
2000.
.·.
Malendowski W. (red.), Sp01J' i konflikty międzynarodowe: aspekty prawne i polity9zi
Atla 2, Wrocław 2000.
Malendowski W. (red.), ZbroJne konflikty i spoi)' międzynarodowe u progu XXI wie
analiza problemów i studia przypadków, Atla 2, Wrocław 2003.
Malendowski W., Mojsiewicz C., Stosunki międzynarodowe, ,,Atla 2", Wrocław 2000
Mannerheim C.G., Wspomnienia, przeł. K. Szelągowska, Editions Spotkania, War~
wa 1999.
Manwaring M.G., Interna! Wars: Rethinki11g Problem and Response, Strategie Studi~s.
stitute, Carlisle Barracks 2001.
Mao Tse-Tung, J,vj,brane pisma woJskowe, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Nat"O.
wej, Warszawa 1960.
Marshall T.J. (red.), P1vblems and Solutions in Future Coalition Operatio11s, Arrny
College, Carlisle Bmrncks 1997.
Marczuk K.P., Ti-zecia opcJa. Gwardie na,vdowe w wybranych pw1stwach basenu ~
Śródziemnego, Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 2007.
Marszałek M., Siły powietrzne w operacjach reagowania kryzysowego, Akademia ()b
ny Narodowej (,,Zeszyty Naukowe"), Warszawa 2007.
Marszałek M., J,vj,brane aspekty operacji pozawojennych w dokhynie SoJuszu Pólno.
atlantyckiego, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2004. ,i
Maspoli G., European Security and Revolution in Milita,J, Ajfairs, International Se~p
Forum, Zurych, październik 2002. :;
McRae H., Świat w roku 2020: potęga, kultura, dobrobyt - wizja przyszłe
przeł. R. Krzyśków, ABC, Warszawa 1996. ··•.
Menkes J., Prawnomiędzynarodowe uwarunkowania powołania i działania misji O
Warszawa 1992.
Metz S., The MilitCIIJ' Implications ofAlternative Futures, Strategie Studies Institute;l
lisic Barracks 1997.
Literatura 251
Mingst K., Pocll"faH'.l' stosunków 111iędzy11arodoH'.J'Ch, przeł. G. Luezkiewicz, M. Habura,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Mitrofanow A.W., Szagi nowąj gieopolitiki, Moskwa 1997.
Mockaitis T., Rich P., Grand Strategy in the War Againsl Terrorism, Taylor and Francis
Group, London 2003.
Moczulski L., Geopolityka: potęga w czasie i przestrzeni, Bellona, Warszawa 1999.
Modelski G., Long Cyc/es in 1T'orld Politics, University of Washington Press, Seattle-
London 1987.
Molancler R.C., Riddilc A.S., Wilson P.A., Strategie b1/ormatio11 1-Vm.fóre. A New Face rf
War, RAND, Santa Monica 1996.
Moskos Ch., Williams .I.A., Sega! D.R., T'l1e Postmodem Milita,:y: Armed Force.i· 1Uicr
the Cole/ J-Var, Oxford University Press, New York 1999.
Mucha J., Ko11flikt i .1polecze11stwo: z problematyki konfliktu spolecznego we wspólcze-
.mych teoriach zachodnich, Pa11stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978.
MHnkler H., Wąjny naszych czasów, przeł. K. Matuszek, Wydawnictwo WAM, Kraków
2004.
Muszy11ski J., Megatrendy a poli~)'ka, Atla 2, Wrocław 2001.
·····
Naisbitt J., Megatrendy, przeł. P. Kwiatkowski, Zysk i S-ka, Pozna111997.
NATO Handbook, Public Diplomacy Division, Brussels 2006.
Nichiporuk B., Builder C.H., Information Teclmologies and the Future of Land Ww:fi1re,
RAND, Santa Monica 2000.
Nossol K.R., Afercenari"es and transnational security co,porations in the post cold war
era, ,,Civil Wars" 1998, nr I.
Nowacki G., Strategiczne silyjądrowe wybranych pm1stw, Akademia Obrony Narodo-
wej, Warszawa 2002.
Nowacki G. (red.), Militm:vzacja kosmosu, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa
2003.
Nye J.S. jr, Ko11(iikty międzynarodowe, przeł. M. Madej, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa 2008.
Obrusiewicz M., Wielonarodowe połączone siły zadaniowe CJTF, Akademia Obrony Na-
rodowej, Warszawa 2002.
Olejnik K.. (red.), Pax et be/lum, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mic-
kiewicza, Poznm1 1993.
Orzechowski J., Dowodzenie i sztaby, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej,
Warszawa 1986.
Osgood R., Alliances and American Foreign Policy, Johns Hopkins Presl;J, Baltimore
1968. ~.
Otok S., Geografia polityczna: geopolityka - pa,1stwo :_ ekopolityka, Wydawnictwo Na-
ukowe PWN, Warszawa 1996.
Pacek B., Polic.ie wojskowe ~:wiata, Bellona, Warszawa 2006.
Paret P. (red.), Make,~· of Modern Strategy: From Machiavelli to the Nuclear Age, Prin-
ceton University Press, Princeton 1986.
Partner P., Wojownicy boga. Święte wąjny chrześcija,1stwa i islamu, przeł. J. Kozłowski,
Bellona, Warszawa 2001.
252 Literatura
Parzymies S., Czynnik wojskowy w polityce zagraniczn~j Franc:fi 1958-1982, Wydawa .
nictwo Ministerstwa Obrony Narodowej i Polski Instytut Spraw Międzynarodowych; ·
Warszawa 1984.
Pasierb B. (red.), Sprzec::.110.fri i ko,?flikty społeczne oraz ich sk11tki po/i~ycznc, Pa11stwo~
we Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989.
Pawłowski .I., Ciupi11ski A. (red.), U111iędzy11arodo,vio1~)' ko11flikt wewnętrzny, Akademia/
Obrony Narodowej, Warszawa 2003.
Pindel K., Obrona te1:i1toria/11a w Il Rzeczypospolitej, Bellona, Warszawa 1995.
Płaczek J ., Aktualne tendencje w H()'datkach wo_jsko1vych współczesnego świata i ich kon-
sekwencje dla Polski, Akade:11ia Obrony Narodowej, Warszawa 2004.
Pomian K., Europa ijej narody, przeł. M. Szpakowska, Pa11stwowy Instytut Wydawni:
czy, Warszawa 1992.
Popiuk-Rysi11ska I., Ewolucja operacji poko_jowych ONZ po zimnej wojnie, ,,Stosm1ki<
Międzynarodowe" 2003, nr 1-2.
Prins G., The J-Ieart of Tf'm: On Power, Coąflict and Obligation in the Tiven~v-First Ce11~
IIIIJ', London-New York 2002.
Proekt~r D., Siła militarna we współczesnym .s'wiecie, przeł. C. Tarnogórski, Wydawnic-
two Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1987.
Qiao Liang, Wang Xiangsui, U11restricted Wm.fare, PLA Literature and Arts PublishiI1g
House, Beijing I 999.
Rasmussen M., The Revolution in Mi/itm:,1 Affairs abd the Boomerang Eff'ect, Danishln~
stitute for International Studies, Copenhagen 2004.
Raymond J., Pentagon, przeł. E. Niemirska, A. Way da, Wydawnictwo Ministerstwa Obro-
ny Narodowej, Warszawa 1966.
Reiter E. (red.), Der Krieg wn das Kosovo 1998/99, Nidda Verlag GmbH, Mainz 2000:
Reno W., Privatising war in Sierra Leone, ,,Current History" l 997, nr 96.
Reyhman J., Historia Turcji, Zakład Narodowy im. Ossoli11skich, Wroclaw 1973.
Riemer A.K., Die amerikanisch-europaeische Debatte um das Grundverstćindnis
ternationalen Ordmmg, Institute for Strategie Studies, z. 2, Wien 2004.
Rosa R., Filozqfia bezpiecze11stwa, Bellona, Warszawa 1995.
Rotfeld A.D. (red.), Kontrola zbroje11. Rozbro_jenie u progu XXI wieku, Polski Instytu
Spraw Międzynarodowych, Warsżawa 2002.
Roth K., The law of war in the war on terror, ,,Foreign Policy", stycze11-luty 2004 ..
Russell B., Power, Norton and Co,, New York 1969.
Rutkowski C., Polskie siły szybkiego reagowania, ,,Myśl Wojskowa" 1994, nr 5. , , , 1,i
Rutkowski C., Prakseologiczne aspekty strategii wojskowej, Akademia Obrony Na~ci
wej, Warszawa 1998. ( 2004.
Rutkowski C. (kier.), Strategia woj'.~kowa pa11stwa - członka sojuszu, Akademia Ob_r
Narodowej, Warszawa 1998. ,,
Ryszka F., Polityka i wojna. Świadomość potoczna a teorie XX wieku, Pa11stwowy I.. ·
tut Wydawniczy, Warszawa 1975.
Sawkin W., Pod1·tawowe zasady sztuki operacyjnej i taktyki, Wydawnictwo Ministern
Obrony Narodowej, Warszawa 1973.
Literatura 253
Scales R.l-l., Future Ww:fi,re, Strategie Studies Institute, Carlisle Barracks 1999.
Schimeall T., Wąjna c.:vbeme(vczna, ,,Przegląd NATO", zima 2001/2002.
Schwarzkopf N., Nie trzeba bohatera, przeł. .I. Lozi11ski, Wydawnictwo Ryton, Warsza-
wa 1993.
, ... Sicherman H., Powrót geopoli(vki, ,,Sprawy Polityczne" 2004, nr I.
Sienkiewicz P., Goban-Klas J., Społcc;:.e1istwo i1!/Ómwc:i:ine, Wydawnictwo Postępu Tclc-
komunikacj i, Kraków 1999.
Sienkiewicz P. (red.}, Wystarczalność obronna, Bellona, Warszawa 1996.
Sikorski .I., Zm:vs historii wo_jskowofri powszechnej do ko1,ca wieku XIX, Wydawnictwo
Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975.
Sikorski W., Przyszła wo_jna, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warsza-
wa 1984.
Singer P.W., Outsourcing war, ,,Foreign Affairs", marzec-kwiecie11 2005.
Skibi11ski F., Rozważania o sztuce W<~je1111ej, Wojskowy Instytut Historyczny, Warsza-
wa 1995.
Skowroóski A., Siły pokojowe i operacje utrzymania pokoju Organizacji Narodów Z}ccl-
noczonych, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa I 997.
Skrzypek A., Druga smuta. Z dziejów Ro.sji 1985-2004, Wydawnictwo ASPRA-JR, War-
szawa 2004.
Slcssor .I., Strategia Zachodu, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warsza-
wa 1958.
Smith R., Przydatność siły militamej. Sztuka wojenna we współcze.mym świecie, przeł.
A. i .I. Maziarscy, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2010.
.. ·· Snider D., US civil-mi/itw:i1 relations, w: V. Davis (red.), Civil-Militm:v Relations and the
Not-quite Wars o.I the Present and Future, Strategie Studies Institute, Carlisle Bar-
. racks 1996.
Snow D.F., Uncivil Wars: 111temational Securi(JI and the New !niemal C01!fiicts, Rynne
Rienner Publishcrs, Boulder, CO l 996.
Solak .l., Niemcy w NATO, Bellona, Warszawa 1999.
Soros G., Bmika a111e1:J1kc11iskiej supremacji, przeł. D. Chylil'iska, Społeczny Instytut Wy-
dawniczy Znak, Kraków 2004.
. Souchon L., Die Renaissance Europas, Herford, Bonn I 992.
Stawecki P., Polityka wo_jskowa Polski 1921-1926, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
· Narodowej, Warszawa 1981.
Stefanowicz .l., Ład międzynarodowy: doświc1dczenie i przyszlo,vć, Instytut Stosunków Po-
litycznych PAN, Warszawa 1996.
Strasburger D., Zasady sztuki wqjennej, Bellona, Warszawa 1996. .
Sun-Tzu, Sun Pin, Sztuka wojny, przeł. D. Bakalarz, Wydawnictwo I-Ieli01~; Warszawa
.
Sun Maichen, The Wiles of War, China Books & Periodicals, Beijing 1993.
Szayna T.S., JdentJifj1i11g Potencial Etl111ic Conflict, RAND, Santa Monica 2000.
Szpyra R., Militarne operaqje il1formacyj11e, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa
2003.
Świniarski J., O naturze bezpiecze11stwa: prolegomena do zagad11ie1i ogólnych, Wydaw-
nictwo „Ulmak", Pmszków 1997.
254 Literatura
Świniarski J., Wiatr M., Koncepcje strategicz110-operacyj11e, ,,Myśl Wojskowa" 1998, .. \
nr 4.
Thibault G.E., Di111e11sio11s of MilitmJ' Strategy, National Defense University, Washing~y;
ton 1987.
Tibi B., F1111da111e11talizm relig[iny, przeł. .I. Danecki, Pa11stwowy Instytut Wydawniczy;:
Warszawa 200 l .
Todd E., Schy!ek imperium. Rozważania o rozkładzie systemu ame1y/cm1s/ciego, przeL>
A. Szeptycki, K. Mączyóska, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003. . i
Toffler A., Powersh/fi: K11owledge Health a11d Vio{ence at the Edge of the 21st Centi11 Ji,)
Bantam Books, New York 1991.
Toffler A., Szok przyszło.fri, przeł. E. Ryszka, W. Osiatyóski, Pa11Stwowy Instytut Wydaw~
niczy, Warszawa 1974.
Toffler A. i I-1., Wqjna i a11tywqj11a, przeł. B. i L. Budreccy, Świat Książki, Warszawa
1997. ..
Topolski J., Wqjnajako przedmiot badwi histo1J 1czn_J)(.:h, w: K. Olejnik (red.), Pax et. qel•
lum, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznai\. 1993 .. >
Topolski J., Wolność i przymus w tworzeniu historii, Paóstwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 1990.
Toveri P., Valivchmas H., Future Operational - Tactica! Leve! Wa1jare, National Defe11~ '
ce College, Helsinki 2000. ···
Toynbee A.J., Wqjna i cywilizacja, przeł. T.J. Dehnel, Instytut Wydawniczy PAX, Vvąr;{,
szawa 1963. ,.,.
Trejnis Z., Siły zbrqjne w pmistwie demokratycznym i autoJJJtarnym, Wydawnictwo Adat~
Marszałek, Torm\. 1997. ··
Tucker D., 1\vo Per~1Jectives in lnterventions and Hu111a11itarian Operatio11s, Strategie'
Studies Institute, Carlisle Barracks 1997.
Tyszkiewicz A., Operacje stabilizac.J:ine, Bellona, Warszawa 2005.
Uesseler R., Wojna jako usługa. Jale p1yvvatnejirmy wojskowe niszczą demokrację, pr:z;ef'
M. Kalata, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008.
van Creveld M., Technology and War From 2000 B.C. to the Present, Brassey's,
don 1991.
van Creveld M., The Transformation of War, Macmillan, London 1991. ..
Vlachova M., Democratic control qf armedforces, w: J. Callaghan, F. Kernie, Armed Fóf
ces and International Security, LIT, Mlinster 2003. ..
Vukadinović R., Między1iarodowe stosunki polityczne, przeł. H. Ognik, Pm\.stwowe Wy
dawnictwo Naukowe, Warszawa 1980. · Elipsa, Warszawa 2002.
Wallach J.L., Kriegstheorien, Bernard & Graefe, Frankfmt am Main 1972.
Wallerslein I., Koniec świata,jaki znamy, prze!. M. Bilewicz i in., Wydawnictwo Naul~()
we Scholar, Warszawa 2004.
Walt S.M., The Origins ofAl!iances, Johns Hopkins University, Baltimore 1962.
Wang Xuanming, 100 strategies of War, ASIAPAC, Singapore 1994.
Weart S.R., Bez wojny: dlaczego pmistwa demokratyczne nie walczą ze sobą?, przeł
L. Stawowy, Politeja, Świat Książki, Warszawa 2001.
Literatura 255
Weber M., 1'l1e Themy <~(Social and Eco110111ic Organization, Oxford Univcrsity Press,
· New York 1947.
Weinberger C., Schweizer P., Następna wqjna .~wiatowa, przeł. L. Stawowy, Politcja,
Świat Książki, Warszawa 1999.
Wiatr J.J., Socjologia wqjska, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warsza-
wa 1982.
Wiatr M., Między strategią a tak(JJ/cq, Wydawnictwo Adam Marszałek, Tonu\. 1999.
William W., Lewis H. (red.), Militm:F lmplications q(United Nations Peacekeepi11g Ope-
rations, National Defense University, Washington 1993.
Wolff-Powęska A., Schulz E. (oprac.), Przestrze11 i polityka. Z dziejów 11ie111ieckiąj my!;/i
· poli(vcznąj, Wydawnictwo Poznaf1skie, Pozna11 2000.
Wnuk-Lipi1\.ski E., Świat międzyepoki: globalizacja, demokracja, pmistwo na,vdowe,
Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Instytut Studiów Politycznych PAN, Kraków
2004.
Wojtaszczyk ICA., Współczesne syste111y polityczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogicz-
ne, Warszawa 1992.
Wortzel L.M. (red.), The Chinese Armed Forces in the 21st CenflllJ', Strategie Studies In-
stitute, Carlisle Barracks 1999.
· ·· Woźniak A., w: I. Kabzii'1ska-Stawarz, S. Szynkiewicz (red.), Kol!flikty etniczne. Źródła
- typy- sposoby rozstrzygania: materiały z k011f'erencji zorganizowanej przez Zakład
Etnologii Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Instytut Archeologii i Etnografii Pol-
skiej Akademii Nauk,.Warszawa 1996.
Wright Q., A Study q(War, Univcrsity of Chicago Press, London 1967.
Wróblewski R., Metodologia strategii wojskowej, Akademia Obrony Narodowej, War-
szawa 1995.
Wróblewski R., Państwo w kJJ!zysie, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 200 I.
Wróblewski R., Wprowadzenie do strategii wojskowej, BUWIK, Warszawa 1998.
Wyszczelski L. Historia my,<,fi wqjskowej, Bellona, Warszawa 2000.
Young T.D., Mu!tinational Land For111ation a11d NATO: Reforming Practices and Struc-
tures, Strategie Studies Institute, Carlisle Barn.teks 1996.
Zagrożenie layzysowe i wojenne Polski w kontekście jej członkostwa w NATO, Kappa,
Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 1998.
Zając J., Środki i metody polityki zagranicznej pw1stwa, w: R. Zięba (red.), Wstęp do teo-
rii polityki zagranicznąj pmistwa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Torm\. 2004.
Zalewski J., Wojsko Polskie w przemianach ustrojowych 1989--2001, Dom Vyydawniczy
~,
Zapałowski L., Operacje pokojowe ONZ, Krajowa Age1icja Wydawnicza, Kraków 1989.
Zapobieganie km!fliktom, przeł. T. Prohenko, wstęp A. Rotfeld i J. Simonides, SIPRI, Bel-
lona, Warszawa 2000.
Zięba R. (red.), Bezpiecze1istwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Wydawnictwa Aka-
demickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.
Zięba R., Europejska Tożsamość Bezpiecze11stwa i Obrony: koncepcja -struktura - fimk-
cjonowanie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000.
Zwoli1\.ski A., Wqjna: wybrane zagadnienia, Wydawnictwo WAM, Kraków 2003.
 Indeks nazwisl< 257

Cohen E. - 243 Friedman T.L. - 22 l

Cohen R. - 244 Fryderyk II - 40
Contamine P. - 244 Fukuyama F. - 245
Cooper R. - 244 Fuller J. - 230
Copeland D. - 244
CordesmanA.-16,56, 159,167,173,
G
244
.INDEKS NAZWISK Cottey A. - 34, 244 Gabriel R. - 48, 245
Crepon P. - 244 Gałganek A. - 246
Czaputowicz J. - 244 Gaulle Ch. de -45, 77, 78, 111, 230
A
Czarnecki W. - 244 Gawliczek P. - 246
Adamkiewicz M. - 242 Bobrow D. - 243 Cziomer E. - 145, 146, 154, 244 Gawlikowski K. - 246
AjnenkielA. -140, 242 Boche11ski J.M. -243 Gaw1ycki M. - 243, 246
Aleksander Macedot'lski - 48, 100, 123, Bonaparte Napoleon -40, 49, 91, 111, Gągor F. - 197,205,206,207,246
D
127 123, 137 German F. - 35
Allum P. - 39, 242 Bordziłowski .J. - 243 Daeniker G. - 91,229 Giap V.N. - 162
Anioł W. - 242 Boutros-Ghali B. - 199,207, 243 Dahl R. - 54, 71, 244 Giddens A. - 246
Anton P.S. -242 Bowman S. - 243 DahrendorfR. - 245 Gilman E. - 71
Arguilla J. - 242 Bógdał-Brzezi11ska A. - 243 Dariusz, król Persji - 48, 100 Gilpin R. - 246
Aris H.-242 Bracken P. - 243 Dewar J.A. - 245 Gliman W. - 246
Aron R. - 27, 36, 108, 109, 122, 210, 242 Bredow W. von - 229 DęgaC.-245 Głowacki B. - 246
A1ystoteles - 29, 32 Brodie B. - 103, 243 Dickens D. - 239 Goban-Klas J. - 253
Asmus R.D. - 122, 242 Brudelein C. - 51 Dinnerstein H. - l 03 Gołembski F. - 80
Atatiirk K. - 62, 97 Brzezi11ski Z. - 22, 35, 77, 80, 96, 243 Dobosiewicz Z. - 245 Góralczyk W. - 246
Builder C.H. - 237, 251 Dob1y M. - 245 Gray C.S. - 16, 22, 23, 72, 151, 160, 164,
BulacA.-68 Donelly Ch.N. - 229, 245 188,221,240,243,246
B
Bull H. - 164,243 Douhet G. - 178 Grove E. - 246
Balcerowicz B. - 22, 36, 98, 122, 140, BushG.W.jr-116, 141,215 Drucker P.F. - 245 Guevara E. - 162
188,240,242 Butt .J.I. - 243 Duffield M. - 245 Gulczyt'lski M. - 65, 67, 68, 71,246
Bankowicz M. -64, 65, 71,242 Buzan B. - 244 Dupny T.N. - 101, 146,245 Gurion B. - 93
Barber B. - 242 Byman D.L.- 163,244 Dworecki S. - 245 Gutierres O. - 246
Barnett J.R. - 179,242
Bartoszewski W. - 135, 136
Bat01y S. - 54, 71, 244
C E H
Bauman Z. - 242 Callaghan J. - 71, 240, 244 Ehrlich S. - 245 Haliżak E. - 243, 246
Baylis J. - 242,243 Cammaert P. -133 Errera E. - 243 Hanniga N. -155
BeaufreA.-13, 16, 18,243 Cesarz Z. - 244 Evans G. - 245 I·larbom L. - 246
Beck U. -243 Chojnacki W. - 51, 240, 244 Hattusilius II - 100
Bendyk E. - 243 Chwostow W. - 244 Hegel G.-32
F
Bensimon D. - 243 Ciborowski L. - 244 Heisbourg F. - 16, 187, 188,247
Benton B. - 243 Ciupi1'i.ski A. - 98,207,216,244,252 , 1
Faber P. - 40, 237, 245 Herald D.E. - 71
Berthier L.A. - 49 Clark J. - 56,244 Fehler W. - 209, 216, 245 Herold D. - 192, 246
Bevin A. - 243 Clark W. - 244 Finer S.E. - 245 Heywood A. - 25, 36, 53, 69, 247
Biele1'i. S. - 82, 243 Clausewitz K.. von -11, 13, 16, 17, 22, Forster A. - 245 HirstP.-151, 187,247
Bismarck O. von - 27 27,100,111,147,148,150,151, 1.53 Franco F. - 62 Hitler A. - 91
Black J. -151, 176,243 155,172,188,244 Freedman T.L. - 245 I-Iittle J.D. - 247
Blasco D.J. - 98, 243 Cline R. - 35 Friedman T. - l 72, 173 Hoffman B. - 247
11.•11
łi
\li 258 Indeks nazwisk Indeks nazwisl<
lifi 259

Holsti K.J. - 106, 247 Kissinger H. - 117, 248 Łukaszuk L. - 140, l92, 207, 249 Nossol K.R. - 164, 25 l
Holsti O. - 247 Kitler W. - 99,248 Nowacki G. - 251
Holzer J.Z. - 247 Knox M. -237 Nye J.S: - 35, 251
Hrynkiewicz-Żabicki A. - 247
M
Kochanowski F. - 132
HuhtinenA. - 247 Kołodziejczyk A. -140 Machiavelli N. - 16, 24, 25, 40,250
Hu Jintao - 89 Komeński J.A. - 190 Mahmud II - 97
o
Huntington S. - 53, 55, 67, 68, 71, I 05, Komov S. - 248 Makowski A. - 250 Obrusiewicz M. - 140, 251
186,187,247 Kondrakiewicz D. - 248 Malak K. - 99, 244 O'Hanlon M. - 239
HusajnS.-98, 169,170,174 Koneczny F. - 248 Malendowski W. -- 250 OlejnikK. - 251
Kozaczuk W. - 91,249 Malinowski M.J. - 245 Orzechowski J. - 251
I Koziej S. - Il, 16, 23, 115, 135,151,249 Mannerheim C.G. - 28, 250 Osgood R. - 251
Kposowa A. - 65 Manwaring M.G. - 250 Otłowski M. - 216
IgnatieffM. - 247 Krauze M. - 249 Mao Tse-Tung - 162, 238, 250 Otok S. - 23, 251
Krogars M. - 249 Marcinkiewicz C. - 207
Krząstek T. - 249 Marcinkowski C. - 248
J p
Krzysztofek K. - 249 Marczak J. - 42, 43, 51
Jakubczak R. - 247 Ksenofont- 16 Marczuk K.P. - 250 Pacek B. - 251
Janowitz M. - 247 Kubiak K. - 99 Marshall T.J. - 250 Paret P. - 251
Jannoszko S. - 247 Kubiak M. - 249 Marszałek M. - 250 Parikka E. - 249
Jean C. - 20, 61,221,230,240,247 Kuhlmann J. - 240 Maspoli G. - 250 Partner P. - 251
Jedlicki J. - 247 Kukułka J. -13, 140,192,207,249 McRae H. - 250 Parzymies S. - 252
Jelcyn B. - 83 Kulisz M. - 245 Menkes J. - 250 Pasierb B. - 252
Jenkins J. - 65 Kunikowski J., - 249 Metz K.-245 Paszkowski K. - 197,205,206,207,246
Jing Huang- 247 Kupiecki R. - 119, 122, 249 Metz S. -250 Pawłowski J. - 42, 43, 51, 207, 246, 252
Jolmsen W.J. - 151 KuźniarR. - 16, 23, 37,120,165, 188, Mihalka M. - 244 Peron J. -62
Johnson D.V. - 248 216,249 Milosević S. - 158 Peters R. - 237
Jomini H. - 16, 100, 248 Kwećka R. - 249 Mingst K. - 251 PetraskD. - 44
Jones C. - 248 Mitrofanow A. W. - 251 Pindel K. - 252
Jóźwiak A. - 248 Mockaitis T. - 251 Piotr 1-232
L
Moczulski L.-21, 23,251 Platon - 29, 241
K Lachowski Z. - 249 Modelski G. - 251 Płaczek J. - 240, 252
Lesser I.O. - 248 Modrzewski A.F. - 16 Pomian K. - 252
Kabzi11ska-Stawarz I. - 255 Lewis H. - 255 Mojsiewicz C. - 250 Popiuk-Rysińska I. - 197,207,246,249,
Kaczmarek J. - 248 Lewis W.H. - 249 Molander R.C. - 251 252
Kagan F. - 173, 239, 248 Liddell Hart B.H. - 13, 16, 23, 230, 250 Moltke H. - 49, 111 Popławski D. - 90
KaldorM. - 151, 159, 161, 163, 165, 181, Lider J. - 249 Moskos Ch. - 236, 251 Powell C. - 56, 167
188,248 Liska G.L. - 106, 108,250 Mucha J. - 251 Prins G. - 164, 252
Kamiński J. - 106 Lonsdale D.J. - 179, 189 Mucha L. - 146 Proektor D. - 30, 37, 44, 252"'
Kant I. -248 Lovelace D.C. - 250 Miinkler H.- 159,189,251 Putin W. - 141
Kaplan R.D. - 248 Lucas E. - 250 Murray W. -237
Kaplan S. - 30 Luttwak E. - 250 Muszyński J. - 63,251
Kącki C. -99, 140,192,207,248 Q
Keegan J. - 151,188,248 Qiao Liang - 252
Kennedy C. - 248 L N
Kernie F. - 71, 248 Łepkowski T. - 250 Naisbitt J. - 251
Kęsoń T. - 245 ŁętochaT. - 245 R
Nichiporuk B. -251
Khalilzad Z. - 248 Łoś-Nowak T. - 250 Nordlinger E. - 55 Ramzes II - I 00
260 Indeks nazwisk Indeks nazwisk 261

Rantapelkonen J. - 247 Snider D. - 253 V Wirtz J. - 243

Rasmussen M. - 240, 252 Snow D. - 161,253 Wnuk-Lipi11ski E. - 255
Vfi!ivchmas H. - 254
Raymond J. - 59, 252 Sokołowski T. - 71 Wojtaszczyk K.A. -61, 255
van Creveld M. - 254
Reagan R. -210 Solak J. - 253. Wolfers A. - I 02, I 08
Vlachova M. - 254
Reiter E. - 252 Soros G. - 168,253 Wolff-Powęska A. - 255
von Dorn J. - 55
Reno W. -252 Souchon L. - 253 Wortzel L.M. - 99, 255
Vukadinović R. - 101, 103,254
Reyhman J. - 252 StadmUller E. - 244 Woźniak A. - 255
Rich P. -251 Stawecki P. - 253 Wright Q. - 148, 153, 189,255
Riddile A.S. -- 251 Stefanowicz J. - 100, 103, 104,106,253 w Wróblewski R. - 14, 15, 23, 37, 114, 142,
Riemer AK. - 252 Strasburger D. - 253 143,144,189,255
Wallach J .L. - 254
Ronfeld D. - 242 Sullivan J. - 237 Wyszczelski L. - 51,249,255
Wallensteen P. - 246
Rosa R. -249, 252 SułekM. -35
Wallerstein I. - 254
RotfeldA.D. -154, 215,216,252 Sundberg R. - 246 Walt M.S. - 103,254 y
Roth K.-252 Sun Maichen - 253 Wang Xiangsui - 252
Ruge F. - 13 Sun Pin-253 Young T.D. - 255
Wang Xuanming - 254
RumsfeldD.-56, 116,167,171 Sun Tzu - 16, 86, 253 Weart S.R. - 254
Russell B. - 252 Szayna T.S. - 253 Weber M. - 38, 255 z
Rutkowski C. - 43, 114, 176, 252 Szpyra R. - 253 Wegecjusz - 16
Ryszka F. - 252 Szulc B. - 249 Zając J. - 26, 30, 255
Weinberger C. - 255
Szynkiewicz S. - 255 Zalewski J. - 255
WiatrJ.J.-38,51, 71,255
Zapałowski L. - 255
s Wiatr M. - 23, 254, 255
Zięba R. - 140, 243, 255
ś Williams J .A. - 251
Zumbach J. -232
Salazar A.O. de - 62 William W. - 255
Sawkin W. - 252 Świniarski J. - 37,253, 254 Zwoli1'iski A. - 255
Wilson P.A. - 251
Scales R.H. - 253 Zyblikiewicz L. - 244
Winczorek P. - 32
Schimeall T. - 253
Schmitt C. - 148
T
Schulz E. - 255 Tarnowski J. - 16
Schwarzkopf N. - 56, 253 Thatcher M. - 136
Schweizer P. - 255 Thibault G.E. - 254
Seeckt I-I. - 230 Tibi B. -254
Sega! D.R. - 251 Tirpitz A. von - 209
Shimeall T. - 180 ToddE.-254
Show M. -222 Tofiler A. - 155, 178, 182, 186, 189, 220,
Sicherman I-I. - 253 223,240,254
Sienkiewicz P. - 253 Toffler I-I. - 182, 189, 220, 223, 240
Sieriebijannikow W. - 151 Topolski J. - 149, 152,254
Sikorski W.- 16, 42, 51,140,253 Toveri P. - 254
Singer J. - 35 Toynbee A.J. - 254
Singer P.W. - 234,236,240,253 Trejnis Z. - 71, 254
Skibiński F. - 149, 253 Tucker D. - 254
Skowr011ski A. - 253 Tyszkiewicz A. - 131, 203, 254
Shzypek A. - 253
Slessor J. - 27
Smith R. -128, 156,176,189,253 u
Smith S. - 242 Uesseler R. - 164,234,240,254
Smólski B. -171, 220 Ulicki T. - 71