Związki Frazeologiczne WSP J. Pol. Motywowane Sytuacją Walki KPL

Związki frazeologiczne
współczesnego języka polskiego

motywowane sytuacją walki (zbrojnej)
Dorota Połowniak-Wawrzonek
Związki frazeologiczne
współczesnego języka polskiego
motywowane sytuacją walki (zbrojnej)
Wydawnictwo
Akademii Świętokrzyskiej
Kielce 2008
Recenzenci
prof. dr hab. Czesław Bartula
prof. dr hab. Andrzej Maria Rogala-Lewicki
Opracowanie redakcyjne
Ewelina Łojek
Korekta
Anna Łojek
Projekt okładki
Anna Domańska
Formatowanie komputerowe
Józef Bąkowski
Copyright © by Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej

im. Jana Kochanowskiego, Kielce 2008
ISBN 978-83-7133-367-5
Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej

25-369 Kielce, ul. Żeromskiego 5
tel. (0–41) 349–72–65
tel./fax (0–41) 349–72–69
http://www.pu.kielce.pl/wyd
e-mail: wyd@pu.kielce.pl
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Rozdział I
Struktura semantyczna predykatu walczyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

I. 1. Przegląd innych leksemów mogących oznaczać walkę zbrojną . . . . . . . . . . . . . 20
Rozdział II
Utrwalone połączenia, wywodzące się z walki (zbrojnej), w ich sytuacji

wyjściowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
II. 1. Związki zawierające człon walczyć (lub inne wyrazy oznaczające zbrojne
zmaganie się przeciwników). Połączenia, których komponentem jest nazwa
etapu walki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
II. 2. Związki zawierające nazwy narzędzi używanych przez uczestników walki . . 39
II. 3. Połączenia, których elementami są nazwy miejsca walki . . . . . . . . . . . . . . . . 48
II. 4. Inne połączenia związane pierwotnie z sytuacją walki (zbrojnej) i dla tej
sytuacji istotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Rozdział III
Wybrane zakresy ludzkiego doświadczenia ujmowane w terminach walki

(zbrojnej). Metafory militarne ujawniające się w polskiej frazeologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
III. 1. Metafora SPÓR (DYSKUSJA, POLEMIKA) to WALKA (ZBROJNA) . . . . . . 67
III. 2. Ujmowanie POLITYKI jako WALKI (ZBROJNEJ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
III. 3. Metafora DZIAŁANIA EKONOMICZNE to WALKA (ZBROJNA) . . . . . . . . . 97
III. 4. Ujmowanie PEWNYCH PROCESÓW PSYCHICZNYCH jako WALKI
(ZBROJNEJ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
III. 5. Metafora OKREŚLONE PROCESY DOTYCZĄCE ORGANIZMU
LUDZKIEGO to WALKA (ZBROJNA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
III. 6. Ujmowanie MIŁOŚCI, ZALOTÓW jako WALKI (ZBROJNEJ) . . . . . . . . . . . . 127
III. 7. Metafora INNE DZIAŁANIA CELOWE, Formy rywalizacji
to WALKA (ZBROJNA) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Wykaz skrótów cytowanych źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Wstęp
Punktem wyjścia w niniejszej rozprawie będzie odwołanie się do pojęcia motywa-

cji. A.M. Lewicki pisał, że „motywacja jest rozpoznaniem tożsamości (lub regularnej
odpowiedniości) analizowanego znaku lub jego części i innego znaku lub jego części”1.
Ma ona różnorodny charakter – mówi się o motywacji genetycznej i synchronicznej,
pierwotnej i sekundarnej, dźwiękowej (imitatywnej), morfologicznej (słowotwór-
czej) i semantycznej (transpozycyjnej). S. Ullmann wyróżnia motywację zewnętrzną
(strukturalną lub znaczeniową) – relację podobieństwa lub tożsamości danego kształtu
lub znaczenia do innego oraz motywację wewnętrzną – relację między składowymi
struktury2. W pracy Teoria derywacji M. Dokulil pisał, że motywacja semantyczna
„pozostaje zawsze w granicach danego słowa, bowiem wyraz nie jest motywowany
przez jakiś inny wyraz, lecz jedno znaczenie czy też jedno użycie słowa (nie bezpośred-
nie, przenośne) motywowane jest przez znaczenie (użycie) drugie (bezpośrednie)”3.
Przyjmuję, za A.M. Lewickim, że „dwie jednostki języka pozostają w relacji moty-
wacji wówczas, gdy stwierdzamy między dwoma kształtami tożsamość kształtową
lub powtarzalną w danym języku relację odpowiedniości kształtowej i jednocześnie
ustalamy, że między zestawianymi jednostkami zachodzi tożsamość znaczeniowa lub
powtarzalna w tym języku relacja odpowiedniości znaczeniowej”4.
Istotnym składnikiem opisu związków frazeologicznych jest przedstawienie mo-
tywacji5 ich znaczenia. Uznaję – za A.M. Lewickim – że frazeologizmy to jednostki
1 A.M. Lewicki, O motywacji frazeologizmów, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej,

t. 1, red. M. Basaj, D. Rytel, Wrocław 1982, s. 35.
2 Poglądy S. Ullmanna przedstawia A. Pajdzińska w pracy „Semantyka i składnia związków frazeo-
logicznych nazywających akt mówienia” (rozprawa doktorska w maszynopisie), Lublin 1983, s. 258.
3 M. Dokulil, Teoria derywacji, przeł. A. Bluszcz, J. Stachowski, Wrocław 1979, s. 147.
4 A.M. Lewicki, O motywacji frazeologizmów..., s. 35.
5 Pojęcie motywacji ukształtowało się w teorii słowotwórstwa. M. Dokulil pisał: „motywacja słowo-
twórcza przyporządkowuje wyraz systemowi przez oddziaływanie przynajmniej dwu współrzędnych:

w typie derywacyjnym łączy z jednej strony wyraz z innymi wyrazami należącymi do tej samej rodziny
słowotwórczej z powodu identyczności podstawy, z drugiej zaś łączy wyraz z wyrazami należącymi do
tej samej klasy morfologicznej (= słowotwórczej i fleksyjnej) na podstawie identyczności formantu”
(zob. M. Dokulil, Teoria derywacji..., s. 148).
7
„w jakimś stopniu nieregularne i utrwalone w języku (...) Nieregularność może
wynikać z użycia w związku frazeologicznym osobliwych wyrazów lub form wy-
razowych (por. kochać na zabój, odłożyć ad acta, nie bez kozery, wyjść za mąż itp.),
z przenośnego lub archaicznego znaczenia niektórych komponentów związku (np.
czarna rozpacz, prowadzić do wniosku, mąż stanu itp.), z przenośnego charakteru
całego połączenia (np. biały kruk, cicho jak makiem zasiał, wejść (w skład czegoś)
kuchennymi schodami, kryć (coś) pod korcem itp.), z osobliwych skrótów w budowie
syntaktycznej (np. Jan jest samochodem ‘Jan przyjechał tu samochodem’, Pan Nowak
ma głos ‘w tej chwili ma prawo publicznie się wypowiedzieć pan Nowak’) i innych
naruszeń reguł komunikacji językowej”6.
Frazeologizm jako całość ma określone znaczenie naddane, utrwalone w pamięci
ludzi mówiących danym językiem. A.M. Lewicki, D. Buttler, A. Pajdzińska wy-
kazali jednak, że w przypadku większości frazeologizmów7 komponenty związku
nie ulegają pełnej desemantyzacji (nie tracą całkowicie właściwego im wcześniej
znaczenia leksykalnego i funkcji nominatywnej), podobnie jak nie następuje pełna
utrata paradygmatu wyrazów – elementów składowych połączenia8. Świadczy o tym
z jednej strony „możliwość zamierzonej aktualizacji oraz (...) różnorodnej wariancji
wewnątrz frazeologizmu”9, z drugiej – „różne kontekstualne ograniczenia możliwości
zamiany komponentów”10. Przeciwstawia się to tezom tych badaczy, którzy twier-
dzą, że znaczenie stałego związku wyrazowego nie tylko nie jest sumą znaczeń jego
komponentów, ale nawet nie wywodzi się w żaden sposób ze znaczeń składowych.
Krańcowe tezy tego typu pojawiają się w pracach A.I. Molotkova11 (por. także poglądy
M. Grochowskiego12 i V.P. Žukova13).
6 A.M. Lewicki, Frazeologia, w: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wro-
cław 1993, s. 162-163.

7 Całkowitą niewydzielność komponentów we frazeologizmie D. Buttler zilustrowała przykładem
związku duby smalone, stwierdzając jednocześnie, że zjawisko to jest we frazeologii wyjątkowe, co

uprawnia do twierdzenia, iż „frazeologizacja nie osiąga stopnia równie skrajnego, jak leksykalizacja
i nie doprowadza do całkowitej konwencjonalności jednostki” (zob. D. Buttler, Znaczenie strukturalne
a znaczenie realne stałych związków wyrazowych. (Paralele frazeologii i słowotwórstwa), w: Z proble-
mów frazeologii..., 1982, s. 53).
8 Por. A. Pajdzińska, „Semantyka i składnia...”, s. 16.
9 Tamże.
10 Tamże.
11 Zob. A.I. Molotkov, Slovosočetanie i frazeologizm, w: Problemy ustojčivosti i variantnosti
frazeologičeskih edinic, Tula 1972, s. 84-85; por. także A.I. Molotkov, Osnovy frazeologii russkogo âzyka,
Leningrad 1977, s. 19 i nast.: „W odróżnieniu od wyrazów w swobodnym połączeniu, komponenty we
frazeologizmie są takimi częściami składowymi, których kombinacja w każdym konkretnym frazeolo-
gizmie nie jest przesądzona przez właściwości danego komponentu (...) Komponenty frazeologizmu nie
są wyrazami, dlatego nie ma między nimi tych stosunków i związków znaczeniowych oraz formalnych,
które notuje się między wyrazami w grupie”.
12 M. Grochowski stwierdził, że związek frazeologiczny „jest ciągiem niepodzielnym, zarówno
z punktu widzenia gramatycznego, jak i semantycznego” (zob. M. Grochowski, Zarys leksykologii

i leksykografii. Zagadnienia synchroniczne, Toruń 1982, s. 26).
13 V.P. Žukov pisał: „Znaczenie większości frazeologizmów nie jest uwarunkowane ani znaczeniem
8
W tej pracy przyjmuje się, że „związki frazeologiczne są jednostkami języka motywo-
wanymi przez połączenia wyrazów”14 (zarówno w sferze struktury, jak i znaczenia).
Badacze wskazują na trzy typy motywacji frazeologizmów:
1. Motywację kategorialno-gramatyczną, polegającą na „odniesieniu struktury
gramatycznej związku frazeologicznego do istniejących w języku systemowych,
regularnych połączeń syntaktycznych”15. Ten typ motywacji przedstawił m.in.
A.M. Lewicki w pracy O motywacji frazeologizmów16.
2. Motywację leksykalną, która „sprowadza się do rozpoznania tożsamości znaczeń
komponentów związku frazeologicznego i równokształtnych względem tych kom-
ponentów wyrazów”17. Ten typ motywacji ujawniał się wyraźnie m.in. w pracy
A. Pajdzińskiej Elementy motywujące znaczenie w składzie związków frazeolo-
gicznych18, w tekście D. Buttler Znaczenie strukturalne a znaczenie realne stałych
związków wyrazowych. (Paralele frazeologii i słowotwórstwa)19 oraz w pracy
A. Krawczyk-Tyrpy Cechy części ciała jako tworzywo semantycznej struktury
związków frazeologicznych (na materiale gwarowym)20.
3. Motywację globalną, którą można określić jako „czytelność metafory i metonimii
leżących u podstaw derywacji semantycznej tych jednostek”21. A.M. Lewicki
w pracy Motywacja globalna frazeologizmów wyróżnił trzy główne rodzaje tej
motywacji: motywację metaforyczną „odwołującą się do relacji między znaczeniem
istniejącego lub hipotetycznego swobodnego połączenia wyrazów i znaczeniem
równokształtnego z nim związku frazeologicznego”22, motywację symboliczną
„wyzyskującą konwencjonalny związek między oznaczanym i oznaczającym
znakiem w kodach pozajęzykowych”23 oraz motywację stereotypową „odwołującą
się do utrwalonych sądów o przedmiocie”24.
poszczególnych komponentów (ponieważ są one pozbawione semantycznej samodzielności), ani tym

bardziej znaczeniem wyrazów swobodnie użytych w połączeniu o tym samym składzie leksykalnym”
(V.P. Žukov, Semantika frazeologičeskih oborotov, Moskva 1978, s. 16).
15 A.M. Lewicki, Motywacja globalna frazeologizmów. Znaczenie przenośne, symboliczne i ste-
reotypowe, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 3, red. M. Basaj, D. Rytel, Wrocław

1985, s. 8.
16 A.M. Lewicki, O motywacji frazeologizmów..., s. 33-47.
17 A.M. Lewicki, Motywacja globalna frazeologizmów..., s. 8.
18 A. Pajdzińska, Elementy motywujące znaczenie w składzie związków frazeologicznych, w: Z pro-
blemów frazeologii..., 1982, s. 81-87. A. Pajdzińska podkreślała, że ujęcie znaczenia rozpatrywanej

jednostki językowej jako uporządkowanego zbioru cech jest istotne dla semantycznego opisu frazeo-
logizmów; bardzo przydatna okazuje się tu koncepcja rozszerzonego znaczenia.
19 D. Buttler, Znaczenie strukturalne..., s. 49-56.
20 A. Krawczyk-Tyrpa, Cechy części ciała jako tworzywo semantycznej struktury związków frazeo-
logicznych (na materiale gwarowym), w: Z problemów frazeologii..., 1982, s. 135-143.

23 Tamże.
24 Tamże.
9
A.M. Lewicki25 zauważył także, że między trzema podstawowymi typami moty-
wacji zachodzi stosunek zależności, tj. analiza leksykalna jest utrudniona, gdy frazeo-
logizm ma zatartą motywację kategorialno-gramatyczną26, zaś czytelność metafory
zaciera się, gdy w składzie związku pojawi się komponent „dziś zupełnie niezrozu-
miały, nie dający się kojarzyć etymologicznie z innym wyrazem polskim”27.
W niniejszej pracy w celu zwiększenia obiektywności opisu niekiedy konieczne
będzie włączanie do analiz synchronicznych elementów opisu diachronicznego. Mogą
one pomóc w wyjaśnianiu motywacji frazeologizmów zawierających archaiczne lek-
semy, znaczenia, modele syntaktyczne, utrwalających językowo dawne realia28.
*
Niniejsza rozprawa nawiązuje do jednego z kierunków badań we frazeologii,
dotyczącego analizowania frazeologizmów poprzez domeny motywujące. W polsz-
czyźnie występują zespoły frazeologizmów, motywowane przez określony zakres
życia, doświadczenia człowieka. Problem ten był przedmiotem zainteresowania
wielu badaczy, m.in. S. Bystronia, A. Krasnowolskiego, S. Skorupki, A. Pajdzińskiej,
A. Krawczyk-Tyrpy i innych. Badanie frazeologizmów, które łączy wspólna domena,
ma bardzo duże znaczenie. Ujawniły to na przykład prace A. Pajdzińskiej: „Semantyka
i składnia związków frazeologicznych nazywających akt mówienia”29, R. Tokarskie-
go Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie30, A. Krawczyk-Tyrpy Frazeo-
logia somatyczna w gwarach polskich. Związki frazeologiczne o znaczeniach mo-
tywowanych cechami części ciała31, niektóre teksty zawarte w tomie Dom w języku
i kulturze pod red. Sawickiej i inne.
Przedstawiona rozprawa jest próbą kompleksowego opisu zbioru związków fraze-
ologicznych, motywowanych przez jedną z domen działań człowieka, tj. przez domenę
25 Tamże, s. 8.
26 Frazeologizmami o zatartej motywacji kategorialno-gramatycznej są m.in. połączenia: całą gębą,
nie ma przeproś, palce lizać, chcąc nie chcąc.

27 D. Buttler, Znaczenie strukturalne..., s. 53. Oto przykłady frazeologizmów z komponentem dziś
niezrozumiałym, nie kojarzonym etymologicznie z żadnym wyrazem polskim: ktoś zbił kogoś z panta-
łyku, ktoś ma oskomę na coś, ktoś świeci bakę komuś.
28 Pisali o tym m.in. W. Doroszewski i A. Pajdzińska (A. Pajdzińska, „Semantyka i składnia...”,
s. 19-20). Mokienko podkreślał: „Ôđŕçĺîëîăč˙ – ńîęđîâčůíčöŕ ˙çűęŕ, őđŕí˙ůŕ˙ äđĺâíĺéřčĺ ńëîâŕ, îňćčâřčĺ
ńâîé âĺę ăđŕěěŕňč÷ĺńęčĺ ôîđěű č çŕáđŕęîâŕííűĺ âđĺěĺíĺě č ëčňĺđŕňóđíîé íîđěîé ńčíňŕęńč÷ĺńęčĺ ęîíńňđóęöčč.
Ęîíńĺđâčđó˙ ôîđěó, îíŕ ęîíńĺđâčđóĺň č ńîäĺđćŕíčĺ – íŕöčîíŕëüíűĺ îáű÷ŕč, ďîâĺđü˙, čńňîđč÷ĺńęčĺ ďđĺäŕíč˙,
îáđŕçíîĺ âčäĺíčĺ ěčđŕ (...) Îáđŕç ôđŕçĺîëîăčçěŕ đĺäęî ńăëŕćčâŕĺňń˙ ďîëíîńňüţ; ÷ŕůĺ îí ëčřü íĺńęîëüęî ěĺđęíĺň
(...) Čńňîđč˙ ˙çűęŕ çäĺńü íĺ ňîëüęî ďîěîăŕĺň ňî÷íî čçěĺđčňü óďđ˙ňŕííűĺ â ĺăî íĺäđŕő ńîęđîâčůŕ, íî č ˙ńíî îöĺíčňü
âńĺ íţŕíńű ĺăî ńîâđĺěĺííîăî óďîňđĺáëĺíč˙” (V.M. Mokienko, Obrazy russkoj reči. Istoriko-étimologičeskie
i etnolingvističeskie očerki frazeologii, Leningrad 1986, s. 18-19, 57).
29 A. Pajdzińska, „Semantyka i składnia”...
30 R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 1995.
31 A. Krawczyk-Tyrpa, Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Związki frazeologiczne o zna-
czeniach motywowanych cechami części ciała, Wrocław 1987.
10
walki (zbrojnej). Termin domena przejmuję z tekstów z zakresu kognitywizmu,
choć w pracy nie stosuję bezpośrednio metody kognitywnej. R. Langacker domenę
kognitywną definiuje jako „dowolny, spójny obszar konceptualizacji, względem któ-
rego charakteryzowane (definiowane) są struktury semantyczne, obejmujące pojęcia,
rodzaje doświadczenia, a także system wiedzy”32. Ze względu na materiał poddany
analizie pojęcie domeny ogranicza się w tej pracy przede wszystkim do samych
pojęć, w mniejszym stopniu odnosząc się np. do uwarunkowań psychologicznych
(zob. rodzaje doświadczenia u Langackera). Nie można było jednakże zrezygnować
z przynajmniej szkicowego wykorzystania systemu wiedzy wojskowej – zwłaszcza
przy opisie domeny źródłowej (zob. informacje pochodzące z prac wojskowych).
W rozprawie używam także kilku hiponimów terminu domena, tj. wyrażeń domena
źródłowa, domena docelowa33. Termin domena źródłowa rozumiany jest tu jako
‘zakres semantyczny, z którego pochodzą określone wyrazy, połączenia’, w tym wy-
padku to domena walki (zbrojnej), czyli domena militarna. Terminu domena
docelowa używa się w znaczeniu ‘zakres semantyczny, do którego przenoszone są
wyrazy, połączenia z domeny źródłowej’. Badania wykazały, że działania, zjawiska,
stany rzeczy zachodzące w domenach docelowych m.in. ujmowane są w terminach
domeny źródłowej, tj. w terminach walki (zbrojnej).
W pracy występuje także termin sytuacja, przejęty od J.D. Apresjana. Apresjan
pisał: „Pełna analiza typowej sytuacji, do której nazwania używamy danego wyrazu,
składa się z wyliczenia właściwości lub akcji jej uczestników i z opisu łączących
je stosunków”34. W rozprawie zamiennie używa się terminów sytuacja walki
(zbrojnej), sytuacja wyjściowa, sytuacja motywująca.
*
W badanym materiale przeważają utrwalone połączenia słowne, które pierwotnie
wyrażały działania uczestników zmagań zbrojnych. Analizowany zakres rozszerzam
o stałe związki wyrazowe, które prymarnie oznaczały czynności bezpośrednio po-
przedzające lub kończące walkę (zbrojną), istotne dla tej domeny. Do badanego
zakresu zalicza się także utrwalone połączenia, pierwotnie wyrażające zachowania
symboliczne związane z walką (zbrojną). Poznawanie świata ma charakter
kompleksowy, dlatego też uważam, że w takich badaniach domena powinna być
wyznaczana bardziej sytuacyjnie niż ściśle rzecz biorąc strukturalnie – jak już wska-
zywano, w tej rozprawie pomocne okazało się np. wprowadzenie pewnych połączeń,
związanych z walką (zbrojną) tylko metonimicznie, np. wypowiedzenie wojny,
32 W. Langacker, Wykłady z gramatyki kognitywnej. Kazimierz Dolny, grudzień 1993, red. H. Kardela,
Lublin 1995, s. 164.

33 Por. definicje domeny źródłowej i domeny docelowej zaproponowane przez Langackera (W. Lan-
gacker, Wykłady z gramatyki kognitywnej..., s. 164).

34 J.D. Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przeł. Z. Kozłowska, A. Mar-
kowski, Wrocław 1980, s. 133. W pracy Apresjana termin sytuacja pojawia się wielokrotnie – zob. też
s. 175, 180, 213 i in.
11
zawieszenie broni, ktoś rzuca (komuś) rękawicę, ktoś zakopał topór wojenny i innych.
W badanym materiale występują również utrwalone związki wyrazowe, które pry-
marnie oznaczały pewne narzędzia walki, miejsca zmagań zbrojnych, określone
rodzaje ognia bojowego itd.
W pracy badane są także niektóre, częściej pojawiające się w opisach domen
docelowych stałe połączenia słowne motywowane pewnymi obrazami, stereotypami
charakterystycznymi dla domeny walki (zbrojnej). W rozprawie uwzględnia
się utrwalone związki wyrazowe, które zawierają choć jeden komponent wywodzący
się z walki (zbrojnej).
Biorąc pod uwagę skład komponentów badanych jednostek frazeologicznych,
w analizowanym materiale wyróżniono kilka grup utrwalonych połączeń słownych:
związki zawierające człon walczyć (lub inne wyrazy oznaczające zmagania zbrojne),
połączenia, których komponentem jest nazwa etapu walki; związki, zawierające
nazwy narzędzi używanych przez uczestników walki; połączenia, których kom-
ponentami są nazwy miejsca zmagań zbrojnych. Ostatnią grupę utworzyły pozostałe
utrwalone związki wyrazowe, które związane były pierwotnie z sytuacją walki
(zbrojnej) i są dla tej sytuacji istotne.
Pamiętajmy, że w polszczyźnie funkcjonuje wiele utrwalonych związków wyrazo-
wych, w przypadku których trudno jednoznacznie orzec, czy wywodzą się one z wal-
ki (zbrojnej), czy z walki wręcz. Jeśli wskazane połączenia rejestrowane są
także w tekstach traktujących o walce (zbrojnej), wprowadza się te związki do
analizowanego materiału. Natomiast celowo nie włączono do zakresu badawczego
frazeologizmów motywowanych zasadniczo walką wręcz. Wiązałoby się to
z koniecznością uwzględnienia dużej grupy frazeologizmów somatycznych, które
były już przecież przedmiotem analizy A. Krawczyk-Tyrpy35. Niekiedy trzeba byłoby
wprowadzać związki, które mogą być odnoszone zarówno do walki wręcz, jak
i do walki sportowej. Połączeń wywodzących się z walki sportowej także
nie analizuje się w tej pracy ze względu na to, że walka sportowa jest odrębnym
działem badawczym, który był już przedmiotem zainteresowania J. Ożdżyńskiego36,
P. Nowaka37 i innych.
Autorka rozprawy ma świadomość faktu, że przy opisywaniu zjawisk irradiacji
semantycznej w pracy zwracano uwagę zarówno na metaforyzację na poziomie
wyrazów, jak i frazeologizmów. Było to zamierzone działanie – chodziło tam o za-
rysowanie „przestrzeni”, w której funkcjonują związki frazeologiczne motywowane
militarnie.
W niniejszej rozprawie materiał badawczy stanowi około 300 związków fraze-
o-logicznych współczesnego języka polskiego, motywowanych sytuacją walki
35 A.
Krawczyk-Tyrpa, Frazeologia somatyczna w gwarach polskich...
36
J. Ożdżyński, Polskie słownictwo sportowe, Kraków 1970.
37 P. Nowak, „Metafory zawodów sportowych w polskiej prasie współczesnej” (praca magisterska
w maszynopisie), Lublin 1991.
12
(zbrojnej). Zebrano go ze Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskie-
go, Słownika języka polskiego pod red. M. Szymczaka, Słownika frazeologicznego
języka polskiego S. Skorupki, Nowej księgi przysłów i wyrażeń przysłowiowych
polskich pod red. J. Krzyżanowskiego oraz z kartoteki Słownika języka polskiego
i z kartoteki Zespołu Frazeologicznego IFP UMCS w Lublinie, za których udostęp-
nienie serdecznie dziękuję. Wykorzystano również materiał zebrany przez autorkę
z tekstów wojskowych, literatury pięknej, publicystyki, prac popularnonaukowych.
W pracy uwzględniano głównie stałe związki wyrazowe – jednostki „ważne dla
zachowania rodzimości i wyrazistości języka”38. W mniejszym stopniu poddawano
badaniom związki łączliwe. W grupie zebranych przeze mnie stałych połączeń słow-
nych wyróżniają się zwroty idiomatyczne. Uznaję – za A.M. Lewickim – że zwrot
idiomatyczny to „zbiór połączeń wyrazowych utrwalonych w pamięci ludzi mówią-
cych danym językiem i reprodukowanych przez nich świadomie zawsze w formie
składników nieciągłych, realizujących ten sam inwariant semantyczny oraz ten
sam zbiór szablonów gramatycznych (zmiennych w granicach reguł transforma-
cji i derywacji)”39. Natomiast związki łączliwe – frazemy – to „związki tworzone
wg modelu realizowanego w seriach ograniczonych, ale nie w pełni wyliczalnych
(...) oraz związki utrwalone społecznie i denotacyjnie, ale regularne znaczeniowo”40.
W tej pracy wskazane będzie uwzględnienie wybranych orzeczeń peryfrastycznych, tj.
„połączeń wyrazowych, złożonych z określonej nazwy czynności, stanu, właściwości
lub relacji oraz czasownika pomocniczego (werbalizatora), utrwalonych w pamięci,
łączliwych i realizowanych w tekstach w funkcji zdaniotwórczej jako składniki
nieciągłe, natomiast w funkcjach niezdaniotwórczych reprezentowanych niekiedy
przez składnik prosty, to znaczy przez samą nazwę czynności, stanu, właściwości lub
relacji”41. Oczywiście badaniami zostaną objęte tylko te orzeczenia peryfrastyczne,
które odznaczają się swoistymi cechami semantycznymi, nie pozwalającymi na ich
dowolną wymianę z orzeczeniami prostymi42. A. Bogusławski podkreślał, że orze-
czenia peryfrastyczne niekiedy reprezentują „szczególne komponenty semantyczne,
które w określonych kontekstach mogą różnicować sytuację w sposób całkiem zasad-
niczy”43. J. Anusiewicz trafnie zauważył, że analityzmy czasownikowe mogą wyrażać
38 D. Buttler, Norma, uzus i kodyfikacja w dziedzinie stałych związków wyrazowych, w: Z problemów
frazeologii..., 1985, s. 85.

39 A.M. Lewicki, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej. Teoria zwrotu frazeologicznego,
Katowice 1976, s. 108.

40 A.M. Lewicki, Frazeologia..., s.163.
41 A.M. Lewicki, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej..., s. 108.
42 Na te przydatne funkcjonalnie konstrukcje zwracali uwagę m.in. A. Bogusławski (por. A. Bogu-
sławski, Jednostki języka a produkty językowe. Problem tzw. orzeczeń peryfrastycznych, w: Z zagadnień
słownictwa współczesnego języka polskiego, Wrocław 1978, s. 17-30), D. Buttler (zob. D. Buttler, Nazwy
wielowyrazowe (analityczne), w: D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego.
Zagadnienia poprawności leksykalnej. (Słownictwo rodzime), Warszawa 1987, s. 57-69) i J. Anusiewicz
(por. J. Anusiewicz, Konstrukcje analityczne we współczesnym języku polskim, Wrocław 1978).
43 A. Bogusławski, Jednostki języka..., s. 29.
13
„różne odcienie modalne, aspektowe, kauzatywne, celowe, wykazujące fazę, etap
wykonania jakiejś czynności (funkcja perfektywna, duratywna, terminatywna) oraz
czynności odnoszące się do danego desygnatu (funkcja receptywna)”44.
W niniejszej rozprawie przy podawaniu związku frazeologicznego zmienne ozna-
cza się w następujący sposób: ktoś oznacza osobę lub zbiorowość ludzką; coś – rzecz,
zjawisko, stan rzeczy itp. Taki sposób notacji stosowali A.M. Lewicki, A. Pajdzińska
i B. Rejakowa w pracy Z zagadnień frazeologii...45. A. Bogusławski pisał, że „jed-
nym z głównych środków pokazywania walencji powinny być formy wyrazów ktoś,
coś”46. Przyjmował „jako preferowaną postać jednostek werbalnych formę osobową
(3 os. lp.). Tam realizowane są istotne własności składniowe, które w bezokoliczni-
ku ulegają redukcji”47. Autorka pracy uznaje zasadność takiego sposobu rejestracji
frazeologizmów.
Przejdźmy do ogólnej charakterystyki struktury rozprawy. W I rozdziale pracy
przedstawiono opis struktury semantycznej predykatu walczyć. W dalszej części
rozprawy, tj. w II rozdziale, scharakteryzowano utrwalone połączenia, wywodzące
się z walki (zbrojnej), w ich sytuacji wyjściowej. W III rozdziale połączenia
te ujmowane są już w domenach docelowych; wyróżniono tu zakresy ludzkiego do-
świadczenia pojmowane w terminach walki (zbrojnej).
*
W tym miejscu składam serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Andrzejowi
Marii Lewickiemu za wszechstronną opiekę naukową, życzliwość, dobroć oraz cenne
wskazówki, opinie, które miały wpływ na ostateczny kształt niniejszej monografii.
Słowa wdzięczności za wnikliwe uwagi, inspiracje kieruję także do Pana Profesora
Czesława Bartuli, Pani Profesor Anny Pajdzińskiej i Pani Profesor Ewy Jędrzejko.
Chciałabym również gorąco podziękować moim Rodzicom i Mężowi za wsparcie
i pomoc.
44J. Anusiewicz, Konstrukcje analityczne..., s. 70.

45 A.M.Lewicki, A. Pajdzińska, B. Rejakowa, Z zagadnień frazeologii. Problemy leksykograficzne,
Warszawa 1987.
46 A. Bogusławski, O zasadach rejestracji jednostek języka, „Poradnik Językowy” 1976, z. 8,
s. 358.
47 Tamże.
14
Rozdział I
Struktura semantyczna predykatu walczyć
Przedmiotem mojego zainteresowania jest predykat walczyć, walka w znaczeniu

‘zbrojne zmaganie się przeciwników zmierzające do określonego celu’.
J.D. Apresjan, I.A. Mielczuk i A.K. Żołkowski w tekście Próba objaśniająco-
kombinatorycznego słownika języka rosyjskiego1 opisali predykat бороться (борьба)
odpowiadający polskiemu walczyć (walka) – podano tu model rekcji tego predykatu,
jego funkcje leksykalne oraz informacje dotyczące „wycinka rzeczywistości”2, którego
elementem jest sytuacja walki. Według badaczy na model rekcji predykatu walczyć
(chodzić tu będzie o walkę, w której X i Y używają broni) składają się realizacje po-
wierzchniowe następujących pozycji: kto walczy; przeciwko komu/czemu; cel walki
(eksplicytny) i teren walki.
Zwróćmy uwagę na tabelę oraz związane z nią objaśnienia, zaprezentowane przez
J.D. Apresjana, I.A. Mielczuka i A.K. Żołkowskiego:
1 2 3 4
kto walczy przeciwko komu/czemu cel walki [eksplicytny] teren walki
1. Sgen 1. z + Sinstr 1. o + Sacc 1. A
2. A 2. przeciwko + Sdat 2. A
3. w + Sloc
4. za + Sacc
3. między + Sinstr
4. A
SgenPlur = także 1. + 2. [gdy D1, D2 – jednego typu, np. walki plemion]

1.3. = a) między/pomiędzy Sinstr a/i S instr
b) między/pomiędzy SinstrPlur [gdy D1, D2 – jednego typu, np. walki między (różnymi)
plemionami]
1.4. = A, gdy D1, D2 jednego typu; tylko: walki narodowościowe
1 J.D. Apresjan, I.A. Mielczuk, A.K. Żołkowski, Próba objaśniająco-kombinatorycznego słownika

języka rosyjskiego, w: Semantyka i słownik, red. A. Wierzbicka, Wrocław 1972, s. 101-103. Część pracy,
dotyczącą predykatu walczyć, przetłumaczyła z języka rosyjskiego na język polski E. Janus.
2 Tamże, s. 92.
15
1.4. może łączyć się z 1.3. i z 1.1.
+ 2.
1.2.
3.2. = A, gdy X z ograniczonej listy wyrazów: walki niepodleg³ościowe, wolnościowe, wy-
zwoleńcze; walka narodowowyzwoleńcza = walka o wyzwolenie narodu
3.3. = tylko w obronie Sgen [gdy S jest zagrożone]
3.4. najczęściej: walka za Ojczyznę
4.1 = A, gdy X z ograniczonej listy wyrazów: walki powietrzne, walki uliczne
4. = także Loc + S np. walki pod Moskw¹
Niemożliwe: 1.4. + 3. lub 4.
3.2. + 1.3. lub 1.4.
3.4. + inne miejsce oprócz 1.2. [A = zaimek]3.
Tolkovo-kombinatornyj slovar’ sovremennogo russkogo âzyka4 I.A. Mielczuka

i A.K. Żołkowskiego zawiera podobną strukturę opisu, przy czym teren walki nie jest
uwzględniany w modelu rekcji, pojawia się tylko w wykazie funkcji leksykalnych.
Schemat syntaktyczny czasownika walczyć z uwzględnieniem charakterystyki
semantycznej składników nominalnych można znaleźć w Słowniku syntaktyczno-
generatywnym czasowników polskich5:
WALCZYĆ
I. ‘brać udział w walce, w bitwie, w wojnie; bić się, wojować; pasować się z kim, ścierać się’
NPN – {(z NPI ) + (NPMod) + (NPloc)}
NPN [ + Hum]
NPI [ + Hum]6.
Według tej koncepcji czasownik walczyć / – / w znaczeniu I łączy się obligato-

ryjnie z frazą rzeczownikową w mianowniku /NPN/, zaś wyrażenie składające się
z przyimka i grupy nominalnej w narzędniku /(z NPI )/, fraza nominalna sposobowa
/(NPMod)/ oraz fraza nominalna lokatywna /(NPloc)/ są elementami fakultatywnymi /(
)/, ale jeden z nich powinien wystąpić w badanej pozycji /{ }/. Frazy rzeczownikowe
w mianowniku i narzędniku zawierają rzeczowniki żywotne.
Uwagi dotyczące czasownika walczyć pojawiają się także m.in. w pracy K. Żelaz-
ki7. Interesujące są tu te partie, w których autor pokazuje zależności między semantyką
a składnią badanego czasownika.
3 Tamże, s. 101-102.
4 I.A. Meľčuk, A.K. Žoľkovskij, Tolkovo-kombinatornyj slovar’ sovremennogo russkogo âzyka,
Wien 1984, s. 145-146, 154-155.
5 Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników polskich, t. 5, red. K. Polański, Wrocław 1980,
s. 6.
6 Tamże.
7 K. Żelazko, Czasowniki przechodnie o składni wielorakiej w języku polskim, Wrocław 1975, s. 144,
152, 179, 181, 195.
16
*
Przejdźmy teraz do opisu struktury semantycznej predykatu walczyć, polegają-
cego na wyróżnieniu implikowanych argumentów8, ustaleniu ich hierarchii i funkcji
(ról)9, przedstawieniu ograniczeń selekcyjnych10 oraz relacji między argumentami
o określonych funkcjach.
Dwa argumenty przedmiotowe (ktoś i ktoś) implikowane przez badany predykat
o funkcji agensa i kontragensa – to osobowi uczestnicy sytuacji walki. Pojawienie
się nieosobowego uczestnika zmienia charakter sytuacji, por. frazeologizm ktoś walczy
z wiatrakami. Nastąpiło tu „zakłócenie diatezy, tzn. naruszenie układu argumentów
typowego dla określonego wyrażenia predykatowego (...) W wyrażeniu zdaniowym po-
zycje argumentów są zapełnione niezgodnie z wymogami i potencjami systemu”11.
Uczestnicy sytuacji walki są równorzędni. Nie dziwi więc fakt, iż J.D. Apresjan
w przypadku predykatu walczyć wyróżniał dwie walencje subiektowe12. Byłoby to
jednak niezgodne z twierdzeniem Fillmore’a, że predykat nie może mieć dwóch lub
więcej argumentów pełniących tę samą rolę13. Istotny jest tu także fakt, iż w przypadku
realizacji powierzchniowych typu ktoś walczy z kimś pozycja jednego z uczestników
wyrażana jest przez rzeczownik w przypadku zależnym (zob. strukturę tematyczno-
rematyczną tego połączenia). Podtrzymuję więc tezę, że należałoby zachować nazwę
kontragensa na określenie drugiego aktywnego uczestnika walki (por. definicję
J.D. Apresjana: kontragens to siła, przeciw której jest skierowana akcja)14.
8 „Implikacja semantyczna jest rozumiana jako zawieranie się w treści predykatu takich pojęć,
będących jego komponentami semantycznymi, które po uzyskaniu informacji referencjalnej wskazują

na istniejące przedmioty (zdarzenia)” (A. Pajdzińska, Niezwykłe diatezy w polskiej poezji współczesnej,
w: Stylistyczna akomodacja systemu gramatycznego, red. T. Skubalanka, Wrocław 1988, s. 108).
9 Przyjmuję, że rola semantyczna to przypisywanie argumentowi pewnych cech ze względu na jego
stosunek do predykatu.
10 Ustalenie ograniczeń selekcyjnych danego argumentu polega na podaniu dopuszczalnej wartości
dla zmiennych symbolizujących ten argument. Zob. J. Bellert, Z. Saloni, O opisie semantycznych haseł
czasownikowych, w: Semantyka i słownik, Wrocław 1972, s. 227-228, 234-235. Zwykle przedstawia
się tu niekompletną listę nazw przedmiotów lub nazwę zbioru przedmiotów, do którego należą również
dopuszczalne wartości dla zmiennej (dokładne ustalenie ograniczeń selekcyjnych jest trudne).
11 A. Pajdzińska, Niezwykłe diatezy..., s. 108. Rozumienie terminu „diateza” jest tu bliskie ujęciu
zaprezentowanemu przez autorów Gramatyki współczesnego języka polskiego, Warszawa 1984 (zob.
R. Grzegorczykowa, K. Kallas, K. Kowalik, R. Laskowski, A. Orzechowska, J. Puzynina, H. Wróbel,
Morfologia, w: Gramatyka..., s. 136-143; S. Karolak, M. Grochowski, Z. Topolińska, Składnia, w:
Gramatyka..., s. 94-95). Por. także: Z. Topolińska, Właściwości diatetyczne czasowników w języku pol-
skim, macedońskim i serbsko-chorwackim (założenia opisu typologicznego), w: Studia konfrontatywne
polsko-południowosłowiańskie, Wrocław 1984, s. 103-134.
12 Zob. J.D. Apresjan, Semantyka leksykalna..., s. 233.
13 Ch.J. Fillmore, Types of Lexical Information, in: Studies in Syntax and Semantics, ed. by F. Kiefer,
Dordrecht 1969, s. 117.

14 J.D. Apresjan, Semantyka leksykalna..., s. 42.
17
Trzeba tu zaznaczyć, że zmiana układu równorzędności uczestników walki po-
ciąga za sobą zmianę sytuacji, np. jeżeli drugi uczestnik jest pacjensem, to wówczas
mamy sytuację, którą wyraża predykat bić.
W znaczeniu predykatu walczyć dominują dwa elementy semantyczne – bicie
i rywalizacja.
Walczyć jest predykatem wzajemnościowym – obaj uczestnicy sytuacji walki
wykonują działania skierowane na partnera. Podmiot może być wyrażony za pomocą
szeregu łączącego agensa i kontragensa (ktoś i ktoś walczą ze sobą; ktoś i ktoś walczą
pomiędzy sobą), kontragens może być także realizowany przez wyrażenie przyimkowe
(np. ktoś walczy z kimś).
W przypadku predykatu walka, powstałego w wyniku nominalizacji, mogą pojawić
się także inne sposoby zapełniania wskazanych walencji. Agens może być realizowany
przez rzeczownik w dopełniaczu (kogoś), przez przymiotnik (Anom). Agens i kontragens
jednego typu mogą być wyrażeni przez rzeczownik w dopełniaczu liczby mnogiej
(np. walka rycerzy), przez wyrażenie składające się z przyimka między/pomiędzy
i rzeczownika w narzędniku liczby mnogiej, a także przez przymiotnik (szczegól-
nie wtedy, kiedy przeciwnikami są zbiorowości, np. walka plemienna); gdy agens
i kontragens nie są zaliczani do jednego typu może pojawić się konstrukcja – walka
między/pomiędzy kimś i/a kimś.
Uczestnikami sytuacji walki zbrojnej są zasadniczo pojedynczy przeciwnicy,
wyposażeni w broń. Dzięki mechanizmowi metonimii za uczestników możemy uznać
także zbiorowości ludzkie (por. Polacy walczyli z Niemcami). Mianem zbiorowości
określam nie tylko duże, zorganizowane, uzbrojone zespoły ludzkie, takie jak siły
zbrojne, armie, regularne oddziały określonego rodzaju wojsk, ale i małe grupy wal-
czących, zorganizowane w mniejszym lub większym stopniu. W walce zbiorowej
obok uczestników fizycznie biorących udział w działaniach wojennych pojawiają
się ludzie lub zespoły ludzi, oddziałujący decyzyjnie na przebieg walki. Dla ich
określenia najbardziej adekwatna wydaje się funkcja leksykalna określana przez
J.D. Apresjana jako Cap15, czyli przywódca danej społeczności. Dzięki przesunięciu
metonimicznemu mogą być oni także uznawani za uczestników walki zbrojnej
(por. Hetman Koniecpolski walczył z Tuhaj Bejem)16.
Można więc wyróżnić trzy sytuacje walki zbrojnej:
1) sytuację indywidualnej walki zbrojnej,
2) sytuację zbiorowej walki zbrojnej,
3) sytuację walki jednostek wpływających decyzyjnie na przebieg działań wojennych.
15
Tamże, s. 165, 166, 170.
16
Należy tu jednak zaznaczyć, że w dawnych wiekach wodzowie niejednokrotnie fizycznie uczest-
niczyli w walce zbrojnej. Prowadzili do starcia, bitwy swe wojsko, a później częstokroć walczyli,
choć oczywiście byli przez swoich współtowarzyszy szczególnie chronieni, zaś pokonanie wodza przez
przeciwnika, pochodzącego z wrogiej armii, było znamienne; mogło mieć poniekąd wpływ na losy
zmagań. W późniejszym okresie wodzowie zazwyczaj ograniczali swój udział w walce zbrojnej
do oddziaływania decyzyjnego na przebieg zmagań.
18
Pamiętajmy jednak, że możliwe są także takie realizacje powierzchniowe, w któ-
rych jeden z implikowanych argumentów wskazuje na przywódcę, drugi na zbiorowość
(por. Jagiełło walczył z Krzyżakami itp.).
W indywidualnej oraz zbiorowej walce zbrojnej uczestnicy za pomocą narzę-
dzi oddziałują na ciało przeciwnika w celu zadania mu bólu lub śmierci. Zaznaczam,
że część ciała agensa nie ma dla mnie w pełni znaczenia instrumentu. Przyjmuję tu
koncepcję A. Bogusławskiego17 i M. Grochowskiego18. W odniesieniu do argumentów
reprezentujących część ciała agensa w omawianej funkcji Grochowski stosuje nazwę
„quasi-instrumentu”. J.D. Apresjan pisał: „Organ jest integralną częścią subiektu (...),
zaś narzędzie i środek to oddzielne przedmioty, nie związane organicznie z subiektem.
Formy oznaczające działającą część subiektu (a także jego właściwości) realizują
przecież subiektową, a nie narzędziową walencję wyrazu”19.
Przedmioty, które są narzędziami walki, służące do obrony własnej lub do rażenia
nieprzyjaciela, noszą nazwę broni. Współcześnie w pracach wojskowych najczęściej
wprowadza się podział na broń białą i broń palną.
W przypadku procy, łuku, karabinu, armaty itp. zarówno element wyrzucający
pociski, jak i element pośredniczący, tj. pocisk może być traktowany oddzielnie jako
narzędzie. Możemy więc tu mówić o „rozszczepieniu” walencji narzędzia.
Przy czasowniku walczyć narzędzie może być powierzchniowo realizowane
przez rzeczownik w narzędniku (czymś); przez wyrażenie składające się z przyimka
i rzeczownika w bierniku (na coś); rzadziej przez przymiotnik. W Semantyce leksy-
kalnej J.D. Apresjan sygnalizuje, że jeżeli walencja narzędzia jest zapełniona przez
rzeczownik w narzędniku, to uczestnik danej sytuacji może swobodnie manipulować
narzędziem20.
W przypadku predykatu walczyć istotna jest także walencja celu. W toku badań
przyjęłam propozycję eksplikacji zdań z elementem celu zaproponowaną przez
M. Grochowskiego:
„X robi A w tym celu, by stało się B ~
X chce, by stało się B, i x przewiduje, że robiąc A spowoduje, że stanie się B, i to
(wszystko) powoduje, że x robi A”21.
(Żołnierze walczą w tym celu, żeby wyzwolić ojczyznę. ~ Żołnierze chcą wyzwo-
lenia ojczyzny i przewidują, że walcząc spowodują, że ojczyzna zostanie wyzwolona,
i to (wszystko) powoduje, że żołnierze walczą).
Walencja celu w przypadku predykatu walczyć realizowana jest powierzchniowo
najczęściej przez strukturę z argumentem przedmiotowym, reprezentującą zredu-
17 A. Bogusławski, Preliminares for Semantic-Syntactic Description of Basic Predicative Expressions
with Special Reference to Polish Verbs, w: O predykacji, Wrocław 1974, s. 39-57.

18 M. Grochowski, Środek czynności w strukturze zdania, Wrocław 1975, s. 35.
20 Tamże, s. 186-187.
21 M. Grochowski, Pojęcie celu. Studia semantyczne, Wrocław 1980, s. 78 (zmienne X, x oznaczają
tego samego aktanta).
19
kowany argument nieprzedmiotowy (np. Żołnierze walczyli o Puck; por. Żołnierze
walczyli o to, by zdobyć Puck). Potwierdza się tu teza S. Karolaka, że „niesprzeczny
opis predykatów pod względem implikacji różnych semantycznych typów argumentów
jest możliwy pod warunkiem przewidzenia takich zjawisk, jak zastępowanie jednych
typów argumentów przez inne w zdaniach zrealizowanych”22.
Cel może więc być powierzchniowo wyrażany zarówno przez zdanie, jak i przez
połączenia przyimka o lub przyimka za z rzeczownikiem w bierniku (o coś, o kogoś,
za coś); przez wyrażenie składające się z członu w obronie zespolonego z rzeczowni-
kiem w dopełniaczu (w obronie czegoś, kogoś), przy czym ostatnia z wymienionych
konstrukcji możliwa jest wtedy, gdy rzeczownik wskazuje na zagrożony element
rzeczywistości.
Przy predykacie walka, powstałym w wyniku nominalizacji, cel może być po-
wierzchniowo realizowany także przez przymiotnik (Anom, np. walka narodowowy-
zwoleńcza).
W rozprawie przedstawiono już argumenty o funkcjach (rolach), będących czę-
ściami modelu semantycznego predykatu walczyć.
Badania wykazały, że charakterystyki miejsca, czasu, sposobu nie są częściami
składowymi semantyki badanego predykatu. Wprowadzają one najczęściej drugą
strukturę predykatową orzekaną o całej strukturze predykatowo-argumentowej. Nie-
kiedy element miejsca orzeka w pewnym stopniu o sposobie prowadzenia walki na
zasadzie pewnych zwyczajów, stereotypów (por. ktoś walczy z kimś na ulicach, ktoś
walczy z kimś na froncie).
I. 1. Przegląd innych leksemów mogących oznaczać walkę zbrojną
Zmaganie się przeciwników z użyciem broni może być oznaczane także wzajem-
nościowym czasownikiem zwrotnym bić się23, implikującym dwa argumenty przed-
miotowe (ktoś i ktoś) – osobowych uczestników sytuacji (ktoś i ktoś bili się, ktoś bił
się z kimś). W tym przypadku „zaimek zwrotny się konotuje, że (...) uczestnicy (...)
procesu wykonują identyczną czynność skierowaną na partnera”24. Z. Gołąb25 przy
charakterystyce czasownika bić się zaproponował następujący schemat:
22S. Karolak, O składni wyrażeń predykatywnych, w: O predykacji, Wrocław 1974, s. 12.

23Pamiętać tu trzeba o tym, że czasownikiem bić się oznaczamy często również zmaganie przeciw-
ników prowadzone za pomocą gołych, nieuzbrojonych rąk i nóg.
24 Z. Gołąb, Próba klasyfikacji syntaktycznej czasowników polskich (na zasadzie konotacji), Biuletyn
Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, z. 25 (1967), s. 23.

25 Tamże, s. 1-43.
20
Vrec
Pc I Pc II
S O2 (z + instr.)26
gdzie: Vrec – verbum reciprocale; Pc I, Pc II – uczestnicy procesu; S – podmiot gra-
matyczny; O2 – dopełnienie.
Wyrażenie walencji narzędzia przez przyimek na połączony z rzeczownikiem

w bierniku, tj. na coś (np. Przeciwnicy bili się na szable), wiąże się tu m.in. z realizacją
znaczenia ‘pojedynkować się’ (zob. Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników
polskich, red. K. Polański27). Wyraz bić się możemy odnieść także do zmagania się
zbiorowości, w którym narzędziem jest broń. Z. Gołąb zauważył, że „w wypadku
uogólnienia Pc II na wszystkie możliwe istoty otrzymujemy znaczenie «walczyć»
bez koniecznej konotacji O2 w konstrukcji przyimkowej (np. Wietnamczycy biją się
dzielnie = ... walczą...)”28. Walencja celu predykatu bić się zapełniana jest najczęściej
– podobnie jak przy walczyć – przez strukturę z argumentem przedmiotowym, np.
o coś, za coś (por. Polacy bili się o Ziemię Lubuską. Biłem się za kraj), reprezentującą
zredukowany argument nieprzedmiotowy (niekiedy pojawia się w tej pozycji pełna
struktura predykatowo-argumentowa w formie zdania podrzędnego).
Wyrazem walka, powstałym w wyniku nominalizacji czasownika walczyć, ozna-
czane są różne typy działań zbrojnych. Możemy nim określić zarówno zmaganie się
pojedynczych przeciwników z użyciem broni, jak i starcie zbrojne walczących stron
mające postać bitwy, boju, potyczki, a także wojny rozumianej jako ‘zorganizowane
działanie sił zbrojnych stron przeciwnych, dążących do osiągnięcia zwycięstwa przez
zniszczenie (pobicie) przeciwnika za pomocą różnorodnych środków rażenia’29. Na-
26 Tamże, s. 23.
27 Słownik syntaktyczno-generatywny..., s. 27.
28 Z. Gołąb, Próba klasyfikacji syntaktycznej czasowników polskich..., s. 24.
29 SJP Doroszewski, t. 9, Warszawa 1967, s. 829.
Definicja walki zaproponowana przez autorów Leksykonu wiedzy wojskowej nawiązuje do drugiego
z podanych przeze mnie znaczeń tego leksemu. Walką określa się tam „‘zbrojne starcie dwóch przeciw-
stawnych stron (od pojedynczego żołnierza do związku taktycznego włącznie), dążących do osiągnięcia
różnych, niezgodnych celów, zadań, zamierzeń, usiłujących siłą, przede wszystkim zbrojnie, oraz pod-
stępem przeszkodzić sobie wzajemnie (rozbić, zniszczyć, obezwładnić)’. Walka przybiera najczęściej
formę uderzenia ogniowego, uderzenia wojsk, manewru, a także oddziaływania na psychikę żołnierzy
(psychologiczne oddziaływanie na wojska). W działaniach wojsk wyróżnia się m.in. walkę morską, walkę
powietrzną, walkę ogniową” (zob. Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979, s. 472).
21
tomiast pewne nominalizacje czasownika bić się odnoszą się tylko do określonych
typów zmagań przeciwników. Bitka ‘zwada, kłótnia połączona z biciem się’30 oznacza
działanie chaotyczne, pozbawione reguł, prowadzone w zasadzie przy pomocy go-
łych rąk, nóg, niekiedy z użyciem jakiegoś narzędzia. Natomiast bitwa to zasadniczo
czynność zorganizowana – ‘zbrojne starcie głównych sił stron prowadzących wojnę
lub stanowiących ich część, decydujące o dalszym przebiegu czy rezultacie operacji,
kampanii lub wojny’31. Określenie miejsca nie jest komponentem struktury znacze-
niowej predykatu bitwa, jednak niekiedy presuponuje w pewnym stopniu o sposobie
prowadzenia zmagań zbrojnych (por. bitwa morska, lądowa, powietrzna). Autorzy
SJP pod red. W. Doroszewskiego i SJP pod red. M. Szymczaka sygnalizują, że wyraz
bitwa w swobodnej mowie potocznej może być niekiedy użyty w znaczeniu ‘bójka,
bijatyka’32. O tym, że jest to użycie sekundarne świadczy m.in. dodawanie określeń
typu karczemna (bitwa) itp., kierujących ku takiej interpretacji semantycznej.
We współczesnej polszczyźnie funkcjonuje także odziedziczony z języka prasło-
wiańskiego wyraz bój ‘zorganizowane, zwykle krótkotrwałe, starcie zbrojne podod-
działów, oddziałów i związków taktycznych walczących stron’33 (np. Bój z wojskami
niemieckimi o Warszawę) oraz derywat bójka34 ‘awantura połączona z biciem się’35
(por. karczemna a. pijacka bójka, bójka chuligańska; bójki uliczne).
Czasownikiem ścierać się (zetrzeć się) może być oznaczone zbrojne zmaganie się
zarówno przeciwników pojedynczych, jak i zbiorowych (por. Przeciwnicy, walczą-
cy na miecze, starli się. Piechota starła się z konnicą), działających w określonym
celu. Wyrazem starcie, powstałym w wyniku nominalizacji, określamy ‘spotkanie
30SJP Doroszewski, t. 1, Warszawa 1958, s. 533.

31SJP Szymczak, t. 1, Warszawa 1978, s. 170.
W Leksykonie wiedzy wojskowej przedstawiono bardziej szczegółową definicję tego leksemu. Bitwa
to „1) w sensie historycznym ‘decydujące starcie zbrojne sił głównych stron prowadzących wojnę, od
którego rezultatów zależał w starożytności, średniowieczu i do XVIII w. wynik wojny (...), od XIX w.
wynik etapu wojny lub kampanii. W okresie I, a zwłaszcza II wojny światowej bitwy były prowadzone
siłami kilku współdziałających frontów (grup armii), niekiedy również flot marynarki wojennej oraz
lotnictwa strategicznego (dalekiego zasięgu)’; 2) ‘zespół operacji lub walk na lądzie, w powietrzu i eterze
oraz manewrów wykonywanych przez główne siły kilku związków lub jeden związek operacyjny prze-
biegających w określonym czasie i obszarze, zgodnie z zamiarem dowódcy dla osiągnięcia pośredniego
celu operacji’. Zależnie od obszaru i środowiska, w którym przebiega bitwa rozróżnia się bitwy: na
lądowych teatrach działań wojennych, w których obok wojsk lądowych i lotnictwa mogą uczestniczyć
siły marynarki wojennej, oraz bitwy powietrzne prowadzone głównie przez lotnictwo i bitwy morskie
– przez siły marynarki wojennej. Osiągnięcie celu operacji polega więc na pomyślnym zrealizowaniu
celów (zadań) pośrednich poprzez przygotowanie i stoczenie szeregu bitew zaczepnych lub obronnych”
(zob. Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 42).
32 SJP Doroszewski, t. 1, Warszawa 1958, s. 534.
33 Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 51. S. Szober podaje następujące zestawienie: biję: bój z prasłow.
* boj – (S. Szober, Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1957, s. 56).

34 Leksem bójka rejestrowany jest np. w słownikach prawniczych (zob. Słownik prawniczy pol-
sko-angielski, Wrocław 1986, s. 6; Słownik prawniczy polsko-niemiecki, Wrocław 1987, s. 8; Słownik

prawniczy polsko-francuski, Wrocław 1987, s. 8).
35 SJP Doroszewski, t. 1, s. 625.
22
się dwóch przeciwnych sobie sił w walce’36 (np. Starcie między wojskami polskimi
a wojskami krzyżackimi).
Czasownika potykać się nie używamy już dziś w znaczeniu ‘walczyć z kimś z bro-
nią w ręku’37 (leksem o takiej charakterystyce semantycznej odnajdujemy w XIX-
wiecznych słownikach, m.in. w SJP Lindego38; rejestrują go jeszcze autorzy SJP pod
red. W. Doroszewskiego z kwalifikatorem „dawny”39). Podobnie jest z leksemem po-
tkanie – daw. ‘bitwa, potyczka, pojedynek’40. Natomiast we współczesnej polszczyźnie
funkcjonuje rzeczownik potyczka ‘zbrojne starcie drobnych oddziałów wojskowych’41.
Obecnie wyszedł także z użycia czasownik bojować ‘toczyć bój’42 (rejestrowany
w SJP Lindego43, a także jeszcze w SJP pod red. W. Doroszewskiego z kwalifikato-
rem książkowy44 – wg autorów SJP pod red. W. Doroszewskiego do połowy XX w.
wyraz ten funkcjonował jeszcze w piśmiennictwie, zaś w mowie potocznej miał już
zabarwienie nieco patetyczne lub ironiczne). Leksemem bojować określano najczęściej
działania żołnierzy prowadzone w czasie wojen lub działania ludzi, zespołów ludz-
kich wpływających decyzyjnie na przebieg walki (np. Wiele lat żołnierze bojowali
o wolność ojczyzny; Łokietek bojował z Krzyżakami).
Czasownik wojować używany jest dziś głównie w znaczeniu przenośnym: ‘toczyć
spór, kłócić się z kimś o coś; sprzeciwiać się czemuś, zwalczać coś; dążyć do osią-
gnięcia czegoś, występować w obronie czegoś’ (tj. walczyć z kimś, z czymś lub o coś
bez posługiwania się bronią). Wychodzi już z użycia znaczenie ‘prowadzić wojnę,
brać udział w wojnie, w bitwie, w walce’45 (pierwotnie leksem wojować znaczył ‘być
wojem’, czasownik ten uległ całkowitej leksykalizacji46). Osobowi uczestnicy impli-
kowani przez predykat wojować (w drugim z podanych tu znaczeń) to najczęściej albo
żołnierze biorący udział w wojnie, albo jednostki, zespoły ludzi, kierujące działaniami
zbrojnymi (por. Wojował(li) pod Garibaldim. Chodkiewicz wojował z Osmanem II),
działający w określonym celu.
J. Puzynina47 zauważyła, że wyraz wojna należy umieścić w pasie przejściowym
między formacjami i wyrazami niemotywowanymi, co wiąże się z wychodzeniem
z użycia pewnych znaczeń czasownika. Natomiast M. Skarżyński48 uznaje już wojnę
36 Tamże, t. 8, Warszawa 1966, s. 708.

37 Tamże, t. 6, Warszawa 1964, s. 1194. Wyraz potkać się nie funkcjonuje już we współczesnej
polszczyźnie.
38 SJP Linde, t. 4, Lwów 1858, s. 403.
40 Tamże.
41 Tamże, s.1218. Zob. także Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 324.
43 SJP Linde, t. 1, Lwów 1854, s. 143.
45 Tamże, t. 9, s. 1218.
46 K. Żelazko, Czasowniki przechodnie o składni wielorakiej..., s. 205.
47 J. Puzynina, Nazwy czynności we współczesnym języku polskim (słowotwórstwo, semantyka,
składnia), Warszawa 1969, s. 66.

48 M. Skarżyński, Mały słownik słowotwórczy języka polskiego dla cudzoziemców, Kraków 1989, s. 310.
23
za leksem niemotywowany. Wyraz wojna ma dziś znaczenie ‘zorganizowana walka
zbrojna między państwami (narodami) lub klasami społecznymi dla osiągnięcia
celów wskazanych przez politykę danych państw (narodów) lub klas; konflikt zbroj-
ny’49. Osobowi uczestnicy implikowani przez predykat wojna – agens i kontragens
(zbiorowości lub przywódcy danej społeczności) – wyrażani są najczęściej przez
konstrukcję wojna kogoś z kimś (np. Wojna Polaków z Niemcami. Wojna Jagiełły
z Zakonem Krzyżackim), rzadziej pojawia się struktura wojna (po)między kimś a/i kimś;
gdy przeciwnicy są jednego typu może wystąpić konstrukcja wojna (po)między kimś
(np. wojna (po)między książętami śląskimi); zarejestrowano również strukturę wojna
przeciw(ko) komuś (np. wojna przeciw(ko) najeźdźcom). Walencja celu zapełniana jest
zazwyczaj przez konstrukcje: wojna o coś (np. wojna o ziemie wschodnie), wojna za
coś (np. wojna za wolność), wojna w obronie czegoś, gdy to coś jest zagrożone (np.
wojna w obronie ojczyzny), rzadziej pojawia się w tej pozycji przymiotnik – wojna
Anom (np. wojna narodowowyzwoleńcza) lub zdanie podrzędne. Określenia miejsca,
czasu, sposobu nie są elementami znaczenia badanego predykatu, jednak – podobnie
jak w wypadku leksemu bitwa – pojawiając się, mogą orzekać o sposobie prowadzenia
wojny (np. wojna na morzu). Środek czynności pojawia się tu sporadycznie; wyrażany
jest głównie przez przymiotnik (np. wojna atomowa, biologiczna itp.).
*
Okazuje się, że zbrojne zmaganie się przeciwników jeszcze w XIX w. mogło być
oznaczane wieloma wyrazami. Niektóre z nich nie funkcjonują już we współczesnej
polszczyźnie (np. potkać się, bojować), niekiedy wychodzi z użycia znaczenie doty-
czące walki zbrojnej (jak w przypadku wojować).
Podobnie jest z kilkoma predykatami, których struktury semantyczne zawierają
dodatkowe komponenty w stosunku do walczyć. Czasownik rąbać się ‘bić się na pa-
łasze, szable, rapiery itp., pojedynkować się bronią sieczną’50 wychodzi dziś z użycia;
jednostki harcować zasadniczo nie używamy już w znaczeniu ‘walczyć w pojedynkę,
odbywać harce przed bitwą’51. Nie zmienia to faktu, że niektóre czasowniki tego typu
(np. pojedynkować się) funkcjonują dla oznaczenia historycznych już realiów – wy-
korzystuje je literatura piękna, film itp.
Konsekwencją wskazanych zjawisk jest zwiększenie się w XX wieku zakresu
użycia wyrazu walczyć – jest on szerszy od zakresu użycia czasownika bić się
w znaczeniu ‘zmagać się z użyciem broni’. Wyraz walczyć oznacza dziś różne typy
działań zbrojnych.
Należy tu także zaznaczyć, że leksemy: wojna, bitwa, potyczka, starcie, bój, bójka,
bitka – hiponimy jednostki walka – są nierównoznaczne. Różny jest m.in. stopień
ich uprawomocnienia, a także zasięg, liczebność uczestników odpowiednich sytuacji.

24
Leksemy te – zarówno czasownikowe, jak i nominalne – wchodzą w skład wielu
związków frazeologicznych motywowanych sytuacją walki (zbrojnej).
Opis struktury semantycznej predykatu walczyć, zakresu użycia wyrazów wal-
czyć, walka we współczesnej polszczyźnie (w relacji do odpowiednich wyrazów
bliskoznacznych) stanowić będzie punkt wyjścia do dalszych rozważań, które zostaną
przedstawione w kolejnych rozdziałach niniejszej rozprawy.
25
Rozdział II
Utrwalone połączenia, wywodzące się z walki (zbrojnej),

w ich sytuacji wyjściowej
U podstaw utrwalonych jednostek języka leży zespół doświadczeń życiowych

członków danej społeczności. Badanie motywacji związków frazeologicznych wyma-
ga także wykorzystania tego, co nazywane było dotychczas wiedzą encyklopedyczną,
przeciwstawianą wiedzy językowej.
W niniejszej pracy konieczny jest ogląd połączeń wyrazowych, które stały się dziś
związkami idiomatycznymi, w ich sytuacji wyjściowej – kiedy odnoszą się do walki
(zbrojnej). Dlatego w II rozdziale, omawiając połączenia słowne ujmowane dalej
w ich znaczeniu frazeologicznym, odwołuję się do tych elementów semantycznych,
które pojawiają się w znaczeniu militarnym.
Pomocne tu było sięgnięcie do współczesnych prac z zakresu wojskowości. Pod-
stawą były następujące pozycje: Leksykon wiedzy wojskowej1, Mała encyklopedia
wojskowa2, Regulamin Ogólny Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej3, Regulamin
działań taktycznych wojsk lądowych. Cz. II (pododdziały)4, Podręcznik dowódcy
plutonu5, Poradnik oficera. Taktyka w przykładach bojowych. Dywizja6, Rozważania
o sztuce operacyjnej7 B. Chochy itp. Uwzględniono również prace dotyczące uzbro-
jenia, m.in. Encyklopedię broni8, opracowania przedstawiające specyfikę różnego
rodzaju walk zbrojnych, np. Bitwy świata. Leksykon9 Z. Ryniewicza. Wykorzystano
także relacje uczestników zmagań zbrojnych, np. Monte Cassino10 M. Wańkowicza.
1 Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979.
2 Mała encyklopedia wojskowa, Warszawa 1971.
3 Regulamin Ogólny Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1994.
4 Regulamin działań taktycznych wojsk lądowych. Cz. II (pododdziały), Warszawa 1994.
5 Podręcznik dowódcy plutonu, Warszawa 1971.
6 Poradnik oficera. Taktyka w przykładach bojowych. Dywizja, Warszawa 1979.
7 B. Chocha, Rozważania o sztuce operacyjnej, Warszawa 1984.
8 Encyklopedia broni. 7000 lat uzbrojenia, red. D. Harding, przeł. J. Bańbor i T. Nowakowski,
Warszawa 1995.
9 Z. Ryniewicz, Bitwy świata. Leksykon, Warszawa 1995.
10 M. Wańkowicz, Monte Cassino, Warszawa 1976.
27
Pomocne okazały się również opracowania dotyczące języka wojskowego – współ-
czesnego i dawnego, m.in. Język wojskowy11 S. Marciniaka, Słownictwo wojskowe
w wybranych tekstach literackich i historycznych XVII w.12 I. Szlesińskiego. Niekiedy
trzeba było odwołać się do prac z zakresu prawa, stosunków międzynarodowych,
m.in. do tekstu Wojna a prawo międzynarodowe13 R. Bierzanka czy Encyklopedii
ONZ i stosunków międzynarodowych14 E.J. Osmańczyka; do opracowań z zakresu
teorii kultury; do różnego rodzaju słowników itp.
Związki frazeologiczne współczesnego języka polskiego, motywowane sytuacją
walki (zbrojnej), można podzielić na cztery podstawowe grupy:
1. Połączenia, które zawierają człon walczyć lub inne wyrazy oznaczające (zbrojne)
zmaganie się przeciwników (zob. rozdział I), np. ktoś stanął do walki a. do boju.
W grupie tej uwzględnione zostaną także związki, w których występuje nazwa
etapu walki, np. frontalny atak.
2. Połączenia, zawierające nazwy narzędzi, których używają (lub używali) uczestnicy
walki, np. ktoś kruszy kopie z kimś o coś, w obronie czegoś.
3. Związki, których elementami są nazwy miejsca walki, np. ktoś dotrzymał (ko-
muś) pola.
4. Inne połączenia związane pierwotnie z sytuacją walki (zbrojnej) i dla tej
sytuacji istotne, np. ktoś idzie na pierwszy ogień.
Połączenia słowne, którymi posługują się wojskowi w codziennej praktyce, łatwo
ulegają utrwaleniu. Według S. Marciniaka15, badacza języka wojskowego, „przyczyna
leży w przewadze (...) czynności typowych w działalności wojska, (...) rejestruje się je
i opisuje w regulaminach i instrukcjach wraz z całą otoczką językową – komendami,
rozkazami, meldunkami, a te nasycone są związanymi z przedmiotem i przeważnie
nowymi terminami i związkami frazeologicznymi. Obowiązek posługiwania się nimi
w codziennej praktyce sprzyja ich utrwaleniu i oddziaływaniu na zewnątrz, poza
wojsko”16.
11S. Marciniak, Język wojskowy, Warszawa 1987

12I. Szlesiński, Słownictwo wojskowe w wybranych tekstach literackich i historycznych XVII w.,
Wrocław 1985.
13 R. Bierzanek, Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982.
14 E.J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1986.
15 S. Marciniak badał frazeologizmy właściwe językowi wojskowemu, zob. np. S. Marciniak, Związki
frazeologiczne, w: tenże, Język wojskowy, Warszawa 1987, s. 169-170; tenże, O języku wojskowym,
„Poradnik Językowy” 1985, z. 6-7, s. 447-450.
16 S. Marciniak, O języku wojskowym..., s. 449. Komendy właściwe językowi wojskowemu (np. Gotuj
broń!, Bagnet na broń! itp.) uznawane są przez niektórych badaczy za frazeologizmy (por. tenże, Język
wojskowy..., s. 170-171). Wydaje się jednak, że połączenia te mają status fraz – gotowych wypowiedzeń
– i w tekstach językowych mogą być wykorzystywane na zasadzie cytatu, a nie jednostki językowej
(por. np. wiersz W. Broniewskiego Bagnet na broń).
28
II. 1. Związki zawierające człon walczyć (lub inne wyrazy oznaczające zbrojne zmaganie się
przeciwników). Połączenia, których komponentem jest
nazwa etapu walki
A. Wyrazy walka, wojna, bitwa, bój są komponentami wielu terminów wojsko-

wych, np. walka zbrojna, walka ogniowa, walka partyzancka, walka w rozproszeniu,
walka powietrzna, walka morska, walka zaczepna na morzu, walka podziemno-mi-
nerska, walka geofizyczna, walka meteorologiczna, walka radioelektroniczna17 itd.;
wojna manewrowa, wojna pozycyjna, wojna partyzancka, wojna podjazdowa, wojna
prewencyjna, wojna powietrzna, wojna konwencjonalna, wojna jądrowa, wojna ra-
kietowo-jądrowa, wojna biologiczna, wojna chemiczna, wojna błyskawiczna, wojna
globalna, wojna światowa, wojna koalicyjna, wojna lokalna, wojna domowa, wojna
narodowowyzwoleńcza18; bitwa morska, bitwa powietrzna, bitwa powietrzno-morska,
bitwa graniczna, bitwa spotkaniowa19; bój morski, bój spotkaniowy20 itp.
Niektóre z podanych powyżej terminów przenikają poza język wojskowy. Tak
jest z wyrażeniem wojna podjazdowa, które ma terminologiczne znaczenie ‘wojna,
w czasie której strona słabsza stosuje taktykę unikania generalnych bitew i zwalcza
przeciwnika niespodziewanymi napadami przy pomocy niewielkich oddziałów woj-
skowych lub partyzanckich’21. Z połączeniem wojna podjazdowa użytkownikom
języka potocznego kojarzą się przede wszystkim elementy semantyczne ‘zespół pod-
stępnych, skrytych, trudno przewidywalnych, męczących dla przeciwnika działań’.
Oto przykładowy cytat, w którym wystąpiło badane połączenie:
1. Szczególnie dzielnym wodzem partyzantów okazał się Stefan Czarniecki, który straszliwie nękał
najeŹdŹców wojną podjazdową, zadając im olbrzymie straty. Podręcznik historii, s. 293.
W pracach wojskowych, historycznych itp. odnotowano również połączenia: walka

partyzancka ‘starcie zbrojne, akcje dywersyjne i sabotażowe prowadzone przez siły
partyzanckie w określonym czasie, miejscu i dla wykonania konkretnego zadania, (...)
wykonywanie zdecydowanych i zaskakujących uderzeń ogniem i siłą fizyczną oraz
uchylanie się we właściwym czasie od niszczącego uderzenia przeciwnika’22; wojna
partyzancka ‘wojna prowadzona na obszarze okupowanym własnego kraju siłami
nieregularnymi, zorganizowanymi w oparciu o miejscową ludność, wyposażonymi
w lekką broń w celach wyzwoleńczych, (...) m.in. dywersja i sabotaż, atakowanie
17 Wyrażenia te zarejestrowano w Leksykonie wiedzy wojskowej..., s. 472-474.

18 Tamże, s. 480-482.
19 Tamże, s. 42-43.
20 Tamże, s. 51.
21 SJP Doroszewski, t. 6, s. 641. Zob. też Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 313. W języku ogólnym
zarejestrowano także wariant tego połączenia, tj. wyrażenie walka podjazdowa. Oto przykładowy cytat:
„W różnych częściach kraju krążyły jeszcze rozbite oddziały pruskie, prowadząc walki podjazdowe
z wojskami Bonapartego” (Piwarski, s. 282).
22 Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 473.
29
garnizonów i ważnych obiektów, niszczenie sztabów i organów tyłowych wojsk,
dezorganizowanie okupacyjnego aparatu gospodarczego i administracyjnego, (...)
walki i bitwy z wojskami nieprzyjaciela skierowanymi do prowadzenia działań
przeciwpartyzanckich lub przeprowadzenia operacji przeciwpartyzanckiej’23. Wal-
ce patryzanckiej, wojnie partyzanckiej użytkownik języka potocznego przypisuje
następujące wyróżniki: improwizację działań, niepełne przygotowanie, korzystanie
z niewielkich środków technicznych. Przejdźmy do przykładowych kontekstów,
w których odnotowano wskazane wyrażenia:
2. Metody walki partyzanckiej są odmienne od metod stosowanych w działaniach regularnych pro-
wadzonych przez siły zbrojne. LWW, s. 473.
3. Stopniowo rozwinęła się bardzo szeroko walka partyzancka. Buszko, s. 466.
4. Wzmogła się walka partyzancka z wrogiem. Coraz częściej wylatywały w powietrze niemieckie
pociągi z wojskami i amunicją, coraz częściej płonęły niemieckie składy, punkty kontyngentowe.
Nauka, s. 129.
5. Walki partyzanckie podjęte przez GL otwierały nowy (...) etap walki z okupantem. Buszko,
s. 466.
6. Równocześnie okazało się (po klęsce hetmana Stefana Czarnieckiego pod Gołębiem w lutym 1656 r.),
że armia szwedzka posiada zbyt dużą przewagę, by ją pokonać w otwartym polu. To skłoniło Czarniec-
kiego, który stał się głównym bohaterem wojny, do przyjęcia taktyki wojny partyzanckiej (tzw. wojny
szarpanej), nękającej przeciwnika i unikającej rozprawy z głównymi siłami. Czubiński, s. 187.
Poza język wojskowy przeniknęło także wyrażenie wojna pozycyjna. Połączenie

to ma terminologiczne znaczenie ‘działania wojenne prowadzone głównie w oparciu
o system umocnień polowych lub stałych, (...) istnieją [tu] stałe (ustabilizowane)
fronty z silnie rozbudowanymi w głąb pozycjami i rejonami umocnionymi’24. Badane
wyrażenie odnotowano w następujących kontekstach:
7. Od 1939 roku Niemcy uważali za tryumf swojej strategii, że nikomu i nigdzie nie udało się ich
zmusić do wojny pozycyjnej. Lampe, s. 93.
8. Tak się przygotowało całe wojsko francuskie do wojny (...) pozycyjnej. KoŹniewski, s. 55.
9. Wojna pozycyjna (...) typowe, charakterystyczne zjawisko dla I wojny światowej. LWW, s. 482.
10. Wśród obopólnego podniecenia stron wojujących, wobec niepewności, co najbliższe rozkazy
przyniosą, (...) co pocznie przeciwnik, i wobec jasnej dla każdego szeregowca sprawy, że jest to
prowizorium, które nie może się ponownie spetryfikować w wojnę pozycyjną – wytworzyła się nad-
wrażliwość, każąca oczekiwać niebezpieczeństwa lada moment. Wańkowicz, s. 192.
11. Od trzech miesięcy główny front działań wojennych wparł się w przedmurza bohaterskiego Madrytu
i zastygł w wojnie pozycyjnej. Brun, s. 96.
12. Wojna pozycyjna zasklepia się na spłyniętym krwią froncie. Wańkowicz, s. 23.
W języku ogólnym funkcjonują również takie terminy wojskowe, jak: walka zbroj-
na, wojna biologiczna, wojna chemiczna, wojna światowa, wojna domowa, wojna
narodowowyzwoleńcza itp.
B. Wyraz walczyć (walka) oraz inne wyrazy oznaczające (zbrojne) zmaganie się
przeciwników utrwalają się w połączeniach z wyrażeniami: bez pardonu, do końca,
23 Tamże, s. 481.
24 Tamże, s. 482.
30
do upadłego, do ostatka, do ostatniego tchu, do ostatniej kropli krwi, do ostatniego
naboju, na śmierć i życie itp. Oto przykładowe cytaty:
13. Rozpoczął się wściekły, ostatni bój. Bój na śmierć i życie. Broniewska, s. 108.
14. Pełen napięcia pojedynek na śmierć i życie między kapitanem amerykańskiego niszczyciela (...)
a dowódcą niemieckiego okrętu podwodnego jest walką równorzędnych przeciwników, starciem ich
wiedzy i doświadczenia (...) Czy rycerskość przeciwników nie spycha w cień okrucieństwa wojny, czy
nie zaciemnia jej sensu tak odmiennego dla obu walczących armii. GT 143, 1997.
Okazuje się, że w tekstach niemilitarnych najczęściej metaforyzacji ulegają związki

zawierające wyrażenia na śmierć i życie, do upadłego, do ostatniego tchu.
C. Wyrażenie wypowiedzenie wojny – znominalizowana postać zwrotu ktoś wypo-
wiedział wojnę komuś – rejestrowane jest zarówno przez autorów prac wojskowych
(np. Leksykon wiedzy wojskowej25), jak i przez E.J. Osmańczyka w Encyklopedii ONZ
i stosunków międzynarodowych26 czy R. Bierzanka w pracy Wojna a prawo między-
narodowe27 itp. Jak wiadomo, wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia
bądź też w momencie rozpoczęcia działań wojennych. III Konwencja Haska28 zabrania
rozpoczynania działań wojennych bez uprzedniego i niedwuznacznego zawiado-
mienia, które mieć będzie formę bądź umotywowanego wypowiedzenia wojny,
bądź ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny29. Nota skierowana do
drugiego państwa, zapowiadająca wszczęcie przeciwko niemu działań wojennych,
ma charakter wypowiedzi sprawczej30 – obowiązujące dotychczas prawo międzyna-
rodowe okresu pokoju w zasadzie przestaje obowiązywać, zostaje zastąpione prawem
wojennym; zrywa się stosunki dyplomatyczne i konsularne; możliwe jest stosowanie
siły i innych środków, wyrządzających szkodę przeciwnikowi, dozwolonych przez
międzynarodowe prawo wojenne. Dla użytkownika języka ogólnego szczególnie istot-
ny jest sprawczy charakter wypowiedzenia wojny – świadome działanie językowe,
stwarzające pewien stan rzeczy – szczególnie groźny dla człowieka, wyniszczający.
Przedstawione informacje, dotyczące wypowiedzenia wojny, znajdują potwierdzenie
w następujących tekstach:
15. Prezydent Boliwii, generał A. de Santa Cruz, spowodował (...) utworzenie federacji Peru – Boliwia
pod swoją dyktatorską władzą. Chile, mające zatargi z tymi państwami na tle rywalizacji handlowej,
nie uznało federacji i w XI 1836 r. wypowiedziało jej wojnę. W IX 1837 r. wylądował w Peru, w mieście
Quilea, chilijski admirał B. Encalada z 2800 żołnierzami. Ryniewicz, s. 618-619.
16. Ententa skierowała 4 X 1915 ultimatum do Bułgarii, żądając zerwania stosunków z mocarstwami
centralnymi; wobec odmowy Ententa zerwała stosunki z Bułgarią, ta zaś 14 X 1915 formalnie wy-

26 E.J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ..., s. 583.
27 R. Bierzanek, Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982, s. 121-126.
28 III Konwencja Haska (z 1907 r.) określa międzynarodowe zasady rozpoczynania działań wojennych
(„Dziennik Ustaw” 1927, nr 21).

29 Tamże, art.1.
30 Por. R. Grzegorczykowa, Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, w: Język
a kultura, t. 4: Funkcje języka i wypowiedzi, red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa, Wrocław 1991,

s. 22-24.
31
powiedziała wojnę Serbii i tegoż dnia wszystkie państwa Ententy formalnie wypowiedziały wojnę
Bułgarii. Osmańczyk, s. 583.
17. Rzesza Niemiecka 1 VIII 1914 o godzinie 17 przekazała w Petersburgu, przez swego ambasadora
hr. de Pourtales, ministrowi spraw zagranicznych Rosji, S.D. Sazonowi formalne wypowiedzenie wojny,
uznając za wyzwanie zarządzoną przez Rosję mobilizację sił lądowych i morskich: „Jego Cesarska
Mość przyjmuje w imieniu Rzeszy to wyzwanie i uważa się w stanie wojny z Rosją.” Osmańczyk,
s. 583.
18. Wypowiedzenie wojny jest aktem jednostronnym, nie wymaga zatem przyjęcia zgody drugiego
państwa. Prawo nie określa formy, w jakiej wypowiedzenie wojny powinno nastąpić (...) Prawo
międzynarodowe nie określa również terminu, po upływie którego po wypowiedzeniu wojny można
rozpocząć działania wojenne, wolno je zatem rozpocząć bezpośrednio po wypowiedzeniu wojny (...)
Pogwałceniem prawa międzynarodowego jest rozpoczęcie działań wojennych bez wypowiedzenia
wojny, a także rozpoczęcie ich przed wypowiedzeniem wojny. Bierzanek, s. 123.
19. Instytucja wypowiadania wojen, znana wielu narodom, ugruntowała się w stosunkach międzypań-
stwowych w okresie formowania i konsolidacji organizmów państwowych (...) Wypowiadanie wojen
należy do najstarszych instytucji prawa zwyczajowego (...) Instytucja wypowiadania wojen znana
była (...) wielu narodom starożytności (...) W średniowieczu zwyczaj wypowiadania wojen był niemal
powszechnie przestrzegany, co wiązało się w pewnym stopniu z zasadami rycerskimi, zabraniającymi
atakowania przeciwnika nie przygotowanego do odparcia ataku. W praktyce od początków XVIII
wieku wypowiadanie wojny stosuje się coraz rzadziej. Bierzanek, s. 121-122.
Okazuje się, że współcześnie utrwalone połączenia: ktoś wypowiedział wojnę ko-

muś, wypowiedzenie wojny ulegają derywacji metaforycznej i sekundarnie odnoszone
są również do sytuacji niemilitarnych (zob. rozdział III niniejszej rozprawy).
Słowniki języka polskiego31 rejestrują także zwroty: ktoś wydał walkę a. bitwę
a. wojnę komuś ‘ktoś zmusił kogoś do przyjęcia bitwy, do przystąpienia do wojny, ktoś
wypowiedział komuś wojnę; ktoś przystąpił do walki z kimś’32. We współczesnych
tekstach, traktujących o walce (zbrojnej), najczęściej notowany jest związek
ktoś wydał bitwę komuś [pojawiają się również połączenia pochodzące od tego zwrotu,
np. bitwa wydana (komuś przez kogoś)].
20. Ekspansja plemion mongolskich zjednoczonych przez Czyngis-chana przekroczyła w 1241 r.
granicę podbitej po klęsce pod Kałką w 1237 r. Rusi i skierowała się na Węgry i Polskę. (...) Wyda-
na im przez księcia śląskiego Henryka Pobożnego bitwa pod Legnicą (1241) skończyła się klęską
(i śmiercią księcia). Czubiński, s. 59.
21. Wojska alianckie już płyną. Wydana zostanie generalna bitwa i zobaczymy, kto zwycięży. KoŹ-
niewski, s. 38.
Początek walki (zbrojnej) wyrażają także połączenia: ktoś przyjął walkę

a. bitwę itp. ‘ktoś zdecydował się na walkę itp. z atakującym wrogiem, napastnikie-
m’33, por.:
31SJP Doroszewski, t. 9, s. 1454-1455; SFJP, t. 2, s. 504, 646-647.

32SJP Doroszewski, t. 9, s.1454-1455.
33 SJP Szymczak, t. 2, Warszawa 1979, s. 1040. W SJP Doroszewski i SFJP zarejestrowano także
połączenie ktoś przyjął wojnę (SJP Doroszewski, t. 7, s. 534; SFJP, t. 1, s. 775). Zwrot ten notowano
w dawnych tekstach.
32
22. Majorze, przyjmiemy tę walkę. Pan ze swoimi ludŹmi obsadzi lewą stronę, a ja prawą. Konwicki,
Kompleks, s. 59.
23. Nie powiódł się jednak Niemcom zamiar wzięcia Warszawy wstępnym bojem. Stolica Polski przyjęła
walkę. Wojna obronna, s. 26.
24. Nie podobna było przyjąć bitwy, nie znając siły nacierających. Broniewska, s. 63.
Rozpoczęcie walki, wojny wyrażają również związki wyrazowe: ktoś podjął

walkę a. wojnę (z kimś, o coś, w obronie czegoś) (por. też połączenia od nich pocho-
dzące). Wskazane jednostki odnotowano w pracach wojskowych, tekstach prawnych,
historycznych traktujących o walce (zbrojnej):
25. 2 batalion (...) pułku, pełniący rolę straży tylnej, został zaatakowany ogniem ciężkich karabinów ma-
szynowych i szarżą siedmiu czołgów. Batalion podjął nierówną walkę. Wojna obronna, s. 25.
26. Przeciwnik widzi (...) możliwość uratowania się przez wyprowadzenie swych wojsk z walki, wy-
cofanie do określonego rejonu, by dopiero tam podjąć dalszą walkę. Ćwierdziński, s. 31.
27. Podjęcie przez Polskę walki zbrojnej we wrześniu 1939 oznaczało zakończenie okresu pokojowej
ekspansji III Rzeszy w Europie. MW 4, 1975.
28. Zbrojną walkę podjętą przez narody. Bierzanek, s. 38-39.
29. Polska podjęła nierówną wojnę w obronie swej suwerenności. Fakt ten spowodował z jednej strony
zanik podziałów wewnętrznych i znaczną konsolidację społeczeństwa polskiego, które w zdecydowanej
swej masie podjęło narzuconą mu wojnę. Czubiński, s. 490.
30. Do 1939 r. Hitler osiągnął poważne zdobycze terytorialne w drodze szantażu politycznego, bez
uciekania się do wojny. Sprawa polska niespodziewanie zakończyła ten etap. Podejmując wojnę
z Polską, Hitler dążył jednak do jej zlokalizowania. Czubiński, s. 496.
Zwroty ktoś wypowiedział wojnę komuś; ktoś wydał walkę a. bitwę a. wojnę itp.
komuś wskazują, kto jest inicjatorem walki (człowiek lub zbiorowość ludzka wyra-
żona przez podmiot). Natomiast połączenie ktoś podjął walkę a. wojnę (z kimś o coś)
nie sugeruje, do kogo należy inicjatywa.
We współczesnych tekstach, mówiących o walce (zbrojnej), odnotowano
również utrwalone związki wyrazowe: ktoś staje do walki a. do boju itp. (z kimś,
o coś a. w obronie czegoś) [skrótowo ktoś staje], mające znaczenie ‘ktoś stawia się
do walki, ktoś rozpoczyna walkę, bój itp. (z kimś, o coś a. w obronie czegoś)’34. Oto
przykłady:
31. Do walki w obronie ojczyzny we wrześniu 1939 r. obok żołnierza stanęły ochotnicze formacje
robotnicze w Gdyni, Warszawie i na Śląsku. MW 4, 1975.
32. Obrona Poczty Gdańskiej to jedno z najdramatyczniejszych wydarzeń, jakie rozegrały się tuż po
wybuchu II wojny światowej. Broniąca placówki garstka cywili stanęła do nierównej walki, z góry
skazanej na klęskę. Nie mieli przecież szans na powstrzymanie uzbrojonych oddziałów niemieckich
wojsk. Mimo to stawiali opór do końca. To 18, 1997.
33. Dwaj przeciwnicy, w zbrojach i z oszczepami w dłoniach, stanęli oko w oko do boju. Markow-
ska, s. 243
34 SJP Doroszewski, t. 8, s. 698. W słownikach notowane są także zwroty: ktoś staje do bitwy a. do
pojedynku (zob. SJP Szymczak, t. 3, Warszawa 1981, s. 327; SFJP, t. 2, s. 195; SJP Doroszewski, t. 8,
s. 698).
33
O trwaniu walki (zbrojnej), o tym procesie informują np. zwroty: ktoś
prowadzi walkę(-i) a. wojnę a. bitwę(-y) a. bój(-e) (z kimś, z czymś, o coś). Badane
zwroty, pochodzące od nich połączenia, oraz związki: walkę a. wojnę prowadzi się
z czymś, między czymś i czymś wielokrotnie rejestrowane są w pracach wojskowych,
w tekstach prawnych, w beletrystyce związanej z walką (zbrojną):
34. Wojska pancerne (...) odpierały (...) kontrataki, gromiły podchodzące odwody i odchodzące kolumny
nieprzyjaciela oraz dość często prowadziły jednocześnie walkę od czoła, na skrzydłach i na tyłach
nieprzyjaciela. Poradnik oficera, s. 144.
35. Ugrupowanie bojowe batalionu (kompanii) do wyjścia z okrążenia tworzy się w czasie prowadze-
nia uporczywych walk, pod ciągłym oddziaływaniem przeciwnika z różnych kierunków. Regulamin
działań, s. 69.
36. Równocześnie z odpieraniem przeciwnika naziemnego prowadzi się walkę z jego środkami napadu
powietrznego. Regulamin działań, s. 25.
37. W okresie I a zwłaszcza II wojny światowej bitwy były prowadzone siłami kilku współdziałają-
cych frontów (grup armii), niekiedy również flot marynarki wojennej oraz lotnictwa strategicznego
(dalekiego zasięgu). LWW, s. 42.
38. W skomplikowanych warunkach (...) prowadziły boje spotkaniowe korpusy pancerne (...)
ze zgrupowaniami pancernymi nieprzyjaciela. Poradnik oficera, s. 265.
39. Pod Maratonem mniejsze liczebnie siły greckie były lepiej wyszkolone i zdyscyplinowane. Ponadto
miały przewagę pod względem moralnym, prowadziły bowiem wojnę z najeŹdŹcą perskim, którego
żołnierzom po większej części cel wyprawy był obcy. Ćwierdziński, s. 12.
40. W śniegach Hermonu fedaini prowadzą (...) wojnę. Kapuściński, Wojna, s. 214.
41. Wojnę partyzancką prowadzi się zwykle w celach wyzwoleńczych. LWW, s. 481.
Trwanie walki (zbrojnej), wskazany proces wyrażają również zwroty: ktoś

toczy walkę(-i) a. wojnę (z kimś o coś) oraz połączenia od nich pochodne (czasownik
toczyć definiowany jest synonimicznie przez wyrazy ‘rozwijać, prowadzić, wieść’).
Słowniki języka polskiego35 rejestrują również zwrot ktoś toczy bój (z kimś o coś),
który rzadziej notowany jest we współczesnych tekstach militarnych. O trwaniu wal-
ki (zbrojnej), o tym procesie informują również połączenia: walka(-i) a. wojna
a. bój(-e) a. bitwa (kogoś z kimś) toczy(-ą) się (o coś). Wskazane powyżej związki
wyrazowe zarejestrowano zarówno w tekstach wojskowych, prawniczych, jak i w
pracach historycznych czy beletrystyce traktującej o walce (zbrojnej). Oto
przykładowe cytaty:
42. Pułk piechoty gwardii toczył długotrwałą walkę o zdobycie Błędostowa i wielokrotnie atakował
wroga od czoła. Poradnik oficera, s. 117.
43. W pierwszych dniach wojny korpusy pancerne i zmechanizowane musiały toczyć ciężkie walki bez
osłony z powietrza, a ograniczona ilość środków przeciwlotniczych nie zapewniała wojskom skutecznej
obrony przeciwlotniczej. Poradnik oficera, s. 264.
44. Na górze toczą się walki najbardziej zaciekłe, (...) po dwóch stronach tej samej skały, na wąskim
progu, z którego jedni drugich spychają w przepaść. Kapuściński, Wojna, s. 214.
45. Wojny toczone między państwami (...) o nowy podział strefy wpływów. LWW, s. 481.
46. Wojna toczyła się z małymi przerwami od 1002 r. do 1018 r. i zakończyła się pokojem w Budzi-
szynie. Czubiński, s. 36.
35 SJP Szymczak, t. 3, s. 509; SJP Doroszewski, t. 9, s. 171; SFJP, t. 1, s. 110.
34
47. Wojna narodowowyzwoleńcza (...) w ramach toczącej się wojny o szerszym zasięgu. LWW,
s. 481.
48. Zaciekle walczący o jedyną drogę odwrotu Niemcy powstrzymali natarcie radzieckie. 9 i 10 IV walki
toczyły się już w centrum miasta, toczyły się boje o niemal każdy dom, trwało też już wycofywanie
się Niemców na północ, do głównych sił GA „Południe”. Ryniewicz, s. 604.
49. 25 VI toczyła się zażarta, całodniowa bitwa 500 partyzantów z Amerykanami usiłującymi bezsku-
tecznie otoczyć ich. Ryniewicz, s. 609.
Badania wykazały, że czasownik dokonany stoczyć łączy się z rzeczownikami

oznaczającymi krótkotrwałe działania zbrojne, por. ktoś stoczył walkę(-i), bitwę(-y),
bój, batalię, potyczkę(-i), utarczkę36 (z kimś o coś) [zob. też związki pochodzące od
tych zwrotów]. Nie zarejestrowano np. połączenia *ktoś stoczył wojnę. Zwróćmy
uwagę na przykładowe cytaty:
50. Pierwszą walkę obronną stoczył w godzinach rannych 17 lipca 1943r. oddział rozpoznawczy,
wysłany do rejonu Czernyszewskiej, składający się ze wzmocnionego batalionu. Poradnik oficera,
s. 463.
51. Jako dowódca SGO (...) stoczył kilka walk z wojskami niemieckimi, a 2-5 pod Kockiem ostatnią
bitwę w wojnie 1939 r. Wojna obronna, s. 72.
52. Franciszek Kleeberg (...) do dnia 5 paŹdziernika dowodził swymi oddziałami, które stoczyły ostat-
nią – tej wrześniowo-paŹdziernikowej wojny obronnej – bitwę z wrogiem pod Kockiem. Wojna
obronna, s. 10.
53. W ciągu 1966 r. partyzanci stoczyli około 40 000 bitew i potyczek. Ryniewicz, s. 610.
54. Równocześnie z obroną Lwowa stoczyła zacięty bój o wzgórza Zamarstynowskie 10 brygada
pancerno – motorowa pułkownika Maczka. Wojna obronna, s. 49.
55. Już w końcu września chłopi stoczyli pierwszą utarczkę ze Szwedami pod Myślenicami w Kra-
kowskiem. Gierowski, s. 326.
Przedstawione powyżej utrwalone połączenia słowne, wyrażające prymarnie po-

czątek, trwanie walki (zbrojnej), rejestrowane są także w tekstach traktujących
o innych sferach, m.in. o sporze, polityce, ekonomii, o psychice, ciele
człowieka, o miłości między mężczyzną a kobietą i in. W kontekstach mówią-
cych o domenach niemilitarnych związki te często ulegają derywacji semantycznej
i zyskują nowe, metaforyczne znaczenia.
D. Przejdźmy do opisu frazeologizmów, w których utrwalił się obrazowy sposób
widzenia walki, wojny.
Komponent werbalny połączeń: ktoś rozpętał walkę a. wojnę; walka a. wojna roz-
pętała się derywowany jest od czasownika pętać, który prymarnie znaczy ‘zakładać
wiązadła z powroza, rzemienia, łańcucha itp. na przednie nogi zwierząt, najczęściej
koni, dla ograniczenia swobody ich ruchów’. Walka, wojna postrzegana jest więc
jako ZWIERZĘ, BESTIA, samoistnie wyzwalająca się z więzów lub uwalniana z nich
przez człowieka. Oto przykładowe cytaty, które zawierają wskazane połączenia oraz
związki od nich pochodzące:
36 W SJP pod red. M. Szymczaka i w SFJP odnotowano także zwrot ktoś stoczył pojedynek (z kimś
o coś) (SJP Szymczak, t. 2, s. 767, t. 3, s. 335-336; SFJP, t. 2, s. 193). Połączenie notowane jest jeszcze
w dawnych tekstach traktujących o walce zbrojnej.
35
56. Dla większości bośniackich Serbów nie do przyjęcia było pozostanie w niepodległej Bośni. Rozpętali
krwawą wojnę, by wykroić dla siebie niepodległe państwo, które póŹniej połączy się z Serbią. Jako że
żyli rozproszeni na całym terytorium kraju, musieli nie-Serbów wymordować lub wygnać, jeśli chcieli
zapewnić serbskość państwa. GŚ 215, 1996.
57. Pozwolono startować (...) SDS – partii, która głosiła i głosi etniczne czystki, i która wojnę rozpętała.
GŚ 215, 1996.
58. Zaognić (...) bardziej nastroje szowinizmu i histerii hurrapatriotycznej, tak potrzebnych do rozpę-
tania wojny (...) Pierwszy zaatakował Salwador, który miał znacznie silniejszą armię i liczył na łatwe
zwycięstwo. Kapuściński, Wojna, s. 195.
59. Miasto opustoszało. Nie ustaje kanonada z kałasznikowów, UZI, granatników, moŹdzierzy i 120-mm
dział. (...) Wojna rozpętała się półtora miesiąca przed wyborami prezydenckimi. GW 132, 1996.
Walka może być także postrzegana jako OGIEŃ, o czym świadczą chociażby
połączenia: walka(-i) a. wojna a. bitwa rozpaliła(-y) się; walka(-i) a. wojna a. bitwa
rozgorzała(-y). SFJP37 rejestruje także zwrot ktoś wznieca wojnę. Przejdźmy do
przeglądu przykładowych cytatów:
60. Może i na 569 nie zdążyli wejść Niemcy związani walką u podnóża? (...) O godzinie drugiej po
północy rozpala się walka o 569. Wańkowicz, s. 88.
61. Od rana rozpaliły się walki na stukilometrowym froncie, od Kępna po Częstochowę. Putrament,
Wrzesień, s. 239.
62. Rozpoczęła natarcie prawoskrzydłowa kompania libijska i wkrótce na całym odcinku rozgorzała
zacięta walka. Próba okrążenia przez Beduinów prawego włoskiego skrzydła i silne natarcie na lewe
skrzydło nie powiodły się i po 8 godzinach zażartej walki włoska artyleria i broń maszynowa rozstrzy-
gnęły bitwę. Ryniewicz, s. 354.
63. Wojska niemieckie, zakończywszy bitwę z jednostkami armii „Lublin” i „Kraków”, zwróciły się
teraz przeciwko wojskom Frontu Północnego. Znów rozgorzały krwawe i zacięte walki. Wojna
obronna, s. 28.
Walka, wojna ujmowana jest również jako GRA, co ujawnia się np. w połą-
czeniach: ktoś rozegrał walkę a. wojnę a. bitwę; ktoś wygrał walkę a. wojnę a. bitwę;
ktoś przegrał walkę a. wojnę a. bitwę (por. też związki pochodzące od tych zwrotów).
Oto przykładowe cytaty:
64. Podstawę taktycznego rozgrywania walki stanowiły śmiałe i zdecydowane uderzenia, które były
pierwszymi krokami wiodącymi do zwycięstwa. Poradnik oficera, s. 8.
65. Wyprowadził śpiesznie wojsko naprzeciw, pragnąc rozegrać bitwę nie pod miastem, w niedogodnej
kamienistej pustyni, lecz na szerokich łęgach nadmorskich. Kossak-Szczucka, s. 459.
66. Kto chce wiedzieć, ile trzeba zapłacić, żeby wygrać wojnę, niech zobaczy nasze cmentarze. Ka-
puściński, Wojna, s. 215.
67. Grecy wygrali bitwę graniczną. Dotychczas gen. Papagos ścigał się z czasem, teraz role się zmie-
niły. Rawski, s. 26.
68. Dlaczego Arabowie przegrali wojnę 1967 roku? Kapuściński, Wojna, s. 215.
69. Poznali (...) Niemcy gorycz nacierania na obsadzone schrony. Nie udało im się ani z 15, ani z 16
batalionem. Chociaż na Widmie zostały ich kąśliwe nie wyplenione bunkry, przegrali bitwę o to
wzgórze definitywnie. Wańkowicz, s. 215.
37 SFJP, t. 2, s. 711.
36
Jak widać, w polskiej frazeologii wyraźnie ujawniają się metafory: WALKA
(ZBROJNA) to ZWIERZĘ (BESTIA); WALKA (ZBROJNA) to OGIEŃ oraz WAL-
KA (ZBROJNA) to GRA.
Okazuje się, że opisane w tym podrozdziale stałe połączenia słowne, utrwalające
obrazowy sposób postrzegania walki, wojny, pojawiają się również w tekstach
traktujących o sferach niemilitarnych. Ulegają tam one derywacji metaforycznej
i zyskują nowe, naddane znaczenia (zob. rozdział III niniejszej rozprawy).
E. Przejdźmy do połączeń, których komponentami są nazwy form, etapów wal-
ki zbrojnej. Wyróżniają się tu utrwalone związki wyrazowe, zawierające człon:
atak38, natarcie39, szturm40 itp.
W grupie tej występują m.in. terminy wojskowe, np.: atak lotniczy, atak powietrzny,
atak torpedowy, atak rakietowy, frontalny atak; natarcie lotnicze, natarcie artyleryj-
skie, natarcie jądrowe, natarcie z bezpośredniej styczności z nieprzyjacielem, natarcie
z rejonów wyjściowych położonych w głębi, natarcie z marszu, natarcie przełamujące,
natarcie czołowe (natarcie frontalne), natarcie skrzydłowe; szturm powietrzny itp.
38 Atak (fr. attaque) w sytuacji indywidualnej walki zbrojnej to ‘gwałtowne natarcie, gwałtowna
napaść’ (SJP Doroszewski, t. 1, s. 234). Natomiast w odniesieniu do działań wojennych wyraz atak ma
znaczenie „1) ‘zorganizowane i gwałtowne uderzenie piechoty, czołgów, samolotów, okrętów itp. na
nieprzyjaciela, połączone z reguły z wykonaniem zmasowanego ognia posiadanych sił i środków walki
oraz manewru’; 2) w taktyce – ‘początkowy, decydujący etap natarcia wojsk zmechanizowanych i pan-
cernych, współdziałających z innymi rodzajami wojsk, charakteryzujący się gwałtownym uderzeniem na
nieprzyjaciela, wspartym zmasowanym ogniem wszystkich środków walki, oraz szybkim, połączonym
z umiejętnym manewrem, nieprzerwanym posuwaniem się w głąb jego ugrupowania’. Celem ataku jest
wykorzystanie skutków ognia i niespodziewane wtargnięcie w ugrupowanie nieprzyjaciela, opanowanie
jego czołowych punktów oporu i rejonów obrony oraz stworzenie warunków do rozwinięcia natarcia i
zniszczenia jego sił w taktycznej strefie obrony” (Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 27).
39 Rzeczownik natarcie w sytuacji indywidualnej walki zbrojnej ma znaczenie zbliżone do wy-
razu atak w tejże sytuacji, tj. ‘gwałtowne uderzenie na przeciwnika, szybka napaść; (...) napad’ (SJP
Doroszewski, t. 4, Warszawa 1963, s. 1229). W odniesieniu do działań wojennych natarcie to: „1)
‘zdecydowany i ciągły ruch wojsk pancernych i zmechanizowanych w głąb ugrupowania nieprzyjacie-
la, zsynchronizowany z ogniem i działaniem innych rodzajów wojsk, stosowany w celu rozgromienia
(zniszczenia lub wzięcia do niewoli) wojsk nieprzyjaciela oraz opanowania zajmowanego przez niego
terenu (obiektów); podstawowy rodzaj działań bojowych zapewniający osiągnięcie całkowitego zwycię-
stwa nad nieprzyjacielem’. Cel natarcia osiąga się przez rozbicie ogniem i uderzeniem wojsk głównych
zgrupowań nieprzyjaciela, gwałtowne i zdecydowane działanie wojsk lądowych (na całą głębokość
ugrupowania nieprzyjaciela) we współdziałaniu z lotnictwem i desantami powietrznymi, a także śmiałe
ich wychodzenie na skrzydła i tyły nieprzyjaciela, przy jednoczesnym niszczeniu jego sił częściami.
Natarcie może przybierać formę przełamania obrony (natarcie przełamujące), boju spotkaniowego (bitwy
spotkaniowej) lub pościgu (...); 2) w znaczeniu ogólnym ‘działanie zaczepne, uderzenie, ofensywa’”
(Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 238-239).
40 Szturm (nm. sturm) – działanie pojawiające się w walce zbiorowości – to ‘skoncentrowane, bez-
pośrednie uderzenie pododdziałów (oddziałów) piechoty współdziałających ewentualnie z czołgami,

artylerią i innymi rodzajami wojsk w celu zdobycia silnie bronionego przez nieprzyjaciela rejonu, punktu
oporu, obiektu (np. schronu bojowego, budynku), twierdzy, miejscowości itp.’ (Leksykon wiedzy woj-
skowej..., s. 438). Dawniej szturmem określano także przejście z ataku do walki wręcz. Współcześ-nie
w opracowaniach wojskowych pojęcie szturm zastępuje się pojęciem atak.
37
Niektóre z tych połączeń przenikają poza język wojskowy. Tak jest chociażby
z wyrażeniem frontalny atak, które ma terminologiczne znaczenie ‘atak czołowy na
przód armii przeciwnika’41. Ze związkiem wyrazowym frontalny atak użytkownik
języka ogólnego wiąże znaczenie ‘działanie zaczepne, zorganizowane, jawne, zakro-
jone na szeroką skalę’. Oto przykładowe cytaty:
70. Opowiedział się za bojem zaczepnym. Obojętne, czy frontalnym atakiem, czy za pomocą manew-
rowania. Przemski, s. 39.
71. Walka toczyła się dalej, choć obie strony unikały frontalnego ataku. Pytlakowski, Listy, s. 39.
W tekstach wojskowych, w beletrystyce związanej z walką zbrojną odnoto-

wano utrwalone połączenia, składające się z określonego czasownika oraz z członu:
atak a. natarcie a. szturm. Wyróżnić tu należy związki wyrazowe: ktoś rusza do
ataku42 a. do natarcia a. do szturmu; ktoś przypuszcza atak a. szturm (na coś a. do
czegoś); ktoś idzie do ataku a. do szturmu; ktoś prowadzi atak43 a. natarcie (por. ktoś
prowadzi kampanię44 a. ofensywę45); ktoś przeprowadza atak46 a. natarcie (por. ktoś
przeprowadza kampanię a. ofensywę); ktoś dokonuje ataku(ów)47; ktoś odpiera (od-
41 SJP Szymczak, t. 1, s. 615. S. Marciniak zauważył, że połączenie frontalny atak, pochodzące ze
współczesnego języka wojskowego, funkcjonuje dziś w polszczyźnie ogólnej (S. Marciniak, O języku
wojskowym..., s. 449).
42 A.M. Lewicki badał frazeologizmy z komponentem atak ‘działanie zaczepne’. W grupie tej zna-
lazło się m.in. połączenie ruszyć (ruszać) do ataku (zob. A. M. Lewicki, Wprowadzenie do frazeologii
syntaktycznej..., s. 53). W pracach wojskowych zarejestrowano także połączenie wyruszyć do ataku
(Podręcznik dowódcy plutonu..., s. 243; Poradnik metodyczny do szkolenia taktycznego pododdziałów
piechoty, Warszawa 1990, s. 104; Poradnik oficera..., s. 120).
43 A.M. Lewicki uwzględnił połączenie prowadzić atak w grupie frazeologizmów z komponentem
atak ‘działanie zaczepne’ (zob. A.M. Lewicki, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej..., s. 53, 59).
Frazeologizm prowadzić atak zarejestrowany został przez A. Bogusławskiego obok połączeń prowadzić
walkę z (...), prowadzić wojnę podjazdową przeciwko (...) (zob. A. Bogusławski, Jednostki języka...,
s. 20 ).
44 Kampania (fr. campagne z wł. campagna) to – w sferze motywującej – ‘szereg kolejnych operacji,
prowadzonych według zamiaru naczelnego dowództwa i pod jego bezpośrednim kierownictwem, dla
osiągnięcia określonych celów strategicznych (pośredniego celu wojny), w wyniku czego osiąga się
istotną zmianę w układzie sił i sytuacji polityczno-militarnej na określonym kierunku strategicznym,
teatrze działań wojennych lub w wojnie (etapie wojny)’ (Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 157).
45 Ofensywą (fr. offensive) określamy ‘działania zaczepne na skalę strategiczną, prowadzone siłami
kilku wyższych związków operacyjnych (front, grupa armii) na całym froncie lub większej jego części’
(Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 269).
46 A.M. Lewicki uznał, że połączenie przeprowadzić atak jest utrwalonym związkiem wyrazowym.
47 A. Bogusławski zaproponował następującą formułę czasownika dokonać, dokonywać w tego typu
połączeniach: „agens działa rozmyślnie tak, by pewien przedmiot już istniejący wraz z jego odpowiednią
cechą przeszedł w nowy stan (...), przy czym ta zmiana jest w swoim układzie odniesienia doniosła (nie
jest zwykła i pozbawiona szczególnych konsekwencji); rozumie się tu, że zmiana nie polega na pojawieniu
się samego działania in abstracto” (A. Bogusławski, Jednostki języka..., s. 22). O związkach wyrazowych
tego typu pisała m.in. D. Buttler w Kulturze języka polskiego. Wskazywała ona zarówno na konstrukcje
poprawne tego typu, jak i na połączenia błędne (zob. D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura
języka polskiego, Warszawa 1982, s. 57, 60, 62-65, 67, 69).
38
parł) atak48 a. szturm a. natarcie (kogoś) (por. także połączenia od nich pochodzące).
Przejdźmy do przykładowych cytatów:
72. Żołnierze ustawili 6 (...) miotaczy ognia w okopach (...) naprzeciwko budynku i rozpoczęli atak
ogniowy do punktów oporu nieprzyjaciela. W szeregach nieprzyjaciela wybuchła panika (...). Wy-
korzystując to piechota ruszyła do ataku i (...) wyrzuciła nieprzyjaciela z terenu cegielni. Poradnik
oficera, s. 240.
73. 30 września po silnym przygotowaniu artyleryjskim hitlerowcy ruszyli do natarcia na pozycje
polskie pod Chałupami. Wojna obronna, s. 47.
74. Wobec przewagi Persów okręty greckie ustawiły się w koło, rufami do środka, dziobami na
zewnątrz, aby nie można było ich zaatakować od tyłu. Osaczeni ze wszystkich stron Grecy ruszyli do
szturmu, taranując okręty perskie. Kruk, s. 225.
75. Zawzięci wojownicy nie zważali na ich ogień i przypuścili wściekły atak. Fiedler, Mały, s. 225.
76. Przypuszczono (...) szturm generalny. Rano rozpoczął się gwałtowny ostrzał artyleryjski, potem
zaś nastąpił atak bombowców. Wojna obronna, s. 61.
77. Nieprzyjaciel na chwilę skierował ogień na północ, gdzie wiele huku robili idący do ataku „Rysie”
(XIII baon). Wańkowicz, s. 104.
78. Hitlerowcy idą do szturmu, skaczą na okop, koszą z automatów, napierają. Żukrowski, Dni, s. 85.
79. Prowadzenie ataku i walki obronnej w warunkach nocnych. Poradnik metodyczny, s. 71.
80. Do stycznia 1945 r. 44 dywizja piechoty gwardii (...) zdobyła bogate doświadczenia bojowe, (...)
prowadziła natarcie, walki obronne i spotkaniowe zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy, (...) w różnych
porach roku. Poradnik oficera, s. 33.
81. Partyzanci przeprowadzili atak na bazę helikopterów. Lewicki, s. 53.
82. Przeciwna strona dokonuje ataków na pozycje wojsk federalnych i ostrzeliwuje rosyjskie poste-
runki. GW 197, 1996.
83. Partyzanci w ciągu całego roku ostrzeliwali z moŹdzierzy bazy amerykańskie i miasta, a 14 VIII
dokonali ataku rakietowego na bazę w Da Nang, niszcząc 11 i uszkadzając 45 samolotów. Rynie-
wicz, s. 610.
84. Jeżeli (...) przeciwnik przejdzie do natarcia, to luzowanie przerywa się i wszystkie pododdziały
odpierają atak. Regulamin działań, s. 44.
85. 25 i 26 września Warszawa odparła generalny szturm oblegających miasto dywizji nieprzyjaciel-
skich. Wojna obronna, s. 28.
86. Atak (...) odrzuca Niemców do tyłu. Dopiero gdy artyleria, kładąc gęstą zaporę ogniową, przybywa
im z pomocą, zatrzymują się i odpierają natarcie. Wojna obronna, s. 49.
Przedstawione powyżej utrwalone związki wyrazowe, zawierające komponent:

atak a. natarcie a. szturm, w tekstach traktujących o innych sferach działań ludzkich
niejednokrotnie ulegają metaforyzacji i zyskują nowe, naddane znaczenia (por. III
rozdział książki).
II. 2. Związki zawierające nazwy narzędzi używanych przez uczestników walki

A. Drugą grupę tworzą frazeologizmy zawierające nazwy narzędzi49, których
używają (lub dawniej używali) uczestnicy walki. Narzędzia te określa się ogólnie
48 A.M.Lewicki odnotował związek odbić atak; badacz uznał to połączenie za wtórnie idiomatyzo-
wane (A.M. Lewicki, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej..., s. 53).
49 Uwzględniane tu będą także stałe połączenia słowne, które zawierają nazwy części składowych
broni.
39
leksemem broń [dawniej-oręż] – nazwy poszczególnych typów broni są jego hipo-
nimami. Narzędzia walki służą do obrony własnej lub do rażenia nieprzyjaciela
poprzez uszkadzanie jego broni, zadawanie mu bólu (ran), zabijanie – a w walce
zbiorowości dodatkowo także – poprzez niszczenie umocnień, sprzętu wojskowego,
obiektów gospodarczych, ośrodków administracyjno-politycznych wroga itp.
W grupie tej nie uwzględniam połączeń, których komponentami są nazwy części
ciała przeciwników. Zgadzam się z opinią M. Grochowskiego, że część ciała człowie-
ka jest jedynie quasi-instrumentem50. „Część ciała nie może występować w funkcji
instrumentu”51 – pisał M. Grochowski. „Instrument jest odrębnym przedmiotem ma-
terialnym, którego używa agens w celu działania na inny przedmiot. Rola, jaką pełni
część ciała w danej akcji, jest tylko pozornie identyczna z rolą instrumentu”52.
Nie można jednak pominąć faktu, że środek czynności zajmuje pozycję pośrednią
w ciągu relacji przyczynowo-skutkowych: zmiany, jakim podlega, są konsekwencją
czynnego zachowania agensa. Uczestnik walki zbrojnej bezpośrednio53 lub
pośrednio manipuluje narzędziem. Związek pomiędzy bronią a częścią ciała agensa
uwidacznia się wyraźnie w wypadku ręcznej broni białej, która – jak podkreślają
autorzy Encyklopedii broni54 – jest przedłużeniem ręki człowieka. Znajduje to także
odbicie we frazeologii, por. chociażby połączenia: zbrojną ręką55 ‘używając broni’56,
zbrojne ramię kogoś ‘armia, wojsko kogoś’57. Wskazane wyrażenia odnotowano
m.in. w cytatach:
87. Po ziemię tę [Pomorze Gdańskie] sięgnęli zbrojną ręką margrabiowie brandenburscy, wezwani
przez możną rodzinę Święców. Podręcznik historii, s. 164.
88. Z pozoru „zbrojne ramię” (państwa, klasy społecznej, organizacji itp. ) może być opisowym okre-
śleniem każdego wojska. W tekstach propagandowych używa się jednak tej formuły tylko wówczas,
gdy mowa o armii, którą się aprobuje. Głowiński, Nowomowa, s. 34.
89. Sława wodza niewolników rosła. Jego zbrojne ramię potężniało z dnia na dzień, niemal z godziny
na godzinę. Rudnicka, s. 153.
90. Jak feniks z popiołów odradzało się zbrojne ramię narodu w postaci legionów Henryka Dąbrow-
skiego. Wojeński, s. 288.
91. Linia Hitlera z Cairo spadała w krótkim przebiegu (...) przez 553 ku Piedimonte (...) Piedimonte,
stara średniowieczna forteca, a obecnie miasteczko górskie, było jakby stawem łokciowym jej zbroj-
nego ramienia. Wańkowicz, s. 374.
50 Terminu tego wielokrotnie w swoich pracach używał M. Grochowski w odniesieniu do nazw części
ciała agensa, zajmujących pozycję instrumentalną (zob. np. M. Grochowski, Środek czynności..., s. 35).
51 M. Grochowski, Nazwy części ciała jako argumenty predykatu, „Studia Semiotyczne” 1974, t. 5,
s. 163.
52 Tamże.
53 J.D. Apresjan pisał, że jeżeli walencja narzędzia jest zapełniona przez rzeczownik w narzędniku,
to jest to sygnał, że uczestnik sytuacji może swobodnie manipulować narzędziem (J.D. Apresjan, Se-
mantyka leksykalna..., s. 186-187).
54 Encyklopedia broni. 7000 lat historii uzbrojenia, red. D. Harding, Warszawa 1995, s. 12.
55 W SJP pod red. W. Doroszewskiego odnajdujemy także inną, rzadko spotykaną postać odnotowane-
go w pracy połączenia, tj. wyrażenie zbrojną dłonią (SJP Doroszewski, t. 10, Warszawa 1968, s. 942).
56 Tamże.
57 Tamże.
40
W niektórych połączeniach, zawierających nazwę narzędzia walki, występuje
także wyraz ręka, np. ktoś wytrącił komuś broń z ręki. Wiele frazeologizmów impli-
kuje rękę agensa, np. ktoś chwycił za broń itp. (ręka jest tu elementem semantycznym
wbudowanym w znaczenie komponentu werbalnego).
Przeciętnemu użytkownikowi polszczyzny broń kojarzy się przede wszystkim
z takimi narzędziami walki, które trzymane są w ręce, tj. głównie z bronią białą czy
indywidualną bronią palną, typu pistolet, rewolwer, karabin itp. Wojskowi specjaliści
bronią nazywają każdy „techniczny środek (narzędzie) walki, służący do napadu
i obrony”58 – zakres pojęcia broń jest więc tu szeroki (por. broń biologiczna, broń
chemiczna, broń meteorologiczna itp.).
Autorzy Leksykonu wiedzy wojskowej dzielą narzędzia walki na broń dawną
(historyczną) i broń współczesną. W pierwszej grupie wyróżniają zarówno broń
zaczepną (tj. broń miotającą, broń białą – sieczną, kłującą, drzewcową, obuchową
– oraz dawną broń palną), jak i broń ochronną (czyli te elementy wyposażenia wal-
czącego, które służą do osłaniania ciała przed uderzeniem, pchnięciem, cięciem). Do
broni dawnej zaliczono więc zarówno proce, łuki, kusze, oszczepy, dzidy, bumerangi,
machiny miotające, tarany do rozbijania murów, wieże oblężnicze; topory, miecze,
szable; rusznice, arkebuzy, muszkiety, karabiny skałkowe, armaty, jak i zbroje, tarcze,
szyszaki, nagolenniki, hełmy59.
Współczesne narzędzia walki specjaliści dzielą na broń konwencjonalną (klasycz-
ną) – białą i palną, niekonwencjonalną (masowego rażenia) – jądrową, biologiczną,
chemiczną oraz broń rakietową60.
Uczestnicy walki, wykonując zadania bojowe, posługują się m.in. także przyrzą-
dami, które miotają na odległość pewne ciała siłą sprężyny, ciśnienia gazów, odrzutu
itp. Środkiem czynności jest więc tu zarówno przyrząd wyrzucający pocisk, np. proca,
łuk, karabin, armata, jak i element miotany, np. kamień, strzała, kula itp.
Do rażenia nieprzyjaciela od wieków ludzie używali również narzędzi, które
zasadniczo służyły do wykonywania innych czynności (np. siekiera – używana do
rąbania, cięcia drewna – wykorzystywana była również jako broń; nóż – narzędzie
do krajania, cięcia, pomocne przy pracy, jedzeniu itp. – niekiedy bywa stosowany
podczas walki).
B. Nazwa broń utrwaliła się w wielu połączeniach o znaczeniu terminologicznym,
np.: broń strategiczna, broń taktyczna, broń operacyjna, broń wojskowa, broń bojo-
wa; broń biała, broń sieczna, broń kłująca, broń drzewcowa, broń obuchowa; broń
miotająca; broń palna, broń bezodrzutowa, broń gładkolufowa, broń gwintowana,
broń strzelecka, broń artyleryjska, broń jednostrzałowa, broń powtarzalna, broń
automatyczna, broń samoczynna, broń maszynowa, broń samopowtarzalna, broń
półautomatyczna, broń przeciwpancerna, ciężka broń (a. broń ciężkiego kalibru),

59 Tamże, s. 51-52.
60 Zob. Podręcznik dowódcy plutonu, Warszawa 1971, s. 85.
41
broń lekka (a. lekkiego kalibru), broń indywidualna, broń zespołowa, broń boczna,
broń krótka, broń ręczna; broń konwencjonalna (klasyczna), broń niekonwencjonalna,
broń masowego rażenia, broń biologiczna (broń bakteriologiczna), broń chemiczna,
broń jądrowa, broń rakietowa, broń rakietowo-jądrowa, broń kierowana, broń pneu-
matyczna, broń laserowa, broń podwodna, broń antysatelitarna, broń geofizyczna,
broń meteorologiczna61 itp.
We frazeologii języka ogólnego, utrwalającej potoczny obraz świata, te szczegó-
łowe, specjalistyczne podziały nie znajdują z reguły odzwierciedlenia.
Okazuje się, że tylko niektóre z podanych terminów ulegają metaforyzacji, poja-
wiają się w tekstach traktujących o innych sferach działań ludzkich (może wówczas
także nastąpić modyfikacja pierwotnej postaci tych związków wyrazowych). Do tego
typu połączeń należą m.in. wyrażenia: ciężka broń a. broń ciężkiego kalibru, które
mają terminologiczne znaczenie ‘broń dużego kalibru, o dużej sile rażenia’62. Oto
przykładowe cytaty, traktujące o walce zbrojnej, w których wystąpiło połą-
czenie ciężka broń:
92. Było to zupełnie inaczej niż przewidywał plan obmyślany w sztabach. Walki tej nie wygrał potwor-
ny ogień artylerii ani bombardowanie lotnicze, ani ciężka broń z czołgami na czele – lecz zwyciężył
krwawy, ciężki trud piechura, sapera i łącznościowca. Gość Niedz. 20, 1997.
93. Wycofywanie się Niemców: lipiec 1944 – dymy pożarów, palenie młynów, ostrzał Radecznicy,
walki powietrzne nad Klemensowem, wycofywanie się piechoty niemieckiej, (...) wielu (...) chciało
pomóc Warszawie. Sowieci obiecali ciężką broń. Ale podstępnie zaczęli mordować oficerów i więzić
szeregowych akowców i bechowców. Bartnik, s. 85.
Walkę zbrojną mogą poprzedzać działania oznaczane przez frazeologizmy:

ktoś powołuje kogoś pod broń (a. do broni); ktoś wzywa kogoś pod broń (a. do broni)
‘ktoś mobilizuje kogoś’63, por.:
94. Powołamy cały lud pod broń. Ziemię mu damy, by czuł, że walczy o swoją sprawę. Przemski,
s. 91.
95. Był to rekrut, chłop – biedak, tydzień temu powołany pod broń, wojska nie znał, wojna mało go
obchodziła, kombinował, jak przeżyć. Kapuściński, Wojna, s. 190.
96. W lutym 1867 r. zbuntowany władca kraju Massangano – Bonga rozbił ekspedycję płk J.
Queiros i opanował tereny na południe od rzeki Zambezi. Gubernator gen. A. de Lacerda, pragnąc
wygasić bunt, a dysponując jedynie dwoma słabymi batalionami, przystąpił do zorganizowania ba-
talionu żuawów królewskich i wezwał pod broń ochotników. W V 1868 r., po przybyciu z Portugalii
94 żołnierzy, siły zbrojne wzrosły do 475 żołnierzy. Ryniewicz, s. 369.
A oto połączenia z komponentem broń, odnotowane we współczesnych tekstach,

które wyrażają gotowość do rozpoczęcia działań zbrojnych: ktoś stoi a. staje pod
bronią a. pod broń ‘o wojsku: ktoś jest uzbrojony, gotowy do walki’64; ktoś stoi
61Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 51-56; Encyklopedia broni..., s. 12-295.

62SJP Szymczak, t. 1, s. 305.
64 SJP Doroszewski, t. 8, s. 678. SJP Doroszewski rejestruje także zwroty: ktoś jest pod bronią, ktoś
czeka pod bronią, ktoś trwa pod bronią, ktoś czuwa pod bronią (SJP Doroszewski, t. 1, s. 666).
42
z bronią u nogi ‘o wojsku: ktoś jest gotowy do walki, ale wyczekuje sposobnej
chwili do walki’65 [por. ktoś stoi w gotowości, w pogotowiu (wojennym) ‘ktoś jest
gotowym (do boju)’66]; ktoś trzyma kogoś (np. wojsko, żołnierzy) pod bronią ‘ktoś
utrzymuje kogoś (np. wojsko, żołnierzy) w stanie gotowości bojowej’67. Przejdźmy
do przykładowych cytatów:
97. W czerwcu (...) po przemyskich, jarosławskich i samborskich wioskach znowu pobiegły wici, ludzie
znowu stanęli pod broń. Zieliński, Wejście, s. 49.
98. Po doświadczeniach drugiej wojny światowej, kiedy została zajęta przez III Rzeszę w kilkadziesiąt
minut, Dania sformowała obronę regionalną. Jednostki te obejmują obecnie cały kraj, służą w nich
ochotnicy – kobiety i mężczyŹni. Mają broń i umundurowanie w domu. Są tak zorganizowani, że
w razie ogłoszenia mobilizacji stają pod bronią w wyznaczonych miejscach w bardzo krótkim czasie.
Gość Niedz. 25, 1997.
99. W lasach pod bronią stoją bataliony. Jackiewicz, Górnicy, s. 176.
100. Zbrojny pokój europejski trzymał pod bronią parę milionów żołnierzy, jak to zwykle na naszym
kontynencie bywa, gdy dojrzewa pokolenie nieświadome z autopsji doświadczeń poprzedniej wojny.
ŻLit. 24, 1982.
Zmysłowo dostępne wrażenia ruchu, pewne gesty mogą być interpretowane jako
wstępny etap walki. Zachodzą tu zmiany metonimiczne, por. semantykę frazeo-
logizmów: ktoś chwycił za broń (rzadziej – za oręż) ‘ktoś stanął do walki, ktoś wystąpił
zbrojnie’68; ktoś porwał za broń ‘ktoś stanął, wystąpił do walki’ [por. ktoś porwał się
do broni ‘ktoś chwycił za broń, ktoś zaczął walkę, bójkę’69]. Oto konteksty, w których
wystąpiły wskazane frazeologizmy:
101. Żołnierz polski pierwszy chwycił za broń, by walczyć z hitlerowskim najeŹdŹcą. Dęga, s. 316.
102. FS zdelegalizowano, ale jego struktury zbrojne chwyciły za broń. Wojna islamistów z władzami
kosztowała już życie 60 tys. Algierczyków. GW 126, 1997.
103. Ludność terytorium nie okupowanego (...) w jego obronie samorzutnie chwyta za broń. Regu-
lamin działań, s. 16.
104. Niewolnicy przygotowani do powstania porwą za broń natychmiast, gdy usłyszą zgiełk bitwy
na wyspie. Rudnicka, s. 251.
105. Porwie za broń, by walczyć w białostockiem ramię w ramię z rosyjskimi batalionami. ND 1,
1955.
106. Wojsko Polskie musiało odejść ze Śląska, ale wówczas ludność cywilna porwała za broń. Wojna
obronna, s. 27.
Słowniki rejestrują jeszcze inne połączenia tego typu, por. chociażby zwroty:
ktoś podnosi broń a. oręż (przeciw komuś, na kogoś) ‘ktoś występuje zbrojnie, ktoś
rozpoczyna walkę’, ktoś zwraca broń a. oręż przeciw komuś ‘ktoś wypowiada komuś
walkę, ktoś występuje zbrojnie przeciw komuś’70.
65 SJP Szymczak, t. 3, s. 314.
67 SJP Szymczak, t. 3, s. 549. SJP Doroszewski notuje również połączenie ktoś ma pod bronią kogoś
(ludzi, wojsko itp.) (SJP Doroszewski, t. 1, s. 666).

69 Autorzy SJP pod red . W. Doroszewskiego rejestrują także inne zwroty o tym znaczeniu, np. ktoś
rusza się do broni (SJP Doroszewski, t. 1, s. 666).

70 SJP Doroszewski, t. 6, s. 676; t. 10, s. 1361.
43
Odłożenie, pozostawienie, odrzucenie broni interpretowane jest jako zaprzestanie
walki. O takiej zmianie metonimicznej możemy mówić w przypadku połączeń: ktoś
składa (złożył) broń (rzadziej – oręż), ktoś rzuca broń (rzadziej – oręż). Wskazane
zwroty mają utrwalone znaczenie ‘ktoś zaprzestaje walki; poddaje się, kapituluje’71
(jeden z przeciwników rezygnuje wówczas z walki). Semantyka ta ujawnia się
m.in. w następujących kontekstach:
107. Akt poddania się podpisany w 1902 r. w Pretorii głosił, że siły zbrojne Burów od tej chwili złożą
broń i powstrzymają się od oporu wobec władzy JKM Edwarda VII, którego uznają za swego prawo-
witego suwerena. Bierzanek, s. 127.
108. Oddziały polskie uderzyły na Skierniewice w nadziei przedarcia się do stolicy. Zadanie to powiodło
się tylko części sił z samym gen. Kutrzebą, natomiast większość z rannym gen. Bortnowskim została
rozbita i 20 września ostatecznie złożyła broń. Buszko, s. 437.
109. Do ustąpienia zmusił dopiero Polaków brak zapasów. 29 września ze względu na brak żywności,
wody, amunicji i medykamentów dla 4000 rannych żołnierzy dowództwo obrony Modlina uznało, iż
dalsze prowadzenie walki jest niemożliwe. Tego samego dnia garnizon Modlin złożył broń. Wojna
obronna, s. 50.
110. Wszelki dalszy rozlew krwi jest bezcelowy! Chcemy zawrzeć z wami pokój (...) złóżcie oręż! (...)
Przejdziecie z podniesionymi rękami linię naszą, (...) każdy będzie mógł powrócić do domu. Wojna
obronna, s. 59.
111. Ostatnie walczące oddziały polskie nawet w sytuacji wręcz beznadziejnej nie składały broni.
Wojna obronna, s. 58.
112. Rząd wezwał powstańców do składania broni. Ryniewicz, s. 601.
113. Osaczeni, poczęli rzucać broń. Lam, Życie, s. 171.
114. Wpadli w nasze ręce, (...) już rzucili broń i przepasali czoła białymi chustkami. Kapuściński,
Wojna, s. 200.
Zawieszenie broni oznacza konwencjonalnie zaprzestanie na jakiś czas walki.

Notowany we współczesnych tekstach termin prawny i wojskowy zawieszenie broni72
ma znaczenie ‘uzgodnione przez strony wojujące wstrzymanie działań wojennych
na pewien czas lub bezterminowo na całym froncie lub pewnych odcinkach’. Oto
przykładowe cytaty, w których wystąpiło badane połączenie:
115. Zawieszenie broni, umowa zawierana między wojującymi stronami lub z inicjatywy i pod nadzorem
organizacji międzynarodowych w celu wstrzymania działań wojennych (...) Ustanie działań bojowych
następuje bezzwłocznie po notyfikacji, tj. po wzajemnym powiadomieniu przeciwników o wyrażeniu
zgody na przerwanie działań bojowych albo w terminie uzgodnionym przez strony (...) Prawo wo-
jenne przewiduje zawieszenie broni krótkotrwałe, ogólne i miejscowe (...) Krótkotrwałe zawieszenie
broni zawierają strony wojujące dla odszukania, zebrania, przewiezienia i wymiany rannych i chorych
pozostawionych na polu walki, dopuszczenia do obszaru działań personelu sanitarnego, kapelanów,
dostarczenia materiałów sanitarnych itp. LWW, s. 519.
116. Korzystając z krótkotrwałego zawieszenia broni, (...) wzmocnił swoje pozycje i pchnął wszystkie
siły do przeciwnatarcia. Jackiewicz, Wiosna, s. 20.
117. Ogólne zawieszenie broni (rozejm ogólny) wstrzymuje wszystkie działania bojowe między wo-
71 SJP Doroszewski, t. 8, s. 289; SJP Szymczak, t. 3, s. 164.

72 Por. inne połączenia zawierające komponent zawiesić, np. ktoś zawiesi coś na kołku ‘ktoś przestanie
się czymś zajmować, interesować, odłoży (jakąś pracę) na później’ (SJP Szymczak, t. 3, s. 974).
44
jującymi stronami i może być podstawą do zakończenia stanu wojny. Miejscowe zawieszenie broni
(rozejm miejscowy) wstrzymuje działania wojenne między częścią sił zbrojnych walczących stron na
określonym odcinku frontu; w innych rejonach teatru działań wojennych akcje bojowe mogą toczyć się
dalej. Miejscowe zawieszenie broni może być zawarte w ściśle określonych celach odpowiadających
interesom obu walczących stron. LWW, s. 519.
118. Chorwaci i Muzułmanie walczyli ze sobą przez ponad rok w centralnej Bośni i Hercegowinie. Do
zawieszenia broni w tych walkach doprowadziła w lutym amerykańska inicjatywa utworzenia w Bośni
federacji chorwacko-muzułmańskiej. GW 257, 1994.
119. W sierpniu osaczony przez rządowe wojska Ieng Sary (...) ogłosił zawieszenie broni. Mam dość
wojny. Jestem zmęczony – oświadczył i formalnie uznał zwierzchnictwo Phnom Penh. GŚ 143,
1997.
Badania wykazały, że w utrwalonych połączeniach języka potocznego, zawiera-

jących nazwę broń, odzwierciedla się obserwacja desygnatów tej nazwy od strony
funkcjonalnej, mniej wyrazista jest ich strona substancjalna, jakkolwiek wydaje się,
że u podłoża motywacyjnego leży broń, którą walczący trzyma w ręce, tj. przede
wszystkim broń biała, ewentualnie indywidualna broń palna (którą można chwycić,
rzucić, zawiesić itd.).
W III rozdziale wykażę, że wiele przedstawionych tu połączeń, zawierających
komponent broń, odnoszonych jest do sfer niemilitarnych; zyskują tu one nowe,
metaforyczne znaczenia.
C. Przejdźmy do związków, które zawierają nazwy określonych typów broni.
W grupie tej odnotowano wiele wyrażeń o charakterze terminologicznym, należących
do języka wojskowego, np.: bagnet kłujący, bagnet kłująco-sieczny, bagnet tulejowy,
bagnet nożowy; karabin(-ek) powtarzalny, karabin(-ek) samopowtarzalny [kara-
bin(-ek) automatyczny], karabin samoczynny, karabin maszynowy (ręczny karabin
maszynowy, ciężki karabin maszynowy, uniwersalny karabin maszynowy, wielokali-
browy karabin maszynowy, przeciwlotniczy karabin maszynowy, czołgowy karabin
maszynowy, lotniczy karabin maszynowy), karabin wielostrzałowy, karabin wyborowy
(karabin snajperski); pistolet maszynowy, rewolwer odtylcowy; strzelba dwulufowa;
działo gładkolufowe, działo gwintowane, działo odprzodowe, działo odtylcowe,
działo półautomatyczne, działo automatyczne, działo bezodrzutowe, działo małego
kalibru, działo dużego kalibru, działo przeciwlotnicze, działo przeciwpancerne,
działo atomowe, działo kierunkowe, działo holowane (ciągnione), działo samobieżne,
działo polowe, działo górskie, działo okrętowe; armata półautomatyczna, armata
automatyczna (a. samoczynna), armata sprzężona, armata górska, armata polowa,
armata nadbrzeżna, armata okrętowa, armata czołgowa, armata kolejowa, armata
przeciwpancerna, armata przeciwlotnicza, armata ciągniona, armata samobieżna;
haubica polowa, haubica górska, haubica kolejowa, haubica ciągniona, haubica
samobieżna; pocisk burzący, pocisk odłamkowo-burzący, pocisk przeciwpancerny,
pocisk zapalający, pocisk jądrowy, pocisk chemiczny, pocisk rakietowy, pocisk kie-
rowany i in.73
73 Leksykon wiedzy wojskowej..., Encyklopedia broni...
45
Język ogólny utrwala naiwny obraz świata i tylko niektóre specjalistyczne podziały
znajdują w nim odzwierciedlenie.
Wiele połączeń, odnotowanych w języku ogólnym, zawiera nazwy broni białej.
We frazeologizmach utrwaliły się przede wszystkim nazwy takich narzędzi walki,
jak: miecz, szabla74, bagnet75, kopia, armata.
Cechą charakterystyczną połączeń ktoś idzie na szable, ktoś idzie na bagnety76 jest
użycie nazw broni białej w liczbie mnogiej. Połączenie ktoś idzie na ostre ‘ktoś walczy
używając ostrej broni, kłującej lub siecznej’, wywodzące się z walki zbrojnej,
wychodzi już dziś z użycia; znaczenie militarne ma przede wszystkim w dawnych
tekstach, np. „Na ostre szli. Krew była po stronie waszej – sińce jeno u tamtych”77.
Zwrot ten ma współcześnie przede wszystkim charakter metaforyczny.
Związek ktoś (s)krzyżował szable a. miecze itp. (z kimś) w odniesieniu do walki
zbrojnej ma znaczenie ‘ktoś zaczął walczyć na szable, miecze itp., ktoś (s)toczył
z kimś walkę na białą broń’. Z. Gloger w Encyklopedii staropolskiej wyjaśniał:
„Krzyżowa sztuka w bitwie (...) dlatego tak się zwała, (...) że cięcia i zasłony krzyż
stanowiły”78. Współcześnie badane połączenie funkcjonuje także w znaczeniu prze-
nośnym – rejestrowane jest m.in. w opisach sporów, polemik.
Kopią – kłującą bronią drzewcową – posługiwali się zarówno uczestnicy bitew79,
jak i turniejów rycerskich80. Jej działanie wspomagała energia rozpędzonego konia
74 Miecz to broń sieczna o prostej głowni i rękojeści, zwykle obosieczna, pozwalająca walczącemu
zarówno parować ciosy, ciąć, jak i zadawać pchnięcia. Używany był od epoki brązu do XVI w.
Szabla jest bronią sieczną o wygiętej jednosiecznej głowni. Posługiwano się nią od starożytności do
czasów współczesnych. W Polsce broń ta rozpowszechniła się w XVI w. wraz z rozwojem jazdy lekkiej.
Z biegiem czasu Polacy uznali szablę za swoją broń narodową (zob. Z. Gloger, Encyklopedia staropolska,
t. 4, Warszawa 1985, s. 296-299; Encyklopedia staropolska, oprac. A. Brückner, t. 2, Warszawa 1990,
s. 571-574). W wielu armiach świata, jeszcze dziś, długa broń biała egzystuje jako uzupełnienie munduru
oficerskiego w szczególnie uroczystych okazjach (por. Encyklopedia broni..., s. 52-55). W Polsce po I
wojnie światowej opracowano dwa wzory szabel bojowych – szabla oficerska, używana do dziś m.in.
podczas promocji na oficera oraz szabla ułańska (Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 429).
75 Bagnet to broń biała kłująca lub kłująco-sieczna, stanowiąca rodzaj sztyletu nasadzanego na koniec
lufy karabinowej. Używano go podczas ataku kawalerii, piechoty.

76 W SJP pod red. W. Doroszewskiego notowane są także warianty tego zwrotu, tj. ktoś rusza
a. uderza itp. na bagnety ‘ktoś atakuje z bagnetami w ręku, idzie do ataku na bagnety, ktoś bije się,
walczy na bagnety’ (zob. SJP Doroszewski, t. 1, s. 296).
77 W. Gomulicki, Cudna mieszczka. Obrazki starowarszawskie, Warszawa 1949, s. 82.
78 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 3, Warszawa 1985, s. 108. Szlachta polska znała dobrze
„krzyżową sztukę”. F. Jezierski pisał: „Węgrzyn tnie na odlew, Moskwicin z góry, Turczyn ku sobie,
a Polak na krzyż (...) swoją szablą” (Przedruk w: Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 4, Warszawa
1985, s. 298). Związek wyrazowy krzyżowa sztuka rejestrują jeszcze autorzy SJP pod red. W. Doro-
szewskiego, t. 3, s. 1226; t. 8, s. 1183.
79 Kopie znano już w starożytności. Jazda zachodnioeuropejska używała ich do końca XVI w., husaria
polska do połowy XVIII w. (zob. Encyklopedia broni..., s. 57).

80 W turniejach mogli potykać się tylko ci rycerze, którzy nie splamili się niegodnymi czynami,
postępowali zawsze zgodnie z honorem, bronili słusznej sprawy. Przed turniejem każdy zgłaszający się
rycerz poddawany był skrupulatnej kontroli (R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego
i sportu, Wrocław 1979, s. 64-66).
46
z jeźdźcem. Polska i węgierska jazda ciężka używała lżejszych kopii, wykonanych
z drążonego drewna. Autorzy Encyklopedii broni podkreślają, że kopie turniejowe
były zazwyczaj stosunkowo lekkie, wydrążone, konstruowane z myślą o ich efek-
townym skruszeniu w momencie uderzenia o przeciwnika81. W Encyklopedii staro-
polskiej czytamy: „turnieje i zawody na kopie (...) [początkowo] były wojskowymi
ćwiczeniami, w których i zbrodnie popełniano, (...) [później zaś] (...) zeszły do rzędu
zabaw i widowisk”82. Zwrot ktoś kruszy kopie z kimś o kogoś, o coś (daw. za kimś,
za czymś) a. w obronie kogoś, czegoś w militarnym znaczeniu występuje głównie
w starych tekstach. Przykładem niech będzie Zamek krakowski H. Rzewuskiego, gdzie
czytamy: „kruszyć kopię jak na turnieju, kiedy walka była na ostre”83. Dziś zwrot
ktoś kruszy kopie z kimś o kogoś, o coś (daw. za kimś, za czymś) a. w obronie kogoś,
czegoś używany jest przede wszystkim w znaczeniu przenośnym.
Działa, armaty – broń na kołach – przed użyciem wytaczano, umieszczano na
stanowiskach przystosowanych do prowadzenia ognia. Zwróćmy uwagę na jeszcze
jedną kwestię. O pierwszych działach odtylcowych autorzy Encyklopedii broni pisali:
„Po oddaniu strzału toczyły się zwykle swobodnie do tyłu na odległość kilku metrów.
W celu oddania kolejnego strzału ponownie je wtaczano na stanowiska i powtarzano
czynności celowania”84. By wprowadzić okrętowe działo odtylcowe w położenie bo-
jowe należało wycofać je do załadowania i następnie wytoczyć je do oddania strzału85.
Wydaje się, że wszystkie te aspekty należy uwzględnić, charakteryzując motywację
połączenia ktoś wytacza armaty a. działa (por. znaczenie prymarne komponentu wer-
balnego wytacza ‘tocząc wyciąga, wydostaje co skąd, na jakieś miejsce’). Zwróćmy
uwagę na przykładowy kontekst:
120. Wytaczają armaty, zwracają lufy w stronę lasu. Żukrowski, Dni, s. 280.
Dziś związek ten funkcjonuje przede wszystkim w znaczeniu metaforycznym

w opisach sporów, polemik.
W tego typu relacjach, opisach ujawnia się także metaforyczna semantyka połą-
czenia ktoś strzela z armat(y) a. z dział(a)86. Odtwarzając motywację tego związku
wyrazowego, należy wziąć pod uwagę fakt, że w sytuacji walki zbrojnej działa,
armaty były szczególnie niebezpieczne dla atakowanego – miały dużą skuteczność
rażenia, odznaczały się także znaczną donośnością87.
D. We frazeologizmach utrwaliły się także nazwy niektórych elementów, składa-
jących się na broń.
81 Encyklopedia broni..., s. 63. Zob. także R. Wroczyński, Powszechne dzieje..., s. 64-66.

82 Encyklopedia staropolska, oprac. A. Brückner, t. 1, Warszawa 1990, s. 368.
83 H. Rzewuski, Zamek krakowski. Romans historyczny z wieku XVI, Warszawa 1877, s. 106.
84 Encyklopedia broni..., s. 183.
85 Tamże, s. 166.
86 Słowniki rejestrują także zwrot ktoś bije z dział a. armat ‘ktoś strzela z dział a. armat’ (SJP Do-
roszewski, t. 2, s. 548-549; t. 1, s. 205).

87 W przypadku armat podkreśla się, że ich pociski cechują się znaczną prędkością przy płaskim
torze lotu.
47
Do tego typu połączeń należy m.in. zwrot ktoś puszcza coś (komuś) płazem. Ude-
rzenie płazem, tj. płaską, szeroką stroną broni siecznej (nie ostrzem) zadawało ból,
lecz nie raniło. Tu należy szukać motywacji przenośnego znaczenia połączenia ktoś
puszcza coś (komuś) płazem, ujawniającego się we współczesnych tekstach.
Do naprowadzania na cel służą m.in. takie elementy broni palnej, jak muszka,
celownik, por. związek wyrazowy ktoś bierze kogoś, coś na muszkę. Połączenia: ktoś
ma a. trzyma kogoś, coś na muszce a. na celowniku w sytuacji walki zbrojnej
oznaczają, że ktoś tak nakierował broń na dany obiekt (cel), że obiekt ten jest na linii
strzału, tj. linii wytyczonej przez muszkę, celownik. Oto przykładowe cytaty:
121. O kilka metrów zza głazów pokazały się sylwetki Niemców. Mają na muszce leżących. Wań-
kowicz, s. 250.
122. Dwóch (...) was miało (...) na muszce. Chlebowski, s. 116.
123. Pod karabinami prowadzą mnie do swojego dowódcy, (...) strzelanina. Jeden trzyma mnie na
muszce, a inni strzelają na górne piętra okolicznych domów. Prz.Tyg. 1, 1990.
124. Z bunkrów poczęły się wysuwać załogi (...) Stryjewski kazał trzem ułanom z tomsonami usunąć
się za stok i trzymać Niemców na muszce. Wańkowicz, s. 361.
125. Napastnik nie może trzymać na celowniku całego piętra, bo wystarczy, że napadnięty uskoczy
za róg i już jest bezpieczny. Kapuściński, Wojna, s. 211.
Wskazane związki wyrazowe funkcjonują dziś także w znaczeniu przenośnym.
II. 3. Połączenia, których elementami są nazwy miejsca walki
A. Wśród stałych związków wyrazowych wyróżnia się grupa frazeologizmów,

zawierających nazwy miejsca walki (zbrojnej). Niektóre z tych utrwalonych
połączeń słownych funkcjonują tylko w języku wojskowym. Odnotowano również
takie stałe związki wyrazowe, które przeniknęły do języka ogólnego; wiele z nich zy-
skało tam nowe, metaforyczne znaczenia. Przejdźmy do opisu wskazanych związków
wyrazowych w sytuacji motywującej, tj. w sytuacji walki (zbrojnej).
Określeniami miejsca walki (zbrojnej) są przede wszystkim takie nazwy
ogólne, jak pole i plac, mające w odniesieniu do tej sytuacji znaczenie ‘teren, na
którym toczy się walka’ (leksemy te mogą oznaczać także tereny, na których ludzie
prowadzą inne działania, np. pole to również miejsce uprawy, polowania, rywalizacji
sportowej itd.). Pola bitew to zazwyczaj tereny otwarte (zob. opisy bitew toczo-
nych w dawnych wiekach88), choć placem boju może być również inny obszar,
np. zabudowany (por. charakter walk prowadzonych w powstaniu warszawskim).
Dawniej walkę, bitwę, bój określano także metonimicznie wyrażeniami pole
walki a. bitwy89.
Niektóre frazeologizmy, wywodzące się z walki (zbrojnej), dopuszczają
wymiany synonimiczne komponentów nominalnych pole i plac. Nazwa pole utrwaliła
88 Por. m.in. SJP Linde, t. 4, s. 300.

89 Zob. SJP Doroszewski, t. 6, s. 868; SJP Szymczak, t. 2, s. 779.
48
się jednak w większej liczbie połączeń; leksem plac jest bardziej ograniczony pod
względem łączliwości.
Rzeczowniki: pole, plac wchodzą w skład utrwalonych połączeń wielowyrazo-
wych, oznaczających miejsce zmagań zbrojnych. W języku ogólnym odnotowano m.in.
takie wyrażenia, jak: plac bitwy, plac boju, pole chwały. Oto przykładowe cytaty:
126. Od Drogi Polskich Saperów, z miejsca dowództwa 5 brygady, udał się na plac boju dowódca tej
brygady, płk Kurek, aby wykonać rozkaz konsolidacji na S. Angelo. Wańkowicz, s. 230.
127. Ku Attyce ruszyła również armia lądowa. Wyruszyła pozostawiając na placu boju pod Termopilami
dwadzieścia tysięcy swojej najlepszej piechoty. Kruk, s. 236.
128. Z placu boju udało się ujść garstce piechoty i konnicy perskiej pod wodzą Artabanosa. Kruk,
s. 252.
129. Zginął bohaterską śmiercią na polu chwały. Morcinek, s. 76.
130. Widzę ciebie ponownie, ziemio męki, pole chwały. Tam w dole zaklęsła się w krzakach przeczuwana
tylko przez zabijanych i ranionych prawda o tobie (...) Już to dla mnie nie pusty amfiteatr – teren walki
– oczekujący na krwawe igrzysko (...) Tu – gdzie obie strony rzuciły pół miliona pocisków armatnich
i moŹdzierzowych i niezliczoną ilość pocisków z broni maszynowej. Wańkowicz, s. 448.
131. Poeta, sławiący piękno i wzniosłość śmierci na polu chwały i urzeczywistniający w ten sposób
nieosiągalne dla niego marzenie o tym, żeby samemu stać się żołnierzem. Kruk, s. 206.
Użytkownikom języka ogólnego znane są także połączenia: pole walki90, pole

bitwy, będące terminami wojskowymi:
132. Wejście do walki pułku, będącego w drugim rzucie dywizji, nie doprowadziło do zmiany sytuacji
na polu walki. Poradnik oficera, s. 131.
133. Ugrupowanie w trzy rzuty (...) doprowadzało do przemieszczania się pododdziałów na polu
walki. Poradnik oficera, s. 52.
134. Śmiały manewr na polu walki zapewniał szybkie rozbicie broniącego się nieprzyjaciela,
przy minimalnych stratach własnych. Poradnik oficera, s. 136.
135. Greckie oddziały z centrum, które zatrzymały się pod Platejami, zawróciły biegiem na pole walki
i starły się z tebańską konnicą. Kruk, s. 251.
136. Dowódcy (...) wszystkich szczebli (...) umieją przewidywać ewentualność wystąpienia na polu
bitwy lub walki określonych zjawisk i potrafią we właściwym czasie je wykorzystać bądŹ im zapobiec
lub też na nie odpowiednio oddziaływać. Chocha, s. 39.
137. Idą z natarciem. Rozbiegają się po polu bitwy, (...) gdzie padnie pocisk, robi się pustka wibrująca
jękiem. Wańkowicz, s. 85.
138. Przewalały się tłumy przestraszonych żołnierzy, uciekających z pola bitwy. Wańkowicz, s. 120.
139. Z północy maszerowały w kierunku Tomaszowa Lubelskiego z odsieczą gen. Piskorowi wojska
polskie Frontu Północnego. Uwikłane (...) w przewlekłe walki o Krasnystaw, przybyły na pole bitwy
pod Tomaszowem za póŹno. Wojna obronna, s. 28.
Wyraz pole jest także komponentem wielu innych terminów wojskowych, związa-
nych z sytuacją walki zbrojnej, np.: pole rażenia (pole całkowitego rażenia, pole
skutecznego rażenia), pole rozrzutu (pionowe pole rozrzutu, poziome pole rozrzutu),
pole zakryte, pole martwe, pole minowe91 itp.
90 Wyrażenie pole walki odnotowano także w słownikach języka polskiego (zob. SJP Doroszewski,
t. 6, s. 868-869; SJP Szymczak, t. 2, s. 779; SFJP, t. 1, s. 712 i in.).

91 Wyrażenia te zarejestrowano w różnych pracach wojskowych, por. Leksykon wiedzy wojskowej...,
49
Nazwy miejsca walki – pole, plac – łączą się z czasownikami ruchu92, które są
„niezwykle istotne w języku – wyrażają (...) jedno z najważniejszych doświadczeń
zmysłowych człowieka i stają się podstawą metaforyzacji, tworzącej wiele nowych
znaczeń”93. Połączenia tego typu – odnoszone dawniej do sytuacji walki (zbroj-
nej) – dziś używane są przede wszystkim w znaczeniu przenośnym. W sferze
motywującej istotny jest kierunek ruchu względem miejsca walki – adlatywny
lub ablatywny. Pamiętajmy także, że „do wyrażania stosunków przestrzennych (...)
służą w języku nie tylko (...) czasowniki. Funkcję tę pełnią także (...) przyimki oraz
odpowiednie końcówki fleksyjne rzeczownika, a także niektóre wyrazy tradycyjnie
nazywane przysłówkami”94.
Związki ktoś rusza a. wyrusza w pole wyrażają adlatywny kierunek ruchu. Już
w użyciu militarnym presuponowana jest informacja o celu95 – ‘żeby walczyć’. Połą-
czenie to notowane było w dawnych tekstach traktujących o walce zbrojnej.
Zwrot ktoś schodzi z pola informuje o ablatywnym kierunku ruchu oraz o loka-
lizacji uczestnika sytuacji walki zbrojnej w początkowym momencie ruchu.
A. Krasnowolski pisał: „Za dowód zwycięstwa uchodzi zwykle (...) pozostanie na polu
bitwy, gdy tymczasem zwyciężony z niego ucieka”96 (oczywiście, jeżeli pozostanie
przy życiu). Stąd znaczenie, które pierwotnie miał badany związek: ‘ktoś przerywa,
kończy walkę; ktoś zaprzestaje walki’97. Analizowanemu połączeniu przypisywano
także znaczenie ‘ktoś poddaje się, ktoś zostaje zwyciężony’, por.:
140. Nie odstąpim walki, (...) póki tchu starczy, nie zejdziem z pola. Dobrowolski, s. 163.
Podobną sytuację mamy w przypadku związku ktoś ustępuje (z) pola a. placu (por.
znaczenie prymarne czasownika ustąpić ‘opuścić jakieś miejsce cofając się przed
kimś’98). W tekstach, mówiących o walce zbrojnej, zwrot ten ma znaczenie
‘ktoś wycofuje się, rezygnuje z walki, przestaje walczyć, uznaje się za pokonanego’.
Oto przykład:
141. Wzięci w dwa ognie Niemcy ustąpili z pola walki. Piwarski, s. 16.
W polszczyźnie rejestrowane są zarówno połączenia: ktoś ustępuje z placu (rza-

dziej – ktoś ustępuje z pola), jak i zwroty ktoś ustępuje pola (rzadziej – ktoś ustępuje
s. 317; Podręcznik dowódcy plutonu..., s. 118, 119, 120, 134, 250; Poradnik oficera..., s. 35, 121, 237;
Metodyka szkolenia ogniowego pododdziałów piechoty, Warszawa 1990, s. 69, 171; A. Boryczka, Z. Sa-
kowski, Metodyka szkolenia strzeleckiego, Warszawa 1990, s. 31 i in.
92 Jest to zgodne z semantyką leksemów oznaczających jakiś teren.
93 J. Porawska, Semantyczne aspekty frazeologii czasowników ruchu, Kraków 1991, s. 10.
94 B. Bojar, Opis semantyczny czasowników ruchu oraz pojęć związanych z ruchem, Warszawa
1979, s.21.
95 Por. J. Porawska, Semantyczne aspekty..., s. 43-47.
96 A. Krasnowolski, Przenośnie mowy potocznej, cz. 2, Warszawa 1906, s. 4.
97 SJP Doroszewski, t. 8, s. 99. Połączenie to rzadko pojawia się we współczesnych tekstach trak-
tujących o walce zbrojnej.

50
placu). Formy analityczne (przyimkowe) konkurują dziś z formami syntetycznymi
(bezprzyimkowymi)99 – zaznaczają się między nimi różnice znaczeniowe, podział
funkcji itp. Proces ten ujawnia się nie tylko w połączeniach luźnych, ale i w związkach
utrwalonych (zob. wyżej), choć jego przebieg może być tu nieco inny.
Przybycie na wyznaczone miejsce zmagań zbrojnych było równoznaczne z przy-
jęciem walki, pojedynku, por. semantykę połączenia ktoś staje na placu.
W znaczeniu czasownika stanąć (stawać) zawarta jest informacja o zatrzymaniu się
po uprzednim ruchu100.
Jeśli po starciu zbrojnym jeden z uczestników został na miejscu walki, to albo od-
niósł zwycięstwo, albo został ciężko ranny lub zabity. Zwrotowi ktoś (po)został na placu
w sytuacji walki zbrojnej przypisywano dwa znaczenia: ‘ktoś utrzymał pole, na
którym toczyła się walka; ktoś okazał się zwycięzcą, zmusił przeciwników do ustąpienia’
i ‘ktoś zginął, poległ, został ciężko rannym w bitwie, walce, pojedynku’101. Znaczenia
te są wynikiem równoległych przesunięć metonimicznych. Oto przykładowy cytat:
142. Ze strony niemieckiej poleciały granaty i poszła seria ze szmajsera. Pada zabity pchor. Sidorowicz
i strz. Bednorz, padają ranni strz. Szymański, Strumidło, Kopersztyński, Hendzel. Na placu pozostaje
też dwóch zabitych i jeden ranny Niemiec. Wańkowicz, s. 135.
Do zwycięzcy odnoszono dawniej także połączenie ktoś został panem placu ‘ktoś
pokonał, zwyciężył wszystkich innych’. Frazeologizm ten rejestrowany jest jeszcze
we współczesnych słownikach102, ale nie spotyka się go już w tekstach.
Związek ktoś dostał komuś pola a. placu (a. na placu) – notowany w SJP pod red.
W. Doroszewskiego i SFJP103 – także wyszedł już dziś z użycia. Czasownik dostać ma
m.in. znaczenie ‘stać do końca, stać do jakiejś chwili, stojąc wytrwać’104. Połączenie
odnoszono do tego uczestnika zmagań zbrojnych, który nie ustąpił w walce, wytrwał
na miejscu zmagań, nie cofnął się, nie uciekł (zob. fragment pracy A. Krasnowolskiego
przytoczony na 50 stronie niniejszej rozprawy).
Semantyka ta właściwa jest także związkowi ktoś dotrzymał (komuś) pola a. placu,
używanemu dziś głównie w znaczeniu przenośnym. W znaczeniu militarnym zwrot
pojawia się jeszcze niekiedy np. w powieściach historycznych, por.:
143. Dwukrotnie usiłował stawić mu czoło, ale nie dotrzymał pola i pośpiesznie cofnął się ku swej
stolicy. Parnicki, s. 237.
Człowiek postrzega miejsca walki jako coś, co można np. komuś dać, por. zwrot
ktoś dał komuś pole, mający dawniej m.in. znaczenie ‘ktoś przyjął wyzwanie, ktoś
99 O tym procesie pisała m.in. D. Buttler (zob. D. Buttler, Składnia, w: D. Buttler, H. Kurkowska,
H. Satkiewicz, Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, Warszawa 1986,
s. 433-435).
100 B. Bojar wyraz stawać zaliczyła do czasowników ruchu (B. Bojar, Opis semantyczny..., s. 204).
101 SJP Doroszewski, t. 6, s. 431; t. 10, s. 1266.
102 Zob. np. SJP Doroszewski, t. 6, s. 431; SFJP, t. 1, s. 643.
103 SJP Doroszewski, t. 6, s. 431; SFJP, t. 1, s. 685.
104 SJP Doroszewski, t. 2, s. 297-298.
51
stanął do walki’105. Tezę tę potwierdza także analiza połączeń, które wyszły już dziś
z użycia, ale notowane są jeszcze przez niektóre współczesne słowniki106, por. ktoś
otrzymał plac ‘ktoś odniósł zwycięstwo’107; ktoś stracił pole ‘ktoś przegrał bitwę (na
otwartej przestrzeni), wycofał się’108. Na wyjście z użycia tych frazeologizmów mogło
mieć wpływ upowszechnienie się związków typu: ktoś daje komuś pole do popisu,
ktoś ma pole do popisu itp., nie mających nic wspólnego z walką, stosunkowo
niedawno przyswojonych polszczyźnie.
B. Hiponimem wyrazów pole, plac, mających znaczenie ‘teren, na którym toczy
się walka’, jest wyraz szranki. Rzeczownikowi szranki (nm. schranken) właściwa
była pierwotnie semantyka ‘ogrodzony plac, gdzie odbywały się średniowieczne
turnieje; ogrodzenie tego placu’ (w SJP pod red. W. Doroszewskiego109 i w SJP pod
red. M. Szymczaka110 definicja ta poprzedzona jest kwalifikatorem „historyczny”).
Wynikiem przesunięcia metonimicznego jest inne znaczenie tego leksemu – uznawane
przez SJP pod red. W. Doroszewskiego111 i SJP pod red. M. Szymczaka112 za dawne
– ‘walka, pojedynek, zapasy’; S.B. Linde rejestruje je jeszcze w postaci ‘bitwa, czyli
pojedynek w szrankach’113. Rzeczownik szranki jest dziś leksemem izolowanym.
Wchodzi on w skład kilku frazeologizmów114, przyjmuje tam jedynie formy liczby
mnogiej.
Analiza czasowników wstępować (wstąpić), wchodzić (wejść) wykazuje, że w po-
łączeniach ktoś wstępuje a. wchodzi w szranki wystąpienie komponentu nominalnego
szranki jest uzasadnione. Czasowniki te informują o samoistnym przemieszczaniu się
kogoś w przestrzeni, którego efektem jest znalezienie się gdzieś, we wnętrzu czegoś,
m.in. na obszarze ograniczonym czymś; implikują one adlatywność oraz przekro-
czenie granic lokalizatora. Relacja przestrzenna komunikowana jest zarówno przez
przedrostki czasowników, jak i przez przyimki.
105 Tamże, s. 7; SFJP, t. 1, s. 712.

106 Przede wszystkim przez SJP pod red. W. Doroszewskiego i przez SFJP.
108 SFJP, t. 1, s. 712.
111 SJP Doroszewski, t. 8, s. 1166. Por. też fragment z dziewiętnastowiecznego tekstu, w którym reali-
zowane jest badane znaczenie leksemu szranki: „Szranki, czyli pojedynek były [w XVI w.] od Kościoła
(...) zakazane (...) Ksiądz nie miał obowiązku przyjmować szranków, ale jak je przyjął, to się i poje-
dynkować był winien” (J. Moraczewski, Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej, t. 6, Poznań 1851, s. 55, 56).
113 SJP Linde, t. 5, Lwów 1859, s. 610. Elementem podanej definicji jest leksem bitwa, któremu we
wskazanym słowniku przypisuje się m.in. znaczenie ‘bicie się, walka’, por. SJP Linde, t. 1, s. 113.
114 O takich wyrazach Mokienko pisał: „тaкиe cлoвa зaчacтyю yгacaют в языкoвой системе,
как звезды. Свeт звeзды, oднaкo, может быть виден еще долго и после того, как она угаснет:
ведь расстояние от нее до земли измеряется сотнями световых лет. Точно так же и устаревшие
слова – угаснув в одном языке как самостоятельно светящие теля, они продолжают мерцать
в других языковых пространствах. Фразеологию в этом смысле можно назвать особой планетой,
улавливающeй свет таких угасших звезд” (V.M. Mokienko, Obrazy russkoj reči..., s. 77).
52
Połączenia ktoś wstępuje a. wchodzi w szranki miały prymarnie znaczenie ‘ktoś
staje do walki, do boju’115. W czasie turniejów rycerskich wstąpienie w szranki ozna-
czało gotowość do walki116. W Konradzie Wallenrodzie czytamy: „(...) na turniejach
skoro wstąpił w szranki, jeżeli raczył przyłbicę odsłonić, nikt nie ważył się na ostre
z nim gonić, pierwsze mu zgodnie ustępując wianki”117. Dziś zwrot ktoś wstępuje
a. wchodzi w szranki używany jest głównie w znaczeniu przenośnym.
Podobnie jest w przypadku połączenia ktoś staje w szranki (a. w szrankach). W zna-
czeniu związanym z walką zwrot ten pojawiał się w opisach turniejów rycerskich,
pojedynków. W Encyklopedii staropolskiej Z. Glogera czytamy: „Ktokolwiek stawał
w szranki (...) objeżdżał plac i stawał w jednym końcu, oczekując hasła”118. A. Fredro
w Nieznanym zbiorze poezji pisał: „Już chrapliwa wrzasła trąba, dano boju straszny
znak, a z przeciwnych sobie stron dwaj rycerze w szranki stają”119. W Krzyżakach
H. Sienkiewicza odnajdujemy następujący fragment: „Raz sprowadzono znanego z siły
i srogości rycerza znad Menu, który we wszystkich walkach bywał zwycięzcą, aby
wyzwał Juranda na udeptaną ziemię. Lecz gdy stanęli w szrankach, upadło w Niemcu
jakoby przez czary serce na widok strasznego Mazura i zwrócił konia do ucieczki,
Jurand zaś mu niezbrojny pośladek kopią przeszył i w ten sposób czci i światłości
dziennej go pozbawił”120.
We frazeologizmie ktoś staje w szranki (a. w szrankach) wyraz szranki – nie mający
form lp. – rzadko występuje w Msc. lm. (choć ta forma jest składniowo umotywowana);
częściej przyjmuje postać B. lm. – ujawnia się tu znaczenie adlatywne, celowościowe.
Nazwą miejsca pojedynku jest także wyrażenie udeptana ziemia. W Krzyżakach
H. Sienkiewicza czytamy: „sprowadzono znanego z siły i srogości rycerza znad Menu,
który we wszystkich walkach bywał zwycięzcą, aby wyzwał Juranda na udeptaną
ziemię”121. We współczesnych słownikach rejestrowane jest jeszcze zarówno wy-
rażenie udeptana ziemia, jak i utrwalone związki tego wyrażenia z czasownikami,
oznaczającymi walkę lub wezwanie do wzięcia w niej udziału, tj. ktoś walczył, potykał
się, zmierzył się z kimś na udeptanej ziemi ‘ktoś walczył z kimś w pojedynku, ktoś
walczył (wręcz) z kimś’122; ktoś wyzwał kogoś na udeptaną ziemię ‘ktoś wyzwał
kogoś na pojedynek’123. Natomiast we współczesnych tekstach połączenia te mają
przede wszystkim charakter przenośny lub są świadomym cytatem historycznym. Oto
przykładowe cytaty, ilustrujące ostatnią z przedstawionych tez:

116 Pisali o tym m.in. A. Krasnowolski i A. Pajdzińska (A. Krasnowolski, Przenośnie mowy po-
tocznej, cz. 2, s. 55; A. Pajdzińska, Frazeologia a zmiany kulturowe, „Poradnik Językowy” 1988, z. 7,
s. 481).
117 A. Mickiewicz, Konrad Wallenrod, Dzieła, t. 2, Warszawa 1950, s. 73.
118 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 2, s. 201.
119 A. Fredro, Nieznany zbiór poezyj, Kraków 1929, s. 28.
120 H. Sienkiewicz, Krzyżacy, t. 1, Warszawa 1971, s. 184.
121 Tamże.
122 SJP Doroszewski, t. 10, s. 1099; SJP Szymczak, t. 3, s. 580; SFJP, t. 2, s. 433 i in.
123 Tamże.
53
144. Po powrocie króla Ryszarda do Anglii wybuchają walki o panowanie nad krajem. Ryszard
Lwie Serce i ludzie Robin Hooda podejmują zbrojne działania przeciwko Johnowi, a Ivanhoe
będzie musiał pokonać jeszcze wiele przeszkód, nim stanie na udeptanej ziemi twarzą w twarz
z de Bois-Guilbertem. To 18, 1997.
145. Przyjmuję twoje wyzwanie (...) Czekam cię na błoniach. Tam zmierzymy się na udeptanej ziemi.
Kłosowski, s. 100.
C. W opisach militarnych pojawia się także nazwa przedpole, mająca tu znaczenie

‘część terenu, leżąca przed zajętymi przez wojska stanowiskami (pozycjami)’124. „W
celu zwiększenia pola obserwacji i możliwości prowadzenia skutecznego ognia
przedpole zazwyczaj się oczyszcza, tj. usuwa sprzed przedniego skraju obrony lub
stanowiska ogniowego (punktu obserwacyjnego) zarośla, krzaki, pojedyncze drze-
wa, budynki, zboże na pniu itp.”125 Stąd zwrot ktoś oczyścił przedpole, który we
współczesnych tekstach ma zazwyczaj znaczenie metaforyczne. Oto przykładowe
cytaty, w których badane połączenie występuje w znaczeniu związanym z walką
zbrojną:
146. W punkcie oporu plutonu kopie się początkowo okopy dla żołnierzy oraz stanowiska karabinów
maszynowych i granatników przeciwpancernych, które następnie łączy się w gniazda oporu drużyn.
Dla transporterów opancerzonych urządza się stanowiska, oczyszcza się przedpole w celu polepszenia
warunków obserwacji i prowadzenia ognia. Następnie kopie się ukrycia dla żołnierzy. Podręcznik
dowódcy, s. 250.
147. Przedni skraj obrony wytycza się przed skrajem lub w głębi lasu. Jeżeli wybiera się go w głębi, to
na skraju lasu wystawia się ubezpieczenie bojowe, a pododdziały oczyszczają z przeszkód przedpole,
aby poprawić warunki obserwacji i ostrzału przy jednoczesnym zachowaniu warunków maskowania.
Regulamin działań, s. 37.
D. W połączeniach słownych utrwaliły się także nazwy budowli obronnych,

umocnień, zapór. Niektóre z tych stałych związków wyrazowych są terminami woj-
skowymi. Należą do nich m.in. wyrażenia: fortyfikacja polowa, fortyfikacja stała,
okop strzelecki, okop karabinu maszynowego, okop czołgowy; rów przeciwpancerny
(przeciwczołgowy) itp.
Pewne budowle obronne, umocnienia, zapory przystosowane są do obrony przed
natarciem ze wszystkich stron, np. twierdza, por. ktoś oblega twierdzę, inne – tylko
z jednej strony, m.in. barykada126.
Zapory oddzielają przeciwników. To leży u podstaw metaforyzacji związku ktoś
stoi a. jest a. znajduje się po jakiejś stronie barykady, odnoszonego do sytuacji różnych
od walki zbrojnej. Jeśli w sytuacji militarnych zmagań ktoś idzie na barykady,
to idzie walczyć127, podejmuje walkę.

125 Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 338-339.
126 Barykada to zapora budowana z różnych przedmiotów podczas walk ulicznych.
54
II. 4. Inne połączenia związane pierwotnie z sytuacją walki (zbrojnej)
i dla tej sytuacji istotne
A. Działaniom zbrojnym towarzyszą czynności porządkujące, np. wojsko roz-

mieszcza się stosownie do wymogów walki, por. semantykę połączeń: ktoś formuje
szyki128, ktoś zwiera szeregi129. Zwróćmy uwagę na przykładowe cytaty:
148. W razie potrzeby do wykonania określonych zadań (...) formować również inne szyki, np. trój-
szereg itp. Regulamin, s. 12.
149. Formowanie i zmiana ugrupowań (szyków) na wozach bojowych. Poradnik metodyczny,
s. 134.
150. Umiejętności w formowaniu ugrupowań (szyków) na zmniejszonych odległościach i odstępach.
Poradnik metodyczny, s. 136.
Wprowadzenie zamieszania w szeregi nieprzyjaciela może prowadzić do dez-

organizacji jego poczynań. Informuje o tym połączenie ktoś pomieszał szyki130.
I. Szlesiński – badacz słownictwa wojskowego w tekstach literackich i historycz-
nych XVII w. – pisał, że czasownik mieszać ma m.in. znaczenie ‘wytrącać z szy-
ku bojowego, rozrywać’131. Utworzone od tego wyrazu czasowniki prefiksalne:
pomieszać, zmieszać (oraz formy od nich pochodzące) wchodziły w połączenia
z rzeczownikami: szeregi, szyki. Związki te I. Szlesiński zarejestrował w następują-
cych kontekstach: „áni żołnierza lekkiego, dla pomieszánia i przerywánia szeregow
nieprzyjacielskich, przed sobą nie wypráwili” [Bł.132 460/35 (1611)]; „niemogąc (...)
Szykow zmieszanych drugi raz poprawić, | (...) pierwszy uciecze.” [Tw.133 II 206/28
128 Rzeczownikowi szyki (lm.) przypisuje się m.in. znaczenie ‘wojsko ustawione w określonym
porządku’ (zob. SJP Doroszewski, t. 8, s. 1223). Połączenia: ktoś formuje szyki, formowanie szyków itp.,
oznaczające czynność porządkującą, odnotowano w pracach wojskowych (por. Regulamin musztry sił
zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1994, s. 9, 12, 17, 64; Poradnik metodyczny..., s. 135,
136). Czasownik formować ma m.in. także znaczenie ‘organizować coś, ustanawiać, powoływać do
życia’, por. cytaty: „Latem 1942 r. na terenie Polski powstało żywiołowo wiele drobnych, kilkuosobo-
wych oddziałów formowanych przez najlepszych synów ludu polskiego, którzy występowali przeciwko
okupacyjnemu uciskowi” (Historia Polski 1864-1945. Materiały do nauczania w klasie XI, Warszawa
1952, s. 455); „Formują z nas batalion szturmowy. Potrzeba ryzykantów. Mamy iść na Warszawę.”
(W. Żukrowski, Dni klęski, Warszawa 1965, s. 938).
129 Z walką zbrojną wiąże się jedno ze znaczeń rzeczownika szeregi (lm.) ‘oddziały wojska, wojsko’
(por. SJP Doroszewski, t. 7, s. 1078).

130 A. Krasnowolski dowodził, że zwrot ten „powstał na podstawie doświadczenia wojennego”
(A. Krasnowolski, Przenośnie mowy potocznej..., cz. 2, s. 61).

131 I. Szlesiński, Słownictwo wojskowe w wybranych tekstach literackich i historycznych XVII w.,
Wrocław 1985, s. 48.

132 Marcina Kromera Biskupa Warmieńskiego, O sprawach, dziejach i wszystkich inszych potocz-
nościach Koronnych Polskich ksiąg XXX. Przez Marcina Błażowskiego z Błażowa: Wyráźnie ná Polski
język przetłumaczone [(...)] W Krakowie w Drukarni Mikołajá Lobá, Roku Páńskiego 1611. Przedruk
w: I. Szlesiński, Słownictwo wojskowe..., s. 103.
133 Wojna Domowa z Kozaki i Tatary, Moskwą, potym Szwedámi i z Węgry, przez lat dwanaście
za Pánowánia Najjaśniejszego Jana Kazimierza Krola Polskiego tocząca się. Na cztery podzielona księgi,
55
(1681)]. A oto współczesne konteksty, traktujące o walce zbrojnej, w których
odnotowano zwrot ktoś pomieszał szyki oraz związek od niego pochodzący, tj. połą-
czenie szyki pomieszane:
151. Na prawym skrzydle eskadry F. Drake’a i J. Hawkinsa zaatakowały Hiszpanów, uszkadza-
jąc ogniem dział galeas „San Mateo”. Okręt ten cofnął się do środka flotylli, a na jego miejsce
przesunął się najsilniejszy okręt armady – „Florencia”. Zamiana ta pomieszała szyki hiszpańskich
okrętów i całe skrzydło pod silnym ogniem angielskich dział rozproszyło się na wschód i północ.
Ryniewicz, s. 613.
152. Angelo nie zdobyte, brakuje pięćdziesięciu metrów do czubka. Straty ogromne, wszystko wyczer-
pane, nie mam czym już działać. Szyki pomieszane, zagęszczenie niesamowite, nie wiem, co będzie,
gdy świt nastanie. Jest kryzys. Wańkowicz, s. 303.
W rozdziale III wykażę, że we współczesnych tekstach wskazane związki wyrazo-

we, zawierające komponenty szyki a. szeregi, często ulegają derywacji metaforycznej
i zyskują nowe, przenośne znaczenia.
Wynikiem uderzenia może być przełamanie na wybranym odcinku, wytworzenie
wyłomu w obronie nieprzyjaciela, co stwarza warunki do prowadzenia działań w głę-
bi, por. związki wyrazowe: ktoś łamał134, przełamał, złamał szyki a. szeregi (kogoś),
ktoś przerwał front. W połączeniach tych czasowniki zyskują znaczenie przenośne.
Przejdźmy do przykładowych cytatów:
153. Setki wyborowych żołnierzy egipskich przypłaciło życiem próbę przełamania szeregów greckich.
Makowiecki, s. 267.
154. Turcy, pozorując ruchy zaczepne na północy, 26 VIII 1922 r. po huraganowym ostrzale ar-
tyleryjskim uderzyli na południe, 27 VIII przerwali front, okrążając Afyon Karahisar, a kawaleria
zaatakowała skrzydła i tyły Greków oraz ich rezerwy w Djuger, wzniecając popłoch. Ryniewicz,
s. 165-166.
155. Czołgi przerwały front 14 dywizji piechoty (...) i wtargnęły daleko w głąb. 14 dywizja piechoty
cofa się, a 17 i 25 dywizje piechoty utknęły w natarciu, również walcząc z czołgami. Wojna obron-
na, s. 31.
Wojskowi specjaliści wskazują, że „bitwa (...) jest (...) kompozycją ruchu i ognia
(...) – uderzenia, manewru i ognia”135. Manewr polega na „zorganizowanym przesu-
nięciu (przemieszczeniu, przeniesieniu, zwrocie) wojsk (żołnierzy i sprzętu) w celu
uzyskania najdogodniejszego położenia w stosunku do przeciwnika dla zwycięskiego
rozegrania (...) operacji (bitwy)”136. Autorzy Małej encyklopedii wojskowej piszą, że
ważne jest tu zapewnienie „możności (...) szybkiego ruchu, (...) zmiany frontu oraz
ojczystą Muzą od Samuela z Skrzypny Twardowskiego. Opus Posthumum. Calisii. Typis Colegii Calis-
siensis Soc. Iesu, Anno Domini 1681. Przedruk w: I. Szlesiński, Słownictwo wojskowe..., s. 107.
134 Frazeologizmowi ktoś łamie szeregi przypisuje się także znaczenie ‘ktoś narusza równą linię
szeregów’ (SJP Doroszewski, t. 4, s. 257; SFJP, t. 1, s. 401). Por. cytat: „Żołnierze łamiąc szeregi,
wbiegali w staw po kolana, czerpali wodę hełmami, pijąc chciwie” (W. Żukrowski, Z kraju milczenia,
Warszawa 1948, s. 67).
135 B. Chocha, Rozważania o sztuce operacyjnej..., s. 51.
136 Tamże, s. 72.
56
kierunku działania”137. W sytuacji walki zbrojnej połączeniem ktoś zmienia
front138 określa się działania wojska, polegające na zmianie kierunku ustawienia
żołnierzy139, z czym wiąże się najczęściej zmiana kierunku natarcia140. Oto przykła-
dowe cytaty:
156. Zmiana kierunku (frontu) natarcia: a) o 450; b) o 900. Drużyna naciera w tyralierze w nakazanym
kierunku. Na komendę (...) zmienia kierunek natarcia. Poradnik metodyczny, s. 213.
157. Wynik walki rozstrzygany był przez energiczne i zdecydowane działania poszczególnych oddziałów
pancernych (...) oraz pododdziałów, które doprowadziły do zmiany frontu walki nieprzyjaciela w pasie
natarcia i bezpośrednio za wycofującymi się jego siłami wdzierały się do miast i osiedli. Poradnik
oficera, s. 241.
We współczesnych tekstach ujawniają się przede wszystkim inne, metaforyczne
znaczenia zwrotu ktoś zmienia front (por. rozdział III niniejszej rozprawy).
Wycofanie wojska z linii frontu określane jest połączeniem ktoś zwija front. Reali-
zowane jest tu znaczenie sekundarne czasownika zwijać (zwinąć) (por. znaczenie pry-
marne ‘zmniejszać powierzchnię czegoś rozpostartego lub długość czegoś, np. nitki,
sznurka przez skręcanie, rolowanie’141). We współczesnych tekstach wojskowych142
odnotowano także związek ktoś skraca front (oraz połączenia od niego pochodzące).
Wskazane związki zarejestrowano m.in. w następujących kontekstach:
158. Ponieważ zaskoczenie minęło „Sosna” nie miał chęci przedłużać walki. Mimo to przerwanie boju
okazało się niewykonalne. Z wielu chat wypadli uzbrojeni chłopi, zażarcie atakując wycofującego się
wroga. W ten sposób wywiązał się zajadły bój, który trzeba było kontynuować, aby obronić wieś
przed zemstą hitlerowców. Spowodowało to po obu stronach straty w zabitych i rannych, (...) zabu-
dowania wsi stanęły w ogniu. Kiedy pożar na dobre buzował w zabudowaniach, odgrodzony nim
oddział niemiecki zwinął front i odszedł do Bychawy. Kamera 17, 1976.
159. Do wyjścia z okrążenia tworzy się zgrupowanie uderzeniowe, w skład którego wchodzi większość
sił i środków znajdujących się w okrążeniu. Pozostałe siły i środki utrzymują zwykle dotychczasowy
lub odpowiednio skrócony front obrony oraz osłaniają skrzydła zgrupowania uderzeniowego. LWW,
s. 501.
Sytuacją walki zbrojnej motywowane są także połączenia: ktoś walczy na

wszystkich frontach, ktoś zwycięża na wszystkich frontach, zwycięstwo na całej linii,
klęska a. porażka na całej linii (por. związek wyrazowy linia frontu; słowniki143
137 Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971, s. 281.

138 Wyrazowi front przypisuje się m.in. znaczenia: a) ‘pierwsza linia żołnierzy (lub cywilów) sto-
jących w szeregach’, b) ‘miejsce zetknięcia się walczących ze sobą wojsk, linia kontaktu ogniowego
z nieprzyjacielem’, c) ‘kilka korpusów lub armii objętych w czasie działań wojennych jednym dowódz-
twem w celu dokonywania większych operacji strategicznych oraz teren przez nie zajmowany’ (SJP
Doroszewski, t. 2, s. 977). W przypadku badanego związku konieczne jest odwołanie się do drugiego
z wymienionych znaczeń.
139 Zwrot ktoś zmienia front miał dawniej znaczenie ‘ktoś zmienia kierunek’ (SJP Doroszewski,
t. 2, s. 977).
140 Por. SFJP, t. 2, s. 855.
143 SFJP, t. 1, s. 388; SJP Doroszewski, t. 4, s. 149 (por. Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 191-192).
57
rejestrują także wyrażenia: linia bojowa, linia nieprzyjacielska, linia obronna, linia
operacyjna, linia oblężnicza, linia szturmująca itp.).
B. W walce naziemnej, powietrznej i morskiej ostrzeliwanie nieprzyjaciela
z różnych rodzajów broni może prowadzić do jego obezwładnienia lub zniszczenia.
We współczesnych tekstach, traktujących o walce zbrojnej, odnotowano połą-
czenia: ktoś bierze kogoś pod o(b)strzał, ktoś dostaje się pod o(b)strzał, ktoś jest a.
znajduje się pod o(b)strzałem, ktoś prowadzi o(b)strzał (oraz związki wyrazowe od
nich pochodzące). Oto przykładowe konteksty:
160. Niemcy wzięli dzielnicę pod koncentryczny obstrzał artyleryjski, prowadząc go z baterii ustawio-
nych na Pradze, na Bielanach i na Woli. Czeszko, s. 226.
161. Ze wszystkich stron słyszę strzelaninę – muszę (...) uważać, aby nie dostać się pod obstrzał.
Centkiewicz, Biała, s. 207.
162. Żołnierze „cmentarza” czołgowego widzą nagle, jak ppłk Bobiński idzie do nich. Otwarta prze-
strzeń, którą musi przejść kłębi się od wybuchów granatów i jest pod obstrzałem broni strzeleckiej.
Ppłk. Bobiński spacerowym krokiem, nie schylając się i nie przypadając do ziemi, dochodzi do pierw-
szego „powieszonego” czołgu. Wańkowicz, s. 422.
163. Wszystkimi rozporządzalnymi środkami ogniowymi starał się zniszczyć nieprzyjacielski cekaem,
który go ostrzeliwał, przez co ściągnął na siebie ogień. Od 02.30 był pod bezustannym obstrzałem
artylerii i moŹdzierzy. Wańkowicz, s. 146.
164. Do tej pięciokilometrowej doliny, będącej pod obserwacją i stałym obstrzałem, wiodły dwie stale
ostrzeliwane drogi. Wańkowicz, s. 38.
Ogień ‘strzały z broni palnej; ostrzeliwanie, strzelanina, kanonada’144 – to istotny

element współczesnych starć zbrojnych145. W pracach wojskowych odnotowano wiele
144SJP Doroszewski, t. 5, s. 858.

145Ogień wykorzystywany był w różny sposób w walce zbrojnej. Nieprzyjaciela rażono płonącymi
substancjami, przedmiotami itp., por. ogień grecki ‘środek walki morskiej u starożytnych Greków, pa-
ląca się mieszanina siarki, kłaków, łuczywa smolnego i ropy naftowej’. [Leksemowi ogień przypisuje
się m.in. znaczenie ‘płonący lub świecący przedmiot, materiał palny (...); [jego] płomień lub światło
‘ (SJP Doroszewski, t. 5, s. 857)]. Wyrażenie ogień grecki odnotowano m.in. w SJP pod red. W. Do-
roszewskiego, t. 5, s. 857. Połączenie to występuje także we współczesnych tekstach, por. np. cytaty:
„Znany powszechnie ogień grecki, dzięki któremu cesarstwo bizantyjskie mogło opierać się naporowi
barbarzyńców, składał się w znacznej części z palącej się ropy naftowej” (J. Sobczak, Walka o naftę,
Warszawa 1948, s. 4). „Ci pirotechnicy, którzy fabrykowali amunicję, musieli być po trochu następcami
epoki starożytnej palącej ogniami greckimi wrogie galery we wspaniałej feerii na falach opalizującego
morza, ci histrioni wojny musieli się zapatrzyć w przodków średniowiecza majstrujących niesamowite
beluardy miotające grzywiaste ognie.” (Wańkowicz, Monte Cassino, Warszawa 1976, s. 67). „Walka
trwa zaciekła. Z grodu lecą na wieżę zapalone kwacze smolne, grad pocisków, ogień grecki” (Z. Kossak-
Szczucka, Krzyżowcy, t. 3-4, Warszawa 1956, s. 441).
Wroga niszczono pożogą i wojną, paląc i zabijając – ogniem i mieczem. [Leksem ogień ma m.in.
znaczenie ‘płomienie ogarniające dużą przestrzeń; pożar’ (SJP Szymczak, t. 2, s. 489)]. J. Krzyża-
nowski wskazywał, że wyrażenie ogniem i mieczem zapożyczone zostało z łaciny; w polszczyźnie
utrwaliło się głównie dzięki H. Sienkiewiczowi (por. J. Krzyżanowski, Mądrej głowie dość dwie
słowie, t. 2, Warszawa 1994, s. 23-24). Ogień konotuje m.in. ‘zniszczenie’ i ‘śmierć’. [Pisał o tym
m.in. R. Tokarski (zob. R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 1995,
s. 98, 182-183)].
58
utrwalonych połączeń zawierających wyraz ogień, np.: ktoś otwiera ogień (a. kano-
nadę), ktoś prowadzi ogień, ktoś dał ognia (a. strzał a. wystrzał a. salwę a. serię)146,
ktoś przerwał ogień itp.
Wyraz ogień jest także komponentem wielu terminów wojskowych, por.: ogień na
wprost, ogień czołowy, ogień skrzydłowy (ogień boczny), ogień skośny, ogień krzyżowy,
ogień sztyletowy, ogień nękający, ogień posiewany, ogień rozdzielony, ogień rozśrod-
kowany, ogień ześrodkowany, ogień zmasowany, ogień zaporowy, ogień niszczący,
ogień burzący, ogień obezwładniający; ogień ciągły, ogień seryjny (ogień seriami),
ogień salwami, ogień pojedynczy, ogień punktowy; ogień z broni strzeleckiej, ogień
artylerii, ogień jądrowy, ogień przeciwlotniczy147.
Do frazeologii języka ogólnego przeniknęło połączenie ogień krzyżowy. Wojskowi
specjaliści przypisują mu znaczenie ‘ogień z broni strzeleckiej prowadzony z różnych
kierunków do jednego celu; przeważnie (...) kombinacja różnych rodzajów ognia, np.
czołowego ze skośnym lub dwóch skośnych’148. Podkreślają oni, że „ogień krzyżowy
to ogień niszczący, silnie oddziałujący na stan moralny nieprzyjaciela”149. Potwier-
dzają to relacje wojenne:
165. Wkoło (...) ciemność, chaszcze, jęki i pociski. Zdawałoby się, że kompania jest już unicestwiona
psychicznie. Według planu mieli wyjść na skłon, kiedy 593 z lewa i Widmo z prawa będą zajęte i te
krzyżowe ognie zostaną stłumione. A tymczasem (...) O Matko Boża, jakiż to ogień nieludzki. Wań-
kowicz, s. 134.
Zwróćmy uwagę jeszcze na kilka cytatów, w których odnotowano analizowane

połączenie:
166. Ogień (...) zależnie od kierunku może być: czołowy, skrzydłowy (boczny), krzyżowy oraz sztyletowy.
Podręcznik dowódcy, s. 162.
146 O poprawności zwrotu ktoś dał strzał pisano wielokrotnie w „Poradniku Językowym”. Badacze
ostrzegali przed używaniem konstrukcji: *ktoś oddał strzał („Poradnik Językowy” 1903, s. 129; „Po-
radnik Językowy” 1904, s. 92, „Poradnik Językowy” 1929, s. 101; „Poradnik Językowy” 1936-1937,
s. 25). W połączeniu ktoś dał ognia człon nominalny ma formę dopełniacza partytywnego. T.Z. Orłoś
podała odpowiednik słowacki tego związku – dat ohňa i czeski – z inną formą członu nominalnego – tj.
dát oheň (T.Z. Orłoś, Frazeologizmy z „dać” w języku polskim, czeskim i słowackim, w: Z problemów
frazeologii polskiej i słowiańskiej..., 1982, s. 170). Na rywalizację biernika z dopełniaczem cząstko-
wym zwracali uwagę m.in. D. Buttler, H. Kurkowska, K. Żelazko (D. Buttler, Semantyka a składnia
w związkach wyrazowych. IV. Szerzenie się biernika w funkcji dopełnienia bliższego, „Poradnik Języ-
kowy” 1966, z. 10, s. 419-431; D.Buttler, Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny (Walencja
wyrazów), Warszawa 1976, s. 122-123; D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura języka pol-
skiego. Zagadnienia poprawności gramatycznej, Warszawa 1986, s. 180, 310; K. Żelazko, Czasowniki
przechodnie..., s. 14-15).
147 Terminy te zarejestrowano w pracach: Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 270-272; Podręcznik
dowódcy plutonu..., s. 78, 139, 162, 246, 248, 254, 256; Poradnik metodyczny..., s. 124; Poradnik ofi-
cera..., s. 107, 114, 140, 241, 282.
148 Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 271; zob. też Podręcznik dowódcy plutonu..., s. 246, 254. Połą-
czenie to odnotowano również w słownikach języka polskiego, np. SJP Szymczak, t. 2, s. 490).
149 Tamże.
59
167. Rażenie przeciwnika ogniem wielowarstwowym, skrzydłowym, krzyżowym wszystkich środków
na podejściach i w głębi obrony, ostrzeliwanie luk między budynkami (obiektami). Regulamin
działań, s. 32.
168. Środki ogniowe rozmieszcza się na stokach i przeciwstokach na różnych poziomach, organizując
ognie wielowarstwowe, skrzydłowe, krzyżowe i sztyletowe z możliwością wykonania nimi manewru.
Regulamin działań, s. 35-36.
169. Ogień krzyżowy miał na celu pokrycie ostrzałem całego przedpola, bez pozostawienia tzw. mar-
twych pól, nie obłożonych ogniem. Stosowali go zazwyczaj oblężeni, nie chcąc dopuścić do zbliżenia
się nieprzyjaciela pod mury twierdzy. Polska sztuka, s. 146.
170. Strz. Magierowski, celowniczy erkaemu, chce ulżyć kolegom. Kieruje lufę w strzelnice. Bunkier
zamilkł. Sąsiednie bunkry wykryły go. Kierują na niego lawinę krzyżowego ognia. Pada ciężko ranny.
Wańkowicz, s. 281.
Z wyrażeniem ogień krzyżowy użytkownik języka ogólnego wiąże znaczenie

‘gwałtowne ataki z różnych stron, silnie oddziałujące na psychikę atakowanego,
osłabiające jego odporność psychiczną’.
We współczesnych tekstach traktujących o sporze, polemice notowane jest
wyrażenie krzyżowy ogień pytań oraz zwrot ktoś wziął kogoś w krzyżowy ogień pytań.
Badania wykazują, że nastąpiła tu derywacja metaforyczna oraz wystąpiły modyfika-
cje w strukturze związku – zmiana typowego szyku członów składowych wyrażenia,
pojawiły się dodatkowe komponenty. Kwestia ta zostanie szczegółowo opisana w III
rozdziale niniejszej rozprawy.
Zwrot ktoś bierze (a. wziął) kogoś w dwa ognie w sytuacji walki zbrojnej ma
znaczenie ‘ktoś ostrzeliwał, atakował kogoś z dwóch stron’150. Oto przykładowe cytaty:
171. Połączone oddziały Krysińskiego i Wróblewskiego wzięły nieprzyjaciela w dwa ognie. Wojt-
kiewicz, s. 92.
172. Bunkry – milczały; zatajone załogi miały przypuścić atak ku dalszym bunkrom i wziąć pluton we
dwa ognie. Wańkowicz, s. 101.
173. Mjr Melik Somhianc pcha teraz idącą za nim 4 kompanię w lewo w celu odcięcia nieprzyjaciela
na 593 od 569 i wzięcia go w dwa ognie. Wańkowicz, s. 257.
174. Wzięci w dwa ognie Niemcy ustąpili z pola walki. Piwarski, s. 16.
Wzajemne ostrzeliwanie się określane bywa wyrażeniami: wymiana strzałów

a. ognia151:
175. Otoczyły nas radzieckie oddziały wojskowe w przekonaniu, że mają do czynienia z bandami
ukraińskich nacjonalistów. Wypadek miał miejsce nocą i tylko szczęśliwym zbiegiem okoliczności nie
doszło do wymiany ognia. Dęga, s. 149.
176. Rios (...) stawia opór, dochodzi do wymiany ognia. GT 143, 1997.
177. Granicę naruszył (...) silny patrol niemiecki, po wymianie ognia wycofał się, unikając okrążenia.
Żukrowski, Dni, s. 43.
W obronie ogień zamyka drogę wrogowi, w natarciu toruje przejście własnym

wojskom. Do tych, którzy idą w pierwszych szeregach nacierających, pod najsilniejszy

60
ogień nieprzyjaciela odnoszone jest połączenie ktoś idzie na pierwszy ogień152. Zwrot
ten rzadko pojawia się we współczesnych tekstach w znaczeniu militarnym. O wiele
częściej w tym znaczeniu rejestrowany jest w tekstach dawnych – przykładem niech
będzie cytat pochodzący z tekstu A. Dygasińskiego: „Kazałbym im w bitwie iść na
pierwszy ogień”153. We współczesnej polszczyźnie utrwalone związki wyrazowe: na
pierwszy ogień, ktoś idzie na pierwszy ogień funkcjonują przede wszystkim w zna-
czeniu przenośnym.
C. Język stanowi „swoiste archiwum kulturowe danej społeczności”154. Utrwalają
się w nim i przekazywane są z pokolenia na pokolenie informacje o rzeczywistości,
w której dane społeczeństwo egzystowało, doświadczenia społeczne, sposoby za-
chowania, poglądy na świat itp. Sapir dowodził: „Wzrasta coraz bardziej znaczenie
języka jako przewodnika w badaniach naukowych nad daną kulturą. Układ wzorów
kulturowych danej cywilizacji jest w pewnym sensie odzwierciedlony w języku, który
cywilizację tę wyraża”155. A.M. Lewicki i A. Pajdzińska wykazali, że „wielokompo-
nentowy skład i metaforyczna (metonimiczna) geneza frazeologizmów sprzyjają (...)
utrwalaniu w nich realiów obyczajowo-społecznych, ludzkich przekonań i poglądów
na świat. Wiele połączeń idiomatycznych może być zatem traktowanych jako doku-
ment życia w bardziej lub mniej odległych epokach”156.
Z walką (zbrojną) związane były w różnych społecznościach określone za-
chowania symboliczne – ich znaczenie regulowała konwencja społeczna. Informacje
o niektórych zachowaniach tego typu przechowały się we frazeologizmach. Możemy
je odczytać, jeżeli motywacja symboliczna związku nie została zatarta. Związki fra-
zeologiczne motywowane za pośrednictwem sytuacji komunikatywnych są „znakami
znaków (...) W warstwie znaczeń literalnych oznaczają one czyjeś zachowanie się,
(...) druga warstwa znaczeniowa stanowiąca aktualne znaczenie tych związków wy-
korzystuje konwencję społeczną regulującą znaczenie tych zachowań”157.
152 Wyrażenie na pierwszy ogień, będące częścią składową zwrotu ktoś idzie na pierwszy ogień,
używanego idiomatycznie w znaczeniu ‘na początek, najpierw’, może wchodzić także w połączenia
z innymi czasownikami, np. wziął, poszedł itp., co skłania autorów niektórych słowników (np. SJP pod
red. W. Doroszewskiego, t. 5, s. 858) do uznania jedynie tego wyrażenia za frazeologizm (w SJP pod red.
M. Szymczaka zarejestrowano jednak także połączenia o postaci zwrotu – zob. SJP Szymczak, t. 2, s. 656).
153 A. Dygasiński, Margiela i Margielka, Pisma wybrane, t. 17, Warszawa 1952, s. 161.
154 J. Anusiewicz, Kulturowa teoria języka. Zarys problematyki, w: Język a kultura, t. 1: Podstawowe
pojęcia i problemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wrocław 1991, s. 20. J. Anusiewicz odwołuje się
tu do poglądów J.L. Fischera (zob. J.L. Fischer, Składnia i struktura społeczna: języki truk i ponape, w:
Język i społeczeństwo, red. M. Głowiński, Warszawa 1980, s. 197-198).
155 E. Sapir, Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje, Warszawa 1978, s. 87-88.
156 A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, Frazeologia, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2:
Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław 1993, s. 313-314.

V.M. Mokienko podkreślał: „Ценность фразеологического материала для демонстрации фактов
национальной культуры несомненна (...)” (V.M. Mokienko, Obrazy russkoj reči..., s. 31) „Идиоматика
любого языка (...) индивидуальна (...) как отражение каких–либо национальных реалий,
cocтaвлявших в свое время самобытность культуры того или иного народа” (tamże, s. 5).
61
Zwrotom: ktoś rzucił (komuś) rękawicę, ktoś podniósł a. podjął (rzuconą) rękawi-
cę158 dały początek symboliczne zachowania oznaczające wyzwanie na pojedynek,
do walki oraz przyjęcie wyzwania. Na to symboliczne zachowanie zwrócił uwagę
m.in. Z. Gloger w Encyklopedii staropolskiej. Czytamy tam: „W dawnych wiekach
rzucenie komu rękawicy w twarz lub pod nogi znaczyło wyzwanie na pojedynek i do
boju”159. Opisywaną symboliczną sytuację utrwalił m.in. H. Sienkiewicz w Krzyża-
kach. Odnajdujemy tam następującą scenę:
„ – Kto by (...) śmiał Zakon o uczestnictwo w porwaniu (...) posądzać – niechaj podniesie ten rycerski
zakład (...)!
To rzekłszy rzucił przed nich rycerską rękawicę, która upadła na podłogę (...)
– Jest li taki, któren by podniósł tę rękawicę?
(...) jakiś rycerz (...) wystąpił na środek, podniósł rękawicę i rzekł:
– Jam ci jest!
I powiedziawszy to rzucił swoją prosto w twarz Rotgiera
– (...) i pozywam cię w szranki na walkę pieszą alibo konną, na kopie, na topory, na krótkie alibo
długie miecze (...) do ostatniego tchnienia, na śmierć!
(...) Krzyżak (...) schwycił dłonią łosiową rękawicę, która [obsunęła] mu się z oblicza”160.
Motywacja frazeologizmów: ktoś rzucił (komuś) rękawicę, ktoś podniósł a. podjął

(rzuconą) rękawicę mimo zmian kulturowych jest dziś powszechnie uświadamiana
– dzięki literaturze pięknej, filmowi. We współczesnej polszczyźnie wskazane po-
łączenia funkcjonują przede wszystkim w znaczeniu przenośnym (zob. rozdział III
niniejszej rozprawy).
O znajomości przez użytkowników polszczyzny symbolicznej sytuacji moty-
wującej możemy mówić także w przypadku zwrotu ktoś rozsyła wici. Wezwaniem
na wyprawę wojenną były łozowe witki lub pęki powrozów rozsyłane do rycerzy.
A. Brückner pisał: „Gdy książę wyprawę zbrojną gotował, rozsyłał po grodach, a te
dalej po wsiach, wici, tj. związki powrozów, które każdy odbiorca najbliższemu
sąsiadowi – wojowi odstawiał”161. Zwyczaj ten uległ idiomatyzacji. Właściwa mu
funkcja wezwania stała się ważniejsza od sposobu zwoływania rycerzy przed wyprawą
wojenną – stąd wiciami nazywano również ogniska zapalane na wzgórzach, później
uniwersały królewskie zwołujące pospolite ruszenie162.
158 O tych frazeologizmach pisali m.in. A. Pajdzińska, A. Krasnowolski, J. Bystroń (zob. A. Paj-
dzińska, Frazeologia a zmiany..., s. 481, 483, 486, 487; A. Krasnowolski, Przenośnie mowy potocznej...,
cz. 2, s. 55-56; J. Bystroń, Przysłowia polskie, Kraków 1933, s. 100). W tekście A.M. Lewickiego, A. Paj-
dzińskiej zatytułowanym Frazeologia badane związki wyróżniono w grupie połączeń idiomatycznych
stanowiących „dokument życia w odległych epokach” (A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, Frazeo-logia...,
s. 314).
159 Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 4, Warszawa 1985, s. 161; por. też – Encyklopedia sta-
ropolska, oprac. A. Brückner, t. 2, Warszawa 1990, s. 366.

160 H. Sienkiewicz, Krzyżacy, t. 3, Warszawa 1971, s. 32-33.
161 A. Brückner, Dzieje kultury polskiej, t. 1: Od czasów przedhistorycznych do r. 1506, Kraków
1930, s. 96.
162 Por. SJP Szymczak, t. 3, s. 695; SJP Doroszewski, t. 9, s. 996.
62
W zmaganiach zbrojnych zbiorowości „zwinięcie chorągwi było (...) sygnałem
zakończenia walki lub wezwaniem do jej przerwania i odwrotu”163. Tu należy szu-
kać motywacji zwrotu ktoś zwinął chorągiewkę164. Pamiętajmy o tym, że w sytuacji
walki chorągiew była chroniona i honorowana165. A. Brückner pisał, że „około
niej toczył się bój najzawziętszy”166. J. Bystroń tłumaczył: „utrata chorągwi w bitwie
oznaczała klęskę, zdobycie jej na nieprzyjacielu było tryumfem”167; po zwycięstwie
zdobyte chorągwie „rzucano pod nogi hetmańskie”168. Badane połączenie zawiera
jednak zdrobnienie, które – jak pisze A. Pajdzińska – ma tu „zapewne charakter iro-
niczny”169 (por. znaczenie przenośne związku).
Jeśli jedna ze stron walczących dostrzeże białą tkaninę, którą przeciwnik uczyni
widoczną, wywieszając ją na budynku, niosąc, machając nią, to jest to znak, że wróg
poddaje się lub proponuje rokowania pokojowe. SJP pod red. M. Szymczaka notuje
wyrażenie biała chorągiew170, zaś SJP pod red. W. Doroszewskiego i SFJP rejestrują
zwrot ktoś wywiesił białą chorągiew171. Oto przykładowy cytat:
178. Poddawali się gwałtownie, gorączkowo, pośpiesznie (...) Wywieszali białe chorągwie wcześniej,
nim mogli dostrzec szpice oddziałów. Wasilewska, s. 591.
Słowniki frazeologiczne polszczyzny, wydane w XXI wieku, rejestrują jedynie

wojskowe, tj. związane z walką zbrojną, znaczenia połączeń: biała chorągiew
i ktoś wywiesił białą chorągiew. W WSFJP Müldnera-Nieckowskiego odnajdujemy
następujące informacje: biała chorągiew – wojsk. ‘znak poddania się; propozycja
rokowań pokojowych’; wywiesić białą chorągiew – wojsk. ‘dać znak poddania się
albo propozycji rokowań pokojowych’172.
163 A. Pajdzińska, Frazeologia a zmiany..., s. 486.
164 A.M. Lewicki wyróżnił frazeologizm ktoś zwinął chorągiewkę w grupie połączeń o motywacji
symbolicznej (A.M. Lewicki, Motywacja globalna frazeologizmów..., s. 17). A. Pajdzińska i A. Krasno-
wolski wskazywali, że zwrot ten związany jest z sytuacją walki zbrojnej (zob. A. Pajdzińska, Frazeo-logia
a zmiany..., s. 481, 486; A. Krasnowolski, Przenośnie mowy potocznej..., cz. 2, s. 60-61). Informacje o
tym połączeniu odnajdujemy także w tekście A.M. Lewickiego, A. Pajdzińskiej (A.M. Lewicki, A. Paj-
dzińska, Frazeologia..., s. 314).
165 O tym, jak duże znaczenie miała chorągiew, sztandar dla wojska, informują także frazeologizmy:
ktoś zaciągnął się pod czyjeś sztandary ‘ktoś zaciągnął się do jakiegoś wojska’, ktoś walczy a. zwycięża
pod czyimiś sztandarami ‘ktoś walczy, bierze udział w (zwycięskich) bitwach, służąc w jakimś wojsku’
(SJP Szymczak, t. 3, s. 426).
166 Encyklopedia staropolska, oprac. A. Brückner, t. 1, s. 170.
167 J.S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII, t. 2, Warszawa 1994, s. 342.
168 Tamże.
171 SJP Doroszewski, t. 1, s. 895; SFJP, t. 1, s. 135; t. 2, s. 703. Wersja SJP pod red. W. Doroszew-
skiego i SFJP jest pełniejsza, ponieważ nie tyle kawałek białej tkaniny jest znakiem poddania się lub
propozycji rokowań pokojowych, co spowodowanie, że jest on widoczny dla przeciwnika. J. Bystroń
odnotował związek ktoś wywiesił białą chorągiew w grupie połączeń, związanych pierwotnie z walką
zbrojną (J. Bystroń, Przysłowia polskie..., s. 99); R. Tokarski uwzględnił ten zwrot w pracy pt. Semantyka
barw we współczesnej polszczyźnie (por. R. Tokarski, Semantyka barw..., s. 57-58).
172 P. Müldner-Nieckowski, Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003, s. 116.
63
W tekstach odnotowano także wyrażenie biała flaga. Oto przykłady:
179. Pchor. Lintner daje pchor. Grudzińskiemu lornetę – czyżby widać było na Klasztorze białą flagę?
Nagle ze składaka wyskakuje mjr Chwastek: – Niemcy się wycofali! Klasztor wolny. Wańkowicz,
s. 312.
180. Białą flagę widzą i oddziały na 593, i te, które właśnie weszły na 569. Podniecenie ogarnia
oddziały i sztaby. Wańkowicz, s. 312.
181. O 9 rano tego dnia, 17 maja, kiedy Klasztor wszystkimi środkami ogniowymi działa na wypad
Jędrzejewskiego, TAC HQ (Tactical Headquarters) donosi, że na Klasztorze powiewa biała flaga.
Wańkowicz, s. 256.
182. Na lewo dwie duże płachty: jedna biała flaga, a druga z Czerwonym Krzyżem (...) Machnij ręką,
zrób przyjacielski ruch. Wańkowicz, s. 286.
Niektóre związki frazeologiczne polszczyzny motywowane są zachowaniami wła-

ściwymi dla innego kręgu kulturowego. Język „odzwierciedla najbardziej specyficzne
(...) zwyczaje danej kultury”173. E. Sapir pisał: „Próba poznania pierwotnej kultury bez
odwoływania się do języka społeczności reprezentującej tę kulturę okaże się równie
amatorska jak trud historyka, który nie ma dostępu do oryginalnych dokumentów
cywilizacji, którą opisuje”174. A. Wierzbicka tłumaczyła: „Świat ludzki (...) to świat
znaczeń. Studiować formy języka w oderwaniu od myśli, jakie się za tymi formami
kryją, to tak jak studiować zewnętrzne formy kultury – tatuaże, ceremonie, rytuały –
w oderwaniu od ich znaczeń i funkcji”175.
Połączenie ktoś zakopał topór wojenny176 nawiązuje do zwyczajów niektórych ple-
mion indiańskich. Informacje dotyczące tej kwestii odnajdziemy w tekstach, traktujących
o obyczajowości Indian. E. Lips pisała, że „wewnętrzny nakaz zakopywania broni zako-
rzeniony był od niepamiętnych czasów w sercach Indian”177. Prorok Irokezów, jeden z za-
łożycieli historycznej ligi szczepów, miał wypowiedzieć słowa: „Ja (...) i sprzymierzeni
wodzowie wyrwiemy z ziemi najwyższą sosnę i w powstałym po niej dole schowamy
wszystką broń wojenną. Tam, (...) w głębi ziemi, (...) ukryjemy wszystkie narzędzia
walki. Schowamy je przed oczyma ludzkimi i posadzimy tam drzewo z powrotem. Tak
zostanie ustanowiony Wielki Pokój”178. Położyło to kres wojnom między szczepami
173 E. Sapir, Kultura, język, osobowość..., s. 87-88. J. Lyons, Wstęp do językoznawstwa, przeł.
K. Bogacki, Warszawa 1976, s. 500. W pracy Obrazy russkoj reči czytamy: „ęŕćäîěó, ęňî ńňđĺěčňń˙
äîčńęŕňüń˙ äî »äóőŕ ˙çűęŕ«, âŕćíĺĺ čç âńĺăî ěíîăîîáđŕçč˙ óńňîé÷čâűő âűđŕćĺíčé âűáđŕňü čěĺííî ňĺ, ęîňîđűĺ
îďđĺäĺë˙ţň ĺăî ÷čńňî íŕöčîíŕëüíîĺ ëčöî č îňđŕćŕţň đŕçëč÷íűĺ ýëĺěĺíňű ĺăî ęóëüňóđű č áűňŕ” (V.M. Mokienko,
Obrazy russkoj reči..., s. 10).
174 E. Sapir, Kultura, język, osobowość..., s. 87-88.
175 A. Wierzbicka, Sapir a współczesne językoznawstwo. Wstęp do: E. Sapir, Kultura, język, osobo-
wość..., s. 19-20. Przedruk w: T. Siemieński, Problematyka relacji między językiem a kulturą w pracach
językoznawców amerykańskich, w: Język a kultura, t. 1: Podstawowe pojęcia i problemy, red. J. Anusie-
wicz, J. Bartmiński, Wrocław 1991, s. 76-77.
176 W polszczyźnie rejestrowane są także inne połączenia związane z sytuacją walki zbrojnej, które
wywodzą się z kultury plemion indiańskich, np. na wojennej ścieżce.

177 E. Lips, Księga Indian, przeł. K. Piesowicz, Warszawa 1971, s. 211.
178 Tamże.
64
zjednoczonymi w lidze. Zwróćmy jeszcze uwagę na fragment legendy, zanotowanej
przez Catlina: „W zamierzchłych czasach Wielki Duch zwołał (...) wszystkie szczepy
indiańskie. Stanąwszy na czubku czerwonej skały (...) rzekł im, że ten kamień jest
czerwony od indiańskiej krwi i że mają go używać do fajek pokoju, (...) nie wolno na
tym miejscu używać maczug wojennych ani noży do skalpowania”179. Catlin dodaje:
„Indianie, zbliżając się tutaj, zakopują swe maczugi i chowają noże do skalpowania
w obawie przed zemstą Wielkiego Ducha”180. Wydaje się, że badając motywację ana-
lizowanego zwrotu, należy uwzględnić wszystkie przedstawione tu aspekty.
Połączenie ktoś zakopał topór wojenny używane jest dziś głównie w znaczeniu
przenośnym. W polszczyźnie funkcjonuje także zwrot ktoś wykopał topór wojenny
o znaczeniu przeciwstawnym. W pracach etnograficznych nie napotkano informacji
o utrwalonym rytuale, motywującym ten związek. Prawdopodobnie jednostka ta jest
wytworem procesu derywacji frazeologicznej.
Symboliczne znaczenie może mieć również taniec. Wyrażenie taniec wojenny
wywodzi się ze zwyczajów niektórych ludów pierwotnych, głównie Indian, Murzy-
nów181. Jest to taniec wykonywany na znak rozpoczęcia wojny182.
*
Wiele połączeń wyrazowych, oznaczających pierwotnie zachowania symbolicz-
ne o określonej semantyce, funkcjonuje współcześnie w znaczeniu przenośnym.
Znaczenie motywujące, związane z sytuacją walki zbrojnej, związki te mają
zazwyczaj w utworach opisujących historyczne realia – funkcjonują tu one w postaci
świadomego „cytatu historycznego”.
Przeprowadzone analizy potwierdzają słuszność wniosków A. Pajdzińskiej, które
przedstawione zostały w pracy Frazeologia a zmiany kulturowe: „Zmienność kultury
wpływa dwojako na zasób frazeologiczny: po pierwsze – jest przyczyną starzenia się
pewnych jednostek i wychodzenia ich z użycia; po drugie – powoduje zacieranie się
wyjściowej motywacji związków aż do jej całkowitej utraty”183. W badanym mate-
riale frazeologicznym mamy do czynienia zarówno z pierwszym (zob. połączenie
ktoś zwinął chorągiewkę), jak i z drugim zjawiskiem (por. zwrot ktoś zakopał topór
wojenny). A. Pajdzińska podkreślała: „Od poprzednich pokoleń przejmujemy wiele
gotowych jednostek frazeologicznych. Posługujemy się nimi, nie uświadamiając
sobie ich genezy, etapów kształtowania się i stabilizacji. Dopiero analiza (...) po-
kazuje, że liczne jednostki odbijają dzieje człowieka, świat, w którym żył, ludzkie
myśli i poglądy”184.
179 Tamże, s. 210.

180 Tamże, s. 210-211.
181 SFJP, t. 2, s. 346.
184 Tamże.
65
*
Okazuje się, że wiele połączeń, motywowanych walką (zbrojną), uległo
utrwaleniu już w tekstach militarnych. Odnotowano tu procesy metonimii, por. np.
związane z walką (zbrojną) znaczenia połączeń: ktoś chwycił za broń ‘ktoś
stanął do walki, ktoś wystąpił zbrojnie’, ktoś składa broń ‘ktoś zaprzestaje walki,
poddaje się, kapituluje’, ktoś schodzi z pola ‘ktoś przerywa, kończy walkę; ktoś za-
przestaje walki’ i in. Zdarzają się również zmiany metaforyczne, choć jest to zjawisko
rzadsze od poprzedniego, np. ktoś wydał bitwę komuś, ktoś zwija front i in. Do domen
docelowych przechodzą więc często związki już ukształtowane, z elementami zmian
semantycznych i pewnymi pragmatycznymi185 uwarunkowaniami, które mogą wpły-
wać na dalszy proces metaforyzacji i stosowania tych związków w tekstach.
Ponadto zauważono, że istnieje poważna różnica pomiędzy językiem specjalistycz-
nym, który dąży do wyspecyfikowania szczegółowych znaczeń w poszczególnych
działach (np. rodzaje broni, typy ognia) a językiem ogólnym, do którego z zasobu spe-
cjalistycznego przenikają tylko niektóre, z reguły najogólniejsze określenia. Zgodne by
to było z tym, co pisał o klasyfikacji naukowej i potocznej J. Bartmiński: „Klasyfikacja
naukowa (...) obejmuje więcej poziomów niż potoczna, (...) wykazuje też (...) różnice
w układzie poziomym”186. Myśli takie odnajdujemy również w pracy R. Tokarskiego
zatytułowanej Słownictwo jako interpretacja świata: „Obraz tego samego fragmentu
rzeczywistości w języku ogólnym jest zasadniczo różny. Taksonomia jest zdecydowa-
nie spłaszczona, pozbawiona niektórych pięter”187. R. Tokarski podkreślał, że „obraz
naukowy kształtowany jest przede wszystkim przez odniesienia do rzeczywistości,
a przynajmniej dąży do możliwie wiernego jej odwzorowania. Obraz świata zawarty
w języku ogólnym, zwany niekiedy obrazem naiwnym bądź potocznym, uwzględnia
zarówno obiektywnie dane cechy rzeczywistości, jak kulturowe uwarunkowania rzą-
dzące myśleniem i ocenami człowieka, (...) obraz naukowy ewoluuje wraz z rozwojem
różnorodnych dyscyplin, (...) obraz potoczny – wraz z rozwojem języka. Przy tym
możliwe jest ich wzajemne oddziaływanie na siebie188.
185 Na przykład połączenie ktoś skraca front było używane w tekstach propagandy wojennej jako
eufemizm porażki i konieczności wycofania wojsk. To może tłumaczyć fakt, że w publicystyce niekiedy
związek ten ma nacechowanie ironiczne.
186 J. Bartmiński, Styl potoczny, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2..., s. 126. O roz-
bieżności poglądów potocznych (stereotypowych) i naukowych pisali m.in. B.L. Whorf, A. Pajdzińska,
A. Krawczyk-Tyrpa (zob. B.L.Whorf, Język, myśl i rzeczywistość, Warszawa 1982, s. 337-338; A. Paj-
dzińska, Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizę frazeologizmów do językowego obrazu świata,
w: Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin 1990, s. 105-106; A. Krawczyk-Tyrpa, Frazeologia
somatyczna w gwarach polskich..., s. 65).
187 R. Tokarski, Słownictwo jako interpretacja świata, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku,
t. 2..., s. 337-338.
188 Tamże, s. 339.
66
Rozdział III
Wybrane zakresy ludzkiego doświadczenia ujmowane

w terminach walki (zbrojnej). Metafory militarne
ujawniające się w polskiej frazeologii
III. 1. Metafora SPÓR (DYSKUSJA1, POLEMIKA) to WALKA (ZBROJNA)
G. Lakoff i M. Johnson2 zauważyli, że argumentowanie/spór rozumiane

jest i doświadczane w terminach wojny – konkretnego, fizycznego działania, co
znajduje odzwierciedlenie w języku. Badacze dowiedli, że metafora strukturalna
„argumentowanie/spór to wojna” wpisana jest w system pojęciowy naszej kultury.
„Metafora ta pozwala nam konceptualizować to, czym jest (...) argumentowanie w ter-
minach tego, co łatwiej nam zrozumieć, (...) w terminach konfliktu fizycznego”3.
W. Marciszewski pisał, że dyskusja jest „pracą i zabawą, walką i wspólnym rozmy-
ślaniem (...) Dyskusja jest działaniem zespołowym, w dwuosobowym przynajmniej
zespole, zmierzającym do celu (...) Walka stanowi w strukturze [tego] działania ele-
ment konieczny, bez którego nie dałoby się osiągnąć celu”4. Ksiądz J. Tischner szukał
podobieństw między sytuacją walki zbrojnej (bitwy) a sytuacją polemiki:
„»Bitwa« pociąga za sobą szereg konsekwencji. Świat dzieli się na część dobrą i złą,
1 W. Marciszewski wyjaśniał: „Dyskusję wywołaną pytaniem dopełnienia można by nazwać wymianą
poglądów, zaś dla dyskusji toczącej się wokół pytania rozstrzygnięcia najstosowniejszym określeniem
byłoby słowo polemika” (W. Marciszewski, Sztuka dyskutowania, Warszawa 1969, s. 103).
2 O metaforze argumentowanie/spór to wojna pisali G. Lakoff i M. Johnson (zob. G. Lakoff,
M. Johnson, Metafory w naszym życiu, Warszawa 1988, s. 26-29, 86-90, 103-107, 109-111, 113-115,
131-132, 145, 184, 186, 199). Taki sposób konceptualizowania sporu ujawnia się wielokrotnie m.in.
w pracy M. Kochana [znacząca jest tu chociażby pierwsza część tytułu wskazanej pracy tegoż autora]
(por. M. Kochan, Pojedynek na słowa. Techniki erystyczne w publicznych sporach, Kraków 2005).
3 G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu..., s. 87.
4 W. Marciszewski, Sztuka dyskutowania..., s. 95, 100-101.
67
między nimi nie ma odcieni, (...) przeciwieństwa [zmieniają się] w sprzeczności
i wrogość (...) Pole semantyczne polemiki jest (...) zasadniczo takie samo (...) Bitwa
sprawia ból, (...) sprawiałem i sprawiam ból wielu ludziom (...) »Bitwa« służy z jednej
strony unicestwieniu przeciwników, a z drugiej kreacji bohaterów. Im bardziej nie-
bezpieczny wróg, tym większy laur, (...) mówca jest »bohaterem walki«. Krytyka jest
w istocie rzeczy atakiem, jak w boju przystało. W ataku nie chodzi o rozumienie, lecz
o wartościowanie. Gdyby było inaczej, mielibyśmy większą troskę o właściwe zrekon-
struowanie poglądów (...) Jest w niej zawarty jakiś ból, jakieś ubolewanie nad losem
przeciwnika, który »tak się zaplątał« (...) że trzeba go »unicestwić«, a zarazem nieod-
parta potrzeba zadania niszczącego ciosu, aby się nie podniósł (...) Mamy pole bitwy
i heroizm oczekujący na wyróżnienie (...) Zasadą selekcji jest walka (...) Czy kochamy
prawdę? (...) Tak, o ile sprzyja zwycięstwu. Jesteśmy przecież na polu bitwy. A życze-
nie walczących na polu bitwy jest proste: zdemaskować, (...) pogrozić i postraszyć”5.
Co motywuje ujmowanie sporu w terminach walki (zbrojnej)? Zarówno
walka, jak i spór są czynnościami wzajemnymi, zakładającymi istnienie dwu
równorzędnych, aktywnych uczestników, występujących jako przeciwnicy (mogą
nimi być pojedyncze osoby lub grupy ludzi). Zarówno walczący, jak i spierający się
prowadzą celowe działania skierowane przeciwko drugiej stronie. Presję fizyczną
właściwą walce (zbrojnej) zastępuje tu presja psychiczna. Uczestnicy sporu –
podobnie jak uczestnicy walki – chcą ranić przeciwnika, już nie fizycznie, jak w star-
ciu zbrojnym, ale psychicznie. Służy im do tego narząd mowy – język, artykułujący
wypowiedzi, oraz słowa, argumenty, które spełniają taką funkcję, jak broń w walce.
W Biblii niektóre wypowiedzi porównywane są do ostrego miecza6. W. Marciszewski
dowodził, że „słowa są również narzędziami”7. J. Cierniak pisał: „Słowo (...) może
być narzędziem walki (...) Jakby ukryty był w nim pocisk, który wybucha (...) Słowo
może obezwładnić, jeżeli uderzy w punkt szczególnie bolesny”8.
*
Wiele tekstów traktujących o sporze (dyskusji, polemice) utrzymanych
jest w konwencji militarnej. Metafora SPÓR (DYSKUSJA, POLEMIKA) to WALKA
(ZBROJNA) przejawia się w nich szczególnie wyraźnie. W tekstach tych występuje
zjawisko irradiacji semantycznej9. Oto jak ujmują sytuację sporu W. Marciszewski
i J. Rudniański:
„Pierwsza faza konfrontacji prowadzi tylko do stwierdzenia odmienności stano-
wisk. Niestety, czasem się na niej urywa kontakt bojowy i dalszy ciąg starcia po-
5J. Tischner, Małe prawdy, duże kłamstwo, „Tygodnik Powszechny” 1997, nr 21, s. 5.

6Biblia. Stary Testament, Ps 57,5.
7 W. Marciszewski, Sztuka dyskutowania..., s. 93.
8 J. Cierniak, Człowiek sprzymierzeńcem czy wrogiem, Warszawa 1978.
9 O irradiacji semantycznej pisała T. Skubalanka (zob. T. Skubalanka, O pojęciu irradiacji seman-
tycznej i jego przydatności dla opisu magicznych funkcji mowy, w: Studia o metaforze, cz. 2, red. M. Gło-
wiński i A. Okopień-Sławińska, Wrocław 1983, s. 181-198).
68
równać można do lżenia się przeciwników, jakie było w zwyczaju dawnych armii.
Tymczasem należy dalej prowadzić atak, a więc stawiać zarzuty, rozważać odpowiedzi
i znowu wysuwać obiekcje (...) Nie przepuszczajmy więc nikomu, kto myśli inaczej.
Jeśli naprawdę myśli, to jest przeciwnikiem godnym ataku. Przeszywajmy go cio-
sami naszej logiki, bombardujmy gradem faktów przez niego nie dostrzeżonych”.
Marciszewski, s. 63-64.
„Naprzeciwko siebie, przy stole, siedzi dwóch ludzi (...) Twarze są czerwone,
rozognione, oczy błyszczą. Słowa padają jak pociski, (...) gesty są coraz żywsze,
coraz szybsze zdania, coraz głośniej (...) Rozmawiają? (...) Chyba nie. Oni się biją.
Biją się na słowa. Dyskutują, lecz nie po to, aby wspólnie dojść do jakiejś prawdy.
Każdy z nich broni swej pozycji, (...) zadaje cięcia, paruje sztychem od lewej, na
wprost! Bronię swojego zdania, (...) sypią się (...) argumenty, jeden po drugim (...)
Nikt nikogo nie może przekonać, (...) im więcej argumentów przeciwnika, tym bardziej
każdy z dyskutantów pewien jest swojego zdania”. Rudniański, s. 47.
Oto jak może być opisywana reakcja na słowa krytyki: „Masz wrażenie, że kry-
tyk chce cię zabić (...) Więc chcesz go także zabić – nożem za nóż! Zalewa cię fala
niepoczytalnej nienawiści: atak na bagnety!”10
Przewodniczącego dyskusji W. Marciszewski przedstawił następująco: „Prze-
wodniczący już w toku dyskusji przygotowuje swe podsumowanie, (...) w chwilach,
gdy jego interwencja jest zbędna, słuchając jednym (...) uchem tego, co aktualnie
się dzieje, drugą ręką kreśli mapę sytuacji. Jak dowódca we frontowym sztabie
śledzi on na swej mapie linie frontu, kierunki ofensywy i kontrofensywy, zaznacza
osiągnięte pozycje”11.
1. Ujmowanie SPORU (DYSKUSJI, POLEMIKI) w terminach WALKI (ZBROJ-
NEJ) ujawnia się w polskiej frazeologii w różny sposób.
A. Członem głównym wielu frazeologizmów, mających znaczenie ‘ktoś spiera się,
ktoś kłóci się z kimś’, ‘spór, kłótnia, polemika’, jest wyraz o znaczeniu metaforycznym
prymarnie oznaczający walkę, por.: ktoś walczy z kimś na słowa a. słowem (ktoś i ktoś
walczą na słowa a. słowem); ktoś bije się z kimś na słowa a. na języki (ktoś i ktoś
biją się na słowa a. na języki); walka na słowa; walka słowna; walka na argumenty;
walka(-i) na języki; wojna na słowa; pojedynek na słowa; pojedynek(-i) słowny(-e),
[słowny(-e) pojedynek(-i)]; potyczka(-i) słowna(-e); utarczka słowna; słowne star-
cie(-a)12 itp. Oto przykładowe cytaty, w których odnotowano wskazane połączenia:
1. Trzeba (...) posiąść sztukę argumentacji i wszelkich innych chwytów dyskusyjnych. Tacy się straszni
zrobili w walce na słowa i w zbijaniu wszystkiego, co ktoś powie – wszystko jedno, czy to będzie
fałsz, czy prawda. Marciszewski, s. 46.
10 A. Rudnicki, Niebieskie kartki, Kraków 1956, s. 33.

11 W. Marciszewski, Sztuka dyskutowania..., s. 221.
12 Zob. też wychodzący z użycia zwrot ktoś wojuje argumentami (a. językiem). Przestarzałe znacze-
nie czasownika wojować związane jest z walką zbrojną, por. wojować ‘prowadzić wojnę, brać
udział w wojnie, w bitwie, w walce’ (SJP Doroszewski, t. 9, s. 1218). A oto znaczenie sekundarne tego
czasownika (dziś żywe) – ‘walczyć z czymś lub o coś (bez użycia broni), toczyć spór’ (tamże).
69
2. Walka w Polsce (...) toczy się także na słowa. Głowiński, Peereliada, s. 369.
3. W dialogu Antenora z Aleksandrem mamy walkę słowną, w której antagoniści godzą w siebie
przysłowiami. Pam. Lit. 1, 1954.
4. Anaksymander odważył się na pogląd niezgodny z teorią mistrza, a mistrz przyjął to bez oburzenia
(...) Anaksymander krytykował jego teorię, przeciwstawiając jej swoją własną. Nie doprowadziło to
(...) do walki innej niż na argumenty. Marciszewski, s. 38.
5. Walka ma się toczyć nie na pałki, lecz na argumenty. Wprost 1992.
6. Takie to walki na języki,inspirowane potęgą indiańskiej wymowy, toczyły się na dzikich obszarach
Nowego Świata, a rzeczywistym argumentom dopomagała zawsze do zwycięstwa oryginalność
wyrażeń. Lips, s. 245.
7. Wojna na słowa jest pewnie tak dawna, jak gatunek homo sapiens, ale nie każdy spór i nie każda
nawet wymiana argumentów zasługują na nazwę dyskusji. Marciszewski, s. 36.
8. Wierzył w to, co głosił – a ta okoliczność czyniła jego słowa śmiertelną bronią (...) W ten sposób
dochodziło (...) do pojedynków na słowa, w których czasem zwyciężał czarownik, a czasem misjonarz.
Lips, s. 245.
9. (...) pojedynki słowne (np. licytowanie się w wyzwiskach). PJ 1985, z. 6, s. 379.
10. Był inteligentny i słowne pojedynki z nim były czasem nawet ciekawe, a niekiedy byłem wręcz
zaskoczony, że nie docierały do niego najlogiczniejsze wywody. Kultura 33, 1981.
11. Styl mówionego śpiewu, który w Nigerii i Gambii (...) wykorzystywano w tradycyjnych potyczkach
słownych, polegających na obrażaniu i ośmieszaniu przeciwnika. To 18, 1997.
12. Stoczyli krótką potyczkę słowną, z której kobieta wyszła zwycięsko. Szewczyk, s. 221.
13. Porażkę w utarczce słownej mężczyzna odbiera jako „utratę twarzy”. PD 31, 1995.
14. Parlament i rząd nie są miejscem dla emocjonalnych utarczek słownych. Kołodziejek, s. 74.
15. Postać bohaterki kształtuje się poprzez słowne starcia z antagonistami. GW 132, 1997.
O wymienności ról uczestników sporu informują np. połączenia: ktoś walczy

z kimś na słowa a. słowem, ktoś i ktoś walczą na słowa a. słowem; ktoś bije się z kimś
na słowa a. na języki, ktoś i ktoś biją się na słowa a. na języki; ktoś tnie się z kimś
na języki, ktoś i ktoś tną się na języki.
W połączeniach: ktoś walczy z kimś słowem a. na słowa; ktoś i ktoś walczą
słowem a. na słowa; ktoś bije się z kimś na słowa a. na języki, ktoś i ktoś biją się
na słowa a. na języki; ktoś tnie się z kimś na języki, ktoś i ktoś tną się na języki;
walka na słowa; walka na argumenty; walka na języki; pojedynek na słowa itp. –
miejsce narzędzia w schemacie walencyjnym zapełnione jest przez wyrazy: słowa,
argumenty, języki. Język jest tu oczywiście nazwą organu – przy jego pomocy arty-
kułujemy wypowiedzi. Powierzchniowo walencja narzędzia realizowana jest tu przez
konstrukcję – na+Saccplur. (liczba mnoga rzeczowników wskazuje na wzajemność)
i przez formę Sinstr. (sygnalizującą, że spierający się mogą swobodnie manipulować
„narzędziem”13). Frazeologizmy potwierdzają wcześniejszą tezę, że człowiek nie-
jednokrotnie postrzega używane w sporze słowa, argumenty (rozumiane tu jako
wypowiedzi) i artykułujący je język (metonimicznie ujmowany jako narzędzie) jako
broń – służącą zarówno do ataku, jak i do obrony, raniącą przeciwnika, zadającą mu
ból – już nie fizyczny, lecz psychiczny. A oto jeszcze inne połączenie potwierdzające
13O formie Sinstr, zapełniającej walencję narzędzia, pisał J.D. Apresjan (zob. J.D. Apresjan, Seman-
tyka leksykalna..., s. 186-187).
70
tę tezę, tj. zwrot ktoś szermuje argumentami, por. przestarzałe znaczenie czasownika
szermować ‘władać bronią białą, walczyć na białą broń’ i znaczenie przenośne, dziś
żywe – ‘posługiwać się czymś jako bronią (w dyskusji, wystąpieniach publicznych,
w rozmowie), używać czegoś jako broni; popisywać się czymś, występować z czymś,
nadużywać czegoś’14.
W wyrażeniach – walka słowna, pojedynek(-i) słowny(-e) [słowny(-e) pojedynek(
-i)], potyczka słowna, utarczka słowna – odbiór metafory ukierunkowany jest przez
przymiotnik słowny. Poprzez historię swojej derywacji informuje on o procesie
przeniesienia semantycznego.
W wypowiedzeniach wyrażenia: walka na słowa, walka na argumenty, walka(-i) na
języki, potyczka słowna itp. łączą się niekiedy z czasownikami, z którymi w tekstach
traktujących o walce zbrojnej łączyły się wyrazy: walka, potyczka – najczęściej
z czasownikiem (s)toczyć (por. walka na słowa toczy się, walka na argumenty toczy się, walki na
języki toczyły się, stoczyli potyczkę słowną itp.).
Całkowicie sfrazeologizowaną jednostką jest dziś połączenie wycieczka osobista
‘w dyskusji na tematy ogólne aluzje, docinki, złośliwości dotyczące spraw osobi-
stych lub osoby któregoś z dyskutantów’. Dawniej rzeczownik wycieczka miał m.in.
znaczenie ‘niespodziewany wypad niewielkiego oddziału wojska z twierdzy, obozu
warownego itp. przeciwko nieprzyjacielowi’15. A. Pajdzińska podkreślała: „W zna-
czeniu frazeologizmu odnajdujemy (...) istotną część znaczenia wyrazu fundującego
– ‘nagłe, niespodziewane działanie na czyjąś niekorzyść’ ”16. Działania tego dokonuje
się, używając argumentów ad personam (a nie argumentów rzeczowych). Sygnalizu-
je to struktura słowotwórcza przymiotnika osobisty. Wyrażenie wycieczka osobista
zarejestrowano np. w kontekstach:
16. Kto (...) w dyskusji pozwala sobie na „osobiste wycieczki”, ten kieruje się nie troską o prawdę
i sprawę, lecz złośliwością. Garczyński, s. 142.
17. Dysputy stawały się kłótniami, spadały do poziomu osobistych wycieczek i docinków. Putrament,
Rzeczywistość, s. 398.
B. Wyrazy: język, słowo(-a), argument(-y), zarzut(-y), pytanie(-a), odpowiedź(-i)

itp. utrwalają się często w połączeniach z tymi samymi wyrazami, z którymi w kon-
tekstach militarnych utrwaliły się nazwy narzędzi walki.
Przymiotnik ostry prymarnie określa właściwość przedmiotów tnących i kłujących,
m.in. niektórych narzędzi walki. W polszczyźnie odnotowano połączenia: ostry
miecz, ostra szabla, ostra strzała itp. Ostra broń rani, zadaje ból fizyczny. Cecha
ostry, charakterystyczna dla wyróżnionej klasy przedmiotów, przypisywana jest także
14 Zwrot ktoś szermuje argumentami odnotowano np. w następującym kontekście:
„Ileż to dyskusji toczy się w sytuacji, gdy obie strony szermują wyłącznie argumentami pretendu-
jącymi do racjonalności (...) Jeśli więc partner twierdzi, że ma takie a takie racjonalne uzasadnienie
dla swego poglądu (...) atakujmy jego stanowisko na tej zadeklarowanej racjonalnej płaszczyźnie. Co
przemawia za taką właśnie strategią?” Marciszewski, Sztuka dyskutowania..., s. 211-212.
16 A. Pajdzińska, „Semantyka i składnia...”, s. 175.
71
metaforycznie słowom17 – następuje przejście od prymarnego, zmysłowego znaczenia
przymiotnika do znaczenia abstrakcyjnego. W sporze „ranienie”, „zadawanie bólu”
sprowadzone jest do sfery psychicznej. Wyrażenie ostre słowa oznacza ‘wypowiedzi
przykre dla rozmówcy wyrażające naganę, wymówkę, gniew itp.’ Połączenie to od-
notowano m.in. w kontekście:
18. Nie szczędził ostrych słów młodzianom – jego zdaniem – opuszczającym się w pracy. Kurek,
Woda, s. 194.
W polszczyźnie utrwaliło się także połączenie ostry język, oznaczające zdolność do

używania ostrych słów. A. Krawczyk-Tyrpa tłumaczyła: „osoby złośliwe, uszczypliwe
są takie z powodu ostrości języka”18. Autorka pisała, że tę cechę ludzką wyrażają
także m.in. porównania: X ma język jak nóż, jak miecz19.
Przymiotnikiem ostry określamy również sam spór, dyskusję, wymianę zdań
prowadzoną w sposób gwałtowny, dotyczącą spraw wywołujących rozdrażnienie,
sprzeciwy, por. połączenia słowne: ostry spór a. dyskusja a. wymiana zdań (zob. ostra
walka, ostre starcie itp.). Oto przykładowe cytaty:
19. Panowie szczególnie niechętnie wchodzą w spory z kobietami. Są one gadatliwe, mają więk-
szy zasób słów i czują się w swoim żywiole. W ostrych sporach zazwyczaj są bliższe prawdy.
PD 31, 1995.
20. Najnieoczekiwaniej w świecie wybuchła wielogodzinna, ostra dyskusja. Broszkiewicz, Felie-
tony, s. 7.
21. Maluchy trochę podrosły. Wtedy okazało się, że mamy z Anetą zupełnie inne pomysły na ich
wychowanie. Co więcej – ja absolutnie nie akceptuję jej metod i postępowania! Przede wszystkim
uważam, że jej synek jest strasznie rozpuszczony. Wszystko wymusza krzykiem (...) Rozmawiałam
z Anetą na ten temat (...) Ale ta dyskusja doprowadziła tylko do ostrej wymiany zdań, bo Aneta uważa,
że to ja powinnam się dostosować do jej reguł! PD 11, 2004.
We współczesnych tekstach odnotowano również połączenia: cięty język, cięte

słowa, zob. wybrane przykłady:
22. Osądza ostro i surowo, aczkolwiek precyzyjnie i jednoznacznie. Ma cięty język i lubi angażować
się w spory i polemiki. GW 132, 1996.
23. Miałam (...) gotową odpowiedŹ na wszystko i byłam znana (...) z ciętego języka. ZŻW 19,
1996.
Zgodnie z regułami współczesnej polszczyzny, w wyrażeniach typu: cięty język, cięte

słowa powinna pojawić się konstrukcja tnący, a nie cięty. Wyjaśnienie tego stanu rzeczy
odnajdujemy w Słowniku polszczyzny XVI w. Autorzy słownika piszą, że wyraz cięty
może wystąpić „w funkcji przymiotnika: ostry, albo imiesłowu czynnego: tnący”20.
17 A. Krawczyk-Tyrpa pisała, że komunikat, słowo „traktuje się (...) jako jakiś konkretny, namacalny
przedmiot, (...) jako materialny przedmiot wydostający się z jamy ustnej” (zob. A. Krawczyk-Tyrpa,
Frazeologia somatyczna w gwarach polskich..., s. 149).
18 Tamże, s. 152.
19 Tamże.
20 Słownik polszczyzny XVI w., t. 3, red. M.R. Mayenowa, Wrocław 1968, s. 508.
72
Połączenie słowa ranią bezpośrednio ujawnia, że wypowiedzi postrzegane są jako
przedmioty, które mogą „zadać ranę”, przyczynić się do czyjegoś cierpienia. Zna-
czenie przenośne czasownika ranić, realizowane w badanym połączeniu, zachowuje
element semantyczny właściwy dla znaczenia prymarnego ‘powodować ból’. Związek
słowo(-a) rani(-ą) odnotowano m.in. w kontekstach:
24. Złe słowo (...) boli, (...) rani. Cierniak, s. 27.
25. Urządzałam (...) awantury o byle co, on nie reagował, milczał, patrząc na mnie z pogardą. Wtedy
strzelałam na oślep z ciężkich dział, zupełnie nie bacząc na słowa, a te miały tylko dokuczyć, ranić
i obrażać. ŻnG 1, 1994.
26. Przykre słowa mogą boleśnie zranić! Tina 9, 1994.
W walce zbrojnej pocisk(-i), kula(-e) itp. trafia(-ją) do czegoś, w coś,

kogoś; w sporze słowa, argument(-y), argumentacja trafia(-ją) do kogoś, w coś
(np. do czyjegoś przekonania, w sedno sprawy itd.). W przenośnym znaczeniu cza-
sownika trafiać (trafić) zachowany został element semantyczny ‘osiągać (osiągnąć)
zamierzony cel’ (por. też połączenia celny strzał – i – celny argument, celna uwaga).
Oto przykładowy kontekst:
27. Robotnicy kiwali głowami. Argumentacja Paliwody trafiła im do przekonania. Braun, s. 171.
W sporze pojawia(-ją) się niekiedy trafny(-e) argument(-y) – tak jak w walce

zbrojnej – trafne strzały, cios(-y).
Uczestnik zmagań zbrojnych lub walki na pięści zbija cios, uderzenie prze-
ciwnika, zaś w sporze ktoś zbija zdanie, twierdzenie, argumenty, tezy itp. kogoś,
tj. ‘ktoś udowadnia, wykazuje bezpodstawność, bezzasadność, niesłuszność czyichś
twierdzeń, argumentów itp.’ Może się jednak pojawić niezbity argument (a. argument
nie do zbicia), innymi słowy argument nie do odparcia, tj. ‘argument nie dający się
obalić, przekonywający’, zob. cytat:
28. Prawdy wartości absolutnych dowodzi sposobem ryzykownym i argumentami nie do zbicia.
Piwińska, s. 625.
W walce ktoś odpiera natarcie, atak, szturm (kogoś); ktoś odpiera ciosy, razy
(kogoś); w sporze ktoś odpiera zarzut(-y), argumenty kogoś. W znaczeniu sekun-
darnym czasownika odpierać zachowany został element semantyczny ‘bronić się’.
Oto przykładowe konteksty, w których odnotowano połączenia: ktoś odpiera zarzut(-y),
argumenty kogoś:
29. Roesler odpiera zarzut, że dziennik pojawił się specjalnie na czas kampanii wyborczej: – Nasz
biznesplan przewiduje wydawanie „Nowego Czasu” nawet (...) przez rok, czyli nie jest to związane
z wyborami. GW 132, 1997.
30 Wysłuchując (...) zarzutów więcej myślę o tym, jak je odeprzeć, niż o tym, jak z nich skorzystać.
Garczyński, s. 145.
31. Nie jestem pierwszym, który zestawił Urbana z Goebbelsem, a (...) moi poprzednicy nie zostali
pozwani do sądu (...)
– Jak odpierał te argumenty Urban lub jego pełnomocnicy?
73
– Urban oznajmił, iż nie tylko naruszyłem jego dobra osobiste, ale w porównaniu go z Goebbel-
sem on dopatruje się zwłaszcza obrazy polskiej lewicy, którą zestawia się z nazizmem. Pająk,
s. 153-154.
2. Autorzy SJP pod red. M. Szymczaka rejestrują zwrot ktoś wytrącił komuś broń
z ręki o metaforycznym znaczeniu ‘ktoś pozbawił kogoś argumentów, podstaw do
obrony, do działania, ktoś udaremnił komuś coś’21. W przenośnym znaczeniu zacho-
wany został element semantyczny ‘ktoś pozbawił kogoś środków działania’, który
istotny jest dla znaczenia fundującego.
W słownikach notowane jest także połączenie ktoś wytrącił komuś argument(-y)
(z ręki) o takim samym metaforycznym znaczeniu, jak zwrot ktoś wytrącił komuś
broń z ręki. Komponent broń został tu zastąpiony przez wyraz argument(-y). Zanik
członu z ręki w niektórych postaciach związku świadczy o tym, że połączenie oddziela
się coraz bardziej od domeny źródłowej, wiąże się ściślej z domeną docelową, choć
niektóre konteksty ujawniają, że związek z obrazem motywującym jest wciąż jeszcze
żywy, por. wytrącić argumenty przeciwnikom. Pierwsza pozycja otwierana przez zwrot ktoś
wytrącił komuś argument(-y) zapełniana jest często przez rzeczownik nieosobowy,
co jest sygnałem metaforyzacji połączenia. Oto przykładowe konteksty zwrotu ktoś
wytrącił komuś argument(-y) (z ręki):
32. Księżna Diana próbowała (...) ograniczyć odwiedziny swoich synów u Karola, motywując to tym,
że dzieci na kawalerskim gospodarstwie ojca nie będą miały odpowiedniej opieki. Jednym sprytnym
posunięciem Karol wytrącił Dianie z ręki ostatni argument. Książę oświadczył mianowicie, że dziećmi
będzie zajmować się dyplomowana opiekunka, panna Legge Bourke. ŻnG 51, 1994.
33. Powołanie się (...) na autorytet jednego z Ojców Kościoła, św. Tomasza, i wykładnia jego myśli,
(...) miało (...) wytrącić argumenty przeciwnikom. Seiffert, s. 147.
34. Pomysł telewizora zdalnie sterowanego, mogącego się poruszać, na przykład spacerować z nami,
wisi od dłuższego czasu w powietrzu. Niniejszym zgłaszam go (...) Wytrąci on argument tym, którzy
twierdzą, że przesiadywanie przed telewizorem jest niezdrowe. Antena 30, 1997.
W słownikach języka polskiego rejestrowane są zwroty: ktoś wytacza (a. wyto-

czy) (ciężkie) armaty a. działa(-o); ktoś strzela (a. wystrzeli) z (najcięższej) armaty
o metaforycznym znaczeniu ‘ktoś przekonując kogoś używa bardzo ważkiego ar-
gumentu a. ktoś występuje przeciw komuś a. czemuś z poważnymi zarzutami’22.
Następuje przesunięcie faz, tj. w sytuacji motywującej wytoczenie armat, dział
było działaniem przygotowującym do użycia narzędzia, zaś w sytuacji sporu
połączenie wyraża samo użycie „narzędzia”. W sporze wypowiedzi spełniają
podobną funkcję jak broń w walce (armaty, działa, pociski itp.). Przejdźmy do
przykładowych cytatów:
35. Zwolennicy uchylenia ustawy o przerywaniu ciąży wytoczyli ostatnio ciężkie armaty. Szermują
hasłami o zabijaniu nienarodzonych, zgodzie na ludobójstwo i popieraniu Herodowych zbrodni. ŻiN
198, 1981.

22 A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, B. Rejakowa, Z zagadnień frazeologii..., Warszawa 1987, s. 48.
74
36. Jak nas rozpędzą, to nie będziemy mogli pomagać bezrobotnym – wytaczali armaty ostrożni. –
Wtedy ktoś inny nam pomoże – zbywali ich odważni. GŚ 83, 1990.
37. Być może wytoczyłem działo zbyt wielkiego kalibru do obrony jednego nieładnego słowa. GŚ
23, 1990.
38. Wtedy strzelałam na oślep z ciężkich dział, zupełnie nie bacząc na słowa, a te miały tylko dokuczyć,
ranić i obrażać. ŻnG 1, 1994.
Notowany jest także zwrot ktoś wytacza (jakieś, np. ciężkie, odpowiedniej wagi)
argumenty a. racje. W połączeniu tym czasownik wytoczyć łączy się z rzeczownikami
abstrakcyjnymi. Realizuje się tu sekundarne znaczenie wyrazu wytoczyć ‘przedstawić,
podać coś w wypowiedzi’23. Można przypuszczać, że ta semantyka wywodzi się ze
znaczenia zwrotu ktoś wytacza (a. wytoczy) (ciężkie) armaty a. działa(-o). Najpraw-
dopodobniej komponent werbalny połączenia ktoś wytacza (a. wytoczy) (ciężkie)
armaty a. działa(-o) – dobrze znanego użytkownikom polszczyzny – wyodrębnił się
ze zwrotu i zyskał takie samo znaczenie, jak tenże zwrot. Mogła tu także nastąpić
kontaminacja dwóch połączeń ktoś wytacza (a. wytoczy) (ciężkie) armaty a. działa(-o)
i ktoś używa (jakiegoś) argumentu. Należy również zwrócić uwagę na to, że wyraz
ciężki – odnoszony w domenie militarnej do armat – staje się tu przenośnym okre-
śleniem argumentu(-ów). Połączenie ktoś wytacza (jakieś, np. ciężkie, odpowiedniej
wagi) argumenty a. racje odnotowano m.in. w następujących kontekstach:
39. Niepotrzebnie wytacza pan najcięższe argumenty, w dodatku zjadliwe, w stronę mamy Edytki
i zarzuca jej „nieczułość” i godzenie w wartościowe uczucia dziecka. KiŻ 17, 1988.
40. O strategiach dyskusyjnych (...) Wykłada się swoje stanowisko dokładnie a dobitnie, po czym
wytacza się na jego poparcie odpowiedniej wagi argumenty. Marciszewski, s. 31.
3. A. W tekstach traktujących o sporze metaforyzacji ulegają terminy wojsko-

we. Przykładem niech będzie wyrażenie frontalny atak, odnotowane w następującym
kontekście:
41. Przeciwnikami ZChN w dyskusji o ustawie aborcyjnej byli przedstawiciele SdRP (potem SLD),
niektórzy członkowie UD oraz Parlamentarne Koło Kobiet, (...) posłowie szeroko rozumianej lewicy
(Dyskusja (...) przerodziła się we frontalny atak posłów szeroko rozumianej lewicy). Łobodzińska,
s. 128-129.
W przenośnym znaczeniu badanego wyrażenia zachowane zostały elementy se-

mantyczne ‘nieprzyjazne, jawne działanie wymierzone przeciwko komuś, zakrojone
na szeroką skalę, z rozmachem’.
W tekstach mówiących o sporze zarejestrowano także związki, będące pierwot-
nie terminami wojskowymi, które uległy nie tylko derywacji semantycznej – mody-
fikacje pojawiły się również w sferze formalnej. Przejdźmy do przykładów.
W tekstach o tematyce militarnej funkcjonuje termin wojskowy ogień krzyżowy,
mający znaczenie ‘ogień z broni strzeleckiej prowadzony z różnych kierunków
do jednego celu; przeważnie (...) kombinacja różnych rodzajów ognia, np. czołowego
75
ze skośnym lub dwóch skośnych’24. Wojskowi specjaliści podkreślają, że „ogień
krzyżowy to ogień niszczący, silnie oddziałujący na stan moralny nieprzyjaciela”25.
W opisach, relacjach dotyczących sporu, polemiki, dyskusji odnotowano
wyrażenie krzyżowy ogień pytań oraz zwrot ktoś wziął kogoś w krzyżowy ogień
(pytań). Jak widać, nastąpiła tu zmiana typowego szyku komponentów. Czasownik
wziąć sprowadza drugiego uczestnika do roli pacjensa (pytanego). W obu wypadkach
odbiorem metafory kieruje określenie rzeczownikowe pytań. Okazuje się jednak, że
nie jest ono obligatoryjne. Sygnalizuje to, że związek uległ daleko idącej leksykali-
zacji i silnie kojarzony jest z sytuacją komunikacji słownej. W tekstach mówiących
o sporze badany zwrot ma metaforyczne znaczenie ‘ktoś zadawał komuś – w celu
wydobycia od niego informacji – szereg szybko następujących po sobie, zaskakują-
cych pytań, dotyczących różnych kwestii, w taki sposób, by pytany nie miał czasu
na kontrolowanie swoich odpowiedzi’. W znaczeniu metaforycznym połączenia
ktoś wziął kogoś w krzyżowy ogień (pytań) pozostała semantyka, wywodząca się
ze znaczenia militarnego wyrażenia krzyżowy ogień – ‘działania względem kogoś
prowadzone z różnych stron, osłabiające odporność psychiczną atakowanego’.
Oto przykładowe cytaty:
42. Kazimierz Ujazdowski (...) wziął kolejny raz w krzyżowy ogień pytań (...) Antoniego Jasińskiego
i dowiedział się, jakie konsekwencje ponieśli funkcjonariusze Informacji Wojskowej i sędziowie woj-
skowi za działalność w czasach stalinowskich. GW 60, 1990.
43. Powiedział, że nie tylko ze stosunkiem do studiów, ale w ogóle do obecnej rzeczywistości coś tu
u nas nie tak. Po czym (...) Gąsiorek wziął Brzózkę w krzyżowy ogień. Grynberg, s. 86.
W polszczyźnie funkcjonuje wyrażenie ciężka broń a. broń ciężkiego kalibru

o militarnym, terminologicznym znaczeniu. Słowniki rejestrują także wyrażenie
argument ciężkiego (a. najcięższego) kalibru. Właściwe dla sytuacji sporu połą-
czenie argument najcięższego kalibru można uznać albo za wariant wyrażenia broń
ciężkiego kalibru, albo za wyrażenie wywodzące się ze zwrotu ktoś wytacza (a.
wytoczy) (ciężkie) armaty a. działa(-o) (określenia właściwe dla broni przenoszone
są na argumenty). Jeśli wyrażenie jest wariantem terminu wojskowego ciężka broń
a. broń ciężkiego kalibru, to co motywuje taką wymianę komponentów? O broni
ciężkiego kalibru możemy powiedzieć, że jest to broń o dużym ciężarze, tj. o dużej
wadze, o argumentach ciężkiego kalibru możemy także orzec – używając określenia
o znaczeniu przenośnym – że są to argumenty dużej wagi, innymi słowy – argumenty
poważne, przekonujące. Zarówno broń ciężkiego kalibru, jak i argument ciężkiego
kalibru ma dużą siłę działania, „rażenia”. Należy tu także zwrócić uwagę na fakt, że
w tekstach traktujących o walce (zbrojnej) nie odnotowano wyrażenia o po-
staci broń najcięższego kalibru z członem przymiotnikowym w stopniu najwyższym.
Przymiotnik w stopniu najwyższym w wyrażeniu argument najcięższego kalibru
24
Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 271; zob. też Podręcznik dowódcy plutonu..., s. 246, 254. Połą-
czenie to odnotowano również w słownikach języka polskiego, np. SJP Szymczak, t. 2, s. 490.
25 Tamże.
76
sygnalizuje, że związek ciężki kaliber ma tu znaczenie przenośne (wykorzystano tutaj
pewne możliwości systemu językowego). Wyrażenie argument najcięższego kalibru
odnotowano m.in. w kontekście:
44. My jednak wyciągamy ten argument najcięższego kalibru, ile razy mówi się do nas (...) o rabunkach.
Rusinek, Z barykady, s. 179.
B. Utrwalone połączenia, które pierwotnie oznaczały pewną fazę walki (zbroj-

nej), w tekstach traktujących o sporze wyrażają metaforycznie określoną fazę
sporu, polemiki, dyskusji.
Zwroty: ktoś stanął do walki, ktoś wchodzi w szranki, ktoś staje w szranki pierwotnie
oznaczały początek walki (zbrojnej). Oto przykładowe konteksty, w których
ujawniają się nowe, metaforyczne znaczenia wskazanych związków wyrazowych:
45. Stanął (...) do ostatniej swojej walki, uzbrojony w tę broń, która nie opuszczała go przez całe życie
– w słowo piękne a celne, oddane w służbę wielkiej sprawie. KPP. Wspomnienia, s. 326.
46. Nie waha się występować jako polemista, o czym świadczy jego płomienna obrona studenckiego
„Wesela” 1987, w której rozprawia się z temperamentem z oponentami (...) Po ostatniej inscenizacji
będzie pewnie znowu miał okazję, aby wejść w szranki. KiŻ 11, 1990.
47. Wyemancypowane panie, które stanęły w szranki różnych dyskusji ze zwykłymi męskimi partnerami
mają poważne trudności w przedstawieniu swego punktu widzenia. KiŻ 4, 1984.
W sytuacji turnieju rycerskiego stanięcie w szranki oznaczało gotowość do wal-

ki i w rezultacie prowadziło do jej rozpoczęcia. Leksem szranki miał pierwotnie
znaczenie: ‘ogrodzony plac, gdzie odbywały się średniowieczne turnieje; ogrodzenie
tego placu’ (nm. schranken); wtórnie przypisywano mu metonimiczne znaczenie:
‘walka, pojedynek’. Rzeczownik szranki jest dziś leksemem izolowanym. Wchodzi
on w skład kilku frazeologizmów. Są to przede wszystkim zwroty: ktoś staje a. wstę-
puje a. wchodzi w szranki. Rzeczownik szranki przyjmuje tam jedynie formy liczby
mnogiej. W cytacie 47 w kontekście frazeologizmu ktoś staje w szranki pojawiły
się określenia komponentu szranki, wskazujące bezpośrednio, że zwrot został użyty
w znaczeniu przenośnym i odniesiono go do sytuacji dyskusji, sporu (por. panie
(...) stanęły w szranki różnych dyskusji).
W opisach sporu, polemiki, dyskusji metaforyzacji ulegają także utrwalone
połączenia, składające się z określonego czasownika oraz z komponentu atak. Związ-
ki wyrazowe: ktoś rusza do ataku, ktoś prowadzi atak, ktoś przypuszcza atak, ktoś
odpiera atak(-i) zarejestrowano w następujących kontekstach:
48. Warto zakładać, że nasz partner w dyskusji coś wie, najlepiej go najpierw wysłuchać i zrozumieć.
Dopiero, gdy już jasne jest, że mamy oczywiste kontrargumenty – ruszyć trzeba do ataku. Filipinka
1, 1981.
49. Należy dalej prowadzić atak, a więc stawiać zarzuty, rozważać odpowiedzi i znowu wysuwać
obiekcje (...) Nie przepuszczajmy więc nikomu, kto myśli inaczej. Jeśli naprawdę myśli, to jest prze-
ciwnikiem godnym ataku. Przeszywajmy go ciosami naszej logiki, bombardujmy gradem faktów przez
niego nie dostrzeżonych. Marciszewski, s. 63-64.
50. Brus natomiast przypuścił niesłychanie ostry atak na model gospodarki, na brak reformy. Nasi
wchodzili mu w słowo i odbyło się wielkie, wspólne lanie. Kuroń, s. 170.
77
51. Kiedy spróbował pogadać z Lorianą, zaniepokoił się, że nie da rady (...) Bez męki (...) odpierała (...)
ataki proboszcza (...) uprzytomniła księdzu, że w takich rzeczach, jak ślub, wesele i we wszystkim, co
za tym idzie, mężczyzna winien decydować (...) Loriana umiała się upierać przy swoim (...)
– (...) czy wiesz, że ślub cywilny jest grzechem? (...) Jak (...) możesz godzić się na taki ślub!
– Bo to jest też ślub prawdziwy (...)
– Dla prawa kanonicznego ślub, jaki ty chcesz wziąć, jest jedynie wstępem do jawnego, publicznego
konkubinatu (...)
– To ładne prawo – powiedziała przez zaciśnięte zęby. Biskup Fiardelli poczuł, że ją śmiertelnie dotknął.
Breza, s. 293-294.
Zwrot ktoś odpiera atak(-i) ma w podanym kontekście metaforyczne znaczenie

‘ktoś trafnie odpowiada na stawiane sobie pytania, zarzuty, krytykę’. W opisach spo-
ru, w kontekstach badanych połączeń odnotowano także przymiotniki, które w tek-
stach militarnych były typowymi określeniami wyrazu atak [por. przypuścił (...) ostry atak].
W tekstach traktujących o sporze, dyskusji itp. zarejestrowano także utrwalo-
ne związki wyrazowe, które pierwotnie oznaczały zakończenie walki (zbrojnej).
Przykładem niech będzie zwrot ktoś złożył broń. W nowym, przenośnym znaczeniu
badanego połączenia, które ujawnia się w poniższym kontekście, pozostał element
semantyczny ‘ktoś zrezygnował z czegoś’, por.:
52. Katolicy są w życiu umysłowym trochę defensywni (...) Może (...) uważają, iż w dysputach wy-
magających wyostrzonej argumentacji powoływanie się na Boga ma charakter ostateczny i musi
zakończyć każdy spór. Byłaby to więc jakaś wyrozumiałość i lojalność wobec drugiej strony, która
w obliczu argumentu metafizycznego musi złożyć broń, chroniąc się w pokorę albo w ateistyczną
drwinę. Szczypiorski, s. 59.
Derywacji metaforycznej ulegają również połączenia, zawierające nazwy okre-

ślonych narzędzi walki.
W słownikach zwrot ktoś (s)krzyżował miecze a. szable a. szpady rejestrowany jest
z dwoma znaczeniami – militarnym ‘ktoś (z)mierzył się z kimś w walce na szable,
miecze, szpady’ i metaforycznym ‘ktoś starł się (ścierał się) z kimś w ostrej, zaciekłej
dyskusji, ktoś ostro polemizował’26.
W tekstach traktujących o sporze ujawnia się także przenośne znaczenie
utrwalonego związku wyrazowego ktoś kruszy kopie o coś ‘ktoś gwałtownie spiera
się o coś’. Oto przykład:
53. Mój adwersarz wie jednak dobrze, o co kruszy kopie. Chodzi mu o tych, którzy przedstawiają
Polskę jako kraj „najbardziej antysemicki” itd. Tyg. Pow. 18, 1981.
Natomiast w przenośnym znaczeniu zwrotu coś idzie na pierwszy ogień, wywo-

dzącego się z walki (zbrojnej), pozostał element semantyczny ‘na początek,
najpierw’. W cytacie 54 sygnałem metaforyzacji jest wypełnienie pierwszej otwie-
ranej przez związek pozycji przez rzeczownik nieosobowy (w tekstach militarnych
w pozycji tej pojawiały się zasadniczo rzeczowniki osobowe):
78
54. Zarzuty mnożą się. Krytyka (...) wybucha zewsząd. Styl rządów Piusa XII, absolutyzm scentrali-
zowany, budzi zastrzeżenia. Wyniesienie swojej osoby ponad wszystko w Kościele nie podoba się.
Upór przy raz obranej linii i sztywność polityczna wydaje się godna potępienia, (...) na pierwszy ogień
poszedł ten zarzut. Breza, s. 472.
Zwrot ktoś oczyścił przedpole, notowany pierwotnie w tekstach związanych

z walką (zbrojną), pojawia się także w opisach sporu, polemiki, dys-
kusji. W nowym, metaforycznym znaczeniu połączenia odnajdujemy elementy
semantyczne istotne dla znaczenia fundującego ‘usunąć coś, co utrudnia działanie’.
Oto przykładowy cytat:
55. Trzeba (...) oczyścić przedpole z zarzutów pachnących czasem demagogią. Kultura 14, 1981.
Natomiast w przenośnym znaczeniu połączenia ktoś podjął rękawicę, motywo-

wanego symbolicznym zachowaniem oznaczającym przyjęcie wyzwania do walki,
zachowane zostały elementy semantyczne ‘ktoś nie zbagatelizował czyjegoś prowo-
kacyjnego zachowania, ktoś zdecydował się na wystąpienie przeciw komuś’, por.:
56. Jerzy Andrzejewski nie zapomniał swoich „klęsk dyskusyjnych” i upokorzeń w starciach z Gom-
browiczem (...) podjął rękawicę. Siedlecka, s. 221.
4. W opisach sporu, polemiki, dyskusji derywacji metaforycznej ulegają

również związki wyrazowe, które w tekstach związanych z walką (zbrojną)
miały postać luźnych połączeń słownych. Przykładem niech będzie zwrot ktoś dał
komuś broń do ręki, który w podanym poniżej kontekście ma metaforyczne znaczenie
‘ktoś wyposażył kogoś w wymierzone przeciwko sobie argumenty’, zob. cytat:
57. Tekst do „Every Breath You Take” jest (...) śmiesznie prosty, brzmi jak rymowanka, ale to ma coś,
to działa. Co tam, zawsze znajdą się tacy, co wiedzą lepiej (...) Czasem jednak żałuję, że napisałem
„DeDoDoDo”, bo dałem tym sposobem [im] broń do ręki (...) „Och Sting? Czyż to nie ten idiota, który
śpiewa „DeDoDoDo”? Jak można traktować kogoś takiego poważnie? To 18, 1997.
5. Wśród frazeologizmów, odnotowanych w tekstach mówiących o sporze,

wyróżnić można związki, których komponenty związane są w jakiś sposób z sytuacją
walki (zbrojnej), choć całe połączenie nie jest do niej odnoszone, używa się go
tylko w znaczeniu przenośnym27. Przykładem może być utrwalony związek wyrazowy
ktoś strzela z grubej rury. W poniższych tekstach ujawnia się znaczenie naddane tego
połączenia, tj. ‘ktoś używa zaskakującego argumentu (nie dostosowanego do sytuacji,
przesadnego, demagogicznego itp.)’, por.:
58. Nie byłem entuzjastą wyprawy Kazimierza Deyny na angielskie boiska ligowe. Każdy jednak
z miłośników futbolu, gdy tylko zacząłem mówić na ten temat – strzelał do mnie z grubej rury, że
Anglicy nie kupują w ciemno, że poznali się na arcytalencie naszego zawodnika, że polską piłkę nożną
spotkał zaszczyt ogromny. Gł.Wielk. 57, 1979.
59. Strzelano z grubej rury twierdząc, że reprywatyzacja młyna cofałaby nas do niesłusznego ustroju,
kiedy to młyn mełł i przynosił wartość dodatkową, zamiast stać, niszczeć. Prz.Tech. 45, 1981.
27 Do grupy tej można byłoby także zaliczyć m.in. frazeologizmy: ktoś strzela bez prochu; ktoś (wy)
strzelił, (a) nie nabił itp.
79
60. Na to odezwał się człowiek znany z pisania dowcipnych i pieprznych kawałków i strzelając z grubej
rury, odsądził autora od czci i wiary, posądził o rasizm, wymienił całą martyrologię prześladowanego
szczególnie przez nazizm narodu. GPoz. 1986/121/4.
Czasownik strzelić ma kilka znaczeń derywowanych od znaczenia ‘wypuścić

pocisk z broni palnej, strzałę z łuku itp.’28 Ze względu na to, że wyrazowi rura po-
tocznie przypisuje się m.in. znaczenie ‘lufa broni palnej’29, znaczenie motywujące
czasownika trzeba ograniczyć do znaczenia ‘wypuścić pocisk z broni palnej’. Ba-
dany czasownik ma kilka znaczeń sekundarnych, m.in. ‘nieoczekiwanie powiedzieć
coś’. A. Pajdzińska zauważyła, że podane ostatnio prymarne i sekundarne znaczenie
czasownika strzelić łączy element semantyczny „‘wydawać odgłos’ oraz konotacje
dużej szybkości i gwałtowności”30.
*
Metafora SPÓR (DYSKUSJA, POLEMIKA) to WALKA (ZBROJNA) ujawnia się
we frazeologizmach różnego typu. Wyróżniają się tu następujące rodzaje jednostek:
1. Związki składające się z metaforycznego członu głównego – związanego pierwotnie
z WALKĄ (ZBROJNĄ) – oraz z członu określającego, który odsyła – bezpośrednio
lub pośrednio – do sytuacji sporu, np. walka słowna.
2. Połączenia, które występowały już w tekstach militarnych w postaci utrwalonych
związków o określonym znaczeniu metaforycznym, metonimicznym itp. W tek-
stach traktujących o sporze jednostki te zyskują nowe, przenośne znaczenia (tak
jest chociażby w przypadku połączeń: frontalny atak, ktoś staje w szranki, ktoś
kruszy kopie o coś itd.).
3. Związki stanowiące warianty połączeń rejestrowanych w tekstach militarnych,
por. zwrot ktoś wytrącił komuś argument(-y) (z ręki).
4. Połączenia, będące derywatami utrwalonych związków, notowanych w tekstach
mówiących o walce (zbrojnej), np. ktoś wziął kogoś w krzyżowy ogień
(pytań).
5. Związki, które pojawiały się w tekstach militarnych w postaci połączeń luźnych;
frazeologizacji uległy dopiero w tekstach traktujących o sporze, zob. połączenie
ktoś dał komuś broń do ręki.
6. Połączenia, które w całości nie były rejestrowane w tekstach militarnych, choć ich
poszczególne komponenty związane są – bezpośrednio lub pośrednio – z walką
(zbrojną), np. ktoś strzela z grubej rury.
W tekstach traktujących o sporze częściej rejestrowane są połączenia związane
pierwotnie z indywidualną walką (zbrojną), niż związki motywowane sytuacją
zbiorowej walki (zbrojnej). W znaczeniu metaforycznym wielu związków
występuje element semantyczny ‘ścieranie się przeciwnych stron’.

30 A. Pajdzińska, „Semantyka i składnia...”, s. 135.
80
III. 2. Ujmowanie POLITYKI jako WALKI (ZBROJNEJ)
W artykułach, komentarzach radiowych, telewizyjnych traktujących o działalności

politycznej ujawnia się metaforyczne postrzeganie tej sfery działań ludzkich31 – po-
lityka32 ujmowana jest jako teatr, gra rozrywkowa, hazardowa,
sport, walka (często jako walka zbrojna). Wiele relacji politycznych
utrzymanych jest w konwencji militarnej – w niektórych wyraźnie uwidacznia się
kontekstowa irradiacja semantyczna33. Oto przykłady tekstów, które porządkuje
metafora POLITYKA to WALKA (ZBROJNA):
61. Podjęta rękawica. Wyciągnięcie tego sztandaru oznacza, iż ekipa Olszewskiego podjęła zupełnie
otwarcie walkę o zachowanie coraz bardziej chwiejącej się władzy, (...) ze sprawy Parysa rząd chce
uczynić swój ostatni szaniec. Nie wydaje się, by ten bastion mógł być broniony zbyt długo. ŻW
94, 1993.
62. W okrążeniu? Skończył się miesiąc miodowy, rząd dostaje się pod ostrzał. Wkrótce zapewne salwę
odda opozycja, a będą to pociski zapalające grunt pod nogami koalicji. Godzinę natarcia wyznaczy
debata budżetowa. Prz.Tyg. 2, 1994.
63. Ostrzał rządowego projektu zmian gospodarczych jest ostrzałem całkowicie nieŹle sztabowo
opracowanym. Przeciwnicy polityczni nie zapadli się w niebyt. Oni istnieją i bardzo intensywnie
pracują nad odzyskaniem utraconego pola. Zmiana metod walki na bardziej finezyjne nie oznacza
zaniechania tej walki. Ł 2, 1990.
64. Dymisja rządu motywowana konfliktem racji z sejmem oznaczałaby kapitulację. Zabrakłoby tarczy
zdolnej odeprzeć huraganowy ogień dobiegającej ze wszystkich stron krytyki. [Lepiej] przegrać w tym
starciu, lecz wynieść z pola walki kilka sztandarów, które da się rozwinąć może już w nieodległej
przyszłości. [Demokracja] ustąpić musiała w nierównym boju belwederskiej przewadze. ŻW 108,
1992.
65. Jest to okręt flagowy zepchniętego do defensywy, bo przecież nie rozgromionego obozu na-
szych ateo-komunistów oraz dziesiątków tysięcy manipulowanych przez nich satelickich wyznawców.
Ta walka trwa i jest to prawdziwa bitwa toczona na wielu polach. Pole mass-mediów jest w tej
bitwie najważniejsze. W tej konfrontacji prawdziwa polskość znajduje się w głębokiej defensywie.
Pająk, s. 24.
66. Wróg, z którym trzeba walczyć wszelkimi sposobami, (...) otwiera się front ideologiczny. To on
właśnie wyznaczyć powinien zasadnicze obszary i cele natarcia. Zadaniem frontu ideologicznego jest
dawanie odporu: uczestnicząc w nim, trzeba okazywać bojowość i ofensywność. Wróg prowadzi
wojnę innymi metodami, może jeszcze bardziej niebezpiecznymi, (...) stosuje broń najstraszniejszą:
dywersję ideologiczną. Głowiński, Nowomowa, s. 65.
31 Problem ten podejmowany był przez różnych badaczy. Interesujące ujęcie tego zagadnienia od-
najdujemy np. w artykule A. Frankowskiej (zob. A. Frankowska, Frazeologia i metaforyka w tekstach

politycznych lat 1989-1993, w: Język a kultura, t. 11: Język polityki a współczesna kultura polityczna,
red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław 1994, s. 21-47).
32 Uznaję – za SJP pod red. M. Szymczaka – że polityka to ‘działalność władzy państwowej,
rządu w dziedzinach społecznej, gospodarczej, kulturalnej, wojskowej i innych, dotycząca spraw we-
wnętrznych państwa lub stosunków z innymi krajami jak również wzajemnych stosunków klas, grup
społecznych (np. rozdział władzy wewnątrz państwa); działalność klasy, grupy społecznej, partii, uwa-
runkowana określonymi celami i interesami, mająca na celu zdobycie i utrzymanie władzy państwowej;
cele i zadania takiej działalności, metody realizacji tych zadań’ (SJP Szymczak, t. 2, s. 785).
33 Zob. T. Skubalanka, O pojęciu irradiacji..., s. 181-198.
81
Co motywuje ujmowanie działalności politycznej w terminach militarnych?
W POLITYCE – podobnie jak w WALCE (ZBROJNEJ) – zmagają się sprzeczne siły,
dążące do dominowania nad stroną przeciwną, do niszczenia jej. Działania celowe
w obu sferach często prowadzone są z trudem, przy oporze sił przeciwstawiających
się. W zmaganiach politycznych określone działania dyplomatyczne, propagandowe,
gospodarcze, teksty pisane, mówione mogą być równie skutecznymi środkami, jak
broń w walce (zbrojnej).
Ujmowanie POLITYKI w terminach militarnych może mieć określone znacze-
nie pragmatyczne. Niekiedy służy kształtowaniu określonych postaw (m.in. postaw
szczególnie zaangażowanych), zachowań odbiorców (np. pobudza do określonych
działań). J. Bralczyk tłumaczył: „metaforyka «wojskowa» ma na celu m.in. wywo-
łanie postaw szczególnie zaangażowanych przez iluzję «sytuacji wojennej», a więc
trudnej, w pewnym sensie niebezpiecznej i wymagającej swego rodzaju bohater-
stwa”34. Tworzenie tekstów politycznych w konwencji militarnej może mieć także
na celu wzbudzanie w odbiorcach negatywnych emocji, kierowanie ich uprzedzeń,
agresji w pewnym kierunku, manipulowanie nimi (por. niektóre teksty propagandowe
o wrogach, przeciwnikach politycznych).
Ujmowanie POLITYKI w terminach WALKI (ZBROJNEJ) ma niekiedy cha-
rakter melioryzacyjny: pewne działania, fakty polityczne traktowane są jako coś tak
ważnego jak walka, wojna, w której chodzi o zachowanie istnienia człowieka,
całych zbiorowości, narodu, w której ludzie w obronie wyższych wartości nie wahają
się poświęcić zdrowia, życia.
Metaforykę militarną wprowadza się do tekstu politycznego także po to, by opisy,
relacje stały się bardziej sugestywne, obrazowe.
1. Metafora POLITYKA to WALKA ZBROJNA bardzo wyraźnie ujawnia się
w polskiej frazeologii. J. Bartmiński podkreślał: „Mówienie o (...) zdarzeniach spo-
łecznych za pomocą słów nazywających zachowania fizyczne jest regułą na gruncie
frazeologii”35.
Związki frazeologiczne motywowane walką (zbrojną) rejestrowane są
w tekstach politycznych bardzo często, notuje się tu także duże zróżnicowanie tych
jednostek.
Ujmowanie POLITYKI w terminach militarnych przejawia się m.in. w utrwalonych
połączeniach, składających się z metaforycznego członu głównego [walka (walczyć),
bój, utarczka, kampania, przeciwnik, obóz, sztab, strategia] – związanego pierwotnie
z walką (zbrojną) – oraz z członu określającego, który bezpośrednio lub pośred-
nio odsyła do polityki, kieruje odbiorem metafory [odnotowano tu przymiotniki:
polityczny(-a), wyborczy(-a), parlamentarny(-a), prezydencka, propagandowa oraz
wyrażenie przyimkowe: o władzę]. Do grupy tej zaliczam związki:
34 J. Bralczyk, O języku polskiej propagandy politycznej, w: Współczesna polszczyzna, red. H. Kur-
kowska, Warszawa 1986, s. 350.

35 J. Bartmiński, Styl potoczny..., s. 127.
82
walka polityczna, utarczka polityczna, walka wyborcza, walka parlamentarna, bój
parlamentarny (gł. w lm.), walka (a. ktoś walczy) o władzę;
kampania polityczna, kampania propagandowa, kampania prezydencka, kampania
wyborcza;
przeciwnik polityczny, obóz polityczny, sztab wyborczy, strategia polityczna.
Wyrażenia: walka polityczna, walka wyborcza, walka parlamentarna, bój parla-
mentarny, utarczka polityczna zachowały istotną część prymarnego znaczenia wyra-
zów: walka, bój, utarczka, tj. ‘ścieranie się przeciwnych sił, zmierzających do osią-
gnięcia określonego celu’. Ten aspekt życia politycznego ujawnia się bardzo wyraźnie.
Połączenie walka o władzę (a. ktoś walczy o władzę) odnoszone jest do różnych
sfer działań ludzkich, choć chyba najczęściej do polityki. Wynika to ze specyfiki
owej domeny. Badacze podkreślają, że polityka „obejmuje te zachowania i dzia-
łania, te stosunki międzyludzkie i procesy, te grupy społeczne, ruchy i instytucje,
które zorientowane są na władzę”36.
Natomiast w semantyce wyrażeń: kampania polityczna, kampania propagandowa,
kampania prezydencka, kampania wyborcza zachowana została istotna część pry-
marnego znaczenia wyrazu kampania – ‘zespół działań objętych wspólnym celem’.
W kampanii prezydenckiej, kampanii wyborczej – podobnie jak w kampanii wojennej
– ścierają się przeciwne strony. Kampania wojenna ma określony czas trwania – po-
dobnie jest z kampanią wyborczą i z kampanią prezydencką (tj. kampanią mającą na
celu wybór prezydenta). W Słowniku polityki czytamy: „kampania wyborcza toczy
się w okresie bezpośrednio poprzedzającym wybory, a jej intensywność narasta wraz
ze zbliżaniem się dnia głosowania. W prawie wyborczym z reguły maksymalnie do-
kładnie określony jest czas trwania kampanii wyborczej i jej formy”37. W tekstach
połączenie kampania wyborcza pojawia się bardzo często, rzadziej rejestrowany jest
związek kampania prezydencka, jeszcze rzadziej wyrażenia: kampania polityczna,
kampania propagandowa. Kampania polityczna, kampania propagandowa nie są
dokładnie określone pod względem czasowym – może stąd wynika słaba frekwencja
tych wyrażeń w tekstach – element semantyczny ‘określony czas trwania’ jest bowiem
ważnym elementem w strukturze znaczeniowej wyrazu kampania, różni on np. kam-
panię od walki (która w definicji nie jest określona pod względem czasowym).
Wyrażenie przeciwnik polityczny ujawnia, że strony występujące w polityce
niejednokrotnie postrzegane są właśnie jako przeciwnicy (por. prymarne znaczenie
wyrazu przeciwnik ‘ten, kto walczy, bije się z kimś; państwo, armia, będąca w stanie
wojny z kimś’). W znaczeniu połączenia przeciwnik polityczny zachowana została
istotna część prymarnego znaczenia wyrazu przeciwnik ‘ten, kto występuje przeciw
komuś, czemuś’. Przeciwnik polityczny jest „celem obstrzału, jądrem emocji (...)
By wypełnić swą rolę, musi być przede wszystkim inny, ‘inny – obcy – wróg’”38.
36 K. Flechtheim, Zeitgeschichte und Zukunftopolitik, Hamburg 1974, s. 117.

37 Słownik polityki, red. M. Bankowicz, Warszawa 1996, s. 102.
38 A. Chmielewska, Kampania, „Zapis” 1977, nr 4, s. 81-82.
83
Wyrażenie przeciwnik polityczny często występuje w liczbie mnogiej, możliwa jest
tu także wariantywność szyku.
Połączeniem obóz polityczny określa się grupę ludzi (lub państw), wyznającą
wspólne idee, mającą te same cele polityczne, społeczne, gospodarcze, niejedno-
krotnie skonsolidowaną wokół jakiegoś przywódcy (osoby, państwa). Rzeczownik
obóz miał dawniej przede wszystkim znaczenie ‘miejsce koncentracji wojsk, służące
często za stanowisko obronne; pozostający tam ludzie’. Definicja ta nie wydobywa
ważnego aspektu – ludzie ci podlegają władzy określonej osoby, tj. przywódcy,
integruje ich wspólny cel działania. Aspekt ten ujawnia się w znaczeniu połączenia
obóz polityczny – istnieje tu element semantyczny ‘grupa skupiona wokół kogoś
a. czegoś’.
W relacjach politycznych zarejestrowano także wyrażenie sztab wyborczy – tak
określa się grupę ludzi, która kieruje przygotowaniem i prowadzeniem akcji wyborczej
danego kandydata. Rzeczownik sztab ma prymarne znaczenie ‘organ dowodzenia
w oddziałach i związkach wszystkich rodzajów sił zbrojnych, kierujący przygoto-
waniem i prowadzeniem działań bojowych’. Połączenie sztab wyborczy zachowało
więc istotną część pierwotnego znaczenia wyrazu sztab ‘zespół ludzi, kierujący
przygotowaniem i prowadzeniem określonych działań’.
W tekstach traktujących o polityce notowane jest także wyrażenie strategia
polityczna. Rzeczownikiem strategia prymarnie określa się teorię i praktykę przy-
gotowania i prowadzenia wojny, jej poszczególnych kampanii i najważniejszych
operacji. Jest to główna część składowa sztuki wojennej. W znaczeniu wyrażenia
strategia polityczna zachowany został komponent semantyczny: ‘teoria i praktyka
przygotowania i prowadzenia określonych działań, ich poszczególnych etapów’.
W kontekstach badanych frazeologizmów pojawiają się często nazwy ludzi, przed-
miotów, zjawisk, działań właściwych pierwotnie dla sytuacji walki (zbrojnej).
Oto przykłady:
67. Non violence – strategia walki politycznej, polegająca na wyrzeczeniu się \stosowania przemocy
lub groŹby jej użycia w każdych jej warunkach i okolicznościach. Słownik polityki, s. 169.
68. Opozycja była silna i przygotowana do walki politycznej, nam nie wolno było dać się zaskoczyć
i ustąpić z placu boju. ŻG 41, 1984.
69. Sugestywność ironii wynika z tego, że pozwala się ona domyślać czegoś innego i/lub czegoś więcej
niż to, co zostało dosłownie wypowiedziane. Dzięki temu może stanowić i stanowi bardzo skuteczny
i w zasadzie bezpieczny oręż w walce politycznej. Habrajska, s. 57.
70. Wściekłość, agresja, niszczenie drugich urosły do poziomu najwyższych zasad etycznych. Honor,
uczciwość i szlachetność uważa się ogólnie za słabość, anachronizm lub wręcz głupotę. Zwykle oby-
watele nie mają na to wszystko wpływu (...) Ich broń najcięższa – głosy – są manipulowane z góry
i potem. W takiej sytuacji wielu ludzi, którzy nie lubią utarczek politycznych, nie idzie w ogóle do
wyborów. Bartnik, s. 357.
71. Związek nie zamierza walczyć o władzę; decyzja zjazdu [o nie popieraniu BBWR] jest przykładem
kompleksu oblężonej twierdzy, na jaki cierpi związek. Polityka 3, 1993.
72. Kampania wyborcza rozpoczęła się Źle (...) Trwa walka o dusze ludzi rozczarowanych do polityki
(...) Obelgi są głośniejsze niż programy. Tymczasem wynik wyborów zależy od tego, kto narzuci swój
język, swój styl. Nieszczęsne pałki ministra Milczanowskiego wzmocniły wrażenie, że kampania wy-
borcza to kampania wojenna. GW 132, 1993.
84
73. Kulisy amerykańskich kampanii wyborczych, mechanizmy walki z przeciwnikami i sposoby
zdobywania głosów. To 22, 1997.
74. Giedroyć proponuje, bym wziął na muszkę trzech pisarzy partyjnych, właśnie jako partyjnych,
czyli bym rozwinął kampanię polityczną. Polityka 36, 1983.
75. Społeczeństwo białoruskie pierwszy raz w swoich dziejach wygrało pojedynek z władzą. W czasie
kampanii prezydenckiej w 1994 roku. GW 174, 1997.
76. Walka z przeciwnikiem politycznym jest jednym z podstawowych zadań, jakie podejmuje każda
partia, (...) nadrzędnym celem tej walki jest zdobycie zwolenników dla siebie i odciągnięcie ich od
konkurencyjnych organizacji. Habrajska, s. 57
77. Szef sztabu wyborczego Lecha Wałęsy, Jacek Merkel powołuje łączników sztabu wyborczego. Teren
działania łączników obejmuje obszar jednego lub kilku województw i jest ustalany w porozumieniu
ze sztabem wyborczym Lecha Wałęsy. Zadaniem łączników jest koordynowanie kampanii wyborczej
na swoim terenie na podstawie ustawy o wyborze prezydenta RP oraz wytycznych i komunikatów
sztabu wyborczego. Bitwa, s. 375.
Określenia walki (zbrojnej), kampanii wojennej odnoszone są do walki

politycznej, walki o władzę, kampanii politycznej itp. Oto przykładowe cytaty:
78. Czy w czasie takich imprez toczyła się ostra walka polityczna? Rolicki, Bujak, s. 59.
79. W samym środku ostrej kampanii wyborczej. GW 192, 1996.
80. Jesteśmy świadkami bezpardonowej walki o władzę. Teatr 18, 1974.
2. W tekstach politycznych rejestrowane są także wyrażenia: walka o stołki,

wojna na górze, zimna wojna. Derywacja semantyczna zaszła w strukturze zna-
czeniowej obu komponentów podanych związków. To przede wszystkim odróżnia
wskazane wyrażenia od połączeń omówionych w poprzednim podrozdziale. Ce-
chą wspólną wszystkich tych związków jest specyfika członów głównych – są
one metaforyczne, wywodzą się z walki (zbrojnej). W połączeniach: walka
o stołki, wojna na górze, zimna wojna również ujawnia się metafora POLITYKA
to WALKA (ZBROJNA).
Wyrażenie walka o stołki określa zmagania właściwe nie tylko dla polityki,
choć niewątpliwie bardzo częste w tej sferze. Przejdźmy do przykładów:
81. Opadły już emocje związane z walką o stołki – o podział ministerialnych foteli, a programu poli-
tyczno – gospodarczego rządu wciąż nie ma. Prz.Tech. 30, 1992.
82. Tak bardzo jesteśmy (...) zajęci walką o stołki, że zapominamy o tych, dla których podobno wal-
czymy. Prz.Tech. 38, 1992.
83. Za tą walką kryją się małe, brudne i bardzo egoistyczne interesy w walce o stołki. Rzeczpospo-
lita 16, 1991.
Rzeczownik stołek ma dziś sekundarne znaczenie ‘ważne stanowisko, funkcja’

– por. ktoś siedzi na jakimś stołku ‘ktoś zajmuje jakieś stanowisko, jakiś urząd’.
Wyróżnić można jeszcze kilka wyrazów, które prymarnie oznaczają określone meble
do siedzenia, wtórnie zaś kojarzone są z władzą, niektóre ze ściśle określoną wła-
dzą: stolec – z władzą królewską, książęcą, biskupią; fotel – m.in. ze stanowiskiem
ministra, prezesa; stołek – z bardzo wieloma stanowiskami – od bardzo wysokich
ministerialnych, aż do niższych kierowniczych.
85
Wyrażeniem wojna na górze określano spór między Wałęsą a Mazowieckim. Połą-
czenie to odnoszone jest dziś także do innych konfliktów w sferach zwierzchnich – nie
tylko politycznych. Metafora „władza to góra” wyróżniona została przez G. Lakoffa,
M. Johnsona wśród metafor orientacyjnych, opartych na opozycji „góra – dół”39
(por. „panowanie to w górę”, „być pod panowaniem to w dół”). Takie doświadczanie
rzeczywistości ujawnia się w języku, zob. np. jedno ze znaczeń wyrazu góra ‘wła-
dza, zwierzchność; ludzie na kierowniczych (zwłaszcza wysokich) stanowiskach
państwowych, partyjnych, związkowych itp.’ oraz znaczenie frazeologizmu ktoś jest
u góry ‘ktoś należy do zwierzchnictwa, do warstw kierowniczych, ktoś jest w lepszym
położeniu od innych’. Wyrażenie wojna na górze często pojawia się w relacjach po-
litycznych. Niekiedy łączy się z wyrazami, z którymi w tekstach militarnych łączył
się wyraz wojna (np. wypowiadając wojnę na górze, wydanie wojny na górze, tocząca się wojna na
górze, rozpętanie wojny na górze itp.). Oto przykładowe konteksty, w których wystąpiło
wyrażenie wojna na górze:
84. Wojna na górze.
Otwarty konflikt Wałęsa – Mazowiecki i KKO, jaskrawy już od słynnego posiedzenia KKO, (...)
oznaczał koniec politycznej idylli. Był to koniec układu powstałego jeszcze w 1980 r., oznaczał
paradoksalnie zwycięstwo sił solidarnościowych, które po wyeliminowaniu z gry PZPR i ZSL, po
zmianach w pozostałych „sockrajach”, uzyskały na tyle mocną pozycję, że nie musiały stawiać na
pierwszym planie zasady jedności, wyznaczonej przede wszystkim poczuciem zagrożenia. Bitwa,
s. 212-213.
85. Obóz solidarnościowy rozdzieliła nie tylko „wojna na górze”. Rolicki, Bujak, s. 158.
86. Kaczyński zdecydował się na otwarty konflikt z prezydentem. I tak oto mamy nową wojnę na
górze. GW 267, 1991.
87. Na jakiś czas ustałaby wojna na górze i walka o stołki, której dziś przyglądamy się coraz bardziej
obojętnie. KP 105, 1992.
88. Na górze, mimo podziałów, udawało się dalej stopniowo wprowadzać reformy. Ale na dole,
w terenie, „wojna na górze” okazała się znacznie bardziej niszcząca. GW 221, 1991.
89. Wypowiadając „wojnę na górze” Wałęsa zaręczał, że stanowi ona warunek „pokoju na dole”.
GW 286, 1990.
90. Co było bezpośrednią przyczyną wydania przez Lecha Wałęsę owej wojny na górze? Rolicki,
Bujak, s. 142.
91. O ile pierwsza wojna na górze budziła niejakie nadzieje, to tocząca się właśnie druga nie budzi
zainteresowania. RPiK, 25.02.1993.
92. Rozpętanie teraz wojny na górze z pewnością negatywnie wpłynęłoby na wynik wyborów.
GŚ 143, 1997.
Zarejestrowano także różne modyfikacje wyrażenia wojna na górze, polegające

np. na dodaniu, wymianie, zdrobnieniu jednego z komponentów, por.:
93. Pawlak nie będzie chyba w stanie stanąć na drodze Zycha do Belwederu, gdyż musiałoby to
skończyć się kolejną zieloną wojną na górze. Wprost 43, 1993.
94. Poczekajmy ze sportową wojną na górze. GW, 6.07.1991.
95. Wojna na dole. Próbowałam znajomych uspokoić, że na wojnę nie idzie, ale bez skutku –
na dole wojna się już przyjęła. ŻW 121, 1992.
39 G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu..., s. 36-42.
86
96. Jeszcze zafundowaliśmy sobie wojenkę na górze. GW 284, 1991.
W tekstach politycznych okresu PRL-u często także pojawiało się wyrażenie zim-
na40 wojna, którym nazywano ‘zaistniały po II wojnie światowej między państwami
zachodnimi a blokiem państw socjalistycznych stan otwartej wrogości, rywalizacji
i walki w dziedzinie dyplomatycznej, gospodarczej i propagandowej bez użycia sił
militarnych, związany z wyścigiem zbrojeń’ (por. cytaty 97-99). Połączeniem zimna
wojna określamy dziś nie tylko stan rywalizacji, wrogości, nieżyczliwości, niechęci
między państwami zachodnimi, USA a istniejącym kiedyś blokiem państw socjali-
stycznych, ale także między innymi państwami, instytucjami, ludźmi (ujawnia się
to np. w cytatach 100-103). Zaszła tu następna zmiana metaforyczna – pierwotny
termin polityczny stał się określeniem ogólnym. Jest to następny przejaw określonego
mechanizmu, który zaznacza się w języku, tj. pewne połączenia uwarunkowane histo-
rycznie, będące nazwami konkretnych faktów zaistniałych w polityce, oddzielają
się z biegiem czasu od jednostkowych wydarzeń, stają się określeniami ogólnymi.
Oto przykładowe konteksty, w których ujawniają się różne, metaforyczne znaczenia
wyrażenia zimna wojna:
97. Za początek zimnej wojny uważa się przemówienie W. Churchilla wygłoszone 5 III 1946 w Fulton,
w którym zaatakował ekspansjonistyczną politykę ZSRR (...) Zaostrzenie zimnej wojny nastąpiło po
wprowadzeniu przez ZSRR w VI 1948 blokady sektorów okupacyjnych Berlina i uruchomieniu przez
USA Berlińskiego Mostu Powietrznego. Słownik polityki, s. 311-312.
98. Z walką propagandową dwóch wielkich bloków politycznych w skali światowej zetknęliśmy się
w latach zimnej wojny. Słownik polityki, s. 221.
99. Nie może być takiej sytuacji, żeby po zimnej wojnie nastąpił zimny pokój, który w gruncie rzeczy
utrzymywałby podziały europejskie. GW 248, 1993.
100. Konflikt wokół Cmentarza Orląt Lwowskich został zażegnany (...) Siwiec i Horbulin uzgodnili
coś w rodzaju opcji zerowej – obie strony przestaną zajmować się tym, co kto komu powiedział) czy
napisał, bo to może jedynie zaprowadzić nas do zimnej wojny. GW 150, 1997.
101. Dziś (...) okres zimnej wojny Watykanu z państwem włoskim należy do przeszłości. Breza,
s. 167.
102. Od pierwszego dnia aktorzy „Rozmaitości” rozpoczęli zimną wojnę z nowym swoim kierowni-
kiem. Siedlecki, s. 395.
103. Dior uczynił niemal śmiertelnymi wrogami dwie piękne kobiety Francji!
Nie wiadomo, co lepsze: sprzeczne z dobrym wychowaniem awantury, czy zimna wojna, okraszana
nieszczerymi uśmiechami. Podczas obiadu wydanego przez Diora, na który zaproszone były obie panie,
atmosfera była aż gęsta od wirujących w powietrzu emocji. Isabelle wygrała ten cichy pojedynek – była
gwiazdą przyjęcia, a Emanuelle uśmiechem pokrywała urazę. Halo 20, 1997.
3. Działania, stany rzeczy właściwe dla polityki często wyrażane są metaforycz-

nie przez połączenia, które funkcjonują w tekstach militarnych w postaci utrwalonych
związków wyrazowych. Nowe, metaforyczne znaczenia tych jednostek ujawnia kon-
tekst. To zjawisko jest kolejnym przejawem sposobu postrzegania POLITYKI – jako
WALKI (ZBROJNEJ).
40 O zmianach w strukturze znaczeniowej wyrazu zimny pisała m.in. N.D. Arutiunowa (zob. N.D. Aru-
tiunowa, Metafora językowa. (Składnia i leksyka), cz. 2, przeł. J. Faryno. „Teksty” 1981, z. 1, s. 144).
87
A. W tekstach politycznych metaforyzacji ulegają np. terminy wojskowe. Oto
konteksty, w których ujawniają się nowe, przenośne znaczenia terminów: wojna
podjazdowa, frontalny atak:
104. Kombinowali, jak zahamować rozrastanie się związku (...) Ta polityka nie była spójna, przypominała
raczej nużącą wojnę podjazdową, a nie jakąś wypracowaną strategię. Rolicki, Bujak, s. 58.
105. Aby poprawić sytuację polityczną kraju, zaplanowaliśmy natychmiastowe zakopanie topora wojen-
nego w toczącej się przez całą dekadę wojnie podjazdowej z Kościołem. Rolicki, Gierek, s. 59.
106. Frontalny atak na rząd podjął tygodnik „Wprost” (...) Premier wykazał się arogancją i bezdusznością
aparatczyka z lat 60 – stwierdza naczelny tego pisma Marek Król. Sekunduje mu Łukasz Turski: Postko-
munistyczna ekipa rządowa okazała się zbiorowiskiem ludzi bez wyobraŹni, bez wiedzy o otaczającym
nas świecie, ludzi, którzy nigdy niczego porządnie nie zrobili. GW 168, 1997.
107. Różnię się od Pana w ocenie zwłaszcza pierwszego okresu rządów pana Tadeusza Mazo-
wieckiego (...) Poczynania jego rządu w 1989 roku uważałem za znakomite. Jego taktyka nie
tylko grubej kreski, ale nie atakowania partii frontalnie przyczyniła się do uśpienia niedawnej
siły kierowniczej. Uważam, że Mazowiecki krok po kroku zdobywał szańce przeciwnika. Jego
metoda była wtedy skuteczna dlatego, że bez ataku frontalnego rozbrajała jednak aktyw par-
tyjny i pozbawiała go części motywacji do organizowania jakiejś swoistej obrony Częstochowy.
Rolicki, Bujak, s. 140.
108. Żaden z kandydatów, nawet ze skrajnej prawicy nie przypuścił frontalnego ataku na samą
zasadę koegzystencji pokojowej, na konieczność kontynuacji dialogu USA – ZSRR, na tezę, że świat
socjalistyczny reprezentuje dziś taką siłę – wojskową, polityczną i gospodarczą – iż sprawy sporne
można rozwiązywać tylko drogą negocjacji równoprawnych. TL 85, 1976.
Wyrażenie wojna podjazdowa ma terminologiczne znaczenie ‘wojna, w czasie

której strona słabsza stosuje taktykę unikania generalnych bitew i zwalcza przeciwnika
niespodziewanymi napadami przy pomocy niewielkich oddziałów wojskowych lub
partyzanckich’. Z połączeniem wojna podjazdowa użytkownikom języka kojarzy się
przede wszystkim znaczenie ‘zespół podstępnych, skrytych, trudno przewidywalnych,
męczących dla przeciwnika działań’. Badane teksty polityczne ujawniają, że w meta-
forycznym znaczeniu wyrażenia wojna podjazdowa wyróżniają się właśnie elementy
semantyczne ‘zespół działań podstępnych, trudno przewidywalnych, wymierzonych
przeciwko komuś, mających na celu dokuczenie mu, zmęczenie go, ograniczenie
jego wpływów’.
Natomiast wyrażenie frontalny atak ma terminologiczne, militarne znaczenie ‘atak
czołowy na przód armii przeciwnika’. Z terminem tym użytkownik języka wiąże
znaczenie ‘działanie zaczepne, zorganizowane, jawne, zakrojone na szeroką skalę’.
Analizy tekstów politycznych wykazały, że w przenośnym znaczeniu połączenia
frontalny atak wyróżniają się właśnie elementy semantyczne ‘działanie agresywne,
zaczepne, zakrojone na szeroką skalę, z rozmachem’. W tekstach politycznych wyra-
żenie występuje nie tylko w postaci frontalny atak, ale także w formie atak frontalny
– zmiana szyku komponentów jest sygnałem determinologizacji. Związek frontalny
atak łączy się niekiedy z czasownikami, z którymi w tekstach militarnych łączył się
wyraz atak (por. cytat 108).
B. W tekstach politycznych odnotowano utrwalone połączenia, które pierwotnie
oznaczały określoną fazę, trwanie walki (zbrojnej). Tu wyrażają one metafo-
88
rycznie pewną fazę, trwanie walki politycznej, nieprzyjaznych, agresywnych działań,
wymierzonych przeciwko komuś, czemuś, akcji zmierzających do uzyskania lub
zachowania czegoś itp.
Początek walki (zbrojnej) wyrażały pierwotnie np. frazeologizmy: ktoś
wypowiedział wojnę komuś (a. czemuś), ktoś wydał wojnę komuś (a. czemuś), ktoś
podejmuje walkę, ktoś staje do walki a. do pojedynku, ktoś staje w szranki.
W zasadzie wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia lub w momencie
rozpoczęcia działań wojennych. Wypowiedzenie wojny ma więc charakter sprawczy.
Jest to świadome działanie językowe, stwarzające pewien stan rzeczy – szczególnie
groźny dla człowieka, wyniszczający.
W sytuacji turnieju rycerskiego stanięcie w szranki oznaczało gotowość do walki
i w rezultacie prowadziło do jej rozpoczęcia. Rzeczownik szranki miał pierwotnie
znaczenie ‘ogrodzony plac, gdzie odbywały się średniowieczne turnieje; ogrodzenie
tego placu’ (nm. schranken); wtórnie przypisywano mu metonimiczne znaczenie
‘walka, pojedynek’. Rzeczownik szranki jest dziś leksemem izolowanym, występuje
jedynie w formie liczby mnogiej, wchodzi w skład kilku frazeologizmów (są to przede
wszystkim zwroty: ktoś staje a. wstępuje a. wchodzi w szranki).
A oto przykładowe konteksty, w których frazeologizmy: ktoś wypowiedział wojnę ko-
muś (a. czemuś), ktoś wydał wojnę komuś (a. czemuś), ktoś podejmuje walkę, ktoś staje
do walki a. do pojedynku, ktoś staje w szranki wyrażają metaforycznie początek zmagań
politycznych, nieprzyjaznych, agresywnych działań skierowanych przeciwko komuś,
czemuś, akcji mających na celu uzyskanie lub zachowanie czegoś w polityce:
109. W sprawie wyboru członków Trybunału Konstytucyjnego PZPR wypowiedział nam wojnę. Nie
tylko nie chce zrezygnować z kandydatury Czeszejki, ale – uznając, że OKP złamało wspólne ustalenia,
wysuwa i innych kandydatów. GW 137, 1989.
110. Rząd ostrzegał, ale nie dyskutował (...) po raz pierwszy w brytyjskiej historii premier wypowiedział
otwartą wojnę związkom zawodowym. Polityka 48, 1980.
111. „Moskowskije Nowosti” drukują na dwóch kolumnach artykuł: „Jegor Ligaczow i inni”. Jest to
w istocie otwarte wypowiedzenie wojny Ligaczowowi i frakcji aparatu. GŚ 29, 1990.
112. Eminencja wydał (...) już otwartą wojnę Rzecznikowi Praw Obywatelskich za zaskarżanie przed
Trybunałem Konstytucyjnym rozporządzenia o nauczaniu religii. Pająk, s. 114-115.
113. Gorbaczow w pewnym momencie wydał (...) wojnę sklerotycznym reżimom Honeckera, Husaka,
Żiwkowa, Ceausescu. Rolicki, Bujak, s. 95.
114. Poczuł, że nadszedł moment, aby rozprawić się z głównym przeciwnikiem, z tą siłą, która wyniosła
go do władzy, (...) z armią. Nie wiedział, nie czuł, jak bardzo samotną i beznadziejną podejmuje walkę.
Kapuściński, Wojna, s. 108.
115. Zaskoczeniem było podjęcie walki strajkowej przez organizacje, które dotąd szukały kompromisu.
Polityka 18, 1978.
116. Dosetti na krótko tylko wycofał się ze swojej pustelni, aby stanąć na terenie Bolonii do walki
z czerwonym syndykiem Dozzą, otrzymawszy przedtem publicznie nihil obstat bolońskiej finansjery.
Breza, s. 20.
117. Wyruszył górnie, aby od wewnątrz przekształcić Chrześcijańską Demokrację. Doszedł (...) do
stanowiska zastępcy sekretarza generalnego partii. Nie był luzakiem, ale maszerował w szeregach,
(...) stanął do pojedynku z Dozzo – czerwonym burmistrzem Bolonii (...) Ma jedną szansę na dziesięć,
by pokonać komunistę Dozzę. Breza, s. 24.
89
118. Zwykle po przewrocie wojskowym wybory odbywały się pod nieobecność peronistów, co
natychmiast przynosiło im szaloną popularność. Tym razem w szranki stanęli wszyscy. Zwyciężyli
radykałowie. Prz.Tyg. 13, 1984.
119. W szranki walki o nominację z ramienia partii republikańskiej stanie nie tylko Ronald Reagan (...)
Jeśli Ford będzie kandydował, 43% Amerykanów będzie za nim głosowało. ŻW 132, 1975.
120. W roku 1972 w szranki elekcji obok rządowej Partii Zgody Narodowej stanęła Narodowa Unia
Opozycji. Dzikowska, Kontynenty 9, 1979.
121. W Senacie trzecia część deputowanych staje w szranki wyborcze. Będzie więc uporczywie zabiegał
o głosy swych wyborców. PiŻ 9, 1984.
Połączenia: ktoś prowadzi walkę a. wojnę, ktoś toczy walkę a. boje, walka a. wojna
toczy się – pierwotnie oznaczające trwanie walki (zbrojnej) – w tekstach doty-
czących polityki wyrażają metaforycznie trwanie pewnych działań w zmaganiach
politycznych. Oto przykłady:
122. Uczynić z narodu sprzymierzeńca w walce, jaką ekipa rządząca prowadzi ze swymi konkurentami
w łonie partii (...) Władze nieustannie informują szeptem naród, że mamy po prostu szczęście, bo jeśli
zabraknie u steru generała i jego doradców, to dopiero będziemy się mieli z pyszna „pod rządami
twardogłowych aparatczyków.” Szczypiorski, s. 113-114.
123. Wyraz uznania dla wytrwałej i desperackiej walki z totalitaryzmem, jaką od lat prowadzi nasze
społeczeństwo, nie uciekając się do przemocy. Rolicki, Bujak, s. 167.
124. Ktoś, kto narzekał na reżim albo prowadził z nim walkę, zostaje osadzony w więzieniu. Kapu-
ściński, Wojna, s. 208.
125. Związana coraz bardziej z KPP (...) prowadziła świętą wojnę przeciwko burżuazji i jej sługusom
spod znaku socjaldemokracji. Szczypiorski, s. 94.
126. Toczyliśmy stałą, nieustępliwą walkę ze Służbą Bezpieczeństwa. Rolicki, Bujak, s. 92.
127. Obecnie walka (...) toczy się w najwyższych gremiach ustawodawczych Rosji i Związku Radziec-
kiego. Rzeczpospolita 4, 1991.
128. Jan Olszewski, premier: toczy się walka o to, czyja Polska ma być. Fakty 16, 1997.
129. Toczyła się miedzy nimi walka prestiżowa o to, kto rządzi Kongiem. Kapuściński, Wojna,
s. 62.
130. Walka toczyła się między prezydentem Republiki Suru Miganem Apithy i wiceprezydentem oraz
szefem rządu – Justynem Ahomadegbe. Formalnym powodem konfliktu był spór między obu politykami
o to, kto ma mianować sędziego sądu najwyższego. Kapuściński, Wojna, s. 118.
131. Ostatnie wojny imperium?
Gdzie się toczy wojna? Zależy jaka. W Groznym czy w Moskwie? I tu, i tu. Kto walczy z kim? Wszyscy
ze wszystkimi. Jak na człowieka wyczerpanego ostrą kampanią wyborczą (...) Borys Jelcyn znakomicie
zorganizował (...) swoją nieobecność. W żadnej z tych wojen Jelcyn nie może przegrać. GW 193,
1996.
132. Od dłuższego czasu toczy w Sejmie boje z innym posłem. Prz.Tyg. 25, 1991.
133. Ben Bella ciągle toczy boje z opozycją. Zamiast zająć się programem pozytywnym, rozprawia
się z przeciwnikami (...) Ciągle ktoś spiskuje, a rząd sparaliżowany jest ciągłą groŹbą przewrotu.
Kapuściński, Wojna, s. 103.
W tekstach traktujących o walce zbrojnej związek frazeologiczny ktoś

złożył broń ma znaczenie ‘ktoś zaprzestał walki, poddał się, skapitulował’, podobne
znaczenie w tego typu tekstach ma zwrot ktoś ustąpił (z) pola a. placu ‘ktoś wycofał
się, zrezygnował, przestał walczyć, uznał się za pokonanego’. A. Krasnowolski pisał:
„Za dowód zwycięstwa uchodzi zwykle pozostanie na polu bitwy, gdy tymczasem
90
zwyciężony z niego ucieka”41. Podane związki odnotowano także w tekstach poli-
tycznych. Mają tu one metaforyczne znaczenia ‘ktoś zaprzestał określonych działań,
dążeń, aspiracji politycznych, zrezygnował z posiadanej pozycji, władzy; uznał czyjąś
wyższość, przewagę’. Przejdźmy do przykładowych cytatów:
134. Sztandarowy polityk postępowego skrzydła katolików włoskich złożył tym razem broń raz na
zawsze. Breza, s. 495.
135. Nie jest Źle, jeśli wybitni działacze związkowi przedstawiają to, co mają przeciwko sobie w listach
otwartych, jak uczynili to Andrzej Gwiazda i Lech Wałęsa. Jest rzeczą zwyczajną, (...) że dawni towa-
rzysze walki w pewnej chwili i w zmienionej lub nowej sytuacji stają naprzeciwko siebie. Niedobrze
dzieje się dopiero wówczas, jeśli ustępują pola. Prz.Tech. 22, 1981.
136. Sprawa Brandta. (...) Uznał, że będzie mądrzej ustąpić placu następcy. Literatura 15, 1976.
Niektóre przedstawione w tej części rozprawy cytaty ujawniają, że z metaforyzacją

połączeń mogą wiązać się pewne zmiany na płaszczyźnie syntaktycznej, w zakresie
łączliwości leksykalnej. Przy komponentach nominalnych frazeologizmów pojawiają
się niekiedy przydawki różniące się od określeń właściwych dla tych komponentów
w tekstach militarnych. Nowe przydawki sygnalizują, że związki nie zostały użyte
w znaczeniu właściwym dla walki (zbrojnej) [por. podjęcie walki strajkowej (cytat
115); ktoś staje w szranki walki o nominację (cytat 119); ktoś staje w szranki elekcji (cytat 120);
ktoś staje w szranki wyborcze (cytat 121); walka prestiżowa toczy się (cytat 129) itp.]. Niektóre
konotowane przez frazeologizmy pozycje (obligatoryjne, fakultatywne), realizowane
w tekstach militarnych przez nazwy osób lub zbiorowości ludzkich, wypełniane są
w tekstach politycznych także przez rzeczowniki należące do innych klas znaczenio-
wych (zob. cytaty 113, 123, 124).
C. Wojskowi specjaliści piszą, że walka zbrojna zbiorowości jest „kom-
pozycją ruchu i ognia – uderzenia, manewru i ognia”42. Okazuje się, że połączenia,
które w tekstach militarnych wyrażały ruchy wojska wobec ostrzału nieprzyjaciela,
określony manewr wojska pojawiają się w nowych, metaforycznych znaczeniach
w tekstach politycznych.
Związki: ktoś znajduje się pod o(b)strzałem czegoś (gł. krytyki), pod obstrzałem
w zarejestrowanych tekstach politycznych mają przenośne znaczenie ‘ktoś, coś, czyjaś
działalność są poddawane krytyce wielu osób’. Człon fakultatywny – wyraz krytyki
– ujednoznacznia semantykę połączenia. Oto przykładowe konteksty:
137. Rząd znalazł się pod coraz mocniejszym ostrzałem krytyki. Tyg. Dom. 16, 1981.
138. Konstytucja ta nie zaspakajała ambicji i dążeń sił konserwatywnych i antydemokratycznych.
Od początku znajdowała się pod obstrzałem ostrej krytyki polityków i publicystów z ich obozu.
ŻW 94, 1985.
139. USA przed wyborami. Dr Kissinger pod obstrzałem.
Na takim właśnie tle trzeba rozpatrywać sukcesy i obecną krytykę polityki zagranicznej dr Kissingera.
Nawet zwolennicy jego linii i celów nie mogli się zgodzić na te metody (...) Niektórzy idą w swej
krytyce dalej, kwestionują jego sukcesy. Pokój w Wietnamie? Był nieunikniony, mógł nastąpić
41 A. Krasnowolski, Przenośnie mowy potocznej..., cz. 2, s. 4.

91
w lepszych warunkach. Porozumienie z ZSRR? Siłą napędową był radziecki program pokoju i że-
lazna wytrwałość w jego forsowaniu. Jeszcze inni (...) są pierwsi w wypominaniu niepowodzeń.
TL 85, 1976.
Zwrot ktoś idzie na pierwszy ogień w tekstach militarnych ma znaczenie ‘ktoś idzie
w pierwszych szeregach nacierających, pod najsilniejszy ogień nieprzyjaciela’. Stąd
wywodzą się elementy semantyczne ‘na początek, jako pierwszy’, które dominują
w znaczeniu metaforycznym badanego połączenia, por.:
140. Między marcem a czerwcem odbędą się wybory we wszystkich krajach Europy Środkowej. Na
pierwszy ogień poszła NRD. Ł 13, 1990.
141. Usunięcie „beneficjentów rewolucji kulturalnej” z kierownictwa („bossów działających zza ku-
lis”), otworzyło drogę do ofensywy. Na pierwszy ogień poszły te siły w wyższym i średnim korpusie
oficerskim armii, które otwarcie wyrażały swą dezaprobatę dla linii kierownictwa od III plenum KC
KPCh (z grudnia 1978 r.). Polityka 3, 1983.
142. Ceausescu rozpoczynał rządy absolutne od „podmieniania” ludzi. Na pierwszy ogień poszła
stara inteligencja; najpierw wyrzucano ich z posad, potem z miasta, zwalniając miejsca dla świeżych,
oddanych sił. GŚ 4, 1990.
143. Minister finansów musi pilnować kasy państwa. Jest jednak pod olbrzymią presją innych członków
rządu, którzy zawsze chcą wywalczyć jakieś ulgi. Do tej pory przy kłótniach o pieniądze na pierwszy
ogień szli wiceministrowie, a Balcerowicz był w odwodzie. GŚ 301, 1991.
Związki: ktoś zwarł szeregi, ktoś wyrównuje front, ktoś skrócił front w tekstach
traktujących o walce zbrojnej oznaczają określony manewr wojska. W tekstach
politycznych zwrot ktoś zwarł szeregi ma metaforyczne znaczenie ‘ktoś (jakaś społecz-
ność, organizacja polityczna) w sytuacji zagrożenia zaprzestał wewnętrznych sporów,
wzmocnił się, skonsolidował; wyraźnie ukierunkował swe działania, skoncentrował
je na pewnych aspektach’. Oto przykłady:
144. W obliczu wspólnego wroga cały obóz konserwatywny, targany dotychczas animozjami między
chiracowską RPR, giscardowską UDR zewrze na pewno szeregi. Polityka 20, 1981.
145. Obrzucanie polityków, których się nie lubi, nabiałem i jarzynami (...) Czy dramatyzowanie sytuacji
i cała ta panika wywołana przez działaczy SLD wokół jajek i pomidorów nie jest szukaniem wroga,
który pomoże zewrzeć szeregi przed zbliżającymi się wyborami parlamentarnymi? Gość Niedz.
20, 1997.
146. Obowiązkiem partii jest zewrzeć szeregi, zdecydowanie zwalczać siły wrogie dążące do dez-
organizacji życia i anarchii, uświadamiać całemu społeczeństwu istniejące zagrożenia. Głowiński,
Peereliada, s. 249.
147. W obozie socjalistycznym zwarcie szeregów, zaostrzenie polityki wewnętrznej, zmniejszenie
wrażliwości na opinię światową. Kultura 46, 1981.
148. Wkrótce potem partia niemiecka, śmiertelnie zagrożona, przeprowadza gorączkowe „zwarcie
szeregów”. Polityka 20, 1982.
Metaforyczne znaczenie związku ktoś wyrównuje front ‘ktoś ujednolica działania,

podstawy ideologiczne organizacji, partii’ oraz przenośne znaczenie zwrotu ktoś
skrócił front ‘ktoś (jakaś organizacja, partia polityczna) zaprzestał działań, które nie
miały szans zakończenia się sukcesem, zrezygnował z pewnych postulatów, by móc
obronić inne, możliwe do obronienia’ ujawniają się np. w kontekstach:
92
149. Mnożyć nie słowa, lecz fakty i inicjatywy, nie czekając na rozwiązania centralne. Więcej uwagi
poświęcić kontroli wykonywania uchwał. Wyrównywać front działania, pobudzając pracę wielu
biernych dotąd organizacji partyjnych. SzL 194, 1981.
150. Ref. II Plenum CKSD (...) Musimy, nie dokonując w żadnym zakresie odwrotu – zdecydowanie
wyrównać front działania na całym obszarze programowym. KP 74, 1981.
151. KPZR skróciła front, zrezygnowała z walki o konstytucyjny zapis swojej kierowniczej roli i święcie
obiecała, że chociaż o swoją pozycję nadal będzie walczyć – to tym razem metodami demokratycz-
nymi. GW 34, 1990.
W tekstach politycznych zwrot ktoś skrócił front otwiera miejsce dla wyrazu dzia-
łania. Wyraz ten sygnalizuje, że związek uległ derywacji semantycznej.
D. Metaforyzacji ulegają także utrwalone połączenia, które w tekstach militarnych
wyrażały użycie w zmaganiach określonego typu broni, sposób operowania bronią.
Połączenie ktoś idzie na ostre pierwotnie, w sytuacji walki zbrojnej ozna-
czało, że ktoś walczy, używając ostrej broni, kłującej lub siecznej. Z wyrażeniem na
ostre wiązano także znaczenie ‘bezwzględnie, bezpardonowo’. Wszystkie te elementy
semantyczne motywują metaforyczne znaczenie połączenia idzie na ostre ‘w polityce
bezwzględnie ścierają się dwie przeciwne strony’, ujawniające się w podanym poniżej
tekście politycznym:
152. We Francji idzie na ostre. Ale o charakterze tej walki i jej losach nie decyduje wzmożenie
represji politycznych; sprawa najważniejsza, rozstrzygająca, to wzrost oporu. Pomianowski,
s. 87.
Jeżeli uczestnik walki zbrojnej uderzył przeciwnika płazem, tj. płaską, sze-
roką stroną broni siecznej (nie ostrzem), to mógł mu jedynie zadać ból, upokorzyć,
a nie zranić, zabić. W konsekwencji było to często równoznaczne z darowaniem ży-
cia. Tu należy szukać motywacji metaforycznego znaczenia połączenia ktoś puszcza
coś (komuś) płazem ‘ktoś daruje coś (komuś), okazuje pobłażliwość wobec czegoś
(kogoś)’. W tekstach politycznych zwrot ten często występuje z przeczeniem, por.:
153. O upadku „tęczowej koalicji” Brutona mogą przesądzić katastrofalne rezultaty socjaldemokratów
z Partii Pracy. Wyborcy laburzystów zemścili się za „zdradę”, odwrócenie sojuszy w 1992 roku, gdy
socjaldemokraci odeszli od „odwiecznej” koalicji z Fianna Fail i poparli Fine Gael. W tradycyjnym
systemie politycznym Irlandczycy takich wolt nie puszczają płazem. GW 132, 1996.
154. Sosnkowski odciął się już jak najbardziej stanowczo od mafii, o której mówił minister Stań-
czyk. Sosnkowski nie puścił jednak tej obrazy płazem i na następnym posiedzeniu rządu w dniu 26
kwietnia zastrzegł się przeciwko posądzaniu go o tolerowanie organizacji wojskowej w kraju i o
udzielenie w jej szeregach przytułku mafii. Literatura 10, 1976.
W sytuacji walki zbrojnej zwroty: ktoś trzyma kogoś na muszce, ktoś

weźmie kogoś na muszkę oznaczają, że ktoś tak nakierował (nakieruje) broń na
dany obiekt (cel), że obiekt ten jest (będzie) dokładnie na linii strzału. W tekstach
politycznych ujawnia się metaforyczne znaczenie podanych związków – ‘ktoś
zwraca (zacznie zwracać) na kogoś baczniejszą uwagę, ktoś obserwuje (zacznie
obserwować) kogoś, ktoś prześladuje (zacznie prześladować) kogoś’. Oto przy-
kładowe konteksty:
93
155. Panowie i pułkownicy (...) wyginęli w trzydziestym dziewiątym, a tych co zostali, to my i tak
weŹmiem na muszkę. Łubiński, s. 6.
156. Pod sztandarami islamskiego fundamentalizmu porywa się samoloty, wysadza w po-
wietrze przedszkola i trzyma na muszce Salmana Rushdiego. W imię tego fundamentalizmu za
czasów Chomeiniego dokonywano egzekucji na tysiącach ludzi, obcinano im ręce czy uszy. GŚ
165, 1993.
E. Zwrotom: ktoś rzucił (komuś) rękawicę, ktoś podjął (rzuconą) rękawicę dały
początek symboliczne zachowania niegdyś związane bezpośrednio z walką zbroj-
ną, oznaczające wyzwanie na pojedynek, do walki oraz przyjęcie wyzwania43.
W tekstach politycznych związki te ulegają metaforyzacji. Zwrot ktoś rzucił (komuś,
czemuś) rękawicę ma tu przenośne znaczenie ‘ktoś otwarcie wystąpił przeciw ko-
muś, czemuś (pewnym poglądom, koncepcjom politycznym itp.)’, zaś frazeologizm
ktoś podjął (rzuconą) rękawicę ma przenośne znaczenie ‘ktoś nie zlekceważył czyichś
prowokacyjnych działań, zdecydował się na wystąpienie przeciw komuś, czemuś, na
walkę polityczną z kimś, z czymś’. W tekstach politycznych druga pozycja konotowana
przez zwrot ktoś rzucił (komuś, czemuś) rękawicę realizowana jest nie tylko przez
rzeczowniki osobowe – niekiedy w tej pozycji pojawiają się rzeczowniki nieosobowe
(por. cytaty: 158, 159) – jest to sygnał, że połączenie uległo metaforyzacji. Przejdźmy
do przykładowych kontekstów:
157. Ruckoj rzucił Jelcynowi rękawicę 10 kwietnia ogłaszając, że ich poglądy są nie do pogodzenia.
Wprost 17, 1993.
158. To stare, (...) posługując się zachowaną jeszcze tu i ówdzie władzą, próbuje dyskryminować
pokolenie młodych komunistów, którzy mają odwagę rzucać rękawicę skompromitowanym strukturom
i ludziom. Czas 13, 1981.
159. Ameryka bilansuje rocznicę rządów prezydenta Ronalda Reagana w Białym Domu, (...) kulisy
zwycięstwa Reagana nad Jimmy Carterem. Już w kampanii wyborczej Reagan rzucił rękawicę nie
tylko (...) establishmentowi Cartera i demokratów, ale postępowi i odprężeniu. Rzeczpospolita
27, 1982.
160. Front libańskich sił postępowych i palestyńska rewolucja podjęły rękawicę rzuconą
przez rodzimą reakcję i jej protektorów. W tej walce na beczce prochu ma się narodzić nowy Liban.
ŻLit. 35, 1976.
4. W tekstach traktujących o polityce frazeologizacji ulegają także związki

wyrazowe, które występowały w tekstach militarnych jako połączenia luźne.
Metaforyzacji uległy np. połączenia: ktoś i ktoś stoją po różnych stronach bary-
kady; ktoś znajduje się po drugiej stronie barykady; z przeciwnej strony barykady;
ktoś i ktoś stoją po jednej stronie barykady44. Przeniesienie obrazu ludzi – przeciwni-
43 Te frazeologizmy o motywacji symbolicznej były przedmiotem zainteresowania m.in. A. M. Le-
wickiego, A. Pajdzińskiej, A. Krasnowolskiego, J. Bystronia (zob. A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, Frazeo-

logia..., s. 314; A. Pajdzińska, Frazeologia a zmiany..., s. 481, 483, 486, 487; A. Krasnowolski, Przenośnie
mowy potocznej..., cz. 2, s. 55-56; J. Bystroń, Przysłowia polskie..., s. 100).
44 Utrwalone związki z komponentem barykada uwzględnili A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, B. Re-
jakowa w pracy Z zagadnień frazeologii (zob. A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, B. Rejakowa, Z zagadnień
frazeologii..., s. 52-53).
94
ków, rozdzielonych przez barykady, do polityki motywowane jest tym, że strony
działające w polityce także często dzielone są – już nie przez fizyczne zapory, jak
w walce – ale przez inne, przeciwstawne koncepcje, opinie o określonych kwe-
stiach politycznych, ekonomicznych, ideologicznych – niejednokrotnie nie można
ich uzgodnić, znaleźć kompromisu.
Zwrot ktoś i ktoś stoją po różnych stronach barykady w tekstach politycznych ma
metaforyczne znaczenie ‘ktoś i ktoś mają inne poglądy, sądy, opinie o wielu różnych
kwestiach politycznych, ideologicznych, ekonomicznych itp.’; związek ktoś znajduje
się po drugiej stronie barykady wyraża metaforycznie, że ‘ktoś ma inne niż ktoś inny
poglądy polityczne’, a połączenie z przeciwnej strony barykady ma przenośne znacze-
nie ‘mający inne, często przeciwstawne koncepcje, poglądy polityczne’. Natomiast
zwrot ktoś i ktoś stoją po jednej stronie barykady wyraża metaforycznie, że ‘ktoś
i ktoś (ludzie, społeczności, państwa) są jedną ze stron w konflikcie’. Oto konteksty,
w których ujawniają się znaczenia naddane tych połączeń:
161. Ideologiczne spory – czy to państwo ma bezpośrednio kreować miejsca pracy, jak obiecuje i chce
Jospin, czy powinno tylko temu sprzyjać poprzez nakłady na oświatę i technologie, jak uważa Blair
– nabiorą konkretnego wymiaru. „Dagens Nyheter” wymienia i inne kwestie, w których lewicowi
„towarzysze” (jak mówią Jospin czy premier Szwecji Persson) i „koledzy” (jak mówi Blair) stoją po
różnych stronach barykady. Problemy te dzielą zresztą lewicę zachodnioeuropejską w najróżniejszy
sposób. Brytyjczycy i Szwedzi sprzeciwiają się wspólnej polityce obronnej (której chcą Niemcy i Fran-
cuzi) (...) O ile większość rządów opowiada się za prowadzeniem w Unii wspólnej polityki azylowej
i policyjnej, o tyle Brytyjczycy są temu kategorycznie przeciwni. GW 132, 1997.
162. „Fundamentaliści” to ci wszyscy, których można określić mianem nieprzejednanych. Rojąc ciągle
mrzonki o „rewolucji solidarnościowej”, gotowi są posunąć się do wszystkiego w imię realizacji swych
utopijnych koncepcji. Po drugiej stronie barykady znajdują się „ekshibicjoniści polityczni”. Nie zrozu-
mieli oni nic z procesów społecznych, które doprowadziły do Sierpnia, a przyczyn kryzysu upatrują
w różnego rodzaju „spiskach”. Polityka 14, 1982.
163. Ktoś powiedział trafnie, że wystarczy posłuchać jednego, aby usłyszeć wszystkich, nawet tych
z przeciwnej strony barykady ideowej. Język polityka bez osobowości jest sztampowy, programowy,
broszurowy. Fakty 16, 1997.
164. Bonsdorff widzi także poważną gwarancję nie dopuszczenia do wojny nuklearnej w całej historii
stosunków z USA – Rosja i USA – ZSRR. I w pierwszej i w drugiej wojnie światowej – stwierdza, oba
te państwa stały po jednej stronie barykady. Kultura 24, 1981.
Odnotowano także połączenia o znaczeniu przenośnym, dla których punktem wyjścia

była metafora, leżąca u podstaw derywacji semantycznej podanych wyżej zwrotów. Do
połączeń tych należy związek ktoś przechodzi na drugą stronę barykady o metaforycz-
nym znaczeniu ‘ktoś przejmuje poglądy, które ma inna siła polityczna’, por.:
165. Wielu, którzy jeszcze w 1953 i 1954 byli gotowi poprzeć partię (...) coraz częściej przechodziło na
drugą stronę barykady, wiązało się z siłami wrogimi systemowi jako takiemu. Kultura 46, 1981.
W tekście politycznym zarejestrowano także połączenie ktoś siedzi okrakiem

na barykadzie – jest to z jednej strony gra metaforą, na której opierają się wymie-
nione poprzednio frazeologizmy, z drugiej zaś jest to żart, kpina (stworzenie sytuacji
nierealnej, nie mającej odniesienia w sytuacji walki zbrojnej). Związek ktoś
95
siedzi okrakiem na barykadzie w badanym tekście ma przenośne znaczenie ‘ktoś nie
chce opowiedzieć się jako zwolennik żadnej ze stron występujących w polityce’:
166. – W którymś z waszych biuletynów czytałem wypowiedŹ jednego z działaczy Konfederacji. Pisał,
że siedzicie okrakiem na barykadzie.
– Odrzuciliśmy to stwierdzenie. Prawda jest taka, że siedzimy między dwoma barykadami i robimy,
co możemy, aby jak najszybciej zostały one rozebrane. Kultura 48, 1981.
*
Przedstawiony w tej części rozprawy materiał potwierdza słuszność sądu C.S. Le-
wisa o tekstach politycznych: „Książki dotyczące (...) polityki są w równym stopniu
metaforyczne, co książki dotyczące poezji czy kultu religijnego”45. Metaforyka
tekstów politycznych ujawnia, w jaki sposób jest postrzegana, doświadczana ta sfera
działań ludzkich. Nieocenione stają się tu frazeologizmy będące „szkołą myślenia
metaforycznego”46.
W niektórych związkach frazeologicznych współczesnej polszczyzny szczegól-
nie wyraźnie odzwierciedla się ujmowanie POLITYKI jako WALKI (ZBROJNEJ).
Wyróżniają się tu następujące typy jednostek:
z walką (zbrojną) – oraz z członu określającego, który odsyła – bezpośrednio
lub pośrednio – do polityki, np. walka polityczna.
2. Połączenia, które zawierają dwa metaforyczne komponenty; człon główny tych
związków wywodzi się z walki (zbrojnej), np. zimna wojna.
3. Związki, które występowały już w tekstach militarnych w postaci utrwalonych
połączeń o określonym znaczeniu metaforycznym, metonimicznym. W tekstach
politycznych jednostki te zyskują nowe, przenośne znaczenia (tak jest chociażby
w przypadku zwrotu ktoś złożył broń).
4. Związki, które pojawiły się w tekstach militarnych w postaci połączeń luźnych;
frazeologizacji uległy dopiero w tekstach politycznych (zob. zwrot ktoś znajduje
się po drugiej stronie barykady).
Przeprowadzone analizy stanowią kolejny dowód na to, że „frazeologia języka jest
(...) ściśle związana z życiem społeczeństwa, które się owym językiem posługuje”47.
W zasobie frazeologicznym ujawnia się to, co szczególnie wyraźnie zaznacza się
w określonych sferach działań ludzkich.
45 C.S. Lewis, Miracles, London-Glasgow 1947, s. 76.

46 A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, Frazeologia..., s. 320.
47 Tamże, s. 314.
96
III. 3. Metafora DZIAŁANIA EKONOMICZNE to WALKA (ZBROJNA)
C.S. Lewis słusznie zauważył, że „książki dotyczące (...) ekonomii są w równym

stopniu metaforyczne, co książki dotyczące poezji czy kultu religijnego”48. W tej
części rozprawy przedstawiony zostanie jeden z ważniejszych aspektów metaforyki
tekstów traktujących o ekonomii – ujmowanie DZIAŁAŃ EKONOMICZNYCH
w terminach WALKI (ZBROJNEJ). Aspekt ten wyraźnie ujawnia się w polskiej fra-
zeologii. Potwierdza się tu po raz kolejny fakt, że frazeologizmy są swoistą „szkołą
myślenia metaforycznego”49, a „frazeologia języka jest (...) ściśle związana z życiem
społeczeństwa, które się owym językiem posługuje”50.
Oto przykłady tekstów, które porządkuje metafora DZIAŁANIA EKONOMICZ-
NE to WALKA ZBROJNA – ujawnia się w nich wyraźnie kontekstowa irradiacja
semantyczna51:
167. Przegrana bitwa Pepsi.
Pepsi, światowy numer dwa napojów gazowanych, chcąc prześcignąć Coca-Colę na rynkach po-
zaamerykańskich, rozpoczęła w 1994 roku wielką ofensywę. Kosztowała ją 2 mld dolarów i nie
przyniosła spodziewanych wyników (...) Dwa lata temu Pepsi usiłowała przejść do kontrofensywy.
Za cel wybrała rynki znane z niskiej konsumpcji napojów gazowanych i o silnym potencjale wzrostu.
Skończyło się to wielkim niepowodzeniem w Ameryce Łacińskiej. W 1996 roku koncern rozpoczął
bezprecedensową ofensywę marketingową zmieniając kolor swego logo na niebieski. Niezwykle
kosztowna kampania (...) W pierwszym semestrze 1996 r. światowa sprzedaż Pepsi wzrastała o po-
łowę wolniej niż Coca-Coli (...) Jeden po drugim padały bastiony koncernu. Obecnie Coca-Cola stała
się nr 1 w Rosji. Wenezuelskie zakłady dotąd butelkujące pepsi przestawiły się na coca-colę. Pepsi
poniosła też straty w Meksyku (...)
– Nie doceniliśmy siły Coca-Coli – przyznaje Roger Enrico, prezes Pepsi Co. – Możemy toczyć ciężką
walkę o każdą piędŹ terenu jedynie, gdy konsumenci nie mają określonych preferencji. GW 233,
1996.
168. Batalia, jaką toczą koncerny Coca-Cola i Pepsi Co, dwaj potentaci na rynku napojów gazo-
wanych, miała w ostatnim okresie charakter wojny pozycyjnej. Przeciwnicy okopali się na linii
frontu, broniąc zaciekle dotychczasowego stanu posiadania. W tym roku zapowiada się przełom.
Pod sztandarami błękitu do frontalnego ataku przystępuje Pepsi. Zmobilizowano już dwa filary,
na których opiera się strategia reklamowa koncernu: Cindy Crawford i Andre Agassiego. Ubrani
w kolorze blue czekają już na znak. Sięgnięto też po posiłki. Nowym sprzymierzeńcem „obozu
Pepsi” została Claudia Schiffer. Za udział w kampanii modelka otrzyma (...) trzy miliony dolarów.
ŻnG 18, 1996.
169. Sensacyjne porozumienie władz USA z koncernami tytoniowymi.
Droga fajka pokoju.
Producenci papierosów po raz pierwszy wezmą na siebie część kosztów walki z nikotynowym nało-
giem (...) W zamian zyskają ochronę przed pozwami sądowymi ze stron ofiar palenia. Takie są zarysy
bezprecedensowego w historii USA porozumienia, które podpisali przedstawiciele amerykańskiego
przemysłu tytoniowego i władze 40 stanów. Od czasu, gdy w 1994 roku Bill Clinton wydał wojnę
48 C.S. Lewis, Miracles..., s. 76.

49 A.M. Lewicki, A. Pajdzińska, Frazeologia..., s. 320.
50 Tamże, s. 314.
97
nikotynie, prokuratorzy stanowi prowadzili bezprecedensową walkę z tytoniowymi baronami.
Jednak chwilę po podpisaniu 70-stronicowej umowy trudno było odróżnić przyjaciół od wrogów.
GW 144, 1997.
Co motywuje ujmowanie DZIAŁAŃ EKONOMICZNYCH w terminach militar-

nych? W sferze EKONOMII – podobnie jak w WALCE (ZBROJNEJ) – występuje
element rywalizacji. Ludzie, zbiorowości ludzkie często stają w pozycji przeciwników.
Zmagają się ze sobą w dążeniu do celu, zmierzają do zdominowania drugiej strony.
W obu domenach przeprowadzane są zintegrowane, zintensyfikowane, określone
czasowo działania celowe, wymagające dużego nakładu sił i środków. W sferze
EKONOMII pewne działania, byty (głównie pieniądze52), posunięcia prawne mogą
spełniać podobną funkcję jak broń w WALCE ZBROJNEJ. Służą do zwalczania
przeciwnika, do ataku, obrony; umożliwiają osiągnięcie wytyczonego celu.
Ujmowanie DZIAŁAŃ EKONOMICZNYCH w terminach WALKI (ZBROJ-
NEJ) może mieć określone funkcje pragmatyczne. Niekiedy służy kształtowaniu
w odbiorcach postaw szczególnie zaangażowanych. Sprzyja temu iluzja trudnej,
niebezpiecznej sytuacji wojennej, wymagającej poświęcenia, bohaterstwa. Celem
wielu tekstów ekonomicznych, utrzymanych w konwencji militarnej, jest pobudzenie
do działania dużych zbiorowości ludzkich, sterowanie ich poczynaniami. D.N. We-
sołowska zauważyła, że w tego typu tekstach wykorzystuje się „dla zmobilizowania
wielkich zespołów ludzkich (...) najstarszy sposób organizowania zespołów ludzkich
i kierowania ich poczynaniami – strategię wojenną”53. Przedstawianie DZIAŁAŃ
EKONOMICZNYCH w terminach WALKI (ZBROJNEJ) może służyć melioryzo-
waniu tych działań. Traktowane są one jako coś tak ważnego jak walka, wojna,
w której chodzi o zachowanie istnienia człowieka, całych zbiorowości, narodu;
w której ludzie w obronie wyższych wartości nie wahają się poświęcić zdrowia, ży-
cia. Metaforykę militarną wykorzystuje się także po to, by opisy, relacje stawały się
bardziej sugestywne, obrazowe.
*
Potwierdza się tu po raz kolejny teza J. Bartmińskiego, że „mówienie o (...) zda-
rzeniach społecznych za pomocą słów nazywających zachowania fizyczne jest regułą
na gruncie frazeologii”54. Związki frazeologiczne motywowane walką (zbroj-
ną) rejestrowane są w tekstach ekonomicznych dosyć często. Występują tu różne
typy tych utrwalonych połączeń. Najczęściej notowane są jednostki wywodzące się
z domeny wojny.
52 Dobitnie wyraził to jeden z bohaterów telenoweli Plebania – Tracz:
„W dzisiejszym świecie najlepszą bronią są pieniądze, a ja potrafię się nią świetnie posługiwać”
(TVP1, 8. 12. 2001).
53 D.N. Wesołowska, Demobilizacji nie było (wnioski leksykologiczne), w: Wybór tekstów do nauki
o języku polskim, oprac. W. Gruszczyński, G. Majkowska, H. Satkiewicz, Warszawa 1988, s. 238.

98
Wśród frazeologizmów motywowanych walką (zbrojną) wyraźnie wyróż-
niają się trzy typy jednostek:
1. Związki, składające się z metaforycznego członu głównego – związanego pierwot-
nie z walką (zbrojną) [walka (walczyć), wojna, kampania, strategia] – oraz
z członu określającego, który odsyła – bezpośrednio lub pośrednio – do domeny
ekonomii (np. walka ekonomiczna).
2. Połączenia, które w tekstach militarnych miały postać utrwalonych związków
wyrazowych, a w tekstach ekonomicznych zyskały nowe, metaforyczne znaczenia
(np. ktoś zmienił front).
3. Związki, które w tekstach mówiących o walce (zbrojnej) występowały
w postaci połączeń luźnych, a metaforyzacji uległy w tekstach ekonomicznych
(np. walka na wszystkich frontach).
1. Do pierwszej ze wskazanych grup należą m.in. połączenia: wojna ekonomiczna55,
wojna gospodarcza56, wojna handlowa, wojna celna, wojna cenowa (wojna taryfowa
lotnicza itp.); walka ekonomiczna, walka gospodarcza, walka konkurencyjna, walka
o rynki zbytu (ktoś walczy o rynki zbytu), walka o jakiś rynek (ktoś walczy o jakiś ry-
nek); kampania siewna, kampania przetwórcza, kampania cukrownicza (a. kampania
buraczana); kampania marketingowa, kampania reklamowa, kampania promocyjna;
strategia gospodarcza, strategia produkcyjna, strategia technologiczna, strategia
marketingowa.
Wyrażenia związane z domeną EKONOMII, zawierające metaforyczny człon
walka, wojna, zachowały istotną część prymarnego znaczenia tych wyrazów – ‘ście-
ranie się przeciwnych sił, zmierzających – przy pomocy odpowiednich środków –
do osiągnięcia określonego celu’.
W semantyce połączeń, zawierających metaforyczny komponent kampania, także
występuje istotna część prymarnego znaczenia członu głównego – ‘zespół zintegro-
wanych, zintensyfikowanych działań objętych jednym okresem i wspólnym celem’.
Dominuje tu uogólnione znaczenie ‘osiągnięcie jakiegoś celu’. Natomiast w znacze-
niu związków wyrazowych: strategia gospodarcza, strategia produkcyjna, strategia
technologiczna, strategia marketingowa pozostała część pierwotnego znaczenia
wyrazu strategia – ‘teoria i praktyka przygotowania i prowadzenia jakichś działań,
ich poszczególnych etapów’.
A. Okazuje się, że nawet definicje zjawisk, do których odnoszą się badane wyra-
żenia, zamieszczane w pracach ekonomicznych, często utrzymywane są w konwen-
55 Autorzy wojskowego słownika terminologicznego NATO pojęcie wojna ekonomiczna definiowali
jako ‘agresywne użycie środków ekonomicznych dla osiągnięcia celów narodowych’ (NATO Glossary
of Military Terms and Definitions in English and French AAP-6(J) 1971, s. 52-53).
56 Związkowi wojna gospodarcza E.J. Osmańczyk przypisuje znaczenie ‘bojkot gospodarczy wobec
przeciwników politycznych, ideologicznych i innych’. Opisane aspekty wojny gospodarczej jeszcze wy-
raźniej ujawnia definicja J. Chmurkowskiego, por. ‘wielostronny, często totalny system osłabienia lub
niszczenia ekonomiki przeciwnika’ (zob. E.J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ..., s. 579; J. Chmurkowski,
Embargo strategiczne, Warszawa 1971, s. 15).
99
cji militarnej. Przykładem niech będą charakterystyki wojny gospodarczej i wojny
handlowej. J. Chmurkowski wyjaśnia: „Pojęcie wojny gospodarczej obejmuje (...)
system celów i środków (...) oddziaływania na gospodarkę przeciwnika (...) Ce-
lem tego oddziaływania jest zdobycie przewagi gospodarczej, a pośrednio także
militarnej nad nieprzyjacielem przez zniszczenie lub osłabienie jego potencjału
ekonomicznego(...) Wojna gospodarcza, podobnie jak i inne rodzaje walki, składa się
nie tylko z ofensywnych, lecz i defensywnych działań. Obejmuje ona zarówno atak
na gospodarkę przeciwnika, jak też obronę własnej gospodarki przed uderzeniami
nieprzyjaciela”57.
O wojnie handlowej Z. Bako pisze: „Przyczyną wojen handlowych – podobnie jak
zwykłych wojen – może być w równym stopniu nieporozumienie, co sprzeczność
interesów. Podobnie też, jak prawdziwe wojny, wojny handlowe mogą wynikać
z podjęcia przez którąś ze stron akcji policyjnej, nie dającej się później utrzymać w z
góry zakreślonych granicach (...) Trudno jest odróżnić wojnę handlową prowadzoną
w interesie obrony własnego rynku od poczynań osłabiających potencjał (...) eko-
nomiczny przeciwnika”58.
Jak widać, ekonomiści także wyraźnie dostrzegają podobieństwa między praw-
dziwymi wojnami, a wojnami gospodarczymi, handlowymi itp.
Analizy lingwistyczne wykazały, że związki wyrazowe: walka ekonomiczna,
walka gospodarcza są w zasadzie bliskoznaczne, podobnie jak wyrażenia: wojna
ekonomiczna, wojna gospodarcza. Specjalizacji ulegają, różnicują się znaczeniowo
dopiero te połączenia z komponentami walka, wojna, które zawierają bardziej szcze-
gółowe określenia, tj. komponenty: handlowa, celna, cenowa, taryfowa lotnicza,
konkurencyjna, o rynki (zbytu) itp.
Połączenie wojna handlowa59 jest hiponimem wyrażeń: wojna ekonomiczna, wojna
gospodarcza. Komponent handlowa ogranicza zakres połączenia tylko do działań
ekonomicznych związanych z handlem.
W wyrażeniu wojna celna60 komponent przymiotnikowy powierzchniowo wyraża
walencję środka czynności (podobna konstrukcja występuje chociażby w połączeniu
wojna atomowa). Ujawnia się tu sposób postrzegania cła – ustawy, działania praw-
nego – jako narzędzia walki w pewnych działaniach handlowych. Ekonomiści
także zauważają, że cła w domenie gospodarczej mogą spełniać podobne funkcje,
jak broń w walce zbrojnej. Z. Kamecki pisze: „Cła służą jako oręż ekspansji
57 J. Chmurkowski, Embargo..., s. 16.

58 Z. Bako, Wojna ekonomiczna, Warszawa 1983, s. 15, 20-21.
59 Stankiewicz pojęcie wojny handlowej definiuje jako ‘zespół poczynań niewojskowych, zmierzają-
cych do osłabienia zewnętrznych więzi handlowych potencjalnego przeciwnika’ (przedruk w: Z. Bako,

Wojna..., s. 15). Celem wojny handlowej może być oczywiście także obrona własnego rynku.
60 W definicji wojny celnej E.J. Osmańczyka dominują elementy semantyczne ‘konflikt dwóch stron’
– por. wojna celna to ‘konflikt w handlu zagranicznym między dwoma państwami lub grupą państw
wzajemnie utrudniającymi sobie wymianę handlową przez podwyższanie stawek celnych’ (E.J. Osmań-
czyk, Encyklopedia ONZ..., s. 578).
100
ekonomicznej i politycznej. Cła retorsyjne (...) stosowane są jako środek odwetu
danego kraju na pewne posunięcia ekonomiczne czy polityczne kraju trzeciego (...)
Celem tych ceł jest wywieranie presji na tamten kraj”61.
W pracach ekonomistów, m.in. w opracowaniach A. Beaufre’a62, Z. Bako63, poja-
wia się nawet nazwa „broń ekonomiczna”. Charakteryzuje się ją jako „niewojskowe
instrumenty siły”64, „środek działania, (...) nacisku”65. A oto jak ujawnia się takie
postrzeganie funkcji ceł w opisach wojny celnej: „Wojna celna jest szeregiem aktów
retorsji, (...) nałożenie wyższych ceł na towary pochodzące z drugiego państwa, które
zarządzeniami celnymi lub zakazem importu zmniejszyło lub uniemożliwiło import
z państwa pierwszego”66.
Jak widać, na wojnę celną składają się działania, które przypominają pewne dzia-
łania zbrojne, np. atak, kontratak – opierają się one na właściwym wykorzystaniu
określonej „broni ekonomicznej”. Poza tym wojna celna definiowana jest przez poję-
cie zbioru (zespół zarządzeń, ustaw prawnych) – przez podanie pewnego kompleksu
działań definiuje się także prawdziwą wojnę.
Przejdźmy do charakterystyki następnego wyrażenia. Wojna cenowa67 określana
jest jako: „Rujnujące cenotwórstwo, (...) jedna z form konkurencji w oligopolu,
polegająca na obniżaniu cen, niekiedy poniżej kosztów wytwarzania; ma na celu
wyeliminowanie konkurenta z rynku”68.
Komponent przymiotnikowy analizowanego połączenia wskazuje na środek
czynności, narzędzie walki. W wojnie celnej, cenowej – podobnie jak w walce
zbrojnej – występują przeciwko sobie przeciwne strony. Prowadzą one działania
celowe, zmierzające – przy pomocy odpowiednich środków (w walce zbrojnej
przy użyciu broni, w sferze ekonomii przy pomocy odpowiedniego wykorzystania
ceł, obniżki cen) – do zdominowania przeciwnika, wyeliminowania go z domeny
działań.
W pracach ekonomicznych pojawiają się różne hiponimy wyrażenia wojna
cenowa. Należy do nich m.in. wyrażenie wojna taryfowa lotnicza69, określające
61 Z. Kamecki, J. Sołdaczuk, W. Sierpiński, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Warszawa

1971, s. 453-495.
62 A. Beaufre, Broń ekonomiczna, „Forum” 1969, nr 45.
63 Z. Bako, Wojna..., s. 35-41, 54-60, 66-80.
64 L.S. Sorley, Nonmilitary Instruments of Defense Policy, w: Nonnuclear Conflicts in the Nuclear
Age, S.C. Sarkesian (ed.), New York 1980, s. 99.

65 A. Beaufre, Broń ekonomiczna..., s. 37.
66 L. Ehrlich, Prawo narodów, Kraków 1958, s. 364.
67 W Słowniku ekonomicznym rosyjsko-polskim wyrażenie to rejestrowane jest w postaci wojna
o ceny. Notowane jest tu także rosyjskie połączenie âîéíŕ âŕëţňíŕ˙ i jego polski odpowiednik wojna wa-
lutowa (por. Słownik ekonomiczny rosyjsko-polski: około 35.000 haseł, red. D. Rydzewska, T. Krywol,
Warszawa-Moskwa 1984, s. 57).
68 Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 6, Warszawa 1996, s. 850.
69 A oto kilka innych wyrażeń, zawierających metaforyczny człon wojna, które określają różne
międzynarodowe konflikty ekonomiczne: wojna bananowa, wojna dorszowa, wojna tuńczykowa (zob.
E.J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ..., s. 578, 579, 582).
101
prowadzoną przez kompanie w latach siedemdziesiątych konkurencyjną walkę
o wysokość cen przewozów osobowych i towarowych. Narzędziem walki była tu
także obniżka cen.
Zastanawiające jest, dlaczego do domeny handlu odnosimy tak wiele połączeń
z komponentem wojna, por.: wojna handlowa, wojna celna, wojna cenowa, wojna
taryfowa lotnicza itp. Może dlatego, że w sferze handlu – podobnie jak w wojnie
– zmagają się często całe zbiorowości ludzkie, prowadzące uprzednio zaplanowane,
kompleksowe, zintegrowane, długoterminowe działania. W wojnie działania te
obejmują duże obszary globu ziemskiego, w handlu – niejednokrotnie duże zakresy
obrotu towarowego.
Do sfery EKONOMII (handlu, produkcji, usług) odnosimy niewiele połączeń,
zawierających metaforyczny człon walka (walczyć). Do nielicznych należą związki:
walka konkurencyjna, walka o rynki zbytu (ktoś walczy o rynki zbytu), walka o jakiś
rynek (ktoś walczy o jakiś rynek) oraz omawiane już wyrażenia: walka ekonomiczna,
walka gospodarcza.
W znaczeniu obu komponentów wyrażenia walka konkurencyjna zawarty jest
element semantyczny ‘rywalizacja’ – występował on także w prymarnym znaczeniu
wyrazu walka. Celem tej rywalizacji jest zyskanie rynków zbytu, źródeł zakupu surow-
ców, osiągnięcie jak najwyższych korzyści przy sprzedaży towarów itp. Ze względu na
to, że w połączeniu wystąpił człon walka, a nie wojna, wyrażenie to możemy odnieść
zarówno do działań handlowych, produkcyjnych, usługowych, prowadzonych przez
wielkie zbiorowości ludzkie, jak i do działań pojedynczych osób, reprezentujących
samodzielne podmioty gospodarcze.
Niektóre cele ekonomicznej rywalizacji, postrzeganej w terminach walki, bez-
pośrednio wyrażone zostały w połączeniach: walka o jakiś rynek (ktoś walczy o jakiś
rynek), walka o rynki zbytu (ktoś walczy o rynki zbytu) [wyraz zbyt ma m.in. znaczenie
‘sprzedaż, możność sprzedawania towarów’].
B. W znaczeniu utrwalonych połączeń, zawierających wyraz kampania, odno-
szonych do sfery ekonomii, tj. w znaczeniu wyrażeń: kampania siewna, kampa-
nia przetwórcza, kampania cukrownicza (a. buraczana), kampania marketingowa,
kampania reklamowa, kampania promocyjna – dominują nie elementy semantyczne
‘ścieranie się przeciwnych stron, dążących do zdobycia przewagi nad konkurentem’
– jak w znaczeniu przedstawionych poprzednio połączeń z metaforycznym członem
głównym walka, wojna – ale elementy semantyczne ‘zespół zintegrowanych, zinten-
syfikowanych działań, objętych jednym okresem i wspólnym celem’ (semantyka ta
jest także istotna dla znaczenia prymarnego wyrazu kampania).
Kampania siewna trwa w okresie wiosennym i jesiennym, nasilają się wtedy
określone prace polowe, mające na celu zasianie roślin uprawnych. Kampania prze-
twórcza obejmuje intensywny, ograniczony czasowo proces przerabiania określonych
surowców (owoców, warzyw) na gotowe produkty. Elementy semantyczne ‘określo-
ny czas trwania, nasilenie skoordynowanych działań celowych’ istotne są także dla
znaczenia wyrażenia kampania cukrownicza (a. kampania buraczana). Ze względu
102
na warunki klimatyczne w Polsce kampania cukrownicza trwa od późnej jesieni do
późnej zimy. Celem składających się na nią zintegrowanych, zintensyfikowanych
działań jest przetworzenie buraków na cukier. W polszczyźnie funkcjonują dwa
warianty wyrażenia. Częściej spotykamy wariant kampania cukrownicza, zawiera-
jący przymiotnik derywowany od nazwy zakładu produkcyjnego. Rzadziej pojawia
się wyrażenie kampania buraczana z członem podrzędnym pochodnym od nazwy
surowca wyjściowego.
We współczesnych tekstach coraz częściej rejestruje się wyrażenia: kampania
marketingowa, kampania reklamowa, kampania promocyjna. Spośród nich najbar-
dziej utrwalone i najczęściej spotykane jest połączenie kampania reklamowa. Dla
przeciętnego Polaka wyrażenia: kampania reklamowa i kampania promocyjna są
bliskoznaczne. Może to wynikać z faktu, iż użytkownik języka ma świadomość tego,
że wskazane kampanie mają pewne cechy wspólne. Zadaniem obu tych komapanii
jest bowiem zapoznanie jak najszerszego kręgu potencjalnych odbiorców z ofero-
wanym towarem, usługą, z ich zaletami, możliwościami nabycia itd.; celem tychże
kampanii jest zachęcenie, pozyskanie klienta. W wypadku kampanii promocyjnej są
to jednak najczęściej produkty, usługi, które dopiero pojawiają się na rynku, ponadto
promocja może obejmować bardzo różne zjawiska, np. określone kraje jako miejsca
wypoczynku, uprawianie sportów, zakup pewnych towarów itp. W kampanii promo-
cyjnej ważne jest także stworzenie odpowiedniego wizerunku firmy produkującej,
oferującej określone towary, usługi.
Wyrażenie kampania marketingowa jest hiperonimem wyrażeń: kampania reklamo-
wa, kampania promocyjna. Celem działań składających się na kampanię marketingową
jest kształtowanie produkcji, usług, a w szczególności obrotu towarowego w zależności
od potrzeb rynku, (u)tworzenie odpowiedniego wizerunku firmy, (wy)promowanie jej
produktów, towarów, usług, pozyskanie jak największej liczby klientów.
C. W tekstach notowane są także motywowane walką zbrojną wyrażenia:
strategia gospodarcza a. ekonomiczna oraz ich hiponimy strategia produkcyjna, stra-
tegia technologiczna, strategia marketingowa. Zarówno w dziedzinie walki zbroj-
nej, jak i w sferze ekonomii tworzona jest określona strategia, obejmująca teorię
i praktykę przygotowania i prowadzenia działań celowych, ich poszczególnych etapów.
Strategia ta ujawnia się wyraźnie w działaniach dobrze prosperujących firm.
2. Działania, stany rzeczy właściwe dla EKONOMII często wyrażane są meta-
forycznie przez połączenia, które pierwotnie występowały w tekstach militarnych
w postaci utrwalonych związków wyrazowych. Nowe, przenośne znaczenia tych
połączeń ujawnia kontekst. Jest to kolejnym przejawem sposobu postrzegania DZIA-
ŁAŃ EKONOMICZNYCH – jako WALKI ZBROJNEJ.
A. D.N. Wesołowska w pracy „Neosemantyzmy współczesnego języka polskiego”
pisała o „determinologizowaniu słownictwa wziętego z teorii walki, czyli słownictwa
militarystycznego, przenoszonego (...) na teren produkcji”70.
70 D.N. Wesołowska, Neosemantyzmy współczesnego języka polskiego, Kraków 1978, s. 64.
103
W tekstach traktujących o ekonomii metaforyzacji ulega wiele terminów
wojskowych. Ilustracją tego zjawiska niech będą przykładowe konteksty, w których
ujawniają się nowe, metaforyczne znaczenia terminów: wojna podjazdowa, wojna
pozycyjna, frontalny atak:
170. Afrykanerzy (...) patrzą na ten nowoczesny, przemysłowy ruch w zdumieniu, potem podejrzliwie,
wreszcie z nienawiścią. Zaczyna się najpierw wojna podjazdowa. Anglicy chcą wymusić prawo wy-
łączności na eksploatację złotodajnych terenów. Afrykanerzy odpowiadają na to szykanami, rekwirując
transporty żywności dla kopalń brytyjskich w Transwalu. Kapuściński, Wojna, s. 83.
[zob. cytat 168] Batalia, jaką toczą koncerny Coca-Cola i Pepsi Co, dwaj potentaci na rynku napojów
gazowanych, miała w ostatnim okresie charakter wojny pozycyjnej. Przeciwnicy okopali się na linii
frontu, broniąc zaciekle dotychczasowego stanu posiadania. ŻnG 18, 1996.
[zob. cytat 168] W tym roku zapowiada się przełom. Pod sztandarami błękitu do frontalnego ataku
przystępuje Pepsi. Zmobilizowano już dwa filary, na których opiera się strategia reklamowa koncernu:
Cindy Crawford i Andre Agassiego. Ubrani w kolorze blue czekają już na znak. Sięgnięto też po po-
siłki. Nowym sprzymierzeńcem „obozu Pepsi” została Claudia Schiffer. Za udział w kampanii modelka
otrzyma (...) trzy miliony dolarów. ŻnG 18, 1996.

której strona słabsza stosuje taktykę unikania generalnych bitew i zwalcza przeciw-
nika niespodziewanymi napadami przy pomocy niewielkich oddziałów wojskowych
lub partyzanckich’. Użytkownik języka na podstawie wiedzy intuicyjnej, potocznej
o świecie przyporządkuje związkowi wyrazowemu wojna podjazdowa następującą
charakterystykę semantyczną: ‘zespół podstępnych, skrytych, trudno przewidywal-
nych, męczących dla przeciwnika działań’. Podany, traktujący o ekonomii tekst,
ujawnia, że w metaforycznym znaczeniu wyrażenia wojna podjazdowa wyróżniają
się właśnie elementy semantyczne: ‘zespół działań podstępnych, trudno przewidy-
walnych, wymierzonych przeciwko komuś, czemuś, mających na celu dokuczenie
stronie przeciwnej, zmęczenie jej, ograniczenie jej wpływów’.
Natomiast termin wojna pozycyjna ma militarne znaczenie ‘działania wojenne
prowadzone głównie w oparciu o system umocnień polowych lub stałych, stałe
(ustabilizowane) fronty z silnie rozbudowanymi w głąb pozycjami i rejonami
umocnionymi’. Metaforyczne znaczenie wyrażenia wojna pozycyjna, realizowane
w kontekście ekonomicznym, można opisać jako ‘zespół działań, których celem jest
przede wszystkim utrwalenie, zachowanie dotychczasowej pozycji, osiągniętego
zakresu wpływów’.
Przejdźmy do analizy ostatniego z podanych tu połączeń. Termin frontalny atak
ma militarne znaczenie ‘atak czołowy na przód armii przeciwnika’. Z wyrażeniem
tym użytkownicy języka wiążą znaczenie ‘działania zaczepne, zorganizowane, jawne,
zakrojone na szeroką skalę’. Przedstawiony, traktujący o ekonomii tekst ujawnia,
że w metaforycznym znaczeniu wyrażenia frontalny atak wyróżniają się właśnie
elementy semantyczne ‘działania wymierzone przeciwko komuś, czemuś, zorgani-
zowane, jawne, zakrojone na szeroką skalę’.
B. W tekstach traktujących o ekonomii odnotowano utrwalone połączenia,
które pierwotnie oznaczały określoną fazę, trwanie walki (zbrojnej). Tu wyrażają
104
one metaforycznie pewną fazę, trwanie walki ekonomicznej; działań wymierzonych
przeciwko komuś, czemuś; akcji zmierzających do uzyskania lub zachowania czegoś
w sferze gospodarczej itp.
W tekstach mówiących o działaniach ekonomicznych pojawiły się na przykład
połączenia: ktoś wypowiedział wojnę komuś a. czemuś, ktoś wydał wojnę komuś
a. czemuś. Pierwotnie oznaczały one początek walki (zbrojnej). W zasadzie
wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia lub w momencie rozpoczęcia
działań wojennych. Wypowiedzenie wojny ma więc charakter sprawczy – jest to
świadome działanie językowe, stwarzające pewien stan rzeczy – szczególnie groźny
dla człowieka, wyniszczający.
A oto przykładowe konteksty, w których ujawniają się metaforyczne znaczenia
wskazanych połączeń:
171. Polsko-Amerykański Bank Hipoteczny (PAMBan) wypowiedział wojnę PKO BP. Walka będzie się
toczyć o klientów, pożyczających stosunkowo nieduże kwoty na dokończenie budowy lub remont
mieszkania albo domu. GW 156, 1997.
172. Banki wydadzą wojnę wszystkim firmom, które nie płacą długów i same ich nie ściągają od
swoich dłużników. Właśnie pod tym kątem zaostrzone zostaną kryteria wiarygodności kredytowej
przedsiębiorstw. GW 165, 1990.
W tekstach traktujących o ekonomii często pojawiają się także połączenia,

które pierwotnie oznaczały trwanie walki (zbrojnej). Ujawnia się tu ich nowe,
metaforyczne znaczenie. Oto przykłady:
[zob. cytat 169] Od czasu, gdy w 1994 roku Bill Clinton wydał wojnę nikotynie, prokuratorzy stanowi
prowadzili bezprecedensową walkę z tytoniowymi baronami. GW 144, 1997.
[zob. cytat 167] Przegrana bitwa Pepsi (...)
– Nie doceniliśmy siły Coca-Coli – przyznaje (...) prezes Pepsi Co. – Możemy toczyć ciężką walkę o każdą
piędŹ terenu jedynie, gdy konsumenci nie mają określonych preferencji. GW 233, 1996.
[zob. cytat 171] Walka będzie się toczyć o klientów pożyczających stosunkowo nieduże kwoty na do-
kończenie budowy lub remont mieszkania albo domu (...) PAMBank uruchomił swój nowy kredyt. Pod
względem ceny nie jest on korzystniejszy od kredytu Alicja z PKO BP (...) W obydwu przypadkach
oprocentowanie jest zmienne. PKO BP oferuje kredyt tańszy. PAMBank oferuje jednak rewelacyjnie
szybki termin rozpatrywania wniosków o kredyt. Ponadto zrezygnował z pobierania dodatkowych
opłat do momentu podpisania umowy kredytowej. Klient banku niczym więc nie ryzykuje, składając
wniosek (...) PKO BP wkrótce zrobi to samo. GW 156, 1997.
173. Na podparyskim lotnisku Le Bourget rozpoczęła się największa światowa wystawa sprzętu
lotniczego. Walka o zamówienia toczy się głównie między producentami amerykańskimi i europej-
skimi. Ale na sukces liczą też zakłady PZL Świdnik, które prezentują najnowszy śmigłowiec SW-4.
GW 138, 1997.
174. Jedna bitwa o Ghanę została wygrana: kraj jest wolny. Teraz toczy się druga bitwa „o zbudowa-
nie gospodarki i wyzwolenie ekonomiczne.” Jest ona znacznie trudniejsza i bardziej skomplikowana.
Wymaga większego wysiłku, ofiarności i dyscypliny. Kapuściński, Wojna, s. 28.
[zob. cytat 168] Batalia, jaką toczą koncerny Coca-Cola i Pepsi Co, dwaj potentaci na rynku napojów
gazowanych, miała w ostatnim okresie charakter wojny pozycyjnej. ŻnG 18, 1996.
175. 70 milionów dolarów kredytu na restrukturyzację wietnamskiej stoczni Ha Long, zbudowanej
jeszcze w czasach RWPG przez Polaków. Jest to deklaracja szokująca, zwłaszcza w kontekście toczącej
się batalii o uratowanie Stoczni Gdańskiej. Za 70 milionów dolarów, zdaniem ekspertów, można by
105
zrestrukturyzować cały polski przemysł okrętowy. Połowa tych pieniędzy wystarczyłaby na uratowanie
gdańskiego zakładu. Gość Niedz. 23, 1997.
Niektóre przedstawione w tej części pracy cytaty ujawniają, że z metaforyzacją

połączeń mogą wiązać się określone zmiany na płaszczyźnie syntaktycznej, w zakresie
łączliwości leksykalnej. Zauważono na przykład, że pewne pozycje konotowane przez
frazeologizmy (obligatoryjne, fakultatywne), realizowane w tekstach militarnych przez
nazwy osób lub zbiorowości ludzkich, w tekstach traktujących o ekonomii mogą
być także wypełniane przez rzeczowniki należące do innych klas znaczeniowych
(zob. chociażby cytat 169: wydał wojnę nikotynie).
C. Działania ekonomiczne najczęściej ujmowane są w terminach walki (zbroj-
nej) zbiorowości, rzadziej w terminach pojedynku. W tekstach traktujących
o EKONOMII metaforyzacji ulega wiele połączeń, które w tekstach militarnych
wyrażały działania wojska na polu walki, określony manewr wojska, ruchy wobec
ostrzału nieprzyjaciela itp.
Przed rozpoczęciem działań zbrojnych wojsko często oczyszcza przedpole (tj.
część terenu, leżącą przed zajętymi pozycjami) dla zwiększenia pola obserwacji
i możliwości prowadzenia skuteczniejszego ognia. Zwrot ktoś oczyścił przedpole
w tekstach traktujących o ekonomii zyskuje metaforyczne znaczenie ‘ktoś wykonał
czynności wstępne, usunął coś, aby ktoś a. coś mógł(-o) działać bardziej skutecznie’.
Przejdźmy do przykładów:
176. Ze wszystkich zawalidróg, z których trzeba oczyścić przedpole reformy tak, by mogła ona działać
prawidłowo i skutecznie, ta jest najtrudniejsza do usunięcia, trudniejsza nawet niż czekające nas
jeszcze uporządkowanie płac. Tyg.Dom. 4, 1982.
177. Zalew towarów japońskich niszczy przemysł amerykański i francuski. Ale nas to nie dotyczy, po-
nieważ myśmy swój zniszczyli sami. Własnymi rękoma oczyściliśmy przedpole dla inwazji japońskiej,
a mimo to nie możemy ich tutaj wessać. Polityka 19, 1981.
Połączenia: ktoś zwiera szeregi, ktoś wyrównuje front, ktoś zmienia front w tekstach
militarnych oznaczają pewien sposób rozmieszczenia wojska, określony manewr,
stosowny do wymogów walki. A oto tekst traktujący o ekonomii, ujawniający
metaforyczne znaczenie zwrotu ktoś zwiera szeregi ‘w sytuacji zagrożenia ktoś (np.
firmy określonej branży) jednoczą siły w dążeniu do wspólnego celu’:
178. Europejczycy, żeby przetrwać, zwierają szeregi. Holenderski KLM prowadzi rozmowy na temat
fuzji ze skandynawskimi liniami SAS oraz Austrian Airlines (...) Austriacy negocjują też z Lufthansą.
Deficytowa włoska Alitalia – z Air France. Belgijska Sabena, irlandzki Air Lingus, grecki Olympic,
hiszpańska Iberia i portugalski TAP również szukają partnerów. Polityka 45, 1993.
Z kolei połączenie wyrównanie frontu w tekście mówiącym o ekonomii zyskało

przenośne znaczenie ‘usunięcie różnic występujących pomiędzy działami gospodarki,
pomiędzy rozwojem ekonomicznym poszczególnych regionów kraju’, por.:
179. Nadmierna ekspansja inwestycyjna i niepełne wykonanie zadań planu spowodowały w drugiej
połowie lat sześćdziesiątych konieczność wyrównania frontu i usuwania narosłych dysproporcji
w gospodarce narodowej. Prz.Tech. 45, 1981.
106
Metaforyczne znaczenie zwrotu ktoś zmienia front ‘ktoś zmienia sposób postępo-
wania’ ujawnia się w tekście:
180. Dopiero, gdy zawiodły nadzieje na rozwój produkcji zwierzęcej w systemie wielkofermowym,
dyrekcje państwowych przedsiębiorstw rolnych zmieniły front. Starają się rozwijać wśród pracowników
kontraktację tuczników produkowanych głównie w oparciu o pasze z ich własnych działek. Czas
22, 1981.
W walce zmiana rozmieszczenia wojska, przeprowadzenie odpowiedniego

manewru może prowadzić do rozerwania szyku bojowego nieprzyjaciela, co wyraża
np. zwrot ktoś pomieszał (komuś) szyki. W tekście ekonomicznym połączenie ktoś
miesza (komuś) szyki zyskało metaforyczne znaczenie ‘ktoś przeszkadza komuś,
udaremnia zamiary kogoś’, zob.:
181. Huta Katowice miała mieszać szyki kapitalistom (...) na stalowej giełdzie. Kulisy 47, 1981.
Zarówno w znaczeniu militarnym, jak i w znaczeniu przenośnym analizowanego

zwrotu dominuje element semantyczny ‘ktoś dezorganizuje komuś coś’. W domenie
ekonomii może to polegać na tym, że jedna firma dezorganizuje rynek innym
firmom, chociażby poprzez prowadzenie określonej polityki cenowej.
W rozdziale II podkreślano, że walka zbrojna zbiorowości jest „kompozycją
ruchu i ognia – uderzenia, manewru i ognia”71. Istotne znaczenie ma tu właściwe
prowadzenie o(b)strzału. Połączenie ktoś a. coś jest (a. znajduje się) pod o(b)strza-
łem w tekstach ekonomicznych ma metaforyczne znaczenie ‘ktoś a. coś podlega
intensywnym działaniom skierowanym przeciwko niemu, tj. znajduje się pod czyjąś
kontrolą, pod czyimś nadzorem; ktoś poddawany jest krytyce, oceniany ujemnie przez
kogoś a. coś; ktoś jest dokładnie rozliczany przez kogoś a. coś itp.’. Oto przykładowe
konteksty, w których ujawniają się wskazane elementy semantyczne:
182. Polskiego rolnictwa obronić się nie da, bo jest ono pod zmasowanym obstrzałem (...) polityki
rolnej EWG. GW 253, 1990.
183. Handel, jak i przemysł, dotychczas są pod stałym obstrzałem klienta. Now.Rzesz. 180,
1958.
184. Rozdrobnienie rynku sprawia, iż zyski chcących konkurować o miano „polskiego Aldiego” nie
pozwalają im na zbyt wielkie inwestycje. Na razie nie mogą oni bowiem sprostać sklepikarzom
i straganiarzom, którzy skutecznie wyprowadzają w pole fiskusa – w ostatnich latach wykazując za-
zwyczaj ujemną albo zerową rentowność. Więksi natomiast znajdują się pod podatkowym ostrzałem.
Wprost 45, 1993.
W kontekstach ekonomicznych zwrotów: ktoś a. coś jest a. znajduje się pod o(b)
strzałem pojawiają się niekiedy wyrazy, które były określeniami o(b)strzału w tekstach
militarnych (np. jest (...) pod zmasowanym obstrzałem – zob. cytat 182); wyrazy te mają tu
oczywiście znaczenie przenośne. Co ciekawe, odnotowano także inne zjawisko –
komponent o(b)strzał bywa określany przez przymiotniki, które odsyłają wprost do
sfery ekonomii, por. znajdują się pod podatkowym ostrzałem – zob. cytat 184. Występujące
107
tu określenie ostrzału – przymiotnik podatkowy – wskazuje, że podatki w domenie
ekonomii postrzegane są niekiedy jako broń (por. wyrażenie o podobnej konstrukcji
rejestrowane w tekstach militarnych – ostrzał rakietowy).
Zwrot ktoś idzie na pierwszy ogień w tekstach militarnych ma znaczenie ‘ktoś idzie
w pierwszych szeregach nacierających, pod najsilniejszy ogień nieprzyjaciela’. Stąd
wywodzą się elementy semantyczne ‘na początek, jako pierwszy’, które dominują
w znaczeniu metaforycznym połączenia. Przejdźmy do przykładowego cytatu:
185. Na pierwszy ogień w reorganizacji transportu poszły okręgowe zakłady gazownictwa. Gł.Pr.
268, 1980.
Jak widać, w tekstach traktujących o ekonomii otwierana przez zwrot pozycja

niekiedy bywa zapełniana przez rzeczowniki nieosobowe – jest to sygnał frazeolo-
gizacji połączenia.
D. W tekstach mówiących o działaniach ekonomicznych odnotowano także
połączenia motywowane symbolicznymi zachowaniami, związanymi bezpośred-
nio z walką zbrojną. Przykładem niech będzie zwrot ktoś podjął (rzuconą)
rękawicę, motywowany symbolicznym gestem, oznaczającym przyjęcie wyzwania
na pojedynek, do walki. W tekstach mówiących o EKONOMII połączenie to
ma metaforyczne znaczenie ‘ktoś nie zbagatelizował działań konkurencji godzących
w jego interesy, uznał je za wyzwanie do współzawodnictwa i zdecydował się na
rywalizowanie z kimś’. W znaczeniu przenośnym wyróżnia się istotny dla znaczenia
fundującego element semantyczny ‘ktoś przyjął wyzwanie kogoś’. Oto przykładowe
konteksty, ujawniające metaforyczne znaczenie badanego połączenia:
186. Na wiosnę paczka Marlboro staniała o 40 centów i choć Philip Morris zapewniał, że to tylko
rozwiązanie czasowe, konkurencja natychmiast podjęła rękawicę. W tej sytuacji Philip Morris ogłosił
we wrześniu, że utrzyma obniżone ceny jeszcze przez dłuższy czas. GW 282, 1993.
187. Powstanie programu komercyjnego wiąże się zawsze ze zmniejszeniem widowni telewizji
publicznej. Ta musi podjąć rzuconą rękawicę – obniża poziom, by stać się konkurencyjną. Program
pierwszy walcząc o przetrwanie straci więc swój charakter i widzów. GŚ 41, 1990.
3. W podrozdziale 2 przedstawiono połączenia, które w tekstach militarnych miały

postać utrwalonych związków wyrazowych, zaś w tekstach ekonomicznych zyskały
nowe, metaforyczne znaczenia. Okazuje się, że w tekstach traktujących o ekonomii
metaforyzacji ulega także wiele związków wyrazowych, które w tekstach militarnych
występowały w postaci połączeń luźnych. Przykładem niech będzie związek walka
na wszystkich frontach, który w podanym kontekście zyskał znaczenie ‘rywalizacja,
walka konkurencyjna we wszystkich zakresach’:
188. Super FM, koalicja prywatnych stacji lokalnych chciałaby, by nie było konkurencji. Taka sytuacja
zwalniałaby ich z wszelkich inwestycji, prac koncepcyjnych, walki o słuchacza (...) Raz na zawsze
przekreśliłaby również szanse na stworzenie lokalnego rynku reklamowego z prawdziwego zdarzenia.
A my budujemy rynek komercyjny (...) Myśleli, że będą mieli wygodną sytuację rynku marketingowego.
To walka na wszystkich frontach. GT 143, 1997.
108
*
W najnowszych tekstach, traktujących o EKONOMII72, wyraźnie ujawnia się
wpływ wzorców ukształtowanych w Europie Zachodniej, Stanach Zjednoczonych.
Rywalizację ekonomiczną (często agresywną), uczestników tych zmagań – indywi-
dualnych i zbiorowych – przedstawia się jako elementy wrogiego sobie świata. Tego
typu refleksję może budzić nie tylko lektura tekstów traktujących o EKONOMII, ale
także analiza elementów, które im towarzyszą. Chodzi tu między innymi o oprawę
graficzną, stosowane najczęściej barwy, znaczenie określonych gestów itp.
III. 4. Ujmowanie PEWNYCH PROCESÓW PSYCHICZNYCH

jako WALKI (ZBROJNEJ)
„Czy wystarcza nam (...) słów do „pokazania” bliskim naszego wnętrza?”73 –

rozważała A. Wierzbicka. „Któż nie zna dojmującego uczucia braku słów? (...) Do
jakich to sposobów nie uciekamy się, żeby wyrazić to, co niewyrażalne. (...) Żeby
przekazać drugiemu człowiekowi to, co tak bardzo chce się przekazać i czego prze-
kazać, czujemy to, nie można”74.
Procesy psychiczne, nie percypowane wprost za pomocą zmysłów, trud-
no bezpośrednio charakteryzować. Postrzegamy je przez pryzmat innych działań,
sfer – lepiej zarysowanych w naszym doświadczeniu sensorycznym i motorycznym.
Ujmujemy je więc najczęściej metaforycznie, co znajduje odzwierciedlenie w języ-
ku – niezwykle pomocne są tu zwłaszcza frazeologizmy. „Metafora zawsze pozwala
wyrazić niewyrażalne, nazwać nienazwane”75.
W tej części rozprawy zostanie przedstawiony jeden z ważniejszych aspektów
metaforyki opisu procesów, które zachodzą w psychice76 ludzkiej, tj. ujmowanie
PEWNYCH PROCESÓW PSYCHICZNYCH w terminach WALKI (ZBROJNEJ).
Aspekt ten wyraźnie ujawnia się w polskiej frazeologii. Przedmiotem zainteresowania
będą tu przede wszystkim teksty traktujące o wewnętrznych zmaganiach człowieka,
wysiłkach mających na celu przezwyciężenie istniejących w psychice złych sił,
skłonności, nawyków; pozyskanie, zachowanie tego, co w sferze emocjonalnej,
umysłowej jest dla człowieka korzystne, cenne itp.
72 Zob. na przykład teksty zamieszczane w „Media i Marketing Polska” (pismo z licencją Adver-
tising Age).
73 A. Wierzbicka, Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa 1971, s. 28.
74 Tamże, s. 28, 126.
75 A. Pajdzińska, Jak mówimy o uczuciach?..., s. 105.
76 W tej pracy nazwa psychika będzie używana w znaczeniu ‘całokształt wrodzonych i nabytych
dyspozycji duchowych i intelektualnych, uczuciowych, woli, stanowiących funkcję mózgu’ (Uniwersalny

słownik języka polskiego, t. 3, red. S. Dubisz, Warszawa 2003, s. 1153). W tej części rozprawy nie będą
więc charakteryzowane metafory szczegółowe typu MIŁOŚĆ to WALKA ZBROJNA itp.
109
Oto przykłady tekstów, które porządkuje metafora PEWNE PROCESY PSY-
CHICZNE TO WALKA (ZBROJNA). Ujawnia się w nich wyraźnie kontekstowa
irradiacja semantyczna77:
189. Malaparte zwrócił się do brata, który przy nim czuwał i poprosił, żeby mu przyprowadził
O. Rotondi. Ojciec Rotondi, (...) jezuita, był ongiś spowiednikiem papieża (...) Przybył na miejsce.
Malaparte kazał go bardzo przeprosić i powiedzieć mu, że się zastanowił, i do pokoju nie pozwolił
go wpuścić. Minął dzień i w dwie noce po tej pierwszej cała scena powtórzyła się identycznie.
O. Rotondi nie powrócił jednak do siebie. Noc przespał w klinice. A na następną powrócił do pokoiku,
który mu siostrzyczki przygotowały na tym samym, co Malaparte, piętrze. To już nie był szturm nie-
zorganizowany, przeprowadzany łapu-capu. To już było formalne oblężenie. Kiedy więc najbliższej
nocy (...) ogarnął chorego strach nocny, kiedy wsunął się ów straszący go cień nie do zniesienia na-
trętny, O. Rotondi w pięć minut po wezwaniu go był już u wezgłowia Malapartego. Rozmowa trwała
trzy godziny. O. Rotondi przekroczył mury twierdzy i został w niej, (...) zaraz na początku przełamał
opór Malapartego. (...) Nie można było mówić o duszy Malapartego jako o duszy opanowanej (...)
Malaparte z rąk O. Capello przyjął chrzest (...) Po chrzcie następuje okres ciszy (...) To, co musiało
być dla obu ojców najtrudniejsze z Malapartem, to to, że nie wyciągnął on konsekwencji z faktu, że
pozwolił im raz i drugi przekroczyć w sobie obronne mury. Normalnie biorąc, człowiek niewierzący,
który wzywa do siebie księdza, już jest do końca zdobyty (...) Tymczasem ojcowie raz przeszli mur,
póŹniej przeszli następne mury, mury twierdzy jeszcze bardziej wewnętrznej. Ale czy mogli sobie w tym
momencie powiedzieć, że uratowali duszę Malapartego? (...) Malaparte (...) złagodniał w stosunku do
otoczenia, (...) nie kłócił się, nie miotał, (...) zaczął pilnować kwiatów dla Madonny (...) Następnego
dnia na zapytania O. Rotondi, czy chce się wyspowiadać i przyjąć komunię, Malaparte odpowiedział
twierdząco (...) O. Rotondi mówił o nawróceniu Malapartego szczegółowo i powtarzał swoje rozmowy
z nim, opisywał swoją walkę z Malapartem i również walki, jakie toczyły się wewnątrz duszy jego
penitenta. Breza, s. 227-233.
190. Jakichże (...) szukać (...) środków, (...) by (...) zachować duszę od grzechu, (...) by nawet zako-
rzeniony już nałóg zwyciężyć!
Nikt tu wątpliwości mieć nie może, że walka będzie długa, trudna i ciężka. Że przyjdzie stawić czoło
nie jednemu wrogowi, lecz całemu spiskowi zaciętych nieprzyjaciół naszej wolności, czystości i po-
koju. Nigdy jednak, zwłaszcza u katolika, walka ta nie będzie beznadziejna. Mówić: „To wyższe ode
mnie, to silniejsze niż moja wola” – to znaczy z góry kapitulować przed wrogiem i broń składać
haniebnie (...) Jeśli powziąłeś (...) postanowienie, nie odkładaj! Dziś jeszcze ruszaj na pole walki! Na
każdy dzień gotuj broń modlitwy, czuwania, panowania nad sobą, (...) kreśl sobie szczęśliwą chwilę
odzyskania wolności wewnętrznej (...) I każdy dzień znacz choćby drobnym zwycięstwem, wtedy
i ostateczne przyjść musi. Będziesz wolnym! Winkowski, s. 113-114.
Tekst 189 ujawnia, że dusza człowieka postrzegana jest niekiedy jako twierdza
obronna. Załoga twierdzy stara się odpierać ataki wrogów, broni dostępu do wnętrza
twierdzy, nie pozwala przeciwnikowi przekroczyć murów obronnych; człowiek także
broni dostępu do swej duszy, do jej tajemnic, osłania ją przed ingerencją zewnętrzną.
Zdarza się, że załoga twierdzy kapituluje przed przeciwnikiem – twierdza zostaje
zdobyta; podobnie jest z człowiekiem – jego dusza, mimo oporu, także może zostać
opanowana przez kogoś, coś. Człowiek broni dostępu do tajemnic ukrytych w duszy
nie tylko przed siłami zewnętrznymi, ale także przed pewnymi siłami wewnętrznymi.
W psychice ludzkiej ścierają się niekiedy sprzeczne siły – ujawnia to zarówno cytat
110
189, jak i 190 (ukazujący zmagania człowieka, jego woli z grzechem, z nałogiem).
W tekście 190 dusza człowieka przedstawiana jest jako pole walki. Występujące
w niej przeciwko sobie siły postrzegane są jako przeciwnicy, zmierzający do osią-
gnięcia określonego celu; sposoby działania (m.in. modlitwa, czuwanie, panowanie
nad sobą itp.) ujmowane są jako broń.
*
Metaforyka militarna ujawnia się także w Biblii, w rozważaniach duchownych,
filozofów, psychologów itd.
Biblia poucza: „Weźcie na siebie pełną zbroję Bożą, abyście w dzień zły zdołali się
przeciwstawić i ostać, zwalczywszy wszystko. Stańcie więc [do walki] przepasawszy
biodra wasze prawdą i oblókłszy pancerz, którym jest sprawiedliwość. W każdym
położeniu bierzcie wiarę jako tarczę, dzięki której zdołacie zgasić wszystkie rozża-
rzone pociski Złego. Weźcie też hełm zbawienia i miecz Ducha”78.
„Charakter kształci się pośród życia i walki” – podkreślał biskup L. Kaczmarek79.
Św. Augustyn w Wyznaniach pisał: „Nad wolą moją panował nieprzyjaciel (...) Nowa
zaś wola, jaka się zaczęła we mnie budzić, bym Cię czcił i cieszył się bezinteresownie
Tobą, Boże, (...) nie była jeszcze zdolna do przezwyciężenia pierwszej, umocnionej
tym, że już dawno trwała. Tak więc dwie moje wole, jedna dawna, druga nowa, jedna
cielesna, druga duchowa, wiodły między sobą walkę, a ścierając się rozdzierały moją
duszę. Tak na własnym przykładzie (...) rozumiałem, jak „ciało pożąda przeciw du-
chowi, a duch przeciw ciału”. Ja wprawdzie byłem w jednym i drugim, lecz bardziej
tkwiłem w tym, co w sobie pochwalałem, niż w tym, co w sobie ganiłem, (...) nałóg
stał się dla mnie trudniejszy do zwalczania, ponieważ doszedłem tam, dokąd dojść
nie chciałem, (...) przywiązany jeszcze do ziemi, wzbraniałem się stanąć w szeregu
bojowników Twoich, (...) pewny byłem, że lepiej jest poddać się Twojej miłości niż
czynić ustępstwa własnej namiętności, lecz pierwsze podobało mi się i zwyciężało,
drugie zaś pociągało i trzymało w swej mocy!”80
Według J. de Guiberta „wszystko to, co w życiu duchowym oznacza ćwiczenie,
wysiłek, walkę z sobą samym i z zewnętrznymi pokusami, oznacza pozytywną pracę
nad udoskonaleniem naszych władz duchowych”81. A. Willwoll stwierdził: „podnie-
sienie własnego ‘ja’ do obiektywnych wartości, ku społeczeństwu, a ostatecznie ku
Absolutowi – jest w psychologii tym, co asceza nazwie wyzuciem się z samego siebie
(w tym, co w nas jest subiektywnego), walką z sobą samym, wyrzeczeniem, pokorą,
płodną i wspaniałomyślną miłością”82.
78 Ef. 6, 13-17, por. Rz. 13, 12 i 1Tes. 5, 8.

79 L. Kaczmarek, Charakterologia i życie wewnętrzne. Szkice z psychologii życia wewnętrznego,
Warszawa 1970, s. 82.
80 Św. Augustyn, Wyznania, przeł., wstęp, komentarz J. Czuj, Warszawa 1955, s. 153, 154,155.
81 J. de Guibert, Ascetisme, w: Dictionnaire de Spiritualite, Paris 1937, t. 1. Przedruk w: L. Kacz-
marek, Charakterologia i życie wewnętrzne..., s. 12.

82 A. Willwoll, Psychologie de l’Ascetisme, w: Dictionnaire de Spiritualite, Paris 1937, t. 1, s. 1003
ns. Przedruk w: L. Kaczmarek, Charakterologia i życie wewnętrzne..., s. 168.
111
„W ujęciu Freuda funkcjonowanie ludzkiej psychiki polega na nieustannej walce
wrodzonych impulsów (id) z tłumiącym je sumieniem (superego) oraz podświadomymi
lub świadomymi rządzącymi się zasadą rzeczywistości decyzjami ego”83.
*
W tekstach dotyczących psychiki ludzkiej rejestrowane są różne rodzaje związ-
ków frazeologicznych motywowanych walką (zbrojną). Wyraźnie wyróżniają
się tu dwa typy jednostek. Frazeologizmy reprezentatywne dla tych grup omówione
zostaną w dwóch kolejnych podrozdziałach.
1. Ujmowanie pewnych procesów psychicznych w terminach walki
(zbrojnej) ujawnia się m.in. w utrwalonych połączeniach, składających się z meta-
forycznego członu głównego (walka, walczyć, bić się, wojna), związanego pierwotnie
z walką (zbrojną) i z członu określającego, odsyłającego – bezpośrednio lub
pośrednio – do sfery psychicznej (tj. duchowej, emocjonalnej, umysłowej).
W grupie tej wyróżniają się związki: walka wewnętrzna84, walka duchowa, walka
dobra ze złem, ktoś walczy ze sobą a. walka ze sobą, ktoś walczy z sumieniem, ktoś bije
się z myślami, wojna nerwów. W semantyce badanych wyrażeń pozostała istotna część
prymarnego znaczenia wyrazów walka, wojna – ‘ścieranie się przeciwnych sił’.
Komponenty przymiotnikowe połączeń: walka wewnętrzna, walka duchowa wska-
zują bezpośrednio, że ścieranie się przeciwnych sił występuje właśnie we wnętrzu,
w duszy człowieka (por. strukturę słowotwórczą członów adnominalnych badanych
związków wyrazowych). Wyrażenie walka wewnętrzna notowane jest częściej niż
wyrażenie walka duchowa. Pojawia się ono zarówno w postaci walka wewnętrzna,
jak i wewnętrzna walka. Okazuje się, że w wielu kontekstach wyrażenia: walka we-
wnętrzna i walka duchowa są synonimiczne.
O istocie walki wewnętrznej pisała w swoich rozważaniach semantycznych
A. Wierzbicka: „Na czym polegałaby walka wewnętrzna? (...) Dopóki walka trwa,
upragnione stany rzeczy należą do przyszłości, (...) same pragnienia – wyczuwane
chcenia – nie stanowią walki. Ode mnie zależy, które z tych chceń spowoduje z kolei
chcenie wykonawcze, to znaczy chcenie, które wywoła chciany stan rzeczy. „Nie-
pełność” obu tych chceń (...) polega chyba na tym, że żadne z nich nie może stać się
przyczyną chcianego stanu rzeczy dopóty, dopóki współistnieje chcenie konkuren-
cyjne. Wiem, że mogę chceniem spowodować A tylko pod warunkiem, że przestanę
chcieć B – i odwrotnie (...) wyobrażam sobie, że chceniem powoduję B – i badam
swoje uczucia; tak, jestem zadowolony; ale wiem, że naprawdę mogę chceniem spo-
wodować B tylko pod warunkiem, że nie zechcę A; więc wyobrażam sobie, że nie
zechciałem A – nie, nie jestem zadowolony, a więc nie mogę chcieć spowodować B!
83 J. Gajda, Oblicza miłości, Warszawa 1993, s. 16.

84 Wyrażenie walka wewnętrzna odnoszone jest nie tylko do sfery psychicznej, duchowej człowieka.
Połączenie to ma również znaczenie ‘walka między obywatelami tego samego państwa’ (por. SFJP, t. 2,
s. 529).
112
Rozterka trwa. Wreszcie jedno z pragnień okazuje się silniejsze. Jeśli chcę, ja sam
dopomagam jednemu z pragnień do zwycięstwa”85. Wnioski lingwisty potwierdzałaby
relacja św. Augustyna: „We wzrastającej udręce żyłem (...) w czasie owej wielkiej
walki wewnętrznej, jaką mężnie podjąłem sam ze sobą w domu serca mego (...) Tam
nikt nie mógł przeszkodzić w gorącej walce, jaką z sobą podjąłem, dopóki nie nastąpił
jej koniec, o którym Ty wiedziałeś, a jeszcze nie umiałem go przewidzieć. Na razie
tylko unosiłem się zbawiennym szałem i umierałem, odzyskując życie, świadom
nieszczęścia, w jakim się znajdowałem, a nieświadom szczęścia, jakie mnie wkrótce
spotkać miało (...) Oburzałem się gwałtownie w duchu na siebie samego, że nie pod-
dałem się woli Twojej i nie dążyłem do zgody z Tobą, Boże mój, choć wzywały mnie
do tego „wszystkie kości moje” i zgodę taką pod niebiosa wynosiły (...) dojść tam
nie było niczym innym jak chcieć iść, lecz chcieć mężnie i całkowicie, a nie rzucać
się to tu, to tam z na wpół rozbitą wolą, której część powstająca walczyła z częścią
upadającą”86.
Natomiast w połączeniu walka dobra ze złem pozycje osobowych uczestników
zmagań (agensa i kontragensa) zajęły nazwy sił, które ujawniają się m.in. we wnętrzu
człowieka. Wyrażenie walka dobra ze złem odzwierciedla sposób postrzegania dobra
i zła – jako zmagających się przeciwników. Takie ujmowanie dobra i zła występowało
już w religiach asyryjskich, babilońskich, egipskich. Użytkownikowi polszczyzny
bliższa jest oczywiście chrześcijańska wizja świata podzielonego na sferę dobra
– domenę Boga i sferę zła – domenę szatana (por. niektóre określenia szatana: zły
duch, zły). Te sprzeczne siły niejednokrotnie ścierają się ze sobą, czego doświadcza
człowiek. Każda z nich chce przezwyciężyć drugą, zyskać przewagę w duszy ludz-
kiej. Człowiek powinien dążyć ku dobru. Zło, szatan, grzech – szkodzące człowie-
kowi – postrzegane są jako przeciwnicy dobra oraz istoty ludzkiej. W Wyznaniach
św. Augustyna czytamy: „to, czego On [Bóg] chce, jest dobre, i On sam jest owym
Dobrem, uleganie zaś zepsuciu nie jest dobrem”87. W Fauście na pytanie „kim jesteś
ty?” Diabeł odpowiada: „Tej siły cząstką drobną, co zawsze złego chce”88.
W tekstach odnotowano kilka wariantów badanego wyrażenia. Najczęściej połą-
czenie rejestrowane jest w postaci walka dobra ze złem. Rzadziej pojawiają się wa-
rianty: walka dobrego ze złem, walka zła z dobrem, walka zła i dobra, walka między
dobrem a/i złem, walka między złem a dobrem. Są to, jak widać, przede wszystkim
warianty gramatyczne: zmianie ulegają formy gramatyczne elementów nominalnych
i przyimki, niekiedy zmienia się szyk komponentów. Odnotowano także wyrażenie
walka ze złem89.
85 A. Wierzbicka, Kocha, lubi, szanuje..., s. 187, 188.

86 Św. Augustyn, Wyznania..., s. 155, 160, 161.
87 Tamże, s. 125.
88 J.W. Goethe, Faust, przeł. F. Konopka, Warszawa 1962, s. 104.
89 Połączenie walka ze złem może wyrażać także działanie mające na celu usunięcie, zniszczenie
zła zewnętrznego.
113
We współczesnych tekstach notowane jest także wyrażenie wojna nerwów oznacza-
jące stan silnego napięcia nerwowego. Z wyrazem wojna użytkownicy języka wiążą
m.in. elementy semantyczne ‘ścieranie się przeciwnych sił’, ‘duża intensywność,
nasilenie’, ‘wielość różnego typu działań’. Elementy te uaktywniają się wyraźnie
w znaczeniu związku wojna nerwów – człon główny ma tu oczywiście znaczenie
metaforyczne. Analiza wyrażenia potwierdza wniosek A. Krawczyk-Tyrpy, że „soma-
tyzmy zawierające komponent nerwy dotyczą tylko emocji negatywnych (...) Więk-
szość somatyzmów z wyrazem nerwy określa stany gniewu, irytacji, rozdrażnienia”90.
A. Pajdzińska pisała, że „w językowym obrazie człowieka nastąpiła (...) znaczna
redukcja funkcji nerwów. Są one odpowiedzialne tylko za odporność psychiczną, za
uleganie zdenerwowaniu, irytacji, gniewowi. Nie wspomina się nic o przewodzeniu
bodźców czuciowych i ruchowych”91.
W przypadku połączenia ktoś walczy z sumieniem sygnałem metaforyzacji członu
głównego jest zapełnienie pozycji osobowego uczestnika – kontragensa – przez wyraz
sumienie. Ujawnia się tu doświadczanie sumienia jako wewnętrznego przeciwnika.
Przeciwstawia się ono człowiekowi w sytuacji, gdy chce postępować lub już postę-
puje niezgodnie z normami etycznymi – sumienie staje wówczas po stronie wyższych
wartości. J. D. Apresjan ujął to następująco: „действие воли уравновешива-ется
в человеке действием (...) силы, которая называется совестью. Если желания
и воля являются инициаторами деятельности человека, то совесть (...) мыслится
как нравственный тормоз, блокирующий реализацию его аморальных желаний
или побуждений, (...) нацеленный на добро, обладающий врожденным безоши-
бочным чувством высшей справедливости”92.
Związek ktoś walczy ze sobą (walka ze sobą) ‘ktoś przezwycięża się, ktoś nie
może się na coś zdecydować’ ujawnia, że w pewnych sytuacjach człowiek doświadcza
w swoim wnętrzu rozdwojenia, stara się przezwyciężyć swoje „drugie ja”, opanować
pewne pragnienia, reakcje (por. zapełnienie pozycji kontragensa przez zaimek sobą,
niekiedy wzmacniany przez wyraz samym). W znaczeniu związku pozostał element
semantyczny ‘konflikt polegający na ścieraniu się przeciwstawnych sobie sił’. Zwrot
ktoś walczy ze sobą często notowany jest we współczesnych tekstach, rzadziej poja-
wia się postać walka ze sobą. O walce ze sobą św. Augustyn pisał: „Dusza rozkazuje
ciału – ciało spełnia rozkaz natychmiast, rozkazuje dusza sobie – i nie jest posłuszna
(...) Są zatem dwie wole, a ponieważ żadna z nich nie jest cała, przeto jedna posiada
to, czego drugiej nie dostaje, (...) byłem i tym, który chciał, i tym, który nie chciał
(...) Ani chciałem zupełnie, ani zupełnie nie chciałem. Przeto walczyłem ze sobą
i rozdwajałem się w sobie; a to rozdwojenie dokonywało się wprawdzie wbrew mej
woli, ale nie było ono oznaką istnienia jakiegoś obcego umysłu, lecz oznaką kary
90 A. Krawczyk-Tyrpa, Frazeologia somatyczna w gwarach polskich..., s. 125.

91 A. Pajdzińska, Jak mówimy o uczuciach?..., s. 106.
92 J.D. Apresjan, Obraz čeloveka po dannym âzyka: popytka sistemnogo opisaniâ, „Voprosy âzy-
koznaniâ” 1995, nr 1, s. 37.
114
umysłu mojego. Dlatego też nie ja byłem sprawcą tego rozdwojenia, lecz „grzech,
który mieszka we mnie (...)” Jeśli wszystkie rzeczy pociągają równocześnie, czy nie
rozrywają serca człowieka różne chęci (...) i walczą ze sobą, dopóki nie wybierze się
jednego przedmiotu, ku któremu kieruje się cała jedna wola, która przedtem dzieliła się
na wiele. Tak samo jest, gdy wieczność pociąga ku górze, a rozkosz dobra doczesnego
zatrzymuje na dole: ta sama jest dusza, lecz nie całą wolą chce tego lub owego i przez
to ciężką cierpi rozterkę, gdy jedno, mając prawdę na względzie, stawia wyżej, dru-
giego zaś nie porzuca, bo się z nim zżyła, (...) cierpiałem i męczyłem się, (...) walka
w sercu moim toczyła się o mnie samego przeciwko mnie samemu”93.
Natomiast w połączeniu ktoś bije się z myślami pozycja kontragensa zapełniona
została przez wyraz myśli ‘zamiary, projekty, pomysły; chęci, pragnienia’ (co oczy-
wiście sygnalizuje, że człon werbalny został tu użyty w znaczeniu metaforycznym).
W sytuacji, gdy rozważamy różne możliwości, zastanawiamy się nad czymś, nie
możemy się na coś zdecydować, wahamy się, myśli postrzegane są jako przeciwnicy,
z którymi „toczymy walkę”.
W niektórych kontekstach zwroty: ktoś walczy ze sobą i ktoś bije się z myślami są
synonimiczne. Jednak obserwuje się tu swoisty podział komponentów, tj. czasownik
walczyć łączy się tylko z wyrażeniem ze sobą, a czasownik bić się – z wyrażeniem
z myślami. Nie ma możliwości zamiany tych członów.
2. W tekstach traktujących o psychice człowieka metaforyzacji ulegają często
połączenia, które pierwotnie występowały w tekstach militarnych w postaci utrwa-
lonych związków wyrazowych. Nowe, przenośne znaczenia tych jednostek ujawnia
kontekst. To zjawisko jest kolejnym przejawem sposobu postrzegania PEWNYCH
PROCESÓW PSYCHICZNYCH jako WALKI ZBROJNEJ.
A. W tekstach dotyczących psychiki ludzkiej metaforyzacji ulegają np. terminy
wojskowe. Ilustracją tego zjawiska niech będą przykładowe konteksty, w których
ujawniają się nowe, przenośne znaczenia terminów: pole bitwy, pole walki:
191. Wróciła mi pogoda usposobienia, a równocześnie owa przygłuszona druga część ocknęła się
z letargu i w duszy odezwał mi się tajemniczy głos. U normalnych ludzi coś takiego nosi nazwę intu-
icji, instynktu albo jasnowidzenia. U mnie stanowi luksusowy żer dla wyobraŹni. (...) Część pierwsza,
ta błogo rozanielona, znów wzięła górę nad drugą, pełną podejrzeń (...) W mgnieniu oka trzasnęła
we mnie wielka cholera. Druga część energicznie wykopała z pola bitwy pierwszą. Chmielewska,
Romans, s. 186-187
Wyrażenie pole bitwy, które we współczesnych opisach militarnych funkcjonuje

jako termin wojskowy, w cytacie 191 oznacza metaforycznie sferę psychiczną, duszę
człowieka. Ścierają się w niej – podobnie jak na miejscu walki – przeciwstawne
siły. Właśnie to podobieństwo stanowiło podstawę do zaistnienia procesu derywacji
metaforycznej.
Postrzeganie duszy ludzkiej jako „miejsca zmagań” jest jednym z typowych
sposobów ujmowania tej sfery. Kolejnym tego dowodem niech będzie fragment tek-
93 Św. Augustyn, Wyznania..., s. 162-166.
115
stu, w którym metaforyzacji uległo wyrażenie pole walki (prymarnie funkcjonujące
w tekstach militarnych jako termin wojskowy):
[zob. cytat 190] Jakichże (...) szukać (...) środków, (...) by (...) zachować duszę od grzechu, (...) by
nawet zakorzeniony już nałóg zwyciężyć!
nie jednemu wrogowi, lecz całemu spiskowi zaciętych nieprzyjaciół naszej wolności, czystości i pokoju
(...) Jeśli powziąłeś postanowienie, nie odkładaj! Dziś jeszcze ruszaj na pole walki! Na każdy dzień
gotuj broń modlitwy, czuwania, panowania nad sobą, (...) kreśl sobie szczęśliwą chwilę odzyskania
wolności wewnętrznej (...) I każdy dzień znacz choćby drobnym zwycięstwem, wtedy i ostateczne
przyjść musi. Będziesz wolnym! Winkowski, s. 114.
W tekstach dotyczących walki zbrojnej wyrażenie zawieszenie broni pojawia

się jako termin wojskowy, prawny o znaczeniu ‘uzgodnione przez strony wojujące
wstrzymanie działań wojennych na pewien czas lub bezterminowo na całym froncie
lub pewnych odcinkach’. W wyniku procesu metaforyzacji w cytacie 192 połączenie
to zyskało znaczenie ‘zaprzestanie na jakiś czas wewnętrznych zmagań’, zob.:
192. Siedząc na nagich deskach w pomieszczeniu nie większym od spiżarni, (...) próbowałam zawrzeć
pokój z samą sobą, czy chociażby zawieszenie broni. Nie mogłam ze sobą teraz walczyć, skoro cały
świat był przeciwko mnie. Nurowska, Gry, s. 22-23
B. W tekstach dotyczących psychiki człowieka odnotowano także utrwalone

połączenia, które pierwotnie oznaczały określoną fazę, trwanie walki (zbrojnej).
Tu wyrażają one metaforycznie pewną fazę, trwanie wewnętrznych zmagań; wysiłków
mających na celu przezwyciężenie istniejących w psychice złych sił, skłonności,
nawyków; pozyskanie, zachowanie tego, co w sferze emocjonalnej, umysłowej jest
dla człowieka korzystne, cenne. Semantyka ta ujawnia się np. w kontekstach:
193. Tatum O’Neal (...) W ciągu ostatnich 14 miesięcy trzykrotnie podejmowała walkę z uzależnieniem
od heroiny. Czy udało jej się przezwyciężyć nałóg? ŻnG 9, 1997
194. Pozbycie się niektórych lęków i nawyków myślowych na pewno nie jest łatwe i wymaga pracy,
ale często kobiety trapią się z powodów błahych, a nawet wyimaginowanych. Warto podjąć z nimi
walkę. Halo 21, 1997
195. Stres, twój przyjaciel i wróg.
(...) nie jest on niczym innym jak tylko mobilizacją sił organizmu do walki z zaskakującymi sytuacjami
czy gwałtownymi zmianami w otoczeniu (...) Problemy ze stresem zaczynają się dopiero wtedy, kiedy
staje się on zjawiskiem ciągłym (...) Ze względu na tak duże zagrożenie, jakim dla naszego organi-
zmu jest stres, warto w codziennej walce z nim wesprzeć się dostępnymi na rynku, antystresowymi
preparatami ziołowymi (...) Warto o tym pamiętać, podejmując walkę ze stresem, bowiem stawka
w tej walce jest naprawdę duża. Olivia 3, 2003
Połączenie ktoś podejmuje walkę (z kimś a. z czymś) – pierwotnie oznaczające

początek walki (zbrojnej) – w cytatach 193, 194 wyraża metaforycznie, że ktoś
zaczyna coś zwalczać, przezwyciężać coś w swojej psychice. Sygnałem metafo-
ryzacji jest wypełnienie drugiej z otwieranych przez związek pozycji rzeczownikami
nieosobowymi (por. podejmowała walkę z uzależnieniem od heroiny, podjąć z nimi [lękami i nawykami
myślowymi] walkę). W tekstach militarnych pozycja ta realizowana była przez nazwy
osób lub zbiorowości ludzkich.
116
A oto cytaty, w których połączenia – pierwotnie oznaczające trwanie walki
(zbrojnej) – wyrażają metaforycznie przebieg wewnętrznych zmagań człowieka:
196. Walka ciała z duchem (...) to po prostu walka, która toczy się w człowieku między tym, co od
Boga odwodzi, a tym, co do Boga prowadzi. Salij, s. 211
[zob. cytat 189] O. Rotondi mówił o nawróceniu Malapartego szczegółowo, (...) opisywał (...) walki,
jakie toczyły się wewnątrz duszy jego penitenta. Breza, s. 233
197. Gwałtowna walka między prawdą a fałszem, dobrem a złem, wolnością i zniewoleniem, (...)
życiem a śmiercią, Chrystusem a szatanem, światłością a ciemnością. Kościół jawi się wszędzie tam,
gdzie jest zwycięstwo wewnętrzne (...) Walka toczy się (...) na scenie niewidzialnej i wiecznej (...)
Bartnik, s. 158
198. Podwójne działanie łaski, polegające z jednej strony na zanurzeniu się w Bogu i z drugiej strony
na przenikliwym rozumieniu toczącej się walki z szatanem. Chmielewski, s. 82
199. Każdy, kto uważa się za chrześcijanina, rozpamiętuje w swoim sercu te chwile, gdy Bóg wkroczył
w drogę jego osobistego życia. Przechowujemy w naczyniach glinianych owo światło, które zajaśniało
w ciemnościach naszych serc, aby olśnić nas „jasnością poznania”, że Bóg jest naprawdę początkiem
i końcem naszego życia. (...) Toczymy w sobie bój, aby wybierać przynajmniej to, co jest o trochę
lepsze. Bez tej wewnętrznej walki, tego sporu tracimy ów skarb, a naczynia gliniane rozbijamy często
swoją nieporadnością, pychą i egoizmem. Gość Niedz. 22, 1997
Niektóre przedstawione w tej części rozprawy konteksty po raz kolejny ujawnia-

ją, że z metaforyzacją połączeń mogą wiązać się określone zmiany na płaszczyźnie
syntaktycznej, w zakresie łączliwości leksykalnej. Zauważono na przykład, że pewne
konotowane przez frazeologizmy pozycje (obligatoryjne, fakultatywne), realizowane
w tekstach militarnych przez nazwy osób lub zbiorowości ludzkich, w tekstach do-
tyczących psychiki wypełniane są także przez rzeczowniki należące do innych klas
znaczeniowych (zob. chociażby cytaty 196, 198).
W tekstach związanych z walką zbrojną zwrot ktoś złożył broń94 ma zna-
czenie ‘ktoś zaprzestał walki, zrezygnował z niej, poddał się, skapitulował’; podobną
semantykę w tego typu tekstach ma połączenie ktoś ustąpił (z) polu a. placu ‘ktoś
wycofał się, zrezygnował, przestał walczyć, uznał się za pokonanego’. Przypomnijmy
stwierdzenie A. Krasnowolskiego: „Za dowód zwycięstwa uchodzi zwykle pozostanie
na polu bitwy, gdy tymczasem zwyciężony z niego ucieka”95. Połączenia: ktoś składa
broń i ktoś ustąpił pola odnotowano także w tekstach dotyczących doznań psychicz-
nych. Zwrot ktoś składa broń w cytatach 190, 200 ma metaforyczne znaczenie ‘ktoś
rezygnuje z przezwyciężenia czegoś w sobie, ktoś podporządkowuje się czemuś’.
W przenośnym znaczeniu połączenia ktoś ustąpił pola także pozostał element seman-
tyczny ‘ktoś (z)rezygnował z czegoś’. Oto przykładowe konteksty:
[zob. cytat 190] Jakichże tedy szukać środków, jakie stosować lekarstwa, by w tak podatnym na nie-
bezpieczeństwo popadnięcia w nałogi wieku młodym przecież zachować dusze od grzechu, godność
człowieka, chrześcijanina i Polaka od skalania? By nawet zakorzeniony już nałóg zwyciężyć!
nie jednemu wrogowi, lecz całemu spiskowi zaciętych nieprzyjaciół naszej wolności, czystości i pokoju.
94 Związek ten rejestrowany jest także w postaci ktoś składa broń.

95 A. Krasnowolski, Przenośnie mowy potocznej..., cz. 2, s. 4.
117
Nigdy jednak, zwłaszcza u katolika, walka ta nie będzie beznadziejna. Mówić: „To wyższe ode mnie,
to silniejsze niż moja wola” – to znaczy z góry kapitulować przed wrogiem i broń składać haniebnie.
Winkowski, s. 113.
200. Przed małżeństwem nie miał żadnej walki ze sobą: po prostu składał broń wobec swych zachcia-
nek i przystawał na wszystko, do czego ciągnęli go koledzy, wzgląd ludzki i własne jego namiętności.
Młynarczyk, s. 107.
201. Straszna jest ta (...) wojna nerwów. Trudno się dziwić, że niejeden nie wytrzymał napięcia
i wycofał się, ustąpił pola. Prz.Tyg. 10, 1983.
*
Przeprowadzone badania wykazały, że ujmowanie PEWNYCH PROCESÓW
PSYCHICZNYCH jako WALKI (ZBROJNEJ) wyraźnie ujawnia się w polskiej fra-
zeologii. Wyróżniają się tu dwa typy jednostek:
1. Związki, składające się z metaforycznego członu głównego – związanego pier-
wotnie z walką (zbrojną) – oraz z członu określającego, który bezpośrednio
lub pośrednio odsyła do sfery psychicznej (np. walka duchowa).
wyrazowych, a w tekstach dotyczących psychiki ludzkiej zyskały nowe, me-
taforyczne znaczenie (np. pole walki).
Asocjacje między dwoma tak różnymi sferami, jak – PROCESY PSYCHICZNE
i WALKA (ZBROJNA) – powstają przede wszystkim wtedy, gdy w psychice
człowieka ścierają się sprzeczne siły. Siły te (np. dobro i zło, myśli, sumienie itp.),
postrzegane są jako „uczestnicy zmagań”, jako „przeciwnicy” – ujawnia się to m.in.
w zapełnieniu pozycji agensa, kontragensa w połączeniach: walka dobra ze złem,
ktoś bije się z myślami, ktoś walczy z sumieniem. Dusza człowieka może wówczas
przypominać „miejsce walki”.
Ujmowanie procesów psychicznych w terminach militarnych może także
wynikać z określonej postawy światopoglądowej nadawcy, tj. z przekonania, że czło-
wiek jest istotą wewnętrznie rozdartą, rozdwojoną, żyjącą w wiecznej udręce między
dobrem a złem, między pragnieniami ciała i duszy, między złymi skłonnościami
a głosem sumienia, istotą wciąż zmagającą się z wyniszczającymi go siłami.
Najczęściej jednak metaforyka militarna pojawia się w opisach procesów
psychicznych po to, by przedstawić zjawiska niewyrażalne, bardziej sugestywnie
ująć to, co dzieje się we wnętrzu człowieka.
III. 5. Metafora OKREŚLONE PROCESY DOTYCZ¥CE ORGANIZMU LUDZKIEGO to WALKA

(ZBROJNA)
Określone procesy zachodzące w ciele człowieka, zwią-

zane z organizmem ludzkim przedstawiane są m.in. w terminach walki
(zbrojnej). Zwróćmy uwagę na przykładowe teksty, porządkowane przez metafo-
rykę militarną, które traktują o określonych procesach dotyczących
118
organizmu ludzkiego. Ujawnia się w nich wyraźnie kontekstowa irradiacja
semantyczna96:
202. W ranie rozgorzała zawzięta walka. Skrzep spełnił jedyne swoje zadanie – wstrzymał upływ
krwi i obumarł; jako martwa już tkanka nie mógł przeszkodzić przenikaniu w głąb zarazków,
które olbrzymia siła ssąca pocisku wciągnęła wraz ze strzępami munduru, zanieczyszczonej
skóry i ziemi. Pierwsze na łup ruszyły beztlenowce. Przodują w ataku mając gotową broń –
exotoksynę, którą wydzielają, same nie umierając. To one powodują zgorzel gazową (gangrenę),
porywającą tłumy ofiar w przedpenicylinowych czasach. Bakterie gnilne są beztlenowe – dążą,
by jak najszybciej zaszyć się w tkankę podskórną, tkankę zmiażdżenia, gdzie żaden pęcherzyk
tlenu nie stanie na ich drodze.
Przeciw nim organizm Tereszczuka posłał specjalnie ćwiczone oddziały przeciwjadów, antytoksyny,
wrodzone i nabyte w ciągu życia, czynniki bakteriologiczne.
Za bakteriami beztlenowymi poszedł zgiełkliwy tłum – zbieranina bakterii ropotwórczych. Bytujące
na skórze Tereszczuka okazały się nielojalną mniejszością, która, jak tylko powstał wyłom w ciele, jak
tylko obcy czynnik przełamał granicę – rzuciły się na osłabiony organizm, który był ich domem.
Szły esowatymi zagonami łańcuszkowce, szły grupami szturmowymi – po cztery, po sześć, po
osiem – paciorkowce. Szły liczne ich szczepy, niektóre współwspierając się, inne współwalcząc ze
sobą. Szedł licznym klanem najczęstszy – gronkowiec złocisty.
Na ośrodek oddechowy! Na ośrodek naczyniowy! Na wątrobę! Na obie nerki! Na wszystko, co
utrzymuje życie (...)
Gęstym murem przeciwko nim zbiły się tuż za strupem zmobilizowane leukocyty – białe ciałka
krwi. Wypuściły macki, grożą, ale same są w strachu. Dopadnięty przez większą ilość przeciwników
poszczególny leukocyt, dostawszy się w wydzieliny bakterii, obumiera. O ile jednak przeciwwaga
sił nie jest rażąca, leukocyt obejmuje mackami, na podobieństwo ameby, bakterię, trawi ją, ale
sam obumiera.
Straszna walka rozgrywa się w ciele Tereszczuka. Jeśli bakterie pokonają leukocyty, zatrują najpierw
swymi jadami organizm, a potem go zabiją. Niewiadomy jeszcze wynik tej walki (...)
To organizm przystąpił do robót saperskich na granicy części zdrowych i zmiażdżonych, nie nadających
się do życia tkanek.
Saperzy – naczynia – poczynają pączkować, wał wznoszony urasta z nowo utworzonej tkanki zaopa-
trzonej w gęstą sieć naczyń krwionośnych. Bakterie atakujące mur są brane do niewoli, pędzone za
wał, ewakuowane w głąb tymi krwionośnymi naczyniami – a tam już nie respektuje się względem nich
Konwencji Haskiej – są one w odpowiednich narządach likwidowane. Na miejsce prowizorycznego
strupa narasta ziarnina – jak cegły muru. Z tego powstaje blizna (...)
Walka leukocytów z bakteriami zakończyła się dla organizmu pomyślnie, ale miriady ciał pomor-
dowanych bakterii i leukocytów unosiły się w limfie krwi i utworzyły ropę. Ropa bujnie sączyła się
i krzepła (...)
Organizm – na miejsce poległych zorganizował nowe odwody leukocytów. W K. U. organizmu, tzn.
w szpiku kostnym, nastąpiły wzmożone procesy twórcze ciałek białych. Odpowiednio do potrzeby –
tworzone młode wojsko lub też bardziej wyspecjalizowane. Obronił się organizm zabijany na raty.
Wańkowicz, s. 154-159.
W przedstawionym powyżej tekście procesy zachodzące w organi-

zmie rannego ujmowane są w terminach wojny-walki o dużej sile, intensyw-
ności, żywiołowości. Zarazki, bakterie (beztlenowce, łańcuszkowce, paciorkowce,
gronkowiec złocisty), które przedostały się do organizmu człowieka w wyniku prze-
96 Por. T. Skubalanka, O pojęciu irradiacji..., s. 181-198.
119
rwania ciągłości tkanek, tj. zranienia, postrzegane są jako istoty działające celowo
– zmierzające do wywołania procesów gnilnych, ropnych, zgorzeli gazowej, chorób
w układzie oddechowym, naczyniowym, wątrobie, nerkach itd., jako niezorganizo-
wana zbiorowość występująca przeciwko organizmowi. Jest to zbiorowy przeciwnik
organizmu (agens). Bakterie wydzielają substancje toksyczne, tj. jady bakteryjne
(m.in. egzotoksyny), które postrzegane są jako broń. Toksyny, podobnie jak narzędzia
walki, mogą powodować ból, śmierć. Szkodliwe dla organizmu działania drobno-
ustrojów przedstawiane są głównie w terminach działań zaczepnych (ataku, szturmu),
prowadzonych w czasie wojny.
Bakteriom, zarazkom przeciwstawia się organizm człowieka. Postrzegany jest on
jako przywódca, wpływający decyzyjnie na przebieg działań, kierujący nimi (por.
przeciw nim organizm (...) posłał specjalnie ćwiczone oddziały przeciwjadów, antytoksyn; leukocyty zostały
zmobilizowane; organizm – na miejsce poległych zorganizował nowe odwody leukocytów itp.). Leukocy-
ty – białe ciałka krwi, mające dużą zdolność ruchu, pełniące w organizmie głównie
funkcje obronne – przedstawiane są jako zorganizowane wojsko (por. młode wojsko,
zmobilizowane leukocyty, odwody leukocytów), które bezpośrednio lub pośrednio uczestniczy
w walce, prowadząc przede wszystkim działania odporne. Naczynia organizmu
postrzegane są jako saperzy budujący umocnienia – wojska specjalne, wspomagają-
ce, nie biorące bezpośredniego udziału w starciach. Przeciwko bakteriom, ich jadom
działają także wytwarzane przez organizm przeciwjady, antytoksyny. Organizm
człowieka przedstawiany jest jako pole walki; skrzep, strup, tkanki, ziarnina, bli-
zna osłaniają organizm przed bakteriami, dlatego też postrzegane są jako elementy
obronne, zapory, umocnienia.
W terminach militarnych często przedstawiane są także zmagania człowieka
z ciężką chorobą, np. z rakiem. Wybór takiej metaforyki dyktuje wówczas zapewne
powaga sytuacji – szczególnie groźnej, niebezpiecznej dla człowieka. Skojarzenia
z sytuacją wojny są tu oczywiste. Utrzymane w konwencji militarnej tego typu
opisy są zazwyczaj wyraziste, sugestywne (uwagi te dotyczą także poprzedniego tek-
stu). W relacjach tego rodzaju rak (nowotwór) ujmowany jest jako przeciwnik, wróg,
z którym człowiek toczy „walkę na śmierć i życie”, przeprowadza kolejne „bitwy”,
by wygrać „wojnę”. Stosowany jest wówczas cały „arsenał” środków, które spełniają
podobne funkcje, jak broń w walce zbrojnej. Oto przykładowy tekst:
203. Elżbieta, Ola i Małgorzata (...) kilka lat temu musiały zmagać się z rakiem. Stoczyły walkę na
śmierć i życie. Wygrały! (...) One zgodziły się, by usunięto im pierś po to, by mogły walczyć z wrogiem.
Lekarze użyli całego arsenału skutecznych środków, by zniszczyć złośliwe komórki (...) Małgorzata
miała mocną pozycję w pracy i kochającą rodzinę. Pojawiła się choroba, z którą walczyła przez kilka
lat (...) Usunięto guz i pierś. To była pierwsza wygrana bitwa. Początek długiej wojny. Potem brała
chemię. Pojawił się jednak drugi guzek. Przeszła kolejną operację i znowu podano leki. Druga chemio-
terapia. Rok póŹniej kolejna operacja i hormonoterapia. Chodziło o to, by wytrzebić wszystkie ogniska
raka. Po tej długiej wojnie przyszła pora na opatrywanie ran. Najbardziej bolała myśl o powrocie
choroby. Co zrobi, jeśli pojawią się kolejne przerzuty? Czy da radę dalej walczyć? (...) Rak to bardzo
tajemnicza choroba. Z jednej strony potrafi zabrać całą radość życia, a z drugiej – daje ogromną siłę,
która pozwala go pokonać. Olivia 6, 2005.
120
Zdecydowanie inny charakter mają np. napisane w konwencji militarnej teksty
traktujące o „zmaganiach” kobiet z cellulitem:
204. Już czas podjąć walkę z cellulitem.

Zwalcz cellulit razem z nami. Dowiesz się, skąd się bierze ten przykry defekt, i jak go pokonać za
pomocą domowych sposobów lub w gabinecie kosmetycznym (...) Cellulit, nazywany także skórką
pomarańczową, atakuje bezlitośnie zarówno dojrzałe kobiety, jak i dziewczyny (...) Im póŹniej zaczyna
się go zwalczać, tym bardziej skomplikowana i kosztowniejsza jest kuracja. Bywa, że cellulit latami
„ukrywa” się, by nagle przypuścić atak (...) Jak walczyć, to na całego. Aby batalia antycellulitowa
zakończyła się pełnym sukcesem, musisz przeprowadzić ją jednocześnie na wszystkich frontach (...)
Skórkę pomarańczową możesz pokonać nawet nie wychodząc z domu. Uderzaj w cellulit wodą.
Skutecznym sposobem zwalczania skórki pomarańczowej są naprzemienne prysznice. Oczyszczaj
organizm w saunie. Wzmacniaj skórę kremem. Każdy masaż jest dobry! Regularnie trenuj mięśnie.
Nie zapominaj o diecie. Zabiegi w gabinecie kosmetycznym. Okłady z roślinnych wyciągów. Zabiegi
polegające na nacieraniu ciała aktywnymi substancjami i owijaniu go folią lub bandażami należą do
najpopularniejszych sposobów zwalczania cellulitu. Elektrostymulacja. Drenaż limfatyczny. Gdy nic
nie skutkuje: liposukcja. PD 8, 2003.
205. Wiosenna kampania antycellulitowa.
Najważniejsze punkty strategii: aerobik, masaż, dieta. Zanim przejdzie do jawnego ataku, przez lata
działa w konspiracji (...) PrzejdŹ do ataku, zanim, wykorzystując przebiegle np. hormonalne zawiro-
wania w Twoim organizmie w czasie ciąży, przekwitania, wyjdzie z ukrycia i oszpeci ciało. Przygotuj
się jednak, że cellulit łatwo nie kapituluje, a przepędzony, powraca na dawne pozycje, gdy nie
zachowasz czujności. Można jednak z nim wygrać!
Antycellulitowa wojna domowa.
Uzbrój się w najskuteczniejszy oręż antycellulitowy – szczotkę, rękawicę lub inny przyrząd
do masażu. Masaże pobudzają krążenie krwi i limfy oraz ułatwiają spalanie nagromadzonego
w adaptocytach tłuszczyku (...) Ruszaj się (...) Wmasuj w skórę krem antycellulitowy (...) Buty
na wysokim obcasie noś tylko od święta – to także sojusznicy cellulitu (...) Cellulit w gabinecie
– ostateczne starcie.
W salonach piękności możesz skorzystać z rozmaitych wyszczuplających masaży limfatycznych oraz
okładów z koncentratów antycellulitowych. Pogromcy w tubce: żel wyszczuplający, krem antycellu-
litowy, emulsja, preparat w ampułkach, wyszczuplająca sól kąpielowa. ŻnG 14, 2004.
206. Cellulit – możesz go pokonać.
(...) Zamiast maskować pomarańczową skórkę, wypowiedz jej wojnę. Specjalne zabiegi i preparaty
pomogą wygładzić ciało.
Rozszyfruj swojego wroga.
Chcesz, by twoje uda, pośladki i biodra miały sprężystą skórę i zachwycały idealną gładkością. Jednak
zanim zajmiesz się walką, musisz określić stopień zaawansowania cellulitu (...)
Nowa broń antycellulitowa.
Bez specjalnej strategii nie wygrasz batalii z pomarańczową skórką. Cellulit, niestety, może się pogłębić.
Dlatego ideałem jest preparat, który zarazem wygładza skórę i usuwa przyczyny tego defektu. Tak
skutecznie działają preparaty doustne, np. kapsułki Cellasene. Dzięki wyciągom roślinnym i olejom
zwalczają cellulit „od środka”. Olivia 8, 2004.
Cellulit przedstawiany jest jako „agresor”, atakujący ciało kobiety, por. cellulit (...)
itd. By go zwalczyć, panie stosują różnego
atakuje, przypuszcza atak, przejdzie do (...) ataku
typu środki (np. żele, kremy, emulsje antycellulitowe, preparaty w ampułkach, kap-
sułki, tabletki, określone produkty spożywcze, przyrządy do masażu itp.), traktowane
jako narzędzia walki – w jednym z tekstów pojawiło się nawet wyrażenie nowa
121
broń antycellulitowa.
Kobiety wykonują określone zabiegi, które mają na celu „poko-
nanie przeciwnika”. Działania skierowane przeciwko cellulitowi określane są jako:
walka, kampania antycellulitowa, batalia antycellulitowa, antycellulitowa wojna domowa itd. Powinna
być wówczas stosowana określona strategia, by walczyć (...) na całego (...), na wszystkich
frontach.
Jak widać, dzięki metaforyce militarnej teksty tego typu stają się bardziej obrazowe,
sugestywne. Pamiętajmy jednak, że metaforyka militarna może być tu nadużywana,
stosowana niewspółmiernie do wymagań tekstu.
1. Przejdźmy do przeglądu frazeologizmów, w których ujawnia się metafora
OKREŚLONE PROCESY DOTYCZĄCE ORGANIZMU LUDZKIEGO to WALKA
(ZBROJNA).
Wśród utrwalonych związków wyrazowych, motywowanych walką (zbroj-
ną), przenośnie wyrażających procesy związane z organizmem czło-
wieka, wyróżnia się grupa połączeń, które składają się z metaforycznego członu
głównego: walczyć, walka oraz z komponentów: z chorobą, ze śmiercią, życia ze
śmiercią, o życie.
W połączeniu ktoś walczy z chorobą (walka z chorobą) ujawnia się sposób po-
strzegania choroby – jako przeciwnika, por. zapełnienie pozycji kontragensa (taki
rodzaj percepcji widoczny jest także w wielu tekstach, traktujących o zmaganiach
człowieka z chorobą, zwłaszcza z ciężkimi schorzeniami, zob. chociażby cytat 203).
Przejdźmy do przeglądu przykładowych tekstów, w których odnotowano połączenie
ktoś walczy z chorobą (walka z chorobą):
207. Adam od kilku lat walczy z ciężką chorobą. Teraz nowa miłość doda mu sił. ŻnG 30, 2005.
208. Oni też walczą z chorobą.
Sława i pieniądze nie chronią przed tym schorzeniem [przed chorobą Parkinsona]. Wśród dotkniętych
nim są politycy, biznesmeni, sportowcy, artyści. ŻnG 6, 2003.
209. PoradŹ innym, jak walczyć z chorobą.
Jak pozbyć się grzybicy z jamy ustnej? (...) U mojego męża rozpoznano grzybicę na języku i lekarz
zaordynował mu na to „Nystatynę”, która jest bardzo skutecznym środkiem. ŻnG 45, 2001.
210. Po przerwie spowodowanej walką z chorobą nowotworową aktorka Gabriela Kownacka (53)
wróciła do pracy. Szczuplejsza, króciutko ostrzyżona i jeszcze bardzo osłabiona, kilka dni temu stanęła
na deskach stołecznego teatru. W trudnej walce cały czas wspiera ją syn (...) Ważne, żeby chorobie
nie poddawać się. ŻnG 6, 2005.
211. Podwyższona temperatura to wyraz mobilizacji organizmu do walki z chorobą. PD 10, 2003.
212. 25-letnia Sylwia Gębala z Tarnowa swoje życie dzieli na dwie części. Pierwsza, smutna i bezna-
dziejna, jest związana z walką z chorobą (...) Lekarze zaczęli prześcigać się w diagnozach: tarczyca,
zła przemiana materii, guzki na migdałkach, białaczka (...) Ostateczna diagnoza, potwierdzona spe-
cjalistycznymi badaniami, była jeszcze straszniejsza: guz rdzenia przedłużonego mózgu. W tej chwili
na szczęście niezłośliwy. Naj 8, 2003.
Związek ktoś walczy ze śmiercią (walka ze śmiercią) wyraża, że ‘ktoś jest w ciężkim
stanie grożącym śmiercią, ktoś jest w stanie agonii’. Pozycję osobowego uczestni-
ka – kontragensa – zajęła nazwa śmierć, co sygnalizuje, że w takiej sytuacji śmierć
postrzegana jest jako przeciwnik człowieka (śmierć personifikowana jest nie tylko
w języku, ale także w malarstwie, rzeźbie itp.). Opieramy się śmierci, dążymy do jej
122
przezwyciężenia. Oto przykładowe konteksty, w których odnotowano analizowane
połączenie:
213. Dziadek jest od wczoraj nieprzytomny, (...) najstarszy przyjaciel Ortiza walczy ze śmiercią. An-
drzejewski, Idzie, s. 315.
214. Lekarze (...) wyrażają opinię, że stan chorego pogarsza się i że Churchill walczy ze śmiercią.
Exp. 15, 1965.
215. Przez trzy miesiące leżał z przestrzelonym płucem i ramieniem, walcząc (...) ze śmiercią. Brandys,
Człowiek, s. 50.
W tekstach zarejestrowano także związek wyrazowy walka życia ze śmiercią. We

wskazanym połączeniu pojawiły się nazwy dwóch specyficznych „przeciwników”.
Pozycję agensa zajęła nazwa życie (oznaczająca tu siły żywotne organizmu), pozycję
kontragensa nazwa śmierć. W znaczeniu związku pozostał element semantyczny
‘ścieranie się przeciwstawnych sobie sił’. Oto przykładowe cytaty:
216. Różne formy walki życia ze śmiercią, tworzenia ze zniszczeniem. Gajda, s. 17.
217. Sanitariusze dawali kroplówkę żołnierzowi, który konał (...) Miał może dwadzieścia lat. Trafiło go
jedenaście kul. Gdyby tych jedenaście kul ugodziło w starego i wątłego człowieka, raniony dawno by
nie żył. Ale kule wtargnęły w ciało młode, silne, mocno zbudowane i śmierć natrafiła na opór. Ranny
leżał nieprzytomny, już po drugiej stronie istnienia, ale jakaś cząstka życia toczyła w nim ostatni, roz-
paczliwy bój. Żołnierz był nagi do pasa i wszyscy widzieli, jak prężą się jego muskuły i jak po śniadej
skórze ścieka pot. Po tych napiętych mięśniach i strugach potu wszyscy mogli ocenić, jak ciężka jest
walka, którą toczy życie ze śmiercią. Wszyscy byli ciekawi tej walki, ponieważ chcieli wiedzieć, ile jest
siły w życiu i ile jest siły w śmierci, (...) jak długo życie potrafi się zmagać ze śmiercią i czy młode życie,
które jeszcze jest i nie chce się poddać, zdoła przetrzymać śmierć (...) Ranny oddychał gwałtownie, jak
po długim i ciężkim biegu (...) Serce rannego pracowało z wytężoną siłą, słychać było jego gorączkowe
łomotanie. Kapuściński, Wojna, s. 187.
W połączeniu ktoś walczy o życie (walka o życie) eksplicytnie wyrażony został cel
działań, określonych metaforycznie wyrazem walczyć (walka). Walencję celu realizuje
powierzchniowo struktura z argumentem przedmiotowym – o życie, reprezentująca
zredukowany argument nieprzedmiotowy – o to, by zachować (utrzymać) życie,
tj. o to, by istnieć, zachować siły żywotne, utrzymać funkcje życiowe organizmu.
Działanie takie podejmuje organizm zagrożonego śmiercią człowieka. Przejdźmy
do przykładowych cytatów:
218. Zaśpiewała Ojcu Świętemu „Ave Maria”. Słuchał jej śpiewu, gdy walczył o życie w klinice Gemelli.
Gość Niedz. 22, 1997.
219. Nocy tej (...) walczył o swoje życie pchor. Rysiecki z obu nogami potrzaskanymi przez serię
szpandała, którego omdlałego na pobojowisku pozostawił kpt. Pawulski przypuszczając, że skonał.
Wańkowicz, s. 166.
220. Pacjent może walczyć o życie z różnych przyczyn. Dwie najczęściej spotykane to strach przed
śmiercią i pragnienie życia, (...) w obliczu ciężkiej choroby fizycznej strach przed śmiercią nie jest
narzędziem bardzo silnym. Jak się wydaje, nie skupia on wewnętrznych sił człowieka i nie wzmaga
odporności na proces patologiczny. Pragnienie życia jest chyba w tym względzie bronią znacznie
silniejszą, w większym stopniu pociąga na stronę lekarza organizm chorego. Jarosz, s. 166.
221. Lekarz, który nie przebywa bez przerwy przy łóżku chorego, może przy następnej wizycie
stwierdzić nagłą zmianę w czynnościach organizmu, wyglądzie i zachowaniu, co będzie wskazywać,
123
że życie chorego się kończy. Niejednokrotnie proces ten rozpoczyna się w sposób mało widoczny
i trwa długo. Bywa też tak, że zmiany są bardzo wyraŹne, lecz pacjent walczy o życie z zaskakującą
siłą. Jarosz, s. 357.
222. Film jest złożoną analizą kontaktu dwóch śmiertelnie chorych kobiet – pacjentek szpitala gine-
kologicznego. Ich wrogi początkowo stosunek zaczyna przeradzać się w silny związek mobilizujący
do walki o życie. Ekran 35, 1986.
223. Kiedy Ingrid Bergman zachorowała na raka piersi, Lars wrócił, by wesprzeć swoją ukochaną
w walce o życie. Jego oddanie i troska o czwórkę jej dzieci dodały aktorce sił do przeżycia dwóch
ciężkich operacji. Po usunięciu jednej piersi trzeba było usunąć i drugą (...) Ich wspólna walka okazała
się jednak daremna. 29 sierpnia 1982 roku Ingrid Bergman (...) zamknęła oczy na zawsze. ŻnG 7,
1995.
2. Określone procesy dotyczące organizmu ludzkiego

wyrażane są m.in. metaforycznie przez połączenia, które pierwotnie występowały
w tekstach militarnych w postaci utrwalonych związków wyrazowych. Konteksty
ujawniają nowe, przenośne znaczenia tych jednostek.
A. W tekstach militarnych wyraz walczyć (walka) utrwalił się m.in. w połączeniu
z wyrażeniem na śmierć i życie. Związek wyrazowy walka na śmierć i życie reje-
strowany jest także w tekstach, traktujących o procesach dotyczących
organizmu człowieka – ujawniają się tu jego nowe, metaforyczne znaczenia.
Oto przykładowe teksty:
[zob. cytat 203]. Elżbieta, Ola i Małgorzata (...) kilka lat temu musiały zmagać się z rakiem. Stoczyły
walkę na śmierć i życie. Wygrały! (...) One zgodziły się, by usunięto im pierś po to, by mogły walczyć
z wrogiem. Lekarze użyli całego arsenału skutecznych środków, by zniszczyć złośliwe komórki (...)
Małgorzata miała mocną pozycję w pracy i kochającą rodzinę. Pojawiła się choroba, z którą walczyła
przez kilka lat (...) Usunięto guz i pierś. To była pierwsza wygrana bitwa. Początek długiej wojny. Potem
brała chemię. Pojawił się jednak drugi guzek. Przeszła kolejną operację i znowu podano leki. Druga
chemioterapia. Rok póŹniej kolejna operacja i hormonoterapia. Chodziło o to, by wytrzebić wszystkie
ogniska raka. Po tej długiej wojnie przyszła pora na opatrywanie ran. Olivia 6, 2005.
224. Lisa Maria Presley (36), córka Elvisa Presleya i Geri Halliwell (29), ex-Spice Girl (...) Ostatnio
obu paniom bardzo się przytyło i o smukłej linii mogą już tylko pomarzyć, chyba że zastosują jakąś
drakońską dietę (...)
Z kilogramami walka na śmierć i życie.
By zrzucić zbędne kilogramy, potrzebna jest ogromna wola (...) Potrzebne są radykalne kroki. ŻnG
26, 2004.
B. W tekstach, traktujących o procesach dotyczących organizmu

ludzkiego, odnotowano utrwalone połączenia, które pierwotnie oznaczały okre-
śloną fazę, trwanie walki (zbrojnej). Tutaj wyrażają one metaforycznie pewną
fazę, trwanie procesów zachodzących w ciele człowieka, związanych z jego orga-
nizmem.
wypowiedział wojnę komuś (a. czemuś), ktoś podjął walkę, ktoś staje do walki. A oto
przykładowe teksty, w których ujawniają się nowe, metaforyczne znaczenia wskaza-
nych związków wyrazowych:
225. Pajączki? Zwalcz ten problem!
124
Wypowiesz wojnę pękającym naczynkom. Przygotuj dobrą strategię. Dowiedz się, co przeszkodzi
tkaniu siateczki czerwonych żyłek oraz zwalczy już tę istniejącą. Stawką jest twoja twarz! Kosme-
tyk wklepuj delikatnie opuszkami palców nie tylko w „zaatakowane” pajączkami miejsca. ŚK 2,
2003.
[zob. cytat 206]. Cellulit – możesz go pokonać (...)
Zamiast maskować pomarańczową skórkę, wypowiedz jej wojnę. Specjalne zabiegi i preparaty pomogą
wygładzić ciało (...) Nowa broń antycellulitowa.
Bez specjalnej strategii nie wygrasz batalii z pomarańczową skórką. Cellulit, niestety, może się pogłębić.
Dlatego ideałem jest preparat, który zarazem wygładza skórę i usuwa przyczyny tego defektu. Tak
skutecznie działają preparaty doustne, np. kapsułki Cellasene. Dzięki wyciągom roślinnym i olejom
zwalczają cellulit „od środka”. Olivia 8, 2004.
226. Jacek Kaczmarski. Zawsze o coś walczył, w końcu o własne życie.
Dwa lata temu dowiedział się, że jest chory – to był rak krtani. Lekarze dawali mu dwa tygodnie życia.
Podjął walkę, ale nie zdecydował się na wycięcie guza (po operacji nie mógłby już śpiewać). JeŹdził
do przeróżnych bioenergoterapeutów, magów, położył się na „łóżku, które leczy raka”. Wierzył, że
wygra. Jeszcze w Wielki Piątek pisał poemat o baronie Munchhausenie. Jeszcze w Wielką Sobotę rano
było dobrze. Wieczorem nie żył. ŻnG 18, 2004.
[por. cytat 204] Już czas podjąć walkę z cellulitem.
Zwalcz cellulit razem z nami. Dowiesz się, skąd się bierze ten przykry defekt, i jak go pokonać za
pomocą domowych sposobów lub w gabinecie kosmetycznym (...) Cellulit, nazywany także skórką
pomarańczową, atakuje bezlitośnie zarówno dojrzałe kobiety, jak i dziewczyny (...) Im póŹniej zaczyna
się go zwalczać, tym bardziej skomplikowana i kosztowniejsza jest kuracja. Bywa, że cellulit latami
„ukrywa” się, by nagle przypuścić atak (...) Jak walczyć, to na całego. Aby batalia antycellulitowa
zakończyła się pełnym sukcesem, musisz przeprowadzić ją jednocześnie na wszystkich frontach. PD
8, 2003.
227. Alergia to nieprawidłowa reakcja organizmu na pewne substancje, tzw. alergeny. Dla systemu
odpornościowego są one ciałami obcymi, z którymi organizm podejmuje walkę (...)
Substancje uczulające mogą znajdować się w wielu miejscach, np. w produktach pochodzenia zwie-
rzęcego (mięso, ryby, mleko, jaja, pierze, sierść zwierząt, wełna), roślinnego (jarzyny, owoce, pyłki
kwiatów); uczulać mogą niektóre lekarstwa (aspiryna, antybiotyki), kosmetyki, środki konserwujące,
roztocza kurzu, tworzywa sztuczne. Alergeny dostają się do organizmu przez przewód pokarmowy,
skórę albo drogi oddechowe (...) Nie dajmy się alergii (...) Coraz popularniejszą metodą walki z chorobą
są tzw. odczulania, tzn. wstrzykiwanie pod skórę niewielkich ilości alergenu, dzięki czemu organizm
nabywa odporności na uczulające go substancje. Halo 20, 1997.
228. Współczesna medycyna konwencjonalna uznaje sposoby leczenia, w których kieruje się regułą
podobieństwa. Typowym przykładem są szczepienia ochronne (wszczepia się osłabione zarazki, by
zmobilizować organizm do podjęcia walki z chorobą) czy kuracje odczulające przy alergiach. Metoda
homeopatyczna też czyni wszystko, żeby wzmóc siły obronne i samoregulujące chorego organizmu,
tak by mógł sam pokonać zagrożenie chorobą lub poradzić sobie z jej atakiem. ŻnG 46, 2001.
229. Stań do walki ze starzeniem się!
Naukowcy odkryli, że za proces starzenia się oraz powstawanie niektórych chorób odpowiadają
wolne rodniki. Są to atomy, które znajdują się w naszym organizmie, siejąc tam spustoszenia. Jeśli
znajdą się w skórze, niszczą włókna kolagenu, w oku przyspieszają rozwój zaćmy, utleniając chole-
sterol w naczyniach, przyspieszają miażdżycę. Trzeba temu zapobiegać, stosując przeciwutleniacze,
czyli substancje, które neutralizują wolne rodniki. Są to witaminy, enzymy lub minerały (...) W walce
z wolnymi rodnikami najważniejsze są witaminy. Tina 17/18, 2003.
Połączenia, pierwotnie oznaczające trwanie walki (zbrojnej), w podanych

poniżej tekstach wyrażają metaforycznie trwanie pewnych procesów doty-
czących organizmu ludzkiego:
125
230. Paul nie potrafił cieszyć się niedawno uzyskanym szlachectwem, gdy jego żona toczyła wal-
kę z rakiem. Oboje jednak wierzą, że tak jak odzyskała już uśmiech Linda odzyska i zdrowie, (...)
po zakończeniu chemioterapii lekarze są dobrej myśli: oczywiście nigdy nie ma całkowitej pewności,
ale wszystko wskazuje na to, że Linda wraca do zdrowia (...) Dwa lata temu wykryto u niej raka piersi.
Natychmiast podjęła się jednej operacji, przed rokiem drugiej. Paul odchodził od zmysłów (...) Zrobił
wszystko, co w jego mocy, żeby wzmocnić jej wolę walki. Linda sama miała jej niemało. Nigdy nie
poddała się łatwo, a miłość rodziny dodawała jej sił. Halo 21, 1997.
[zob. cytat 217] Sanitariusze dawali kroplówkę żołnierzowi, który konał (...) Miał może dwadzieścia
lat. Trafiło go jedenaście kul. Gdyby tych jedenaście kul ugodziło w starego i wątłego człowieka, raniony
dawno by nie żył. Ale kule wtargnęły w ciało młode, silne, mocno zbudowane i śmierć natrafiła na
opór. Ranny leżał nieprzytomny, już po drugiej stronie istnienia, ale jakaś cząstka życia toczyła w nim
ostatni, rozpaczliwy bój. Żołnierz był nagi do pasa i wszyscy widzieli, jak prężą się jego muskuły i jak
po śniadej skórze ścieka pot. Kapuściński, Wojna, s. 187.
231. Zadziorny, roześmiany blondynek. To Wiktor (...) Toczyliśmy batalię o jego zdrowie. Ten chłopczyk
wymagał szczególnej opieki. Wyszedł z bardzo ciężkiego porodu z przykurczami, opóŹnieniem rozwoju,
podejrzeniem wodogłowia. PD 32, 2004.
W badanych tekstach, metaforyzacji ulegają także wywodzące się z walki

zbrojnej połączenia typu: ktoś stoczył walkę a. bitwę a. batalię. Oto przykłady:
232. Linda zawsze była prawdziwą damą. Jest odważna i ma wielkie serce. Tylko dlatego udało jej
się pokonać chorobę (...) Po wyczerpującej chemioterapii wychudła, straciła włosy i postarzała się, ale
jest szczęśliwa. Będzie żyć. Włosy już odrastają, a waga pomału wraca do normy. Stoczyła heroiczną
walkę z chorobą (...), ale wygrała. Przez cały ubiegły rok Linda czuła się bardzo Źle, ale teraz z dnia
na dzień nabiera sił – mówi uszczęśliwiony Paul. Halo 21, 1997.
233. Lekarz oznajmił mu, że wyniki badań histopatologicznych (...) są niepokojące (...) Od tamtego
grudniowego dnia rozpoczęła się dramatyczna walka o życie. Najpierw była radioterapia przedope-
racyjna, potem duży zabieg, a potem zaczęła się radio- i chemioterapia. Sam zdecydował, że mimo
osłabienia będzie pracował (...)
Stoczył najcięższą bitwę w życiu.
Wiele z cech Kamil ujawnił w czasie swych zmagań z rakiem. Powiedział, że ani przez minutę nie
myślał o tym, żeby się poddać. Sam się zastanawiałem, skąd się to we mnie bierze – ujawnił. – Byłem
konsekwentny, byłem zdeterminowany, (...) byłem twardy. Dzisiaj Kamil Durczok może uważać się za
wielkiego zwycięzcę. ŻnG 13, 2004.
234. Wygraj z chorobą. O gładką buzię walczyłam dwa lata.
Myślałam, że trądzik pojawia się tylko u nastolatków jako rezultat burzy hormonów i po pewnym
czasie sam znika. Byłam już dojrzałą kobietą, kiedy zauważyłam pierwsze zmiany na twarzy. Nie
wiedziałam, że będę musiała stoczyć prawdziwą batalię z chorobą. Zwycięstwo to nie tylko zasługa
lekarstw, ale także mojego pozytywnego nastawienia. Claudia 2, 2003.
C. W analizowanych tekstach nowe, przenośne znaczenia zyskują także utrwalone

połączenia, które składają się z określonego czasownika oraz z członu: atak, szturm,
notowane pierwotnie w opisach, relacjach militarnych. Oto przykładowe cytaty:
[zob. cytat 204]. Cellulit, nazywany także skórką pomarańczową, atakuje bezlitośnie zarówno dojrzałe
kobiety, jak i dziewczyny (...) Bywa, że cellulit latami „ukrywa” się, by nagle przypuścić atak. PD 8,
2003.
235. Największym problemem oczekujących dziecka pań są rozstępy (...) Już od pierwszych tygodni
ciąży dwa razy dziennie wmasowuj w skórę brzucha, bioder i piersi preparaty zapobiegające ich
powstawaniu z ziołowymi ekstraktami wzmacniającymi elastyczność tkanki łącznej i przyspieszają-
126
cymi jej regenerację (...) I koniecznie podczas kąpieli pod prysznicem intensywnie masuj skórę. Takie
masaże zapobiegają również cellulitowi, który właśnie podczas ciąży „przypuszcza szturm” na skórę.
ŻnG 40, 2004.
3. W tekstach traktujących o procesach, które dotyczą organizmu ludzkiego, me-

taforyzacji ulegają także związki wyrazowe, które w opisach, relacjach militarnych
występowały w postaci połączeń luźnych. Przykładem niech będzie chociażby związek
ktoś walczy na wszystkich frontach, który w poniższym kontekście zyskał znaczenie
‘ktoś działa, wykorzystując wszelkie możliwe środki, sposoby’, por.:
236. Walcz o smukłą figurę na wszystkich frontach. Stosuj niskokaloryczną dietę i dużo ćwicz. Wyko-
rzystaj też inny oręż – specjalne preparaty wyszczuplające. Claudia 5, 2005.
*
Konceptualizowanie OKREŚLONYCH PROCESÓW DOTYCZĄCYCH OR-
GANIZMU LUDZKIEGO w terminach WALKI (ZBROJNEJ) ujawnia się w utrwa-
lonych połączeniach słownych różnego typu. Wyróżniają się tu następujące grupy
jednostek:
1. Związki składające się z metaforycznego członu głównego: walczyć a. walka oraz
z komponentów: z chorobą, ze śmiercią, życia ze śmiercią, o życie.
2. Połączenia, które w opisach, relacjach militarnych miały postać utrwalonych
związków wyrazowych, a w tekstach, traktujących o pewnych procesach
związanych z organizmem człowieka, zyskały nowe, metaforyczne
znaczenia (np. ktoś przypuszcza atak).
3. Związki, które w tekstach militarnych występowały w postaci połączeń luźnych,
metaforyzacji uległy dopiero w tekstach, mówiących o określonych pro-
cesach dotyczących organizmu ludzkiego (por. ktoś walczy na
wszystkich frontach).
W nowych kontekstach metaforyzacji ulegają przede wszystkim połączenia z kom-
ponentami: walczyć, walka.
Należy tu także zauważyć, że w badanym materiale odzwierciedla się właściwa
kulturze śródziemnomorskiej topika – zarówno topika dawna (np. personifikowanie
śmierci, por. połączenie walka ze śmiercią), jak i topika bliższa czasom współczesnym
(zob. np. cytat 202, mówiący o wewnętrznych zmaganiach organizmu z zarazkami,
bakteriami – te obrazy mogły utrwalić się w kulturze po odkryciach francuskiego
mikrobiologa Pasteure’a).
III. 6. Ujmowanie MIŁOŚCI, ZALOTÓW jako WALKI (ZBROJNEJ)
A. Wierzbicka podkreślała, że „uczucie to jest coś, co się czuje – a nie coś, co

się przeżywa w słowach (...) Uczucie z natury rzeczy jest pozbawione struktury,
a więc niewyrażalne (...) Kultura uczuć (...) nie może się obejść bez sztuki porów-
127
nań”97. J. Bartmiński stwierdził, iż „mówienie o uczuciach i stanach emocjonalnych
(...) za pomocą słów nazywających zachowania fizyczne jest regułą na gruncie fra-
zeologii”98.
G. Lakoff i M. Johnson wykazali, że „pojęcie MIŁOŚĆ ma strukturę niemal wy-
łącznie metaforyczną”99 – pojmujemy je w terminach innego rodzaju doświadczenia,
tj.: podróży, wojny, szaleństwa, magii, zdrowia, siły fizycznej
(elektromagnetycznej, przyciągania, grawitacji itd.)100. MIŁOŚĆ
(relacje między zakochanymi) postrzegana jest także jako GRA – ujawnia się m.in.
w książce M. Plzaka Strategia i taktyka w miłości101. Miłość to jedność, mi-
łość to wzlot/uniesienie, miłość to cierpienie, miłość to obiekt
ruchomy, miłość to istota żywa – pisała A. Zwierzyńska102. I. Nowakow-
ska-Kempna wskazywała, że MIŁOŚĆ (uczucie ogarniające człowieka) postrzegana
jest metaforycznie m.in. jako OGIEŃ, WODA103. Każda z metafor „dostarcza jakiejś
perspektywy w spojrzeniu na pojęcie MIŁOŚĆ i nadaje strukturę jednemu z wielu
aspektów tego pojęcia”104.
A. Metafora MIŁOŚĆ to WALKA (ZBROJNA)

W tej części rozprawy rozważana będzie metafora MIŁOŚĆ to WALKA (ZBROJ-
NA), przy czym przedmiotem zainteresowania jest tu miłość między mężczyzną
a kobietą105, relacje między partnerami związku uczuciowego.
F. Nietzsche podkreślał, że „miłość to w środkach swych wojna”106. Taki sposób
postrzegania miłości ujawnia się m.in. w następującym tekście:
237. Miłość jest ciągłym ścieraniem się dwu sprzecznych tendencji, które sprawiają, że uczucie
miłości jest Źródłem wielkiej radości i wielkiego cierpienia (...) W chwili, gdy dwoje ludzi zaczyna się
kochać, oddzielają się od nich jak gdyby dwa ciemne cienie, które jednocześnie rzucają się do walki.
97 A. Wierzbicka, Kocha, lubi, szanuje..., s. 30, 159.

100 Tamże, s. 68, 73, 111, 135, 142, 144, 177, 243, 266 i in.
101 M. Plzak, Strategia i taktyka w miłości, przeł. T. Siemek, Warszawa 1973.
102 A. Zwierzyńska, Wyidealizowane modele kognitywne pojęcia „miłość” i „love” przedstawionego
w przysłowiach polskich i angielskich – porównanie, w: Język a kultura, t. 8: Podstawy metodologiczne

semantyki współczesnej, red. I. Nowakowska-Kempna, Wrocław 1992, s. 91-112.
A. Zwierzyńska scharakteryzowała pojęcie miłość, podając modele kognitywne istotne dla pod-
stawowego znaczenia tego pojęcia. W pracy autorka uwzględniła także metafory wyróżnione przez
G. Lakoffa, M. Johnsona, Z. Kovecsesa.
103 I. Nowakowska-Kempna, Konceptualizacja uczuć w języku polskim, Warszawa 1995, s. 150, 240.
105 Jest to pewien rodzaj miłości – por. charakterystyki różnych typów miłości przedstawione przez
J. Gajdę (J. Gajda, Oblicza miłości, Warszawa 1993).

106 F. Nietzsche, Ecce Homo, Warszawa 1909, s. 59. A. Zwierzyńska wskazywała, że miłość może
objawiać się „interakcją negatywną między stronami” (por. A. Zwierzyńska, Wyidealizowane modele
..., s. 96, 103).
128
Obok dwojga kochanków stoją teraz dodatkowo dwaj rywale, (...) rzucają się do walki o bardzo
wątpliwe zwycięstwo: o dominację, (...) o uczuciowe podporządkowanie sobie drugiego partnera
(...) W przeważającej większości związków uczuciowych występuje (...) walka o dominację, a jeżeli
związek pozostaje w równowadze, to jedynie dlatego, że siły obu stron są wyrównane, a oboje part-
nerzy walczą z powodzeniem, (...) wielu ludzi ma skłonność do kontynuowania tej walki przez całe
życie (...) Jedynie człowiek doświadczony w walce na polu miłości wie, że swój partnerski związek
uczuciowy powinien utrzymywać w stałej równowadze. W walce o dominację używa się dozwolonych
i niedozwolonych chwytów z zastosowaniem środków honorowych i niehonorowych (...) W piekło
zamieni się współżycie, gdy (...) partner broni się taką samą bronią, (...) aby jak najmocniej ranić
się (...) [gdy] partner jest bojownikiem wyczerpanym i zniszczonym (...) nastąpi pewnego rodzaju
przymierze, które jest tylko zawieszeniem broni, a nie ostatecznym pokojem. Plzak, s. 28, 29, 32,
33, 35, 42, 44, 45, 68, 102, 155, 169.
Podany tekst – porządkowany przez metaforę MIŁOŚĆ to WALKA (ZBROJNA) –

ujawnia, że niekiedy kochający się ludzie, podobnie jak uczestnicy walki, rywalizują
ze sobą, prowadzą działania celowe zmierzające do zdominowania strony przeciwnej.
G. Lakoff i M. Johnson podkreślali, iż metafora MIŁOŚĆ to WALKA (ZBROJNA)
uwypukla te aspekty doświadczeń kochających się osób, które związane są z agresją
i dominacją107. Zdarza się, że w relacjach kochających się ludzi pojawia się presja
psychiczna. Posunięcia partnera mogą ranić stronę przeciwną, zadawać jej ból, już
nie fizyczny – jak broń w walce zbrojnej – lecz psychiczny.
1. To, co dzieje się między dwojgiem kochających się ludzi, wyrażane jest m.in.
metaforycznie połączeniami, które związane były pierwotnie z walką (zbroj-
ną), miały tu charakter utrwalonych związków wyrazowych. Jest to kolejny przejaw
sposobu postrzegania MIŁOŚCI jako WALKI (ZBROJNEJ).
A. W tekstach mówiących o relacjach między kochającymi się osobami metafory-
zacji ulegają m.in. terminy wojskowe. Ilustracją tego zjawiska niech będą przykładowe
konteksty, w których ujawniają się nowe, przenośne znaczenia terminów: pole walki,
zawieszenie broni:
238. Mąż zaczął mi się przyglądać krytycznie. – Poszłabyś do fryzjera – stwierdził nagle przy śniadaniu.
– Wyglądasz tak jakoś (...) – Co proszę?! – zdziwiłam się. – A nic, nic. Tylko ten kolor. Jakiś taki mysi
(...) Aż mną zatrzęsło (...) On pośpiesznie umknął z pola walki. ŻnG 19, 1998.
239. Partner broni się taką samą bronią, (...) aby jak najmocniej ranić się, (...) [gdy] partner jest
bojownikiem wyczerpanym i zniszczonym (...) nastąpi pewnego rodzaju przymierze, które jest tylko
zawieszeniem broni, a nie ostatecznym pokojem. Plzak, s. 98.
240. Mam nadzieję, że nie oczekuje Pani na rozwód, tylko na możliwość porozumienia się z mężem,
a więc nadarzyła się świetna okazja – list znajomych do rokowań pokojowych. Zapraszaliście ich
przecież obydwoje i teraz też obydwoje – mimo cichych dni – powinniście zdecydować, jak wybrnąć
z tej sytuacji. Proszę tak właśnie przedstawić sprawę mężowi. Przypuszczam, że mąż też skorzysta
z tej okazji do zawieszenia broni i wystosujecie do znajomych miły list potwierdzający zaproszenie.
Zwierciadło 27, 1988.
W odniesieniu do walki zbrojnej termin prawny, wojskowy zawieszenie broni

ma znaczenie ‘uzgodnione przez strony wojujące wstrzymanie działań wojennych na
129
pewien czas lub bezterminowo na całym froncie lub pewnych odcinkach’. W cytatach
239, 240 wskutek derywacji metaforycznej wyrażenie zawieszenie broni zyskało
znaczenie ‘zaprzestanie na jakiś czas przez obie strony nieprzyjaznych działań’.
B. W tekstach traktujących o miłości między mężczyzną a kobietą pojawiają
się m.in. połączenia, które pierwotnie oznaczały trwanie walki (zbrojnej).
W nowych kontekstach wyrażają one metaforycznie trwanie określonych działań,
prowadzonych przez partnerów związku uczuciowego, wymierzonych przeciwko
drugiej stronie. Kochający się ludzie często postrzegani są tu jako przeciwnicy. Oto
przykłady:
241. Które z was prowadzi właściwie tę waszą głupią wojnę, Ty czy Ona. Ona twierdzi, że Ty. I mówi,
że to przez to, że ty chcesz udawać wielkiego gieroja, taki pan haremu, Casanova najpiękniejszy z całej
wsi, a dookoła Ciebie same niewolnice, i panicznie się boisz, żeby ktoś nie pomyślał przypadkiem, że
Ci zależy na jakiejś kobiecie. Chmielewska, Jeden, s. 12.
242. Na początku naszego małżeństwa toczyliśmy boje. ŻnG 46, 1995.
243. Pomiędzy Don Juanem a kobietami toczy się (...) bezustanna walka, w której on, zgodnie ze
swymi najgłębszymi pragnieniami, przegrywa. Pospiszyl, Tristan, s. 98.
244. Czteroletnia Kasia wyczuwa, że między rodzicami toczy się cicha wojna. ŻnG 7, 1995.
C. Metaforyzacji ulegają także połączenia, które w tekstach militarnych oznaczały

sposób operowania bronią, określony manewr wojska. Przejdźmy do przykładów.
W sytuacji walki zbrojnej zwrot ktoś ma kogoś na muszce oznacza, że ktoś
tak nakierował broń palną na dany obiekt (cel), że obiekt ten jest dokładnie na linii
strzału. W cytacie 245 ujawnia się metaforyczne znaczenie połączenia ktoś ma kogoś
na muszce ‘ktoś kontroluje, poddaje nadzorowi kogoś’:
245. Najważniejsze, że ty odeszłaś. Nie będziesz mnie miała na muszce przez dwadzieścia cztery
godziny. Nurowska, Zniewolenie, s. 146
W tekstach traktujących o poczynaniach kochających się ludzi odnotowano także

zwrot ktoś zmienił front, zob.:
246. Dlaczego przestała chodzić z Ryśkiem? (...) Poszło o nic. Tylko żadne z nich nie chciało pierwsze
przeskoczyć tego rowka, co się między nimi zrobił. Przecież kochali się, więc dlaczego? (...) Kiedy
Kinga wróci z wakacji, jakoś się jednak wszystko ułoży, bo potrafiła przecież ni stąd ni zowąd zmienić
front. A Rysiek był już jakoś przypasowany do rodziny. Filipinka 8, 1989.
W znaczeniu metaforycznym zwrotu, ujawniającym się w cytacie 246, pozostał

element semantyczny ‘ktoś zmienia coś’. Nie jest to już jednak zmiana fizyczna, ale
zmiana stosunku uczuciowego do partnera, która ujawnia się m.in. w zmianie postę-
powania, zachowania się.
D. W tekstach mówiących o relacjach między kochającymi się ludźmi odnotowano
także połączenia, motywowane symbolicznymi zachowaniami, związanymi bezpo-
średnio z walką zbrojną. Przykładem niech będzie cytat 247, gdzie zarejestro-
wano połączenie motywowane symbolicznym zwyczajem indiańskim, oznaczającym
zaprzestanie działań wojennych. Oto wspomniany cytat:
130
247. Para ta przyciągała wszystkie spojrzenia. Ku zdumieniu, a może nawet skrytemu rozczarowaniu
obecnych Catherine i Roger (...) zachowywali się jak wszyscy szczęśliwi rodzice na ślubie ukochanego
syna. Czyżby topór wojenny został definitywnie zakopany? Halo 43, 1996.
Przy przeniesieniu metaforycznym komponent semantyczny ‘działania zbrojne

obu stron’ zostaje zastąpiony przez komponent ‘nieprzyjazne działania wymierzone
przeciwko komuś’, zaś element znaczeniowy ‘zaprzestać’ pozostaje. W podanym
tekście chodzi zapewne o zaprzestanie kłótni, niesnasek, zaniechanie pretensji itp.
2. W rozdziale 1. przedstawiono związki wyrazowe, które w tekstach militarnych
miały postać utrwalonych połączeń słownych, zaś w tekstach, traktujących o relacjach
między kochającymi się ludźmi, zyskały nowe, metaforyczne znaczenia.
Okazuje się, że w tekstach, mówiących o działaniach kochających się osób, meta-
foryzacji ulegają także związki wyrazowe, które w tekstach militarnych występowały
w postaci połączeń luźnych. Przykładem niech będą zwroty: ktoś daje komuś broń
w ręce, ktoś wytrąca komuś broń z ręki, odnotowane w następujących kontekstach:
248. Nie będzie mi łatwo, o nie! Nigdy już chyba nie zdołam być tak beztroska, jak dawniej. Ale
dla Ciebie (...) gotowa jestem na wszystko i zniosę najsroższe męczarnie, (...) nie powinnam ci tego
wyjawiać, bo daję Ci w ten sposób w ręce broń przeciwko sobie, powinnam to ukryć, bo będziesz
mnie lekceważył już ostatecznie, (...) ja chcę, żebyś wiedział, (...) ja zawsze zostanę przy Tobie.
Chmielewska, Jeden, s. 103-104.
249. Najgorzej nasi ukochani znoszą konieczność konkurowania z nami. Tego, że czasem wytrącamy
im broń z ręki. Olivia 6, 2005.
Połączenie ktoś daje komuś broń w ręce w cytacie 248 ma metaforyczne zna-
czenie ‘ktoś dostarcza komuś argumentów przeciw sobie, ujawnia niekorzystne
dla siebie informacje’108. W znaczeniu przenośnym pozostał element semantyczny
‘ktoś wyposaża kogoś w środki przeciw sobie a. przeciw komuś innemu’. Natomiast
w przenośnym znaczeniu zwrotu ktoś wytrącił komuś broń z ręki ‘ktoś pozbawił ko-
goś argumentów, podstaw do obrony, do działania, ktoś udaremnił komuś coś’ został
element semantyczny ‘ktoś pozbawił kogoś środków działania’ – istotny jest on także
dla znaczenia fundującego.
*
Jak widać, metafora MIŁOŚĆ to WALKA (ZBROJNA) ujawnia się we współ-
czesnej polskiej frazeologii przede wszystkim w dwóch typach jednostek. Są to
następujące rodzaje związków wyrazowych:
wyrazowych, a w tekstach traktujących o relacjach kochających się ludzi zyskały
nowe, metaforyczne znaczenia (np. zawieszenie broni).
2. Związki, które w tekstach militarnych występowały w postaci połączeń luźnych,
a metaforyzacji uległy w opisach, relacjach dotyczących działań kochających się
osób (por. ktoś wytrącił komuś broń z ręki).
108 Por. SJP Szymczak, t. 1, s. 202.
131
B. Ujmowanie ZALOTÓW jako WALKI (ZBROJNEJ)
Przejawem MIŁOŚCI są m.in. ZALOTY ‘zabiegi mające na celu pozyskanie
względów osoby płci odmiennej, wzbudzenie w kimś miłości; starania o czyjąś rękę’.
W wiekach przeszłych często ujmowano je w terminach walki (zbrojnej). Meta-
fora ZALOTY to WALKA (ZBROJNA) ujawniała się wyraźnie jeszcze w XIX w.109,
dziś przejawia się ona zdecydowanie rzadziej. Zwróćmy uwagę chociażby na kilka
przykładów.
1. Zwrot ktoś wstąpił w szranki odnotowano w następującym kontekście:
250. W szranki wstąpiła najbrzydsza z panien Nesle, o której nawet pozostałe siostry mówiły, że zo-
stała obdarzona figurą grenadiera (...) Brzydka, ale błyszcząca inteligencją i temperamentem, śmiało
zaatakowała i uwiodła króla. Nie tylko uwiodła – Ludwik w niej się wyraŹnie rozkochał. Zieliński,
Polka, s. 162-163.
Konieczne tu będzie przypomnienie, że w sytuacji turnieju rycerskiego wstąpienie

w szranki oznaczało gotowość do walki i w rezultacie prowadziło do jej rozpoczęcia
109 Por. fragmenty kilku dziewiętnastowiecznych tekstów, w których przejawia się ta metafora:
„(...) wniósł, że Krystyna kocha zawsze pana Władysława, że mu nie przystoi stawać w szrankach,
gdzie go dawny i obeznany z polem tem szermierz łatwo zwalczać może” (J. Korzeniowski, Emeryt,
w: J. Korzeniowski, Dzieła, t. 2, Warszawa 1871, s. 389).
„Pani Adamowa (wybiega). Przepraszam, sto razy przepraszam, kochany hrabio, żem cię zatrzymała.
Hrabia. O! pani dobrodziejko, te tylko panie, których widok nie wynagradza oczekiwania, nie po-
winny by doświadczać naszej cierpliwości. Pani masz do tego zupełne prawo.
Pani Adamowa (przed lustrem). Tak byłam niecierpliwa, żem nawet nie spojrzała w lusto wychodząc.
Nie znajdujesz-że, panie hrabio, żem szkaradnie ubrana? Ale siadaj – że, proszę!
Hrabia. Najważniejszem jest zdanie tych, którzy jeszcze mogą stanąć w szrankach. Ja już jestem za
baryerą i mój oklask jest tylko wrzawą motłochu” (J. Korzeniowski, Dziewczyna i Dama, w: J. Korze-
niowski, Dzieła, t. 8, Warszawa 1872, s. 252).
„Jeśli tak, to nie pozostaje mnie nic innego, jak ustąpiwszy pola panu Bychowcowi, zejść z oczu
pani Anny.” (H. Sienkiewicz, Ogniem i mieczem, w: H. Sienkiewicz, Dzieła, t. 7, Warszawa 1949-1951,
s. 87).
„Baronowa jest to kobieta, która już w lat parę po ślubie prowadziła życie najgorsze, (...) i romanse
były całem jej zatrudnieniem i całą zabawą, a nawet nasz Tadzio mógłby ci niemało o niej powiedzieć.
Schodząc już z pola, ażeby użyć kawalerskiego wyrazu, i zarzuciwszy własne, poczęła ona rozciągać
swoją opiekę nad romansami cudzemi” (Z. Kaczkowski, Wnuczęta, w: Z. Kaczkowski, Dzieła, t. 8,
Warszawa 1875, s. 293).
„Często rzucała oczkiem w stronę Mirona i słyszała każde słowo, które tam wymówiono. Widać
nawet było po niej i to, że lubo bardzo pilnie była zajęta gronem swoich słuchaczów i wielbicieli, była
jednak zawsze gotową w chwili danej zmienić front w oka mgnieniu i porzucić ich bez litości; jakoż
nawet i teraz, kiedy Miron po drugiej grzeczności, spalonej na ofiarę hrabinie drugiej, a na złość hrabinie
pierwszej, ucichł na chwilkę, ona także ucichła i będąc już pewną, że kolej na nią przychodzi, obróciła
się nawet w tę stronę. Miron także już się ku niej obrócił, ale w tymże momencie przystąpił stary hrabia”
(Z. Kaczkowski, Bajronista, w: Z. Kaczkowski, Dzieła, t. 6, Warszawa 1874, s. 67).
„To młodzieniaszek dwudziestoletni, to dzieciak, występujący na pierwszy ogień, który nań ze
ślicznych oczków uderzył; a wyście ludzie dojrzali, nawąchaliście się dosyć tego prochu, i nie z jednej
takiej batalii wyszliście, jeżeli nie zwycięsko, to zawsze z tem przekonaniem, że szkoda czasu i sił,
jakie się marnują z kobietą, która każdemu obiecuje gruszki na wierzbie, a dla nikogo ich nie strzęsie”
(J. Korzeniowski, Ofiara i sumienie, w: J. Korzeniowski, Dzieła, t. 3, Warszawa 1871, s. 307).
132
(por. semantykę wyrazu szranki ‘ogrodzony plac, gdzie odbywały się średniowiecz-
ne turnieje; ogrodzenie tego placu’, ‘walka, pojedynek’). W cytacie 250 zwrot ktoś
wstąpił w szranki ma przenośne znaczenie ‘ktoś zaczął otwarcie zabiegać o czyjeś
względy’. Przy przeniesieniu metaforycznym komponent semantyczny ‘walka, bój’
zostaje zastąpiony przez komponent ‘zaloty’; element fazowy ‘zacząć’ pozostaje.
ZALOTY – podobnie jak WALKA – są działaniem mającym na celu osiągnięcie,
uzyskanie czegoś.
Rejestrowane w tekstach militarnych utrwalone połączenia: ktoś ruszył do ataku,
ktoś przypuścił atak pojawiają się także w tekstach, które dotyczą zalotów. Funk-
cjonują tu one w nowym, metaforycznym znaczeniu, por.:
251. Od lat kochał Cindy (...) Gdy tylko od wspólnych znajomych usłyszał o zerwaniu Cindy i Vala, bez
namysłu ruszył do ataku. Choć Cindy początkowo potraktowała go jak lekarstwo na zranione uczucia,
to szybko jednak zrozumiała, że tym razem związała się z mężczyzną, dla którego najważniejsze jest
jej szczęście. Halo 13/14, 1997.
252. Zdarza się, że adorujący nas mężczyzna nie jest akurat w naszym typie. Wtedy większość kobiet
próbuje delikatnie dać zalotnikowi do zrozumienia, że Źle lokuje swe uczucia. Męska reakcja może
nas zaskoczyć (...) Panowie najczęściej takich komunikatów po prostu nie przyjmują do wiadomości.
Odmowę traktują jako zachętę do przypuszczenia mocniejszego ataku, w myśl zasady, że kobiece
„nie” oznacza „tak”. ŻnG 11, 2005.
Połączenie ktoś został (sam) na placu (boju) odnotowano w następującym kon-

tekście:
253. Robert (...) zazdrościłem mu. Widziałem oczy Kaśki wpatrzone w niego z zachwytem (...) Ob-
serwowałem z bólem, jak coraz częściej i śmielej ona i Robert (...) uśmiechają się i czulą. Któregoś
popołudnia (...) Kasia wpadła pod samochód (...) Robert stchórzył. Odciął się od całej sprawy, (...)
nie było dnia, żebym jej nie odwiedził. Zdawałem sobie sprawę, że ją kocham i chcę z nią być bez
względu na jej kalectwo, (...) powoli dojrzewała we mnie myśl o małżeństwie, (...) nie przewidziałem
jednak zdecydowanej odmowy Kasi.
– Janku – mówiła (...) – Ja cię bardzo cenię, szanuję i jestem ci nieskończenie wdzięczna za to, co dla
mnie robisz, ale widzisz, ja cię nie kocham, (...) a poza tym ja nie mogę kogoś sobą obarczać.
(...) Nigdy nie mówiliśmy o swoich uczuciach – moje były dla niej oczywiste. W swoim egoizmie nie
brałem jednak pod uwagę, że nie można pokochać za samą dobroć, że nie można wyjść za kogoś
z wdzięczności (...) Zawziąłem się, tym bardziej, że widziałem, iż jest naprawdę samotna. Od tej hi-
storii z Robertem nie było w jej życiu nikogo innego. Zostałem sam na placu boju. Zgodziła się wyjść
za mnie, kiedy zbiegły się w naszym życiu dwa szczęśliwe wydarzenia: ja zrobiłem dyplom, a ona
odrzuciła wreszcie kule. Jestem 4, 1993.
Ujawnia się tu metaforyczne znaczenie zwrotu ktoś został (sam) na placu (boju)
‘w wyniku ustąpienia rywala ktoś pozostał jedyną osobą ubiegającą się o czyjeś
względy’. W badanym tekście związek został rozszerzony o zaimek sam. Człon ten
wzmacnia semantykę połączenia. Nastąpiło tu także rozszerzenie zwrotu o komponent
boju. Być może ma to na celu uwypuklenie, że ZALOTY w tym tekście postrzegane
są w terminach militarnych.
2. W tekstach traktujących o ZALOTACH metaforyzacji ulegają również związki
wyrazowe, które w tekstach militarnych miały postać luźnych połączeń słownych.
133
Przykładem niech będzie wyrażenie walka na kilku frontach, odnotowane w nastę-
pującym kontekście:
254. Wpadł ci w oko, a nawet rozbudził już twoją wyobraŹnię (...) Wybierz się z nim do stylowo
urządzonej kawiarni na lampkę czerwonego wina (...) Atmosfera tajemniczości i niesamowitości
pobudzi jego wyobraŹnię (...) Jakie tematy umilą wam pierwszą randkę? Przygotuj się do walki na
kilku frontach: literatura, poezja, jazz, (...) nie zapomnij wtrącić między wierszami, że potrafisz robić
wyjątkowo smaczne konfitury i dżemy (...) W ich [mężczyzn] przekonaniu prawdziwa kobieta nie
tylko umie być czarująca i uwodzicielska, lecz również potrafi smacznie gotować i prowadzić dom.
Jestem, 7, 1992.
W cytacie 254 związek walka na kilku frontach oznacza działanie dotyczące róż-
nych sfer, mające określony cel, prowadzone w ramach ZALOTÓW.
3. O tym, że MIŁOŚĆ, ZALOTY ujmowane są w terminach WALKI (ZBROJNEJ),
świadczą również związki: ktoś zdobył kobietę (a. mężczyznę), ktoś zdobył czyjeś
serce110. W odniesieniu do WALKI (ZBROJNEJ) czasownik zdobyć ma znaczenie
‘w wyniku osiągnięcia przewagi w walce odebrać coś przeciwnikowi przemocą (lub
podstępem), opanować coś przemocą, zyskać prawo do czegoś’ (por. zdobyć kraj,
państwo, miasto, twierdzę, fortecę, zamek, łupy itp.). W znaczeniu czasownika zdobyć,
realizowanym w połączeniach: ktoś zdobył kobietę (a. mężczyznę), ktoś zdobył czyjeś
serce, odnajdujemy część znaczenia fundującego ‘w wyniku działania celowego zyskać
coś, opanować’ – przy czym chodzi tu o opanowanie kogoś, o to, że ktoś posiadł kogoś,
o zyskanie czyjegoś uczucia, o wzbudzenie w kimś miłości do siebie, o rozkochanie
kogoś w sobie itp. Potwierdza się tu teza A. Wierzbickiej – gdy człowiek zakochuje
się, staje się w jakiś sposób zależny od drugiej strony111.
Oto przykładowe konteksty, w których odnotowano związki: ktoś zdobył kobietę
(a. mężczyznę), ktoś zdobył czyjeś serce:
255. Ognisty kochanek, świetny tancerz, potrafi zdobyć każdą kobietę. Halo 13/14, 1997.
256. Moje upodobania są nieco dziwne. Lubię kobiety z trudnym charakterem, dużym temperamentem,
uparte. Takie, które trudno ujarzmić. Ale gdy się już taką kobietę zdobędzie, to facet ma naprawdę
wielką satysfakcję. Przyjaciółka 28, 1997.
257. Śmiechem, wdziękiem i bezczelną zalotnością zdobyła sobie w mig wszystkich mężczyzn. Fie-
dler, Ryby, s. 6.
258. Jeśli chcesz zdobyć czyjeś serce – zaaranżuj spotkanie i powiedz, o co Ci chodzi. Wygrasz wszystkie
batalie. Halo 32, 1997.
259. David Copperfield (...) swoimi magicznymi sztuczkami podbił pół świata i zdobył serce Claudii
Schiffer. ŻnG 42, 1995.
Jak widać, człowiek, którego względy, miłość pragniemy pozyskać, może być
postrzegany jako broniący się obiekt, który ktoś chce zdobyć. Potwierdzałby to także
110 Słowniki rejestrują także wyrażenie zdobywca serc ‘ten, kto łatwo zdobywa miłość, względy
kobiet’ (por. SJP Doroszewski, t. 8, s. 151; t. 10, s. 977; SJP Szymczak, t. 3, s. 200). W SFJP odnotowano
postać zdobywca serc niewieścich (SFJP, t. 2, s. 102).
111 A. Wierzbicka, Kocha, lubi, szanuje..., s. 85-87.
134
fakt, że obiekt miłości, pożądania określany jest niekiedy metaforycznie związkami
wyrazowymi, złożonymi z nazw fortyfikacji obronnych oraz z odpowiednich form
czasownika zdobyć:
260. Nigdy w życiu nie miał tylu kobiet, co teraz. Takich, o których trudno by mu było niegdyś zama-
rzyć. Pociągała je może jego obcesowość, lekko jedynie maskowana brutalność, niezwykła pewność
siebie, od razu sięgał jak po zdobytą fortecę, a ta padała niemalże bez oporów. Odchodził, zmieniał
je, kpił, (...) robił się gwałtowny, napastliwie brutalny. Paukszta, s. 220.
W potocznym obrazie świata serce jest siedliskiem uczuć człowieka, warunkuje

uczucia, decyduje o nich. B. L. Whorf rozważał: „Pomyślmy tylko, jak jawi się świat
człowiekowi (...) Nie istnieje krążenie i serce, pompujące krew – jest ono raczej
siedliskiem miłości, dobroci i myśli”112. A. Krasnowolski w Przenośniach mowy
potocznej podkreślał: „serce we frazeologii języka uchodzi za siedlisko wszelkich
uczuć, afektów i nawet wprost oznacza uczucie, litość, miłość itp.”113 J.D. Apresjan
pisał, że „naiwna psychologia, (...) jak o tym świadczą znaczenia setek wyrazów
i zwrotów języka rosyjskiego i polskiego, wydziela serce czy duszę jako organ,
w którym umieszcza się różne emocje”114. J. Prus, konfrontując frazeologizmy polskie
i rosyjskie z komponentem serce, wydzieliła grupę związków określających uczucia
miłosne i przejawy miłości115.
A. Krawczyk-Tyrpa tłumaczyła, że „silne emocje powodują łatwo dostrzegalne
zmiany tempa pracy serca. Stąd wzięło się przypisywanie sercu decydującej roli
w życiu uczuciowym”116. Badaczka wielokrotnie wskazywała na stereotyp myślowy,
zgodnie z którym serce „jest jakby bryłą”117, „swoistym pojemnikiem”118, w którym
znajdują się uczucia. Przytoczmy jeszcze tezę A. Wierzbickiej: gdy mówię „znam
moje serce” wyrażam, że „wiem, co mogą powodować we mnie moje uczucia”119;
słowo serce znaczy m.in. uczucia120.
Zawładnięcie sercem danej osoby jest równoznaczne z pozyskaniem jej uczucia.
Ujawnia to nie tylko związek ktoś zdobył czyjeś serce, ale także bliski mu znaczeniowo
zwrot ktoś podbił czyjeś serce121. W odniesieniu do WALKI (ZBROJNEJ) czasownik
112 B.L. Whorf, Język, myśl i rzeczywistość..., s. 337-338.

113 A. Krasnowolski, Przenośnie mowy potocznej, cz. 1, s. 53-54. Pamiętajmy także, że symbolem
miłości jest serce przebite strzałą.
115 J. Prus, Wybrane związki frazeologiczne w języku polskim i rosyjskim, w: Rozprawy Łódzkiego
Towarzystwa Naukowego, t. 20 (1974), s. 143-154. O polskich frazeologizmach zawierających komponent

serce pisała A. Pajdzińska (zob. A. Pajdzińska, Jak mówimy o uczuciach?..., s. 96-99).
116 A. Krawczyk-Tyrpa, Frazeologia somatyczna w gwarach polskich..., s. 121.
117 Tamże, s. 122.
118 Tamże.
119 A. Wierzbicka, Kocha, lubi, szanuje..., s. 108.
120 Tamże, s. 98.
121 Zwroty: ktoś podbił czyjeś serce, ktoś zdobył czyjeś serce odnoszone są nie tylko do sfery mi-
łości, zalotów. Mają one także znaczenie ‘ktoś zyskał czyjąś sympatię’.
135
podbić ma znaczenie ‘zwyciężywszy w walce wziąć pod swoją władzę’ (por. podbić
kraj, państwo, naród itp.). W znaczeniu przenośnym czasownika podbić, realizowa-
nym w podanym połączeniu, pozostał element semantyczny ‘zyskać coś w wyniku
działania celowego wymagającego wysiłku’. Oto przykładowe konteksty, w których
odnotowano związek ktoś podbił czyjeś serce:
261. Zdobyć Strzelca (...) Co (...) powinnaś wiedzieć o usposobieniu Strzelca, którego serce dzięki
naszym radom zamierzasz podbić? (...) Już na pierwszej randce powinnaś go przekonać o swojej
pracowitości, (...) będziesz go miała u swych stóp. Jestem 10, 1992.
262. Jak poderwać tego donżuana? (...) Przesyłanie uwodzicielskich uśmiechów i spojrzeń niczemu
nie służy, w dodatku może przynieść (...) odwrotny skutek (...) Zdobywca i czarodziej nie lubi być
zdobywany (...) Zastanowi go i zachwyci twoja powściągliwość i pełne wdzięku zachowanie, a także
umiejętność nawiązania rozmowy i uważnego słuchania rozmówcy (...) Nareszcie podbiłaś jego serce
(...) Jestem 9, 1992.
We współczesnych tekstach odnotowano także wyrażenie miłosne podboje (rzadziej

rejestrowana jest postać: podboje miłosne)122. Człon główny wyrażenia ma znaczenie
przenośne (por. prymarną semantykę wyrazu podbój ‘zdobycie, opanowanie cudzych
terytoriów w walce zbrojnej’, np. podbój kraju, narodu itp.); odbiorem metafory kieruje
przymiotnik miłosny. W znaczeniu wyrażenia pozostała część znaczenia podstawo-
wego wyrazu podbój ‘opanowanie w wyniku działania celowego’ – choć oczywiście
chodzi tu o opanowanie kogoś (obiektu uczuć, pożądania), a nie np. o opanowanie,
zdobycie jakiegoś terytorium w walce zbrojnej.
Związek występuje w formach liczby mnogiej, co wskazuje na wielość przelotnych
kontaktów, na krótkotrwałe opanowanie kogoś. Dawniej agensem w miłosnych pod-
bojach był zazwyczaj mężczyzna, dziś aktywną siłą dokonującą miłosnych podbojów
może być także kobieta. Nie tylko mężczyźni, ale i kobiety zdobywają, podbijają
serca (por. cytat 265 a cytat 264). Połączeniem miłosne podboje określa się niekiedy
te osoby, które zostały przez kogoś opanowane, które ktoś posiadł (por. cytat 265).
Stosowanie takiego określenia do osób możliwe jest dzięki zmianie metonimicznej.
Zwróćmy uwagę na przykładowe konteksty, w których wystąpiło połączenie miłosne
podboje (a. podboje miłosne):
263. Liczne miłosne podboje, które są jedynie Źródłem wielu przykrych rozczarowań, to efekt kontaktów
przelotnych, powierzchownych, bardzo płytkich emocjonalnie, bez prawdziwego poznania człowieka
i głębszej z nim więzi. Halo 43, 1996.
264. Zaprząta twoje myśli, a ty nie wiesz, jak go poderwać (...) Poznaj jego naturę, to ułatwi ci miłosne
podboje. Jestem 4, 1992.
265. Podobnie jak ojciec, jest znanym kobieciarzem. Na liście jego miłosnych podbojów było wiele
pań, ale jedną z nich darzył uczuciem szczególnym. Z Daryl Hannah był związany przez kilka lat
i aktorka miała nadzieję, że zostanie panią Kennedy. Jednak John nie zamierzał się z nią żenić. Halo
31, 1997.
266. Mars obdarza Cię wielką energią, dzięki której pokonasz wszelkie przeszkody (...) Doskonały
okres do (...) dokonywania podbojów miłosnych. Jestem 12, 1993.
122 SFJP rejestruje także połączenie podbój serc(-a) (por. SFJP, t. 1, s. 698).
136
*
Asocjacje pomiędzy MIŁOŚCIĄ (relacjami między partnerami związku uczucio-
wego) a WALKĄ (ZBROJNĄ) powstają przede wszystkim wtedy, gdy w działaniach
kochających się ludzi ujawnia się rywalizacja, ścieranie się dwóch stron, dążenie do
dominacji. Zaś ujmowanie ZALOTÓW w terminach WALKI (ZBROJNEJ) wynika
głównie z tego, że w ZALOTACH występują działania mające na celu opanowanie
drugiej strony, zawładnięcie nią.
We frazeologii odnotowanej we współczesnych tekstach metafora MIŁOŚĆ (re-
lacje między kochającymi się osobami) to WALKA (ZBROJNA) ujawnia się wyraź-
nie, rzadziej przejawia się metafora ZALOTY to WALKA (ZBROJNA). W języku
odzwierciedliły się pewne przeobrażenia społeczne, tj. kobiety usamodzielniły się,
stały się równorzędnymi partnerami mężczyzn, a w MIŁOŚCI między mężczyzną
a kobietą, podobnie jak w WALCE (ZBROJNEJ), często pojawia się element rywa-
lizacji, działania mające na celu zdominowanie partnera. Jest to kolejny dowód na
prawdziwość tezy, że „w zasobie frazeologicznym (...) języka znajdujemy (...) naj-
więcej potwierdzeń tego, jak ściśle jest związany ów język z życiem społeczności,
która się nim posługuje”123.
Pamiętajmy również o tym, że do niektórych tekstów, traktujących o działaniach
kochających się osób, metaforykę militarną wprowadza się po to, by te opisy, relacje
stały się bardziej sugestywne. Ujmowanie MIŁOŚCI (relacji między kochającymi
się ludźmi), ZALOTÓW w terminach WALKI (ZBROJNEJ) może mieć również
charakter ironiczny (por. cytaty: 241, 250).
III. 7. Metafora INNE DZIAŁANIA CELOWE, Formy rywalizacji

to WALKA (ZBROJNA)
W kolejnych podrozdziałach rozdziału III dowiedziono, że we współczesnej

polskiej frazeologii wyraźnie ujawnia się przedstawianie SPORU (DYSKUSJI,
POLEMIKI), POLITYKI, EKONOMII, MIŁOŚCI, PEWNYCH PROCESÓW PSY-
CHICZNYCH, OKREŚLONYCH PROCESÓW DOTYCZĄCYCH ORGANIZMU
LUDZKIEGO jako WALKI (ZBROJNEJ). Pamiętajmy jednak, że nie tylko działania,
procesy tego typu ujmowane są w terminach militarnych (choć oczywiście ten sposób
postrzegania wskazanych sfer jest szczególnie wyrazisty). Związki frazeologiczne
motywowane sytuacją walki (zbrojnej) pojawiają się także m.in. w tekstach
dotyczących sfery religijnej, teologicznej, filozoficznej itd.
W Biblii czytamy: „Bojowanie jest żywot człowieczy na ziemi”124. E. Ziemięcka
podkreślała: „Nie ma spoczynku, wszędzie i zawsze życie jest walką”125. E. Król uj-
124 Job., VII, 1.
125 E. Ziemięcka, Myśli o wychowaniu kobiet, Warszawa 1843, s. 296.
137
mował to w następujący sposób: „Życie jest walką (...), ten w niej łatwiej zwycięży,
kto lepiej i dokładniej orientuje się w jej terenie”126. Z. Freud dowodził, że „walka
jest istotną treścią życia w ogóle”127. Zdaniem Gumplowicza „dzieje ludzkości są wy-
znaczane przez konflikt”128, a według Hegla „sprzeczność to źródło rozwoju”129.
Okazuje się, że metaforyka militarna często pojawia się w opisach naszej polskiej
rzeczywistości. Odnajdujemy ją na przykład w tekście Cz.S. Bartnika zatytułowanym
Walka o Kościół w Polsce130. Autor postrzega Polskę jako pogorzelisko, nad którym
snują się dymy wojenne, unosi się atmosfera walk, niezgody. W „Tygodniku Solidar-
ność”131 czytamy: „U nas wojna toczy się dalej; zaciekła walka na śmierć i życie nie
ustaje nawet na chwilę”. Biskupi polscy ostrzegają: „Nie może być walka silniejsza
od solidarności, (...) nie może być program walki ponad program solidarności (...)
Gorzej jeszcze, gdy mówi się: ‘naprzód walka’ (...) drudzy pozostają na polu spo-
łecznym przede wszystkim jako wrogowie. Jako ci, których trzeba zwalczać, których
trzeba zniszczyć (...) Klimat walki, w jakim żyjemy i jaki czasem (...) podsycamy
(...) zastępuje ducha braterstwa i tolerancji”132.
Nie sposób przedstawić wszystkich działań celowych, form rywa-
lizacji133 doświadczanych w terminach militarnych. Ilustracją metafory INNE
DZIAŁANIA CELOWE, FORMY RYWALIZACJI to WALKA (ZBROJNA) będą
więc wyselekcjonowane, zróżnicowane przykłady, mające ujawnić powszechność
takiego sposobu ujmowania działań ludzkich. Pochodzić one będą ze współczesnej
frazeologii, gdzie metafora DZIAŁANIA CELOWE, RYWALIZACJA TO WALKA
(ZBROJNA) ujawnia się bardzo wyraźnie.
A. Ujmowanie INNYCH DZIAŁAŃ CELOWYCH jako WALKI (ZBROJNEJ)

Zajmijmy się teraz innymi od dotąd opisywanych, różnego typu DZIAŁANIAMI
CELOWYMI, które ujmowane są w terminach militarnych.
Przypomnijmy, że w tej rozprawie przyjmuje się propozycję eksplikacji zdań
z elementem celu, zaproponowaną przez Grochowskiego:
„X robi A w tym celu, by stało się B ~
126 E. Król, Zasady etyki katolickiej. Do użytku starszej młodzieży, Kraków 1945, s. 75.
127 Z. Freud, Nieukontentowanie w kulturze, w: Filozofia i socjologia XX wieku, cz. 1, red. B. Bacz-
ko, Warszawa 1965, Podaję za: K. Obuchowski, Przedmowa do III wydania w przekładzie polskim,
w: Z. Freud, Wstęp do psychoanalizy, Warszawa 1982, s. 22.
128 Słownik polityki..., s. 84-85.
129 Tamże, s. 86.
130 Cz. Bartnik, Walka o Kościół w Polsce, Lublin 1995.
131 A. Zagozda cytuje słowa z „Tygodnika Solidarność” w „Gazecie Wyborczej” nr 132, s. 2.
132 Przedruk w: „Gość Niedzielny” 21, 1997, s. 5.
133 W niniejszej rozprawie nie będą charakteryzowane te formy rywalizacji, które były już przedmio-
tem zainteresowania językoznawców, np. rywalizacja sportowa. Sposoby postrzegania tej rywalizacji,
słownictwo sportowe były przedmiotem badań J. Ożdżyńskiego, P. Nowaka i in. (zob. J. Ożdżyński,
Polskie współczesne słownictwo sportowe...; P. Nowak, Metafory zawodów sportowych w polskiej prasie
współczesnej...).
138
X chce, by stało się B i x przewiduje, że robiąc A spowoduje, że stanie się B, i to
(wszystko) powoduje, że x robi A”134.
Wśród działań celowych ujmowanych w terminach walki (zbrojnej)
wyróżniają się działania mające na celu osiągnięcie, uzyskanie, zdobycie, odzyska-
nie, utrzymanie kogoś, czegoś, polepszenie czegoś (cel jest tu najczęściej wyrażany
przez konstrukcję o coś lub przez zdanie podrzędne) oraz działania mające na celu
usunięcie, zniszczenie, pozbycie się, przezwyciężenie czegoś (w tym przypadku cel
powierzchniowo realizowany jest najczęściej przez konstrukcję z czymś).
Metafora DZIAŁANIA CELOWE to WALKA (ZBROJNA) porządkuje teksty,
mówiące o bardzo różnych działaniach celowych. W tekstach tych ujaw-
nia się wyraźnie kontekstowa irradiacja semantyczna135. Oto przykładowe cytaty,
które traktują o działaniach twórczych, o działaniach mających na celu zachowanie
wyższych wartości, o akcjach zmierzających do wykonania planu136, a nawet o de-
zynsekcji:
267. Doświadczone oko artysty natychmiast pozwoliło zorientować się Antoniowi, że młody malarz
już od wielu dni stacza w tych czterech ścianach ciężkie, uporczywe boje o obrazek, do którego musi
przywiązywać szczególne znaczenie. (...) Ale Antonio, weteran wielu bitew podobnych, rozglądając się
(...) po tym dramatycznym pobojowisku w lot się zorientował, że Alain wciąż jeszcze po omacku błądzi,
a jeśli rusza do natarcia, to w kierunku, gdzie raczej mrok gęstnieje, niż smugi światła prześwitują.
(...) Naraz ocknęła się w nim dusza starego wojownika, zahartowanego w najcięższych potyczkach
i bojach: sięgnął po węgiel leżący na stole, podszedł sprężystym krokiem do sztalug z czystym kartonem
i począł rysować. Pracował szybko (...) Bitwa, jaką rozgrywał pochłonęła go całkowicie, (...) dopiero,
gdy skończył i cofnął się krok do tyłu, uczuł, że blednie (...) Szybko (...) stary Antonio opuszcza pole
bitwy, wymyka się z pracowni, (...) nie jak zwycięzca. Andrzejewski, Idzie, s. 377-378.
268. Kiedy metropolita krakowski (...) powiedział krótko, acz treściwie, iż w Polsce obecnej toczy
się walka o krzyż, to wskazał jedynie na polskie pole tej bitwy (...) Ale Polska to jedynie niewielkie
poletko tej trzeciej światowej wojny przyszłego wieku. Wojny obronnej przed samozagładą gatunku
ludzkiego. Pająk, s. 42.
269. Jesteśmy w kombinacie w okresie bojowego startu załogi do realizacji tegorocznego planu (...)
Na odcinku walki o systematyczne wykonywanie planów toczy się zasadnicza bitwa (...) Majster
i brygadzista – dowódcy odcinków z frontu walki o plan, (...) oficerowie i szeregowi kombinatu
walczą o dalsze zwycięstwa. TL 19, 1953.
270. W styczniu 1969 r. wojnę mrówkom wydano ponownie i znowu ją przegrano. Zimą 1974 r.
wykopano topór wojenny po raz kolejny. Zamrówczonych było już 16 budynków, czyli dwie trzecie
osiedla. W tej sytuacji zrezygnowano ze stosowania przynęt, postanawiając przeprowadzić zwalczanie
chemiczne. Polityka 33, 1983
Badania frazeologizmów współczesnej polszczyzny, wywodzących się ze sfery

militarnej, wykazują, że metafora DZIAŁANIA CELOWE to WALKA (ZBROJNA)
ujawnia się w utrwalonych połączeniach słownych różnego typu.
134 M. Grochowski, Pojęcie celu..., s. 78.

135 O zjawisku irradiacji semantycznej pisała T. Skubalanka (por. T. Skubalanka, O pojęciu irra-
diacji..., s. 181-198).
136 Przedstawianie produkcji planowej w terminach walki (zbrojnej) było typowe dla tekstów
mówiących o gospodarce socjalistycznej.
139
1. Odnotowano tu na przykład połączenia, które w tekstach militarnych miały
postać utrwalonych związków wyrazowych, a w tekstach, traktujących o różnych
działaniach celowych, zyskały nowe, przenośne znaczenia.
A. Metaforyzacji ulegają m.in. terminy wojskowe. Ilustracją tego zjawiska niech
będą przykładowe konteksty, w których ujawniają się nowe, przenośne znaczenia
terminów: wojna podjazdowa, pole bitwy:
271. Jędrzej Śniadecki (1768-1838), znakomity chemik i fizjolog, toczył na łamach prasy wileńskiej,
zwłaszcza „Wiadomości Brukowych”, podjazdową wojnę z zacofaniem umysłowym i społecznym,
z najrozmaitszymi przejawami „obskurantyzmu”. Krzyżanowski, Historia, s. 32.
[zob. 268] Kiedy metropolita krakowski (...) powiedział krótko, acz treściwie, iż w Polsce obecnej toczy
się walka o krzyż, to wskazał jedynie na polskie pole tej bitwy. (...) Ale Polska to jedynie niewielkie
poletko tej trzeciej światowej wojny przyszłego wieku. Wojny obronnej przed samozagładą gatunku
ludzkiego. Pająk, s. 42.
272. Cały świat to dziś jedno pole bitwy. Wszędzie toczy się bitwa o pokój. Żuławski, Rzeka,
s. 183.
273. Obydwa teksty zapraszają czytelnika na pole bitwy: raz jest to „bitwa o socjalizm”, innym razem
„bitwa o prawdę.” „Bitwa” pociąga za sobą szereg konsekwencji. Świat dzieli się na część dobrą i złą,
między nimi nie ma odcieni. Różnice między stanowiskami zmieniają się w przeciwieństwa, a prze-
ciwieństwa w sprzeczności i wrogość. Bitwa sprawia ból: jak wtedy sprawiałem, tak i dziś sprawiam
ból wielu ludziom, w tym także wierzącym. Tyg. Pow. 21, 1997.
[zob. 267] Doświadczone oko artysty natychmiast pozwoliło zorientować się Antoniowi, że młody
malarz już od wielu dni stacza w tych czterech ścianach ciężkie, uporczywe boje o obrazek, do któ-
rego musi przywiązywać szczególne znaczenie. (...) Ale Antonio, weteran wielu bitew podobnych,
rozglądając się (...) po tym dramatycznym pobojowisku w lot się zorientował, że Alain wciąż jeszcze
po omacku błądzi, a jeśli rusza do natarcia, to w kierunku, gdzie raczej mrok gęstnieje, niż smugi
światła prześwitują. (...) Naraz ocknęła się w nim dusza starego wojownika, zahartowanego w naj-
cięższych potyczkach i bojach: sięgnął po węgiel leżący na stole, podszedł sprężystym krokiem do
sztalug z czystym kartonem i począł rysować. Pracował szybko (...) Bitwa, jaką rozgrywał, pochłonęła
go całkowicie, (...) dopiero, gdy skończył i cofnął się krok do tyłu, uczuł, że blednie (...) Szybko (...)
stary Antonio opuszcza pole bitwy, wymyka się z pracowni, (...) nie jak zwycięzca. Andrzejewski,
Idzie, s. 377-378.

której strona słabsza stosuje taktykę unikania generalnych bitew i zwalcza przeciwnika
niespodziewanymi napadami przy pomocy niewielkich oddziałów wojskowych lub
partyzanckich’. Z połączeniem wojna podjazdowa użytkownikom języka kojarzą się
przede wszystkim elementy semantyczne ‘zespół podstępnych, skrytych, trudno prze-
widywalnych, męczących dla przeciwnika działań’. Tu należy szukać motywacji meta-
forycznego znaczenia wyrażenia podjazdowa wojna, które ujawnia się w cytacie 271 –
‘trudno przewidywalne (czasem podstępne), skryte posunięcia wymierzone przeciwko
czemuś, mające na celu ograniczenie zasięgu czegoś’. W badanym tekście wystąpiły
wyraźne sygnały determinologizacji, np. nastąpiła zmiana szyku komponentów. Pamię-
tajmy, że w tekstach militarnych analizowane wyrażenie ma postać: wojna podjazdowa.
Połączenie pole bitwy, funkcjonujące w tekstach militarnych jako termin wojskowy,
w cytatach: 267, 268, 272, 273 określa metaforycznie sferę, w której prowadzone są
działania celowe wykonywane z trudem, przy oporze sił przeciwstawiających się.
140
B. Notowane w tekstach militarnych połączenia: ktoś walczy do upadłego, ktoś
walczy do ostatniego tchu zarejestrowano także w cytatach: 274, 275. W znaczeniu
metaforycznym tych związków pozostały elementy semantyczne ‘zaciekle’, ‘do wy-
czerpania wszelkich środków’, istotne dla znaczenia motywującego:
274. Niemiecki baron żydowskiego pochodzenia pojawia się po raz pierwszy na ekranie, gdy na
arystokratycznej aukcji u Christiesa w Londynie walczy do upadłego o figurkę skrzypka z saskiej
porcelany. Kino 5, 1992.
275. Gra rolę Glorii, dziewczyny, której pieniądze są desperacko potrzebne, która też desperacko, do
ostatniego tchu walczy o 1500 dolarów. WiŻ 2, 1972.
C. W tekstach, traktujących o różnych działaniach celowych, pojawiają

się utrwalone połączenia, które pierwotnie oznaczały określoną fazę, trwanie wal-
ki (zbrojnej). Tu wyrażają one metaforycznie pewną fazę, trwanie określonych
działań celowych.
wypowiedział wojnę komuś a. czemuś; ktoś wydał walkę a. wojnę a. bitwę komuś a.
czemuś; ktoś podjął walkę; ktoś stanął do walki. Zwróćmy uwagę na połączenie ktoś
wypowiedział wojnę komuś a. czemuś. Zasadniczo wojna rozpoczyna się z chwilą
jej wypowiedzenia lub w momencie rozpoczęcia działań wojennych. Wypowiedzenie
wojny ma więc charakter sprawczy. Jest to świadome działanie językowe, stwarza-
jące pewien stan rzeczy – szczególnie groźny dla człowieka, wyniszczający.
A oto przykładowe konteksty, w których frazeologizmy: ktoś wypowiedział wojnę
komuś a. czemuś, ktoś wydał walkę a. wojnę a. bitwę komuś a. czemuś, ktoś podjął
walkę, ktoś stanął do walki wyrażają metaforycznie początek określonych działań
celowych:
276. Niektóre produkty, mogące stać się cennym Źródłem białka, są po prostu wylewane do ścieków.
Tak jest z odpadami i pozostałościami po przetwórstwie ziemniaków. Uczeni dawno już wypowiedzieli
wojnę temu marnotrawstwu surowców, ale jak dotąd batalię przegrywają i marnotrawstwo kwitnie
w najlepsze. Veto 17, 1983.
277. To nauka (...) wypowiedziała wojnę chorobom gnębiącym ludzkość. WiŻ 9, 1991.
278. Zostaje wciągnięty w afery, związane z korupcją władz. Nie pracuje już w policji, tylko w Biurze
Ochrony Rządu. Tym razem w grę wchodzą wielkie pieniądze i jeszcze większe „przekręty”, którym
swoją prywatną wojnę wypowie Halski i jego współpracownicy. Antena 30, 1997.
279. Karol już w 1992 r., a więc po ukazaniu się pierwszej książki Mortona – „Diana – jej prawdziwa
historia” – postanowił wydać wojnę Dianie, wykorzystując środki masowego przekazu. Cel miał je-
den: chciał uczynić jej życie tak nieznośnym, by zaszczuta przez dziennikarzy opuściła kraj bez dzieci,
o które tak walczy. ŻnG 48, 1994.
[zob. 270] W styczniu 1969 r. wojnę mrówkom wydano ponownie i znowu ją przegrano. Zimą 1974 r.
chemiczne. Polityka 33, 1983.
280. Wydać bezpardonową walkę. Rainer chciał oczyścić Monako z ludzi o podejrzanej reputacji.
ŻnG 39, 1996.
281. Trzeba również wydać bezwzględną walkę bezdusznemu, asekuranckiemu stosunkowi
do spraw kadrowych. ND 2, 1955.
141
282. Wydanie decydującej bitwy posusze i suchym wiatrom z azjatyckich pustyń. Chodzi nie tylko
o zatrzymanie wroga, lecz o odrzucenie go na jego pozycje wyjściowe, a wreszcie o zupełne zniszczenie
go, o odebranie mu przez naturę stworzonej bazy. TL 70, 1949.
283. O czystość języka podjął walkę wiek oświecenia. ŻLit. 21, 1970.
284. Nauka podjęła walkę z głodem na kuli ziemskiej. WiŻ 9, 1991.
285. Zawsze interesowali mnie ludzie silnych charakterów, nie bojący się podejmować walki z nie-
sprzyjającymi okolicznościami. Polityka 16, 1971.
286. Energiczna walka z gruŹlicą podjęta po zakończeniu II wojny światowej (m.in. w aspekcie bazy
szpitalnej i rozwoju profilaktyki) przynosiła z roku na rok rzeczywiście coraz lepsze efekty. Ale to wcale
nie oznaczało, że walka ta była zdecydowanie wygrana i można było spokojnie „złożyć broń”. Tyg.
Dom. 15, 1981.
287. Kobiety coraz aktywniej „stają do walki o czystość obyczajów”. Pospiszyl, Psychologia, s. 72.
Połączenia: ktoś prowadzi walkę; ktoś toczy walkę(-i) a. wojnę a. boje; walka-
(-i) a. bój(-e) a. bitwa(-y) toczy(-ą) się – pierwotnie oznaczające trwanie walki
(zbrojnej) – metaforycznie wyrażają trwanie pewnych działań celowych.
W tej części rozprawy zostanie przedstawiony bogaty wybór cytatów, zawierających
wskazane związki wyrazowe. Ma to na celu ukazanie powszechności postrzegania
działań celowych w terminach militarnych:
288. Należy prowadzić zdecydowaną walkę z „bananowym” obyczajem, pleniącym się wśród grupek
młodych ludzi nie znających trosk materialnych, odcinających kupony od stanowisk służbowych swoich
rodziców. Dąbrowska, Obraz, s. 128-129.
289. Prowadzą skuteczną walkę o świat wolny od wyzysku i ucisku, (...) o trwały pokój. TL 146,
1977.
290. Od wielu lat prowadzą – niestety mało skuteczną – walkę, by przekonać kręgi opiniotwórcze, że
nie tylko nauki społeczne i humanistyczne, lecz także matematyka oraz wszystkie nauki przyrodnicze
(ścisłe i nieścisłe) oraz oparta na nich współczesna technika są ważną i (...) coraz ważniejszą częścią
ogólnoludzkiej globalnie kultury. WiŻ 5, 1991.
291. Nie mogę nic poradzić, że gdy piszę o MDM z wiosny i wczesnego lata 1952 roku, same narzucają
mi się porównania raczej banalne i wytarte z dziedziny wojskowości. Nie jest to zresztą pozbawione
głębszego sensu, gdyż bitwa o MDM w roku 1952 była jednym z najważniejszych fragmentów walki
o pokój prowadzonej przez naród polski. Ścibor-Rylski, s. 136.
292. W lesie każdy żyje kosztem innego, każdy walczy o odrobinę światła słonecznego, o każdą
kroplę wilgoci w glebie. To straszna walka, a owe zbrodnie, które dostrzegamy na powierzchni,
niczym są w porównaniu z walką, jaką o każdą kroplę wilgoci toczą ze sobą ukryte w ziemi korzenie.
Nienacki, s. 9.
293. Liczni psychoterapeuci toczą walkę o uznanie, (...) że co prawda wszystkie inne rodzaje psy-
choterapii niewiele mają z nauką wspólnego, ale ten, który oni reprezentują cechują unikalne zalety.
Problemy 12, 1980.
[zob. 268] Kiedy metropolita krakowski w homilii na Boże Ciało w czerwcu bieżącego roku powiedział
krótko, acz treściwie, iż w Polsce obecnej toczy się walka o krzyż, to wskazał jedynie na polskie pole
tej bitwy. Pająk, s. 42.
294. W Polsce i w świecie toczy się (...) „walka o Kościół katolicki”, żeby trwał, rozwijał się i ulepszał,
żeby był wzorem życia społecznego. Jest to walka wielofrontowa, rozległa i właściwie nieustanna.
Bartnik, s. 9.
295. W świecie współczesnym toczy się zażarta walka nie tylko przeciwko idei Boga, ale i prze-
ciwko pojęciu narodu. Przeciwnicy obecności kategorii „naród” w życiu społecznym wywodzą
się z heglizmu, marksizmu, wielu socjalizmów, liberalizmów, indywidualizmu, subiektywizmu.
Bartnik, s. 300.
142
296. Na niwie prasowej (...) na początku naszej dekady toczyła się bezwzględna, prawdziwie rewo-
lucyjna walka o kształt prasy polskiej. GW 180, 1997.
297. Teściowa bywa często postacią tragiczną. Nawet wtedy, gdy zwycięża (jakże pozornie) swoje
wojny i potyczki z „młodymi”. A o co toczy się walka? (...) o miłość, władzę, (...) pozycję, (...) czasem
szczęście. Jestem 5, 1993.
298. Bitwa o królewskie klejnoty.
W czasie 15-letniego małżeństwa z księciem Karolem Diana otrzymała w prezencie mnóstwo
biżuterii. Jej część – w dodatku najcenniejsza – należy do królewskiej rodziny Windsorów. I o nią
przede wszystkim toczy się walka. Adwokat księcia (...) tłumaczy, że zgodnie z tradycją tę biżuterię
mogą nosić jedynie członkowie rodu królewskiego, (...) królowa te cenne przedmioty tylko Dianie
powierzyła (...) Adwokaci Diany (...) twierdzą, że królowa przecież podarowała Dianie tę biżuterię,
a podarunek jest podarunkiem (...) Cała biżuteria jest warta ok. 30 mln dol., więc jest o co walczyć.
Halo 19, 1996.
299. Walka ze spekulacją toczy się teoretycznie dwoma drogami. Pierwszą jest pościg za spekulantem,
który oglądamy od czasu do czasu w telewizji w formie reportażu z kolejnego nalotu organów ścigania
na Bazar Różyckiego. Polityka 6, 1986.
300. Toczyłam więc z bratem wojnę o odkurzanie, z ojcem o robienie zakupów, w domu było na
początku piekło. Zwierciadło 28, 1988.
301. Tomasz Dziubiński, najlepszy strzelec sezonu naszej ekstraklasy, toczy z działaczami „Wisły” boje
o jakiekolwiek lokum. Prz. Tyg. 26, 1991.
302. Aby dostarczyć do placówek leki, odzież, sprzęt, żywność i opał, musi toczyć heroiczne boje
o przydziały samochodów ciężarowych, opon i akumulatorów dla własnych kolumn transportu
sanitarnego. ŻLit. 3, 1982.
303. Na ziemiach litewsko-ruskich toczył się dopiero bój z obskurantyzmem, z biernością szlachecką,
z zacofaniem gospodarczym. Żółkiewski, s. 21.
304. Walka o obsadę.
Zażarte boje toczyły się o obsadę roli brytyjskiej arystokratki Katharine Clifton. Wielka amerykańska
wytwórnia filmowa Twentieth Century Fox, która miała finansować produkcję stanowczo domagała
się, by zaangażować hollywoodzką gwiazdę Demi Moore (...) Ale reżyser nie chciał się na to zgodzić.
Producent też (...) upierał się przy kandydaturze Kristin Scott Thomas (...) Sprawa stanęła na ostrzu
noża i wytwórnia w ostatniej chwili wycofała się. Halo 17, 1997.
305. Na licznych frontach (...) toczą się nieustające walki (o pokój), bitwy o plan. Zapis 4, 1977.
[zob. 272] Wszędzie toczy się bitwa o pokój. Żuławski, Rzeka, s. 183.
[zob. 269] Jesteśmy w kombinacie w okresie bojowego startu załogi do realizacji tegorocznego planu
(...) Na odcinku walki o systematyczne wykonywanie planów toczy się zasadnicza bitwa (...) Majster
i brygadzista – dowódcy odcinków z frontu walki o plan, (...) oficerowie i szeregowi kombinatu walczą
o dalsze zwycięstwa. TL 19, 1953.
Wśród związków wyrazowych, które pierwotnie oznaczały początek, trwanie

walki (zbrojnej), a w podanych tekstach – wskutek derywacji semantycznej –
wyrażają metaforycznie początek, trwanie określonych działań celowych,
najbardziej liczna jest grupa połączeń, zawierających komponent walka. Rzadziej
rejestrowane są tu związki wyrazowe z komponentem wojna; jeszcze mniej odnoto-
wano połączeń zawierających człony: bój, bitwa.
W kontekstach badanych związków pojawiają się niekiedy wyrazy, które w tekstach
militarnych były określeniami: walki, wojny, boju, bitwy (por. fragmenty cytatów:
wydać bezpardonową walkę, wydanie decydującej bitwy, toczyć heroiczne boje, zażarte boje toczyły się, toczy
się zażarta walka przeciwko czemuś, na licznych frontach toczą się (...) walki, bitwy itp.).
143
Zwróćmy również uwagę na fakt, że niektóre konotowane przez frazeologizmy
pozycje (obligatoryjne, fakultatywne) – realizowane w tekstach militarnych przez
nazwy osób lub zbiorowości ludzkich – w tekstach dotyczących różnych działań
celowych mogą być także wypełniane przez rzeczowniki nieosobowe. Jest to
sygnał frazeologizacji.
D. Działania celowe wyrażane są metaforycznie także przez połączenia,
które pierwotnie oznaczały użycie w zmaganiach określonego typu broni, władanie
pewnymi narzędziami walki.
Przykładem niech będzie zwrot ktoś kruszy kopie o kogoś, o coś a. w obronie
kogoś, czegoś, który w podanych poniżej tekstach ma metaforyczne znaczenie ‘ktoś
(zawzięcie) występuje w obronie kogoś, czegoś, ktoś prowadzi działanie, mające na
celu uzyskanie, zdobycie czegoś’, por.:
306. Niedawno kruszyliśmy kopie o koszykarkę AZS-u (...), która nie została powołana do kadry
narodowej przygotowującej się do Olimpiady w Montrealu. Ex. Poz. 8, 1976.
307. Zrobi nam pan uroczyste pamiątkowe zdjęcie. Najlepiej na tle obrazka. A obrazek też będzie
pan mógł pstryknąć. Niech się pan nie zamartwia, panie Rotholc. Zapewniam pana, że co najmniej
dziesięciu pańskich milionerów będzie o tę Franciszkę [obraz] kruszyć kopie. Co to jest dwieście tysięcy?
(...) Nie straci pan, panie Rotholc. Andrzejewski, Idzie, s. 457.
308. Gotów jestem kruszyć kopie w jego obronie. Meissner, s. 188.
309. Równie wysoko cenię redaktora Żmudę, druha, wespół z którym od 25 lat kruszę kopie w obronie
rynku i klienta. Polityka 47, 1983.
310. Jeśli dotąd mówiło się jasno „wolny rynek” i kruszyło się kopie w obronie tej „wolności”, (...)
to ostatnio cichaczem przeszmuglowało się wyrażenie „społeczny rynek”, jakby to było jedno i to
samo. Schaff, s. 128.
311. Uważali się oni za klasyków, choć przylgnęła do nich (...) obelżywa nazwa pseudoklasyków.
W gruncie rzeczy byli to klasycyści, a więc wyznawcy i wielbiciele piękna wcielonego w arcydziełach
poezji starożytnej i poezji francuskiej (...) przesadnie byli przywiązani do doskonałych, jak sądzili,
„wzorów”. Stąd nie uznawali innych sposobów wyrażania piękna w słowie aniżeli sposoby poparte
powagą przeszłości i w ich obronie kruszyli kopie, nie zdając sobie sprawy, że na czasy ich przypadł
zmierzch dawnego kierunku. Krzyżanowski, Dzieje, s. 221.
Badane połączenie w znaczeniu militarnym występuje przede wszystkim w tekstach

traktujących o historycznych realiach, zwłaszcza zaś w opisach turniejów rycerskich.
Przypomnijmy, że kopie turniejowe były zazwyczaj stosunkowo lekkie, wydrążone
w środku, konstruowane z myślą o ich efektownym skruszeniu w momencie uderzenia
o przeciwnika. Na polach bitew polska i węgierska jazda ciężka posługiwała się
stosunkowo lekkimi formami kopii, wykonanymi z drążonego drewna. Nie zmienia
to jednak faktu, że kopie stosowane w boju były groźną, kłującą bronią drzewcową,
której działanie wspomagała energia rozpędzonego konia z jeźdźcem.
E. W tekstach mówiących o różnych działaniach celowych metaforyzacji
ulega wiele połączeń, które w tekstach militarnych wyrażały działania wojska na polu
walki, określony manewr wojska, ruchy wobec ostrzału nieprzyjaciela.
Przed rozpoczęciem działań zbrojnych wojsko często oczyszcza przedpole (tj. część
terenu, leżącą przed zajętymi pozycjami) dla zwiększenia pola obserwacji i możliwości
prowadzenia skuteczniejszego ognia. W metaforycznym znaczeniu zwrotu ktoś oczyścił
144
przedpole, ujawniającym się w podanym poniżej tekście, pozostało znaczenie ‘usunąć
coś, co utrudnia działanie; wykonać czynności porządkujące, wstępne’, por.:
312. Droga Kotarbińskiego od „teorii czynu” do „prakseologii” wiodła przez studia dotyczące warunków
sprawnego działania. Po to bowiem, by ułożyć w spójną całość nową dziedzinę nauki, najpierw trzeba
było oczyścić (...) przedpole, wyjaśnić pojęcia oraz głębiej zastanowić się nad wszelkim działaniem.
Kultura 45, 1981.
Połączenia: ktoś zwarł szeregi, ktoś skrócił front w tekstach militarnych oznaczają
pewien sposób rozmieszczenia wojska, określony manewr, stosowny do wymogów
walki. W podanym poniżej cytacie zwrot ktoś zwarł szeregi ma przenośne znaczenie
‘ktoś skupił siły w działaniu’. W metaforycznym znaczeniu połączenia ktoś skrócił
front, ujawniającym się w badanym tekście, pozostał element semantyczny ‘zmniej-
szyć, zredukować coś’. W tym wypadku chodzi o zmniejszenie czasu pracy urzędu,
co w analizowanym kontekście ma charakter ironiczny, gdyż działanie to dotyczy
przecież „gorącego okresu przedświątecznego”. A oto cytat:
313. W gorącym okresie przedświątecznym (...) warszawska poczta, by skuteczniej stawić czoło
naporowi interesantów, zwarła szeregi i skróciła front. Na urzędach pojawiły się informujące o tym
wywieszki: 17 XII – godz. 13-20; 18 XII – godz. 11-17; 19 XII – godz. 14-20. Polityka 53, 1983.
F. W tekstach, traktujących o różnych DZIAŁANIACH CELOWYCH, odnotowano

także połączenia, które motywowane są symbolicznymi zachowaniami, związanymi
z WALKĄ (ZBROJNĄ). Przejdźmy do przykładu. Związek ktoś zakopał topór wojenny
jest motywowany symbolicznym zwyczajem indiańskim, oznaczającym zaprzestanie
działań wojennych. Ten symboliczny gest zakończył np. wojny między Indianami,
zjednoczonymi w historycznej lidze szczepów. We współczesnych tekstach notowane
jest także połączenie ktoś wykopał topór wojenny, będące prawdopodobnie wytworem
procesu derywacji frazeologicznej (w pracach etnograficznych nie napotkano infor-
macji o utrwalonym rytuale, motywującym ten związek). W cytacie 270 ujawnia się
metaforyczne znaczenie połączenia wykopano topór wojenny. Jak widać, nie chodzi
tu już o rozpoczęcie działań zbrojnych, ale o rozpoczęcie innego typu czynności,
mających na celu zniszczenie czegoś, por.:
[zob. 270] W styczniu 1969 r. wojnę mrówkom wydano ponownie i znowu ją przegrano. Zimą 1974 r.
chemiczne. Polityka 33, 1983.
2. O tym, że różnorodne DZIAŁANIA CELOWE ujmowane są w terminach

WALKI (ZBROJNEJ), świadczą także połączenia słowne: ktoś zdobył wiedzę ‘ktoś
zyskał w wyniku uczenia się wiedzę, wiadomości, umiejętności, doświadczenie’, ktoś
zdobył górę ‘ktoś doszedł do jakiegoś punktu, dotarł do szczytu góry’, ktoś zdobył
biegun ‘ktoś doszedł, dotarł do bieguna’ itp. Przypomnijmy, że prymarne znaczenie
czasownika zdobyć związane jest z walką (zbrojną), por. ‘w wyniku osiągnięcia
przewagi w walce odebrać coś przeciwnikowi przemocą (lub podstępem), opanować
145
coś przemocą, zyskać prawo do czegoś’ (por. zdobyć kraj, państwo, miasto, twierdzę,
fortecę, łupy itp.). W metaforycznym znaczeniu czasownika zdobyć, realizowanym
w połączeniach: ktoś zdobył wiedzę, ktoś zdobył górę, ktoś zdobył biegun, pozostały
elementy semantyczne – ‘osiągnięcie czegoś w wyniku działania celowego wyma-
gającego wysiłku’, zob.:
314. Harcerze (...) będą (...) zdobywać wiedzę o św. Wojciechu i znaczeniu wydarzeń sprzed tysiąca
lat. Gość Niedz. 23, 1997.
315. Dzięki skuteczności naszych kursów i przystępności nauczania metodą korespondencyjną już
ponad 550 000 osób w Polsce osiągnęło swój cel w postaci zdobycia wiedzy i dodatkowych umie-
jętności. To 18, 1997.
316. Do kraju wraca Kochanowski w roku 1559 z dużym zasobem wiedzy zdobytej podczas studiów.
Budzyk, s. 103.
317. Wśród deszczu wspinamy się na śliski brzeg, junacko zdobywamy górę. Fiedler, Rio, s. 163.
318. Nares dociera do 83o 201/2’ szerokości i zawraca po niezliczonych trudach, przekonany,
że biegun północny jest nie do zdobycia. Centkiewicz, Wyspa, s. 21.
B. Metafora INNE Formy rywalizacji to WALKA (ZBROJNA)

W przedstawionych dotąd podrozdziałach rozdziału III dowiedziono, że ujmowanie
różnych form RYWALIZACJI w terminach militarnych najwyraźniej ujawnia się
w kilku sferach działań ludzkich, tj. w SPORZE, POLITYCE, EKONOMII, MIŁOŚCI
itd. Badania wykazują jednak, że jest to jeden z typowych sposobów przedstawiania
RYWALIZACJI, zachodzącej w wielu innych sferach, sytuacjach. Dlatego też w tej
części rozprawy przedstawione zostaną wyselekcjonowane, zróżnicowane przykła-
dy, mające ujawnić powszechność takiego sposobu ujmowania wspomnianego typu
działań.
Niekiedy metafora RYWALIZACJA to WALKA (ZBROJNA) porządkuje całe
teksty, mówiące o różnych formach rywalizacji. Wskażmy chociażby kilka
przykładowych tekstów, w których wyraźnie ujawnia się metaforyczne, militarne
postrzeganie tego typu działań. W opisach tych występuje kontekstowa irradiacja
semantyczna:
319. Postanowiłam uniezależnić się materialnie, od tego zacząć. Tę niezależność dała mi praca. Od-
zyskałam dobre samopoczucie i pewność siebie. Uświadomiłam mężowi, że bez niego też dam sobie
radę. I dopiero wtedy – umocniwszy się na swoich pozycjach – wypowiedziałam otwartą wojnę
jego kolegom. Nadszedł dzień, kiedy dosłownie wyrzuciłam ich za drzwi. KiŻ 27, 1993.
320. Wojna na rap
Poznań wypowiedział Kielcom wojnę na rap. Pod koniec ubiegłego miesiąca do sklepów muzycznych
w całej Polsce trafiła debiutancka kaseta młodego poznańskiego zespołu, określającego się jako „praw-
dziwi gangsta raperzy”. Prawie wszystkie utwory to pełen wulgaryzmów i obscenicznych gróŹb atak
na Kielce, LiRoya i środowisko kieleckich raperów (...) W Kielcach zawrzało. Najradykalniejsi raperzy
zapowiedzieli rapowy odwet na poznaniakach. Mag.SL 1940, 1996.
321. Błąd Watykanu polegał na myśleniu niedialektycznym. Przypuszczenie, że roznamiętnieni walką
kawalerowie przez trzy lata będą jedynie wertować kodeksy i annały, okazało się nieuzasadnione. Do
takiego wertowania oddelegowali kilku wielkich panów, którzy przygadali sobie kilkunastu najtęższych
prawników i historyków włoskich, zamigotawszy im przed nosem sperandą na maltańskie krzyże.
146
Reszta zaś kawalerów kombinowała nad umocnieniem pozycji zakonu. Poczęli oni się zachowywać
tak, jak zachowywali się ich pradziadowie, różni maltańscy wojownicy, jeśli zawieszenie broni zastało
ich w twierdzy, którą próbował zdobyć wróg. Czas zawieszenia broni zużywali na podstemplo-
wywanie, podmurowywanie, obwarowywanie i tym podobne czynności umacniające. Przede
wszystkim zaczęli podbudowywać dyplomatycznymi konkretami niebezpieczną dla Watykanu tezę
o własnej kompletnej suwerenności. Breza, s. 355.
322. Kurtuazyjna dotąd wobec postimpresjonizmu awangarda przechodziła do natarcia, a J. Salon,
podobnie jak ongiś krakowska Wystawa Sztuki Nowoczesnej, był przeglądem wojsk formowanych
do wymarszu. ŻLit. 24, 1975.
323. Cofnął [język teatru] nasze myślenie społeczne w zmienionych przecież warunkach politycznych
do tzw. wolności przedwojennej; straci tym samym szansę na opanowanie „nowego społeczeństwa”,
oddał pole (...) W tę lukę weszła sztuka masowa, telewizja, estrada, rozrywka, skutecznie broniąc
opanowanego pola. Polityka 30, 1981.
Co motywuje ujmowanie różnych form RYWALIZACJI w terminach militarnych?

Zarówno w walce (zbrojnej), jak i w innych typach rywalizacji, ścierają
się co najmniej dwie równorzędne, aktywne siły; każda z nich dąży do zdobycia
przewagi nad stroną przeciwną. W. Marciszewski działania konkurencyjne określa
przecież nawet mianem niekrwawej walki137.
Podane powyżej cytaty ujawniają, że rywalizacja zachodzić może nie tylko
między osobami, zbiorowościami ludzkimi (por. np. cytaty 319, 320, 321). W badanym
materiale odnotowano również teksty przedstawiające konkurowanie przedmiotów,
zjawisk, stanów, form świadomości itp. (por. np. cytaty 322, 323).
1. Ujmowanie różnorodnych form RYWALIZACJI w terminach militarnych
ujawnia się w różnego typu frazeologizmach. Przejdźmy do przeglądu przykładowych
jednostek, reprezentujących poszczególne, wyróżniające się tu grupy utrwalonych
połączeń słownych.
Jednostką reprezentującą pierwszą grupę frazeologizmów jest wyrażenie walka
o byt. W darwinowskiej teorii ewolucji połączenie walka o byt oznacza ‘współzawod-
nictwo o warunki bytowe (pożywienie, przestrzeń życiową, możność rozmnażania
się itp.) między osobnikami danej populacji lub między populacjami różnych gatun-
ków’138. Takie znaczenie badany związek ma w podanych poniżej kontekstach:
324. W obszernym dziele „O powstawaniu gatunków (...)” (1859, wyd. pol. 1884) rozwinął Darwin
zagadnienie doboru sztucznego i naturalnego, walki o byt, zmienności gatunków i jej przyczyn.
Encyklopedia, t. 2, s. 25.
325. Czerpie natchnienie z idei walki o byt, która ma być siłą napędową ewolucji, siłą dającą szansę
temu, co doskonalsze. Marciszewski, s. 24.
326. Do najważniejszych elementów walki o byt należy konkurencja (zarówno wewnątrzgatunkowa,
jak i międzygatunkowa), która jest skutkiem ograniczeń nakładanych na wzrost populacji gatunków
i całej biosfery przez wielkość dostępnych zasobów (głównie pokarmowych). Encyklopedia, t. 6,
s. 639.
327. Efektem walki o byt są wszelkie przejawy aktywności organizmów, przeciwstawiającej się czyn-
nikom śmiertelności osobników. Encyklopedia, t. 6, s. 639.
137 W. Marciszewski, Sztuka dyskutowania..., s. 100-101.

138 SJP Szymczak, t. 3, s. 653; t. 1, s. 227.
147
328. Zwierzęta w walce o byt przystosowują się do zmiennych warunków otoczenia. Thorndike
starał się ustalić, jak i w jakich granicach zwierzę potrafi sobie poradzić z nową dla niego sytuacją.
Szewczuk, s. 189.
329. Na świecie trwa walka o byt, panują prawa natury, słabe jednostki muszą ginąć. Uroda 2, 1994.
Przeniesione ze słownictwa filozoficzno-naukowego do słownictwa potocznego

wyrażenie walka o byt zyskuje znaczenie ‘zdobywanie materialnych środków do
życia’139, co ujawniają przedstawione poniżej konteksty. Należy również zwrócić
uwagę na to, że badany związek pojawia się tu nie tylko w postaci wyrażenia walka
o byt, ale także w postaci połączenia walczący o byt (tj. w związku utrwalają się formy
imiesłowowe od czasownika walczyć). A oto cytaty:
330. Polska kolonia artystyczna w Monachium skupiała pokaŹne grono pisarzy, dla których walka
o byt była chlebem powszednim, a zaciąganie pożyczek nader częstym dowodem biedy. Twórczość
7, 1972.
331. Ciemne baraki pełne zgiełku i wrzawy tchną gorączkowym podnieceniem, zioną odgłosami walki
o byt, o kubek ciepłej kawy, o suchy kąt na posłaniu, o skrawek podartego koca. Szmaglewska,
s. 32.
332. Dziecko czuje się zabłąkane. Nie ma stałego wzorca. Tak naprawdę nie wie, jak postępować.
Częstą, zewnętrzną przyczyną (...) jest walka o byt, brak poczucia bezpieczeństwa i solidarności. Nie-
rzadko sytuacja ta jest sterowana przez mass media, prezentujące określone modele socjoekonomiczne
życia: siłę przebicia, bogactwo, luksus. Gość Niedz. 20, 1997.
333. Szerzy się degradacja moralna, społeczna i kulturalna. Wzbierają fale nienawiści, złości, walki
o byt. Mnożą się kradzieże, grabieże, sabotaże, rozboje. Życie staje się bezwzględne, brutalne, za-
grożone, nieludzkie (...) Powraca krajobraz z wczesnych lat kapitalizmu. Czy musimy przejść przez ten
ogień i tę wodę? Bartnik, s. 93-94.
334. Czynnik walki konkurencyjnej musi wyeliminować z naszej gospodarki to wszystko, do czego
społeczeństwo przywykło w ciągu minionych trzydziestu lat, nade wszystko zmieni dotychczasowy
opiekuńczy charakter państwa, które niejako z natury rzeczy zapewnia każdemu pracę i płacę,
zwalniając go z obowiązku walki o byt. Zmora konkurencyjności, która implikuje klęskę nieudolnych,
leniwych i zdemoralizowanych pracowników. Szczypiorski, s. 113.
335. Prymas Stefan Wyszyński (...) zwierał Kościół Polski w jedność, podpierał, naprawiał pęknięcia
w czasie burzy (...) Rósł Kościół żywy, masowy, ludowy, robotniczy, wcielony w konkretną rzeczywi-
stość, potrzebny jak chleb i woda do życia. Miał i swoje braki: był prosty, tradycyjny, walczący o swój
byt, krzątający się wokół spraw doczesnych, łatwo się uzewnętrzniający, ale za to był daleki od pseu-
dointeligenckich snobizmów, bez zakrystyjnego zmanierowania, bez utopii pseudonaukowych, bez
sensacyjności i merkantylizmu. Umacniał się w dobrych prezbiteriach, zakonach, rodzinach polskich.
Bartnik, s. 100.
336. Uciekł, bo wędrowne życie i zarabianie na ulicy wydawało mu się trudne i wypaczające charak-
ter. Mówi, że byli ulicznikami walczącymi o byt, pozbawionymi możliwości zdobycia wykształcenia.
Halo 5, 1997.
2. Połączenia, mające w tekstach militarnych postać utrwalonych związków

wyrazowych, pojawiają się w kontekstach traktujących o rywalizacji, zyskują
w nich nowe znaczenia – wyrażają metaforycznie to, co dzieje się między współza-
wodniczącymi stronami.
148
A. Derywacji metaforycznej ulegają m.in. terminy wojskowe. Oto konteksty,
w których ujawnia się nowe, przenośne znaczenie wyrażenia wojna podjazdowa:
337. W powietrzu wisi jakiś konflikt, więc starajcie się łagodzić nawet najdrobniejsze zatargi. Panujcie
nad emocjami w pracy, by nie ucierpiały Wasze układy koleżeńskie. Unikajcie plotkowania i biurowych
wojen podjazdowych. To właśnie Wy możecie na nich najwięcej stracić. Halo 12, 1997.
338. Wyciągnęli dokumenty. Artur Z. pokwitowanie zaliczki, a Zbigniew P. umowę przedwstępną kupna
siedliska, (...) ustąpić nie chciał żaden z nich. Każdy już zdążył przywiązać się do myśli posiadania domu
(...) i żaden z nich nie chciał być stratny (...) Od tamtej pory prowadzili wojnę podjazdową, polegającą
na uprzykrzaniu sobie życia, złośliwościach, którym nie było końca (...) Ich upór i zawziętość o mało
nie doprowadziły do tragedii (...) Zbigniew P. wstawił kraty w okna i zmienił zamki w drzwiach sądząc,
że to zniechęci konkurenta. Rozsierdzony Artur Z. wyłamał drzwi i wstawił swoje zamknięcia. Zasta-
wił też okrutną pułapkę. W ciemnej sieni domu na różnych wysokościach między sufitem i podłogą
pozawieszał na wędkarskiej żyłce kilkadziesiąt stalowych kotwiczek do połowu ryb. Gdy Zbigniew
P. po wyłamaniu nowych zamków wkroczył do sieni, wpadł w istną pajęczynę naszpikowaną ostrzami.
Każdy ruch powodował zaczepianie się i wbijanie w ciało kolejnych kotwic. ŻnG 16, 1997.
339. Królowej prędko zbrzydły arcyśmieszne zawiści dam pałacowych, prowadzących między sobą
podjazdowe wojny o kolejność ranżowania, więc zarządziła krótko i węzłowato, że damy – jeśli nie
ma wśród nich księżniczek krwi – wszystkie są sobie bezwzględnie równe, mają stawać w cerclach
albo wchodzić do salonów, witać króla itd. zgodnie z kolejnością swej nominacji, a nie dostojeństwa
urodzenia. Zieliński, Polka, s. 108.
Połączenie wojna podjazdowa ma terminologiczne znaczenie ‘wojna, w czasie

której strona słabsza stosuje taktykę unikania generalnych bitew i zwalcza przeciw-
nika niespodziewanymi napadami przy pomocy niewielkich oddziałów wojskowych
lub partyzanckich’. Z wyrażeniem wojna podjazdowa użytkownikom języka kojarzą
się przede wszystkim elementy semantyczne ‘zespół podstępnych, skrytych, trudno
przewidywalnych, męczących dla przeciwnika działań’. Te znaczenia motywują
metaforyczną semantykę połączenia wojna podjazdowa, ujawniającą się w cytatach:
337, 338, 339 – ‘niejawne, nieprzyjazne, niekiedy podstępne, trudno przewidywalne
dla kogoś działania, mające na celu dokuczenie mu, zmęczenie go, ograniczenie jego
wpływów’. W kontekstach, traktujących o walce zbrojnej, badane wyrażenie
ma postać: człon główny, tj. wojna + człon określający, tj. podjazdowa. W podanych
powyżej cytatach występują zarówno połączenia o strukturze wojna podjazdowa,
jak i podjazdowa wojna. Zmiana szyku jest sygnałem frazeologizacji. W niektórych
kontekstach pojawiają się takie określniki wojny podjazdowej, które wskazują, że
połączenie odnoszone jest do sfer, sytuacji różnych od walki zbrojnej, por.
biurowe wojny podjazdowe.
We współczesnych tekstach odnotowano także wyrażenie walka podjazdowa
(a. podjazdowa walka), które ma takie samo przenośne znaczenie, jak połączenie
wojna podjazdowa (a. podjazdowa wojna). W tym wypadku również zarejestrowano
zmienność szyku komponentów. Oto przykładowe cytaty:
340. Kilka lat trwała walka podjazdowa, wzajemne oskarżenia, zabieganie o wpływy przy zachowaniu
pozorów poprawnych stosunków. Kultura 25, 1980.
341. Wdasz się w pracy w jakąś podjazdową walkę. Staraj się przed tym bronić. Halo 3, 1996.
149
Sfery, sytuacje, w których ktoś, coś rywalizuje (lub będzie rywalizował) z kimś,
z czymś, niejednokrotnie określane są metaforycznie jako: pole walk(i), pole bitwy,
plac boju (dwa pierwsze wyrażenia funkcjonowały pierwotnie jako terminy woj-
skowe). Jak się okazuje, w pewnych sferach, sytuacjach – podobnie jak na miejscu
walki – ścierają się różne siły, chcące zdobyć przewagę nad stroną przeciwną.
Dzieje się to nie tylko między ludźmi, zbiorowościami ludzkimi, ale także między
rzeczami, zjawiskami, faktami, por. konteksty:
342. Kościół wkroczył w samo pole walk, ognia, rozdarć (...) ze wszystkimi wyznaniami i religiami,
a także krajami. Bartnik, s. 44.
343. Wszelkie odmiany „oświeconego”, demokratycznego, tolerancyjnego, liberalnego neopogaństwa
mają w masonerii, wolnomularstwie, w oficjalnie już w Polsce funkcjonujących Rotary Clubach, a także
w przeróżnych sektach, kieszonkowych religiach i „Kościołach” – swojego potężnego sprzymierzeń-
ca, (...) przyszłe (...) pole bitwy „złotej międzynarodówki” z religiami, chrześcijaństwem, zwłaszcza
z Kościołem katolickim. Pająk, s. 41-42.
344. Nowy system operacyjny Microsoftu jest wydajniejszy, bardziej niezawodny i przyjazny użyt-
kownikowi, aniżeli Windows 3.x (...) pod warunkiem, że nasz komputer dysponuje przyzwoitą mocą
obliczeniową. Gdyby porównać jedynie te dwie wersje Windows, to sprawa byłaby jasna. Tymczasem
Windows 95 wcale nie jest pierwszym (...) na 32 bitowym placu boju, który deklaruje przewagę nad
Windows 3.x. Komputer 4, 1996.
W odniesieniu do walki zbrojnej termin prawny, wojskowy zawieszenie

broni ma znaczenie ‘uzgodnione przez strony wojujące wstrzymanie działań wojen-
nych na pewien czas lub bezterminowo na całym froncie lub pewnych odcinkach’.
W podanych poniżej tekstach, mówiących o rywalizacji, współzawodnictwie,
ujawnia się nowe, metaforyczne znaczenie wyrażenia zawieszenie broni – ‘zaprze-
stanie na jakiś czas jawnych, nieprzyjaznych działań, prowadzenia otwartej rywali-
zacji z kimś’. W znaczeniu przenośnym pozostały elementy semantyczne istotne dla
znaczenia motywującego, tj. ‘zaprzestanie na jakiś czas wymierzonych przeciwko
komuś działań’:
345. Przypuszczałem, że konflikt pomiędzy Watykanem a Zakonem Maltańskim załagodził się. Tym-
czasem N. szczegółowo mi przedstawił obecny stan tej afery (...) Peyrefitte materiał (...) otrzymał od
samych maltańczyków; od tych, którzy wojują z Watykanem (...) nieoficjalnie (...) na mocy jakiejś
sztabowej decyzji. Sam konflikt wybuchł pod koniec 51 roku, kiedy na skutek skargi złożonej przez
jednego z braci, hr. T. von Thun und Hohenstein, usuniętego z wysokiego stanowiska w Palazzo di
Malta, Watykan powołał komisję kardynalską do zbadania sprawy Thuna oraz całości spraw zakonu.
Przez pięć lat zakon zmagał się z komisją i na zalecenia Sekretariatu Stanu, pozbawiające go niezależ-
ności, odpowiadał zręcznymi unikami (...) Konflikt zakończył się kompromisem, a raczej zawieszeniem
broni na przeciąg trzech lat. Breza, s. 349-350.
[zob. 321.] Błąd Watykanu polegał na myśleniu niedialektycznym. Przypuszczenie, że roznamiętnieni
walką kawalerowie przez trzy lata będą jedynie wertować kodeksy i annały, okazało się nieuzasadnione.
Do takiego wertowania oddelegowali kilku wielkich panów (...) Reszta zaś kawalerów kombinowała nad
umocnieniem pozycji zakonu. Poczęli oni się zachowywać tak, jak zachowywali się ich pradziadowie,
różni maltańscy wojownicy, jeśli zawieszenie broni zastało ich w twierdzy, którą próbował zdobyć
wróg. Czas zawieszenia broni zużywali na podstemplowywanie, podmurowywanie, obwarowywanie
i tym podobne czynności umacniające. Przede wszystkim zaczęli podbudowywać dyplomatycznymi
konkretami niebezpieczną dla Watykanu tezę o własnej kompletnej suwerenności. Breza, s. 355.
150
346. Ostrze Rewolucji Francuskiej (...) było zwrócone nie tylko przeciwko związkowi Ołtarza z Tronem,
ale także przeciwko związkowi (...) Ewangelii z życiem publicznym. Już w r. 1815 liberałowie ogłosili,
że religia jest sprawą prywatną (...) Potem poszli za tym republikanie, różni pisarze i rządy (...) Anty-
klerykałowie francuscy – poczynając od ustawy hrabiego Falloux z 15 marca 1850 r. – skoncentrowali
się na pozbawieniu Kościoła wszelkiego wpływu na szkolnictwo (...) W tym celu w r. 1905 ogłoszono
„rozdział Kościoła i Państwa”, (...) otwierając okres rządów masońskich. Jeszcze w latach 1981-1984
rząd socjalistyczny chciał znieść nawet prywatne szkolnictwo katolickie. Pomogły gwałtowne protesty
i demonstracje katolików. Po przegranej socjalistów trwa na ogół zawieszenie broni, choć są próby
„poprawienia uchwytu” ze strony ateistów politycznych. Po r. 1956 w Polsce nasiliła się inwazja.
Bartnik, s. 322.
347. Watykan po trzech latach „zawieszenia broni” musi się znaleŹć w niemożności prowadzenia
ostrego kursu w stosunku do zakonu (...) Śmieszni oni są (...) ci kawalerowie (...) zabawna jest także
ich wojna z Watykanem, zwłaszcza, kiedy się ją zestawi z podstawowymi zmaganiami dzisiejszego
świata w całej ich rozciągłości globowej.
Ale jeżeli wejrzeć w tę wojnę baczniej, a zwłaszcza jeśli wejrzeć w mechanizm powolnie ponoszonej
przez Watykan klęski, można dojść do ciekawych refleksji (...) Można nawet dzięki tym refleksjom
zrozumieć głęboką gorycz, która przepaja Watykan na skutek owej klęski. Nie o majątki „Malty”
chodzi, bo z całą pewnością w póŹniejszych fazach konfliktu przestały one odgrywać rolę rozgory-
czającego bodŹca. Niezmiernie przykry był dla Watykanu w tych rozgrywkach aspekt prestiżowy.
Breza, s. 358-359.
B. Związki, oznaczające pierwotnie określoną fazę, trwanie walki (zbrojnej),

wyrażają przenośnie pewną fazę, trwanie rywalizacji (współzawodnictwa).
Takiej metaforyzacji ulegają np. połączenia oznaczające początek walki
(zbrojnej), które zawierają komponenty: walka, wojna, szranki (rzadziej re-
jestrowane są tu związki o takiej przenośnej semantyce z komponentami: bitwa,
bój). Poniżej przedstawione zostaną fragmenty tekstów, w których ujawniają się
nowe, przenośne znaczenia połączeń: ktoś wypowiedział wojnę komuś a. czemuś,
ktoś podjął walkę a. bitwę z kimś a. z czymś, ktoś stanął do walki a. do boju, ktoś
(a. coś) stanął w szranki z kimś a. z czymś. Niektóre przedstawione poniżej cy-
taty ujawniają, że z metaforyzacją połączeń mogą wiązać się pewne zmiany na
płaszczyźnie syntaktycznej, w zakresie łączliwości leksykalnej. W niektórych
kontekstach badanych frazeologizmów pojawiają się takie określniki walki, wojny,
szranek, które sygnalizują, że związki zostały użyte w znaczeniu przenośnym (por.
fragmenty cytatów: wypowiedział wojnę na rap; stawało do bezkrwawej walki; stanęła w konkursowe
szranki). W tekstach traktujących o rywalizacji występują także inne sygnały
metaforyzacji badanych połączeń, tj. niektóre konotowane przez związki pozycje
(obligatoryjne, fakultatywne) – realizowane w tekstach militarnych przez nazwy
osób lub zbiorowości ludzkich – wypełniane są przez rzeczowniki nieosobowe
(zob. fragmenty cytatów: podejmują walkę z nowym; w szranki stanął (...) procesor Intela szóstej
generacji – Pentium Pro (...) również Cyrixa – 6x86; AMD K6 (...) staje w szranki z Pentium II). Przejdźmy
do przeglądu przykładowych cytatów:
[zob. 319] Postanowiłam uniezależnić się materialnie, od tego zacząć. Tę niezależność dała mi praca.
Odzyskałam dobre samopoczucie i pewność siebie. Uświadomiłam mężowi, że bez niego też dam
sobie radę. I dopiero wtedy – umocniwszy się na swoich pozycjach – wypowiedziałam otwartą wojnę
jego kolegom (...) dosłownie wyrzuciłam ich za drzwi. KiŻ 27, 1993.
151
348. Kładąc tak wielki nacisk na piękno stylu, KoŹmian (wielbiciel Śniadeckiego) wypowiedział wojnę
romantykom, którzy chcieli język wzbogacić nowym słownictwem. Bar, s. 164.
[zob. 320] Wojna na rap
Poznań wypowiedział Kielcom wojnę na rap. Pod koniec ubiegłego miesiąca do sklepów muzycznych
w całej Polsce trafiła debiutancka kaseta młodego poznańskiego zespołu, określającego się jako „praw-
dziwi gangsta raperzy”. Prawie wszystkie utwory to pełen wulgaryzmów i obscenicznych gróŹb atak
na Kielce, LiRoya i środowisko kieleckich raperów (...) W Kielcach zawrzało. Najradykalniejsi raperzy
zapowiedzieli rapowy odwet na poznaniakach. Mag. SL 1940, 1996.
349. Niektóre katolickie media podejmują walkę z Fundacją [Batorego]. GW 150,1997.
350. Podejmują skazaną na przegranie walkę z nowym, którego nie rozumieją. WiŻ 12, 1971.
351. Dni Sama Cayhalla – białego rasisty skazanego na karę śmierci za zamordowanie w 1967 r.
dwójki dzieci – są policzone. Została bowiem wyznaczona data egzekucji (...) Młody, początkujący
prawnik Adam Hall zamierza uzyskać dla niego ułaskawienie (...) Próbując uzyskać ułaskawienie, (...)
Adam wykorzystuje wszystkie znane mu prawnicze kruczki. Jednak każda desperacka bitwa, którą
podejmuje w sądzie apelacyjnym, kończy się klęską. To 21, 1997.
352. Około 70 zespołów śpiewaczych stawało do bezkrwawej walki o pierwsze miejsce. Wierchy
1938, s. 163.
353. Olbrzymi rekin zawziął się na miasteczko na atlantyckiej wysepce. Do walki z ludojadem stają
trzej mężczyŹni. GT 143, 1997.
354. Jan Jankowski, Andrzej Krzywy, Piotr Polk, Przemysław Saleta i Arkadiusz Skrzypaszek 3 czerwca
stanęli do twardego boju o tytuł niekonwencjonalnego mężczyzny (...) Ponętne jury z Agnieszką Maciąg
i Natalią Kukulską porównywało nie tylko kunszt sceniczny pięciu panów, ale również ich życiową
zaradność (...) wszyscy panowie zdobyli tytuł, o który walczyli. Halo 26, 1997.
355. W zespole „Wiadomości” obudził się lew. Stanęliśmy w szranki z „Wieczorem Wyborczym”.
Zaczęliśmy od analizy scenariusza konkurencji. Snopkiewicz, Telewizja, s. 111.
356. Ogłoszono konkurs (...) W szranki stanął Wicedyrektor i Główny Technolog. TS 24, 1989.
357. W konkursowym sądzie nie powinni w ogóle zasiadać ci pedagodzy, których uczniowie stają
w szrankach tegoż konkursu. ŻLit. 22, 1975.
358. Dziewczyna (...) stanęła w konkursowe szranki. Prz.Tyg. 1, 1975.
359. Najszybszy i najwydajniejszy procesor, (...) ciągle przybywa rywali. W szranki stanął nie tylko pro-
cesor Intela szóstej generacji – Pentium Pro, ale również (...) Cyrixa – 6x86. Komputer 3,1997.
360. AMD K6 dzielnie staje w szranki z Pentium II. Nasze testy dowiodły, że jak na razie nie jest
najszybszy, bije jednak nowe Pentium niższą ceną i łatwiejszą dostępnością dla indywidualnego
użytkownika – już jest w sprzedaży detalicznej. Komputer 7-8, 1997.
W tekstach, traktujących o różnych formach RYWALIZACJI pojawiają się

także połączenia, które pierwotnie oznaczały trwanie walki (zbrojnej) – tutaj
wyrażają one metaforycznie trwanie różnego typu współzawodnictwa, rywaliza-
cji. W niektórych cytatach, w kontekstach wskazanych połączeń pojawiają się wyrazy,
które w tekstach militarnych były określeniami walki (por. chociażby fragment: toczy się
zażarta i bezpardonowa walka). Odnotowano również teksty, w których ujawniają się pewne
zmiany związane z metaforyzacją badanych związków wyrazowych. Zaznaczają się
one na płaszczyźnie syntaktycznej, w zakresie łączliwości leksykalnej. Zwróćmy
uwagę chociażby na fakt, że niektóre pozycje (obligatoryjne, fakultatywne), konoto-
wane przez analizowane połączenia, realizowane w tekstach militarnych przez nazwy
osób lub zbiorowości ludzkich, w nowych kontekstach wypełniane są niekiedy przez
rzeczowniki nieosobowe (zob. fragmenty cytatów: toczy się walka między dobrem a złem,
miłością a nienawiścią, prawdą a fałszem (zakłamaniem), wolnością a zniewoleniem, pięknem a brzydotą,
152
dobrocią a złością, kulturą a antykulturą, pracą a antypracą, sprawiedliwością a niesprawiedliwością, między
wartościami a antywartościami; toczy się wojna między pustynią i oazą; toczyły się „boje” między Newtonowską
korpuskularną (emisyjną) teorią światła (...) a (...) falową teorią Huyghensa; filozofia odparła ataki logicznego
empiryzmu itp.). Zwróćmy uwagę na wybrane cytaty:
361. Akcja dramatu rozgrywa się w amerykańskim mieście Verona Beach. Znajdują się w nim wie-
żowce, nad którymi krążą policyjne helikoptery, po ulicach jeżdżą radiowozy, a telewizja przekazuje
informacje o wojnie dwóch klanów. Gangi Capuletów i Montague’ów toczą ze sobą bezpardonową
walkę. Halo 20, 1997.
362. USA, rok 1929. W Chicago toczy się walka między gangami o władzę nad rynkiem alkoholu
i hazardu. Najwięcej do powiedzenia mają gangi George’a „Bugsa” Morana i Ala Capone. Ich
dochody wyniosły w 1928 roku 358 mln dolarów brutto. Planują ich dodatkowe zwiększenie. Gdy
Moran zaczyna zagrażać interesom Capone’a, ich rywalizacja przeobraża się w otwartą wojnę.
To 21, 1997.
363. Toczy się zażarta i bezpardonowa walka, zresztą jako stały motyw dziejów – między dobrem
a złem, miłością a nienawiścią, prawdą a fałszem (zakłamaniem), wolnością a zniewoleniem, pięknem
a brzydotą, dobrocią a złością, kulturą a antykulturą, pracą a antypracą, sprawiedliwością a niesprawie-
dliwością, między wartościami a antywartościami (...) Idąc jeszcze głębiej, dostrzegamy boje między
wiarą a niewiarą, między Chrystusem a antychrystusem, między Ewangelią a antyewangelią, między
„Civitas Dei” (...) jak pisał św. Augustyn – a „civitas diaboli”, która chce zawładnąć społecznością
ziemską i całym światem. I tej walki nie da się z historii ludzkiej wyrugować. Można ją tylko albo
wygrać, albo przegrać. Bartnik, s. 318.
364. Nie należy zapominać, że walka szatana z Bogiem, anty-Chrysta z Chrystusem i anty-Kościoła
z Kościołem będzie się toczyła wiecznie, jak walka fałszu z prawdą, zła z dobrem, zniewolenia
z wolnością. Tego prapierwotnego „prawa walki” nie da się ominąć, choć może ona mieć różne
nasilenia i barwy, choć wróg może wołać, że jest przyjacielem, choć szatan będzie szeptał, że
go nie ma, choć niewiara i grzech będą się stroić w szaty „prawdziwego humanizmu”. Czysto
pacyfistyczna – bez walki, bez wysiłku i sprzeciwu – koncepcja Kościoła jest mityczna (...) fał-
szywa. Bartnik, s. 9.
365. W oazach panuje idealna proporcja między ilością wody i liczbą mieszkańców i dlatego oaza
nie może przyjmować nowych ludzi. Oaza może przyjąć gościa, może przyjąć kupca, ale nie przyjmie
całego plemienia, bo to od razu naruszy jej bilans, od którego zależy cały byt. Dlatego między pustynią
i oazą musi toczyć się wojna. Kapuściński, Wojna, s. 160.
366. Obserwowało się wśród tego grona więcej wzajemnej przyjaŹni niż antagonizmów, a te ostatnie
ujawniały się głównie parami championów: Irzykowski – Boy, Kaden – Goetel. Najbardziej dramatyczne
boje toczyły się między dwoma ostatnio wymienionymi. ŻLit. 29, 1982.
367. Miejscowe Narodowe Związki Kawalerów Maltańskich naciskały o uznanie zakonu (...) równolegle
do ich akcji nuncjusze rozwijali swoją, podkopując się pod kawalerów i domagając się wstrzymania
z tymże uznaniem, aż do ostatecznej likwidacji konfliktu pomiędzy Watykanem i zakonem. Zważywszy,
że boje główne toczą się w państwach mniej lub więcej katolickich, ciekawe jest, że w tych rozgrywkach
dyplomatyczno-teologicznych najczęściej zwycięża zakon. Breza, s. 356.
368. Toczyły się „boje” między newtonowską, korpuskularną (emisyjną) teorią światła, według której
istotę światła stanowią strumienie drobnych cząstek materialnych biegnących z określoną prędkością,
a niemal równocześnie powstałą falową teorią Huyghensa, która przypisywała światłu charakter fal
sprężystych. Szewczuk, s. 89-90.
W tekstach mówiących o walce (zbrojnej) zwrot ktoś ustępuje pola ma

znaczenie ‘ktoś wycofuje się, rezygnuje z walki, przestaje walczyć, uznaje się za
pokonanego’. W podanych poniżej cytatach ujawnia się metaforyczne znaczenie
połączenia ktoś a. coś ustępuje pola (ustępując pola) ‘ktoś a. coś zostaje zastąpione
153
przez kogoś a. coś innego; ktoś a. coś traci dotychczasowe znaczenie na rzecz kogoś
a. czegoś; ktoś rezygnuje z jakichś działań’. Znaczenie przenośne zachowuje pewne
elementy semantyczne właściwe dla znaczenia motywującego ‘ktoś rezygnuje z cze-
goś, zaprzestaje jakichś działań’, ‘ktoś a. coś ulega’, por.:
369. Nowe ściera się z tradycją – ta ustępuje pola, choć nie zamierza skapitulować do reszty.
Polityka 51-52, 1980.
370. Dlaczego starzy piszą wiersze? Dlaczego młodzi nie piszą? To znaczy piszą, ale (...) piszą jakby
mniej, jakby ustępując pola oszalałym starcom. Konwicki, Nowy, s. 62.
Zwrot ktoś (po-)został na placu (boju) [a. na polu (walki)] ma dwa znaczenia
związane z walką (zbrojną): ‘ktoś utrzymał pole, na którym toczyła się walka,
a więc w konsekwencji ktoś okazał się zwycięzcą, zmusił przeciwników do ustąpienia’
i ‘ktoś zginął, poległ, został ciężko ranny w bitwie, walce, pojedynku’. Pierwsze z tych
znaczeń motywuje metaforyczną semantykę analizowanego połączenia, ujawniającą
się w podanych poniżej cytatach – ‘ktoś odniósł sukces we współzawodnictwie, ktoś
a. coś zachował(-o) dotychczasową pozycję, wpływy’:
371. [Jan Sebastian Bach] zwyciężył bezapelacyjnie [na koncercie] i jako triumfator pozostał na placu.
Iwaszkiewicz, Bach, s. 30.
372. Prefekt i asesorowie kongregacji przestają być prefektami i asesorami (...) Z wielkich dygnitarzy
kurialnych pozostaje na placu tylko Wielki Penitencjariusz dla odpuszczania grzechów (...) Z kolegów
kurialnych działa tylko Kolegium Mistrzów Apostolskich Ceremonii. Nie tracą swej rangi kardynałowie,
którym winien przewodzić kardynał camerlengo. Ale rola ich jest ograniczona żelaznymi rygorami
Constitutio. Breza, s. 444-445.
373. Polskich chamów nazywano powszechnie gojami. Teraz na placu boju pozostało tylko słowo
„cham”. Pająk, s. 75.
374. Rozum, Wola, Uczucie (...) Rozum miał rozkazywać woli, wola zaś uczuciu, (...) ten klarowny
porządek (...) ulega zamąceniu: to uczucie rozkazuje woli, to wola buntuje się przeciw rozumowi, (...)
były to trzy odrębne (...) władze, każda z dokładnie określonymi właściwościami i zakresem kompetencji
(...) Pierwszy krok polega na zaanektowaniu jednej z prowincji przez dwie pozostałe, które podzielą
się jej obszarem. Ofiarą (...) padnie (...) wola (...) Współżycie tych pozostałych na placu potęg nie jest
jednak sielanką. Marciszewski, s. 206-207.
375. W momencie krachu ciążącego nad całym wiekiem dwudziestym ideologii społecznych, przede
wszystkim materialistycznego marksizmu, na polu walki zostały jedynie religie. Odra 1, 1994.
Wydaje się, że dzięki użyciu zwrotu ktoś (po-)został na placu (boju) [a. na polu
(walki)], nawet w kontekstach mówiących o rywalizacji uczuć, słów itp., zacho-
wane zostały znamiona żywotności wskazanych bytów, pojęć. W tekstach militarnych
badane połączenie miało postać ktoś (po-)został na placu [a. na polu]; w nielicz-
nych opisach, relacjach notowano pewne określenia komponentów: plac, pole, tj.
człony: boju, walki. W tekstach mówiących o rywalizacji, współzawodnictwie
w przypadku badanego frazeologizmu określenia: boju, walki pojawiają się bardzo
często. Możliwe, że nadawca tekstu chce podkreślić, że tę rywalizację ujmuje
w terminach militarnych.
C. Działania, pojawiające się w rywalizacji, wyrażane są niekiedy metafo-
rycznie przez połączenia, które w tekstach militarnych oznaczały określony manewr
154
wojska. Przykładem niech będzie zwrot ktoś pomieszał (komuś) szyki, który w poda-
nym poniżej kontekście ma metaforyczne znaczenie ‘ktoś przeszkodził komuś, ktoś
udaremnił zamiary kogoś’. W znaczeniu motywującym i motywowanym wyraźnie
ujawnia się element semantyczny ‘dezorganizowanie (komuś) czegoś’, por.:
376. Od dawna każdy napotkany przez nią człowiek stawał się potencjalnym przeciwnikiem. Zwykle
próbowała pomieszać mu szyki. Nurowska, Hiszpańskie, s. 50.
W tekstach mówiących o rywalizacji odnotowano także warianty związku

ktoś pomieszał komuś szyki. Są to m.in. połączenia: ktoś pokrzyżował komuś szyki,
ktoś popsuł komuś szyki itp. Zwroty: ktoś pokrzyżował komuś szyki, ktoś popsuł ko-
muś szyki nie są używane w znaczeniu militarnym, używa się ich tylko w znaczeniu
przenośnym. Na utrwalenie się połączenia ktoś pokrzyżował komuś szyki mogło mieć
wpływ istnienie związku ktoś pokrzyżował (komuś) plany, który także ma znaczenie
‘ktoś uniemożliwił (komuś) realizację zamierzeń, ktoś udaremnił zamiary (kogoś)’140.
Oto przykładowe konteksty, w których odnotowano badane frazeologizmy:
377. Wśród solistek pokrzyżować szyki Europejkom mogą ubiegłoroczna wicemistrzyni świata i ak-
tualna mistrzyni USA Dorothy Hamill oraz druga łyżwiarka Stanów Zjednoczonych Linda Fratianne,
która w Colorado Springs za program dowolny otrzymała noty 5,9 pkt., a więc bliskie ideału. TL 17,
1976.
378. Zbyt wielu przyjaciół chciałoby mi popsuć szyki – mówi – nie ukrywam, że pracujemy nad tym
tematem, ale nie chciałbym na razie nic konkretnego podać. Glob 24, 1992.
D. W tekstach mówiących o różnych formach rywalizacji, współzawod-

nictwa odnotowano także połączenia motywowane symbolicznymi zachowaniami,
związanymi bezpośrednio z walką (zbrojną). Przykładem niech będzie zwrot
ktoś zakopał topór wojenny, motywowany symbolicznym zwyczajem indiańskim
oznaczającym zaprzestanie wojny. W podanym poniżej cytacie połączenie ktoś
zakopał topór wojenny ma metaforyczne znaczenie ‘ktoś zaprzestał wzajemnej rywali-
zacji, nieprzyjaznych działań względem kogoś, robienia sobie wzajemnie przykrości’.
Przy przeniesieniu metaforycznym komponent semantyczny ‘walka zbrojna’ zostaje
zastąpiony przez komponent ‘rywalizacja, nieprzyjazne działania względem kogoś’;
element znaczeniowy ‘zaprzestać’ pozostaje. Oto przykładowy cytat:
379. Stone & Adjani: Wojna ciętych os.
Na czas pracy na planie zdjęciowym „Diabolique” obie panie zakopały topór wojenny. ŻnG 19,
1996.
3. W tekstach traktujących o rywalizacji metaforyzacji ulegają także związ-

ki wyrazowe, które występowały w tekstach militarnych jako połączenia luźne.
Przejdźmy do przykładowych cytatów, w których ujawnia się metaforyczne znaczenie
związków wyrazowych: ktoś przechodzi do ofensywy, ktoś przechodzi do natarcia
‘ktoś rozpoczyna konkurencyjne (niekiedy nieprzyjazne) działania wymierzone prze-
155
ciwko komuś, czemuś’. W znaczeniu przenośnym zanika całkowicie element ruchu
kierunkowego. A oto przykłady:
380. Była to próba zawrócenia psychologii z drogi opierania jej na naukach przyrodniczych, a skierowania
jej w łożysko czysto introspekcyjnej analizy. Koncepcja Brentano była jednym z przejawów nasilających się
w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. tendencji idealistycznych, których reprezentanci, wykorzystując każde
potknięcie czy trudność nauk przyrodniczych, przechodzili do ofensywy, a w rozumieniu niektórych wręcz do
krucjaty przeciw „rozpanoszonym” w umysłach oświeceniowych poglądom materialistycznym. Atak Brentano na
psychologię przez pewien czas niezbyt efektywny, został podjęty przez słynną szkołę wurzburską (...) W oparciu
o poglądy Brentano budowali również swą koncepcję psychologii Witasek, Meinong, Ehernfels, Stumpf, a z
polskich filozofów Twardowski. Obie te grupy, bynajmniej niejednolite, łączyła walka z fizjologizowaniem
psychologii, oparta u wszystkich na założeniach idealistycznych. Szewczuk, s. 174-175.
[zob. 322] Kurtuazyjna dotąd wobec postimpresjonizmu awangarda przechodziła do natarcia,
a J. Salon, podobnie jak ongiś krakowska Wystawa Sztuki Nowoczesnej, był przeglądem wojsk formowanych
do wymarszu. ŻLit. 24, 1975.
*
W terminach militarnych przedstawia się wiele DZIAŁAŃ CELOWYCH: różno-
rodne działania zmierzające do uzyskania, zdobycia, odzyskania, utrzymania czegoś,
wpływu na kogoś, sympatii czyjejś; działania mające na celu usunięcie, zniszczenie,
pozbycie się, przezwyciężenie czegoś. Przez pryzmat walki (zbrojnej) ujmowane
są także różne formy rywalizacji – ścierania się równorzędnych,
aktywnych sił, z których każda dąży do zdominowania stro-
ny przeciwnej.
T. Kotarbiński wskazywał: „Mistrzowie sztuki wojennej (...)
zdołali zauważyć, każdy we własnej dziedzinie, szereg chwy-
tów, wybiegów, forteli zbawiennych w potrzebie. W wielu
przypadkach pozostaje tylko dostatecznie uogólnić formułę
takiego sposobu, by otrzymać bądź zasadną dyrektywę ogól-
nej teorii walki, bądź – przy uogólnieniu dalej sięgającym –
zasadną dyrektywę umiejętnego działania”141.
141 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Warszawa 1965, s. 324-325.
156
Zakończenie
Frazeologizmy odnotowane we współczesnych tekstach ujawniają, że w termi-

nach walki (zbrojnej) ujmowane są różne zakresy ludzkiego doświadczenia:
SPÓR (DYSKUSJA, POLEMIKA); POLITYKA; DZIAŁANIA EKONOMICZNE;
PEWNE PROCESY PSYCHICZNE; OKREŚLONE PROCESY DOTYCZĄCE
ORGANIZMU LUDZKIEGO; MIŁOŚĆ, ZALOTY; różnego typu INNE DZIA-
ŁANIA CELOWE i FORMY RYWALIZACJI. Występuje tu jednak pewne zróżni-
cowanie, np. w tekstach traktujących o sporZE częściej pojawiają się połączenia
wywodzące się z indywidualnej walki (zbrojnej), zaś w tekstach mówiących
o polityCE i ekonomii częściej notowane są połączenia związane pierwotnie
z walką zbiorowości.
We współczesnej polskiej frazeologii najwyraźniej przejawia się metafora POLI-
TYKA to WALKA (ZBROJNA). Porównano teksty mówiące o różnych domenach
docelowych i okazało się, że w tekstach traktujących o polityce frekwencja
frazeologizmów motywowanych walką (zbrojną) jest największa, duże jest tu
także zróżnicowanie tych jednostek. Najmniejsze zróżnicowanie frazeologizmów,
wywodzących się z walki (zbrojnej), odnotowano w tekstach mówiących
o PROCESACH PSYCHICZNYCH oraz o PROCESACH DOTYCZĄCYCH OR-
GANIZMU LUDZKIEGO.
Uczestnikami walki (zbrojnej) są ludzie, zbiorowości ludzkie, przywódcy
tych zbiorowości. W domenach docelowych różne przeciwstawiające się, ścierające
się ze sobą siły ujmowane są jako uczestnicy zmagań, jako przeciwnicy, np. dobro
i zło, życie i śmierć, myśli, sumienie itd. Ujawnia się to m.in. w zapełnieniu pozycji
agensa, kontragensa w połączeniach: walka dobra ze złem, walka życia ze śmiercią,
ktoś bije się z myślami, ktoś walczy z sumieniem itd.
W domenie militarnej broń stanowią przedmioty materialne, które używane są
przez uczestników walki do obrony własnej lub do rażenia nieprzyjaciela. W do-
menach docelowych różne środki, sposoby działania postrzegane są jako broń, np.
wypowiedzi (tj. słowa, argumenty itd.) w domenie sporu; cła (ustawy, działania
prawne) – w domenie ekonomii itp. Świadczy o tym m.in. zapełnienie walencji
narzędzia w połączeniach: ktoś walczy z kimś na słowa a. słowem, walka na słowa,
wojna na słowa, pojedynek na słowa; walka na argumenty; wojna celna itd.
157
V.M. Mokienko dowiódł, że „в лингвострановедческом отношении лишь три
языковые единицы – слово, фразеологизм и афоризм – обладают ‘способностью
к накoплению внеязыковой информации”1. Sapir wielokrotnie podkreślał fakt, iż
„słownictwo jest bardzo czułym wskaźnikiem kultury”2. Niniejsza praca potwierdza
tezę, że „frazeologia języka jest (...) ściśle związana z życiem społeczeństwa, które
się owym językiem posługuje, (...) że w zasobie frazeologicznym odbijają się (...)
zmiany kulturowe”3.
Weźmy chociażby pod uwagę fakt, że we współczesnej frazeologii postrzeganie
zalotów w terminach walki (zbrojnej) przejawia się zdecydowanie rzadziej
niż w wiekach przeszłych. Metafora ta ujawniała się dobitnie jeszcze w XIX w. Nato-
miast dziś we frazeologii wyraźnie przejawia się metafora MIŁOŚĆ (relacje między
partnerami związku uczuciowego) to WALKA (ZBROJNA). Wydaje się, że w języku
odzwierciedliły się pewne przeobrażenia społeczne. Kobiety usamodzielniły się,
stały się równorzędnymi partnerami mężczyzn, zaś w miłości (między mężczyzną
a kobietą) – podobnie jak w WALCE (ZBROJNEJ) – często pojawia się dziś element
rywalizacji, działania mające na celu zdominowanie partnera.
*
Właściwe dla naszego społeczeństwa konceptualizowanie pewnych działań,
stanów, procesów w terminach WALKI (ZBROJNEJ) ujawnia się w utrwalonych
połączeniach o różnym charakterze. Wyróżniają się tu następujące typy jednostek:
z WALKĄ (ZBROJNĄ) – oraz z członu określającego, który bezpośrednio lub
pośrednio odsyła do sfer przeniesienia, np.: ktoś walczy z kimś na słowa a. słowem,
wojna ekonomiczna, strategia polityczna.
2. Połączenia, które zawierają dwa metaforyczne komponenty; człon główny tych
związków wywodzi się z WALKI (ZBROJNEJ), np.: walka o stołki, wojna na
górze, zimna wojna.
3. Związki, które występowały już w tekstach militarnych w postaci utrwalonych
połączeń o określonym znaczeniu metaforycznym, metonimicznym itp. W tek-
stach traktujących o sferach niemilitarnych jednostki te zyskują nowe, przenośne
znaczenia (zob. połączenia: ktoś wypowiedział wojnę komuś a. czemuś, ktoś zwarł
szeregi, pod o(b)strzałem itd.).
4. Połączenia stanowiące warianty związków rejestrowanych w tekstach militarnych,
por. zwrot ktoś wytrącił komuś argument(-y) (z ręki).
5. Związki, będące derywatami połączeń notowanych w tekstach mówiących o wal-
ce (zbrojnej), np. ktoś wziął kogoś w krzyżowy ogień (pytań).
1 V. M. Mokienko, Obrazy russkoj reči…, s. 19.

2 E. Sapir, Kultura, język, osobowość…, s. 62.
3 A. M. Lewicki, A. Pajdzińska, Frazeologia..., s. 314.
158
6. Połączenia, które pojawiały się w tekstach militarnych w postaci połączeń luźnych;
frazeologizacji uległy dopiero w tekstach traktujących o sferach niemilitarnych
(przykładem może być połączenie walka na wszystkich frontach).
7. Związki, które w całości nie były rejestrowane w tekstach militarnych, choć ich
poszczególne komponenty bezpośrednio lub pośrednio związane są z walką
(zbrojną), np. ktoś strzela z grubej rury.
*
Związki wyrazowe, przechodzące z domeny walki (zbrojnej) do innych sfer,
ulegają głównie derywacji metaforycznej (rzadziej zachodzi proces metonimii).
Z metaforyzacją połączeń często związane są pewne zmiany na płaszczyźnie
syntaktycznej, zmiany schematu walencyjnego, łączliwości leksykalnej. W zebranym
materiale odnotowano przede wszystkim takie zmiany, jak:
1. Zapełnianie pozycji (obligatoryjnych, fakultatywnych) otwieranych przez połączenia
argumentami, które należą do innych klas znaczeniowych, tj. niektóre konotowane
przez związki pozycje – realizowane w tekstach militarnych przez nazwy osób lub
zbiorowości ludzkich – w nowych kontekstach wypełniane są przez rzeczowniki
nieosobowe (np. toczy się (...) walka (...) między (...) miłością a nienawiścią, prawdą a fałszem (zakła-
maniem), wolnością a zniewoleniem, pięknem a brzydotą, dobrocią a złością, kulturą a antykulturą, pracą
a antypracą, sprawiedliwością a niesprawiedliwością, między wartościami a antywartościami; toczy się
wojna między pustynią a oazą; toczyły się „boje” między newtonowską, korpuskularną (...) teorią światła
(...) a falową teorią Huyghensa; w szranki staje procesor Intela (...) Pentium Pro, (...) Cyrixa – 6x86; rzucił
rękawicę (...) establishmentowi Cartera i demokratów, (...) postępowi i odprężeniu).
2. Występowanie przy komponentach nominalnych frazeologizmów przydawek,
które sygnalizują, że połączenia nie zostały użyte w znaczeniu militarnym (np.
podjęcie walki strajkowej przez kogoś; toczy się między kimś walka prestiżowa o coś; ktoś staje w szranki
wyborcze; ktoś staje w konkursowe szranki; ktoś znajduje się pod o(b)strzałem krytyki; ktoś znajduje się
pod podatkowym ostrzałem itp.).
Pamiętajmy jednak również o tym, że w wielu tekstach traktujących o sferach
niemilitarnych, w kontekstach frazeologizmów motywowanych walką (zbrojną)
pojawiają się wyrazy, które w sytuacji wyjściowej były określeniami walki, bitwy,
boju, ataku, obstrzału itp. (por. chociażby fragmenty kilku cytatów: prokuratorzy prowa-
dzili bezpardonową walkę z tytoniowymi baronami; toczy się zażarta i bezpardonowa walka (...) między
dobrem a złem; toczyć ciężką walkę o każdą piędŹ terenu; wydanie decydującej bitwy posusze i suchym
wiatrom; toczyć heroiczne boje o przydziały samochodów; zażarte boje toczyły się o obsadę; [rolnictwo] jest
pod zmasowanym obstrzałem polityki rolnej EWG).
Z procesem derywacji semantycznej mogą się wiązać także inne zmiany – przy-
kładem niech będzie zwrot ktoś wytacza (a. wytoczy) (ciężkie) armaty a. działa(-o).
Metaforyzacja wiąże się tu z przesunięciem faz. W domenie wyjściowej wytoczenie
dział, armat było działaniem przygotowującym do użycia narzędzia, w sytuacji sporu
połączenie wyraża samo użycie właściwego dla tej domeny środka czynności.
159
*
W rozprawie zaobserwowano zmiany akomodacyjne4, występujące przy zapoży-
czaniu terminów z języka wojskowego do języka publicystycznego, potocznego, arty-
stycznego itp. Oto najczęstsze zmiany, zachodzące w procesie akomodacji terminów
wojskowych (gdy w terminie wojskowym zaszły dwie lub trzy zmiany akomodacyjne
łącznie, powstałe połączenie parokrotnie pojawia się w typologii):
1. Przestawienie szyku przymiotnika:
a) z postpozycji na prepozycję, np. wojna podjazdowa: podjazdowa wojna: pod-
jazdowe wojny;
b) z prepozycji na postpozycję, por. frontalny atak: atak frontalny; ciężka broń:
broń najcięższa.
2. Zmiana formy komponentu(-ów) połączenia, np. frontalny atak: atakowanie
frontalnie; ciężka broń: broń najcięższa; broń ciężkiego kalibru: argument naj-
cięższego kalibru; wojna podjazdowa: wojny podjazdowe: podjazdowe wojny.
Badania wykazały, że zazwyczaj zmianie ulega stopień przymiotnika – ze stopnia
równego na stopień najwyższy – i forma liczby komponentów połączenia: z liczby
pojedynczej na liczbę mnogą.
3. Dodanie członów, np. krzyżowy ogień: ktoś wziął kogoś w krzyżowy ogień (pytań).
4. Wymiana członu nominalnego, np. broń ciężkiego kalibru: argument najcięższego
kalibru.
5. Możliwość wystąpienia w kontekście utrwalonych związków wyrazowych przy-
dawek, sygnalizujących metaforyzację połączenia, użycie go w znaczeniu niemi-
litarnym, np. wojna podjazdowa: biurowe wojny podjazdowe.
6. Zmiany w zakresie łączliwości leksykalnej połączenia. Ujawnia się to m.in. w za-
pełnianiu pozycji (obligatoryjnych, fakultatywnych), otwieranych przez frazeologi-
zmy, argumentami innego rodzaju. Przykładem niech będzie chociażby wyrażenie
frontalny atak (na coś a. na kogoś). W tekstach mówiących o walce (zbrojnej)
zmienne oznaczają przedmioty materialne, w tym budynki, umocnienia itp., ludzi,
zbiorowości ludzkie; w tekstach publicystycznych, traktujących o polityce,
pozycje te wypełniane są także przez rzeczowniki abstrakcyjne (por.: frontalny atak
na zasadę koegzystencji pokojowej, na konieczność kontynuacji dialogu, (...) na tezę, że świat socjali-
styczny reprezentuje (...) siłę wojskową, polityczną, gospodarczą). Innym przykładem może być
wyrażenie wojna podjazdowa (z kimś). W tekstach militarnych zmienna oznacza
zbiorowość ludzką; w tekstach mówiących o pewnych działaniach ce-
lowych w pozycji tej pojawiają się także wyrazy oznaczające pewne zjawiska,
stany rzeczy itp. (zob.: podjazdowa wojna z zacofaniem umysłowym i społecznym, z najrozmaitszymi
przejawami „obskurantyzmu”).
4 O akomodacji stylowej jednostek języka, o zmianach akomodacyjnych przy zapożyczaniu zwrotów
frazeologicznych pisał A.M. Lewicki (zob. A.M. Lewicki, Akomodacja stylowa jednostek języka, w:
Stylistyczna akomodacja systemu gramatycznego, red. T. Skubalanka, Wrocław 1988, s. 39-54).
160
*
Okazuje się, że ujmowanie faktów, działań, zjawisk, stanów rzeczy w terminach
militarnych ma często określone znaczenie pragmatyczne.
Może być wyrazem sposobu postrzegania rzeczywistości, postawy światopoglądo-
wej użytkownika polszczyzny, np. odzwierciedleniem tego, że użytkownik języka:
– w domenie polityki, ekonomii dostrzega przede wszystkim zmaganie się
sprzecznych sił, niszczenie drugiej strony; zintegrowane, intensywne działania
celowe wymagające wysiłku, często przeprowadzane przy oporze przeciwstawia-
jących się sił;
– w relacjach między partnerami związku uczuciowego postrzega głównie element
rywalizacji, dążenie do zdominowania partnera;
– w sferze duchowej dostrzega przede wszystkim wewnętrzne rozdarcie, rozdwojenie
człowieka (zmagania z głosem sumienia, własnymi pragnieniami, złymi skłonno-
ściami, szatanem, z siłami wyniszczającymi fizycznie i psychicznie itd.).
Przedstawianie działań, faktów w terminach militarnych ma często charakter
melioryzacyjny – użytkownik języka traktuje te działania, fakty (np. niektóre dzia-
łania ekonomiczne, twórcze) jako coś tak ważnego jak walkę, wojnę,
w której chodzi o zachowanie istnienia zbiorowości ludzkiej, narodu, w której człowiek
w obronie wyższych wartości nie waha się poświęcić zdrowia, życia.
Metaforykę militarną wprowadza się także po to, by opisy, relacje stały się bardziej
sugestywne, obrazowe. Istotne jest również, że za pomocą frazeologizmów wywo-
dzących się z walki (zbrojnej) możemy wyrazić to, czego bezpośrednio nie da
się opisać, np. stany, procesy wewnętrzne, uczucia; bardziej sugestywnie, obrazowo
przedstawić sferę psychiczną człowieka.
Wprowadzanie metaforyki wojennej do tekstów może służyć także kształtowaniu
określonych postaw, zachowań odbiorców. Wykorzystywanie frazeologizmów motywo-
wanych walką (zbrojną) może wynikać z chęci wywołania postaw szczególnie
zaangażowanych poprzez iluzję trudnej, niebezpiecznej sytuacji wojennej wymaga-
jącej poświęcenia, bohaterstwa. Obserwujemy to w przypadku niektórych tekstów
politycznych, ekonomicznych, w tekstach traktujących o różnych dzia-
łaniach celowych, formach rywalizacji itp. Metaforykę wojenną wy-
korzystywano również po to, by pobudzić do pewnych działań wielkie zespoły ludzkie
(zob. np. niektóre teksty mówiące o realizacji planu w gospodarce socjalistycznej).
Frazeologią militarną posługują się także ci użytkownicy języka, którzy chcą wzbudzić
w odbiorcach negatywne emocje, skierować ich uprzedzenia, agresję w określonym
kierunku (por. niektóre polityczne teksty propagandowe traktujące o wrogach, prze-
ciwnikach politycznych). Operowanie metaforyką wojenną może służyć manipulacji.
Autorka rozprawy ma świadomość tego, że metaforyka militarna może być nad-
używana (np. propagandowo), banalizowana. Skłonność do jej używania w niektórych
typach tekstów, w wypowiedziach określonych nadawców niejednokrotnie przeradza
się w manierę. Wprowadzanie tego typu środków może być czasem zbędne – nie-
współmierne do wymagań tekstu itd.
161
Należy tu również zaznaczyć, że w nowej polskiej rzeczywistości, zaistniałej po
1989 r., w warunkach pluralizmu politycznego, wolnego rynku ujawniają się pewne,
specyficzne sposoby wykorzystania metaforyki militarnej. Nie bez znaczenia jest tu
oczywiście wpływ wzorców wypracowanych w Europie Zachodniej, Stanach Zjed-
noczonych. Przejawia się on w tekstach różnego typu, np. w pewnych komunikatach
reklamowych, w niektórych tekstach politycznych wykorzystujących określone
techniki manipulacyjne, perswazyjne itd. Pamiętajmy o tym, że w sferze POLITYKI,
EKONOMII itp. współistnieje wiele podmiotów, między którymi zaznacza się często
ostra, a nawet agresywna rywalizacja, przedstawiana niejednokrotnie właśnie
w terminach WALKI (ZBROJNEJ).
Bibliografia
Prace językoznawcze
Anusiewicz J., Konstrukcje analityczne we współczesnym języku polskim, Wrocław 1978.
Anusiewicz J., Kulturowa teoria języka. Zarys problematyki, w: Język a kultura, t. 1: Podsta-
wowe pojęcia i problemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wrocław 1991, s. 17-30.
Apresjan J.D., Mielczuk I.A., Żołkowski A.K., Próba objaśniająco-kombinatorycznego
słownika języka rosyjskiego, w: Semantyka i słownik, red. A. Wierzbicka, Wrocław 1972,
s. 79-103.
Apresjan J.D., Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przeł. Z. Kozłowska,
A. Markowski, Wrocław 1980.
Apresjan J.D., Obraz čeloveka po dannym âzyka: popytka sistemnogo opisaniâ, „Voprosy
âzykoznaniâ” 1995, nr 1, s. 37-67.
Arutiunowa N.D., Metafora językowa. (Składnia i leksyka), cz. 2, przeł. J. Faryno, „Teksty”
1981, z. 1, s. 138-153.
Bartmiński J., Styl potoczny, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny
język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław 1993, s. 115-135.
Bellert J., Saloni Z., O opisie semantycznych haseł czasownikowych, w: Semantyka i słownik,
Wrocław 1972, s. 223-236.
Bogusławski A., Jednostki języka a produkty językowe. Problem tzw. orzeczeń peryfrastycznych,
w: Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, red. nauk. M. Szymczak,
Wrocław 1978, s. 17-30.
Bogusławski A., O zasadach rejestracji jednostek języka, „Poradnik Językowy” 1976, z. 8,
s. 356-364.
Bogusławski A., Preliminares for Semantic-Syntactic Description of Basic Predicative Expres-
sions with Special Reference to Polish Verbs, w: O predykacji, Wrocław 1974, s. 39-57.
Bojar B., Opis semantyczny czasowników ruchu oraz pojęć związanych z ruchem, Warszawa 1979.
Bralczyk J., O języku polskiej propagandy politycznej, w: Współczesna polszczyzna. Wybór
zagadnień, red. H. Kurkowska, Warszawa 1986, s. 336-354.
Buttler D., Nazwy wielowyrazowe (analityczne), w: D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz,
Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności leksykalnej. (Słownictwo rodzime),
Warszawa 1987, s. 57-69.
Buttler D., Norma, uzus i kodyfikacja w dziedzinie stałych związków wyrazowych, w: Z pro-
blemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 3, red. M. Basaj, D. Rytel, Wrocław 1985,
s. 73-86.
163
Buttler D., Semantyka a składnia w związkach wyrazowych. IV. Szerzenie się biernika w funkcji
dopełnienia bliższego, „Poradnik Językowy” 1966, z. 10, s. 419-431.
Buttler D., Znaczenie strukturalne a znaczenie realne stałych związków wyrazowych. (Paralele
frazeologii i słowotwórstwa), w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 1, red.
M. Basaj, D. Rytel, Wrocław 1982, s. 49-56.
Buttler D., Kurkowska H., Satkiewicz H., Kultura języka polskiego. Zagadnienia poprawności
gramatycznej, Warszawa 1986.
Bystroń J., Przysłowia polskie, Kraków 1933.
Chmielewska A., Kampania, „Zapis” 1977, nr 4, s. 78-89.
Dąbrowska A., Językowy obraz przeciwnika politycznego (na podstawie tekstów prasowych
z marca 1968 roku), w: Język a kultura, t. 4: Funkcje języka i wypowiedzi, red. J. Bartmiński,
R. Grzegorczykowa, Wrocław 1991, s. 115-147.
Dokulil M., Teoria derywacji, przeł. A. Bluszcz, J. Stachowski, Wrocław 1979.
Fillmore Ch.J., Types of Lexical Information, in: Studies in Syntax and Semantics, ed. by
F. Kiefer, Dordrecht 1969, s. 117.
Fischer J. L., Składnia i struktura społeczna: języki truk i ponape, w: Język i społeczeństwo,
red. M. Głowiński, Warszawa 1980, s. 197-198.
Frankowska M., Frazeologia i metaforyka w tekstach politycznych lat 1989-1993, w: Język
a kultura, t. 11: Język polityki a współczesna kultura polityczna, red. J. Anusiewicz,
B. Siciński, Wrocław 1994, s. 21-47.
Głowiński M., Nowomowa po polsku, Warszawa 1990.
Głowiński M., Peereliada. Komentarze do słów 1976-1981, Warszawa 1993.
Gołąb Z., Próba klasyfikacji syntaktycznej czasowników polskich (na zasadzie konotacji),
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, z. 25 (1967), s. 3-43.
Grochowski M., Nazwy części ciała jako argumenty predykatu, „Studia Semiotyczne” 1974, t. 5.
Grochowski M., Pojęcie celu. Studia semantyczne, Wrocław 1980.
Grochowski M., Środek czynności w strukturze zdania, Wrocław 1975.
Grochowski M., Zarys leksykologii i leksykografii. Zagadnienia synchroniczne, Toruń 1982.
Grzegorczykowa R., Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, w: Język
a kultura, t. 4: Funkcje języka i wypowiedzi, red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa,
Wrocław 1991, s. 11-28.
Grzegorczykowa R., Kallas K., Kowalik K. i in., Morfologia, w: Gramatyka współczesnego
języka polskiego, Warszawa 1984.
Habrajska G., Wykorzystanie ironii do walki politycznej, w: Język a kultura, t. 11: Język po-
lityki a współczesna kultura polityczna, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław 1994,
s. 57-68.
Karolak S., O składni wyrażeń predykatywnych, w: O predykacji, Wrocław 1974, s. 7-18.
Karolak S., Grochowski M., Topolińska Z., Składnia, w: Gramatyka współczesnego języka
polskiego, Warszawa 1984.
Kochan M., Pojedynek na słowa. Techniki erystyczne w publicznych sporach, Kraków 2005.
Kołodziejek E., Językowe środki zwalczania przeciwnika, czyli o inwektywach we współcze-
snych tekstach politycznych, w: Język a kultura, t. 11: Język polityki a współczesna kultura
polityczna, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław 1994, s. 69-74.
Krasnowolski A., Przenośnie mowy potocznej, cz. 2, Warszawa 1906.
Krawczyk A., Cechy części ciała jako tworzywo semantycznej struktury związków frazeolo-
gicznych (na materiale gwarowym), w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej,
t. 1, red. M. Basaj, D. Rytel, Wrocław 1982, s. 135-143.
164
Krawczyk-Tyrpa A., Frazeologia somatyczna w gwarach polskich. Związki frazeologiczne
o znaczeniach motywowanych cechami części ciała, Wrocław 1987.
Krzyżanowski J., Mądrej głowie dość dwie słowie, t. 2, Warszawa 1994.
Lakoff G., Johnson M., Metafory w naszym życiu, przeł. T.P. Krzeszowski, Warszawa 1988.
Langacker R.W., Wykłady z gramatyki kognitywnej. Kazimierz nad Wisłą, grudzień 1993, red.
H. Kardela, Lublin 1995.
Lewicki A.M., Akomodacja stylowa jednostek języka, w: Stylistyczna akomodacja systemu
gramatycznego, red. T. Skubalanka, Wrocław 1988, s. 39-54.
Lewicki A.M., Frazeologia, w: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław 1993,
s. 162-163.
Lewicki A.M., Pajdzińska A., Frazeologia, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2:
Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław 1993, s. 307-326.
Lewicki A.M., Motywacja globalna frazeologizmów. Znaczenie przenośne, symboliczne
i stereotypowe, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 3, red. M. Basaj, D.
Rytel, Wrocław 1985, s. 7-23.
Lewicki A.M., O motywacji frazeologizmów, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiań-
skiej, t. 1, red. M. Basaj, D. Rytel, Wrocław 1982, s. 33-47.
Lewicki A.M., Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej. Teoria zwrotu frazeologicznego,
Katowice 1976.
Lewicki A.M., Pajdzińska A., Rejakowa B., Z zagadnień frazeologii. Problemy leksykogra-
ficzne, Warszawa 1987.
Lewis C.S., Miracles, London-Glasgow 1947.
Lyons J., Wstęp do językoznawstwa, przeł. K. Bogacki, Warszawa 1976.
Łobodzińska R., Językowe ujęcie problemu aborcji w świetle deklaracji programowych i wy-
powiedzi przedstawicieli Zjednoczenia Chrześcijańsko-Narodowego, w: Język a kultura,
t. 11: Język polityki a współczesna kultura polityczna, red. J. Anusiewicz, B. Siciński,
Wrocław 1994, s. 125-132.
Marciniak S., Język wojskowy, Warszawa 1987.
Marciniak S., O języku wojskowym, „Poradnik Językowy” 1985, z. 6-7, s. 444-451.
Marciniak S., Związki frazeologiczne, w: S. Marciniak, Język wojskowy, Warszawa 1987,
s. 165-175.
Mokienko V.M., Obrazy russkoj reči. Istoriko-étimologičeskie i etnolingvističeskie očerki
frazeologii, Leningrad 1986.
Molotkov A.I., Osnovy frazeologii russkogo âzyka, Leningrad 1977.
Molotkov A.I., Slovosočetanie i frazeologizm, w: Problemy ustojčivosti i variantnosti frazeo-
logičeskih edinic, Tula 1972.
Nowak P., „Metafory zawodów sportowych w polskiej prasie współczesnej” (praca magisterska
w maszynopisie), Lublin 1991.
Nowakowska-Kempna I., Konceptualizacja uczuć w języku polskim, Warszawa 1995.
Orłoś T. Z., Frazeologizmy z „dać” w języku polskim, czeskim i słowackim, w: Z problemów
frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 1, red. M. Basaj, D. Rytel, Wrocław 1982, s. 167-172.
Ożdżyński J., Polskie słownictwo sportowe, Kraków 1970.
Pajdzińska A., Elementy motywujące znaczenie w składzie związków frazeologicznych,
w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 1, red. M. Basaj, D. Rytel, Wrocław
1982, s. 81-87.
Pajdzińska A., Frazeologia a zmiany kulturowe, „Poradnik Językowy” 1988, z. 7, s. 480-487.
165
Pajdzińska A., Jak mówimy o uczuciach? Poprzez analizę frazeologizmów do językowego
obrazu świata, w: Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin 1990, s. 87-107.
Pajdzińska A., Niezwykłe diatezy w polskiej poezji współczesnej, w: Stylistyczna akomodacja
systemu gramatycznego, red. T. Skubalanka, Wrocław 1988, s. 107-116.
Pajdzińska A., „Semantyka i składnia związków frazeologicznych nazywających akt mówie-
nia”, Lublin 1983.
Porawska J., Semantyczne aspekty frazeologii czasowników ruchu. Francuskie związki fra-ze-
ologiczne zawierające czasownik aller i ich formalno-semantyczne odpowiedniki w języku
polskim, Kraków 1991.
Prus J., Wybrane związki frazeologiczne w języku polskim i rosyjskim, Rozprawy Łódzkiego
Towarzystwa Naukowego, t. 20 (1974), s. 143-154.
Puzynina J., Nazwy czynności we współczesnym języku polskim (słowotwórstwo, semantyka,
składnia), Warszawa 1969.
Sapir E., Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje, Warszawa 1978.
Seiffert I., Językowe ujęcie problemu aborcji w wypowiedziach polityków Unii Demokra-
tycznej, w: Język a kultura, t. 11: Język polityki a współczesna kultura polityczna, red. J.
Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław 1994, s. 133-149.
Skubalanka T., O pojęciu irradiacji semantycznej i jego przydatności dla opisu magicznych
funkcji mowy, w: Studia o metaforze, cz. 2, red. M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska,
Wrocław 1983, s. 181-198.
Szlesiński I., Słownictwo wojskowe w wybranych tekstach literackich i historycznych XVII
w., Wrocław 1985.
Szober S., Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1957.
Tokarski R., Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 1995.
Tokarski R., Słownictwo jako interpretacja świata, w: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku,
t. 2: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wrocław 1993, s. 335-362.
Topolińska Z., Właściwości diatetyczne czasowników w języku polskim, macedońskim i
serbsko-chorwackim (założenia opisu typologicznego), w: Studia konfrontatywne polsko-
południowosłowiańskie, Wrocław 1984, s. 103-134.
Wesołowska D.N., Demobilizacji nie było (wnioski leksykologiczne), w: Wybór tekstów do
nauki o języku polskim, oprac. W. Gruszczyński, G. Majkowska, H. Satkiewicz, Warszawa
1988, s. 234-239.
Wesołowska D.N., Neosemantyzmy współczesnego języka polskiego, Kraków 1978.
Whorf B. L., Język, myśl i rzeczywistość, Warszawa 1982.
Wierzbicka A., Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Warszawa 1971.
Wierzbicka A., Sapir a współczesne językoznawstwo. Wstęp do: E. Sapir, Kultura, język,
osobowość. Wybrane eseje, Warszawa 1978, s. 19-20. Przedruk w: T. Siemieński, Proble-
matyka relacji między językiem a kulturą w pracach językoznawców amerykańskich, w:
Język a kultura, t. 1: Podstawowe pojęcia i problemy, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński,
Wrocław 1991, s. 76-77.
Zwierzyńska A., Wyidealizowane modele kognitywne pojęcia „miłość” i „love” przedsta-
wionego w przysłowiach polskich i angielskich – porównanie, w: Język a kultura, t. 8:
Podstawy metodologiczne semantyki współczesnej, red. I. Nowakowska-Kempna, Wrocław
1992, s. 91-112.
Żelazko K., Czasowniki przechodnie o składni wielorakiej w języku polskim, Wrocław
1975.
Žukov V.P., Semantika frazeologičeskih oborotov, Moskva 1978.
166
Encyklopedie, leksykony, słowniki
Encyklopedia broni. 7000 lat historii uzbrojenia, red. D. Harding, przeł. J. Bańbor, T. Nowa-
kowski, Warszawa 1995.
Encyklopedia staropolska, oprac. A. Brückner. Nakładem Księgarni Wydawniczej Trzaski,
Everta i Michalskiego, t. 1-2, Warszawa 1990.
Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana. Wstęp J. Krzyżanowski, t. 1-4, Warszawa
1985.
Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979.
Linde S.B., Słownik języka polskiego, t. 1-6, Lwów 1854-1860.
Mała encyklopedia wojskowa, t. 3, Warszawa 1971.
Mel’čuk I.A., Žol’kovskij A.K., Tolkovo-kombinatornyj slovar’ sovremennogo russkogo âzyka:
opyty semantiko-sintaksičeskogo opisaniâ russkoj leksiki, Wien 1984.
Mosiołek-Kłosińska K., Ciesielska A., W kilku słowach. Słownik frazeologiczny języka pol-
skiego, Warszawa 2001.
Müldner-Nieckowski P., Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003.
Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 1-6, Warszawa 1995-1996.
Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1-4, red. J. Krzyżanowski,
Warszawa 1969-1978.
Osmańczyk E.J., Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 1986.
Ryniewicz Z., Bitwy świata. Leksykon, Warszawa 1995.
Skarżyński M., Mały słownik słowotwórczy języka polskiego dla cudzoziemców, Kraków 1989.
Skorupka S., Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1-2, Warszawa 1989.
Słownik ekonomiczny rosyjsko-polski około 35 000 haseł, red. D. Rydzewska, T. Krywol,
Warszawa-Moskwa 1984.
Słownik języka polskiego, t. 1-11, red. W. Doroszewski, Warszawa 1958-1968.
Słownik języka polskiego, t. 1-3, red. M. Szymczak, Warszawa 1978-1981.
Słownik polityki, red. M. Bankowicz, Warszawa 1996.
Słownik polszczyzny XVI w., t. 3, red. M.R. Mayenowa, Wrocław 1968.
Słownik prawniczy polsko-angielski, Wrocław 1986.
Słownik prawniczy polsko-francuski, Wrocław 1987.
Słownik prawniczy polsko-niemiecki, Wrocław 1987.
Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników polskich, t. 5, red. K. Polański, Wrocław 1980.
Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, t. 1-6, Warszawa 2003.
Wykaz źródeł
Książki
Andrzejewski J., Idzie, skacząc po górach, w: J. Andrzejewski, Trzy opowieści, Warszawa 1973.
Bako Z., Wojna ekonomiczna, Warszawa 1983.
Bar A., Kumoszki na Parnasie, Kraków 1947.
Bartnik Cz., Walka o Kościół w Polsce, Lublin 1995.
Beaufre A., Broń ekonomiczna, „Forum” 1969, nr 45.
Biblia, Stary Testament, Ps 57,5.
Bierzanek R., Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982.
167
Bitwa o Belweder, oprac. M. Grabowski, I. Krzemiński, Warszawa 1991.
Boryczka A., Sakowski Z., Metodyka szkolenia strzeleckiego, Warszawa 1990.
Brandys K., Człowiek nie umiera, Warszawa 1951.
Braun A., Lewanty, Warszawa 1952.
Breza T., Spiżowa brama, Warszawa 1985.
Broniewska J., O człowieku, który się kulom nie kłaniał, Warszawa 1951.
Broszkiewicz J., Felietony z anteny, Warszawa 1951.
Brun J., W walce o Polskę Ludową, Warszawa 1952.
Brückner A., Dzieje kultury polskiej, t. 1: Od czasów przedhistorycznych do r. 1506, Kraków
1930.
Budzyk K., Libera Z., Pietrusiewiczowa J., Historia literatury polskiej. Kl. 9. Od początku
piśmiennictwa do końca XVIII w., Warszawa 1952.
Buszko J., Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1978.
Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 2, Warszawa 1994.
Centkiewicz Cz.J., Biała foka, Warszawa 1950.
Centkiewicz Cz.J., Wyspa mgieł i wichrów. Pierwsza polska ekspedycja międzynarodowego
roku polarnego 1932/33, Warszawa 1947.
Chlebowski C., Reportaż z tamtych dni, Warszawa 1986.
Chmielewska J., Jeden kierunek ruchu. Romans tragiczny, Warszawa 1994.
Chmielewska J., Romans wszechczasów, Warszawa 1990.
Chmielewski M., Doświadczenie mistyczne Marceliny Dąbrowskiej, Niepokalanów 1992.
Chmurkowski J., Embargo strategiczne, Warszawa 1971.
Chocha B., Rozważania o sztuce operacyjnej, Warszawa 1984.
Cierniak J., Człowiek sprzymierzeńcem czy wrogiem, Warszawa 1978.
Czeszko B., Pokolenie, Warszawa 1951.
Czubiński A., Topolski J., Historia Polski, Warszawa 1989.
Ćwierdziński J., Taktyka na współczesnym polu walki, Warszawa 1970.
Dęga Cz., W lesie i na froncie, Warszawa 1981.
Dobrowolski S.R., Wiersze i poematy. Poezje zebrane, Warszawa 1951.
Drewnowski T., Tyle hałasu – o nic?, Warszawa 1982.
Dygasiński A., Margiela i Margielka. Pisma wybrane, t. 17, Warszawa 1952.
Ehrlich L., Prawo narodów, Kraków 1958.
Fiedler A., Mały Bizon, Warszawa 1953.
Fiedler A., Rio de Oro. Na ścieżkach Indian brazylijskich, Warszawa 1952.
Fiedler A., Ryby śpiewają w Ukajali, Warszawa 1935.
Flechtheim K., Zeitgeschichte und Zukunftopolitik, Hamburg 1974.
Fredro A., Nieznany zbiór poezyj, Kraków 1929.
Freud Z., Nieukontentowanie w kulturze, w: Tegoż, Wstęp do psychoanalizy, Warszawa 1982.
Przedruk w: Filozofia i socjologia XX wieku, cz. 1, red. B. Baczko, Warszawa 1965. Podaję
za: K. Obuchowski, Przedmowa do III wydania w przekładzie polskim.
Gajda J., Oblicza miłości, Warszawa 1993.
Garczyński S., Współżycie łatwe i trudne, Warszawa 1973.
Gierowski J.A., Historia Polski 1505-1864, cz. 1, Warszawa 1978.
Goethe J.W., Faust, przeł. F. Konopka, Warszawa 1962.
Gomulicki W., Cudna mieszczka. Obrazki starowarszawskie, Warszawa 1949.
Grynberg H., Życie ideologiczne. Życie osobiste, Warszawa 1992.
168
Historia Polski 1864-1945. Materiały do nauczania w klasie XI., Warszawa 1952.
Iwaszkiewicz J., Jan Sebastian Bach, Warszawa 1951.
Jackiewicz A., Górnicy, Poznań 1949.
Jackiewicz A., Wiedeńska wiosna, Warszawa 1952.
Jarosz M., Psychologia lekarska, Warszawa 1983.
Jurga T., Kowalski W.T., Wojna obronna Polski 1939 r., Warszawa 1980.
Kaczkowski Z., Bajronista, w: Z. Kaczkowski, Dzieła, t. 6, Warszawa 1874.
Kaczkowski Z., Wnuczęta, w: Z. Kaczkowski, Dzieła, t. 8, Warszawa 1875.
Kaczmarek L., Charakterologia i życie wewnętrzne. Szkice z psychologii życia wewnętrznego,
Warszawa 1970.
Kamecki Z., Sołdaczuk J., Sierpiński W., Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, Warszawa 1971.
Kapuściński R., Wojna futbolowa, Warszawa 1986.
Kłosowski J.N., Czarna wiosna. Powieść, Warszawa 1953.
Konwicki T., Kompleks polski, Warszawa 1989.
Konwicki T., Nowy świat i okolice, Warszawa 1986.
Korzeniowski J., Emeryt, w: J. Korzeniowski, Dzieła, t. 2, Warszawa 1871.
Korzeniowski J., Dziewczyna i Dama, w: J. Korzeniowski, Dzieła, t. 8, Warszawa 1872.
Korzeniowski J., Ofiara i sumienie, w: J. Korzeniowski, Dzieła, t. 3, Warszawa 1871.
Kossak-Szczucka Z., Krzyżowcy, t. 3-4, Warszawa 1956.
Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie, Warszawa 1965.
Koźniewski K., Rok ziemi obcej 1940-1941, Kraków 1946.
KPP. Wspomnienia z pola walki, Warszawa 1951.
Król E., Zasady etyki katolickiej. Do użytku starszej młodzieży, Kraków 1945.
Kruk T., Termopile, Warszawa 1983.
Krzyżanowski J., Dzieje literatury polskiej, Warszawa 1979.
Krzyżanowski J., Historia literatury polskiej. Od średniowiecza do XIX w., Warszawa 1953.
Kurek J., Woda wyżej, Kraków 1947.
Kuroń J., Wiara i wina. Do i od komunizmu, Warszawa 1990.
Lampe A., O nową Polskę. Artykuły i przemówienia, Warszawa 1954.
Lips E., Księga Indian, przeł. K. Piesowicz, Warszawa 1971.
Łubiński S., Ballada o Januszku, Warszawa 1979.
Makowiecki W., Przygody Meliklesa Greka, Warszawa 1952.
Marciszewski W., Sztuka dyskutowania, Warszawa 1969.
Markowska W., Mity greckie w opracowaniu dla młodzieży, Warszawa 1949.
Meissner J., Wilk, ryś i dziewczyna, Katowice 1947.
Metodyka szkolenia ogniowego pododdziałów piechoty, Warszawa 1990.
Mickiewicz A., Konrad Wallenrod, Dzieła, t. 2, Warszawa 1950.
Młynarczyk J., Walka o dusze ludzkie, Niepokalanów 1947.
Moraczewski J., Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej, t. 6, Poznań 1851.
Morcinek G., Zabłąkane ptaki, Warszawa 1952.
NATO Glossary of Military Terms and Definitions in English and French AAP-6 (J) 1971.
Nauka o Polsce i świecie współczesnym. Książka do użytku szkolnego, aut. J. Barbag i in.,
Warszawa 1950.
Nienacki Z., Wielki las, Lublin 1988.
Nietzsche F., Ecce Homo, Warszawa 1909.
Nurowska M., Gry małżeńskie, Warszawa 1989.
169
Nurowska M., Hiszpańskie oczy, Warszawa 1990.
Nurowska M., Panny i wdowy. Zniewolenie, Warszawa 1991.
Pająk H., Urbana „NIE” w wojnie z kościołem katolickim, Lublin 1993.
Parnicki T., Aecjusz, ostatni Rzymianin. Powieść historyczno-biograficzna, Warszawa 1937.
Paukszta E., Spowiedź Lucjana Skorbiela, Poznań 1980.
Piwarski K., Historia Śląska w zarysie, Katowice 1947.
Piwińska M., Miłość romantyczna, Kraków-Wrocław 1984.
Plzak M., Małżeńskie katastrofy. Pierwsza pomoc, Warszawa 1974.
Plzak M., Strategia i taktyka w miłości, przeł. T. Siemek, Warszawa 1973.
Podręcznik historii dla klasy IX. Epoka feudalizmu, red. M. Siuchniński, Warszawa 1950.
Podręcznik dowódcy plutonu, Warszawa 1971.
Polska sztuka wojenna w czasach odrodzenia, oprac. T. Nowak, Warszawa 1955.
Pomianowski J., Z widowni, Warszawa 1953.
Poradnik metodyczny do szkolenia taktycznego pododdziałów piechoty, Warszawa 1990.
Poradnik oficera. Taktyka w przykładach bojowych. Dywizja, Warszawa 1979.
Pospiszyl K., Psychologia kobiety, Warszawa 1978.
Pospiszyl K., Tristan i Don Juan, czyli odcienie miłości mężczyzny w kulturze europejskiej,
Warszawa 1986.
Przemski L., Szary Jakobin. Powieść, Warszawa 1953.
Putrament J., Rzeczywistość, Warszawa 1947.
Putrament J., Wrzesień. Powieść, Warszawa 1952.
Pytlakowski J., Listy z MDM, Warszawa 1952.
Rawski T., Rzepniewski A., Bałkany 1940-1941, Warszawa 1980.
Regulamin musztry Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1994.
Regulamin działań taktycznych wojsk lądowych, cz. 2: (Pododdziały), Warszawa 1994.
Regulamin ogólny Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1994.
Rolicki J., Edward Gierek – przerwana dekada: wywiad rzeka, Warszawa 1990.
Rolicki J., Zbigniew Bujak – przepraszam za „Solidarność”, Warszawa 1991.
Rudniański J., Jak się uczyć?, Warszawa 1989.
Rudnicka H., Uczniowie Spartakusa, Warszawa 1952.
Rudnicki A., Niebieskie kartki, Kraków 1956.
Rusinek M., Z barykady w dolinę głodu, Poznań 1949.
Rzewuski H., Zamek krakowski. Romans historyczny z wieku XVI, Warszawa 1877.
Salij J., Rozmowy ze świętym Augustynem, Poznań 1985.
Schaff A., Pora na spowiedź, Warszawa 1993.
Siedlecka J., Jaśniepanicz, Kraków 1987.
Siedlecki-Grzymała A., Świat aktorski moich czasów, Warszawa 1957.
Sienkiewicz H., Krzyżacy, t. 1, Warszawa 1971.
Sienkiewicz H., Ogniem i mieczem, w: H. Sienkiewicz, Dzieła, t. 7, Warszawa 1949-1951.
Snopkiewicz J., Jakubowska A., Telewizja naga. Sekrety telewizyjnych korytarzy. Tajemnice
dyrektorskich gabinetów, Warszawa 1991.
Sobczak J., Walka o naftę, Warszawa 1948.
Sorley L.S., Nonmilitary Instruments of Defense Policy, w: Nonnuclear Conflicts in the Nuclear
Age, S.C. Sarkesian (ed.), New York 1980.
Szczypiorski A., Z notatnika stanu wojennego, Poznań 1989.
Szewczuk W., Historia kłopotów człowieka z duszą, Warszawa 1963.
170
Szewczyk W., Kleszcze, Warszawa 1953.
Szmaglewska S., Dymy nad Birkenau, Warszawa 1949.
Ścibor-Rylski A., Węgiel, Warszawa 1952.
Św. Augustyn, Wyznania, przeł., wstęp, komentarz J. Czuj, Warszawa 1955.
Tischner J., Małe prawdy, duże kłamstwo, „Tygodnik Powszechny” 1997, nr 21.
Wańkowicz M., Monte Cassino, Warszawa 1976.
Wasilewska W., Pieśń nad wodami, cz.3: Rzeki płoną, Warszawa 1953.
Winkowski J., Zarys etyki i ascetyki katolickiej, Kraków 1947.
Wojeński T., Historia literatury polskiej, t. 2, Warszawa 1948.
Wojtkiewicz S.S., Generał Komuny, Warszawa 1950.
Wroczyński R., Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu, Wrocław 1979.
Zieliński R., Polka na francuskim tronie, Warszawa 1978.
Zieliński R., Wejście w mrok, Warszawa 1971.
Ziemięcka E., Myśli o wychowaniu kobiet, Warszawa 1843.
Żółkiewski S., Spór o Mickiewicza, Wrocław 1952.
Żukrowski W., Dni klęski, Warszawa 1952.
Żukrowski W., Z kraju milczenia, Warszawa 1948.
Żuławski M., Rzeka czerwona, Warszawa 1953.
Wydawnictwa ciągłe
„Antena”, Warszawa 1981-2001
„Claudia”, Warszawa 1993–
„Czas”, Gdańsk 1975-1981
„Dziennik Ustaw” 1927, nr 21
„Ekran”, Warszawa 1957–
„Express Poznański”, Poznań 1946-1999.
„Fakty”, Bełchatów 1995–
„Filipinka”, Warszawa 1957-2006
„Gazeta Poznańska”, Poznań 1948-2006.
„Gazeta Świąteczna”. Dodatek do GW, Warszawa 1989–
„Gazeta Telewizyjna”. Dodatek do GW, Warszawa 1989–
„Gazeta Wyborcza”, Warszawa 1989–
„Glob”, Gdańsk 1997–
„Głos Pracy”, Warszawa 1925–
„Głos Wielkopolski”, Poznań 1945–
„Gość Niedzielny”, Katowice 1923–
„Halo, Wielki Świat”, Warszawa 1995–
„Jestem”, Warszawa 1966–
„Kino”, Warszawa 1966–
„Kobieta i Życie”, Warszawa 1946–
„Kontynenty”, Warszawa 1964–
„Kulisy”, Warszawa 1958–
„Kultura”, Rzym-Paryż 1947-2000
„Kurier Polski”, Warszawa 1957–
„Literatura”, Warszawa 1972–
171
„Ład”, Warszawa, 1990–
„Mówią wieki”, Warszawa 1958–
„Naj. Twoje najlepsze strony”, Warszawa 1994–
„Nowa Wieś”, Warszawa 1952–
„Nowe Drogi”, Warszawa 1947-1989.
„Nowiny Rzeszowskie”, Rzeszów 1949–
„Odra”, Wrocław 1958–
„Olivia”, Warszawa 1998–
„Pamiętnik Literacki”, Warszawa-Wrocław 1902–
„Pani Domu”, Warszawa 1996–
„PC World Komputer”, Warszawa 1999–
„Perspektywy”, Warszawa 1998–
„Polityka”, Warszawa 1957–
„Prawo i Życie”, Warszawa 1956–
„Problemy”, Warszawa 1958-1970
„Przegląd Techniczny”, Warszawa 1866–
„Przegląd Tygodniowy”, Warszawa 1990–
„Przyjaciółka”, Warszawa 1947–
„Rzeczpospolita”, Warszawa 1982–
„Sztandar Ludu”, Lublin 1945-1993.
„Świat Kobiety”, Warszawa 1993–
„Teatr”, Warszawa 1958-1975
„Tina”, Warszawa 1992–
„To & Owo. Tygodnik TV-SAT dla całej rodziny”, Łódź 1989–
„Trybuna Ludu”, Warszawa 1948-1990.
„Twórczość”, Warszawa 1944-1978
„Tygodnik Domowy”, Lublin 1993-2000.
„Tygodnik Powszechny”, Kraków 1945–
„Tygodnik Solidarność”, Warszawa 1981–
„Uroda”, Warszawa 1961–
„Veto”, Warszawa 1982–
„Wiedza i Życie”, Warszawa 1926–
„Wierchy”, Kraków 1958-1971
„Wprost”, Warszawa 1982–
„Z Życia Wzięte”, Wrocław 1995–
„Zapis”, Warszawa 1977–
„Zwieciadło”, Warszawa 1957–
„Życie Gospodarcze”, Warszawa 1945–
„Życie i Nowoczesność”. Dodatek do ŻW, Warszawa 1970–
„Życie Literackie”, Kraków 1951-1991.
„Życie na Gorąco”, Warszawa 1994–
„Życie Warszawy”, Warszawa 1944–
172
Wykaz skrótów cytowanych Źródeł
Czasopisma
Ex.Poz. – „Express Poznański”
Fakty – „Fakty. Tygodnik Informacyjny”
Gł.Pr. – „Głos Pracy”
Gł.Wielk. – „Głos Wielkopolski”
Gość Niedz. – „Gość Niedzielny”
GPoz. – „Gazeta Poznańska”
GŚ – „Gazeta Świąteczna”
GT – „Gazeta Telewizyjna”
GW – „Gazeta Wyborcza” (Magazyn GW)
Halo – „Halo, Wielki Świat”
KiŻ – „Kobieta i Życie”
Komputer – „PC World Komputer”
KP – „Kurier Polski”
Ł – „Ład”
Mag.SL – „Magazyn Słowa Ludu”
Marketing – „Media i Marketing Polska”
MW – „Mówią wieki”
Naj – „Naj. Twoje najlepsze strony”
ND – „Nowe Drogi”
Now.Rzesz. – „Nowiny Rzeszowskie”
Pam.Lit. – „Pamiętnik Literacki”
PD – „Pani Domu”
PiŻ – „Prawo i Życie”
PJ – „Poradnik Językowy”
Prz.Tech. – „Przegląd Techniczny”
Prz.Tyg. – „Przegląd Tygodniowy”
RPiK – „Radio Pomorza i Kujaw”
SzL – „Sztandar Ludu”
ŚK – „Świat Kobiety”
TL – „Trybuna Ludu”
To – „To & Owo”. Tygodnik TV-SAT dla całej rodziny
Tyg.Dom. – „Tygodnik Domowy”
173
Tyg.Pow. – „Tygodnik Powszechny”
WiŻ – „Wiedza i Życie”
ZŻW – „Z Życia Wzięte”
ŻG – „Życie Gospodarcze”
ŻiN – „Życie i Nowoczesność”
ŻLit. – „Życie Literackie”
ŻnG – „Życie na Gorąco”
ŻW – „Życie Warszawy”
Wydawnictwa książkowe
Andrzejewski, Idzie – J. Andrzejewski, Idzie, skacząc po górach, w: J. Andrzejewski,
Trzy opowieści, Warszawa 1973.
Bar – A. Bar, Kumoszki na Parnasie, Kraków 1947.
Bartnik – Cz. Bartnik, Walka o Kościół w Polsce, Lublin 1995.
Bierzanek – R. Bierzanek, Wojna a prawo międzynarodowe, Warszawa 1982.
Bitwa – Bitwa o Belweder, oprac. M. Grabowski, I. Krzemiński, Warszawa
1991.
Boryczka – A. Boryczka, Z. Sakowski, Metodyka szkolenia strzeleckiego,
Warszawa 1990.
Brandys, Człowiek – K. Brandys, Człowiek nie umiera, Warszawa 1951.
Braun – A. Braun, Lewanty, Warszawa 1952.
Breza – T. Breza, Spiżowa brama, Warszawa 1985.
Broniewska – J. Broniewska, O człowieku, który się kulom nie kłaniał, Warszawa
1951.
Brun – J. Brun, W walce o Polskę Ludową, Warszawa 1952.
Budzyk – K. Budzyk, Z. Libera, J. Pietrusiewiczowa, Historia literatury
polskiej. Kl. IX. Od początku piśmiennictwa do końca XVIII w.,
Warszawa 1952.
Buszko – J. Buszko, Historia Polski 1864-1948, Warszawa 1978.
Centkiewicz, Biała – Cz.J. Centkiewicz, Biała foka, Warszawa 1950.
Centkiewicz, Wyspa – Cz.J. Centkiewicz, Wyspa mgieł i wichrów. Pierwsza polska eks-
pedycja międzynarodowego roku polarnego 1932/33, Warszawa
1947.
Chlebowski – C. Chlebowski, Reportaż z tamtych dni, Warszawa 1986.
Chmielewska, Jeden – J. Chmielewska, Jeden kierunek ruchu. Romans tragiczny, War-
szawa 1994.
Chmielewska, Romans – J. Chmielewska, Romans wszechczasów, Warszawa 1990.
Chmielewski – M. Chmielewski, Doświadczenie mistyczne Marceliny Dąbrow-
skiej, Niepokalanów 1992.
Chmurkowski – J. Chmurkowski, Embargo strategiczne, Warszawa 1971.
Chocha – B. Chocha, Rozważania o sztuce operacyjnej, Warszawa 1984.
Cierniak – J. Cierniak, Człowiek sprzymierzeńcem czy wrogiem, Warszawa
1978.
Czeszko – B. Czeszko, Pokolenie, Warszawa 1951.
Czubiński – A. Czubiński, J. Topolski, Historia Polski, Warszawa 1989.
174
Czuj – J. Czuj, Wstęp i komentarze, w: Święty Augustyn, Wyznania,
przeł., wstęp, komentarze J. Czuj, Warszawa 1955.
Ćwierdziński – J. Ćwierdziński, Taktyka na współczesnym polu walki, War-
szawa 1970.
Dąbrowska, Obraz – A. Dąbrowska, Językowy obraz przeciwnika politycznego (na
podstawie tekstów prasowych z marca 1968 roku), w: Język
a kultura, t. 4: Funkcje języka i wypowiedzi, red. J. Bartmiński,
R. Grzegorczykowa, Wrocław 1991, s. 115-147.
Dęga – Cz. Dęga, W lesie i na froncie, Warszawa 1981.
Dobrowolski – S.R. Dobrowolski, Wiersze i poematy. Poezje zebrane, War-
szawa 1951.
Fiedler, Mały – A. Fiedler, Mały Bizon, Warszawa 1953.
Fiedler, Rio – A. Fiedler, Rio de Oro. Na ścieżkach Indian brazylijskich,
Warszawa 1952.
Fiedler, Ryby – A. Fiedler, Ryby śpiewają w Ukajali, Warszawa 1935.
Gajda – J. Gajda, Oblicza miłości, Warszawa 1993.
Garczyński – S. Garczyński, Współżycie łatwe i trudne, Warszawa 1973.
Gierowski – J.A. Gierowski, Historia Polski 1505-1864, cz. 1, Warszawa
1978.
Głowiński, Nowomowa – M. Głowiński, Nowomowa po polsku, Warszawa 1990.
Głowiński, Peereliada – M. Głowiński, Peereliada. Komentarze do słów 1976-1981,
Warszawa 1993.
Grynberg – H. Grynberg, Życie ideologiczne. Życie osobiste, Warszawa
1992.
Habrajska – G. Habrajska, Wykorzystanie ironii do walki politycznej,
w: Język a kultura, t. 11: Język polityki a współczesna kultura
polityczna, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław 1994,
s. 57-68.
Iwaszkiewicz, Bach – J. Iwaszkiewicz, Jan Sebastian Bach, Warszawa 1951.
Jackiewicz, Górnicy – A. Jackiewicz, Górnicy, Poznań 1949.
Jackiewicz, Wiosna – A. Jackiewicz, Wiedeńska wiosna, Warszawa 1952.
Jarosz – M. Jarosz, Psychologia lekarska, Warszawa 1983.
Kaczmarek – L. Kaczmarek, Charakterologia i życie wewnętrzne. Szkice
z psychologii życia wewnętrznego, Warszawa 1970.
Kapuściński, Wojna – R. Kapuściński, Wojna futbolowa, Warszawa 1986.
Kłosowski – J.N. Kłosowski, Czarna wiosna. Powieść, Warszawa 1953.
Kołodziejek – E. Kołodziejek, Językowe środki zwalczania przeciwnika,
czyli o inwektywach we współczesnych tekstach politycznych,
w: Język a kultura, t. 11: Język polityki a współczesna kultura
polityczna, red. J. Anusiewicz, B. Siciński, Wrocław 1994,
s. 69-74.
Konwicki, Kompleks – T. Konwicki, Kompleks polski, Warszawa 1989.
Konwicki, Nowy – T. Konwicki, Nowy świat i okolice, Warszawa 1986.
Kossak-Szczucka – Z. Kossak-Szczucka, Krzyżowcy, t. 3-4, Warszawa 1956.
Koźniewski – K. Koźniewski, Rok ziemi obcej 1940-1941, Kraków 1946.
KPP. Wspomnienia – KPP. Wspomnienia z pola walki, Warszawa 1951.
175
Kruk – T. Kruk, Termopile, Warszawa 1983.
Krzyżanowski, Dzieje – J. Krzyżanowski, Dzieje literatury polskiej, Warszawa 1979.
Krzyżanowski, Historia – J. Krzyżanowski, Historia literatury polskiej. Od średniowiecza
do XIX w., Warszawa 1953.
Kurek, Woda – J. Kurek, Woda wyżej, Kraków 1947.
Kuroń – J. Kuroń, Wiara i wina. Do i od komunizmu, Warszawa 1990.
Lampe – A. Lampe, O nową Polskę. Artykuły i przemówienia, Warszawa
1954.
Lewicki – A.M. Lewicki, Wprowadzenie do frazeologii syntaktycznej. Teoria
zwrotu frazeologicznego, Katowice 1976.
Lips – E. Lips, Księga Indian, przeł. K. Piesowicz, Warszawa 1971.
Łobodzińska – R. Łobodzińska, Językowe ujęcie problemu aborcji w świetle de-
klaracji programowych i wypowiedzi przedstawicieli Zjednocze-
nia Chrześcijańsko-Narodowego, w: Język a kultura, t. 11: Język
polityki a współczesna kultura polityczna, red. J. Anusiewicz, B.
Siciński, Wrocław 1994, s. 125-132.
Łubiński – S. Łubiński, Ballada o Januszku, Warszawa 1979.
Makowiecki – W. Makowiecki, Przygody Meliklesa Greka, Warszawa 1952.
Marciszewski – W. Marciszewski, Sztuka dyskutowania, Warszawa 1969.
Markowska – W. Markowska, Mity greckie w opracowaniu dla młodzieży,
Warszawa 1949.
Meissner – J. Meissner, Wilk, ryś i dziewczyna, Katowice 1947.
Metodyka – Metodyka szkolenia ogniowego pododdziałów piechoty, Warszawa
1990.
Młynarczyk – J. Młynarczyk, Walka o dusze ludzkie, Niepokalanów 1947.
Morcinek – G. Morcinek, Zabłąkane ptaki, Warszawa 1952.
Nauka – Nauka o Polsce i świecie współczesnym. Książka do użytku szkol-
nego, aut. J. Barbag i in., Warszawa 1950.
Nienacki – Z. Nienacki, Wielki las, Lublin 1988.
Nurowska, Gry – M. Nurowska, Gry małżeńskie, Warszawa 1989.
Nurowska, Hiszpańskie – M. Nurowska, Hiszpańskie oczy, Warszawa 1990.
Nurowska, Zniewolenie – M. Nurowska, Panny i wdowy. Zniewolenie, Warszawa 1991.
Pająk – H. Pająk, Urbana „NIE” w wojnie z Kościołem katolickim, Lublin
1993.
Parnicki – T. Parnicki, Aecjusz, ostatni Rzymianin. Powieść historyczno-
biograficzna, Warszawa 1937.
Paukszta – E. Paukszta, Spowiedź Lucjana Skorbiela, Poznań 1980.
Piwarski – K. Piwarski, Historia Śląska w zarysie, Katowice 1947.
Piwińska – M. Piwińska, Miłość romantyczna, Kraków-Wrocław 1984.
Plzak – M. Plzak, Małżeńskie katastrofy. Pierwsza pomoc, Warszawa
1974.
Podręcznik dowódcy – Podręcznik dowódcy plutonu, Warszawa 1971.
Podręcznik historii – Podręcznik historii dla klasy IX. Epoka feudalizmu, red. M.
Siuchniński, Warszawa 1950.
Polska sztuka – Polska sztuka wojenna w czasach odrodzenia, oprac. T. Nowak,
Warszawa 1955.
176
Pomianowski – J. Pomianowski, Z widowni, Warszawa 1953.
Poradnik metodyczny – Poradnik metodyczny do szkolenia taktycznego pododdziałów
piechoty, Warszawa 1990.
Poradnik oficera – Poradnik oficera. Taktyka w przykładach bojowych. Dywizja,
Warszawa 1979.
Pospiszyl, Psychologia – K. Pospiszyl, Psychologia kobiety, Warszawa 1978.
Pospiszyl, Tristan – K. Pospiszyl, Tristan i Don Juan, czyli odcienie miłości
mężczyzny w kulturze europejskiej, Warszawa 1986.
Przemski – L. Przemski, Szary Jakobin. Powieść, Warszawa 1953.
Putrament, Rzeczywistość – J. Putrament, Rzeczywistość, Warszawa 1947.
Putrament, Wrzesień – J. Putrament, Wrzesień. Powieść, Warszawa 1952.
Pytlakowski, Listy – J. Pytlakowski, Listy z MDM, Warszawa 1952.
Rawski – T. Rawski, A. Rzepniewski, Bałkany 1940-1941, Warszawa
1980.
Regulamin – Regulamin musztry Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej,
Warszawa 1994.
Regulamin działań – Regulamin działań taktycznych wojsk lądowych, cz. 2:
(Pododdziały), Warszawa 1994.
Regulamin ogólny – Regulamin ogólny Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej Polskiej,
Warszawa 1994.
Rolicki, Bujak – J. Rolicki, Zbigniew Bujak – przepraszam za „Solidarność”,
Warszawa 1991.
Rolicki, Gierek – J. Rolicki, Edward Gierek – przerwana dekada: wywiad rzeka,
Warszawa 1990.
Rudniański – J. Rudniański, Jak się uczyć?, Warszawa 1989.
Rudnicka – H. Rudnicka, Uczniowie Spartakusa, Warszawa 1952.
Rudnicki, Niebieskie – A. Rudnicki, Niebieskie kartki, Kraków 1956.
Rusinek, Z barykady – M. Rusinek, Z barykady w dolinę głodu, Poznań 1949.
Ryniewicz – Z. Ryniewicz, Bitwy świata. Leksykon, Warszawa 1995.
Salij – J. Salij, Rozmowy ze świętym Augustynem, Poznań 1985.
Schaff – A. Schaff, Pora na spowiedź, Warszawa 1993.
Seiffert – I. Seiffert, Językowe ujęcie problemu aborcji w wypowiedziach
polityków Unii Demokratycznej, w: Język a kultura, t. 11: Język
polityki a współczesna kultura polityczna, red. J. Anusiewicz,
B. Siciński, Wrocław 1994, s. 133-149.
Siedlecka – J. Siedlecka, Jaśniepanicz, Kraków 1987.
Siedlecki – A. Siedlecki-Grzymała, Świat aktorski moich czasów, War-
szawa 1957.
Snopkiewicz, Telewizja – J. Snopkiewicz, A. Jakubowska, Telewizja naga. Sekrety
tele-wizyjnych korytarzy. Tajemnice dyrektorskich gabinetów,
War-szawa 1991.
Szczypiorski – A. Szczypiorski, Z notatnika stanu wojennego, Poznań 1989.
Szewczuk – W. Szewczuk, Historia kłopotów człowieka z duszą, Warszawa
1963.
Szewczyk – W. Szewczyk, Kleszcze, Warszawa 1953.
Szmaglewska – S. Szmaglewska, Dymy nad Birkenau, Warszawa 1949.
177
Ścibor-Rylski – A. Ścibor-Rylski, Węgiel, Warszawa 1952.
Wańkowicz – M. Wańkowicz, Monte Cassino, Warszawa 1976.
Wasilewska – W. Wasilewska, Pieśń nad wodami, cz.3: Rzeki płoną, Warszawa 1953.
Winkowski – J. Winkowski, Zarys etyki i ascetyki katolickiej, Kraków 1947.
Wojeński – T. Wojeński, Historia literatury polskiej, t. 2, Warszawa 1948.
Wojna obronna – T. Jurga, W.T. Kowalski, Wojna obronna Polski 1939 r., Warszawa
1980.
Wojtkiewicz – S.S. Wojtkiewicz, Generał Komuny, Warszawa 1950.
Wroczyński – R. Wroczyński, Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu,
Wrocław 1979.
Zieliński, Polka – R. Zieliński, Polka na francuskim tronie, Warszawa 1978.
Zieliński, Wejście – R. Zieliński, Wejście w mrok, Warszawa 1971.
Żółkiewski – S. Żółkiewski, Spór o Mickiewicza, Wrocław 1952.
Żukrowski, Dni – W. Żukrowski, Dni klęski, Warszawa 1952.
Wydawnictwa encyklopedyczne, słowniki, leksykony

Encyklopedia – Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 1-6, Warszawa
1995-1996.
Encyklopedia staropolska – Encyklopedia staropolska, oprac. A. Brückner. Nakła-
dem Księgarni Wydawniczej Trzaski, Everta i Michal-
skiego, t. 1-2, Warszawa 1990.
Gloger, Encyklopedia staropolska – Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana. Wstęp
J. Krzyżanowski, t. 1-4, Warszawa 1985.
Literatura – Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1-2,
Warszawa 1984, 1985.
LWW – Leksykon wiedzy wojskowej, Warszawa 1979.
Müldner-Nieckowski, WSFJP – P. Müldner-Nieckowski, Wielki słownik frazeologiczny
języka polskiego, Warszawa 2003.
Osmańczyk – E.J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosunków mię-
dzynarodowych, Warszawa 1986.
SFJP – S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego,
t. 1-2, Warszawa 1989.
SJP Doroszewski – Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1-11,
Warszawa 1958-1968.
SJP Linde – S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1-6, Lwów
1854-1860.
SJP Szymczak – Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1-3,
Warszawa 1978-1981.
Słownik polityki – Słownik polityki, red. M. Bankowicz, Warszawa
1996.
178

Związki Frazeologiczne WSP J. Pol. Motywowane Sytuacją Walki KPL

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Związki Frazeologiczne WSP J. Pol. Motywowane Sytuacją Walki KPL

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Związki frazeologiczne

współczesnego języka polskiego

Copyright © by Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej

Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej

Struktura semantyczna predykatu walczyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Utrwalone połączenia, wywodzące się z walki (zbrojnej), w ich sytuacji

Wybrane zakresy ludzkiego doświadczenia ujmowane w terminach walki

Punktem wyjścia w niniejszej rozprawie będzie odwołanie się do pojęcia motywa-

1 A.M. Lewicki, O motywacji frazeologizmów, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej,

twórcza przyporządkowuje wyraz systemowi przez oddziaływanie przynajmniej dwu współrzędnych:

cław 1993, s. 162-163.

związku duby smalone, stwierdzając jednocześnie, że zjawisko to jest we frazeologii wyjątkowe, co

z punktu widzenia gramatycznego, jak i semantycznego” (zob. M. Grochowski, Zarys leksykologii

poszczególnych komponentów (ponieważ są one pozbawione semantycznej samodzielności), ani tym

reotypowe, w: Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej, t. 3, red. M. Basaj, D. Rytel, Wrocław

blemów frazeologii..., 1982, s. 81-87. A. Pajdzińska podkreślała, że ujęcie znaczenia rozpatrywanej

logicznych (na materiale gwarowym), w: Z problemów frazeologii..., 1982, s. 135-143.

nie ma przeproś, palce lizać, chcąc nie chcąc.

czeniach motywowanych cechami części ciała, Wrocław 1987.

Lublin 1995, s. 164.

gacker, Wykłady z gramatyki kognitywnej..., s. 164).

w maszynopisie), Lublin 1991.

38 D. Buttler, Norma, uzus i kodyfikacja w dziedzinie stałych związków wyrazowych, w: Z problemów

frazeologii..., 1985, s. 85.

Katowice 1976, s. 108.

44J. Anusiewicz, Konstrukcje analityczne..., s. 70.

Struktura semantyczna predykatu walczyć

Przedmiotem mojego zainteresowania jest predykat walczyć, walka w znaczeniu

SgenPlur = także 1. + 2. [gdy D1, D2 – jednego typu, np. walki plemion]

1 J.D. Apresjan, I.A. Mielczuk, A.K. Żołkowski, Próba objaśniająco-kombinatorycznego słownika

Tolkovo-kombinatornyj slovar’ sovremennogo russkogo âzyka4 I.A. Mielczuka

Według tej koncepcji czasownik walczyć / – / w znaczeniu I łączy się obligato-

152, 179, 181, 195.

będących jego komponentami semantycznymi, które po uzyskaniu informacji referencjalnej wskazują

Dordrecht 1969, s. 117.

17 A. Bogusławski, Preliminares for Semantic-Syntactic Description of Basic Predicative Expressions

with Special Reference to Polish Verbs, w: O predykacji, Wrocław 1974, s. 39-57.

tego samego aktanta).

I. 1. Przegląd innych leksemów mogących oznaczać walkę zbrojną

22S. Karolak, O składni wyrażeń predykatywnych, w: O predykacji, Wrocław 1974, s. 12.

Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, z. 25 (1967), s. 23.

Wyrażenie walencji narzędzia przez przyimek na połączony z rzeczownikiem

30SJP Doroszewski, t. 1, Warszawa 1958, s. 533.

* boj – (S. Szober, Gramatyka języka polskiego, Warszawa 1957, s. 56).

sko-angielski, Wrocław 1986, s. 6; Słownik prawniczy polsko-niemiecki, Wrocław 1987, s. 8; Słownik

36 Tamże, t. 8, Warszawa 1966, s. 708.

składnia), Warszawa 1969, s. 66.

49 SJP Doroszewski, t. 9, s. 1216.

Utrwalone połączenia, wywodzące się z walki (zbrojnej),

U podstaw utrwalonych jednostek języka leży zespół doświadczeń życiowych

11S. Marciniak, Język wojskowy, Warszawa 1987

A. Wyrazy walka, wojna, bitwa, bój są komponentami wielu terminów wojsko-

W pracach wojskowych, historycznych itp. odnotowano również połączenia: walka

17 Wyrażenia te zarejestrowano w Leksykonie wiedzy wojskowej..., s. 472-474.

Poza język wojskowy przeniknęło także wyrażenie wojna pozycyjna. Połączenie

Okazuje się, że w tekstach niemilitarnych najczęściej metaforyzacji ulegają związki

25 Leksykon wiedzy wojskowej..., s. 503.

(„Dziennik Ustaw” 1927, nr 21).

a kultura, t. 4: Funkcje języka i wypowiedzi, red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa, Wrocław 1991,

Okazuje się, że współcześnie utrwalone połączenia: ktoś wypowiedział wojnę ko-

Początek walki (zbrojnej) wyrażają także połączenia: ktoś przyjął walkę

31SJP Doroszewski, t. 9, s. 1454-1455; SFJP, t. 2, s. 504, 646-647.

Rozpoczęcie walki, wojny wyrażają również związki wyrazowe: ktoś podjął