LOGIKA LOGIKA NIE GRYZIE (Podręcznik), Katarzyna Paprzycka

Katarzyna Paprzycka
LOGIKA NIE GRYZIE
CZĘŚĆ I
SAMOUCZEK LOGIKI ZDAŃ

SPIS TREŚCI
Przedmowa. Jak nauczy si logiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii

1. Wprowadzenie. O wnioskowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1. Pojęcie wnioskowania i rodzaje wnioskowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2. Logiczny schemat wnioskowań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.3. Prawidłowość wnioskowań a prawda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.4. Zdanie w sensie logicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.5. Wnioskowanie logicznie nieprawidłowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2. Pi spójników zdaniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.1. Logika zdań wśród innych logik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.2. Zdania proste i zdania złożone. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2.3. Legenda symbolizacji i symbolizacja zdań prostych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.4. Negacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.5. Koniunkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.6. Alternatywa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.7. Równoważność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.8. Implikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.9. Symbolizacja prostych zdań języka naturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
3. Symbolizacja zda j zyka naturalnego I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.1. Spójnik główny (bez negacji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.2. Spójnik główny (z uwzględnieniem negacji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
3.3. Symbolizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.4. Odnajdywanie spójnika głównego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.5. Przykłady symbolizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
4. Symbolizacja zda j zyka naturalnego II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4.1. Negacja koniunkcji i koniunkcja negacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4.2. ‘Albo p albo q, ale nie jedno i drugie’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
4.3. ‘r, chyba że p’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.4. ‘r, jeśli p’ vs. ‘r, tylko jeśli p’ (TRUDNE). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
4.5. Warunek konieczny i warunek dostateczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4.6. Eksplikacja wyrażeń kwantyfikujących w logice zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
4.7. Przykłady symbolizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4.8. Nie wszystko spójnik zdaniowy, co się świeci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
5. Okre lanie warto ci logicznej zda z o onych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
5.1. Przypomnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
5.2. Określanie wartości logicznej zdań złożonych (bez negacji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
5.3. Określanie wartości logicznej zdań złożonych (z uwzględnieniem negacji) . . . . . . . . 105
5.4. Stosowanie skrótów w określaniu wartości logicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
6. Równowa no logiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
6.1. Równoważność logiczna a tożsamość wartości logicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
6.2. Schematy zdaniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
6.3. Logiczna równoważność: metoda zero-jedynkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
6.4. Konstruowanie podstawy matrycy logicznej dla dowolnej liczby zmiennych . . . . . . . 130
6.5. Stosowanie skrótów w wypełnianiu matryc logicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
7. Tautologie, kontrtautologie i schematy logicznie niezdeterminowane . . . . . . . . . . . . . 134
7.1. Zdania logicznie prawdziwe (fałszywe) i przygodnie prawdziwe (fałszywe) . . . . . . . . 134
7.2. Tautologie, kontrtautologie i schematy logicznie niezdeterminowane . . . . . . . . . . . . 135
7.3. Słynne tautologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
7.4. Określanie własności zdań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
7.5. Stwierdzanie własności schematów na podstawie niepełnej informacji . . . . . . . . . . . 148
8. Skrócona metoda zero-jedynkowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
8.1. Szukanie wartości logicznych «wstecz» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
8.2. Badanie tautologiczności skróconą metodą zero-jedynkową . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
8.3. Badanie kontrtautologiczności skróconą metodą zero-jedynkową . . . . . . . . . . . . . . 172
8.4. Badanie logicznego niezdeterminowania skróconą metodą zero-jedynkową . . . . . . . . 174
vi Logika nie gryzie
8.5. Badanie logicznej równoważności skróconą metodą zero-jedynkową . . . . . . . . . . . . 175

9. Inne zastosowania metody zero-jedynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
9.1. Prawidłowość wnioskowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
9.2. Wynikanie logiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
9.3. Wzajemna niezgodność, wzajemne dopełnianie, wzajemna sprzeczność i logiczna
niezależność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
10. Dowodzenie I. Regu y •Wpr, •Elim, →Elim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
10.1. Dowodzenie jako uporządkowane rozumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
10.2. System dedukcji naturalnej SD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
10.3. Reguła •Elim (reguła opuszczania koniunkcji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
10.4. Reguła •Wpr (reguła dołączania koniunkcji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
10.5. Przykłady dowodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
10.6. Reguła →Elim (reguła opuszczania implikacji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
10.7. Reguły inferencji stosują się tylko do swobodnie stojących zdań . . . . . . . . . . . . . . . 208
10.8. Dalsze przykłady dowodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
11. Dowodzenie II. Regu y ≡Elim, ∨Wpr, MTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
11.1. Reguła ≡Elim (reguła opuszczania równoważności) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
11.2. Przykłady dowodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
11.3. Reguła ∨Wpr (reguła dołączania alternatywy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
11.4. Jeszcze jeden przykład dowodu z regułą ∨Wpr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
11.5. Reguła wtórna MTP (modus tollendo ponens) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
11.6. Przykłady dowodów z zastosowaniem reguły MTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
12. Dowodzenie III. Regu y →Wpr, R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
12.1. Intuicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
12.2. Subderywacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
12.3. Reguła →Wpr (reguła dołączania implikacji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
12.4. Przykłady prostych dowodów z zastosowaniem reguły →Wpr . . . . . . . . . . . . . . . . 243
12.5. Subderywacje subderywacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
12.6. Reguła R (reguła reiteracji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
12.7. Przykłady dowodów z zagnieżdżającymi się subderywacjami . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
12.8. Dalsze przykłady dowodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
12.9. Dowodzenie a subderywacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
13. Dowodzenie IV. Regu y ≡Wpr, ∨Elim, ~Wpr, ~Elim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
13.1. Reguła ≡Wpr (reguła dołączania równoważności) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
13.2. Przykłady prostych dowodów z zastosowaniem reguły ≡Wpr . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
13.3. Reguła ∨Elim (reguła opuszczania alternatywy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
13.4. Przykłady prostych dowodów z zastosowaniem reguły ∨Elim. . . . . . . . . . . . . . . . . 268
13.5. Reguła ~Wpr (reguła dołączania negacji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
13.6. Przykłady prostych dowodów z zastosowaniem reguły ~Wpr . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
13.7. Reguła ~Elim (reguła opuszczania negacji) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
13.8. Przykłady prostych dowodów z zastosowaniem reguły ~Elim. . . . . . . . . . . . . . . . . 278
13.9. Trzy strategie dowodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
14. Dowodzenie V. Wynikanie logiczne, równowa no logiczna, dowodzenie tautologii . . . 283
14.1. Wynikanie logiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
14.2. Zdania równoważne logicznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
14.3. Dowodzenie tautologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
15. Dowodzenie VI. Wtórne regu y wnioskowania i regu y podstawiania . . . . . . . . . . . . . 292
15.1. Wtórne reguły wnioskowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
15.2. Reguły wnioskowania a reguły podstawiania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
15.3. Reguły podstawiania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Zako czenie. Ograniczenia logiki zda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
Rozwi zania wicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
Skorowidz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
Regu y systemu SD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
W nauczaniu logiki chodzi o to,
by to, co logiczne –
– logiczne się wydawało.
(Anonimowy student)
PRZEDMOWA. JAK NAUCZY SI LOGIKI
Dla kogo jest napisana ta ksi ka

Jeżeli odpowiecie na choć jedno z poniższych pytań pozytywnie, to książka ta może Wam pomóc
w nauczeniu się logiki.
TAK NIE
Czy lubicie krzyżówki, łamigłówki lub zabawy logiczne?
Czy kiedykolwiek na wykładzie/konwersatoriach logiki lub po przeczytaniu podręcznika
TAK NIE
logiki mieliście wrażenie, że rozumiecie wszystko (lub prawie wszystko), a byliście
bezradni przy rozwiązywaniu zadań lub na egzaminach?
TAK NIE
Czy odczuwacie niechęć do symboli matematycznych?
Logika nie gryzie. Samouczek logiki zdań (dalej posługiwać się będziemy skróconym tytułem
‘Samouczek’) nie jest podręcznikiem logiki – ma raczej taki podręcznik uzupełnić. Samouczek jest
przygotowany dla odbiorców, którzy nie mają umysłów formalnych (tj. dla przytłaczającej większości
społeczeństwa). Posiadanie umysłowości formalnej różni się od bycia inteligentnym. Często bardzo
inteligentni – nawet zdecydowanie wyróżniający się – studenci z trudem zdają logikę na ocenę dobrą.
Natomiast Samouczek pozwala nawet studentom o średniej 3,0 uzyskać ocenę bardzo dobrą – pod
warunkiem, że stosują się ściśle do zaleceń.
„Jak p ywa ?”, czyli metoda Samouczka

Dwie myśli leżą u podstaw Samouczka. Pierwsza z nich to przekonanie o tym, że wykład jest najgorszą
możliwą formą nauczania logiki na etapie wstępnym. Dzieje się tak dlatego, że w nauczaniu logiki na
etapie wstępnym chodzi przede wszystkim o wykształcenie pewnych umiejętności, a mianowicie umie-
jętności precyzyjnego i logicznego myślenia, umiejętności dowodzenia itd. Wykład nie jest forum, na
którym można uczyć umiejętności. – Nauka logiki jest jak nauka pływania. Wykład, na którym wykła-
dowca choćby w najbardziej porywający i dowcipny sposób szczegółowo opisywałby, jak się pływa –
które mięśnie i w jakiej kolejności się zginają, a które rozkurczają – musi się wydać nie tylko nudny,
ale też nieskuteczny. Student rzucony pod koniec semestru do głębokiej wody po prostu utonie. To
samo dzieje się na wykładach logiki, które wydają się przeciętnym – niezainteresowanym materią –
studentom nudne jak flaki z olejem. Na dodatek większość studentów tonie na egzaminie końcowym.
Pływania nie naucza się oczywiście na wykładach, lecz na basenie, gdzie adepci ćwiczą, ćwi-
czą, ćwiczą pod instruktażem. Zgadliście! Metoda Samouczka polega na ćwiczeniu, ćwiczeniu, ćwicze-
niu pod instruktażem Samouczka. Samouczek ma pełnić rolę bardziej osobistego trenera niż wykładow-
cy.
Dochodzimy w ten sposób do drugiej myśli, na której oparty jest Samouczek, a mianowicie
przekonania o tym, że to Wy musicie się logiki nauczyć – sami! Samouczek ma za zadanie w tym Wam
tylko pomóc. To, że to sami musicie się nauczyć logiki, jest być może prawdą oczywistą, ale nie w peł-
ni ją doceniamy. Jeśli natomiast chodziliście już na wykłady logiki i nie byliście jej potem w stanie
zdać albo zdawaliście ją le, albo byliście sfrustrowani – „niby tak mało materiału, ale jak się tego
nauczyć?” – to potraficie docenić, że ta myśl nie jest aż tak banalna, jak się wydaje.
Na przekonaniu, że to studenci muszą się uczyć – a nie być nauczani – jest oparty najlepszy
system edukacji wyższej, a mianowicie system oksfordzki. W Oksfordzie bowiem nie ma wykładów
kursowych, na których studentom wlewa się wiedzę, którą oni muszą następnie wylać na egzaminie.
Zamiast na wykłady i konwersatoria studenci uczęszczają na tzw. tutoriale – dwa w trymestrze. Taki
tutorial jest zwykle poświęcony jakiejś dziedzinie, np. psychologii społecznej, psychologii wychowaw-
viii Logika nie gryzie
czej, wprowadzeniu do logiki, logice zaawansowanej, itp. Składa się on z ośmiu cotygodniowych
spotkań z tutorem, na które student opracowuje materiał (czyta od 100 do 400 stron – w zależności od
przedmiotu) oraz pisze esej krytycznie przedstawiający dany segment materiału. Na spotkaniu z tuto-
rem esej ten jest czytany i dyskutowany. Wyjaśniane są wątpliwości i nieporozumienia. Toczy się
dyskusja. Oprócz tego studenci mogą, ale nie muszą chodzić na wykłady, które są wykładami ponad-
obowiązkowymi, a bardzo często jest tak, że nie są oferowane wykłady z tematu danego tutorialu.
Studenci są sam na sam z wiedzą zawartą w książkach i specjalistycznych artykułach. Muszą sami
zdobyć wiedzę, z której są rozliczani dopiero pod koniec studiów – na bardzo trudnych egzaminach.
Samouczek ma pomóc Wam wykształcić podstawowe pojęcia i umiejętności logiczne, które –
choć zawarte w podręcznikach logiki – są umysłom nieformalnym zwykle niedostępne.
Jak u ywa Samouczka?
Porada babuni
Jeżeli tej sekcji nie potraktujecie poważnie, logiki się nie
nauczycie!
Aby z Samouczka nie skorzystać, wystarczy go przeczytać od deski do deski. Po takim przeczytaniu
będziecie wiedzieć z logiki dokładnie nic. (Poza tym zanudzicie się na śmierć, a czasem będziecie po-
irytowani). Słowem: będziecie tak szczupli, jak po przeczytaniu książeczki o tym, jak schudnąć.
Podobnie, jak przeczytanie książeczki o tym, jak schudnąć nie przyczyni się do schudnięcia,
tak samo przeczytanie Samouczka nie przyczyni się do opanowania logiki. Możecie marzyć o schud-
nięciu tylko wówczas, gdy zastosujecie się do proponowanej metody. (A schudniecie, jeśli w dodatku
ta metoda jest dobra). Metoda proponowana w Samouczku jest dobra, ale nauczycie się z niej logiki
tylko wtedy, gdy zastosujecie się do poleceń. Dotyczy to w szczególności ćwiczeń – i nie jedynie tego,
by je wykonywać, lecz również tego, by wykonywać je w określonej kolejności i w odpowiednim
czasie, oraz tego, by sprawdzać, czy ćwiczenia zostały wykonane poprawnie. Nie zawsze takie pedan-
tyczne stosowanie się do poleceń będzie konieczne (choć w rozdziałach z dowodzeniem – będzie
konieczne), lecz za wszelkie odstępstwa sami ponosicie odpowiedzialność!
Samouczek obfituje w ćwiczenia, ale i w rozwiązania do nich. Czasem ogarnie Was pokusa by
– zamiast przerabiać kolejne ćwiczenia – po prostu dogłębnie przestudiować rozwiązania ćwiczeń.
W rezultacie jednak nic się nie nauczycie. To byłoby trochę tak, jak przyglądanie się temu, jak
skutecznie dieta działa na koleżance. Nauka logiki jest nauką na własnych błędach. Z tego, że ktoś
potrafi schudnąć, czy też rozwiązać ćwiczenia, nie wynika wszakże, że Wy to potraficie. Pamiętajcie,
że w ćwiczeniach chodzi o wykształcenie umiejętności. Nie ma tu dróg na skróty.
wiczenia są skonstruowane tak, by ich wykonywanie było intelektualnie przyjemne, ale nie-
nadwerężające. Należy o nich myśleć jako o rodzaju łamigłówek. Dlatego też Samouczek jest formą
zeszytu, do którego należy wpisywać rozwiązania. wiczenia są rozpisane w ten sposób m.in. po to,
żebyście nie mieli wymówki, że nie macie czasu na przepisywanie danych i rozwiązywanie ćwiczeń.
Z podobnego powodu również rozwiązania ćwiczeń występują w postaciach jak najbardziej przyjaz-
nych dla oka – m.in. po to, żebyście łatwo mogli sprawdzić, czy ćwiczenia są wykonane poprawnie.
Drugim powodem dla mało oszczędnego, lecz za to graficznie bardziej przejrzystego ułożenia
ćwiczeń jest to, że nauczenie się logiki – w szczególności nauczenie się dowodzenia – jest związane
z nauczeniem się rozpoznawania pewnych złożonych struktur. Nie nauczycie się dowodzić, jeżeli nie
będziecie „widzieć” odpowiednich podstruktur w strukturach złożonych; a jedynym sposobem naucze-
nia się tego jest przyzwyczajanie oka do ich rozpoznawania. Po to właśnie te ćwiczenia – w takiej,
a nie innej aranżacji.
Przedmowa ix
Geneza i ród a Samouczka

Samouczek powstał dzięki przypadkowi. W roku 2000 dyrektor Instytutu Filozofii University of
Southern Mississippi, prof. Forrest Wood, poprosił mnie o poprowadzenie kursu logiki wyłącznie on-
line, którego podstawowymi odbiorcami mieli być przyszli studenci pielęgniarstwa (o bardzo złym
poziomie przygotowania formalnego). Moją pierwszą myślą było, że taki kurs jest niemożliwy. Kurs
jednak powstał i nie tylko nauczył przyszłych pielęgniarzy i przyszłe pielęgniarki logiki, lecz również
nauczył mnie jej uczyć.
Samouczek wyrósł z tych doświadczeń, a jego pierwowzorem były materiały kursowe, z któ-
rych korzystali studenci USM we własnym zakresie – nie ma bowiem formalnych wykładów w kursach
prowadzonych wyłącznie on-line. Oni musieli przejąć odpowiedzialność za swoje wykształcenie,
a moim zadaniem było tylko stworzyć optymalne do tego warunki. Jest to w istocie cały sekret metody,
na której oparty jest Samouczek.
Niebagatelnym krokiem w rozwoju tej metody było uświadomienie sobie, że nauczanie logiki
powinno się wzorować na nauczaniu języka obcego (o czym pisałam w „Teaching Logic as a Foreign
Language On-Line”, Teaching Philosophy 27, 2004: 117-125). W nauczaniu języka obcego chodzi
o wypracowanie w umyśle pewnych struktur głównie składniowych, a wypracowuje się je poprzez
powtarzanie tychże struktur. Dlatego też Samouczek obfituje w ćwiczenia nietrudne i wolno eskaluje
ich trudność.
W miarę jak zdobywałam doświadczenie i widziałam, jak studenci przyjmowali Samouczek,
starałam się w kolejnych jego wersjach zapobiegać problemom, jakie napotykali. Korzystałam przy
tym z pomysłów obecnych w rozmaitych – znakomitych pod różnymi względami – podręcznikach
logiki, m.in.
• Merrie Bergmann, Jamesa Moora, Jacka Nelsona, The Logic Book (New York, McGraw Hill,
1998) – z którego pochodzi system dowodzenia SD,
• Virginii Klenk, Understanding Symbolic Logic (Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall, 2002)
– który jest najprzystępniej napisanym podręcznikiem logiki, z jakim się zetknęłam, i z któ-
rego pochodzą niektóre rozstrzygnięcia dotyczące podziału materiału,
• Irvinga M. Copiego, Carla Cohena, Introduction to Logic (Upper Saddle River, NJ: Prentice
Hall, 2002) – który zawiera innowatorskie ćwiczenia na dowodzenie,
• Barbary Stanosz, Ćwiczenia z logiki (Warszawa: PWN, 1998) – który również zawiera
znakomite ćwiczenia,
a niebagatelną inspiracją były także podręczniki do nauczania wstępnego Wesoła szkoła, z których
korzystały moje córeczki.
Uwaga o symbolach spójników zdaniowych
Symboli spójników zdaniowych jest tak wiele, jak wiele jest podręczników. Często wybór symboli
spójników jest podyktowany względami quasi-merytorycznymi. W ten sposób na przykład elegancko
jest wybrać symbole: ~, , ∨, → i odpowiednio dla negacji, koniunkcji, alternatywy, implikacji
i równoważności, a pó niej na potrzeby logiki kwantyfikatorów dobrać symbole i ∨
dla kwantyfi-
katora ogólnego i szczegółowego. Taki dobór podkreśla na przykład zależność między implikacją
a równoważnością, czy między koniunkcją (alternatywą) a kwantyfikatorem ogólnym (szczegółowym).
Jednakże w podstawowym podręczniku logiki względy elegancji muszą ustąpić względom
pedagogicznym. Dobór symboli w Samouczku jest podyktowany przede wszystkim tym, aby symbole
jak najbardziej różniły się między sobą, a nie tym, by siebie przypominały tam, gdzie takie
przypominanie jest uzasadnione w taki czy inny sposób. Dlatego przyjmiemy symbole ~, •, ∨, → i ≡
odpowiednio dla negacji, koniunkcji, alternatywy, implikacji i równoważności. Taki dobór ma owo-
cować m.in. tym, że na przykład prawa dystrybucji będą bardziej przejrzyste dla oka. Wystarczy po-
równać ich zapisy (w lewej kolumnie zapis, gdzie symbol koniunkcji jest odwróconym symbolem
alternatywy, a w prawej kolumnie znaki te znacznie się różnią kształtem):
[(p ∨ q) r] ≡ [(p r) ∨ (q r)] [(p ∨ q) • r] ≡ [(p • r) ∨ (q • r)]
[(p q) ∨ r] ≡ [(p ∨ r) (q ∨ r)] [(p • q) ∨ r] ≡ [(p ∨ r) • (q ∨ r)]
x Logika nie gryzie
Podzi kowania
Pragnę podziękować szerokim rzeszom studentów, którzy przechodzili przez różne stadia Samouczka,
wychwytywali liczne błędy i uczulali mnie na rozmaite niedociągnięcia. Co prawda jedna studentka
(bąd student) sądziła, że umieszczałam te błędy umyślnie w celach dydaktycznych, nie doceniała
jednak trudów redagowania takich ćwiczeń. Mogę jedynie zagwarantować, że żaden umyślny błąd w
tym wydaniu nie istnieje. Pozostaje mieć nadzieję, że wspólnymi siłami wykorzeniliśmy wszystkie
inne, za co szczególnie dziękuję: Beacie Kędzierskiej, Agnieszce Modelewskiej, Monice Mościńskiej,
Marcie Odrzywolskiej, Markowi Pustule, Katarzynie Pó niak, Magdalenie Różyckiej, Joannie
Ruszczak, Grażynie wierad, Mariuszowi Wilkowi, a najsolenniej Adrianowi Andrzejowi
Ziółkowskiemu, który skrupulatnie wykonał wszystkie ćwiczenia, wyłapując sporo błędów, a także
zasugerował szereg poprawek w ostatecznej wersji Samouczka.
Samouczek chciałabym zadedykować prawdziwym nauczycielom, z którymi dane mi było się
zetknąć na różnych etapach mojej edukacji: pamięci Hanny Maszewskiej (Szkoła Podstawowa nr 69
w Poznaniu) – znakomitej nauczycielce matematyki, której w pó niejszych latach wdzięczni za naukę
byli nawet najbardziej jej niecierpiący słabeusze, Colinowi D.O. Jenkinsowi (Atlantic College, Walia)
– wspaniałemu nauczycielowi biologii, który nawet najbardziej romantyzującego ucznia potrafiłby
przekonać, że wkuwanie bywa niekiedy pożyteczne i że nie musi być odtwórcze, Michaelowi
Treismanowi (Oxford University) – psychologowi, który nie wahał się marnować swego czasu dla
studentów tego pragnących, oraz Kennethowi Mandersowi (University of Pittsburgh) – filozofowi i hi-
storykowi matematyki, a także znakomitemu nauczycielowi logiki, którego niewykonalne prace
domowe potrafiły tak wiele nauczyć.
1. WPROWADZENIE. O WNIOSKOWANIU
Mówi się niekiedy, że logika jest nauką o myśleniu. W odróżnieniu jednak od psychologii logika jest
nauką myślenia prawidłowego. Logika jest nie tylko nauką o my leniu, ale jest nauką my lenia: uczy
nas myśleć poprawnie, a precyzyjniej – uczy nas wnioskować poprawnie. Wnioskowanie bowiem – i to
wnioskowanie pewnego rodzaju – będzie tym fragmentem myślenia, którym będziemy się zajmować.
1.1. Poj cie wnioskowania i rodzaje wnioskowa

Wnioskowanie to uznanie pewnego zdania (tzw. wniosku) na podstawie pewnych wcześniej uznanych
zdań (tzw. przesłanek). Rozważmy – przewijający się już w pracach logików starożytnych – przykład
wnioskowania:
Wszyscy ludzie są śmiertelnikami.
Sokrates jest człowiekiem. przesłanki
Sokrates jest śmiertelnikiem. wniosek

Przyjęło się, aby wniosek oddzielać od przesłanek poziomą kreską. Zastępuje ona takie słowa, jak
‘zatem’, ‘stąd’ itp.
Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje wnioskowań: dedukcyjne i niededukcyjne.
Wnioskowania dedukcyjne są logicznie prawidłowe w tym sensie, że uznając przesłanki, nie można nie
uznać wniosku – wniosek wynika bowiem logicznie z przesłanek. Inaczej mówiąc, są to rozumowania,
gdzie prawdziwość przesłanek jest gwarantem prawdziwości wniosku. Powyższy przykład jest
przykładem logicznie prawidłowego wnioskowania dedukcyjnego. Ktokolwiek uznaje za prawdziwe
zdanie ‘Wszyscy ludzie są śmiertelnikami’ oraz zdanie ‘Sokrates jest człowiekiem’, nie może uznać za
fałszywe zdania ‘Sokrates jest śmiertelnikiem’. Gdyby ktoś uznający te przesłanki za prawdziwe
twierdził jednak, że wniosek jest fałszywy, to musielibyśmy uznać albo że nie rozumie któregoś z tych
zdań, albo że jest istotą irracjonalną.
Wpiszcie logicznie wynikający wniosek w następującym przykładzie.
Jaś zaprosi do kina albo Jadzię, albo Zdzisię.
Jaś jednak nie zaprosi Jadzi.
Zakładam, że nie mieliście ani cienia wątpliwości, iż należało tu wpisać, że Jaś zaprosi Zdzisię do kina.
Ten fakt – tj. fakt, że nie mieliście wątpliwości, jaki wniosek wynika z przesłanek – jest istotny. Jest to
przejaw tego właśnie, na czym wnioskowanie dedukcyjne polega. Ktoś, kto przyjmuje wymienione
przesłanki, nie mo e twierdzić, że Jaś nie zaprosi do kina Zdzisi. Mógłby tak twierdzić, gdyby nie
zgadzał się z którąś z przesłanek, ale nie mo e tak twierdzić, jeżeli przesłanki uznaje.
Wnioskowania niededukcyjne natomiast są wnioskowaniami, w których prawdziwość
wniosku nie jest zagwarantowana, lecz co najwyżej uprawdopodobniona przez prawdziwość
przesłanek. Klasa wnioskowań niededukcyjnych obejmuje m.in. wnioskowania indukcyjne (podwójna
kreska ma przypominać o niededukcyjności tych wnioskowań):
Wszystkie zaobserwowane dotąd łabędzie były białe.

Wszystkie łabędzie są białe.
Formuła E = mc2 stosuje się do wszystkich zaobserwowanych dotąd ciał fizycznych.
Formuła E = mc2 stosuje się do wszystkich ciał fizycznych.
2 Logika nie gryzie
W przeciwieństwie do wnioskowań dedukcyjnych, wnioskowania indukcyjne są zawodne. Powyższe

przykłady dobrze to ilustrują – oba są rozumowaniami tego samego typu, jednak w pierwszym
przypadku wniosek jest – już wiemy – fałszywy, a w drugim przypadku – o ile wiemy – wniosek jest
prawdziwy.
W dalszym ciągu przedmiotem naszych rozważań będą wyłącznie wnioskowania dedukcyjne.
Mówiliśmy wyżej o wnioskowaniach logicznie prawidłowych. Warto zwrócić uwagę na
ważną kwestię terminologiczną: wnioskowania mogą być logicznie prawidłowe lub logicznie
nieprawidłowe; zdania natomiast mogą być prawdziwe lub fałszywe, lecz nie mogą być logicznie
prawidłowe lub nieprawidłowe.
zdania wnioskowania
prawdziwe fałszywe prawidłowe nieprawidłowe

(poprawne) (niepoprawne)
Uwaga. Nonsensem jest powiedzieć, że wnioskowanie jest prawdziwe lub fałszywe, tak samo
jak nonsensem jest powiedzieć, że zdania są logicznie prawidłowe lub logicznie nieprawid-
łowe.
Trzy dzia y logiki: syntaktyka, semantyka, pragmatyka
Wyróżniamy trzy podstawowe działy logiki: syntaktykę, semantykę i pragmatykę. Syntaktyka

zajmuje się składnią, a ogólniej własnościami strukturalnymi języka, pomijając przy tym jego aspekt
znaczeniowy. Znaczeniem, czy sensem wyrażeń języka zajmuje się semantyka. Natomiast
pragmatyka zajmuje się związkami między – zarówno językowym, jak i pozajęzykowym –
kontekstem wypowiedzi a ich treścią.
Różnice w sposobie podejścia charakterystycznym dla tych trzech działów można
zobrazować na przykładzie wyrażenia ‘bez’. Przyjrzyjmy się następującym trzem wyrażeniom:
bez a lilac bush Syringa vulgaris
Logik zajmujący się semantyką widzi, że mamy tu do czynienia z jednym i tym samym – wszystkie
te wyrażenia oznaczają ten sam krzew. Logik zajmujący się syntaktyką natomiast widzi trzy
zupełnie różne struktury – ‘bez’ jest wyrażeniem prostym, pozostałe są złożone. Można powiedzieć
nieco obrazowo, że syntaktyka zajmuje się samym językiem – w abstrakcji od jego relacji ze
światem. Semantyka natomiast zajmuje się relacją języka do świata, zwaną też interpretacją.
Pragmatyka logiczna natomiast jest dziedziną, w której bada się kontekst użycia wyrażeń.
Może się na przykład zdarzyć, że pewna osoba nie znając się na krzakach, wskaże na kwitnący krzak
Syringa vulgaris i powie: „Kwiaty tych krzaków pięknie pachną”. Jej wypowied można
jednoznacznie rozumieć tylko w odwołaniu do ściśle określonego kontekstu.
Wprowadzenie 3
1.2. Logiczny schemat wnioskowa

Wpiszcie wnioski w następujących wnioskowaniach:
Jan skręci w prawo lub w lewo. Kamila zje sernik lub lody.
Jan nie skręci w lewo (bo droga jest Kamila nie zje lodów (bo właśnie się
zablokowana). skończyły).
Sokrates jest śmiertelnikiem. Sokrates jest zarozumiały.
Leś dostanie królika lub chomika. Róża pójdzie do kina lub do teatru.
Leś nie dostał chomika. Róża nie poszła do teatru.
Sokrates jest zarozumiały. Sokrates jest zarozumiały.
Jak wspominaliśmy fakt, że nie macie kłopotów z dopisaniem wniosków w tych rozumowaniach, jest
jednym z przejawów ich logicznej prawidłowości (oraz prostoty – w przypadku rozumowań bardziej
skomplikowanych nasze logiczne intuicje często nas zwodzą).
Przyjrzyjcie się im dokładniej. Wszystkie te wnioskowania są do siebie podobne. Mają
identyczną strukturę. Rozpiszcie je szczegółowiej według przykładu (zwróćcie uwagę, żeby w każdej
ramce znalazło się pełne zdanie):
Jan skręci w prawo lub Jan skręci w lewo. Jan skręci w prawo lub Jan skręci w lewo.
Nieprawda, że Jan skręci w lewo. Nieprawda, że Jan skręci w lewo.
Jan skręci w prawo. Jan skręci w prawo.
Jan skręci w prawo lub Jan skręci w lewo. Jan skręci w prawo lub Jan skręci w lewo.
Nieprawda, że Jan skręci w lewo. Nieprawda, że Jan skręci w lewo.
Jan skręci w prawo. Jan skręci w prawo.
Różne ramki sygnalizują, że w tak obramowanych miejscach muszą się znajdować te same zdania. Aby
uprościć sobie życie, logicy – zamiast obramowań i wolnych miejsc – stosują po prostu zmienne.
W logice zdań stosuje się wyłącznie tzw. zmienne zdaniowe, zapisywane z małej litery: p, q, r itd.
Powyższy schemat rozumowania można zatem zapisać prościej:
p lub q.
Nieprawda, że q
p
gdzie zmienna p jest po prostu nazwą miejsca do podstawiania zdań, które znaczyliśmy prostokątną
ramką, a zmienna q jest nazwą miejsca do podstawiania zdań, które znaczyliśmy ramką zaokrągloną.
Ten schemat wnioskowania (zwany też modus tollendo ponens) jest schematem wszystkich
czterech wnioskowań, od których wyszliśmy. Te cztery wnioskowania są podstawieniami tego schema-
tu wnioskowań – tj. wnioskowaniami powstałymi na skutek podstawienia zdań pod zmienne (w taki
sposób, że pod każdą zmienną danego typu podstawiane jest dokładnie to samo zdanie). Nie są to oczy-
wiście jedyne podstawienia tego schematu wnioskowań – jest ich bowiem nieograniczenie wiele.
Pojęcia schematu wnioskowania i jego podstawienia nie będziemy jeszcze systematycznie
utrwalać – zrobimy to nieco pó niej. Na razie ważne jest, abyście poznali dość osobliwy fakt, a mia-
nowicie, że wnioskowania s prawid owe (resp. nieprawid owe) ze wzgl du na swój schemat
logiczny. Znaczy to, że jeżeli schemat logiczny danego wnioskowania jest logicznie prawidłowy, to
ka de wnioskowanie będące podstawieniem tego schematu jest również logicznie prawidłowe; jeżeli
schemat logiczny danego wnioskowania jest logicznie nieprawidłowy, to ka de wnioskowanie będące
podstawieniem tego schematu jest również logicznie nieprawidłowe.
4 Logika nie gryzie
1.3. Prawid owo wnioskowa a prawda

Między prawidłowością wnioskowania a prawdziwością przesłanek i wniosku zachodzi ciekawa,
aczkolwiek niełatwa do zrozumienia, relacja. Okazuje się, że jeżeli wnioskowanie jest prawidłowe,
a wszystkie jego przesłanki są prawdziwe, to wniosek musi być prawdziwy – niemożliwe jest, aby
wniosek był fałszywy. Natomiast jeżeli albo wnioskowanie jest nieprawidłowe, albo któraś z przesła-
nek jest fałszywa, to wartość logiczna wniosku nie jest przesądzona – wniosek może być fałszywy, lecz
może być prawdziwy. atwiej będzie to zrozumieć, zerkając na poniższą tabelkę.
przesłanki
prawdziwe fałszywe
wniosek może być
wniosek musi być
wnioskowanie
prawidłowe prawdziwy lub fałszywy

prawdziwy
(por. §1.3.1, niżej)
wniosek może być
wniosek może być
nieprawidłowe prawdziwy lub fałszywy
prawdziwy lub fałszywy
(por. §1.3.2, niżej)
Należy jednak zwrócić uwagę, że nie zachodzą tu proste relacje. Na przykład wcale nie jest prawdą, że
jeśli wniosek jest fałszywy, to wnioskowanie jest nieprawidłowe, albo że jeżeli przesłanka jest
fałszywa, to wnioskowanie jest nieprawidłowe. Chwila zastanowienia uświadomi Wam, że tak istotnie
powinno być – w końcu możemy dobrze (tj. prawidłowo) rozumować, opierając się na nieprawdziwych
informacjach. Prawidłowość rozumowania dotyczy wyciągania konsekwencji z tego, co nam jest dane,
ale to, co nam jest dane, może się okazać fałszem. Jednocześnie jednak mimo że związek
prawidłowości z prawdą nie jest prosty, to jakiś musi być – takim minimalnym wymogiem jest, aby
prawidłowe rozumowanie zachowywało prawdę, tj. aby niemożliwe było wyciągnięcie fałszywych
wniosków z prawdziwych przesłanek.
1.3.1. Je eli przes anki s fa szywe, to nie jest przes dzona warto logiczna wniosku
Wnioskowanie może być prawidłowe, mimo że przesłanki są fałszywe. W takim jednak wypadku, tj.
gdy wnioskowanie jest prawidłowe, a przesłanki są fałszywe, wartość logiczna wniosku nie jest
przesądzona. Wniosek może w takiej sytuacji być fałszywy lub prawdziwy. Oto przykład takiego
wnioskowania, którego wniosek jest fałszywy:
Wszyscy mężczy ni są wysocy.
Jarosław Kaczyński jest mężczyzną.
Jarosław Kaczyński jest wysoki.
W tym wypadku wnioskowanie jest prawidłowe, lecz jedna z przesłanek – a mianowicie przesłanka
pierwsza – jest fałszywa: nie wszyscy mężczy ni są wszakże wysocy. Wniosek w tym wypadku jest
fałszywy.
Nie jest jednakże tak, że w każdym wnioskowaniu o tej samej strukturze, gdzie pierwsza
przesłanka jest fałszywa, wniosek będzie fałszywy. Oto przykład:
Wszyscy mężczy ni są wysocy.
Michael Jordan jest mężczyzną.
Michael Jordan jest wysoki.
W tym wypadku wnioskowanie jest również prawidłowe, przesłanka pierwsza jest fałszywa, lecz tym
razem wniosek jest prawdziwy.
Wprowadzenie 5
1.3.2. Je eli wnioskowanie jest logicznie nieprawid owe, to warto logiczna wniosku
nie jest przes dzona
Prawdziwość wniosku jest zagwarantowana tylko w wypadku, gdy zarówno przesłanki są prawdziwe,
jak i wnioskowanie jest prawidłowe. Jeżeli wnioskowanie jest nieprawidłowe, to nawet jeśli wszystkie
przesłanki są prawdziwe, wniosek może być fałszywy. Jego fałszywość jednakże też nie jest zagwa-
rantowana – może on być również prawdziwy. Ilustrują to następujące przykłady.
Niektóre kobiety są młode.
Catherine Deneuve jest kobietą.
Catherine Deneuve jest młoda.
Niewątpliwie przesłanki tego wnioskowania są prawdziwe. Wnioskowanie to jednak nie jest
prawidłowe. Chwila refleksji powinna wystarczyć, aby sobie to uświadomić. Przecież z faktu, że nie-
które kobiety są młode, nie wynika nic na temat pewnej konkretnej kobiety. W powyższym
wnioskowaniu, mimo że przesłanki są prawdziwe, wniosek jest fałszywy. Możliwe są jednakże
również nieprawidłowe wnioskowania o prawdziwych przesłankach, gdzie wniosek jest również
prawdziwy. Oto przykład:
Niektóre kobiety są młode.
Britney Spears jest kobietą.
Britney Spears jest młoda.
wiczenie 1.A
Odpowiedz na poni sze pytania, uzasadniaj c swoj odpowied . (Rozwi zania, s. 300).
(a) Czy możemy powiedzieć, jaka jest wartość logiczna wniosku, jeżeli wnioskowanie jest logicznie
prawidłowe, a przesłanki są prawdziwe?
(b) Czy możemy powiedzieć, jaka jest wartość logiczna wniosku, jeżeli wnioskowanie jest logicznie
nieprawidłowe, a przesłanki są fałszywe?
(c) Czy możemy powiedzieć, jaka jest wartość logiczna wniosku, jeżeli wnioskowanie jest logicznie
prawidłowe, a wartość logiczna przesłanek nie jest znana?
(d) Czy możemy powiedzieć, jaka jest wartość logiczna wniosku, jeżeli przesłanki są fałszywe, ale nie
wiemy, czy wnioskowanie jest logicznie prawidłowe?
(e) (Trudne) Pewne wnioskowanie opiera się na jednej tylko przesłance, z której wyprowadzony
zostaje pewien wniosek. Wiemy, że wnioskowanie to jest logicznie prawidłowe oraz że wniosek jest
fałszywy. Czy możemy powiedzieć, jaka jest wartość logiczna przesłanki tego wnioskowania?
1.4. Zdanie w sensie logicznym

Wnioskując, używamy zdań. Ze zdania ‘Pewien polityk LPR zaproponował poprawkę do ustawy, przy
okazji obrażając połowę osób zebranych na sali’ wynika zdanie ‘Pewien polityk LPR obraził połowę
osób zebranych na sali’. Ktoś, kto uznaje zdanie pierwsze, musi uznać (jako wniosek) zdanie drugie.
Nie wszystkie wypowiedzi – a nawet nie wszystkie zdania w sensie gramatycznym – nadają
się do wnioskowania. We my taką wypowied , jak „Hej!”. Nie wynika z niej wszakże nic. Być może
ktoś kogoś w ten sposób woła, ale równie dobrze może go pozdrawiać, strofować, chwalić itd. W każ-
dym razie sama ta wypowied zawiera niejako za mało informacji, aby stanowić podstawę
wnioskowania.
Logika zdań opiera się na pojęciu zdania w sensie logicznym. Jest to takie zdanie, które
zawiera dość informacji, aby posiadać tzw. wartość logiczną, tj. aby być prawdziwe bąd fałszywe.
Zdanie w sensie logicznym jest to wypowied posiadająca wartość logiczną: jest albo
prawdziwa, albo fałszywa.
6 Logika nie gryzie
Okazuje się bowiem, że nie wszystkie zdania w sensie gramatycznym posiadają wartość logiczną.
Dzieje się tak dlatego, że nie wszystkie zdania w sensie gramatycznym jednoznacznie stwierdzają, że
jest tak a tak, a zatem nie są to zdania, które w ogóle podlegają ocenie jako zdania prawdziwe czy
fałszywe.
1.4.1. Wieloznaczno ci
Rozważmy następującą wypowied :
(1) Czy jesteście już bardzo znudzeni?
Wypowied (1) jest niewątpliwie zdaniem w sensie gramatycznym. Czy jest jednak zdaniem
w sensie logicznym? Zastanówcie się, po pierwsze, czy zdanie (1) jest prawdziwe, czy może fałszywe?
Jeśli jesteście skonsternowani, to dobrze. Co to niby miałoby znaczyć, że pytanie to jest prawdziwe lub
fałszywe? Prawdziwa lub fałszywa mogłaby być odpowied na to pytanie. Pytanie natomiast nie może
być ani prawdziwe, ani fałszywe. Pytanie nie jest wypowiedzią, która ma wartość logiczną. Dzieje się
tak dlatego, że pytając, nic jeszcze nie stwierdzamy – właśnie po to, aby móc coś stwierdzić, pytamy.
Wypowied (1) nie jest zatem zdaniem w sensie logicznym.
Rozważmy inną wypowied :
(2) Dziekani nie dali studentom pozwolenia na demonstrację, ponieważ byli
skinheadami.
Czy wypowied (2) jest zdaniem w sensie logicznym? Niewątpliwie jest to zdanie próbujące coś
stwierdzić (jest to zdanie twierdzące w sensie gramatycznym), lecz aby być zdaniem w sensie logicz-
nym, musiałoby być jednoznaczne. Zdanie (2) nie jest jednoznaczne, gdyż niewiadomo do kogo odnosi
się określenie ‘skinheadzi’. Oczywistej dwuznaczności zdania (2) pozbawiają następujące wypowiedzi:
(2 ) Dziekani nie dali studentom pozwolenia na demonstrację, ponieważ studenci
byli skinheadami.
(2 ) Dziekani nie dali studentom pozwolenia na demonstrację, ponieważ dziekani
byli skinheadami.
Dwuznaczna jest też np. wypowied :
(3) W księgarni Alicji zrobiło się duszno.
która może znaczyć albo:
(3 ) Alicji zrobiło się duszno w księgarni.
albo:
(3 ) Zrobiło się duszno w księgarni Alicji.
Zdania używające tzw. wyrażeń okazjonalnych (‘ja’, ‘ty’, ‘on’, ‘teraz’, ‘tu’) są ze swej natury
wieloznaczne, gdyż ich znaczenie jest niedookreślone przez wypowied językową – pełna jej treść
dostępna jest dopiero po zbadaniu kontekstu wypowiedzi. Przykładem niech będzie:
(4) Jestem tu.
Mogłoby się wydawać, że ta wypowied jest prawdziwa. Zastanówmy się jednak, co ona właściwie
znaczy? Wypowiadając te słowa, jestem przekonana, że mówię prawdę, ponieważ uznaję za prawdziwe
zdanie:
(4 ) Katarzyna Paprzycka jest w swoim gabinecie.
Z pewnością wypowiadając zdanie ‘Jestem tu’, jesteście również przekonani o jego prawdziwości, lecz
Wasza wypowied znaczy już co innego:
(4 ) ______________________ jest jest ________________________.

imi i nazwisko miejsce pobytu
Ktoś jeszcze inny może wypowiedzieć te same słowa i znaczyć one będą ponownie coś innego. Sło-
wem wypowiedzi, w których występują wyrażenia okazjonalne, nie są zdaniami w sensie logicznym.
Wprowadzenie 7
Przykłady te wskazują na to, że zdania w sensie logicznym muszą być w pełni „dopowiedzia-
ne” – musi być jasne i jednoznaczne, co stwierdzają, gdyż inaczej nie można dokonać oceny takiego
zdania jako prawdziwego lub fałszywego. Należy jednak zwrócić uwagę, że fakt, iż zdania w sensie
logicznym muszą posiadać wartość logiczną wcale nie znaczy, że będziemy w stanie stwierdzić, czy są
fałszywe, czy też prawdziwe.
Większość zdań języka naturalnego, to zdania, które nie są zdaniami w sensie logicznym.
Dzieje się tak choćby dlatego, że większość z takich zdań jest wypowiadana w określonym kontekście
(w określonym miejscu, w określonym czasie, w określonej sytuacji społecznej itd.). Wypowiadając
takie zdanie, jak
(5) Prezydentem RP jest Lech Kaczyński.
nie widzimy powodu, aby wyra nie określić czas, w którym zdanie to jest wypowiadane, choć
niewątpliwie jest on istotny ze względu na wartość logiczną zdania, bo przecież kadencje prezydenckie
kiedyś się kończą. Podobnie jest nawet ze zdaniami, które mogłyby się nam wydawać od czasu
niezależne:
(6) Warszawa jest stolicą Polski.
Jest to zdanie, którego wartość logiczna może nie ulega zmianie tak często, jak zdanie o obecnym
prezydencie, niemniej wartość logiczna tego zdania zależy od czasu, w którym jest wypowiadane.
Inaczej się sprawy mają ze zdaniami:
(5 ) W 2007 roku prezydentem RP jest Lech Kaczyński.
(6 ) W 2007 roku Warszawa jest stolicą Polski.
Nieważne w którym roku zdania te będą wypowiedziane – zawsze będą prawdziwe. Zdania (5 ) i (6 ) są
zdaniami w sensie logicznym, a można je z powodzeniem uznać za zdania dookreślające sens
wypowiedzi (5) i (6).
Innym problemem występującym w języku naturalnym jest to, że duża część pojęć, których
używamy, to tzw. pojęcia nieostre. Klasycznym przykładem pojęcia nieostrego jest pojęcie łysości.
Widzimy zdecydowaną różnicę między kimś, kto jest łysy (np. ma zgoloną głowę), a kimś, kto nie jest
łysy (np. ma bujną czuprynę). Jednak gdybyśmy mieli określić, gdzie przebiega granica między byciem
łysym a byciem niełysym, to nie można jej ściśle określić. Jeżeli ktoś ma 0 włosów na głowie, to jest
łysy. Jeżeli ktoś ma 1 włos na głowie, to jest łysy. Jeżeli ktoś ma 2 włosy na głowie, to jest łysy. Jeżeli
ktoś ma 3 włosy na głowie, to jest łysy... A jeżeli ktoś ma 10 000 włosów na głowie, to nie jest łysy.
I tak dalej. Być może gdzieś przebiega granica, ale nie umiemy stwierdzić gdzie, a być może takiej
granicy w ogóle nie ma. O tym, że jest to powszechna cecha pojęć naturalnych, łatwo się przekonać,
dokonując refleksji choćby nad pojęciem miłości.
W Samouczku – jak i w każdym wstępnym wykładzie logiki – musimy od tego typu proble-
mów abstrahować. Są one podejmowane w prężnie rozwijającej się dziedzinie pragmatyki logicznej,
w której podejmowane są coraz to nowe uwarunkowania wypowiedzi przez kontekst. W dalszym ciągu
Samouczka będziemy też używać jako przykładów nie tylko zdań w sensie logicznym, lecz również
zdań, do których bez większych kłopotów jesteśmy w stanie podać dookreślające je zdania w sensie lo-
gicznym – w rozsądnych granicach.
wiczenie 1.B
adna z poni szych wypowiedzi nie jest zdaniem w sensie logicznym. Wyja nij, dlaczego. (Rozwi zania, s. 300).
(a) Czy Roman Giertych rozgotował kalafior?

(b) Nie ma takiej siły, która mogłaby go powstrzymać.
(c) Był tam Leszek Miller.
(d) Jego przyjaciele rozeszli się po lesie.
(e) Jan Maria Rokita podstępnie podkradł się do mojej spiżarni.
(f) Czy Andrzej Lepper przylepił się do słoika z miodem?
(g) Co by to było, gdyby dzieci wiedziały więcej od polityków?!
8 Logika nie gryzie
1.4.2. Zdania w sensie logicznym mog by wyra one wieloma zdaniami

Zdanie w sensie logicznym ma jednoznacznie wyrażać pewną treść. Otóż niejednokrotnie jest tak, że tę
samą treść możemy wyrazić różnymi zdaniami języka polskiego:
(1a) Królewna Zuzanna jest zakochana w panu Barabanie.
(1b) W panu Barabanie zakochana jest królewna Zuzanna.
Zdania te wyrażają tę samą treść, choć inaczej rozkładają akcenty. W logice zdań abstrahuje się od
takich elementów pragmatycznych wypowiedzi i uznaje się, że zdania te wyrażają tę samą treść. Inny-
mi słowy, zdaniom (1a) i (1b) przyporządkowane jest jedno zdanie w sensie logicznym.
Innym przykładem mogą być następujące wypowiedzi, które odnoszą się do tego samego
zdarzenia, choć brzmią inaczej ze względu na czas, w którym są wypowiadane (odnotowany w nawia-
sach):
(2a) Lech Kaczyński odwołuje spotkanie na szczycie w Weimarze [wypowiedziane
2 lipca 2006 roku].
(2b) Lech Kaczyński odwoła spotkanie na szczycie w Weimarze [wypowiedziane
2 czerwca 2006 roku].
(2c) Lech Kaczyński odwołał spotkanie na szczycie w Weimarze [wypowiedziane
2 sierpnia 2006 roku].
Zdaniom tym przyporządkowane jest jedno zdanie w sensie logicznym oparte na fakcie, że Lech
Kaczyński z powodu choroby nie mógł być obecny na zaplanowanym na 3 lipca 2006 roku spotkaniu
Trójkąta Weimarskiego.
1.5. Wnioskowanie logicznie nieprawid owe

Aby lepiej intuicyjnie uchwycić, na czym polega prawidłowość wnioskowań, dobrze jest przyjrzeć się
wnioskowaniom nieprawidłowym. Przyjrzymy się niektórym błędom logicznym, popełniania których
powinniście się wystrzegać.
1.5.1. B d ekwiwokacji
W następującym rozumowaniu popełniony jest błąd ekwiwokacji – użyte jest pewne słowo, lecz
w dwóch różnych znaczeniach.
Ludzie składają się w ponad 90% z wody.
Wartość wody szacuje się na ok. 1zł za litr.
Wartość człowieka można oszacować na ok. 300zł.
W tym przypadku słowem użytym w dwóch różnych znaczeniach jest słowo ‘wartość’. W przesłance
drugiej mowa jest o wartości ekonomicznej, we wniosku natomiast o wartości aksjologicznej, która nie
jest przeliczalna na wartość monetarną.
Piękny przykład ekwiwokacji podaje Krzysztof Szymanek (Sztuka argumentacji. Słownik
terminologiczny, Warszawa: PWN, 2004):
Kto ukończył osiemnaście lat, może kupić samochód.
Kto może kupić samochód, ma dużo pieniędzy.
Kto ukończył osiemnaście lat, ma dużo pieniędzy.
Tym razem słowo ‘może’ występuje w dwóch różnych znaczeniach. W pierwszej przesłance ‘może
kupić samochód’ znaczy tyle, co ‘ma prawo kupić samochód’; natomiast w drugiej przesłance ‘może
kupić samochód’ znaczy tyle, co ‘stać go na samochód’.
Innym przykładem ekwiwokacji jest następujące wnioskowanie:
Tylko studenci mają indeksy.
adna studentka nie jest studentem.
adna studentka nie ma indeksu.
Wprowadzenie 9
W tym wypadku ródłem błędu ekwiwokacji jest słowo ‘student’, które w języku polskim oznacza albo
studentów-mężczyzn albo studentów w ogóle bez względu na płeć. W pierwszej przesłance słowo
‘student’ występuje w swym ogólnym sensie, a w drugiej – w sensie zawężonym do mężczyzn.
1.5.2. B dne ko o
Wyobra my sobie, że ktoś wypowiada się w następujący sposób: „Oczywiste jest, że Bóg istnieje. Tak
mówi Biblia. A to, co mówi Biblia możemy przyjąć za prawdę, gdyż Biblia jest przecież słowem
Boga”.
Według Biblii Bóg istnieje.
To, co mówi Biblia jest prawdziwe, gdyż Biblia jest słowem Boga.
Bóg istnieje.
Kłopot z tym rozumowaniem z pewnością nie polega na tym, że któreś ze zdań jest jawnie fałszywe.
Problem polega na tym, że wnioskowanie to nie ma żadnej mocy przekonującej, ponieważ tylko ktoś,
kto uznaje wniosek, może uznać przesłankę drugą – gdyby ktoś nie był przekonany co do istnienia
Boga (gdyby np. swój sąd na ten temat zawieszał, to nie mógłby twierdzić, że to, co mówi Biblia, jest
prawdziwe, gdyż jest słowem Boga).
Analogicznym błędem błędnego koła jest obarczone następujące rozumowanie: „Gazeta
Wyborcza jest dobrą i rzetelną gazetą. Wiem o tym stąd, że ukazał się w niej niedawno artykuł, w któ-
rym znalazła się w czołówce gazet pod względem rzetelnego przekazywania informacji”.
1.5.3. Non sequitur (b d formalny)

Niekiedy wniosek po prostu nie wynika z przesłanek mimo pewnych pozorów «logiczności».
Niektórzy ludzie są złymi nauczycielami.
Niektórzy nauczyciele są złymi lud mi.
Zwróćcie uwagę, że rozumowanie to jest ewidentnie błędne, mimo że – w tym wypadku – zarówno
przesłanka, jak i wniosek są prawdziwe.
Kategoria błędu non sequitur jest niezwykle pojemna. Nazwa tego błędu znaczy po łacinie po
prostu „nie wynika”. Obejmuje się nią zatem wnioskowania błędne, ale niekoniecznie charakteryzujące
się jakimś wspólnym rodzajem błędu.
2. PI SPÓJNIKÓW ZDANIOWYCH
Cele
Umiejętność rozróżnienia między zdaniami złożonymi i prostymi.
Umiejętność tworzenia legendy symbolizacji.
Znajomość funktorów negacji, koniunkcji, alternatywy, równoważności i implikacji (w tym
ich matryc logicznych).
Umiejętność symbolizowania nieskomplikowanych zdań języka naturalnego.
2.1. Logika zda w ród innych logik

Jednym z celów logiki jako nauki jest uchwycenie tego, na czym polega prawidłowość wnioskowania.
Okazuje się to zadaniem wcale nieprostym i logicy podchodzą do niego w kolejnych krokach
proponując teorie logiczne, które coraz lepiej oddają intuicyjnie przez nas wyczuwaną prawidłowość
wnioskowań.
Klasyczna logika zdań jest najprostszą – lecz również najuboższą – teorią logiczną, traktującą
zdania języka naturalnego jako zdania złożone z innych zdań za pomocą tzw. spójników zdaniowych
(wyrażeń takich, jak ‘oraz’, ‘nie’, ‘lub’, ‘jeżeli, to’, ‘zawsze i tylko wtedy’ itd.). Teoria ta pozwala na
uchwycenie bardzo wielu wnioskowań prawidłowych – choć nie wszystkich.
Klasyczna logika kwantyfikatorów pozwala na uznanie za prawidłowe wszystkich
prawidłowych wnioskowań uchwyconych przez logikę zdań oraz wielu wnioskowań przez logikę zdań
nieuchwyconych. Dzieje się tak m.in. dlatego, że logika kwantyfikatorów dysponuje bardziej
szczegółowymi narzędziami analizy zdań złożonych. Rozpoznaje nie tylko spójniki zdaniowe, lecz
również tzw. kwantyfikatory, czyli wyrażenia takie, jak ‘wszystkie’, czy ‘niektóre’. Logiki modalne
wzbogacają logikę kwantyfikatorów o tzw. wyrażenia modalne, takie jak ‘konieczne’ i ‘możliwe’.
Logiki deontyczne analizują zdania ze względu na występowanie wyrażeń takich, jak ‘ma prawo’ oraz
‘ma obowiązek’. I tak dalej.
2.2. Zdania proste i zdania z o one

Powiedzieliśmy już – i będziemy wielokrotnie powtarzać – że wnioskowania są logicznie prawidłowe
ze względu na swój schemat logiczny. Z kolei schemat logiczny wnioskowań musi być odpowiednio
złożony, aby wnioskowania mogły być logicznie prawidłowe. Fundamentalną kwestią staje się zatem
pytanie o naturę logicznej złożoności zdań.
W logice zdań zdaniami złożonymi są wszelkie zdania, które zostały złożone z innych zdań za
pomocą takich spójników zdaniowych, jak ‘nie’, ‘i’, ‘lub’, ‘jeżeli, to’ oraz ‘zawsze i tylko wtedy, gdy’.
Pozostałe zdania to tzw. zdania proste. Następujące zdania są zdaniami złożonymi w logice zdań
(podkreślone zostały spójniki zdaniowe):
Karolek nie zapytał, która jest godzina.
Zuzia pożyczyła Tomkowi książkę i oddała mu zeszyt.
Ala dostanie kotka lub pieska.
Jeżeli Krzyś nie przeprosi Krysi, to ona nie umówi się z nim na randkę.
Pięć spójników zdaniowych 11
Przykłady zdań prostych w logice zdań to:

Marszałek Sejmu zdementował pogłoski, jakoby prace nad ustawą nadal trwały.
Marysia dostanie chomika.
Mistrzem długich zdań był Hegel, który konstruował zdania długie nawet na parę stron,
co niewątpliwie sprzyjało powstawaniu równie długich, co niezrozumiałych myśli.
Zwróćmy uwagę, że zdania proste logicznie wcale nie muszą być wyrażone prostymi zdaniami języka
polskiego. Za logiczną prostotę zdania odpowiedzialny jest bowiem brak spójników zdaniowych,
a precyzyjniej fakt, iż danego zdania nie można ująć jako zdania powstałego wskutek złożenia innych
zdań za pomocą spójników zdaniowych.
Zdanie z o one (względem logiki zdań) jest to zdanie powstałe z innego zdania (lub
z innych zdań) za pomocą jednego ze spójników zdaniowych.
Pozostałe zdania (tj. zdania nie powstałe z innych zdań za pomocą spójników
zdaniowych) to zdania proste (względem logiki zdań).
Warto na razie nadmienić tylko, że istnieje subtelna różnica między zdaniem złożonym z innych zdań
za pomocą spójników zdaniowych a zdaniem zawierającym spójniki zdaniowe. Są bowiem zdania
zawierające spójniki zdaniowe, które znajdują się w zasięgu tzw. funktorów intensjonalnych. W takich
wypadkach zdania złożone za pomocą funktorów intensjonalnych traktuje się w logice zdań jako
zdania proste, nawet jeżeli w zasięgu tych funktorów występują spójniki zdaniowe. Szerzej o tej
kwestii powiemy w §4.8.3, gdy już trochę lepiej opanujecie podstawy symbolizacji w logice zdań.
wiczenie 2.A „parafaraza zda z o onych”

Dokonaj parafrazy nast puj cych zda z o onych tak, aby uwypukli zdania proste wi zane przez spójniki zdaniowe.
Uwaga: nie martw si tym, e powsta e zdania s stylistycznie upo ledzone. (Rozwi zania, s. 301).
(a) Janosik i Pyzdra odbierali dobra bogatym.

Janosik odbierał dobra bogatym i Pyzdra odbierał dobra bogatym.
(b) Giertych wprowadzi reformę mundurków szkolnych lub oświaty.
(c) Rząd Kaczyńskiego zajmie się reformą zdrowia, jeżeli upora się z lustracją.
Jeżeli RK upora się z lustr, to RK zajmie się reformą
(d) Lepper albo brał łapówki, albo jest o to podejrzewany.
Lepper brał lub Lepper jest podejrz
(e) Ksiądz Rydzyk przeprosił za skandaliczne wypowiedzi i nie wypowiedział słowa ‘przepraszam’.
KR przeprosił za skand i nieprawda, że KR wypowiedział słowa ,p’
wiczenie 2.B „zdania proste i z o one”

Zaznacz zdania proste i z o one. W zdaniach z o onych zaznacz wszystkie spójniki zdaniowe. (Rozwi zania, s. 301).
(a) Tomasz jest kulturalnym mężczyzną, mającym awersję do kobiet w dużych kapeluszach.
(b) Tomasz zaprosił Zuzannę do kina.
(c) Jeżeli Zuzanna nie przyjdzie o umówionej porze, to Tomasz będzie zrozpaczony.
(d) Zuzanna przyszła na czas.
12 Logika nie gryzie
(e) Tomasz nie wierzył własnym oczom.

(f) Zuzanna włożyła największy kapelusz, jaki Tomasz widział w całym swoim życiu bogatym
w doświadczenia z kobietami w dużych kapeluszach.
(g) Tomasz prosił Zuzannę, by zdjęła tę okropność.
(h) Zuzanna zgodziła się nawet pozbyć się kapelusza wtedy i tylko wtedy, gdy Tomasz pozbędzie
się butów kowbojskich lub przynajmniej nie będzie ich wkładał na ich wspólne spotkania.
2.3. Legenda symbolizacji i symbolizacja zda prostych

Logika zdań jest językiem formalnym, za pomocą którego można przedstawiać zdania języka polskie-
go. Taki przekład nazywany jest też „symbolizacją”. Zdania proste będziemy w symbolizacjach przed-
stawiać tzw. stałymi zdaniowymi, którym przyporządkowane są wielkie litery alfabetu (A, B, C itd.).
Jaką stałą zdaniową przyporządkujemy jakiemu zdaniu prostemu jest arbitralne, choć warto
dobierać takie litery, które pomogą nam w zapamiętaniu tego zdania. W wypadku czwórki następują-
cych zdań warto jest wybrać pierwsze litery cech przypisywanych Zuzannie i Tomaszowi:
P: Tomasz jest przystojny.
B: Tomasz jest bogaty.
I: Zuzanna jest inteligentna.
U: Zuzanna jest uboga.
Możliwe są jednak też inne sposoby przypisania stałych zdaniowych (np. w kolejności T, O, Z, U, a na-
wet A, B, C, D). Listę zdań prostych z przypisanymi do nich stałymi zdaniowymi nazywamy legend
bąd kluczem symbolizacji.
Tworząc legendę symbolizacji musimy przestrzegać trzech reguł:
• Jednemu zdaniu w sensie logicznym nie mo na przypisa wi cej ni jednej sta ej zdaniowej.
O regule tej nie wolno nam zapomnieć, gdyż jak pamiętamy jedno zdanie w sensie logicznym
można wyrazić za pomocą wielu zdań języka polskiego. Rozważmy następujący przykład:
S: Stolicą Polski jest Warszawa.
W: Warszawa jest stolicą Polski.
Choć występują tu różne zdania języka polskiego, wyrażają one de facto to samo zdanie
w sensie logicznym. W legendzie wystąpić powinno tylko jedno z tych zdań, np.:
W: Warszawa jest stolicą Polski.
• Jedn sta zdaniow mo na przypisa nie wi cej ni jednemu zdaniu.
Stosowaliśmy już tę regułę wyżej, przypisując różne stałe różnym zdaniom. Pogwałceniem tej
reguły byłoby np.:
Z: Zuzanna jest inteligentna.
Z: Zuzanna jest uboga.
• Nie wolno przypisywa sta ych zdaniowych zdaniom z o onym.

W legendzie nie wolno umieszczać zdań złożonych logicznie. W symbolizacji chodzi o to, by
strukturę zdań złożonych właśnie uwypuklić. W legendzie znale ć się powinny tylko zdania
proste wchodzące w skład zdań złożonych. Nieprawidłowa jest więc legenda następująca:
P: Jeżeli Tomasz jest bogaty, to nie jest on przystojny.
N: Tomasz nie jest przystojny.
Gdyż znajdujące się w niej zdania są utworzone z innych zdań za pomocą spójników
zdaniowych ‘jeżeli, to’ oraz ‘nie’. W legendzie powinny znale ć się tylko zdania proste:
B: Tomasz jest bogaty
P: Tomasz jest przystojny
wiczenie 2.C „legenda symbolizacji”

Skonstruuj legend symbolizacji dla nast puj cego zbioru zda . Zacznij od wypisania wszystkich zda prostych.
Pami taj, e czasami ró ne zdania j zyka polskiego wyra aj to samo zdanie w sensie logicznym. (Rozwi zania,
s. 301-302).
Uwaga. W logice zda zwykle abstrahujemy od czasu. Przyjmuje si , e zdania ‘Tomasz zaprasza Zuzann ’,
‘Tomasz zaprosi Zuzann ’ czy ‘Tomasz zaprosi Zuzann ’ wyra aj to samo zdanie w sensie logicznym. Jest to
uprawnione o tyle, e takie zdania nie s kompletne z logicznego punktu widzenia – musia yby by uzupe nione tak,
aby odnosi y si jednoznacznie do konkretnego zdarzenia. W kontek cie rozmowy o Tomaszu czy Zuzannie zwykle
mamy na my li to samo zdarzenie.
(a)
Tomasz zaprosił Zuzannę do kina.
Jeżeli Zuzanna przyjmie zaproszenie Tomasza, to włoży ona duży kapelusz.
Zuzanna włoży duży kapelusz wtedy i tylko wtedy, gdy zechce dać Tomaszowi nauczkę.
Jeżeli Zuzanna zechce dać Tomaszowi nauczkę, to on nie zaprosi jej do kina.
Legenda symbolizacji:
(b)
Jeżeli Anna umówi się z Jackiem, to Beata umówi się z Grzegorzem.
Jeżeli Beata umówi się z Grzegorzem, to Anna umówi się z Jackiem.
Albo Cecylia albo Danuta umówi się z Hilarym.
Jeżeli Cecylia umówi się z Hilarym, to Anna nie umówi się z Jackiem; jeżeli Danuta umówi się z Hilarym,
to Beata nie umówi się z Grzegorzem.
Legenda symbolizacji:
:
2.4. Negacja
Rozważymy teraz bardziej szczegółowo pięć rodzajów zdań złożonych (negację, koniunkcję,
alternatywę, równoważność i implikację), które powstają z innych zdań za pomocą spójników
zdaniowych (odpowiednio: spójnika negacji, spójnika koniunkcji, spójnika alternatywy, spójnika
równoważności oraz spójnika implikacji). Rozpoczynamy od negacji.
Spójnik negacji: Nieprawda, że
Symbol negacji*:
~ ¬
Schemat logiczny negacji: ~
~p
Człon negacji: p – zdanie negowane
(W ramce _______ może znale ć się dowolne zdanie).
Przykładem negacji jest np. następujące zdanie:

(1) Nieprawda, że świeciło słońce.
Negacja jest zdaniem złożonym: składa się ze spójnika negacji (zwanego też funktorem negacji) oraz
pewnego zdania, zwanego też zdaniem negowanym. Funktor negacji jest funktorem jednoargumento-
wym, ponieważ tworzy zdanie złożone z jednego tylko zdania negowanego. W powyższym przykładzie
zdaniem negowanym jest zdanie ‘ wieciło słońce’.
Spójnik negacji jest spójnikiem (funktorem) jednoargumentowym, gdyż tworzy zdanie (tu:
negację) z jednego tylko zdania. Pozostałe spójniki, które poznamy, to spójniki dwuargumentowe –
tworzące zdania złożone z dwóch zdań.
2.4.1. Matryca logiczna dla negacji

Znaczenie spójnika negacji podane jest w tzw. podstawowej matrycy logicznej dla negacji. W języku
logików: podstawowa matryca logiczna dla negacji wyznacza własności semantyczne spójnika negacji.
W języku laików: podstawowa matryca logiczna dla negacji mówi nam, w jaki sposób wartość logicz-
na negacji zależy od wartości logicznej zdania negowanego.
W przypadku negacji podstawowa matryca logiczna jest niezwykle intuicyjna. Zdanie
negowane może być albo prawdziwe, albo fałszywe. Jeżeli zdanie negowane (p) jest prawdziwe, to
jego negacja (~p) jest fałszywa. Jeżeli zdanie negowane (p) jest fałszywe, to jego negacja (~p) jest
prawdziwa.
Negacja jest prawdziwa zawsze i tylko wtedy, gdy zdanie negowane jest fałszywe.
Zatem: negacja jest fałszywa zawsze i tylko wtedy, gdy zdanie negowane jest
prawdziwe.
(Je eli jest to jasne, to pomi szczegó owe wyja nienia i przejd
do wype nienia poni szej matrycy logicznej na stronie 15).
Rozważmy przykład następującej negacji:

(2) Nieprawda, że filiżanka jest wzorzysta.
*
Innym często spotykanym symbolem negacji jest ‘ ’, wówczas schemat logiczny negacji ma postać: p.
T. Kotarbiński (Kurs logiki dla prawników, Warszawa: PWN, 1975) stosował symbol ‘ ’ (prim) stawiany za
zdaniem, wówczas schemat logiczny negacji ma postać: p . W tzw. notacji polskiej negacja zdania p ma postać:
Np.
Zdaniem negowanym jest zdanie ‘Filiżanka jest wzorzysta’. Zdanie to może być albo fałszywe (0),
albo prawdziwe (1) w zależności od tego, jak się rzeczy w świecie mają.
Rozważmy najpierw przypadek, gdy rzeczy w świecie mają się tak, że zdanie ‘Filiżanka jest
wzorzysta’ jest prawdziwe:
p ~p
[jak się rzeczy w świecie mają] Filiżanka jest wzorzysta. Nieprawda, że filiżanka jest wzorzysta.
1
Jeżeli istotnie jest tak, że filiżanka jest wzorzysta, to gdy ktoś powie, wskazując na nią, „Przecież ta
filiżanka nie jest wzorzysta” (z czego logicy rozumieją „Nieprawda, że filiżanka jest wzorzysta”), to
orzeka on fałsz. Wpiszcie ‘0’ w powyższą rubrykę.
Jeżeli natomiast zdanie ‘Filiżanka jest wzorzysta’ jest w rzeczywistości fałszywe, a więc:
p ~p
[jak się rzeczy w świecie mają] Filiżanka jest wzorzysta. Nieprawda, że filiżanka jest wzorzysta.
0
wówczas gdy ktoś powie „Filiżanka nie jest wzorzysta”, to mówi prawdę (wpiszcie ‘1’ wyżej).
Ta z pozoru banalna matryca logiczna jest w istocie naprawdę niebagatelnym odkryciem
logików, którzy uświadomili sobie, iż wartość logiczna pewnych zdań (m.in. negacji, ale też
wszystkich zdań złożonych za pomocą spójników zdaniowych logiki zdań) jest ściśle zdeterminowana
przez wartość logiczną innych zdań (w przypadku negacji przez wartość logiczną zdania negowanego).
Odkrycie to jest tym bardziej podziwu godne, że ten związek między wartością logiczną negacji a war-
tością logiczną zdania negowanego zachodzi dla wszystkich możliwych zdań, a przynajmniej trudno
nam sobie wyobrazić, by mogło być inaczej (por. ramka, niżej). Ten związek wyrażony jest w formie
podstawowej matrycy logicznej (uzupełnijcie matrycę logiczną, sprawd cie, czy zrobiliście to popraw-
nie, z matrycami na końcu rozdziału):
p ~p
Wartość logiczna negacji: 1 0
0 1
Czy wiesz, e
Jedną z motywacji dla słynnej teorii deskrypcji Bertranda Russella był fakt, iż pewne pary zdań,
z których jedno jest negacją drugiego, zdają się wyłamywać spod ogólnej zasady, że jeżeli jedno
z tych zdań jest fałszywe, to drugie jest prawdziwe. Russell rozważał zdanie:
(1) Obecny król Francji jest łysy.
Zdanie (1) nie wydaje się prawdziwe, bo przecież Francja nie jest monarchią. W takim razie nale-
żałoby uznać je za zdanie fałszywe. Russell zauważył jednak, że analogiczna argumentacja skłoni
nas do uznania za fałszywe zdanie:
(2) Obecny król Francji nie jest łysy.
Zdanie to ponownie nie jest prawdziwe, bo Francja nie ma króla. Ponieważ (2) wydaje się po pros-
tu negacją (1), moglibyśmy przypuszczać, że para tych zdań stanowi kontrprzykład dla uznania po-
wyższej matrycy dla negacji.
Russell sądził jednak, że nie należy odrzucać naszego rozumienia negacji, a raczej należy uz-
nać, że mylimy się, sądząc, że zdanie (2) jest negacją zdania (1). Sugerował on, że głęboka struk-
tura logiczna powyższych zdań zdecydowanie się różni od ich struktury powierzchniowej. Zapro-
ponował, aby zrozumieć zdania (1) i (2) jako zdania złożone (które oddać można dopiero w logice
kwantyfikatorów):
(1 ) Istnieje dokładnie jedna osoba, która jest obecnym królem Francji i jest łysa.
(2 ) Istnieje dokładnie jedna osoba, która jest obecnym królem Francji i nie jest łysa.
Choć teoria deskrypcji Russella zakłada znajomość logiki kwantyfikatorów, to nawet bez jej
znajomości widać, że istotnie (2 ) nie jest negacją (1 ). Negacją (1 ) jest bowiem zdanie:
(N1 ) Nieprawda, że istnieje dokładnie jedna osoba, która jest obecnym królem Francji i jest łysa.
2.4.2. Spójnik negacji w j zyku polskim

W języku polskim funktorowi negacji odpowiada nie tylko wyrażenie ‘nieprawda, że’, lecz również
inne wyrażenia. Następujące zdania są przykładami negacji, które są – z punktu widzenia logiki zdań –
równoznaczne ze zdaniem (1):
(1) Nieprawda, że świeciło słońce.
(2) Słońce nie świeciło.
(3) Fałszem jest twierdzenie, że świeciło słońce.
(4) Kłamstwem byłoby powiedzieć, że świeciło słońce.
(5) Słońce omieszkało zaświecić.
Wszystkie te zdania można przełożyć na język logiki zdań jako zdanie:
[1] ~S
gdzie ‘S’ jest to tzw. stała zdaniowa, zastępująca zdanie ‘ wieciło słońce’. Zdanie [1] nazywamy
symbolizacj zdań (1)-(5) względem legendy ‘S: wieciło słońce’. W powyższych przykładach
zdaniem negowanym jest zdanie proste ‘ wieciło słońce’.
Zdanie negowane może być jednak złożone: w schemacie logicznym negacji ‘~p’ wolno pod
zmienną zdaniową p podstawić dowolnie złożone zdanie, w szczególności można oczywiście
podstawić jedno z powyższych zdań, np. zdanie (2). Powstałe w ten sposób zdanie:
(6) Nieprawda, że słońce nie świeciło.
symbolizujemy (względem powyższej legendy) jako:
[6] ~~S
Zdaniem negowanym może być jeszcze bardziej złożone zdanie:
(7) Byłoby kłamstwem powiedzieć, że nie jest prawdą, że nie świeciło słońce.
którego symbolizacją jest formuła:
[7] ~~~S
I tak dalej.
Celne pytanie: Czy zdanie (7) można przedstawić prościej, tj. za pomocą formuły [1]?
Jest to tym lepsze pytanie, że w tym wypadku istotnie jest tak, jak intuicje nam podpowiadają,
a mianowicie zdania (1) i (7) są logicznie równoważne. W symbolizowaniu stosuje się jednak zasadę,
która głosi, że
Porada babuni
Formuła logiczna winna jak najwierniej oddawać logiczną
strukturę zdania.
Jednym z uzasadnień stosowania tej reguły jest po prostu fakt, że nierzadko bywa, iż nasze przekonania
co do tego, co jest z czym równoważne, są właśnie mylne. Logika ma nam pomóc w logicznym
uporządkowaniu naszych przekonań, a jeżeli tak, to zdania, które przekonania te wyrażają, muszą być
oddane jak najwierniej.
wiczenie 2.D „negacje – 1”
Zapisz odpowiedniki formu logicznych w j zyku polskim. (Rozwi zania, s. 302). N: Alicja pójdzie do nieba.
P: Bogdan pójdzie do piekła.
(a) ~N
(b) ~~N
(c) ~~P
(d) ~~~P
wiczenie 2.E „negacje – 2”

Dokonaj symbolizacji nast puj cych zda na podstawie legendy. (Rozwi zania, A: Alicja zrobi obiad
s. 302). B: Bogdan zrobi obiad.
(a) Alicja nie zrobi obiadu. ¬A

(b) Byłoby fałszem powiedzieć, że Bogdan zrobi obiad. ¬B
(c) Byłoby kłamstwem powiedzieć, że Alicja nie zrobi obiadu. ¬¬A
(d) Absurdalne jest przekonanie, że Bogdan zrobi obiad.
(e) Kłamałabym, mówiąc, że fałszem jest to, iż Bogdan nie zrobi obiadu. ¬¬¬B
(f) Nie kłamałabym, mówiąc, że nieprawdą jest, iż Alicja nie zrobi obiadu. ¬¬¬¬A
2.5. Koniunkcja
Spójnik koniunkcji: i
Symbol koniunkcji*: •
Schemat logiczny koniunkcji: •

p•q
Człony koniunkcji: p – pierwszy człon koniunkcji

q – drugi człon koniunkcji
Przykładem koniunkcji jest np. następujące zdanie:

(1) Ala ma jabłko i Ala ma banana.
Ze względów stylistycznych powiedzielibyśmy raczej „Ala ma jabłko i banana” – z punktu widzenia
logiki zdań oba zdania są równoznaczne, choć zdanie w formie (1) w sposób bardziej wyra ny pod-
kreśla naturę koniunkcji jako zdania powstałego z dwóch zdań wskutek zastosowania spójnika ko-
niunkcji. W przeciwieństwie bowiem do spójnika negacji, który jest funktorem jednoargumentowym,
spójnik koniunkcji (a także pozostałe spójniki, które omówimy) jest funktorem dwuargumentowym.
Pierwsze zdanie, z którego składa się koniunkcja, nazywamy po prostu pierwszym członem
koniunkcji, a drugie – drugim członem koniunkcji. W powyższym przykładzie pierwszym członem
koniunkcji jest zdanie ‘Ala ma jabłko’ a drugim członem zdanie ‘Ala ma banana’.
*
Często stosowany jest znak ‘ ’, czasem ‘&’. Kotarbiński (op. cit.) stosował właśnie znak ‘•’. W notacji polskiej
koniunkcja p i q ma postać: Kpq.
2.5.1. Matryca logiczna dla koniunkcji

Podstawowa matryca logiczna dla koniunkcji jest również bardzo intuicyjna. Ponieważ jednak
koniunkcja jest funktorem dwuargumentowym, więc musimy rozważyć cztery możliwe kombinacje
wartości logicznych jej członów:
p jest prawdziwe, q jest prawdziwe;
p jest prawdziwe, q jest fałszywe;
p jest fałszywe, q jest prawdziwe;
p jest fałszywe, q jest fałszywe.
Koniunkcja jest prawdziwa zawsze i tylko wtedy, gdy oba jej człony są prawdziwe.
Zatem: koniunkcja jest fałszywa zawsze i tylko wtedy, gdy którykolwiek z jej
członów jest fałszywy.
(Je eli jest to jasne, to pomi szczegó owe wyja nienia i wype nij
poni sz matryc logiczn ).
Rozważmy konkretny przykład koniunkcji, a mianowicie zdania (1). Wartość logiczna

koniunkcji jest wyznaczona przez wartość logiczną jej członów – w naszym wypadku zdań ‘Ala ma
jabłko’ oraz ‘Ala ma banana’. Zaczynamy od sytuacji, w której oba człony koniunkcji są prawdziwe:
[Co ma Ala:] p q p•q
Ala ma jabłko Ala ma banana Ala ma jabłko i banana
1 1
Czy w takiej sytuacji prawdziwa będzie ich koniunkcja ‘Ala ma jabłko i banana’? Oczywiście tak.
Zobaczmy, jaki będzie nasz werdykt w sytuacji, gdy pierwszy człon jest prawdziwy, ale drugi
fałszywy:
1 0
W takiej sytuacji niewątpliwie ocenimy wypowied „Ala ma jabłko i banana” jako wypowied
fałszywą – Ala ma bowiem jabłko, ale nie ma banana.
Podobnie będzie w sytuacji, gdy pierwszy człon koniunkcji będzie fałszywy, natomiast drugi
prawdziwy:
0 1
W takiej sytuacji koniunkcja ‘Ala ma jabłko i banana’ również nie będzie prawdziwa, gdyż Ala ma
banana, ale nie jabłko.
Rozważmy wreszcie ostatnią sytuację, gdy oba człony koniunkcji są fałszywe, tj. fałszywe jest
zarówno zdanie ‘Ala ma jabłko’, jak i zdanie ‘Ala ma banana’. Czy w takiej sytuacji prawdziwa będzie
ich koniunkcja ‘Ala ma jabłko i banana’? Nie (Ala nie ma bowiem ani jabłka, ani banana).
0 0
Uzupełnij:
p q p•q
1 1 0
Wartość logiczna koniunkcji: 1 0 1
0 1 0
0 0 1
2.5.2. Koniunkcja w j zyku polskim

W języku polskim funktorowi koniunkcji odpowiada bardzo wiele wyrażeń, m.in.:
i
zarówno , jak i
oraz
, jak również
,a
, ale
, lecz
natomiast
;
pomimo tego, że
chociaż
, podczas gdy
Subtelne różnice znaczeniowe między tymi wyrażeniami są w logice zdań pomijane, ponieważ
wszystkie te wyrażenia mają ten sam sens z punktu widzenia warunków, w których zdania za ich
pomocą utworzone są prawdziwe.
Rozważmy parę przykładów symbolizacji, przyjmując następującą legendę symbolizacji:
(2) Jan kocha Marię, chociaż ona ledwo go toleruje.
Przyjmując poniższą legendę symbolizacji, symbolizacją zdania (2) będzie formuła:
K: Jan kocha Marię.
[2] K • T T: Maria ledwo toleruje Jana.
Z punktu widzenia logiki zdań, koniunkcja ta oddaje też sens (sc. warunki prawdziwości) następują-
cych zdań:
(3) Jan kocha Marię, mimo że ona ledwo go toleruje.
(4) Jan kocha Marię, a ona ledwo go toleruje.
(5) Jan kocha Marię, ale ona ledwo go toleruje.
(6) Jan kocha Marię, podczas gdy ona ledwo go toleruje.
(7) Jan kocha Marię, natomiast ona ledwo go toleruje.
(8) Prawdą jest to, że Jan kocha Marię oraz to, że Maria ledwo toleruje Jana.
Niewątpliwie zdania (2)-(8) subtelnie się między sobą różnią, niemniej jednak każde z nich jest
prawdziwe zawsze i tylko wtedy, gdy prawdziwe są oba jego człony. Dlatego właśnie wszystkie one
traktowane są jako koniunkcje.
W powyższych przykładach człony koniunkcji są zdaniami prostymi. Koniunkcje mogą
jednak być złożone nie tylko ze zdań prostych, lecz również ze zdań złożonych. Oto przykład
koniunkcji, której człony są negacjami:
(9) Andrzej nie ma pracy, a w dodatku nie potrafi gotować.
Symbolizacją tego zdania jest formuła:
P: Andrzej ma pracę.
[9] ~P • ~G G: Andrzej potrafi gotować.
Człony koniunkcji mogą być też złożone za pomocą innych spójników, również samej koniunkcji.
W takim jednak wypadku, gdy jeden z członów koniunkcji jest koniunkcją musimy zastosować
nawiasy ujmujące człon-koniunkcję.
K: Ala ma kota.
[10] K • (O • P) O: Ela ma kota.
(10) Ala ma kota, podczas gdy Ela ma zarówno kota, jak i psa. P: Ela ma psa.
Systematyczniej zdaniami złożonymi ze zdań złożonych zajmiemy się w następnym rozdziale.

wiczenie 2.F „koniunkcje – 1”

Zapisz odpowiedniki formu logicznych w j zyku polskim (zwró uwag na to, jak A: Alicja pójdzie do nieba.
ró ne spójniki koniunkcyjne narzucaj si w ró nych kontekstach). (Rozwi zania, B: Bolek pójdzie do nieba.
s. 302).
C: Cezary pójdzie do piekła.
(a) A•B
(b) A•C
(c) B•C
(d) (A • B) • C
(e) A • ~B
(f) ~A • B
wiczenie 2.G „koniunkcje – 2”

Dokonaj symbolizacji nast puj cych zda . (W niektórych wypadkach przydatna b dzie A: Alicja zrobi obiad
poni sza porada babuni). (Rozwi zania, s. 303). B: Bogdan zrobi obiad.
C: Cezary zrobi kolację.
(a) Alicja i Bogdan zrobią obiad.
(b) Alicja zrobi obiad, choć Cezary nie zrobi kolacji.
(c) Bogdan nie zrobi obiadu, mimo że Alicja też obiadu nie zrobi.
(d) Alicja zrobi obiad, a Cezary zrobi kolację.
(g) Chociaż Cezary nie zrobi kolacji, Bogdan zrobi obiad.
(h) Bogdan nie zrobi obiadu, a co więcej Cezary nie zrobi kolacji.
(i) Alicja i Bogdan zrobią obiad, ale Cezary nie zrobi kolacji.
(j) Zarówno Alicja, jak i Bogdan z ochotą zrobią obiad.
(k) Cezary nie kiwnie nawet palcem, by zrobić kolację, a Bogdan – by zrobić obiad.
(l) Próżno oczekiwać, by Alicja zrobiła obiad, ale przynajmniej Cezary zrobi kolację.
Porada babuni
Pamiętaj, że logika zdań pozwala na jedynie uproszczone
odzwierciedlenie treści zdań i myśli! W symbolizacjach ujmuj
tylko tyle, ile ująć pozwala struktura logiczna zdania i legenda.
2.6. Alternatywa
Spójnik alternatywy: lub
Symbol alternatywy*: ∨
Schemat logiczny alternatywy: ∨

p∨q
Człony alternatywy: p – pierwszy człon alternatywy

q – drugi człon alternatywy
Przykładem alternatywy jest np. następujące zdanie:

(1) Ala ma jabłko lub Ala ma banana.
które w języku polskim wyrazilibyśmy raczej zdaniem ‘Ala ma jabłko lub banana’. Podobnie jak funk-
tor koniunkcji funktor alternatywy jest funktorem dwuargumentowym. Pierwsze ze zdań, z których
składa się alternatywa, nazywamy pierwszym członem alternatywy, a drugie – drugim członem alterna-
tywy. W powyższym przykładzie pierwszym członem alternatywy jest zdanie ‘Ala ma jabłko’ a drugim
członem – zdanie ‘Ala ma banana’.
2.6.1. Matryca logiczna dla alternatywy

Matryca logiczna dla alternatywy jest intuicyjna – choć zmuszeni będziemy do pewnej regulacji na-
szych intuicji, gdyż w języku naturalnym zlewają się ze sobą różne rodzaje alternatyw.
Alternatywa jest prawdziwa zawsze i tylko wtedy, gdy przynajmniej jeden z jej
członów jest prawdziwy. Zatem: alternatywa jest fałszywa zawsze i tylko wtedy, gdy
oba jej człony są fałszywe.
We my za przykład zdanie (1). Rozważmy najpierw trzy bezsporne sytuacje. Rozważmy sytuację (rząd
drugi matrycy), gdy pierwszy człon alternatywy jest prawdziwy, tj. prawdziwe jest zdanie ‘Ala ma
jabłko’, lecz zdanie ‘Ala ma banana’ jest fałszywe.
[Co ma Ala:] p q p∨q

Ala ma jabłko Ala ma banana Ala ma jabłko lub banana
1 0
Czy w takiej sytuacji prawdziwe będzie zdanie ‘Ala ma jabłko lub banana’? – Tak (Ala ma bowiem
przynajmniej jeden z rzeczonych owoców, a mianowicie jabłko).
Analogicznie będzie w sytuacji (rząd trzeci), gdy pierwszy człon koniunkcji będzie fałszywy,
natomiast drugi prawdziwy:
0 1
W takiej sytuacji zdanie ‘Ala ma jabłko lub banana’ będzie prawdziwe, gdyż Ala ma przynajmniej
jeden z owoców, tym razem banana.
*
Kotarbiński (op. cit.) stosował symbol ‘+’. W notacji polskiej alternatywa p i q ma postać: Apq.
Rozważmy przypadek (rząd czwarty), gdy oba człony alternatywy są fałszywe, tj. fałszywe
jest zarówno zdanie ‘Ala ma jabłko’ jak i zdanie ‘Ala ma banana’.
0 0
Czy wówczas prawdziwe będzie zdanie ‘Ala ma jabłko lub banana’? Nie, Ala nie ma bowiem ani
jabłka, ani banana.
Pozostała do rozważenia sytuacja (rząd pierwszy), gdy oba człony są prawdziwe, tj. prawdzi-
we jest zarówno zdanie ‘Ala ma jabłko’, jak i zdanie ‘Ala ma banana’.
1 1
Czy w takiej sytuacji prawdziwe będzie zdanie ‘Ala ma jabłko lub banana’? Zastanówcie się przez
chwilę.
Rokrocznie zadaję to pytanie studentom i rokrocznie uzyskuję ten sam rozkład odpowiedzi.
Mniej więcej 49% osób odpowiada „tak”, 49% odpowiada „nie”, a 2% albo nie wie, albo śpi.
Jeżeli odpowiedzieliście „tak”, to mieliście na myśli tzw. alternatywę zwykłą (która
odpowiada wyrażeniu ‘przynajmniej jedno z dwojga’). Jeżeli odpowiedzieliście „nie”, to mieliście na
myśli tzw. alternatywę rozłączną (która odpowiada wyrażeniu ‘dokładnie jedno z dwojga’). Oba
spójniki (alternatywy zwykłej i alternatywy rozłącznej) funkcjonują w języku potocznym. Niekiedy
jasne jest, że mamy do czynienia z alternatywą rozłączną (jest tak np. w zdaniu ‘Asia wyjdzie za mąż
za Witka lub za Cezarego’). Niekiedy jasne jest, że chodzi o alternatywę zwykłą (np. ‘Osoby, które
przebywały w Wielkiej Brytanii lub we Francji w latach 1980-1990 nie mogą oddawać krwi’). Są
wreszcie zdania, gdzie nie jest jasne, jaki spójnik jest zamierzony (np. ‘Na deser możesz dostać lody
lub sernik’).
W klasycznym ujęciu logiki zdań przyjmuje się jako podstawową alternatywę zwykłą –
nierozłączną, która jest prawdziwa, gdy oba człony są prawdziwe (alternatywa rozłączna jest fałszywa,
gdy oba człony są prawdziwe). Jest to decyzja teoretyczna, którą podjęto, kierując się pewnymi przes-
łankami (por. wyjaśnienie w ramce). Alternatywę rozłączną można w bardzo łatwy sposób oddać,
używając spójnika alternatywy zwykłej, koniunkcji i negacji, wzorując się na intuicyjnym uściśleniu,
że w grę wchodzi alternatywa rozłączna:
Beata dostanie albo lody, albo tiramisu, ale nie zarazem jedno i drugie. L: Beata dostanie lody.
(L ∨ T) • ~(L • T) T: Beata dostanie tiramisu.
Do symbolizacji alternatywy rozłącznej za pomocą alternatywy zwykłej wrócimy jeszcze w rozdzia-

le 4. Odtąd przyjmować będziemy, po pierwsze, że funktor ∨ jest funktorem alternatywy zwykłej, a po
drugie, że alternatywy w języku polskim będziemy rozumieć jako alternatywy zwykłe, chyba że będzie
to explicite wyrażone przez dodanie takich fraz jak ‘ale nie jedno i drugie’.
Uzupełnij:
p q p∨q
1 1 0
Wartość logiczna alternatywy zwykłej: 1 0 1
0 1 0
0 0 1
Dlaczego wi kszo alternatyw w j zyku naturalnym to alternatywy zwyk e
Jednym z podstawowych powodów, ze względu na które takie wyrażenia jak ‘lub’, ‘albo’, ‘czy’ itd.
traktuje się jako alternatywy zwykłe, jest związane z tym, że przyjmując takie rozumienie alternatywy,
daje się ująć szereg intuicyjnie przez nas rozpoznawanych związków logicznych między zdaniami.
Wyobra my sobie rozmowę dwóch osób:
Leś: – Zdaje się, że Ala była w Anglii lub w Walii.
Grześ: – Nie, nieprawda! Ala nie była ani w Anglii, ani w Walii.
Grześ, uznając zdanie ‘Ala nie była ani w Anglii, ani w Walii’ za bezpośrednie zaprzeczenie
wypowiedzi Lesia daje wyraz temu, że rozumie ‘lub’ jako alternatywę zwykłą. Okazuje się bowiem, że
zdanie ‘Nie jest prawdą to, że Ala była w Anglii lub w Walii’ (gdzie ‘lub’ jest spójnikiem alternatywy
zwykłej) jest równoważne zdaniu ‘Ala nie była ani w Anglii, ani w Walii’. Natomiast zdanie ‘Nie jest
prawdą to, że Ala była w Anglii lub w Walii’ (gdzie ‘lub’ jest spójnikiem alternatywy rozłącznej) jest
równoważne zdaniu ‘Ala była w Anglii wtedy i tylko wtedy, gdy była w Walii’. Gdyby więc Grześ
rozumiał ‘lub’ w wypowiedzi Lesia jako alternatywę rozłączną, musiałby inaczej uzupełnić swoją
wypowied . Okazuje się, że zazwyczaj, gdy alternatywie przeczymy, przywołujemy właśnie zdanie
postaci ‘ani , ani ’, a nie zdanie równoważnościowe postaci ‘ wtedy i tylko wtedy, gdy ’,
wskazując tym samym, że mamy na myśli alternatywę zwykłą.
2.6.2. Alternatywa w j zyku polskim

W języku polskim funktorowi alternatywy odpowiadają następujące wyrażenia:
lub
albo
albo , albo
bąd
czy
Rozważmy parę przykładów symbolizacji:
(2) Asia wyjedzie do Grecji lub do Hiszpanii. G: Asia wyjedzie do Grecji.
H: Asia wyjedzie do Hiszpanii.
Symbolizacją zdania (2) będzie:
[2] G ∨ H
Umówili my się też, że analogicznie traktować będziemy wszelkie wystąpienia ‘lub’ nawet w kon-
tekstach, gdzie prawie na pewno mamy na myśli alternatywę rozłączną:
(3) Asia wyjdzie za Witka lub Cezarego. C: Asia wyjdzie za Cezarego.
[3] C∨W W: Asia wyjdzie za Witka.
W szczególnych wypadkach możemy chcieć zasygnalizować rozłączność alternatywy, i wówczas

dodać musimy ‘ale nie za nich obydwu’ (o symbolizacji takiej alternatywy będzie mowa szczegółowiej
w rozdziale 3).
Oczywiście człony alternatywy mogą być złożone.
(4) Albo Basia, albo Czesia nie dostanie psa. B: Basia dostanie psa.
[Albo Basia nie dostanie psa, albo Czesia nie dostanie psa] C: Czesia dostanie psa.
[4] ~B ∨ ~C
(5) Albo Basia – ale nie Czesia – dostanie psa, albo Czesia –
ale nie Basia – dostanie psa.
[Albo Basia dostanie psa, a Czesia nie dostanie psa, albo
Czesia dostanie psa, a Basia nie dostanie psa.]
[5] (B • ~C) ∨ (C • ~B)
Czy wiesz, e
Alternatywa rozłączna odegrała ważną rolę w rozwoju sztucznej inteligencji (SI), a w szczególności
sieci neuronowych. W latach 50. ubiegłego wieku rozwijały się prężnie dwa paradygmaty badań.
Pierwszy z nich to klasyczna SI, rozwijana m.in. przez Allena Newella i Herberta Simona, według
której nasz umysł funkcjonuje niczym program komputerowy oparty na pewnych regułach
logicznych. Aby skonstruować myślący komputer trzeba wprowadzić odpowiednio skomplikowane
programy uwzględniające nasze reprezentacje rzeczywistości. Równolegle rozwijał się inny
paradygmat, tzw. perceptronów, pierwowzorów współczesnych sieci neuronowych. Perceptrony
składały się z dwóch warstw komórek – wejścia i wyjścia – między którymi mogła się tworzyć
dowolna liczba połączeń. Perceptrony wykonywały pewne zadania znakomicie (np. kojarzenia,
odtwarzania niepełnej informacji itd.), choć nie dorównywały klasycznej SI pod innymi względami.
Wielką jednak zaletą perceptronów było to, że w przeciwieństwie do klasycznej SI, gdzie to
programista musiał zdecydować, które elementy rzeczywistości będą przez komputer uznane za
istotne, perceptrony w dużej mierze same „decydowały” o istotności danych (oczywiście mowa tu
była o istotności na potrzeby wykonywania pewnych zadań).
Oba nurty rozwijały się równolegle aż do końca lat 60., kiedy Marvin Minsky i Seymour
Papert opublikowali rzetelną, lecz druzgocącą dla zwolenników perceptronów, książkę omawiającą
zalety, ale wskazującą też zasadnicze ograniczenia perceptronów. Jedną z poprzeczek poznaw-
czych, której – jak dowiedli Minsky i Pappert – perceptrony nie będą mogły przeskoczyć, jest
umiejętność opanowania matrycy logicznej dla alternatywy rozłącznej. Perceptrony bez trudu
radziły sobie z alternatywą zwykłą, koniunkcją i negacją, ale nie mogły opanować alternatywy
rozłącznej. Publikacja tej książki doprowadziła w zasadzie do zastoju w badaniach nad
perceptronami na około dekadę.
Na początku lat 80. David Rumelhart i James McClelland rozpoczęli prace nad sieciami
neuronowymi. W przeciwieństwie jednak do perceptronów sieci te składały się nie z dwóch tylko
warstw, ale z przynajmniej trzech – gdzie trzecia warstwa to warstwa tzw. komórek ukrytych, a co
jeszcze ważniejsze zaczęli stosować nieliniowe funkcje aktywacji komórek. Doprowadziło to do
przełomu i prawdziwej rewolucji naukowej. Nowe sieci bez trudu poradziły sobie z alternatywą
rozłączną, a współcześnie mają wiele zastosowań szczególnie tam, gdzie potrzebne są umiejętności,
które nabywamy – jak mówimy – w sposób częściowo intuicyjny. Sieci bowiem uczą się same na
zasadzie prób i błędów, same dostosowują połączenia między komórkami tak, by optymalnie
wykonywać zadanie, którego się uczą.
wiczenie 2.H „alternatywy – 1”

Zapisz odpowiedniki formu logicznych w j zyku pol- A: Ala odkurzy dom. D: Damian umyje naczynia.
skim. (Rozwi zania, s. 303). B: Boguś odkurzy dom. K: Boguś zrobi kolację.
C: Czesia zrobi kolację. N: Boguś umyje naczynia.
(a) D∨N
(b) A∨B
(c) B∨C
(d) K∨N
(e) D ∨ ~K
(f) ~B ∨ C
(g) (C • D) ∨ (K • N)
(h) (C • N) ∨ (K • D)
(i) (A ∨ B) ∨ (K ∨ N)
wiczenie 2.I „alternatywy – 2”

Dokonaj symbolizacji nast puj cych zda . (Roz- A: Ala zda logikę. D: Damian zda prawo karne.
wi zania, s. 304). B: Boguś zda logikę. K: Boguś zda prawo karne.
C: Czesia zda prawo karne. M: Ala zda matematykę.
(a) Ala bąd Boguś zdali logikę.
(b) Prawo karne zdali Czesia lub Damian.
(c) Boguś zdał logikę lub prawo karne.
(d) Ala zdała logikę bąd matematykę.
(e) Albo Ala zda logikę, albo Damian nie zda prawa karnego.
(f) Albo Boguś nie zda logiki, albo nie zda prawa karnego.
(g) Albo Czesia zda prawo karne, albo Damian lub Boguś zdadzą prawo karne.
(h) Albo Ala i Boguś zdadzą logikę, albo Czesia i Damian zdadzą prawo karne.
(i) Albo Ala zda logikę lub matematykę, albo Boguś zda logikę lub prawo karne.
(j) Albo Ala zda logikę, a Damian zda prawo karne, albo Boguś nie zda logiki.
2.7. Równowa no
Spójnik równoważności: wtedy i tylko wtedy, gdy
Symbol równoważności*: ≡
Schemat logiczny równoważności: ≡

p≡q
Człony równoważności: p – pierwszy człon równoważności

q – drugi człon równoważności
Przykładem równoważności jest np. następujące zdanie:

(1) Krzysztof idzie do kina wtedy i tylko wtedy, gdy Anna idzie do kina.
Funktor równoważności jest również funktorem dwuargumentowym. Pierwsze ze zdań które ze sobą
łączy spójnik równoważności, nazywamy pierwszym członem równowa no ci, a drugie – drugim
członem równowa no ci. W powyższym przykładzie pierwszym członem równoważności jest zdanie
‘Krzysztof idzie do kina’, a drugim członem zdanie ‘Anna idzie do kina’.
2.7.1. Matryca logiczna dla równowa no ci

Matryca logiczna dla równoważności jest intuicyjna.
Równoważność jest prawdziwa zawsze i tylko wtedy, gdy oba jej człony mają tę
samą wartość logiczną, tj. gdy oba człony są prawdziwe lub gdy oba człony są
fałszywe. Zatem: równoważność jest fałszywa zawsze i tylko wtedy, gdy wartość
logiczna jej członów jest różna.
Wyobra my sobie, że traktujemy zdanie ‘Krzysztof idzie do kina wtedy i tylko wtedy, gdy
Anna idzie do kina’ jako pewne przewidywanie. Przewidujemy zatem, że Krzysztof pójdzie do kina
wtedy, ale tylko wtedy, gdy do kina pójdzie Anna.
Ponownie rozważymy wszystkie cztery możliwe kombinacje wartości logicznych zdań skła-
dowych i pytać będziemy, czy nasze przewidywanie się sprawdziło. Zacznijmy od sytuacji, w której
pierwszy człon równoważności jest prawdziwy, a drugi fałszywy, tj. Krzysztof idzie do kina, a Anna
nie:
[Kto idzie do kina] p q p≡q
Krzysztof idzie do kina
Krzysztof idzie do kina Anna idzie do kina wtedy i tylko wtedy, gdy
Anna idzie do kina
1 0
Oczywiste wydaje się, że w takim wypadku nasze przewidywanie, że Krzysztof idzie do kina zawsze
i tylko wtedy, gdy Anna do kina idzie, nie sprawdziło się. W tym bowiem wypadku Krzysztof poszedł
do kina, a Anna nie. Okazało się zatem, że Krzysztof chodzi do kina, ale nie tylko wtedy, gdy chodzi
Anna.
*
Stosowany też bywa znak ‘ ’, a także ‘ ’. Kotarbiński (op. cit.) używał znaku ‘ = ’. W notacji polskiej
równoważność p i q ma postać: Epq.
Co powiemy o naszym przewidywaniu, jeśli miałoby się zdarzyć tak, że pierwszy człon rów-
noważności jest fałszywy, a drugi prawdziwy, tj. Anna idzie do kina, a Krzysztof nie:

Anna idzie do kina
0 1
Również w tym wypadku nasze przewidywanie, że Krzysztof idzie do kina zawsze i tylko wtedy, gdy
Anna do kina idzie, nie sprawdziło się. W tym wypadku Krzysztof nie poszedł do kina, podczas gdy
Anna do kina poszła, a zatem nieprawdą jest, że Krzysztof chodzi do kina zawsze, gdy do kina chodzi
Anna.
Przejd my teraz do sytuacji, gdy zarówno pierwszy, jak i drugi człon równoważności jest
prawdziwy, tj. zarówno Krzysztof, jak i Anna idą do kina:

Anna idzie do kina
1 1
W tym wypadku nasze przewidywanie, że Krzysztof idzie do kina zawsze i tylko wtedy, gdy Anna do
kina idzie, sprawdziło się.
Pozostaje ostatni przypadek, gdy zarówno pierwszy, jak i drugi człon równoważności jest
fałszywy, tj. ani Krzysztof, ani Anna nie idą do kina:

Anna idzie do kina
0 0
Również tym razem nasze przewidywanie, że Krzysztof idzie do kina zawsze i tylko wtedy, gdy Anna
do kina idzie, się potwierdziło – skoro Anna nie poszła, to Krzysztof też nie poszedł, bo zgodnie z na-
szym przewidywaniem miał pójść tylko wtedy, Anna idzie do kina.
Uzupełnij następującą matrycę logiczną:
p q p≡q
1 1 0
Wartość logiczna równoważności: 1 0 1
0 1 0
0 0 1
2.7.2. Równowa no w j zyku polskim

W języku polskim funktorowi równoważności odpowiadają takie wyrażenia, jak:
zawsze i tylko wtedy, gdy
wtedy i tylko wtedy, gdy
dokładnie wtedy, gdy
Rozważmy parę przykładów symbolizacji:
(2) Gabrysia wychodzi na zakupy dokładnie wtedy, gdy Tomek idzie do baru.
Symbolizacją zdania (2) będzie:
[2] G ≡ T G: Gabrysia wychodzi na zakupy.
T: Tomek idzie do baru.
Symbolizacją zdania:
(3) Kamil ładnie się ubiera wtedy, ale tylko wtedy, gdy albo chce na siebie zwrócić uwagę,
albo nie jest leniwy.
jest formuła:
K: Kamil ładnie się ubiera.
[3] K ≡ (U ∨ ~L) U: Kamil chce na siebie zwrócić uwagę.
L: Kamil jest leniwy.
Zwi zki przyczynowo-skutkowe
Częstym błędem początkujących adeptów logiki jest przypuszczenie, że równoważność i impli-

kacja oddają związki przyczynowo-skutkowe. Są to jednak spójniki zbyt słabe. Według tzw. kontr-
faktycznych teorii przyczynowości, związki przyczynowo-skutkowe można wyrazić za pomocą
pewnych zdań kontrfaktycznych. Upraszczając trochę, zdanie ‘Pocierając zapałkę o brzeg pudełka,
Jan spowodował jej zapalenie się’ należałoby rozumieć jako zdanie ‘Gdyby Jan nie potarł zapałki
o brzeg pudełka, zapałka nie zapaliłaby się’. Okazuje się jednak, że zrozumienie struktury
logicznej zdań postaci ‘Gdyby było tak, że , to byłoby tak, że ’ jest bardzo złożone i wymaga
odwołania do logiki modalnej.
wiczenie 2.J „równowa no ci – 1”

Zapisz odpowiedniki formu logicznych w j zyku pols- A: Ala odkurzy dom. D: Damian umyje naczynia.
kim. (Rozwi zania, s. 304). B: Boguś odkurzy dom. K: Boguś zrobi kolację.
(a) D≡K
(b) A≡D
(c) B≡C
(d) K≡N
(e) D ≡ ~K
(f) B ≡ ~C
(g) C ≡ (B • N)
(h) (A ∨ B) ≡ (C ∨ K)
wiczenie 2.K „równowa no ci – 2”

Dokonaj symbolizacji nast puj cych zda . A: Ala zda logikę. D: Damian zda prawo karne.
(Rozwi zania, s. 304).
B: Boguś zda logikę. K: Boguś zda prawo karne.
(a) Ala zda logikę wtedy i tylko wtedy, gdy Boguś zda logikę.
(b) Czesia zda prawo karne wtedy, ale tylko wtedy, gdy Ala zda logikę.
(c) Damian zda prawo karne wtedy i tylko wtedy, gdy Boguś nie zda logiki.
(d) Boguś zda logikę dokładnie wtedy, gdy Ala nie zda logiki.
(e) Czesia zda prawo karne dokładnie wtedy, gdy Damian i Boguś je zdadzą.
(f) Ala zda logikę bąd matematykę wtedy i tylko wtedy, gdy Boguś zda logikę.
2.8. Implikacja
Spójnik implikacji: jeżeli , to
Symbol implikacji*: →
Schemat logiczny implikacji: →

p→q
Człony implikacji: p – poprzednik

q – następnik
Przykładem implikacji jest np. następujące zdanie:

(1) Jeżeli Czesia włoży nową sukienkę, to Lech zaprosi ją na kolację.
Funktor implikacji jest funktorem dwuargumentowym. W implikacji ujmuje się pewną zależność: coś
(zaproszenie Czesi przez Lecha) wystąpi pod pewnym warunkiem (włożenia przez Czesię nowej
sukienki). Jeden z członów implikacji, występujący po wyrażeniu ‘jeżeli’, a ujmujący warunek – nazy-
wamy poprzednikiem implikacji, a drugie zdanie – występujące po wyrażeniu ‘to’ – nazywamy
następnikiem implikacji. W powyższym przykładzie poprzednikiem jest zdanie ‘Czesia włoży nową
sukienkę’, a następnikiem – zdanie ‘Lech zaprosi Czesię na kolację’.
2.8.1. Spójnik implikacji w j zyku polskim

W przeciwieństwie do pozostałych matryc, matryca logiczna dla implikacji jest nieintuicyjna i dlatego
pozostawimy jej omówienie na zakończenie, a w zasadzie znajomość jej nie będzie potrzebna aż do
rozdziału 4. Na razie wystarczy w zupełności intuicyjne rozumienie implikacji, które jest tak bogate, że
w logice zdań właśnie nie daje się go adekwatnie ująć (stąd też wynikają kłopoty początkujących
studentów logiki ze zrozumieniem matrycy logicznej dla implikacji).
W języku polskim funktorowi implikacji odpowiadają takie wyrażenia, jak:
Przyjmując, że ,
Przy założeniu, że ,
, jeżeli
wtedy, gdy
, o ile
pod warunkiem, że
Należy zwrócić uwagę, że nie we wszystkich tych wyrażeniach poprzednik implikacji występuje przed
następnikiem. Będzie tak w wypadku wyrażenia ‘Jeżeli , to ’ lub ‘Przyjmując, że , ’, lecz już
nie w wypadku wyrażenia ‘ , o ile ’ lub ‘ , jeśli ’. Prześled my to, próbując sparafrazować
zdanie (1), używając tych wyrażeń. (W każdym wypadku poprzednik implikacji jest podkreślony).
(2) Przyjmując, że Czesia wło y now sukienkę, Lech zaprosi ją na kolację.
(3) Przy założeniu, że Czesia wło y now sukienkę, Lech zaprosi ją na kolację.
(4) Lech zaprosi Czesię na kolację, jeżeli Czesia wło y now sukienkę.
(5) Lech zaprosi Czesię na kolację wtedy, gdy Czesia wło y now sukienkę.
(6) Lech zaprosi Czesię na kolację, o ile Czesia wło y now sukienkę.
(7) Lech zaprosi Czesię na kolację pod warunkiem, że Czesia wło y now sukienkę.
Podstawową kwestią w symbolizacji każdej implikacji jest rozstrzygnięcie, które zdanie jest poprzedni-
kiem, a które następnikiem. Jak powiedzieliśmy, poprzednik ujmuje warunek, od którego zależy to, co
głosi następnik. Prześled my to na paru przykładach.
*
W literaturze anglojęzycznej najczęściej stosowany jest znak ‘ ’ (tzw. „horseshoe”, czyli podkowa). Używany
jest on też przez Ziembińskiego (Logika praktyczna, Warszawa: PWN, 2002, wydanie pierwsze: 1959). Czasem
występuje ‘ ’. Kotarbiński (op. cit.) stosował symbol ‘<’. W notacji polskiej implikacja ma postać: Cpq.
(8) Przyjmując, że Zenek kupi garnitur, Zenek ożeni się z Renatą.

Mamy dwa sposoby podejścia do symbolizacji zdania (8): przez analizę lub przez parafrazę.
Możemy przeanalizować, co jest warunkiem czego. Warunkiem jest tu kupienie garnituru, a za-
tem zdanie ‘Zenek kupi garnitur’ jest poprzednikiem. Czego warunkiem jest kupienie garnituru?
Oczywiście: ożenku z Renatą. Zatem zdanie ‘Zenek ożeni się z Renatą’ jest następnikiem.
Innym sposobem podejścia do symbolizacji zdania (8) jest parafraza tego zdania do kanonicznej
formy implikacji używającej wyrażenia ‘jeżeli , to ’. Musimy więc wyrazić to, co wyraża zdanie
(8) za pomocą zdania o kształcie:
(8 ) Jeżeli to
Innymi słowy, jeżeli Zenek kupi garnitur, to Zenek ożeni się z Renatą. W symbolach:
G: Zenek kupi garnitur.
[8] G→ : Zenek o eni się z Renatą.
Oto inny przykład:
(9) Fred przeprowadzi się nawet na Syberię pod warunkiem, że Irina z nim pojedzie.
Warunkiem (czego?) przeprowadzenia na Syberię (następnik) jest (co?) to, żeby Irina pojechała z Fre-
dem (poprzednik). Parafrazując do kanonicznej formy implikacji:
(9 ) Jeżeli to
W symbolach:
I: Irina pojedzie z Fredem.
[9] I→S S: Fred przeprowadzi się na Syberię.
Oczywiście w następniku i w poprzedniku mogą występować zdania złożone, jak ma to miej-
sce w następujących dwóch przykładach.
(10) Kot nie będzie drapał mebli, jeśli zostanie tego oduczony.
Warunkiem (czego?) niedrapania mebli przez kota (następnik), jest (co?) oduczenie go tego (poprzed-
nik). Parafrazując do kanonicznej formy implikacji:
(10 ) Jeżeli to
Zwróćmy uwagę, że w następniku występuje negacja. W symbolach:

O: Kot zostanie oduczony drapania mebli.
[10] O → ~K K: Kot będzie drapał meble.
(11) Grażyna wystąpi o rozwód, o ile Władek się nie zmieni.

Warunkiem (czego?) wystąpienia Grażyny o rozwód (następnik), jest (co?) brak zmiany Władka
(poprzednik). Parafrazując do kanonicznej formy implikacji:
(11 ) Jeżeli to
Zwróćmy uwagę, że tym razem negacja występuje w poprzedniku. W symbolach:

R: Grażyna wystąpi o rozwód.
[11] ~Z → R Z: Władek się zmieni.
wiczenie 2.L „implikacje – 1”

Zapisz odpowiedniki formu logicznych w j zyku pol- A: Ala odkurzy dom. D: Damian umyje naczynia.
skim. (Rozwi zania, s. 305). B: Boguś odkurzy dom. K: Boguś zrobi kolację.
(a) D→K
(b) K→D
(c) B→C
(d) K→N
(e) A → ~B
(f) ~D → N
(g) ~B → ~C
(h) C → (A ∨ B)
(i) (A ∨ B) → (D ∨ N)
(j) (C ∨ K) → D
(k) A → (K • N)
(l) (A • C) → N
(m) (C • D) → (A ∨ B)
(n) A → (C → N)
(o) (C → N) → A
wiczenie 2.M „implikacje – 2”

Dokonaj symbolizacji nast puj cych zda , parafrazuj c je najpierw do formy kano- A: Ala zrobi kolację.
nicznej ‘je eli , to ’. (Rozwi zania, s. 306). B: Boguś zrobi kolację.
C: Cezary zrobi obiad.
D: Danusia zrobi obiad.
(a) Jeżeli Danusia zrobi obiad, to Boguś zrobi kolację.

(b) Jeżeli Danusia zrobi obiad, to Cezary nie zrobi obiadu.
(c) Cezary zrobi obiad, jeśli Boguś zrobi kolację.
Jeżeli to
(d) Cezary zrobi obiad, jeśli Danusia nie zrobi obiadu.

Jeżeli to
(e) Przyjmując, że Boguś zrobi kolację, to Danusia zrobi obiad.

Jeżeli to
(f) Danusia zrobi obiad pod warunkiem, że Ala zrobi kolację.

Jeżeli to
(g) O ile Ala zrobi kolację, to Cezary zrobi obiad.

Jeżeli to
(h) Cezary nie zrobi obiadu, jeżeli Boguś nie zrobi kolacji.
Jeżeli to
(i) Ala zrobi kolację wtedy, gdy Cezary lub Danusia zrobią obiad.
Jeżeli to
(j) Przy założeniu, że Danusia lub Cezary zrobią obiad, Ala lub Boguś zrobią kolację.
Jeżeli to
wiczenie 2.N „implikacje – 3”

Dokonaj symbolizacji nast puj cych zda , parafra- Ć: Ala wiczy regularnie. B: Boguś biega regularnie.
zuj c je najpierw w formie kanonicznej ‘je eli , D: Ala jest na diecie. H: Boguś chudnie.
to ’. (Rozwi zania, s. 306). L: Ala czuje się lepiej. Ś: Boguś czuje się wietnie.
T: Ala tyje. U: Boguś uważa, co je.
(a) Ala poczuje się lepiej, jeśli będzie regularnie ćwiczyć.

Jeżeli to
(b) Ala przejdzie na dietę pod warunkiem, że Boguś zacznie uważać, co je.
Jeżeli to
(c) Boguś będzie uważał, co je, wtedy, gdy Ala będzie na

diecie.
Jeżeli to
(d) O ile Boguś biega regularnie, to czuje się świetnie i chudnie

Jeżeli to
(e) Przy założeniu, że Boguś uważa, co je i biega regularnie, to czuje się świetnie.
Jeżeli to
(f) Ala nie tyje, przyjąwszy, że ćwiczy regularnie.

Jeżeli to
(g) O ile Ala nie tyje, to czuje się ona lepiej, a Boguś świetnie.
Jeżeli to
(h) Przyjmując, że Ala nie tyje, to jeśli Boguś biega regularnie, czuje się on świetnie.
Jeżeli to
(i) Ala nie tyje pod warunkiem, że trzyma dietę i ćwiczy regularnie.
Jeżeli to
2.8.2. Matryca logiczna dla implikacji

Podczas gdy matryce logiczne pozostałych spójników nie nastręczają specjalnych trudności, to matryca
logiczna dla implikacji jest ródłem sporych nieporozumień i rozterek starających się ją pojąć
studentów. Zdradzę, że jednym z moich kryteriów oceny dobroci podręczników logiki jest to, w jakim
stopniu starają się oszukać studentów, próbując im wmówić, że matryca implikacji jest intuicyjna. Otóż
matryca dla implikacji jest istotnie w połowie intuicyjna, ale w drugiej połowie intuicyjna nie jest. Jej
kształt jest w dużym stopniu podyktowany ograniczeniami klasycznego rachunku zdań. Nie przysparza
specjalnych kłopotów zrozumienie, kiedy implikacja jest fałszywa, i od tego rozpocznijmy.
Kiedy implikacja jest fa szywa?

Wszyscy dobrze znamy bajkę o Królewnie nieżce, wiemy więc, że w pewnym momencie bajki uza-
sadnione jest następujące przewidywanie:
(1) Jeżeli Królewna nieżka zje jabłko, to umrze.
Zastanówmy się, kiedy przewidywanie to okazałoby się fałszywe. Wydaje się dość jasne, że okaże się,
iż myliliśmy się wówczas, gdy Królewna nieżka zje jabłko, ale nie umrze, czyli:
p q p→q
Królewna nieżka zje Królewna nieżka Jeżeli Królewna nieżka zje
jabłko umrze jabłko, to umrze.
1 0 0
Rozważmy jeszcze inny przykład implikacji:

(2) Jeżeli do wody dosypać mączki ziemniaczanej, to się rozpuści.
Zdanie (2) jest fałszywe, ponieważ dosypaniu mączki ziemniaczanej do wody (prawdziwość poprzed-
nika) towarzyszy jej nierozpuszczenie się (fałszywość następnika).
Możemy zatem wypełnić częściowo matrycę logiczną implikacji:
p q p→q
1 1
1 0 0
0 1
0 0
Kiedy implikacja jest prawdziwa?

Krótko: w pozostałych przypadkach, tj. kiedy nie jest fałszywa.
p q p→q
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1
Ale dlaczego?
Jasne powinno się Wam wydawać, dlaczego implikacja jest prawdziwa w pierwszym rzędzie.
Przecież – wracając do zdania (1) – jeżeli będzie tak, że Królewna nieżka zje jabłko i umrze (sytuacja
z rzędu pierwszego: zarówno poprzednik implikacji, jak i jej następnik, są prawdziwe), to uznamy, że
hipoteza (1) była prawdziwa.
p q p→q
Królewna nieżka zje Królewna nieżka Jeżeli Królewna nieżka zje
jabłko umrze jabłko, to umrze.
1 1 1
Dlaczego jednak mielibyśmy powiedzieć, że hipoteza (1) jest prawdziwa, jeżeli Królewna nieżka
w ogóle nie zje jabłka (sytuacje z rzędu trzeciego i czwartego)? Musi się to Wam wydawać absurdalne,
a przynajmniej dziwne, bo – co tu dużo ukrywać – tak po prostu jest.
W tym punkcie docieramy do pewnego ograniczenia klasycznej logiki zdań. Decyzja, aby
uznać implikację za zdanie prawdziwe zawsze, gdy poprzednik jest fałszywy, jest decyzj teoretyczn .
Dla zainteresowanych niżej podaję dwa takie metateoretyczne powody. Niezainteresowani mogą te
wyjaśnienia pominąć.
Jeden z powodów jest analogiczny do uzasadnienia decyzji o wyborze alternatywy zwykłej
jako domyślnego rozumienia alternatywy. Okazuje się bowiem, że przyjąwszy taką matrycę logiczną
dla implikacji, można zrozumieć zachodzenie pewnych związków logicznych między zdaniami, które
intuicyjnie rozpoznajemy. Na przykład wyczuwamy intuicyjnie, że następujące pary wypowiedzi
wyrażają tę samą treść:
(3a) Albo dasz mi 200 zł, albo dostaniesz mandat na 500 zł.
(3b) Jeżeli nie dasz mi 200 zł, to dostaniesz mandat na 500 zł.
(4a) Szad występuje zawsze i tylko wtedy, gdy następuje gwałtowny spadek temperatury
przy dużej wilgotności powietrza.
(4b) Jeżeli wystąpiła szad , to znaczy, że nastąpił gwałtowny spadek temperatury przy dużej
wilgotności powietrza, a zarazem zawsze, gdy następuje gwałtowny spadek temperatury
przy dużej wilgotności powietrza, to występuje szad .
Zależności te daje się zrozumieć, jeśli przyjmiemy taką właśnie, po części nieintuicyjną, matrycę
logiczną dla implikacji. Drugi z powodów takiego rozstrzygnięcia podany jest w ramce na stronie 37.
Uzupełnij:
p q p→q
1 1 1
Wartość logiczna implikacji: 1 0 0
0 1 1
0 0 1
Implikacja jest fałszywa zawsze i tylko wtedy, gdy jej poprzednik jest prawdziwy,
a następnik fałszywy. Zatem: implikacja jest prawdziwa zawsze i tylko wtedy, gdy
albo jej następnik jest prawdziwy, albo jej poprzednik jest fałszywy.
Porada babuni
Matrycę logiczną dla implikacji należy wykuć!
Dlaczego implikacja jest prawdziwa, gdy poprzednik jest fa szywy?
Matryca logiczna dla implikacji jest intuicyjna „w połowie”:

p q p→q
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1
Powstaje nieuchronnie pytanie, co zrobić z drugą „połową”. W klasycznej logice zdań są
dokładnie cztery możliwości:
p q p q p q p q p q p q p q p q
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 0 0
0 1 1 0 1 1 0 1 0 0 1 0
0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0
Okazuje się jednak, że po bliższym przyjrzeniu się tym czterem możliwym matrycom, tylko
matryca nie jest już „wykorzystana”. Zacznijmy od końca.
Matryca jest przecież niczym innym niż matrycą koniunkcji. Gdyby implikacja miała mieć
matrycę koniunkcji, wówczas zdanie ‘Jeżeli Stefan we mie pożyczkę na 1000 zł, to będzie
musiał spłacić 2000 zł’ miałoby te same warunki prawdziwości, co zdanie ‘Stefan we mie
pożyczkę na 1000 zł i będzie musiał spłacić 2000 zł’, a tak nie jest. Zdanie ‘Jeżeli Stefan
we mie pożyczkę na 1000 zł, to będzie musiał spłacić 2000 zł’ może być prawdziwe, nawet
jeżeli Stefan nie we mie tej pożyczki. Innymi słowy, przy tym rozstrzygnięciu zaniknęłoby
zupełnie uwarunkowanie charakterystyczne dla implikacji.
Matryca jest matrycą równoważności. Gdyby implikacja miała mieć matrycę równoważ-
ności, wówczas zdanie ‘Jeżeli pada deszcz, to niebo jest zachmurzone’ miałoby te same
warunki prawdziwości, co zdanie ‘Pada deszcz zawsze i tylko wtedy, gdy niebo jest
zachmurzone’. Tak przecież jednak nie jest. Pierwsze zdanie jest prawdziwe – istotnie deszcz
pada tylko wtedy, gdy niebo jest zachmurzone. Drugie zdanie natomiast jest fałszywe: nie
zawsze, gdy niebo jest zachmurzone, to pada deszcz – czasami pada śnieg, czasami pada grad,
a czasami w ogóle nie ma opadów. Innymi słowy, przy takim rozstrzygnięciu zaniknąłby
«kierunek» uwarunkowania implikacji.
Matryca jest natomiast po prostu matrycą dla następnika q – gdyby implikacja miała mieć te
same warunki prawdziwości i fałszywości co następnik, to poprzednik w ogóle nie byłby dla
jej prawdziwości istotny, a to przecież absurd. Zdanie ‘Jeżeli jesteście mi winni 1 milion
złotych, to powinniście mi przekazać 1 milion złotych’ jawnie – i dla Waszego dobra! – nie ma
tych samych warunków prawdziwości, co jego następnik ‘Powinniście mi przekazać 1 milion
złotych’. Implikacja może być prawdziwa, nawet jeżeli następnik jest fałszywy.
W ten sposób matryca okazuje się jedyną dostępną matrycą dla implikacji na gruncie logiki
zdań.
ródło: V. Klenk, Understanding Symbolic Logic (Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall, 2002).
2.9. Symbolizacja prostych zda j zyka naturalnego
wiczenie 2.O
Dokonaj symbolizacji nast puj cych zda (rozwi zania omówio- R: Renia kocha się w Macieju.
ne zostan na stronie 39). M: Maciej odwzajemnia uczucie Reni.
T: Tato Reni pozwala na jej ślub z Maciejem.
: Renia zamierza wyjść za mą za Macieja.
(a) Renia kocha się w Macieju, ale Maciej nie odwzajemnia jej
uczuć.
(b) Nieprawdą jest pogłoska, że Maciej nie odwzajemnia uczuć

Reni.
(c) Jeśli tato Reni pozwoli na jej ślub z Maciejem, to Renia

zamierza wyjść za mąż za Macieja.
(d) Jeśli tato Reni nie pozwoli na jej ślub z Maciejem, to Renia
nie zamierza wyjść za mąż za Macieja.
(e) Jeśli fałszem jest, że Maciej nie odwzajemnia uczuć Reni, to

tato Reni pozwoli na ich ślub.
(f) Maciej odwzajemni uczucie Reni pod warunkiem, że tato Reni

pozwoli na jej ślub z Maciejem.
(g) Tato Reni pozwoli na jej ślub z Maciejem wtedy i tylko

wtedy, gdy Maciej odwzajemnia uczucie Reni.
Czy wiesz, e
Liczba możliwych spójników zdaniowych w klasycznej logice zdań jest ściśle określona. Możliwe
(co nie znaczy, że występujące w języku naturalnym) są dokładnie cztery jednoargumentowe
spójniki zdaniowe, a dokładnie szesnaście spójników dwuargumentowych. Następująca matryca
oddaje wszystkie szesnaście możliwości:
p q 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0
1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0
0 1 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0 1 1 0 0
0 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0
Czy umiesz odnale ć wprowadzone przez nas pięć spójników zdaniowych w tej matrycy?
Nadmieńmy też, że w kolumnie 10 zdefiniowany jest spójnik tzw. dysjunkcji, a w kolumnie 15 –
spójnik tzw. binegacji. Oba te spójniki mają tę ciekawą własność, że każdy z nich samodzielnie
może służyć do zdefiniowania pozostałych spójników. Dopiero jednak w rozdziale 6 poznacie
metodę matrycową sprawdzania równoważności logicznej schematów logicznych, która pozwoli
Wam na podanie takich definicji i ich uzasadnienie.
(a) Renia kocha się w Macieju, ale Maciej nie odwzajemnia jej uczuć.
Parafrazując:
Jest zarazem prawdą, że Renia kocha się w Macieju, oraz że Maciej nie odwzajemnia
uczuć Reni.
Jest to koniunkcja, której drugi człon jest negacją:
R • ~M
(b) Nieprawdą jest pogłoska, że Maciej nie odwzajemnia uczuć Reni.

Parafrazując:
Nieprawda, że Maciej nie odwzajemnia uczuć Reni.
Jest to podwójna negacja:
~~M
Pamiętajmy, że dokonując symbolizacji, należy starać się jak najściślej oddać logiczną
(syntaktyczną) strukturę zdania. Nie należy zatem rozumować, że ponieważ dwie negacje się
znoszą (tj. ~~p jest logicznie równoważne p) więc symbolizacją zdania ‘Nieprawda, że Maciej
nie odwzajemnia uczuć Reni’ jest zdanie M. Jest istotnie tak, że zdanie ~~M jest logicznie
równoważne zdaniu M, ale po pierwsze, w symbolizowaniu chodzi o jak najdokładniejsze
oddanie zastanej struktury syntaktycznej zdania, a po drugie, na tym etapie rozważań nie
wykazaliśmy jeszcze, że ~~M jest logicznie równoważne M. Poznamy narzędzia, za pomocą
których będziemy mogli to wykazać dopiero w pó niejszych rozdziałach.
(c) Jeśli tato Reni pozwoli na jej ślub z Maciejem, to Renia zamierza wyjść za mąż za Macieja.
Warunkiem (czego?) zamiaru Reni (następnik), jest (co?) pozwolenie ojca (poprzednik).
T→
(d) Jeśli tato Reni nie pozwoli na jej ślub z Maciejem, to Renia nie zamierza wyjść za mąż za
Macieja.
Warunkiem (czego?) tego, że Renia nie zamierza wyjść za mąż (następnik), jest (co?) brak
pozwolenia ojca (poprzednik):
~T → ~
(e) Jeśli fałszem jest, że Maciej nie odwzajemnia uczuć Reni, to tato Reni pozwoli na ich ślub.
Warunkiem (czego?) pozwolenia na ślub (następnik), jest (co?) to, że fałszem jest, że Maciej nie
odwzajemnia uczuć Reni (poprzednik):
~~M → T
(f) Maciej odwzajemni uczucie Reni pod warunkiem, że tato Reni pozwoli na jej ślub z Maciejem.
Warunkiem (czego?) odwzajemnienia uczucia Reni przez Macieja (następnik), jest (co?)
pozwolenie na ślub (poprzednik):
T→M
(g) Tato Reni pozwoli na jej ślub z Maciejem wtedy i tylko wtedy, gdy Maciej odwzajemnia
uczucie Reni.
T≡M
wiczenie 2.P „symbolizacje”

Dokonaj symbolizacji nast puj cych zda . (Rozwi za- A: Ala robi kolację. G: Lech jest głodny.
nia, s. 307). P: Ala pracuje do pó na. L: Lech robi kolację.
W: Szef Ali wymaga, aby Ś: Jest więto.
pracowała do pó na. : Lech pracuje do pó na.
(a) Lech nie zrobi kolacji.
(b) Nieprawdą jest, że Ala nie zrobi kolacji.
(c) Lech pracuje do pó na w nocy wtedy i tylko wtedy, gdy Ala pracuje do
pó na.
(d) Jeżeli Ali szef wymaga od niej, aby pracowała do pó na, to do pó na
pracuje.
(e) Ala pracuje do pó na, o ile jej szef tego wymaga.
(f) Jeżeli Ali szef nie wymaga od niej, aby pracowała do pó na, to do pó na nie
pracuje.
(g) Kolację zrobi albo Lech, albo Ala.
(h) Jeżeli Ala nie pracuje do pó na, to ona robi kolację.
(i) Ala robi kolację wtedy, gdy Lech pracuje do pó na.
(j) Lech nie zrobi kolacji, o ile nie jest głodny.
(k) Ala robi kolację zawsze i tylko wtedy, gdy Lech nie jest głodny.
(l) Szef Ali wymaga od niej, by pracowała do pó na zawsze i tylko wtedy, gdy
nie ma świąt.
(m) Lech zrobił kolację, a pomimo to jest głodny.
(n) Szef Ali nie wymaga od niej, by pracowała do pó na, chociaż nie ma święta.
(o) Lech chodzi głodny, gdy Ala pracuje do pó na.

Podsumowanie
Rozróżniliśmy zdania złożone od zdań prostych. Zdania proste będziemy zastępować tzw. stałymi
zdaniowymi, które przedstawiamy za pomocą wielkich liter A, B, C itd. Zdania złożone będziemy
przedstawiać jako złożenia zdań prostych za pomocą spójników zdaniowych. Wprowadziliśmy pięć
spójników zdaniowych: spójnik negacji, spójnik koniunkcji, spójnik alternatywy (zwykłej), spójnik
równoważności oraz spójnik implikacji. Poznaliśmy też ich matryce logiczne.
p ~p p q p•q p q p∨q p q p≡q p q p→q

1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
0 1 1 0 0 1 0 1 1 0 0 1 0 0
0 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1 1
0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1
Porada babuni
Matryce logiczne należy najpierw zrozumieć, a następnie wy-
kuć. Aby skutecznie wykuć, zamknij Samouczek i samodziel-
nie narysuj matryce logiczne dla negacji, koniunkcji, alternaty-
wy, równoważności, implikacji. Ponawiaj próby, aż nie bę-
dziesz się mylić.
3. SYMBOLIZACJA ZDA J ZYKA NATURALNEGO I
Podobnie jak tłumaczenie z jednego języka naturalnego na drugi język naturalny, tak symbolizacja
zdań języka naturalnego (tłumaczenie z języka naturalnego na język logiki zdań) ma dużo wspólnego
ze sztuką, a w każdym razie wymaga dobrego opanowania obu języków. Jest to chyba podstawowy
powód, dla którego symbolizacja jest zajęciem w ogóle – a dla początkujących w szczególe –
niełatwym. Mimo tych (choć nie wszystkich rzecz jasna) trudności, które będziecie tu krok po kroku
poznawać, symbolizacja jest też umiejętnością nie tylko ważną, ale i pożyteczną. Bez niej logika
okazuje się niepraktyczna.
Porada babuni
Nie opanujecie materiału zawartego w tym rozdziale, jeżeli
będziecie go po prostu czytać. Uśniecie po przeczytaniu dru-
giej strony. Konieczne jest abyście wzięli do ręki ołówek i sa-
modzielnie wpisywali symbolizacje podanych zdań, a następ-
nie konfrontowali z przebiegiem podawanej symbolizacji.
Cele
Umiejętność określenia spójnika głównego zdań złożonych (metoda łączenia nawiasów).
Umiejętność odnajdywania spójnika głównego w zdaniach języka naturalnego.
Umiejętność symbolizacji rozbudowanych zdań języka naturalnego.
3.1. Spójnik g ówny (bez negacji)

Zanim przejdziemy do symbolizacji, musimy zrozumieć, czym jest spójnik (funktor) główny.
Obrazowo rzecz ujmując, spójnik główny jest to ten spójnik, który został umieszczony na samym
końcu w hipotetycznej konstrukcji danego zdania. Spójnik główny określa naturę danego zdania
złożonego – jeżeli spójnikiem głównym danego zdania jest spójnik ‘•’, to zdanie to jest koniunkcją;
jeżeli spójnikiem głównym danego zdania jest spójnik ‘~’, to zdanie to jest negacją.
3.1.1. Gdy niejasne jest w j zyku naturalnym, który spójnik jest g ówny
Rozważmy następującą wypowied – Krzysztof zwraca się do Jadwigi: „Pokażę Ci moje znaczki lub
zrobię Ci kawę i dam Ci 1000 zł”. Wypowied Krzysztofa jest dwuznaczna – można ją interpretować
na dwa skrajnie różne sposoby:
Symbolizacja zdań języka naturalnego I 43
Interpretacja (A) (optymistyczna)

(Pokażę Ci moje znaczki lub zrobię Ci kawę) i dam Ci tysiąc złotych.
(Z ∨ K) • T
lub i
Innymi słowy: Albo Krzysztof pokaże Jadwidze znaczki, albo zrobi jej kawę, ale tak czy inaczej
da jej 1000 zł.
Interpretacja (B) (realistyczna)

Pokażę Ci moje znaczki lub (zrobię Ci kawę i dam Ci tysiąc złotych).
Z ∨ (K • T)
lub
i
Innymi słowy, mamy do czynienia z dwoma opcjami: albo Krzysztof pokaże Jadwidze znaczki,
albo zarówno zrobi jej kawę, jak i da jej tysiąc złotych.
Przy interpretacji (A) Krzysztof byłby zobowiązany dać Jadwidze 1000 zł oraz albo zrobić jej
kawę, albo pokazać znaczki. Jadwiga w każdym razie dostanie 1000 zł. Przy interpretacji (B) Krzysztof
nie jest zobowiązany dać Jadwidze 1000 zł (choć zrobi to – jeżeli wybierze drugą z deklarowanych
opcji: zrobi Jadwidze kawę i da pieniądze). Wywiąże się jednak ze zobowiązania, jeżeli pokaże
Jadwidze znaczki (ani nie robiąc jej kawy, ani nie dając pieniędzy).
Różnica między tymi dwoma interpretacjami jest kolosalna (i bardzo wymierna) – z syntak-
tycznego punktu widzenia zasadza się ona w innym ułożeniu nawiasów, co bezpośrednio wiąże się
z tym, że inny spójnik zdaniowy jest spójnikiem głównym. Przy interpretacji (A) spójnikiem głównym
jest spójnik koniunkcji, a przy interpretacji (B) spójnik alternatywy.
Należy zwrócić uwagę, że użycie wyrażeń ‘i’, ‘lub’, ‘jeśli’ sprzyja dwuznaczności
sformułowań. Na szczęście zarówno dla koniunkcji, alternatywy, jak i implikacji istnieją wyrażenia
odpowiadające dwuczłonowości tych zdań złożonych, a pozwalające na sformułowanie zdań jedno-
znacznych; są to odpowiednio: ‘zarazem i ’, ‘albo , albo ’, ‘jeżeli , to ’.
3.1.2. Spójnik g ówny

Spójnik główny określa, jakiego rodzaju zdaniem złożonym jest dane zdanie – czy jest ono negacją,
koniunkcją, alternatywą, równoważnością czy implikacją. W zdaniu (A ∨ C) • (B → D) spójnikiem
głównym jest spójnik koniunkcji. W zdaniu A ∨ [C • (B → D)] spójnikiem głównym jest spójnik
alternatywy. W zdaniu [(A ∨ C) • B] → D spójnikiem głównym jest spójnik implikacji.
Jeżeli wyobrazilibyśmy sobie proces składania zdania złożonego ze zdań prostych, wówczas
spójnik główny jest ostatnim spójnikiem, którego używamy w konstrukcji danego zdania. Konstrukcja
zdania (A ∨ C) • (B → D) przebiega w następujący sposób:
A C B D
∨ →
A∨C B→D
•
(A ∨ C) • (B → D)
Natomiast konstrukcja zdania [(A ∨ C) • B] → D przebiega tak, że spójnik implikacji wstawiamy jako
ostatni:
A C B D
∨
A∨C
•
(A ∨ C) • B
→
[(A ∨ C) • B] → D
Uzupełnij schemat konstrukcji zdania A ∨ [(C • B) → D]:
A C B D
•
C •B
→
(C • B) → D
∨
A ∨ [(C • B) → D]
Samodzielnie podaj schemat konstrukcji zdania A ∨ [C • (B → D)]:
A C B D
→
B→D
•
C • (B → D)
∨
A ∨ [C • (B → D)]
3.1.3. Metoda czenia nawiasów

Ważne jest, aby nauczyć się rozpoznawać, który spójnik jest funktorem głównym nawet w bardzo
skomplikowanych zdaniach, takich jak np.:
(((A ∨ B) • (C ∨ D)) → C) ≡ (A → ((C → D) → B))
Służy do tego prosta metoda łączenia nawiasów w pary. Zaczynamy od nawiasów najbardziej
wewnętrznych – łączących zdania proste.
(((A ∨ B) • (C ∨ D)) → C) ≡ (A → ((C → D) → B))
Połączone w ten sposób nawiasy ujmują zdania, które traktujemy w myśli jako całości (całe zdania)
(((A ∨ B) • (C ∨ D)) → C) ≡ (A → ((C → D) → B))
i zastanawiamy się, z jakimi zdaniami zostały połączone.

(((A ∨ B) • (C ∨ D)) → C) ≡ (A → ((C → D) → B))
I tak dalej, aż powiążemy wszystkie nawiasy. Spójnik łączący zdania ujęte w najbardziej zewnętrzne
nawiasy jest spójnikiem głównym:
(((A ∨ B) • (C ∨ D)) → C) ≡ (A → ((C → D) → B))
W tym wypadku spójnikiem głównym jest spójnik równoważności.
wiczenie 3.A „spójnik g ówny bez negacji – 1”

Stosuj c metod czenia nawiasów, wska spójnik g ówny w nast puj cych zdaniach. (Rozwi zania, s. 308).
(a) (A • B) ∨ (C → D) (b) A • (B ∨ (C → D))
(c) ((A • B) ∨ C) → D (d) A • ((B ∨ C) → D)
(e) (A • (B ∨ C)) → D (f) (A → A) → (A → B)
(g) A → (A → (A → B)) (h) ((A → A) → A) → B
(i) (((A • B) • C) ≡ (A ∨ C)) → (A • (B ∨ C))
(j) (((A ≡ B) → (B ≡ C)) • (C → D)) ∨ (B → ((A • B) ≡ C))
(k) (((A ∨ B) • (C ∨ D)) → C) ≡ ((A → ((C → D) → B)) → D)

wiczenie 3.B „spójnik g ówny bez negacji – 2”

Zapisz zdania j zyka polskiego przedstawione za pomoc formu logicznych, korzystaj c z odpowiednich legend.
Uwa aj, aby zdania by y jednoznaczne – w tym celu pos uguj si jednoznacznymi wyra eniami spójnikowymi:
‘albo , albo ’, ‘zarówno , jak i ’ (ew. ‘zarazem i ’), ‘je eli , to ’. (Rozwi zania, s. 308-309).
A: Anna zostanie ukarana. A: Ala zrobi obiad.

B: Bogdan zostanie ukarany. B: Beata umyje naczynia.
C: Cecylia zostanie ukarana. C: Cezary odkurzy dom.
(a) (A • B) ∨ C
(b) A • (B ∨ C)
(c) A → (B • C)
(d) (A → B) • C
(e) (A ∨ B) → C
(f) A ∨ (B → C)
(g) (B • A) ∨ (B • C)
wiczenie 3.C „spójnik g ówny bez negacji – 3”

Podane s przyk ady zda niejednoznacznych. Znajd wszystkie mo liwe interpretacje tych zda . Podaj ich
symbolizacje oraz wyra je w j zyku polskim, pos uguj c si jednoznacznymi wyra eniami spójnikowymi: ‘albo ,
albo ’, ‘zarówno , jak i ’ (ew. ‘zarazem i ’), ‘je eli , to ’. (Rozwi zania, s. 309).
A: Ala odkurzy dom. C: Czesia zrobi kolację.

B: Boguś zrobi obiad. D: Damian umyje naczynia.
(a) Ala odkurzy dom lub Boguś zrobi obiad i Czesia zrobi kolację.
1.
2.
(b) Boguś zrobi obiad i Czesia zrobi kolację, jeśli Damian umyje naczynia.
1.
2.
(c) Ala odkurzy dom lub Boguś zrobi obiad i Czesia zrobi kolację, jeśli Damian umyje naczynia.
(Rozpocznij od wszystkich możliwych opcji wstawienia dwóch par nawiasów do zdania (c) – dla
ułatwienia zdanie to jest przytoczone niżej dla wszystkich pięciu możliwych interpretacji tego zdania).
1. Ala odkurzy dom lub Boguś zrobi obiad i Czesia zrobi kolację, jeśli Damian umyje naczynia.
3.2. Spójnik g ówny (z uwzgl dnieniem negacji)
3.2.1. Dwa przyk ady

Rozważmy dwa zdania (1) i (2):
(1) ~(N • P) (2) ~N • P
Zdanie (1) jest to negacja koniunkcji N • P – spójnikiem głównym jest spójnik negacji. Zdanie (2) jest
to koniunkcja, której pierwszy człon jest negacją – spójnikiem głównym jest spójnik koniunkcji.
Różnica między tymi zdaniami jest bardzo duża. Przyjmijmy, że ‘N’ zastępuje zdanie ‘Adam pójdzie
do nieba’, a ‘P’ zastępuje zdanie ‘Adam pójdzie do piekła’.
(1 ) Nieprawda, że Adam pójdzie zarówno (2 ) Adam nie pójdzie do nieba,
do nieba, jak i do piekła. lecz do piekła.
Zdanie (1 ) jest prawdziwe i mówi tylko, że Adam nie może pójść jednocześnie do nieba i do piekła,
nie przesądzając jednocześnie, dokąd pójdzie. Rzecz się ma inaczej w przypadku zdania (2 ), gdzie
twierdzi się już z pewnością, że Adam pójdzie do piekła, a nie do nieba.
Rozważmy jeszcze jeden przykład. Zdania:
(3) Nieprawda, że Ela dostała dwójkę (4) Ela nie dostała dwójki na egzaminie
i trójkę na egzaminie końcowym. końcowym, ale dostała trójkę.
zapiszemy analogicznie (wpisz odpowiednie formuły logiczne, przyjmując, że ‘D’ zastępuje ‘Ela
dostała dwójkę na egzaminie końcowym’ a ‘T’ – ‘Ela dostała trójkę na egzaminie końcowym’):
(3 ) (4 )
Zdanie (3) jest negacją koniunkcji. Mówi ono tylko, że Ela nie dostała zarazem dwóch ocen – oceny
dostatecznej i niedostatecznej, nie przesądzając jednocześnie, jaką ocenę Ela otrzymała. (W szczegól-
ności zdanie (3) pozostaje prawdziwe, nawet jeżeli Ela otrzymała piątkę – czy jakąkolwiek inną ocenę).
Rzecz się ma inaczej w przypadku zdania (4), gdzie stwierdza się już, jaką ocenę Ela otrzymała.
3.2.2. Spójnik g ówny

Jeżeli mielibyśmy wyobrazić sobie, jak przebiegał proces konstrukcji zdań, o których właśnie mówiliś-
my, to musiałby wyglądać, jak następuje – stosowane są te same procedury składania (negacja i ko-
niunkcja), lecz w innej kolejności.
~(N • P) ~N • P
N P N P
~
•
N•P ~N
~ •
~(N • P) ~N • P
W zdaniu ~(N • P) spójnikiem głównym jest spójnik negacji, który jest ostatnim spójnikiem użytym
w konstruowaniu tego zdania. W zdaniu ~N • P natomiast ostatnim spójnikiem użytym w budowaniu
tego zdania jest spójnik koniunkcji i to on jest spójnikiem głównym.
Skontrastujmy ze sobą jeszcze budowę dwóch następujących zdań: ~~(N • P) oraz ~(~N • P).
~~(N • P) ~(~N • P)
N P N P
~
•
N•P ~N
~ •
~(N • P) ~N • P
~ ~
~~(N • P) ~(~N • P)
W obydwu zdaniach spójnikiem głównym jest (pierwszy) spójnik negacji. Zdania te różnią się tym, co
jest negowane za pomocą spójnika głównego. W zdaniu ~~(N • P) zdaniem negowanym przez spójnik
główny jest negacja koniunkcji zdań prostych. W zdaniu ~(~N • P) natomiast zdaniem negowanym
przez spójnik główny jest koniunkcja, której drugim członem jest zdanie proste, a której pierwszym
członem jest negacja zdania prostego.
Oczywiście można konstruować jeszcze bardziej złożone zdania. Oto schemat konstrukcji
zdania ~~(A • B) → ~~~(~A • B):
A B A B
• ~
A•B ~A
•
~
~(A • B) ~A • B
~
~
~~(A • B) ~(~A • B)
~~(~A • B)
~~~(~A • B)
~~(A • B) → ~~~(~A • B)
3.2.3. Metoda czenia nawiasów

Spójnik negacji różni się od pozostałych spójników tym, że jest spójnikiem jednoargumentowym.
Istnieją w związku z tym dwie konwencje. Można stosować konwencję wstawiania nawiasów wokół
każdego zdania podrzędnego łącznie z negacją (konwencja „oni”), choć dużo prościej jest wykluczyć
negację z tej konwencji (konwencja „my”). Oto parę przykładów zdań zapisanych w tych konwen-
cjach:
„my” „oni”
~A ∨ ~B (~A) ∨ (~B)
~~B ~(~B)
~~~C ~(~(~C))
~~~C ∨ ~B ~(~(~C)) ∨ (~B)
(~B • ~~A) → ~D ((~B) • (~(~A))) → (~D)
~~(A • B) ~(~(A • B))
~A • B (~A) • B
~(A • B) ~(A • B)
Mam nadzieję, że podzielacie opinię, iż zdania zapisane w naszej konwencji są czytelniejsze. Jednakże
koszt tego prostszego zapisu jest taki, że musimy niejako w myśli wstawiać nawiasy wokół tych
negacji. Inaczej mówiąc musimy nauczyć się te zdania odczytywać.
Kluczowy jest fakt, że funktor negacji związany jest z następującym tuż po nim znakiem.
Możliwe są trzy sytuacje. Bezpośrednio po znaku negacji może występować:
(i) stała zdaniowa

Jeżeli znak następujący po symbolu negacji to stała zdaniowa, to negowane jest zdanie, które
zastępowane jest przez tę stałą. W zdaniu:
~A ∨ B
po symbolu negacji występuje stała zdaniowa ‘A’, a negowane jest zdanie A.
(ii) nawias
Jeżeli znak następujący po symbolu negacji to nawias, to negowane jest zdanie objęte tym
nawiasem. W zdaniach:
~(A ∨ B)
~(A ∨ B) → C
po symbolu negacji występuje nawias, który obejmuje alternatywę A ∨ B, i to właśnie ta alter-
natywa jest negowana. Oczywiście w zdaniu:
~(A • (B ∨ C))
negowana jest koniunkcja A • (B ∨ C), która objęta jest nawiasem występującym po symbolu
negacji.
(iii) symbol negacji

Jeżeli po (pierwszym) symbolu negacji występuje kolejny symbol negacji:
~~A ∨ B
to negowana jest negacja – w tym wypadku ~A. Drugi znak negacji natomiast dotyczy już
zdania A:
~~A ∨ B
Metodę łączenia nawiasów stosuje się tak samo jak wyżej z wyjątkiem tego, że musimy
uwzględnić powyższe fakty dotyczące zachowania funktora negacji. Rozważmy równolegle dwa proste
przykłady (spróbujcie rozstrzygnąć samodzielnie, który spójnik jest główny):
~(~A ∨ ~~B) • ~C ~(~A ∨ ~(~B • ~C))
Zacząć musimy od zdań najbardziej wewnętrznych – w naszym wypadku od połączenia znaków

negacji ze stałymi zdaniowymi.
~(~A ∨ ~~B) • ~C ~(~A ∨ ~(~B • ~C ))
Następnie przechodzimy do kolejnego poziomu – traktując zdania już złączone jako całości:
~(~A ∨ ~~B) • ~C ~(~A ∨ ~(~B • ~C ))
Powtarzamy dla następnego poziomu:
~(~A ∨ ~~B) • ~C ~(~A ∨ ~(~B • ~C ))
aż do ostatniego:
~(~A ∨ ~~B) • ~C ~(~A ∨ ~(~B • ~C ))
Widzimy w ten sposób, że zdanie pierwsze jest koniunkcją, a drugie negacją.
~(~A ∨ ~~B) • ~C ~ (~A ∨ ~(~B • ~C))
Czy wiesz, e
Całego kłopotu ze znajdowaniem spójnika głównego w formule logicznej można uniknąć, używając
tzw. notacji polskiej, zwanej też notacją ukasiewicza od nazwiska jej twórcy. Jest to tzw. notacja
przedrostkowa, która nie wymaga stosowania nawiasów. Polega ona na charakterystycznym zapisie
zdań złożonych, gdzie symbolami spójników zdaniowych są wielkie litery N, K, A, E i C zapisywa-
ne zawsze przed zdaniami będącymi ich argumentami. Zapisy czytamy odpowiednio:
Np nieprawda, że p
Kpq piq
Apq p lub q
Epq p wtedy i tylko wtedy, gdy q
Cpq jeżeli p, to q
Argumentami tych funktorów mogą być oczywiście zdania złożone. Przykładowo:
CpAqr p → (q ∨ r)
CApqr (p ∨ q) → r
ACpqr (p → q) ∨ r
NKpq ~(p • q)
KNpq ~p • q
CNApqNNKCprCqr ~(p ∨ q) → ~~((p → r) • (q → r))
Do notacji tej trzeba się przyzwyczaić (tj. trochę ją poćwiczyć), ale jej wielką zaletą jest to, że
spójnik główny jest zawsze na samym początku. Właśnie dzięki temu jest to notacja, która zyskała
szerokie zastosowanie w oprogramowaniu komputerów, kalkulatorów itd.
wiczenie 3.D „spójnik g ówny z negacj – 1”

Stosuj c metod czenia nawiasów, wska spójnik g ówny w nast puj cych zdaniach. W kolumnie (I) zdania
zapisane s w konwencji „oni” – zastosuj prost metod czenia nawiasów. W kolumnie (II) zdania zapisane s
w konwencji „my” – zastosuj metod czenia nawiasów z uwzgl dnieniem jednoargumentowo ci funktora negacji.
(I) (II)
(a) ~(B • A) (a) ~(B • A)
(b) (~B) • A (b) ~B • A
(c) ~((~B) • A) (c) ~(~B • A)
(d) (~(B • A)) → (~C) (d) ~(B • A) → ~C
(e) (~((~A) ∨ B)) → (~C) (e) ~(~A ∨ B) → ~C
(f) (~A) → (~(B ∨ A)) (f) ~A → ~(B ∨ A)
(g) (~(A → B)) ∨ (~A) (g) ~(A → B) ∨ ~A
(h) ~((A → B) ∨ (~A)) (h) ~((A → B) ∨ ~A)
(i) (~(~A)) ∨ ((~B) → C) (i) ~~A ∨ (~B → C)

wiczenie 3.E „spójnik g ówny z negacj – 2”

Dopasuj odpowiedni formu logiczn do jej t umaczenia w j zyku polskim. A: Anna zostanie ukarana.
(Rozwi zania, s. 311). B: Bogdan zostanie ukarany.
(a)
A • ~B Nieprawda, że zarówno Anna, jak i Bogdan zostaną ukarani.
~A • B Zarówno Anna nie zostanie ukarana, jak i Bogdan nie zostanie ukarany.
~A • ~B Anna nie zostanie ukarana, a Bogdan zostanie ukarany.
~(A • B) Anna zostanie ukarana, a Bogdan nie zostanie ukarany.
(b)
A • ~B Anna i Bogdan nie zostaną obydwoje ukarani.
~A • B Anna zostanie ukarana, ale nie Bogdan.
~A • ~B Anna nie zostanie ukarana, choć Bogdan zostanie ukarany.
~(A • B) Ani Anna nie zostanie ukarana, ani Bogdan nie zostanie ukarany.
(c)
A → ~B Jeżeli Anna nie zostanie ukarana, to Bogdan nie zostanie ukarany.
~A → B Nieprawda, że jeżeli Anna zostanie ukarana, to Bogdan też zostanie ukarany.
~A → ~B Jeżeli Anna zostanie ukarana, to Bogdan nie zostanie ukarany.
~(A → B) Jeżeli Anna nie zostanie ukarana, to Bogdan zostanie ukarany.
(d)
A ∨ ~B Albo Anna nie zostanie ukarana, albo Bogdan zostanie ukarany.
~A ∨ B Albo Anna zostanie ukarana, albo Bogdan nie zostanie ukarany.
~A ∨ ~B Nieprawda, że Anna czy Bogdan zostaną ukarani.
~(A ∨ B) Albo Anna nie zostanie ukarana, albo Bogdan nie zostanie ukarany.
wiczenie 3.F „spójnik g ówny z negacj – 3”

Zapisz zdania j zyka polskiego przedstawione za pomoc formu logicznych. (Rozwi - A: Anna dostanie pracę.
zania, s. 312). B: Bogdan dostanie pracę.
C: Cezary dostanie pracę.
(a) A • ~B
(b) ~A • ~B
(c) ~(A • B)
(d) ~A • B
(e) (~A • B) → ~C
(f) (~A • ~B) → C
(g) ~A → C
(h) ~(A → C)
(i) ~(~A → C)
(j) ~A → (B ∨ C)
(k) ~A → (~B → C)
(l) ~C → (~A • ~B)
(m) A ≡ (~B • ~C)
(n) (~A • B) → ~(A ≡ B)
(o) (C • ~A) → ~(C → A)
(p) ~(A • B) → ~(A • C)
(q) ~((~A • ~B) → (~A • ~C))
(r) (~A → ~B) • (~B → C)
(s) [(~A → ~B) • (~B → C)] → (~A → C)

wiczenie 3.G „spójnik g ówny z negacj – 4”

Wska spójnik g ówny w nast puj cych zdaniach. (Rozwi zania, s. 313).
(a) ~(~A ∨ ~B) → C
(b) ~(~(A ∨ ~B) → C)
(c) ~(~(A ∨ ~B) → C) ∨ D
(d) ~~(A ∨ ~(B → ~C)) → ~D
(e) ~(~(A ∨ ~B) → (~C → D))
(f) ~(~(~A ∨ ~B) → ~(A • B)) → ~(~A ∨ ~A)
(g) ~(~(A → (B • A)) ≡ ~~~(~B → ~A))
(h) ~~(~A ∨ ~(B • ~C)) → ~((~C ∨ B) ≡ A)

3.3. Symbolizacja
Nauczyliście się już dokonywać symbolizacji nieskomplikowanych zdań języka polskiego w języku
logiki. Zdania bardziej złożone wymagają decyzji dotyczących tego, który ze spójników jest spójni-
kiem głównym i odpowiedniego umieszczenia nawiasów.
Niestety, nie ma żelaznych reguł, które mogłyby posłużyć za algorytm (niezawodny przepis)
na symbolizację. Należy pamiętać o dostępnych manewrach:
• zaznaczeniu (np. podkreśleniu) wszystkich spójników zdaniowych,
• sparafrazowaniu zdanie tak, by stało się logicznie przejrzystsze lub by przybrało formę kanonicz-
ną (np. zdanie o formie ‘p jeśli q’ należy ująć w formie kanonicznej ‘jeżeli, to’, czyli jako ‘jeżeli
q, to p’),
• stworzeniu legendy symbolizacji (używając łatwych do zapamiętania liter jako stałych zdanio-
wych),
• zdecydowaniu, który spójnik jest spójnikiem głównym, i odpowiednim wstawieniu nawiasów,
• dokonywaniu częściowej symbolizacji, aby uprościć skomplikowane zdania.
3.4. Odnajdywanie spójnika g ównego

Jedną z najtrudniejszych do opanowania umiejętności jest odnajdywanie w zdaniu języka naturalnego
spójnika głównego. Poniżej omówimy parę sposobów jego odnajdywania, ale lista ta z pewnością nie
jest wyczerpująca. W każdym z przykładów postarajcie się samodzielnie dokonać symbolizacji poda-
nych zdań, następnie sprawdzając, czy zrobiliście to poprawnie.
3.4.1. Spójnik g ówny wyznaczany syntaktycznie

Zaczniemy od przykładów dość prostych, w których o tym, który spójnik jest główny, decyduje forma
gramatyczna zdania.
Przyk ad 1
(1) Asia dostanie kota lub psa, a Basia dostanie kota.
B: Basia dostanie kota.
K: Asia dostanie kota.
P: Asia dostanie psa.
Forma logiczna tego zdania jest raczej przejrzysta. Aby ją uwypuklić, podkreślimy wszystkie spójniki
zdaniowe:
Asia dostanie psa lub kota, a Basia dostanie kota.
Musimy się zastanowić, który ze spójników jest spójnikiem głównym. Spójniki są tu dwa – alternatywy
(‘lub’) i koniunkcji (‘a’). W tym wypadku dominujący jest spójnik koniunkcji – sugeruje to zlanie
alternatywy ‘Asia dostanie psa lub Asia dostanie kota’ w zdanie ‘Asia dostanie psa lub kota’. Możemy
zatem wstawić nawiasy:
(Asia dostanie psa lub kota), a Basia dostanie kota
zastąpić zdania proste stałymi zdaniowymi:
(P lub K) a B
a spójniki – ich symbolami:
[1] (P ∨ K) • B
wiczenie. Zastanów si , jak nale a oby sformu owa zdanie, którego spójnikiem g ównym by aby alternatywa (por.
Rozwi zania, s. 307):
P ∨ (K • B)
Przyk ad 2
(2) Jeżeli Ludwik posłucha Jarka, to cieszyć się będzie albo Janek, albo Zbyszek.
L: Ludwik posłucha Jarka.
J: Janek będzie się cieszyć.
Z: Zbyszek będzie się cieszyć.
Forma logiczna tego zdania jest również jasna. Aby ją uwypuklić, podkreśl wszystkie spójniki. Zdanie
to jest implikacją. Pomyśl, co się tu mówi. Mówi się, że je eli coś tam, to coś tam innego. Ponadto
o tym, że alternatywa nie jest spójnikiem głównym, świadczy ponownie charakterystyczne zlanie jej
członów. Nawiasy należy zatem wstawić w sposób następujący:
Jeżeli Ludwik posłucha Jarka, to (cieszyć się będzie albo Janek, albo Zbyszek).
Możemy teraz zastąpić zdania proste stałymi zdaniowymi:
Jeżeli L, to (albo J, albo Z)
a spójniki zdaniowe – ich symbolami:
[2] L → (J ∨ Z)
wiczenie. Zastanów si , jak nale a oby sformu owa zdanie, którego spójnikiem g ównym by aby alternatywa (por.
Rozwi zania, s. 307):
(L → J) ∨ Z
Przyk ad 3
(3) Jeżeli Zosia włoży swą nową sukienkę i nie będzie się już dąsać, to Jacek lub Wacek
zaproszą ją do kina.
S: Zosia włoży swą nową sukienkę.
D: Zosia będzie się dąsać.
J: Jacek zaprosi Zosię do kina.
W: Wacek zaprosi Zosię do kina.
Zaznacz wszystkie spójniki zdaniowe. Staramy się rozstrzygnąć, który ze spójników jest spójnikiem
głównym oraz odpowiednio powstawiać nawiasy. Powyższe zdanie jest implikacją – spójnikiem głów-
nym jest ‘jeżeli, to’. Przekonują o tym podobne względy co w powyższym przykładzie – twierdzi się tu
coś o kształcie ‘jeżeli bla-bla, to blo-blo’, a zarówno koniunkcja, jak i alternatywa występują w formie
zlanej.
Jeżeli (Zosia włoży swą nową sukienkę i Zosia nie będzie się już dąsać), to (Jacek
zaprosi Zosię do kina lub Wacek zaprosi Zosię do kina).
Zastąpimy teraz zdania proste stałymi zdaniowymi zgodnie z przyjętą legendą:
Jeżeli (S i nie D) to (J lub W)
W następnym kroku pozostaje zamienić spójniki zdaniowe na ich symbole:
[3] (S • ~D) → (J ∨ W)
wiczenie. Zastanów si , jak nale a oby sformu owa zdania, których spójnikiem g ównym by yby koniunkcja i alter-
natywa (por. Rozwi zania, s. 307):
S • [~D → (J ∨ W)]
[(S • ~D) → J] ∨ W
wiczenie 3.H „symbolizacje – 1”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda na podstawie przytoczonej legendy. (Rozwi zania, s. 313-314).
B: Ala będzie biegać. O: Ala będzie się odchudzać.

Ć: Ala będzie wiczyć. P: Ala przytyje.
D: Ala popadnie w depresję. S: Ala będzie je dzić do pracy samochodem.
L: Ala będzie leniwa. W: Ala będzie pływać.
M: Ala będzie właściwie umotywowana.
(a) Jeżeli Ala będzie biegać lub ćwiczyć, to nie popadnie w depresję.
(b) Jeżeli Ala będzie leniwa i popadnie w depresję, to będzie je dzić do pracy samochodem.
(c) Nie jest prawdą, że jeżeli Ala popadnie w depresję, to przytyje.
Ala będzie właściwie umotywowana i będzie się odchudzać, ale będzie też je dzić do pracy
(d)
samochodem.
(e) Albo Ala będzie je dzić do pracy samochodem i będzie się odchudzać, albo będzie ćwiczyć.
(f) Ala będzie albo biegać, albo pływać, ale nie będzie się odchudzać.
(g) Ala będzie biegać albo pływać, ale tak czy owak będzie ćwiczyć.
Albo Ala będzie leniwa i będzie je dzić do pracy samochodem, albo będzie właściwie umoty-
(h)
wowana i będzie ćwiczyć.
Ala będzie ćwiczyć, ale nie będzie pływać; jednakże jeżeli Ala będzie właściwie umotywowana,
(i)
to będzie biegać.
(j) Ala nie będzie biegać, nie będzie ćwiczyć, a już na pewno nie będzie się odchudzać.
3.4.2. Spójnik g ówny wyznaczany znaczeniem wypowiedzi

Dotychczasowe przykłady mogłyby zasugerować, że symbolizacja jest czynnością dość mechaniczną.
Niestety, tak nie jest, a może właśnie dobrze, że tak nie jest, bo byłaby czynnością nad wyraz nudną.
Często o tym, który spójnik jest spójnikiem głównym, decyduje znaczenie zdania.
Przyk ad 4
(4) Jeżeli Zosia pójdzie na randkę z Jackiem, to nie pójdzie na randkę z Wackiem, a jeżeli
Zosia pójdzie na randkę z Wackiem, to nie pójdzie na randkę z Jackiem.
J: Zosia pójdzie na randkę z Jackiem.
W: Zosia pójdzie na randkę z Wackiem.
Zaznacz wszystkie spójniki zdaniowe. Tym razem o tym, który ze spójników jest spójnikiem głównym,
w dużym stopniu decyduje sens zdania. Spójnikiem głównym jest ‘a’, które łączy dwie implikacje.
W zdaniu tym powiedziane jest zarówno, co się stanie, jeżeli Zosia pójdzie na randkę z Jackiem, jak
i co się stanie, jeżeli Zosia pójdzie na randkę z Wackiem. Zdanie to jest więc koniunkcją:
(Jeżeli Zosia pójdzie na randkę z Jackiem, to nie pójdzie na randkę z Wackiem), a (jeżeli
Zosia pójdzie na randkę z Wackiem, to nie pójdzie na randkę z Jackiem)
wyrażoną formułą:
[4] (J → ~W) • (W → ~J)
Trzeba zwrócić jednak uwagę, że nic poza znaczeniem tego zdania nie stoi na przeszkodzie, by doko-
nać następującej jego interpretacji, traktując pierwszą implikację jako spójnik główny.
[4*] J → [~W • (W → ~J)]
Jeżeli Zosia pójdzie na randkę z Jackiem, to zarówno nie pójdzie na randkę z Wackiem
jak i nie pójdzie na randkę z Jackiem o ile pójdzie na randkę z Wackiem.
Interpretacja [4*] jest trudna do zrozumienia – w [4*] twierdzi się m.in., że jeżeli Zosia pójdzie na
randkę z Jackiem, to pod pewnymi warunkami (sprzecznymi z tym, co skądinąd ma się stać, gdy Zosia
pójdzie na randkę z Jackiem) Zosia na randkę z Jackiem nie pójdzie.
3.4.3. Domy lna dominacja implikacji i równowa no ci

Warto zaznaczyć, że w języku polskim występuje domyślna dominację spójników implikacji i równo-
ważności nad spójnikami alternatywy i koniunkcji. W zdaniach, w których występują spójniki
koniunkcji (bąd alternatywy) i implikacji (bąd równoważności), a w których brak jest szczególnych
markerów dominacji, skłonni jesteśmy traktować spójniki implikacji i równoważności jako spójniki
główne.
Przyk ad 5 i 6
Spróbuj dokonać symbolizacji następujących zdań: A: Ala pójdzie do kina.
B: Beata pójdzie do teatru.
C: Cezary zostanie w domu.
(5) Ala pójdzie do kina wtedy i tylko wtedy, gdy Beata pójdzie do
teatru, a Cezary zostanie w domu.
(6) Jeżeli Beata pójdzie do teatru, to Cezary nie zostanie w domu
lub Ala nie pójdzie do kina.
Najbardziej naturalna interpretacja tych zdań traktuje spójnik ‘wtedy i tylko wtedy, gdy’ w (5) oraz
‘jeżeli, to’ w (6) jako spójniki główne:
[5] A ≡ (B • C)
[6] B → (~C ∨ ~A)
Nie ma jednak nic w strukturze tych zdań, co dyktowałoby uznanie spójników równoważności i impli-
kacji za dominujące nad spójnikami alternatywy i koniunkcji. O tym, że mamy istotnie do czynienia
z pewną dominacją tych spójników łatwo się przekonać, gdy staramy się wyrazić jednoznacznie zda-
nia, w których dominować miałyby spójniki alternatywy i koniunkcji nad spójnikami równoważności
i implikacji. Spróbuj i porównaj swoje odpowiedzi z Rozwi zaniami (s. 308):
(A ≡ B) • C
(B → ~C) ∨ ~A
Aby znieść domyślną dominację spójników implikacji i równoważności nad koniunkcją (i alternatywą),
można stosować odpowiednie znaki interpunkcyjne (np. średnik), a także – w przypadku koniunkcji –
takie wyrażenia jak ‘tak czy owak’ czy ‘w każdym razie’.
Czy wiesz, e
W pa dzierniku 2003 roku przez około 14 dni niektórzy notariusze zablokowali sprzedaż nowych
mieszkań, gdyż nie umieli dokonać interpretacji przecinka w rozporządzeniu Ministra
Sprawiedliwości z dnia 26 września 2003 roku (opublikowanego w Dzienniku Ustaw z dnia 10
pa dziernika 2003 roku). Rodząca kłopoty nowelizacja wymagała, by księga wieczysta była
sporządzona
na podstawie aktu notarialnego lub orzeczenia sądu, a także wypisu z rejestru
gruntów , wypisu z rejestru lokali lub wypisu z kartoteki lokali.
Do tej pory wystarczał wypis z rejestru gruntów. Notariusze zadawali sobie pytanie, czy
nowelizacja wymaga dodatkowo równie albo wypisu z rejestru lokali, albo wypisu z kartoteki
lokali. Innymi słowy, zastanawiali się oni, czy przecinek (oznaczony kółeczkiem) należy
interpretować jako znak zastępujący spójnik alternatywy, w którym to przypadku wystarczałby
(jak dotychczas) wypis z rejestru gruntu, czy też należy go interpretować jako znak zastępujący
spójnik koniunkcji, co znaczyłoby że oprócz wypisu z rejestru gruntów wymagany byłby także
wypis z rejestru lokali lub z kartoteki lokali. Problem polegał też na tym, że w owym czasie gminy
nie miały jeszcze tego typu ewidencji (rejestru lokali i kartotek lokali), bo na ich stworzenie
dostały czas do końca 2005 roku.
Wypowiadająca się w imieniu ministerstwa sędzia Grażyna Kołodziejska słusznie
tłumaczyła, że wystarczy sam wypis z rejestru gruntów, przecinek w tym przepisie zastępuje
bowiem spójnik alternatywy. Zniecierpliwiona aferą dodała „Jest to tak oczywiste, że chyba tylko
początkujący student prawa mógłby twierdzić inaczej”. Pozostaje nadzieja, że absolwenci
Samouczka nie zablokują sprzedaży mieszkań na dwa tygodnie.
ródło: Marek Wielgo, Notariusze wstrzymali sprzeda nowych mieszkań, „Gazeta Wyborcza”, 29 pa dziernika 2003.
wiczenie 3.I „symbolizacje – 2”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda na podstawie przytoczonej legendy. (Rozwi zania, s. 314).

M: Ala będzie właściwie umotywowana. Z: Ala będzie zmęczona.
(a) Ala będzie się odchudzać wtedy i tylko wtedy, gdy będzie leniwa i nie będzie ćwiczyć.
Jeżeli Ala nie będzie się odchudzać, to przytyje, a jeżeli nie będzie ćwiczyć, to popadnie w de-
(b)
presję.
(c) Jeżeli Ala popadnie w depresję, to nie będzie ćwiczyć i nie będzie się odchudzać.
Jeżeli Ala popadnie w depresję, to nie będzie ćwiczyć; tak czy owak Ala nie będzie się odchu-
(d)
dzać.
Ala nie popadnie w depresję wtedy i tylko wtedy, gdy nie przytyje; jednakże Ala nie będzie
(e)
ćwiczyć i nie będzie się odchudzać.
Ala nie popadnie w depresję wtedy i tylko wtedy, gdy będzie ćwiczyć i będzie albo biegać, albo
(f)
pływać.
Ala przytyje wtedy i tylko wtedy, gdy nie będzie właściwie umotywowana i będzie je dzić do
(g)
pracy samochodem.
(h) Ala nie przytyje i nie popadnie w depresję pod warunkiem, że będzie biegać lub pływać.
Jeżeli Ala nie będzie się odchudzać, to przytyje, a jeżeli nie będzie ćwiczyć, to popadnie w de-
(i)
presję.
Albo Ala będzie biegać, o ile będzie właściwie umotywowana, albo będzie się odchudzać, jeżeli
(j)
będzie leniwa.
3.4.4. Koniunkcje i alternatywy o wielu cz onach

Zacznijmy od prostej informacji, która jednak nie musi wcale być taka oczywista, jak będzie za chwilę.
Powiedzieliśmy, że zarówno spójnik koniunkcji, jak i spójnik alternatywy są spójnikami dwuargumen-
towymi. Znaczy to zatem, że ‘•’ oraz ‘∨’ mogą wiązać (jednorazowo) dokładnie (tj. co najmniej i co
najwyżej) dwa zdania. W języku potocznym jednakże zarówno spójnik koniunkcji ‘i’, jak i spójnik
alternatywy ‘lub’ występują zarówno w kontekstach gdzie wiążą dwa zdania, jak w kontekstach, gdzie
wiążą więcej zdań. Rozważmy prosty przykład:
(1) Andrzej, Jarek i Romek minęli się z prawdą.
Zdanie to jest koniunkcją trzech zdań:
Zarówno Andrzej minął się z prawdą, jak i Jarek minął się z prawdą, jak i Romek minął
się z prawdą.
Ponieważ ustaliliśmy, że spójnik koniunkcji jest spójnikiem dwuargumentowym, musimy się
konsekwentnie tego ustalenia trzymać. Zdanie (1) możemy poddać symbolizacji, ale musimy narzucić
dominację jednego z wystąpień spójnika koniunkcji. Możliwe są dwie – na szczęście logicznie
równoważne – interpretacje:
(1a) Zarówno Andrzej minął się z prawdą, jak i Jarek i Romek minęli się z prawdą.
[1a] A • (J • R)
(1b) Zarówno Andrzej i Jarek minęli się z prawdą, jak i Romek minął się z prawdą.
[1b] (A • J) • R
Podobnie rzeczy się mają dla alternatywy:
(2) Ludwik, Przemek, Tomasz lub Zyta popadną w niełaskę.
Zdanie (2) jest ponownie alternatywą tym razem czterech zdań:
Ludwik popadnie w niełaskę lub Przemek popadnie w niełaskę lub Tomasz popadnie
w niełaskę lub Zyta popadnie w niełaskę.
Tym razem symbolizacją zdania (2) może być dowolna z następujących formuł:
[2a] (L ∨ P) ∨ (T ∨ Z)
[2b] L ∨ (P ∨ (T ∨ Z))
[2c] L ∨ ((P ∨ T) ∨ Z)
[2d] ((L ∨ P) ∨ T) ∨ Z
[2e] (L ∨ (P ∨ T)) ∨ Z
Zwróćmy jeszcze uwagę na to, że w zdaniach (1) i (2) występują przecinki, które zastępują
spójniki zdaniowe, ale których znaczenie diametralnie się różni – w zdaniu (1) przecinek zastępuje
spójnik koniunkcji, a w zdaniu (2) przecinek zastępuje spójnik alternatywy. Warto o tym przypomnieć,
bo nieznajomość tego faktu może być brzemienna w skutki (por. ramkę o aferze, którą bez wahania
można określić jako przecinkową, s. 60).
Możecie być poirytowani takim potraktowaniem sprawy i koniecznością wstawiania
„bezsensownych” nawiasów. pieszę wyjaśnić, że możliwe jest co prawda wprowadzenie również
trójargumentowego, czteroargumentowego itd. spójnika koniunkcji czy alternatywy, ale wówczas
trzeba dla każdego takiego spójnika podać matrycę logiczną go definiującą, czy też osobne reguły
inferencji (por. rozdziały 10-15). Ponieważ wiąże się to z dużymi komplikacjami, dużo prościej jest
przełknąć konieczność wstawiania „bezsensownych” nawiasów.
3.5. Przyk ady symbolizacji
Przyk ad 7
(7) Albo Zosia pójdzie na randkę zarówno z Jackiem, jak i z Wackiem, albo obaj zaproszą
Wiesię.
J: Zosia pójdzie na randkę z Jackiem.
W: Zosia pójdzie na randkę z Wackiem.
C: Jacek zaprosi Czesię.
Z: Wacek zaprosi Czesię.
W tym wypadku drugą część zdania należy sparafrazować. Co w tym kontekście znaczy zdanie ‘obaj
zaproszą Wiesię’? Musimy się w szczególności zastanowić, czy jest to zdanie proste. Otóż oczywiście
nie jest ono zdaniem prostym – właściwą parafrazą zdania (7) będzie zdanie:
(7 ) Albo Zosia pójdzie na randkę zarówno z Jackiem, jak i z Wackiem, albo zarówno Jacek,
jak i Wacek zaproszą Wiesię.
Zaznacz wszystkie spójniki zdaniowe. Który ze spójników jest spójnikiem głównym? Niewątpliwie
‘albo , albo ’, wstawiamy więc nawiasy:
Albo (Zosia pójdzie na randkę zarówno z Jackiem, jak i z Wackiem), albo (zarówno
Jacek, jak i Wacek zaproszą Czesię).
Zastępujemy zdania proste stałymi zdaniowymi:
Albo (zarówno J, jak i W), albo (zarówno C, jak i Z)
Pozostaje już tylko zamienić spójniki zdaniowe na odpowiednie symbole:
[7] (J • W) ∨ (C • Z)
Przyk ad 8
(8) Jeżeli zachowanie nie jest zdeterminowane, to jest wolne, o ile nie jest przewidywalne.
W: Zachowanie jest wolne.
D: Zachowanie jest zdeterminowane.
P: Zachowanie jest przewidywalne.
Zaznacz wszystkie spójniki zdaniowe. Tym razem spójnikiem głównym jest spójnik implikacji
‘jeżeli , to ’ łączący negację z jednej strony i implikację z drugiej:
Jeżeli (zachowanie nie jest zdeterminowane), to (jest wolne, o ile nie jest przewidy-
walne).
W tym miejscu warto sparafrazować drugi nawias do formy kanonicznej dla implikacji:
Jeżeli (zachowanie nie jest zdeterminowane), to (jeżeli zachowanie nie jest przewidy-
walne, to jest wolne).
Jeżeli (nie D), to (jeżeli nie P, to W)
[8] ~D → (~P → W)
Przyk ad 9
(9) Jeżeli zachowanie jest zdeterminowane przez pragnienia lub intencje, a pragnienia i in-
tencje są zdeterminowane przez wychowanie, to nie jesteśmy wolni; a jeśli nie jesteśmy
wolni, to nie jesteśmy odpowiedzialni za swoje zachowanie.
I: Zachowanie jest zdeterminowane przez intencje.
N: Intencje są zdeterminowane przez wychowanie.
O: Jesteśmy odpowiedzialni za swoje zachowanie.
P: Zachowanie jest zdeterminowane przez pragnienia.
R: Pragnienia są zdeterminowane przez wychowanie.
W: Jesteśmy wolni.
Zaznaczamy wszystkie spójniki zdaniowe:
Jeżeli zachowanie jest zdeterminowane przez pragnienia lub intencje, a pragnienia i in-
tencje są zdeterminowane przez wychowanie, to nie jesteśmy wolni; a jeśli nie jesteśmy
wolni, to nie jesteśmy odpowiedzialni za swoje zachowanie.
Który ze spójników jest spójnikiem głównym? Tym razem (drugie) ‘a’, który łączy dwie implikacje.
O tym, że to ‘a’ jest spójnikiem głównym, świadczy przede wszystkim średnik, który wyrażenie to
poprzedza. Zdanie to ma strukturę ‘Jeżeli ble-ble, to bla-bla; oraz jeżeli bli-bli, to blo-blo’:
[Jeżeli zachowanie jest zdeterminowane przez pragnienia lub intencje, a pragnienia i in-
tencje są zdeterminowane przez wychowanie, to nie jesteśmy wolni]; a [jeśli nie
jesteśmy wolni, to nie jesteśmy odpowiedzialni za swoje zachowanie].
W kolejnych krokach musimy zastanowić się nad strukturą zdań zawartych w nawiasach
kwadratowych. Drugi człon koniunkcji (zawarty w drugim nawiasie kwadratowym) jest implikacją,
której zarówno poprzednik, jak i następnik, są negacjami. Pierwszy człon koniunkcji (zawarty w pierw-
szym nawiasie kwadratowym) jest również implikacją, której następnik jest negacją, ale której
poprzednik jest bardziej złożony.
[Jeżeli (zachowanie jest zdeterminowane przez pragnienia lub intencje, a pragnienia i in-
tencje są zdeterminowane przez wychowanie), to nie jesteśmy wolni]; a [jeśli nie jesteśmy
wolni, to nie jesteśmy odpowiedzialni za swoje zachowanie].
Chwila zastanowienia wystarczy, aby się przekonać, że głównym spójnikiem w zdaniu ‘zachowanie
jest zdeterminowane przez pragnienia lub intencje, a pragnienia i intencje są zdeterminowane przez
wychowanie’ jest ‘a’, a więc spójnik koniunkcji. wiadczy o tym przede wszystkim zlanie alternatywy
złączonej spójnikiem ‘lub’, a także zlanie koniunkcji złączonej spójnikiem ‘i’. W ten sposób krok po
kroku dokonaliśmy analizy struktury naszego zdania:
[Jeżeli ((nasze zachowanie jest zdeterminowane przez nasze pragnienia lub intencje),
a (nasze pragnienia i intencje są zdeterminowane przez wychowanie)), to nie jesteśmy wol-
ni]; a [jeśli nie jesteśmy wolni, to nie jesteśmy odpowiedzialni za swoje zachowanie].
[Jeżeli ((P lub I), a (R i N)), to nie W]; a [jeśli nie W, to nie O]
[9] [((P ∨ I) • (R • N)) → ~W] • [~W → ~O]
wiczenie 3.J „symbolizacje – 3”


(a) Jeżeli Ala będzie albo biegać i ćwiczyć, albo pływać, to nie przytyje.
Jeżeli Ala będzie właściwie umotywowana, to będzie ćwiczyć pod warunkiem, że nie będzie
(b)
zmęczona.
Jeżeli Ala będzie się odchudzać, to nie przytyje, a jeżeli nie będzie się odchudzać, to przytyje,
(c)
o ile nie będzie ćwiczyć.
(d) Ala nie przytyje, jeżeli będzie pływać lub biegać, ale jeżeli Ala będzie leniwa, to przytyje.
Ala będzie albo biegać i ćwiczyć, albo pływać i się odchudzać, ale tak czy inaczej jeżeli
(e)
popadnie w depresję, to i tak przytyje.
Jeżeli prawdą jest, że Ala przytyje wtedy i tylko wtedy, gdy nie będzie ćwiczyć, to będzie albo
(f)
pływać, albo biegać, a nie będzie je dzić do pracy samochodem.
Jeżeli Ala nie będzie miała właściwej motywacji i nie będzie biegać, to jeśli również nie będzie
(g)
ćwiczyć, to przytyje, o ile nie będzie się odchudzać.
Jeśli Ala nie popadnie w depresję i nie będzie też leniwa, to będzie się odchudzać lub ćwiczyć
(h)
pod warunkiem, że będzie właściwie umotywowana i nie będzie zmęczona.
(i) Ala nie będzie biegać, choć nie jest zmęczona, jeżeli nie będzie właściwie umotywowana.
Zakładając, że Ala będzie się odchudzać i że albo będzie biegać lub pływać, albo też będzie
(j)
ćwiczyć, to nie przytyje, o ile nie popadnie w depresję.
Jeżeli Ala będzie zmęczona, to będzie się odchudzać; jeżeli Ala nie będzie zmęczona, to jeśli
(k)
będzie właściwie umotywowana, to będzie biegać, a jeśli nie, to będzie ćwiczyć lub pływać.
4. SYMBOLIZACJA ZDA J ZYKA NATURALNEGO II
W rozdziale tym kontynuujemy szkolenie umiejętności symbolizacji zdań języka naturalnego.

Wzbogacimy ją o umiejętność symbolizacji pewnych dodatkowych spójników zdaniowych: ‘ani
ani ’, ‘nie zarówno jak i ’, ‘albo albo ale nie jedno i drugie’, ‘ tylko jeśli ’, ‘ ,
chyba że ’.
Porada babuni
Dla każdego z powyższych wyrażeń podany schemat symboli-
zacji powinniście najpierw zrozumieć, ale potem wykuć.
Cele
Umiejętność symbolizacji zdań zawierających wyrażenia ‘ani, ani’, ‘nie zarówno, jak i’, ‘albo,
albo, ale nie oba’, ‘tylko jeśli’, ‘chyba że’.
Umiejętność symbolizacji zdań zawierających wyrażenia skwantyfikowane ‘wszyscy’, ‘niektó-
rzy’, ‘nikt’, ‘nie wszyscy’ odnoszące się do skończonego zbioru osób.
Umiejętność symbolizacji zdań zawierających ukryte spójniki.
4.1. Negacja koniunkcji i koniunkcja negacji
4.1.1. ‘Nieprawda, e zarówno p, jak i q’

Załóżmy, że teściowa Jana przewiduje: „Oblejesz zarówno poprawkę, jak i komisyjny”. Zdanie
oddające przewidywanie teściowej Jana jest koniunkcją:
P: Jan obleje poprawkę.
P•K K: Jan obleje komisyjny.
Wyobra my sobie teraz, że żona Jana sytuację chce uratować, pocieszając go w następujących
słowach:
(1) Przecież nie oblejesz zarówno poprawki, jak i komisyjnego.
Wypowied ta oprócz pocieszenia stanowi też negację wypowiedzi teściowej, oddamy ją jako negację
wypowiedzianej przez teściową koniunkcji:
[1] ~(P • K)
Podobnie oddać możemy zdanie:
J: Ala wyjdzie za Jacka.
(2) Ala nie wyjdzie jednocześnie za Jacka i za Wacka.
W: Ala wyjdzie za Wacka.
jako negację pewnej koniunkcji:
[2] ~(J • W)
Symbolizacja zdań języka naturalnego II 67
4.1.2. ‘Ani nie p, ani nie q’

Wiercąc się na nowo kupionej kanapie, Jadwiga w końcu stwierdza:
(1) Ani się tu nie wyśpię, ani nie odpocznę.
Czy Jadwiga twierdzi, że się wyśpi? Oczywiście – nie. Czy twierdzi ona, że odpocznie? Też nie.
Innymi słowy, Jadwiga twierdzi zarówno, że się nie wyśpi, jak i że nie odpocznie, co możemy oddać
jako koniunkcję dwóch negacji:
O: Jadwiga odpocznie na kanapie.
[1] ~W • ~O W: Jadwiga wyśpi się na kanapie.
Podobnie będzie ze zdaniem:

(2) Okazało się, że Ala nie wyjdzie ani za Jacka, ani za Wacka
które możemy przedstawić jako:
J: Ala wyjdzie za Jacka.
[2] ~J • ~W W: Ala wyjdzie za Wacka.
4.1.3. ‘Zarówno nie p, jak i nie q’

Rozważmy jeszcze jeden przykład:
(3) Olek zarówno nie zapłaci lobbystom, jak i nie pobierze od nich pieniędzy.
Twierdzi się tutaj, że Olek nie zapłaci lobbystom oraz że nie pobierze od nich pieniędzy, a więc:
O: Olek zapłaci lobbystom.
[3] ~O • ~P P: Olek pobierze pieniądze od lobbystów.
To samo zdanie moglibyśmy wyrazić w następujący sposób:
Olek ani nie zapłaci lobbystom, ani nie pobierze od nich pieniędzy.
Zwróćcie uwagę, że wyrażenie ‘zarówno nie jak i nie ’ wydaje się bliskie wyrażeniu ‘nieprawda,
że zarówno jak i ’. Jednakże sens tych wyrażeń jest bardzo odmienny. Pierwsze jest koniunkcją
negacji, a drugie – negacją koniunkcji.
Podsumowanie
Do symbolizacji nigdy nie należy podchodzić zbyt mechanicznie. Jest wiele pokrewnych sobie
schematów i zawsze musimy się zastanowić, co one znaczą. Zestawmy ze sobą cztery zdania:
(1) Radek i Ludwik obaj nie mają teki. [1] ~R • ~L L: Ludwik ma tekę.
(2) Radek i Ludwik nie mają obaj teki. [2] ~(R • L) R: Radek ma tekę.
(3) Zarówno Radek, jak i Ludwik nie ma teki. [3] ~R • ~L
(4) Ani Radek, ani Ludwik nie ma teki. [4] ~R • ~L
Podsumowując:
nieprawda, że zarówno p, jak i q ~(p • q)
ani nie p, ani nie q
~p • ~q
(zarówno nie p, jak i nie q)
4.1.4. Prawa de Morgana

Obydwa wyrażenia (‘nie zarówno p, jak i q’ i ‘ani nie p, ani nie q’) można ująć nie tylko za pomocą
spójnika negacji i spójnika koniunkcji, lecz również za pomocą spójnika negacji i spójnika alternatywy.
Okazuje się bowiem, że schemat zdaniowy ~(p • q) jest równoważny schematowi ~p ∨ ~q, natomiast
schemat zdaniowy ~p • ~q jest równoważny schematowi ~(p ∨ q). Równoważności te znane są jako
prawa de Morgana.
Prześled my to na intuicyjnych przykładach. Niech dane będzie prawdziwe skądinąd zdanie:
(1) Teoria Freuda i teoria Junga nie mogą być obie prawdziwe.
Jeżeli teoria Freuda i teoria Junga nie mogą być obie prawdziwe, to znaczy, że przynajmniej jedna
z nich jest fałszywa – albo teoria Freuda, albo teoria Junga. Okazuje się (wykażemy to w pó niejszych
rozdziałach), że zdania postaci (1) są logicznie równoważne zdaniom postaci (2):
(2) Albo teoria Freuda, albo teoria Junga jest fałszywa.
Zdaniom tym odpowiadają logicznie równoważne formuły:
[1] ~(F • J) F: Teoria Freuda jest prawdziwa.
[2] ~F ∨ ~J J: Teoria Junga jest prawdziwa.
Uwaga: Częstym błędem popełnianym przez studentów jest przypuszczenie, że zdanie (1) (‘Teoria
Freuda i teoria Junga nie mogą być obie prawdziwe’) jest równoważne zdaniu ‘Albo teoria Freuda albo
teoria Junga jest prawdziwa’. Jest to jednak przekonanie mylne. atwo się o tym przekonać, gdy
wyobrazimy sobie zagorzałego przeciwnika psychoanalizy wszelkiej maści (np. jakiegoś behawio-
rystę), który z lubością w głosie stwierdza „Teoria Freuda i teoria Junga nie mogą być obie
prawdziwe”, a przecież wcale nie ma na myśli tego, że jedna z nich jest prawdziwa.
Rozważmy teraz przykład ilustrujący zachodzenie podobnej równoważności dla wyrażenia
‘ani nie p, ani nie q’. Załóżmy, że pewien wykładowca psychologii informuje studentów o tym, że:
(3) Nie jest prawdziwa ani teoria Watsona, ani teoria Skinnera.
Na to wstaje student Roztropek i mówi „Chce Pan Profesor przez to powiedzieć, że prawdziwa jest
albo teoria Watsona, albo teoria Skinnera, tak?”. „Nie!” – grzmi Profesor z katedry. Właśnie fałszem
byłoby stwierdzić, że prawdziwa jest teoria Watsona bąd teoria Skinnera – nie jest prawdziwa ani
jedna, ani druga. Zdaniem logicznie równoważnym zdaniu (3) jest zatem zdanie (4):
(4) Nieprawda, że prawdziwa jest teoria Watsona bąd teoria Skinnera.
Zdaniom tym odpowiadają logicznie równoważne formuły:
[3] ~W • ~S S: Teoria Skinnera jest prawdziwa.
[4] ~(W ∨ S W: Teoria Watsona jest prawdziwa.
Ogólnie:
nie zarówno p, jak i q ~(p • q) ~p ∨ ~q
ani nie p, ani nie q ~p • ~q ~(p ∨ q)
4.1.5. Wieloznaczno formy ‘nie p lub q’

Rozważmy następującą wypowied :
(1) Nie zjem karpia lub sandacza.
Mogłoby się wydawać, że struktura logiczna tego zdania odpowiada strukturze powierzchniowej, tj. że
jest to negacja alternatywy.
(1N) Nieprawda, że zjem albo karpia, albo sandacza. (Równoważnie: Nie zjem ani karpia, ani
sandacza).
[1N] ~(K ∨ S)
[1N ] ~K • ~S
Wydaje się jednak, że najbardziej naturalnie jest interpretować wypowied (1) jako alternatywę negacji
(lub – równoważnie na mocy prawa de Morgana – jako negację koniunkcji):
(1A) Albo nie zjem karpia, albo nie zjem sandacza.
[1A] ~K ∨ ~S
[1A ] ~(K • S)
Sprawa to niebagatelna, zdania (1N) i (1A) bowiem nie są wcale równoważne. W zdaniu (1N)
wypowiadający te słowa twierdzi, że nie zje ani karpia, ani sandacza (na pewno nie zje ani jednego, ani
drugiego), natomiast w zdaniu (1A) twierdzi, że nie zje obydwu naraz (na pewno nie zje jednego
z nich).
Bywa, że z kontekstu jasna jest interpretacja wręcz przeciwna. Rozważmy następujący przepis
Kodeksu Pracy:
Art. 100 §1. Pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz
stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, je eli nie s one
sprzeczne z przepisami prawa lub z umow o pracę.
W tym wypadku jednak zdanie będące poprzednikiem tej implikacji, a więc zdanie:
(2) Polecenia przełożonych nie są sprzeczne z przepisami prawa lub z umową o pracę.
trzeba interpretować jako równoważne zdaniu:
(2N) Polecenia przełożonych nie są sprzeczne z przepisami prawa, ani z umową o pracę.
[2N] ~(P ∨ U) P: Polecenia przełożonych są sprzeczne z przepisami prawa.
[2N ] ~P • ~U U: Polecenia przełożonych są sprzeczne z umową o pracę.
bo przecież tylko w tym wypadku sensowne jest oczekiwać od pracownika, by się do poleceń przełożo-
nych stosował. Alternatywna interpretacja zdania (2):
(2A) Polecenia przełożonych albo nie są sprzeczne z przepisami prawa albo nie są sprzeczne z
umową o pracę.
[2A] ~P ∨ ~U
[2A ] ~(P • U)
dopuszczałaby sytuację, w której np. polecenie byłoby niesprzeczne z umową o pracę, ale sprzeczne
z przepisami prawa. W takim jednak wypadku nie byłoby przecież sensowne oczekiwać od pracownika
podporządkowania się poleceniom!
To, że forma ‘nie lub ’ może mieć te dwie interpretacje jest wystarczającym powodem,
aby jej unikać i doprecyzowywać za każdym razem, o którą interpretację chodzi. Rozważmy jeszcze
jeden przykład takiej chwiejności:
(6) Jeżeli Zuzia nie będzie albo się odchudzać, albo ćwiczyć, to przytyje.
Jest to zdanie niejednoznaczne – możemy mieć na myśli jedno z dwóch zdań:
(3N) Jeżeli Zuzia nie będzie ani się odchudzać, ani ćwiczyć, to przytyje.
Ć: Zuzia będzie wiczyć.
[3N] ~( ∨ O) → P
O: Zuzia będzie się odchudzać.
[3N ] (~ • ~O) → P P: Zuzia przytyje.
(3A) Jeżeli Zuzia albo nie będzie się odchudzać, albo nie będzie ćwiczyć, to przytyje.
[3A] (~ ∨ ~O) → P
[3A ] ~( • O) → P
wiczenie 4.A „ani-ani vs nie-obydwa”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda , stosuj c interpretacj wyra e ‘ani ani ’ oraz ‘nie zarazem i ’
za pomoc (i) negacji i koniunkcji, (ii) negacji i alternatywy. (iii) G o no przeczytaj obie parafrazy zdania wyj ciowego;
w zaznaczonym przyk adzie nale y przeczyta ‘Nieprawda, e Tomek dostanie dwójk , oraz nieprawda, e Tomek
dostanie pi tk ’ oraz ‘Nieprawda, e Tomek dostanie albo dwójk , albo pi tk ’. (Nie ignoruj zadania (iii) – pozwala
ono na utrwalenie odpowiednich struktur). (Rozwi zania, s. 316-317).
C: Tomek dostanie czwórkę. P: Tomek dostanie piątkę.

D: Tomek dostanie dwójkę. T: Tomek dostanie trójkę.
I. (i) (ii)
(a) Tomek nie dostanie ani dwójki, ani piątki. ~D • ~P ~(D ∨ P)
(b) Tomek nie dostanie jednocześnie dwójki i piątki. ~(D • P) ~D ∨ ~P

Tomek zarówno nie dostanie dwójki, jak i nie dostanie
(c) ~D • ~P ~(D ∨ P)
piątki.
(d) Tomek nie dostanie ani dwójki, ani trójki. ~D • ~T ~(D ∨ T)
(e) Tomek nie dostanie zarazem trójki i dwójki. ~(T • D) ~T ∨ ~D
(f) Tomek nie dostanie ani dwójki, ani trójki, ani czwórki. (~D • ~T) • ~C ~((D ∨ T) ∨ D ~C
Jeżeli Tomek nie dostanie trójki, to nie dostanie ani
(g) ~T → (~C • ~P) ~T → ~(C ∨ P)
czwórki, ani piątki.
Jeżeli Tomek nie dostanie ani piątki, ani czwórki, to
(h) (~P • ~C) → T ~(P ∨ C) → T
dostanie trójkę.
H: Stefan Hula wygra Puchar wiata. O: Mamy szanse na medal olimpijski.

M: Adam Małysz wygra Puchar wiata. S: Kamil Stoch wygra Puchar wiata.
II. (i) (ii)
Pucharu wiata nie wygrają jednocześnie Adam
(a) ~(M • S) ~M ∨ ~S
Małysz i Kamil Stoch.
Pucharu wiata nie wygra ani Stefan Hula, ani Kamil
(b) ~H • ~S ~(H ∨ S)
Stoch.
Ani Stefan Hula, Kamil Stoch, ani nawet Adam ~((H ∨ S) ∨ M)
(c) (~H • ~S) • ~M
Małysz nie wygra Pucharu wiata. ~(H ∨ S) • ~M
Jeżeli Adam Małysz nie wygra Pucharu wiata, to nie
(d) ~M → (~S • ~H) ~M → ~(S ∨ H)
wygrają go ani Kamil Stoch, ani Stefan Hula.
Jeżeli Adam Małysz wygra Puchar wiata, to nie
(e) M → (~S • ~H) M → ~(S ∨ H)
Jeżeli ani Małysz, ani Hula nie wygra Pucharu wiata,
(f) (~M • ~H) → ~O ~(M ∨ H) → ~O
to nie mamy szans na medal olimpijski.
Ani Hula, ani Stoch nie wygra Pucharu wiata, ale
(g) (~H ∨ ~S) → O ~(H • S) → O
mimo to mamy jeszcze szanse na medal olimpijski.
aden z naszych trzech skoczków nie wygra Pucharu ~((H ∨ S) ∨ M)
(h) (~H • ~S) • ~M
wiata. (por. też §4.6) ~(H ∨ S) • ~M
Nie wszyscy z naszych trzech skoczków wygrają ~((H • S) • M)
(i) (~H ∨ ~S) ∨ ~M
Puchar wiata. (por. też §4.6) ~(H • S) ∨ ~M
B: Teoria Bema jest prawdziwa. H: Teoria Heidera jest prawdziwa.

F: Teoria Festingera jest prawdziwa. R: Teoria Rottera jest prawdziwa.
III. (i) (ii)
(a) Ani teoria Festingera, ani teoria Bema nie jest
~F • ~B ~(F ∨ B)
prawdziwa.
(b) Teoria Festingera i teoria Bema nie są obie praw-

~(F • B) ~F ∨ ~B
dziwe.
(c) Teoria Festingera i teoria Bema obie są niepraw-

~F • ~B ~(F ∨ B)
dziwe.
(d) Nieprawdziwa jest zarówno teoria Festingera, jak

~F • ~B ~(F ∨ B)
i teoria Bema.
(e) Ani teoria Festingera, ani teoria Heidera nie jest ~~F • ~~H
~(~F ∨ ~H)
nieprawdziwa. F•H
(f) Teorie Bema i Festingera nie są obie nieprawdzi- ~~B ∨ ~~F

~(~B • ~F)
we. B∨F
(g) Fałszywa jest albo teoria Festingera, albo teoria
Heidera, o ile prawdziwa jest albo teoria Bema (B ∨ R) → ~(F • H) (B ∨ R) → (~F ∨ ~H)
albo teoria Rottera.
(h) Jeżeli teorie Heidera i Festingera nie są obie
prawdziwe, to teorie Bema i Rottera też nie są ~(H • F) → ~(B • R) (~H ∨ ~F) → (~B ∨ ~R)
obie prawdziwe.
(i) Jeżeli ani teoria Heidera, ani teoria Festingera nie
(~H • ~F) → B ~(H ∨ F) → B
jest prawdziwa, to prawdziwa jest teoria Bema.
(j) Ani teorie Bema i Rottera nie są obie prawdziwe,
~(B • H) • ~(F • H)
ani teorie Festingera i Heidera nie są obie praw- ~[(B • H) ∨ (F • H)]
(~B ∨ ~H) • (~F ∨ ~H)
dziwe.
Porada babuni
Przy bardziej złożonych symbolizacjach możecie mieć trochę
kłopotów. Na razie próbujcie stosować poznane schematy
i podstawiać pod nie odpowiednie zdania. Poczucie pełnej kon-
troli nad formułami logicznymi zyskacie dopiero po opanowa-
niu metod sprawdzania logicznej równoważności formuł lo-
gicznych czy to za pomocą metody matrycowej, czy to za po-
mocą metod dowodzenia.
4.2. ‘Albo p, albo q, ale nie jedno i drugie’
Powiedzieliśmy już, że spójnik alternatywy ‘∨’ jest spójnikiem alternatywy zwykłej. Bywa jednak, że
czasami chcemy użyć alternatywy rozłącznej. Możemy to zrobić za pomocą spójnika alternatywy
zwykłej przez dodanie odpowiedniej klauzuli wykluczającej.
(1) Albo gotuję obiad, albo zmywam, ale nie jedno i drugie.
Zdanie to można wyrazić przejrzyściej, rozbudowując ostatni człon ‘nie jedno i drugie’:
(1 ) Albo gotuję obiad, albo zmywam, ale nie będę zarazem gotować, jak i zmywać.
Głównym spójnikiem jest tu ‘ale’ i zdanie to możemy oddać w następujący sposób:
G: Gotuję obiad.
[1] (G ∨ Z) • ~(G • Z)
Z: Zmywam.
Ogólnie:
albo p albo q, ale nie jedno i drugie (p ∨ q) • ~(p • q)
Oczywiście zdanie (1) można też oddać za pomocą formuły równoważnej:

[1] (G ∨ Z) • (~G ∨ ~Z)
wiczenie 4.B „albo-albo-ale-nie-jedno-i-drugie”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda (w przyk adach (a)-(d) zamiast legendy zaznaczone zosta y pierwsze
litery, które nale y uzna za sta e zdaniowe przypisane odpowiednim zdaniom prostym; w przyk adach (e)-(h)
skorzystaj z podanej legendy). (Rozwi zania, s. 317).
A: Teoria Adlera jest prawdziwa. C: Staś pójdzie do pracy w czwartek.

F: Teoria Freuda jest prawdziwa. W: Staś pójdzie do pracy we wtorek.
(a) Tomek dostanie Dwóję lub Tróję, ale nie jedno i drugie. (D ∨ P) • ~(D • P)
(b) Albo Przytyję, albo Schudnę, ale nie jedno i drugie. (P ∨ S) • ~(P • S)
(c) W meczu zagra Dudek lub Boruc, ale nie obaj.
(d) Puchar wiata zdobędzie Małysz lub Jacobsen, ale nie obaj.
Albo teoria Freuda, albo teoria Adlera jest prawdziwa, ale nie są
(e) (F ∨ B) • ~(F • B)
prawdziwe obie naraz.
Fałszywa jest albo teoria Freuda, albo teoria Adlera, ale nie są
(f) (F ∨ B) • ~(F • B)
fałszywe obie naraz.
Staś pójdzie do pracy albo w czwartek, albo we wtorek, ale nie
(g)
w oba dni.
Staś nie pójdzie do pracy albo w czwartek, albo we wtorek, ale
(h)
nie w oba dni.
4.3. ‘r, chyba e p’

Zastanówmy się, co – prócz kłopotów rodzinnych – znaczy wypowied :
R: Rozwiodę się.
(1) Rozwiodę się, chyba że się zmienisz. Z: Zmienisz się.
Zdanie to można byłoby wyrazić na dwa – jak się okazuje logicznie równoważne – sposoby:
(2) Jeżeli się nie zmienisz, to się rozwiodę.
(3) Albo się zmienisz, albo się rozwiodę.
W symbolach:
[2] ~Z → R
[3] Z ∨ R
Zwróćmy uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze, jeżeli oddajemy zdanie (1) jako implikację (2), to
zdanie występujące po wyrażeniu ‘chyba że’ zostaje zanegowane; jeżeli oddajemy zdanie (1) jako
alternatywę (3), nie dodajemy negacji. Po drugie, zdanie Z występujące w drugim członie zdania
o kształcie ‘R, chyba że Z’ zmienia kolejność względem zdania R w implikacji (2), gdzie znajduje się
w poprzedniku. Ogólnie:
r, chyba że p p∨r ~p → r
Trzeba jednak wyra nie podkreślić, że ta dość powszechnie przyjęta interpretacja ‘chyba że’
nie oddaje w pełni znaczenia tego spójnika. Alternatywa jest przemienna: ‘p ∨ r’ jest logicznie
równoważne ‘r ∨ p’. Można mieć jednak pewne wątpliwości, czy zdanie ‘Rozwiodę się, chyba że się
zmienisz’ jest równoważne zdaniu ‘Zmienisz się, chyba że się rozwiodę’. Docieramy w tym punkcie po
raz kolejny po prostu do faktu, że logika zdań pozwala nam na oddanie bardzo zubożonego znaczenia
zdań języka naturalnego, a mianowicie tej części ich znaczenia, która jest związana z warunkami
prawdziwości.
wiczenie 4.C „chyba e”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda , stosuj c interpretacj ‘chyba e’ za pomoc (i) alternatywy, (ii) impli-
kacji (zamiast legend podkre lone zosta y pierwsze litery, które nale y uzna za sta e zdaniowe przypisane
odpowiednim zdaniom prostym). (iii) G o no przeczytaj alternatywn i implikacyjn parafraz zdania wyj ciowego;
w zaznaczonym przyk adzie nale y przeczyta ‘Albo Tomek zacznie si uczy , albo dostanie dwój ’ oraz ‘Je eli
Tomek nie zacznie si uczy , to dostanie dwój ’. (Nie ignoruj zadania (iii) – pozwala ono na utrwalenie odpowiednich
struktur). (Rozwi zania, s. 317-318).
(i) (ii)
(a) Tomek dostanie Dwóję, chyba że zacznie się Uczyć. U∨D ~U → D
(b) Przytyję, chyba że zacznę się Odchudzać. O∨P ~O → P
(c) Na pewno Zdasz logikę, chyba że będziesz zbyt

L∨Z ~L → Z
Leniwy, by robić ćwiczenia.
(d) Nie będziesz oglądać Telewizji, chyba że odrobisz
E ∨ ~T ~E → T
lEkcje.
(e) Teoria Freuda jest prawdziwa, chyba że albo teoria
(J ∨ A) ∨ F ~(J ∨ A) → F
Junga, albo teoria Adlera jest prawdziwa.
(f) Beata pójdzie z Lechem na randkę, chyba że albo po
raz kolejny Lech się Spó ni, albo znów nie przyniesie (S ∨ ~K) ∨ B ~(S ∨ ~K) → B
jej Kwiatów.
(g) Lech wygłosi Przemówienie lub Orędzie, chyba że
Kancelaria nie zatrudni specjalisty od pisania przemó- ~P ∨ (L v O) P → (L ∨ O)
wień.
4.4. ‘r, je li p’ vs ‘r, tylko je li p’ (TRUDNE)
Porada babuni
Ponad połowa studentów le symbolizuje zdania zawierające
warunek konieczny wyrażony za pomocą spójnika ‘tylko jeśli’.
Zanim przejdziecie do tego podrozdziału prześpijcie się,
wyjd cie z psem na spacer, napijcie się dobrej kawy lub
herbaty, a i tak czeka Was sporo wrażeń. Moja głęboka rada:
przeczytajcie, zrozumcie, wykujcie, nie opuśćcie adnego
ćwiczenia.
4.4.1. ‘r, je li p’
Z wystąpieniem wyrażenia ‘jeśli’ nie powinniście już mieć kłopotów. We my przykład:
(1) Zdasz test, jeśli zdobędziesz 60 punktów.
Jak już podkreślaliśmy, zdanie występujące po ‘jeśli’ określa warunek – w tym wypadku – zdania
testu, a zatem stanowi poprzednik implikacji. Widać to wyra niej, jeżeli sparafrazujemy zdanie (1):
(1 ) Jeżeli zdobędziesz 60 punktów, to zdasz test. S: Zdobędziesz sześćdziesiąt punktów.
[1] S → T T: Zdasz test.
4.4.2. ‘r, tylko je li p’

Do tej pory wszystko było zrozumiałe. Od tej pory jednak potrzeba świeżego umysłu i samozaparcia.
Spójnik ‘tylko jeśli’ doprowadza do szewskiej pasji wszystkich – bez wyjątków. Zdanie występujące po
‘tylko jeśli’ wcale bowiem nie stanowi poprzednika implikacji, lecz jest raczej jej następnikiem.
p jeżeli r jeżeli r, to p r→p
Jeżeli p, to [znaczy, że] r p→r

p tylko jeżeli r
Jeżeli nie r, to nie p ~r → ~p
Nie jest to bynajmniej od razu oczywiste i będziecie musieli przełamać naturalną tendencję do
zlewania ‘jeśli’ oraz ‘tylko jeśli’. Przyjrzyjmy się trzem intuicyjnym przykładom. W każdym z nich
podany jest najpierw błąd, który – gwarantuję! – popełnicie na teście, o ile nie utrwalicie sobie różnicy
między tymi spójnikami w ćwiczeniach. Pamiętajcie, że musicie sobie zdawać sprawę z tego błędu
i nauczyć się go jako błąd rozpoznawać.
Przyk ad 1
B: Kupisz bilet.
(2) Wygrasz na loterii, tylko jeśli kupisz bilet. W: Wygrasz na loterii.
Niewątpliwie jest prawdą, że można wygrać na loterii tylko wtedy, gdy kupi się bilet. Błędem – choć
naturalnym – byłoby potraktować zdanie występujące po ‘tylko jeśli’ jako poprzednik implikacji,
a więc:
(3) Jeżeli kupisz bilet, to wygrasz na loterii.
[3] B → W
Zdanie (3) jest ewidentnie – na nieszczęście dla wszystkich graczy – fałszywe. Jeżeli zdanie (2) nie
znaczy tyle, co zdanie (3), to co właściwie znaczy? Spróbujmy odwrócić kierunek implikacji:
[2] W → B
i przeczytajmy tę implikację w następujący sposób:
(2 ) Jeżeli wygrałeś na loterii, to [znaczy, że] kupiłe bilet.
gdyż tylko jeśli kupisz bilet, możesz wygrać na loterii. Innymi słowy (i jest to logicznie równoważne
zdanie):
(4) Jeżeli nie kupisz biletu, to nie wygrasz na loterii.
[4] ~B → ~W
bo wygrasz na loterii, tylko jeśli kupisz bilet. Zdania (2 ) oraz (4) oddają znaczenie zdania (2).
Przyk ad 2
K: Jest kobietą.
(5) Jest matką tylko jeśli jest kobiet . M: Jest matką.
Ponownie jest to zdanie ewidentnie prawdziwe, a równie ewidentnie fałszywe jest zdanie, gdzie
zapisane kursywą zdanie (występujące po ‘tylko jeśli’) znajduje się w poprzedniku:
(6) Jeżeli jest kobiet , to jest matką.
[6] K → M
Przecież nie każda kobieta jest matką! Znaczenie zdania (5) oddaje:
[5] M → K
(5 ) Jeżeli jest matką, to [znaczy, że] jest kobiet .
oraz – logicznie równoważne zdaniu (5) – zdanie:
(7) Jeżeli nie jest kobiet , to nie jest matką.
[7] ~K → ~M
Przyk ad 3
N: Niebo jest zachmurzone.
(8) Pada deszcz tylko jeśli niebo jest zachmurzone.. P: Pada deszcz.
Ponownie jest to zdanie ewidentnie prawdziwe (nawet jeśli świeci słońce, to żeby padał deszcz
konieczne są chmury), a równie ewidentnie fałszywe jest zdanie, gdzie zapisane kursywą zdanie
znajduje się w poprzedniku:
(9) Jeżeli niebo jest zachmurzone, to pada deszcz.
[9] H → P
Przecież nie z każdej chmury pada deszcz! Znaczenie zdania (8) oddaje:
[8] P → H
(8 ) Jeżeli pada deszcz, to [znaczy, że] niebo jest zachmurzone.
oraz – logicznie równoważne zdaniu (8) – zdanie:
(7) Jeżeli niebo nie jest zachmurzone, to nie pada deszcz.
[7] ~H → ~P
p jeżeli r jeżeli r, to p r→p
Jeżeli p, to [znaczy, że] r p→r

p tylko jeżeli r
Jeżeli nie r, to nie p ~r → ~p
Porada babuni
Aby nauczyć się symbolizować zdania zawierające ‘tylko
jeśli’, musicie zaakceptować fakt, że wykazujecie się skłonnoś-
cią do popełniania «naturalnego błędu» i uznania, że zdanie
występujące po ‘tylko jeśli’ określa warunek, a zatem musi się
znale ć w poprzedniku implikacji. Ów naturalny błąd spowo-
dowany jest po części trafną intuicją. Nie możecie jednak dać
jej bezkrytycznego posłuchu. Musicie ją ujarzmić. Można to
zrobić na dwa sposoby:
(1) Trzeba pamiętać, że w zdaniach zawierających ‘tylko
jeśli’ jest właśnie odwrotnie, niż naturalnie byśmy przy-
jęli. Zdanie występujące po ‘tylko jeśli’ nie jest po-
przednikiem, lecz następnikiem implikacji. Zatem zdanie
o kształcie ‘p tylko jeśli q’ symbolizujemy jako ‘p → q’
(jeżeli p, to [znaczy, że] q).
(2) Można też dać wiarę swojej intuicji, że zdanie występu-
jące po ‘tylko jeśli’ powinno się znajdować w poprzed-
niku, ale wtedy musicie pamiętać, że zarówno zdanie
występujące przed ‘tylko jeśli’, jak i zdanie występujące
po ‘tylko jeśli’ muszą być zanegowane. Zatem zdanie
postaci ‘p tylko jeśli q’ symbolizujemy jako ‘~q → ~p’.
Powinniście opanować obie symbolizacje, ale w szczególności
tę wymienioną w punkcie (1). Jest ona dużo bardziej przydatna
w skomplikowanych symbolizacjach, gdzie nie warto się ob-
ciążać dodatkowymi decyzjami, dotyczącymi tego, gdzie wsta-
wić znaki negacji.
wiczenie 4.D „tylko je eli – 1”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda . Poda symbolizacj (i) za pomoc implikacji oraz (ii) za pomoc ne-
gacji i implikacji (zamiast legend podkre lone zosta y pierwsze litery, które nale y uzna za sta e zdaniowe przypisa-
ne odpowiednim zdaniom prostym). (iii) Zapisz obie parafrazy zdania wyj ciowego i – po sprawdzeniu z Rozwi za-
niami (s. 318-319) – g o no je odczytaj (nie ignoruj zadania (iii) – pozwala ono na utrwalenie odpowiednich struktur).
(a) Teoria Freuda jest prawdziwa, tylko jeśli istnieje Nieświadomość.
F→N Jeżeli teoria Freuda jest prawdziwa, to [znaczy, że] istnieje nieświadomość.
~N → ~F Jeżeli nie istnieje nieświadomość, to teoria Freuda nie jest prawdziwa.
(b) Marian czerwieni się, tylko wtedy gdy Róża patrzy na niego.
(c) Zaliczysz logikę, tylko jeżeli Przyjdziesz na egzamin.
(d) Zaliczysz logikę, tylko jeżeli będziesz Systematycznie pracować.
(e) Adam Małysz wygra Zawody tylko wtedy, gdy we mie w nich Udział.
(f) Puszek jest cHomikiem, tylko jeśli jest Ssakiem.
(g) Puszek jest cHomikiem, tylko jeśli ma Torby polikowe.
(h) Puszek jest cHomikiem, tylko jeśli ma cztery apki.
(i) Utoniesz, tylko jeżeli znajdziesz się w Wodzie.

(j) Odkurzysz, tylko jeśli Włączysz odkurzacz.
(k) Prezydent RP będzie godnie Reprezentował Polskę tylko wtedy, gdy pojawi się na Spotkaniu.
(l) Puszek jest cHomikiem, tylko jeśli nie ma Dzioba.
Zaliczysz logikę, tylko jeżeli zarówno wszystko zRozumiesz, jak i będziesz poprawnie
(m)
wykonywać wszystkie wiczenia.
wiczenie 4.E „tylko je eli – 2”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda . Poda symbolizacj (i) za pomoc implikacji oraz (ii) za pomoc
implikacji i negacji. (iii) Po sprawdzeniu z Rozwi zaniami (s. 319-320), g o no odczytaj równowa ne symbolizacje
(nie ignoruj zadania (iii) – pozwala ono na utrwalenie odpowiednich struktur).
A: Ania jest na diecie. R: Kalinka regularnie ćwiczy.

(i) p → r
p, tylko je li r K: Kalinka jest na diecie. Z: Kalinka jest zdrowa.
(ii) ~r → ~p
L: Lidka jest na diecie. W: Ania jest zdrowa.
(a) Kalinka będzie zdrowa, tylko jeśli będzie regularnie

ćwiczyć. (i) H→A
(ii) ~A → ~H
(b) Kalinka będzie zdrowa, tylko jeśli albo przejdzie na dietę,

albo będzie regularnie ćwiczyć. (i) L → (B ∨ E)
(ii) ~(B ∨ E) → ~L
(c) Lidka przejdzie na dietę tylko wtedy, gdy Kalinka i Ania

obie będą na diecie. (i) A → (B • C)
(ii) ~(B • C) → ~A
(d) Kalinka przejdzie na dietę lub będzie regularnie ćwiczyć,

tylko jeśli Ania przejdzie na dietę. (i) (B ∨ E) → A
(ii) ~A → ~(B ∨ E)
(e) Ania przejdzie na dietę tylko wtedy, gdy Lidka – lecz nie
Kalinka – przejdzie na dietę. (i) C → (B • ~A)
(ii) ~(B • ~A) → ~C
(f) Kalinka zacznie regularnie ćwiczyć, tylko jeżeli nie

przejdzie na dietę. (i) E → ~B
(ii) ~~B → ~E
(g) Tylko jeśli Ania przejdzie na dietę, to przejdzie na dietę

Lidka. (i) A→C
Parafraza:
(ii) ~C → ~A
(h) Tylko jeżeli Kalinka będzie zdrowa lub będzie regularnie

ćwiczyć, to Ania przejdzie na dietę. (i) C → (L ∨ E)
Parafraza:
(ii) ~(L ∨ E) → ~C
(i) Kalinka i Ania będą zdrowe, tylko jeśli obie przejdą na

dietę. (i) (H • L) → (A • B)
(ii) ~(A • B) → ~(H • L)

wiczenie 4.F „tylko je eli – 3”

Niech w pewnym kursie logiki obowi zuje zasada, e kto , kto ma wi cej ni 90%, a mniej ni 100% na egzaminie
ko cowym, otrzyma ocen bardzo dobr . Je eli student otrzyma 100%, to otrzymuje ocen celuj c . Podaj warto
logiczn nast puj cych zda mówi cych o tym kursie logiki. Zdania zawieraj ce spójnik ‘tylko je eli’ przedstaw
w dwóch interpretacjach: za pomoc implikacji ( atwiej jest wówczas u o y zdanie w czasie przesz ym) oraz za
pomoc implikacji i negacji. (Rozwi zania, s. 320).
prawdziwe
(a) Otrzymasz ocenę bardzo dobrą, je eli dostaniesz 95% na egzaminie.
fałszywe
Jeżeli , to
prawdziwe
(b) Otrzymasz ocenę bardzo dobrą, tylko je eli dostaniesz 95% na egzaminie.
fałszywe
prawdziwe
(c) Otrzymasz ocenę celującą, je eli dostaniesz 100% na egzaminie.
fałszywe
prawdziwe
(d) Otrzymasz ocenę celującą, tylko je eli dostaniesz 100% na egzaminie.
fałszywe
4.5. Warunek konieczny i warunek dostateczny

Schemat implikacji ‘r jeśli p’ odczytujemy też: ‘to, że p jest warunkiem dostatecznym dla tego, że r’.
Schemat implikacji ‘r tylko jeśli p’ odczytujemy: ‘to, że p jest warunkiem koniecznym dla tego, że r’.
Prześled my to na wcześniej podanych przykładach:
(1) Zdasz test, jeśli zdobędziesz 60 punktów.
Zdobycie 60 punktów jest warunkiem dostatecznym zdania testu, ale przecież nie koniecznym: można
zdać test, nie zdobywając 60 punktów, lecz np. 100 punktów.
(2) Wygrasz na loterii, tylko jeśli kupisz bilet.
Kupienie biletu jest warunkiem koniecznym wygrania na loterii, lecz nie warunkiem dostatecznym.
Bez kupienia biletu nie wygra się na loterii, lecz kupienie biletu nie wystarcza (nie gwarantuje)
wygranej.
(5) Jest matką, tylko jeśli jest kobiet .
Bycie kobietą jest warunkiem koniecznym dla bycia matką (jeśli pewna osoba nie jest kobietą, to nie
jest matką; jeżeli jest matką, to znaczy, że musi być kobietą), lecz bycie kobietą nie warunkiem
dostatecznym dla bycia matką (Jeśli pewna osoba jest kobietą, to wcale nie musi być matką).
(8) Pada, tylko jeśli niebo jest zachmurzone.
Wystąpienie chmur jest warunkiem koniecznym dla opadów (jeżeli chmur nie ma, to nie pada; jeżeli
pada, to znaczy, że niebo jest zachmurzone), lecz nie warunkiem dostatecznym (wystąpienie chmur nie
gwarantuje opadów).
Ogólnie:
to, że r jest warunkiem dostatecznym dla

p wtedy, gdy r jeżeli r, to p r→p
tego, że p
jeżeli p, to r to, że r jest warunkiem koniecznym dla p→r

p tylko wtedy, gdy r
jeżeli nie r, to nie p tego, że p ~r → ~p
p wtedy i tylko wtedy, to, że r jest warunkiem koniecznym i

r≡p
gdy r dostatecznym dla tego, że p
Porada babuni
Schematy te należy zrozumieć, a następnie wykuć!
wiczenie 4.G „warunek konieczny i dostateczny – 1”

Dane s pewne zdania. Okre l, jakie warunki wyra aj . (Rozwi zania, s. 320-321).
(a) Deszcz pada, tylko jeśli są chmury.

koniecznym
To, że są chmury, jest warunkiem tego, że pada deszcz.
dostatecznym
(b) Deszcz pada, jeśli mży.
koniecznym
To, że mży, jest warunkiem tego, że pada deszcz.
dostatecznym
(c) Puszek jest chomikiem, tylko jeśli ma torby polikowe.
To, że Puszek ma torby polikowe, jest koniecznym tego, że Puszek jest
warunkiem dostatecznym chomikiem.
(d) Puszek jest chomikiem jeśli ma torby polikowe.

To, że Puszek ma torby polikowe jest koniecznym tego, że Puszek jest
(e) Puszek jest chomikiem wtedy i tylko wtedy, gdy ma torby polikowe.
(f) Zuza zda logikę, jeżeli dostanie 55% na teście.

Otrzymanie 55% na teście jest koniecznym
tego, by Zuza zdała logikę.
warunkiem dostatecznym
(g) Zuza nie otrzyma oceny bardzo dobrej, jeżeli dostanie 85% na teście.
Otrzymanie 85% na teście jest koniecznym tego, by Zuza nie otrzymała
warunkiem dostatecznym oceny bardzo dobrej.
(h) Zuza otrzyma ocenę celującą, jeżeli, ale tylko jeżeli, dostanie 100% na teście.
Otrzymanie 100% na teście jest koniecznym tego, by Zuza otrzymała
warunkiem dostatecznym ocenę celującą.
(i) Waleria schudnie, tylko jeżeli przejdzie na dietę.

Przejście Walerii na dietę jest koniecznym
jej schudnięcia.
wiczenie 4.H „warunek konieczny i dostateczny – 2”

Zauwa , e zdania kszta tu:
(a) r je li s
(b) s tylko je li r
mo na przedstawi za pomoc implikacji s → r. Je eli tak, to implikacja ta wyra a:
(a) to, e s jest warunkiem dostatecznym dla tego, e r (r je li s), oraz
(b) to, e r jest warunkiem koniecznym dla tego, e s (s tylko je li r)
Prze led , e tak jest, na podanych przyk adach, formu uj c odpowiednie zdania wed ug wzoru. (Rozwi zania,
s. 321).
(a) Jeżeli Zario jest pudlem to jest psem.

Zario jest psem jeżeli Zario jest pudlem.
Zario jest pudlem tylko jeżeli Zario jest psem.
Bycie pudlem jest warunkiem dostatecznym bycia psem.
Bycie psem jest warunkiem koniecznym bycia pudlem.
(b) Jeżeli Arysto jest persem to jest kotem.

Zario jest kotem jeżeli Zario jest persem.
Zario jest persem tylko jeżeli Zario jest kotem.
Bycie persem jest warunkiem dostatecznym bycia kotem.
Bycie kotem jest warunkiem koniecznym bycia persem.
(c) Jeżeli pada deszcz to są chmury

Są chmury jeżeli pada deszcz.
Deszcz pada tylko jeżeli są chmury.
To, że pada deszcz jest warunkiem dostatecznym tego, że są chmury.
To, że są chmury jest warunkiem koniecznym tego, że pada deszcz.
(d) Jeżeli Burek szczeka to jest psem.

Burek jest psem. jeżeli Burek szczeka
Burek szczeka tylko jeżeli Burek jest psem.
Szczekanie jest warunkiem dostatecznym bycia psem.
Bycie psem jest warunkiem koniecznym szczekania.
(e) Jeżeli Puszek jest chomikiem to Puszek ma torby polikowe.

Puszek ma torby polikowe jeżeli jest chomikiem.
Puszek jest chomikiem tylko jeżeli ma torby polikowe.
Bycie chomikiem jest warunkiem dostatecznym posiadania toreb
polikowych.
Posiadania toreb jest warunkiem koniecznym bycia chomikiem.
polikowych
(f) Jeżeli J. jest politykiem to jest nieuczciwy.

J. jest nieuczciwy jeżeli jest politykiem.
J. jest politykiem tylko jeżeli jest nieuczciwy.
Bycie politykiem jest warunkiem dostatecznym Bycia nieuczciwym.
Bycie nieuczciwym jest warunkiem koniecznym bycia politykiem.
wiczenie 4.I „warunek konieczny i dostateczny – 3”

Uwzgl dniaj c informacje zawarte w powy szym wiczeniu, okre l, jakie warunki wyra one s przez podane zdania.
Zwró szczególn uwag na to, co ma by warunkiem czego. Gdzie pomocne, dokonaj zreformu owania podanego
zdania. (Rozwi zania, s. 322).

koniecznym
dostatecznym

Mży tylko jeśli pada deszcz
koniecznym
To, że pada deszcz, jest warunkiem tego, że mży.
dostatecznym
(c) Ksena jest owczarkiem podhalańskim, tylko jeżeli jest psem.

Ksena jest psem jeżeli jest owczarkiem podhalańskim.
To, że Ksena jest owczarkiem koniecznym
tego, że jest psem.
podhalańskim, jest warunkiem dostatecznym
(d) Mela jest kotem, jeżeli jest persem.

Mela jest persem tylko jeżeli jest kotem.
To, że Mela jest kotem, jest koniecznym
tego, że jest persem.
(e) Puszek jest chomikiem, jeżeli ma torby polikowe.

Puszek ma torby polikowe tylko jeżeli jest chomikiem.
Porada babuni
Pamiętaj, że zdania postaci ‘p → r’ i ‘r → p’ nie są sobie
logicznie równoważne!
4.6. Eksplikacja wyra e kwantyfikuj cych w logice zda
4.6.1. ‘Wszyscy’, ‘niektórzy’

Wyrażenia ‘wszyscy’, ‘niektórzy’ itp. to kwantyfikatory, którymi zajmuje się logika kwantyfikatorów.
Większość zdań zawierających te wyrażenia nie daje się ująć w języku logiki zdań inaczej niż jako
zdania proste. Niemniej jednak niektóre zdania można oddać za pomocą logiki zdań, a mianowicie te,
w których wyrażenie ‘wszyscy’ lub ‘niektórzy’ zawężone są do skończonej grupy osób (ew. obiektów).
Niech dana będzie grupa czterech osób: Alicja, Beata, Cezary i Daniel. Gdy mówiąc o tej
grupie, powiemy:
(1) Oni wszyscy są na diecie.
mamy na myśli po prostu zdanie:
(1 ) Alicja, Beata, Cezary i Daniel są na diecie.
co możemy wyrazić np. jako (pomijam tu nawiasowe permutacje, por. też §3.4.4):
A: Alicja jest na diecie. C: Cezary jest na diecie.
[1a] (A • B) • (C • D) B: Beata jest na diecie. D: Daniel jest na diecie.
Podobnie, gdy jasne jest, że mówimy o tej grupie osób, wówczas zdanie:
(2) Niektórzy z nich są na diecie.
lub zdanie równoważne ‘Przynajmniej jedno z nich jest na diecie’ znaczy tyle, co:
(2 ) Alicja, Beata, Cezary lub Daniel jest na diecie.
którego symbolizacją jest np.:
[2] (A ∨ B) ∨ (C ∨ D)
4.6.2. ‘Nikt’, ‘nie wszyscy’

Również negatywne wyrażenia kwantyfikujące daje się oddać w logice zdań pod warunkiem, że
ograniczone są one do skończonej i ściśle określonej grupy osób. Załóżmy, że ponownie mówimy
o grupie złożonej z czterech osób: Alicji, Beaty, Cezarego i Daniela.
(3) adne z nich nie jest na diecie.
Zdanie (3) znaczy tyle, co:
(3 ) Ani Alicja, ani Beata, ani Cezary, ani Daniel nie jest na diecie.
które można przedstawić jako (znów pomijamy permutacje nawiasowe):
[3] (~A • ~B) • (~C • ~D)
lub równoważnie – na mocy praw de Morgana – jako:
[3*] ~[(A ∨ B) ∨ (C ∨ D)]
Możemy też wyrazić takie zdanie jak:
(4) Nie wszyscy z nich są na diecie.
Zdanie (4) znaczy tyle, co:
(4 ) Alicja, Beata, Cezary, Daniel nie są wszyscy na diecie.
które najlepiej zrozumieć jako negację twierdzenia, że wszyscy oni są na diecie, a więc:
[4] ~[(A • B) • (C • D)]
co jest równoważne – na mocy praw de Morgana – zdaniu:
[4*] (~A ∨ ~B) ∨ (~C ∨ ~D)
wiczenie 4.J „wszyscy-niektórzy”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda przy za o eniu, e zdania kwantyfikuj ce odnosz si do grupy sze ciu
osób. (Rozwi zania, s. 322).
A: Andrzej jest uczciwy. P: Przemysław jest uczciwy.
J: Jarosław jest uczciwy. R: Roman jest uczciwy.
L: Lech jest uczciwy. Z: Zbigniew jest uczciwy.
(a) Cała szóstka jest uczciwa.
((A • B) • (C • D)) • (E • F)
(b) Przynajmniej jedna osoba z tej szóstki jest uczciwa.

((A ∨ B) ∨ (C ∨ D)) ∨ (E ∨ F)
(c) Wszyscy z tej szóstki są uczciwi.

(A • B) • E
(d) Ktoś z tej szóstki jest uczciwy.

(C ∨ D) ∨ F
(e) Nie wszyscy z tej szóstki są uczciwi.

(A ∨ B) ∨ E
(f) Nikt z tej szóstki nie jest uczciwy. ~(B • C)

~B ∨ ~C
(g) Jeżeli nikt z tej szóstki nie jest uczciwy, to nie jest ~[(D • E) • F]
uczciwy ani Jarosław, ani Zbigniew. (~D ∨ ~E) • ~F
4.7. Przyk ady symbolizacji

W każdym z następujących przykładów, spróbujcie dokonać symbolizacji samodzielnie wpisując ją
ołówkiem pod podanym zdaniem. Dopiero po samodzielnej próbie, przeczytajcie omówienie przykładu
i sprawd cie, czy poradziliście sobie. Warto zaznaczyć, że symbolizacja niektórych przytaczanych tu
zdań jest bardzo uproszczona. Do adekwatnej symbolizacji zdań podanych w większości z poniższych
przykładów potrzebna byłaby przynajmniej logika kwantyfikatorów.
Przyk ad 1
(1) Jesteśmy odpowiedzialni, tylko jeśli czynimy coś z wolnej woli, a zarazem jeśli czynimy
coś z wolnej woli, to jesteśmy odpowiedzialni.
O: Jesteśmy odpowiedzialni.
W: Czynimy coś z wolnej woli.
Zaczynamy od zaznaczenia wszystkich spójników zdaniowych:

Jesteśmy odpowiedzialni, tylko jeśli czynimy coś z wolnej woli, a zarazem jeśli czynimy
coś z wolnej woli, to jesteśmy odpowiedzialni.
Który ze spójników jest spójnikiem głównym? W tym wypadku ‘a zarazem’. Zdanie (1) to koniunkcja
dwóch implikacji:
(Jesteśmy odpowiedzialni, tylko jeśli czynimy coś z wolnej woli), a zarazem (jeśli
czynimy coś z wolnej woli, to jesteśmy odpowiedzialni)
(O, tylko jeśli W), a zarazem (jeśli W, to O)
Pozostaje już tylko zamienić spójniki zdaniowe na odpowiednie symbole, pamiętając o schemacie
symbolizacji zdań zawierających wyrażenie ‘tylko jeśli’, co generuje dwie równoważne symbolizacje:
[1a] (O → W) • (W → O)
[1b] (~W → ~O) • (W → O)
Przyk ad 2
(2) Jeżeli nie jest tak, że zachowanie jest wolne i zdeterminowane, to jest wolne, o ile nie
jest przewidywalne.
D: Zachowanie jest zdeterminowane.
P: Zachowanie jest przewidywalne.
W: Zachowanie jest wolne.
Zaczynamy od zaznaczenia wszystkich spójników zdaniowych:
Jeżeli nie jest tak, że zachowanie jest wolne i zdeterminowane, to jest wolne, o ile nie
jest przewidywalne.
Który ze spójników jest spójnikiem głównym? W tym wypadku ‘jeżeli to’. Ponieważ zdanie (2) ma
dość złożone nawiasy, więc wstawmy od razu symbol spójnika głównego tak by móc zastanowić się
nad symbolizacją nawiasów:
(nie jest tak, że zachowanie jest wolne i zdeterminowane) → (zachowanie jest wolne,
o ile nie jest przewidywalne)
Zastanówmy się teraz kolejno nad nawiasami. W zdaniu z pierwszego nawiasu występuje spójnik
negacji i spójnik koniunkcji. Który z nich jest spójnikiem głównym? Jest nim negacja (spójnik
koniunkcji byłby spójnikiem głównym, gdyby zdanie w nawiasie brzmiało tak np. ‘Zachowanie nie jest
wolne, lecz jest zdeterminowane’):
~(W • D) → (zachowanie jest wolne, o ile nie jest przewidywalne)
W zdaniu z drugiego nawiasu spójnikiem głównym jest ‘o ile’; parafrazując drugi nawias: ‘Jeżeli
zachowanie nie jest przewidywalne, to jest wolne’, czyli:
[2a] ~(W • D) → (~P → W)
[2b] (~W ∨ ~D) → (~P → W)
Przyk ad 3
(3) Jeżeli dokonujemy pewnego czynu, ale ani nie zamierzamy, ani nie pragniemy go
dokonać, to nie jesteśmy za niego odpowiedzialni.
O: Jesteśmy odpowiedzialni.
C: Dokonujemy pewnego czynu.
Z: Zamierzamy dokonać pewnego czynu.
P: Pragniemy dokonać pewnego czynu.
Zaczynamy od zaznaczenia wszystkich spójników zdaniowych i określenia spójnika głównego. W tym
wypadku jest to spójnik implikacji:
Jeżeli (dokonujemy pewnego czynu, ale ani nie zamierzamy, ani nie pragniemy go
dokonać), to (nie jesteśmy za niego odpowiedzialni).
Zastanówmy się teraz kolejno nad nawiasami. Zacznijmy od nawiasu drugiego, gdyż jest prostszy –
jest po prostu negacją:
(dokonujemy pewnego czynu, ale ani nie zamierzamy, ani nie pragniemy go dokonać) →
~O
Musimy się teraz zastanowić nad zdaniem znajdującym się w pierwszym nawiasie. Jego spójnikiem
głównym jest ‘ale’ – zdanie to jest zatem koniunkcją. Jej pierwszym członem jest zdanie proste
‘Dokonujemy pewnego czynu’, a drugim członem zdanie złożone ‘ani nie zamierzamy, ani nie prag-
niemy go dokonać’:
(C • (ani nie zamierzamy, ani nie pragniemy go dokonać)) → ~O
Pozostaje teraz tylko symbolizacja pozostałego nawiasu, co jest zadaniem prostym, jeśli wiecie, jak
symbolizować zdania z wyrażeniem ‘ani-ani’:
[3a] (C • (~Z • ~P)) → ~O
[3b] (C • ~(Z ∨ P)) → ~O
Przyk ad 4
(4) Rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę za wypowiedzeniem w okresie ciąży lub
urlopu macierzyńskiego może nastąpić tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji
pracodawcy (Kodeks Pracy: Art. 177, §4).
C: Pracodawca wypowiada umowę o pracę w okresie ciąży.
L: Następuje likwidacja pracodawcy.
O: Pracodawca ogłasza upadłość.
U: Pracodawca wypowiada umowę o pracę w okresie
urlopu macierzyńskiego.
Zaczynamy od zaznaczenia wszystkich spójników zdaniowych i określenia spójnika głównego. W tym
wypadku jest to spójnik implikacji:
(Rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę za wypowiedzeniem w okresie ciąży lub
urlopu macierzyńskiego może nastąpić) tylko w razie (ogłoszenia upadłości lub
likwidacji pracodawcy).
Ponieważ spójnik ‘tylko w razie’ znaczy tyle, co ‘tylko jeśli’, więc musimy odpowiednio przekształcić
zdanie do formy kanonicznej dla implikacji:
Jeżeli (pracodawca rozwiązuje umowę o pracę za wypowiedzeniem w okresie ciąży lub
urlopu macierzyńskiego), to [znaczy, że] (albo ogłosił upadłość albo został zlikwido-
wany).
lub:
Jeżeli nieprawda, że (pracodawca albo ogłosił upadłość albo został zlikwidowany), to
nieprawda, że (pracodawca może rozwiązać umowę o pracę za wypowiedzeniem
w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego).
Reszta jest już prosta:
[4a] (C ∨ U) → (O ∨ L)
[4b] ~(O ∨ L) → ~(C ∨ U)
Przyk ad 5
(5) Ani ceny akcji, ani wydatki konsumentów nie spadną pod warunkiem, że nie wzrośnie
bezrobocie oraz że nastąpi wzrost koniunktury albo w przemyśle samochodowym,
albo w budownictwie mieszkaniowym.
Jest to dość skomplikowane zdanie – rozpocznijmy od zaznaczenia spójników i stworzenia legendy:

Ani ceny akcji, ani wydatki konsumentów nie spadną pod warunkiem, że nie wzrośnie
bezrobocie oraz że nastąpi wzrost koniunktury albo w przemyśle samochodowym, albo
w budownictwie mieszkaniowym.
A: Ceny akcji spadną.
B: Wzrośnie bezrobocie.
M: Wzrośnie koniunktura w budownictwie mieszkaniowym.
S: Wzrośnie koniunktura w przemyśle samochodowym.
W: Wydatki konsumentów spadną.
Podstawową sprawą jest ustalenie tego, który ze spójników jest spójnikiem głównym. Są tylko dwaj
potencjalni kandydaci, a mianowicie ‘pod warunkiem, że’ i ‘oraz’. Pozostałe spójniki uwikłane są
wyra nie w podczłony tego zdania. Jeżeli przyjrzycie się temu zdaniu bliżej, to wyra nie zobaczycie,
że walkę o dominację «wygrywa» spójnik implikacji. Jest to podkreślone powtórnym wystąpieniem
‘że’, które jest powtórzeniem ‘że’ z ‘pod warunkiem, że’. Ponadto, gdyby to zdanie miało być
koniunkcją, wówczas lepiej byłoby zastąpić ‘oraz’ średnikiem. Mamy więc do czynienia z implikacją:
(Ani ceny akcji, ani wydatki konsumentów nie spadną) pod warunkiem, że (nie wzrośnie
bezrobocie oraz że nastąpi wzrost koniunktury albo w przemyśle samochodowym, albo
w budownictwie mieszkaniowym).
Reszta jest już prosta. Widać wyra nie, że ‘oraz’ jest spójnikiem głównym w drugim nawiasie:
(Ani ceny akcji, ani wydatki konsumentów nie spadną) pod warunkiem, że (nie wzrośnie
bezrobocie oraz że (nastąpi wzrost koniunktury albo w przemyśle samochodowym, albo
w budownictwie mieszkaniowym)).
Przekształćmy jeszcze to zdanie do kanonicznej formy implikacji i rozbudujmy zdanie z ‘ani-ani’:
Jeżeli (nie wzrośnie bezrobocie oraz (nastąpi wzrost koniunktury albo w przemyśle
samochodowym, albo w budownictwie mieszkaniowym)), to (ani ceny akcji nie spadną,
ani wydatki konsumentów nie spadną).
Jeżeli (nie B oraz (albo S, albo M)), to (ani nie A, ani nie W)
Reszta jest już prosta:
[5a] (~B • (S ∨ M)) → (~A • ~W)
[5b] (~B • (S ∨ M)) → ~(A ∨ W)
Przyk ad 6
(6) Stan gospodarki ulegnie poprawie i powstanie więcej miejsc pracy tylko wtedy, gdy
nastąpi wzrost wydatków rządowych, a podatki nie zostaną podniesione – natomiast
deficyt zostanie zredukowany tylko wtedy, gdy podatki zostaną podniesione, a wydatki
państwowe nie wzrosną; jednakże stan gospodarki poprawi się wtedy i tylko wtedy, gdy
deficyt zostanie zredukowany.
Rozpoczynamy od zaznaczenia spójników i stworzenia legendy:

Stan gospodarki ulegnie poprawie i powstanie więcej miejsc pracy tylko wtedy, gdy
nastąpi wzrost wydatków rządowych, a podatki nie zostaną podniesione – natomiast
deficyt zostanie zredukowany tylko wtedy, gdy podatki zostaną podniesione, a wydatki
państwowe nie wzrosną; jednakże stan gospodarki poprawi się wtedy i tylko wtedy, gdy
deficyt zostanie zredukowany.
D: Deficyt zostanie zredukowany.
G: Stan gospodarki ulegnie poprawie.
P: Podatki zostaną podniesione.
R: Powstanie więcej miejsc pracy.
W: Wydatki rządowe wzrosną.
Kluczową kwestią jest ponownie odnalezienie spójnika głównego – pomoże nam w tym średnik oraz
‘jednakże’ sygnalizujące, że zdanie to jest koniunkcją (możemy więc wstawić nawiasy klamrowe).
Pierwszy nawias zawiera bardzo złożone wyrażenie, którego głównym spójnikiem jest ponownie
spójnik koniunkcji wyznaczony przez myślnik i słowo ‘natomiast’ (możemy wstawić nawiasy
kwadratowe). Głównymi spójnikami w zdaniu ‘Stan gospodarki ulegnie poprawie i powstanie więcej
miejsc pracy tylko wtedy, gdy nastąpi wzrost wydatków rządowych, a podatki nie zostaną podniesione’
oraz w zdaniu ‘deficyt zostanie zredukowany tylko wtedy, gdy podatki zostaną podniesione, a wydatki
państwowe nie wzrosną’ są spójniki implikacji – tym razem głównie znaczenie tego, co jest
powiedziane, podpowiada to, który spójnik dominuje. Mamy więc:
{[(Stan gospodarki ulegnie poprawie i powstanie więcej miejsc pracy) tylko wtedy, gdy
(nastąpi wzrost wydatków rządowych, a podatki nie zostaną podniesione)] – natomiast
[deficyt zostanie zredukowany tylko wtedy, gdy (podatki zostaną podniesione, a wydatki
państwowe nie wzrosną)]}; jednakże (stan gospodarki poprawi się wtedy i tylko wtedy,
gdy deficyt zostanie zredukowany).
Po zastąpieniu zdań prostych stałymi zdaniowymi:

{[(G i R) tylko wtedy, gdy (W, a nie P)] i [D tylko wtedy, gdy (P, a nie W)]} i (G wtedy
i tylko wtedy, gdy D)
Reszta jest prosta pod warunkiem, że pamiętamy, iż zdanie o kształcie ‘p tylko wtedy, gdy r’
symbolizujemy jako ‘p → r’.
[6] {[(G • R) → (W • ~P)] • [D → (P • ~W)]} • (G ≡ D)
wiczenie 4.K „symbolizacje – 1”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda wzgl dem podanej legendy. (Rozwi zania, s. 323).
A: Ala robi kolację. G: Lech jest głodny.

P: Ala pracuje do pó na. L: Lech robi kolację.
W: Szef Ali wymaga, aby : Lech pracuje do pó na.
pracowała do pó na. Ś: Jest więto.
(a) Lech nie zrobi kolacji, chyba że jest bardzo głodny.
Lech pracuje do pó na w nocy wtedy i tylko wtedy, gdy Ala nie pracuje
(b)
do pó na.
(c) Nieprawda, że jeżeli jest święto, to Ala pracuje do pó na.
(d) Jeśli jest święto, to Lech nie pracuje do pó na.
(e) Ani Lech, ani Ala nie zrobią kolacji, jeśli jest święto.
(f) Ala nie pracuje do pó na, chyba że szef od niej tego wymaga.
Jeśli Ali szef nie wymaga od niej, aby pracowała do pó na, to do pó na

(g)
nie pracuje.
(h) Albo Ala bąd Lech zrobią kolację, albo oboje pracują do pó na.
(i) Albo Lech, albo Ala (ale nie jedno i drugie) zrobi kolację.
Jeżeli Lech pracuje do pó na, a Ala do pó na nie pracuje, to ona robi

(j)
kolację.
Jeśli Ala nie pracuje do pó na, to Ala robi kolację, jeśli Lech pracuje do
(k)
pó na.
(l) Jeśli Lech zrobił kolację, to znaczy, że Ala pracowała do pó na.
(m) Lech robi kolację, tylko jeśli Ala pracuje do pó na.
(n) Jeśli Ala nie pracowała do pó na, to Lech nie zrobił kolacji.
(o) Lech i Ala oboje pracują do pó na, tylko jeśli jest święto.
wiczenie 4.L „symbolizacje – 2”


(a) Ala nie będzie ani biegać, ani pływać, choć będzie ćwiczyć.
(b) Ala nie będzie ani biegać, ani pływać, chyba że przytyje.
(c) Ala będzie zarówno biegać, jak i pływać, chyba że będzie leniwa lub przytyje.
Ala nie przytyje, jeśli będzie pływać lub biegać, chyba że będzie je dzić do pracy samochodem
(d)
i nie będzie się odchudzać.
Jeżeli Ala będzie pływać lub biegać, to nie przytyje – chyba że będzie je dzić do pracy
(e)
samochodem i nie będzie się odchudzać.
Ala będzie albo biegać, albo pływać; jednakże nie będzie robić jednego i drugiego, chyba że
(f)
przytyje.
Ala popadnie w depresję wtedy i tylko wtedy, gdy będzie leniwa i nie będzie ani się odchudzać,
(g)
ani ćwiczyć.
Ala przytyje wtedy i tylko wtedy, gdy nie będzie się odchudzać, nie będzie miała właściwej
(h)
motywacji i nie będzie ani pływać, ani biegać.
Jeżeli prawdą jest, że Ala przytyje wtedy i tylko wtedy, gdy nie będzie ani się odchudzać, ani
(i) ćwiczyć i gdy nie będzie ani biegać, ani pływać, to Ala będzie ćwiczyć lub biegać, a na pewno
nie będzie je dzić do pracy samochodem.
Ala nie popadnie w depresję tylko wtedy, gdy będzie się odchudzać bąd ćwiczyć i gdy nie
(j)
będzie zanadto zmęczona.
Tylko jeśli Ala będzie właściwie umotywowana i nie będzie zbyt zmęczona, będzie się
(k)
odchudzać lub ćwiczyć.
wiczenie 4.M „symbolizacje – 3”

Podaj zapis symboliczny nast puj cych zda wzgl dem podanej legendy. (Rozwi zania, s. 325).

B: Bezrobocie wzrośnie.
K: Wydatki konsumentów spadną.
M: Wystąpi wzrost koniunktury w budownictwie mieszkaniowym.
O: Stopy oprocentowania wzrosną.
P: Podatki wzrosną.
R: Wzrośnie liczba miejsc pracy.
S: Wystąpi wzrost koniunktury w przemyśle samochodowym.
: Po yczki konsumentów wzrosną.
(a) Stopy oprocentowania wzrosną tylko wtedy, gdy poprawi

się stan gospodarki i gdy wzrosną pożyczki konsumen-
tów.
(b) Stan gospodarki nie ulegnie poprawie, a stopy oprocento-
wania nie wzrosną, jeżeli albo spadną wydatki konsumen-
tów, albo wzrośnie bezrobocie.
(c) Wzrośnie albo bezrobocie, albo oprocentowanie, ale nie
oba jednocześnie.
(d) Oprocentowanie nie wzrośnie, jeżeli stan gospodarki się
poprawi, chyba że wzrosną pożyczki konsumentów.
(e) Deficyt zostanie zredukowany, a stan gospodarki się po-
prawi, o ile wzrosną podatki, a nie wzrosną stopy opro-
centowania.
(f) Jeżeli stopy oprocentowania nie wzrosną, to deficyt zos-
tanie zredukowany wtedy i tylko wtedy, gdy podwyższo-
ne zostaną podatki, a nie wzrosną wydatki rządowe.
(g) Podatki i stopy oprocentowania wzrosną, ale stan gospo-
darki się nie poprawi – chyba że zredukowany zostanie
deficyt.
(h) Ceny akcji spadną, a stan gospodarki się nie poprawi, jeśli
stopy oprocentowania wzrosną, a deficyt nie zostanie zre-
dukowany – chyba że stworzonych zostanie więcej miejsc
pracy lub poprawi się koniunktura w budownictwie
mieszkaniowym.
(i) Nie wzrosną ani stopy oprocentowania, ani podatki, jeżeli
zredukowany zostanie deficyt, ale jeżeli deficyt nie
zostanie zredukowany, to podniesione zostaną zarówno
podatki, jak i stopy oprocentowania.
(j) Stan gospodarki ulegnie poprawie pod warunkiem reduk-
cji deficytu, ale deficyt zostanie zredukowany, tylko jeśli
nie wzrosną wydatki rządowe i podniesione zostaną po-
datki.
(k) Tylko wówczas, gdy poprawi się koniunktura w budow-
nictwie mieszkaniowym i w przemyśle samochodowym,
powstaną nowe miejsca pracy i zredukowany zostanie
deficyt; jednakże liczba miejsc pracy nie wzrośnie, chyba
że wzrosną wydatki rządowe.
4.8. Nie wszystko spójnik zdaniowy, co si wieci
4.8.1. ‘nie tylko ale ’

W symbolizowaniu trzeba bardzo uważać. Często wyrażenia mylą. We my na przykład zdanie:
(1) Maria Skłodowska-Curie była nie tylko dobrym naukowcem, ale też dobrym
człowiekiem.
Wystąpienie ‘nie’ mogłoby sugerować, że w zdaniu tym występuje jakaś negacja. Widząc ‘tylko’,
moglibyśmy sobie przypomnieć niestrawność ‘tylko jeśli’. W rzeczywistości jednak zdanie to jest po
prostu koniunkcją, którą wyrazić można też w następujący sposób:
(1 ) Maria Skłodowska-Curie była dobrym naukowcem i dobrym człowiekiem.
4.8.2. ‘i’ wyst puj ce nie jako spójnik koniunkcji

Bywa, że ‘i’ nie występuje jako spójnik zdaniowy. Rozważmy wpierw szablonowy przykład koniunk-
cji, gdzie ‘i’ istotnie funkcjonuje jako znany nam już spójnik zdaniowy.
(2) Marian i Kazimiera są prawdomówni.
Jest to koniunkcja dwóch zdań prostych:
(2 ) Marian jest prawdomówny i Kazimiera jest prawdomówna.
[2] M • K
Podobnie będzie w przypadku takich zdań jak:
Marian i Kazimiera są w Gdańsku.
(Marian jest w Gdańsku i Kazimiera jest w Gdańsku).
Marian i Kazimiera są lubiani.
(Marian jest lubiany i Kazimiera jest lubiana).
Marian i Kazimiera są fanami Harry’ego Pottera.
(Marian jest fanem Harry’ego Pottera i Kazimiera jest fanką Harry’ego Pottera).
Przyjrzyjmy się jednak zdaniu, które wydaje się analogiczne do zdania (2):
(3) Marian i Kazimiera są małżeństwem.
a jednak zupełnie nie jest, bo przecież zdania (3) nie wolno nam rozumieć jako koniunkcji:
Marian jest małżeństwem i Kazimiera jest małżeństwem.
Zdanie (3) oddaje raczej pewną relację zachodzącą między Kazimierą i Marianem – dopiero w logice
relacji (wersji logiki kwantyfikatorów) będzie można wniknąć głębiej w strukturę logiczną tego zdania.
Z punktu widzenia logiki zdań, tego typu zdania trzeba traktować jako zdania logicznie proste, a więc
nie zawierające żadnego spójnika zdaniowego.
Przykładów tego typu jest oczywiście więcej:
Poznań leży w połowie drogi między Warszawą i Berlinem.
Jarosław i Lech są braćmi.
Sojusz zawarty przez Warszawę i Waszyngton będzie zgubny w skutkach.
4.8.3. Funktory ekstensjonalne i intensjonalne

Wszystkie wprowadzone przez nas spójniki zdaniowe (negacja, koniunkcja, alternatywa, implikacja
oraz równoważność) są funktorami zdaniotwórczymi. (Funktory zdaniotwórcze to takie wyrażenia,
które po wypełnieniu luk tworzą zdania).
Co więcej, spójniki zdaniowe są funktorami ekstensjonalnymi. Znaczy to, że wartość logiczna
każdego zdania zbudowanego za pomocą tych spójników jest ściśle określona przez wartość logiczną
składowych tych zdań. We my dla przykładu funktor negacji:
Nieprawda, że ______________.
Otóż funktor ten jest ekstensjonalny, ponieważ wartość logiczna negacji jest ściśle określona przez
wartość logiczną zdań wypełniających lukę, tj. będącym argumentem tego funktora. Rozważmy
dowolne zdania o tej samej wartości logicznej (np. zdania fałszywe):
Warszawa jest stolicą Niemiec. 0
Berlin jest stolicą Polski. 0
Tiramisu jest słone. 0
Roman Giertych jest kobietą. 0
Jeżeli utworzymy negacje tych zdań:
Nieprawda, że Warszawa jest stolicą Niemiec. 1
Nieprawda, że Berlin jest stolicą Polski.
Nieprawda, że Tiramisu jest słone.
Nieprawda, że Roman Giertych jest kobietą.
to otrzymane zdania będą – wszystkie – prawdziwe. Tak będzie, ponieważ negacja jest funktorem
ekstensjonalnym – wartość logiczna zdania negowanego determinuje wartość logiczną negacji.
Jest oczywiście wiele funktorów ekstensjonalnych – są też takie, które nie zmieniają wartości
logicznej zdania wyjściowego. Funktorami takimi są np. ‘Jest prawdą, że ____’ i ‘Przecież ____’.
Określ wartość logiczną następujących zdań:
Przecież Warszawa jest stolicą Niemiec.
Przecież Berlin jest stolicą Polski.
Przecież Tiramisu jest słone.
Przecież Roman Giertych jest kobietą.
Otrzymane w ten sposób zdania będą – znów wszystkie – fałszywe. Zdania utworzone za pomocą
funktora zdaniotwórczego ‘przecież’ zachowują bowiem wartość logiczną zdania składowego. Istotne
jest to, że:
Wartość logiczna zdań utworzonych za pomocą ekstensjonalnych funktorów zdaniotwórczych jest

jednoznacznie zdeterminowana przez wartość logiczną zdań będących argumentami tych funktorów.
Istnieje jednak cała klasa funktorów zdaniotwórczych, które nie są ekstensjonalne – są

funktorami intensjonalnymi. Funktory intensjonalne są to takie funktory, dla których wartość logiczna
zdania utworzonego za pomocą takiego funktora nie jest zdeterminowana przez wartość logiczną
zdania będącego argumentem funktora. Rozważmy funktor:
Maciej uważa, że ____________.
Aby wykazać, że funktor ten jest intensjonalny, wystarczy znale ć dwa zdania o tej samej wartości
logicznej, które – poprzedzone tym funktorem – stworzą zdania różniące się wartością logiczną. Oto
przykład dwóch zdań o tej samej wartości logicznej, a mianowicie dwóch zdań fałszywych:
Berlin jest stolicą Polski. 0
Na Wawelu naprawdę mieszkał smok. 0
Możemy sobie wyobrazić pewną osobę, Macieja, który uważa, co prawda, że Berlin nie jest stolicą
Polski, lecz nie zgadza się z powszechnie panującą opinią o smokach. Zastanów się w związku z tym,
jaką wartość logiczną będą miały następujące zdania:
Maciej uważa, że Berlin jest stolicą Polski.

Maciej uważa, że na Wawelu naprawdę mieszkał smok. (1)
Zdanie pierwsze jest fałszywe, bowiem nie jest prawdą, że Maciej uważa, iż Berlin jest stolicą Polski –
w tym punkcie zgadza się ze wszystkimi. Zdanie drugie jest natomiast prawdziwe: Maciej bowiem –
w przeciwieństwie do nas – uważa, że na Wawelu naprawdę mieszkał smok. To, co jest istotne dla nas
w tym momencie, to zachowanie tego funktora wobec zdań o tej samej wartości logicznej. Funktory
ekstensjonalne zachowują się jednolicie względem zdań o tej samej wartości logicznej. Każde zdanie
fałszywe jest potraktowane przez dany funktor ekstensjonalny tak samo. Funktor ‘nieprawda, że’ każde
zdanie fałszywe «zamieni» w zdanie prawdziwe. Funktor ‘przecież’ każde zdanie fałszywe
«pozostawi» zdaniem fałszywym. A funktory intensjonalne nie traktują zdań o tej samej wartości
logicznej tak samo. Funktor ‘Maciej uważa, że’ niektóre zdania fałszywe «zamieni» w zdania
prawdziwe, a niektóre zdania fałszywe «pozostawi» zdaniami fałszywymi. Innymi słowy, wartość
logiczna zdań utworzonych za pomocą funktora zdaniotwórczego ‘Maciej uważa, że ________’ nie jest
jednoznacznie zdeterminowana przez wartość logiczną zdań składowych.
Wartość logiczna zdań utworzonych za pomocą intensjonalnych funktorów zdaniotwórczych nie jest
jednoznacznie zdeterminowana przez wartość logiczną zdań będących argumentami tych funktorów.
Wartość logiczna zdań utworzonych za pomocą funktorów intensjonalnych nie zależy tylko od
wartości logicznej zdań składowych.
Innymi funktorami intensjonalnymi są np.:
Jan sądzi, że ________ i ogólniej: __ sądzi, że _________
Jan wie, że ________ i ogólniej: __ wie, że _________
Jan ma nadzieję, że ________ i ogólniej: __ ma nadzieję, że _________
Jan słyszał, że ________ i ogólniej: __ słyszał, że _________
Jest możliwe, że ________
Jest konieczne, że ________
Jest dozwolone to, że _______
Jest obowiązkowe to, że _______
Jest zakazane to, że _______
______, a potem ________
4.8.4. Symbolizacje w logice zda a funktory intensjonalne

Do tej pory w symbolizacjach przyjmowaliśmy zasadę, że nawet jeżeli nie jesteśmy w stanie
wyłuszczyć całości znaczenia jakiegoś zdania, to powinniśmy starać się wyłuszczyć tyle, na ile język
logiki zdań pozwala. Trzeba być jednak bardzo ostrożnym, gdy w pobliżu znajdują się funktory
intensjonalne.
Wydawać by się mogło, że skonfrontowani np. ze zdaniem – załóżmy prawdziwym:
(4) Basia sądzi, że wieloryby nie są ssakami.
jedyne, co możemy zrobić, to oddać to zdanie jako negację:
[5] ~W
gdzie stała ‘W’ zastępuje zdanie ‘Wieloryby są ssakami’. W oczywisty jednak sposób zdanie [5], czyli
zdanie:
(5) Nieprawda, że wieloryby są ssakami.
nie oddaje treści zdania (4).
Aby podeprzeć nasze intuicje dotyczące tego, że zdania (4) nie daje się sparafrazować za pomocą zdania
(5), możemy się odwołać do ich wartości logicznej. Założyliśmy już, że Basia istotnie sądzi – a z pew-
nością nie jest w tym odosobniona – iż wieloryby nie są ssakami. Zdanie (4) jest zatem prawdziwe,
podczas gdy zdanie (5) jest ewidentnie fałszywe. Ponieważ zdanie (5) różni się wartością logiczną od
zdania (4), to (5) nie może być parafrazą zdania (4).
Jak zatem należy dokonać symbolizacji zdania (4)? Z punktu widzenia logiki zdań wszystko,
co możemy zaoferować, to oddanie tego zdania jako zdania prostego:
(4) Basia sądzi, że wieloryby nie są ssakami.
[4] S
gdzie ‘S’ zastępuje zdanie ‘Basia sądzi, że wieloryby nie są ssakami’*.
Wszystkie zdania zawierające funktory intensjonalne musimy bardzo uważnie rozpatrywać.
Jeżeli zdania złożone zawierające spójniki zdaniowe znajdują się w zasięgu funktora intensjonalnego,
wówczas takie zdania złożone musimy po prostu traktować jako zdania proste. Natomiast jeżeli
spójniki zdaniowe nie wchodzą w zasięg funktora intensjonalnego, wówczas możemy w logice zdań
ująć strukturę złożoną takich zdań. Skontrastujmy:
(5) Kalinka przewiduje, że jeżeli Adam Małysz odpocznie, to wygra kolejne zawody, o ile
szczęście mu dopisze.
(6) Jeżeli Adam Małysz odpocznie, to Kalinka przewiduje, że wygra on kolejne zawody,
o ile szczęście mu dopisze.
(7) Jeżeli Adam Małysz odpocznie i szczęście mu dopisze, to Kalinka przewiduje, że wygra
on kolejne zawody.
Zacieniowany został zasięg funktora intensjonalnego oraz zaznaczone zostały spójniki zdaniowe
dostępne symbolizacji w logice zdań. Zdania te możemy oddać odpowiednio jako:
[5] K
[6] O → P
[7] (O • S) → W
gdzie ‘K’ zastępuje ‘Kalinka przewiduje, że jeżeli Adam Małysz odpocznie, to wygra kolejne zawody,
o ile szczęście mu dopisze’, ‘O’ – ‘Adam Małysz odpocznie’, ‘P’ – ‘Kalinka przewiduje, że Adam
Małysz wygra kolejne zawody, o ile szczęście mu dopisze’, ‘S’ – ‘Szczęście dopisze Adamowi
Małyszowi’, ‘W’ – ‘Kalinka przewiduje, że wygra on kolejne zawody’.
Warto jeszcze zaznaczyć, że istnieją logiki, które zajmują się badaniem zachowania funktorów
intensjonalnych. Są to np. logiki modalne (badające funktory ‘jest możliwe, że’ oraz ‘jest konieczne,
że’), logiki deontyczne (badające funktory ‘jest dozwolone to, że’, ‘jest obowiązkowe to, że’) czy
logiki epistemiczne (badające takie funktory, jak ‘x wie, że’ czy ‘x sądzi, że’).
*
Można by się w tym momencie zastanowić, czy zdania ‘Basia sądzi, że wieloryby nie są ssakami’ nie można
byłoby oddać jednak jako negacji, a mianowicie ‘Nieprawda, że Basia sądzi, iż wieloryby są ssakami’. Takie
rozwiązanie jest jednak błędne. Zdania te jednak stwierdzają co innego – pierwsze stwierdza posiadanie przez
Basię pewnego sądu (mianowicie sądu negatywnego, że wieloryby nie są ssakami). Zdanie drugie natomiast
stwierdza nieposiadanie przez Basię innego sądu (sądu pozytywnego, że wieloryby są ssakami).
Podsumowanie
Poznaliśmy przyjęte eksplikacje dodatkowych spójników zdaniowych (por. tabela 2). Mówiliśmy o wa-
runkach dostatecznych i koniecznych oraz o związanych z nimi spójnikach (por. tabela 3). Poznaliśmy
też prawa de Morgana (tabela 1). Omówiliśmy sposoby symbolizacji zdań zawierających wyrażenia
kwantyfikujące ‘wszyscy’, ‘niektórzy’, ‘nikt’, ‘nie wszyscy’ odnoszące się do skończonego zbioru
przedmiotów. Zaznaczyliśmy różnicę między spójnikami ekstensjonalnymi oraz intensjonalnymi.
Tabela 1. Prawa de Morgana

~(p • r) jest logicznie równoważne ~p ∨ ~r
~p • ~r jest logicznie równoważne ~(p ∨ r)
Tabela 2
nie zarówno p, jak i r ~(p • r) ~p ∨ ~r
zarówno nie p, jak i nie r ~p • ~r ~(p ∨ r)
ani nie p, ani nie r ~p • ~r ~(p ∨ r)
albo p albo r, ale nie jedno i drugie (p ∨ r) • ~(p • r)
r, chyba że p p∨r ~p → r
p, tylko jeżeli r p→r ~r → ~p
Tabela 3
to, że r jest warunkiem dostatecznym
p wtedy, gdy r r→p
dla tego, że p
to, że r jest warunkiem koniecznym p tylko wtedy, gdy r p→r

dla tego, że p nie p wtedy, gdy nie r ~r → ~p
to, że r jest warunkiem koniecznym

p wtedy i tylko wtedy, gdy r r≡p
i dostatecznym dla tego, że p
5. OKREŚLANIE WARTOŚCI LOGICZNEJ ZDA Z O ONYCH
Temat, którym mamy się tu zająć, jest nudny i żmudny – będziemy się uczyć techniki obliczania
wartości logicznej zdań dowolnie złożonych. Po co? – możecie zapytać. Są dwa główne powody (jeśli
nie liczyć tego, że jest to umiejętność wymagana w programie). Po pierwsze, nigdy nie wiemy, kiedy
ktoś – choćby przez przypadek – nie zaskoczy nas stwierdzeniem „Dostaniesz piątkę z logiki tylko
wtedy, gdy prawdziwe jest zdanie ‘Tylko jeżeli zarówno Warszawa leży nad Wisłą, jak i albo Poznań
leży nad Wartą i nie jeżdżą w nim tramwaje, albo Poznań leży nad Wisłą i nie ma w nim zoo, to
nieprawda, że Londyn jest stolicą Polski lub Wielkiej Brytanii’ ”. Niekiedy warto mieć niezawodne
narzędzia określania wartości logicznej zdań. Po drugie, umiejętność określania wartości logicznej
zdań pozwoli nam na wprowadzenie użytecznych technik określania pewnych logicznych własności
par zdań (rozdział 6), zdań (rozdział 7) oraz wnioskowań (rozdział 9).
Cele
Określanie wartości logicznej zdań dowolnie złożonych.
Stosowanie uzasadnionych skrótów w określaniu wartości logicznej.
Porada babuni
Dla wielu osób nie będzie konieczne zrobienie wszystkich
ćwiczeń z tego rozdziału. Spróbujcie parę przykładów z
każdego ćwiczenia.
5.1. Przypomnienie
5.1.1. Symbole w rachunku zda

• Spójniki (funktory) zdaniowe: ~, •, ∨, ≡, →
• Stałe zdaniowe: A, B, C, D,
Stałe zdaniowe odpowiadają zdaniom prostym w języku naturalnym.
• Zmienne zdaniowe: p, q, r, s,
Pod zmienne zdaniowe można podstawić dowolne zdanie, proste lub
złożone
• Nawiasy: ( ), [ ], { }
5.1.2. Zdania poprawnie skonstruowane

Następujące zdania są poprawnie skonstruowane:
~~A ~(~A ∨ ~(B ∨ ~C)) (~~(A ≡ B) ≡ (~~B ≡ A))
Nie są zdaniami poprawnie skonstruowanymi m.in. następujące bohomazy:
A~B ~~A ∨ ~B → ~C ~~(A ≡ (B ≡ (~~B ≡ A
Definicja (rekurencyjna) poprawnie skonstruowanego zdania
(0) Zdania proste – np. A, B, C, D – są poprawnie skonstruowanymi zdaniami.

(1a) Jeżeli jest zdaniem poprawnie skonstruowanym, to zdaniem poprawnie skonstruo-
wanym jest również ~ .
(1b) Jeżeli i są zdaniami poprawnie skonstruowanymi, to zdaniem poprawnie skon-
struowanym jest również ( ∨ ), ( • ), ( → ), ( ≡ ).
(2) Tylko zdania wymienione w punktach (1a)-(1b) są zdaniami poprawnie skonstruo-
wanymi.
Jest to tzw. definicja indukcyjna. W jej członach (1a)-(1b) bowiem zakłada się pojęcie
definiowane, a mianowicie pojęcie zdania poprawnie skonstruowanego, choć zastosowane do
wcześniejszego etapu w konstrukcji zdania (to ważne, bo to ratuje tę definicję przed zarzutem
błędnego koła). Należy zwrócić uwagę, że podczas gdy zdanie ~~A jest zdaniem poprawnie
skonstruowanym, to zdanie ~B ∨ (A • B), ściśle rzecz ujmując, nie jest zdaniem poprawnie
skonstruowanym – byłoby nim zdanie (~B ∨ (A • B)). Aby jednak nie mnożyć nawiasów ponad
potrzebę, w praktyce wprowadzamy konwencję pomijania najbardziej zewnętrznych nawiasów
według reguły:
(r) Jeżeli zdanie o kształcie ( ) jest zdaniem poprawnie skonstruowanym, to wolno
opuścić nawiasy i zapisać to zdanie w formie uproszczonej .
Należy zwrócić uwagę, że zdanie , które nie zawiera nawiasów najbardziej zewnętrznych, nie
jest na mocy reguły (r) zdaniem poprawnie skonstruowanym, co jest ważne, gdyż inaczej
mogłoby wchodzić (bez nawiasów) w proces konstrukcji zdań.
5.1.3. Matryce logiczne

Wypełnijcie matryce logiczne i sprawd cie, czy zrobiliście to poprawnie.

1 1 1 1 1 1 1 1 1
0 1 0 1 0 1 0 1 0
0 1 0 1 0 1 0 1
0 0 0 0 0 0 0 0
5.2. Okre lanie warto ci logicznej zda z o onych (bez negacji)

Określanie wartości logicznie zdań złożonych nie jest trudne – trzeba jedynie trochę poćwiczyć
i uważać, żeby nie popełniać błędów. Aby posiąść tę umiejętność musicie:
• znać matryce logiczne dla wszystkich spójników zdaniowych,
• umieć wskazać spójnik główny dla dowolnego zdania.
Rozpocznijmy od paru przykładów. Zakładać będziemy, że zdania proste A, B i C są prawdziwe,
natomiast zdania proste K, L i M są fałszywe.
Okre lanie warto ci logicznej zdań zło onych 99
Przyk ad 1
Jaka jest wartość logiczna zdania (A ∨ M) • B?

Ponieważ wartość logiczna zdań złożonych w logice zdań jest zdeterminowana przez wartość
logiczną zdań prostych, musimy najpierw podstawić odpowiednie wartości logiczne zdań prostych –
zachowując wszystkie spójniki zdaniowe i nawiasy zdania wyjściowego:
(1 ∨ 0) • 1
Podstawową zasadą jest, aby najpierw obliczyć wartość logiczną najbardziej wewnętrznych nawiasów
– w powyższym wypadku jedynego nawiasu. Ma to głęboki sens, bo przecież chcemy obliczyć wartość
zdania, które jest koniunkcją, ale choć mamy daną wartość logiczną drugiego członu koniunkcji, to
wartość logiczna pierwszego członu musi dopiero zostać obliczona. Pierwszym członem koniunkcji
jest alternatywa, której pierwszy człon jest prawdziwy, a drugi fałszywy. Znajomość matrycy logicznej
dla alternatywy pozwala obliczyć jej wartość – będzie ona prawdziwa, co zapisujemy w sposób
następujący (we wstępnych stadiach obliczeń dodaję klamry dla lepszej wizualizacji tego, co jest
obliczane i w jakiej kolejności, ale nie są one konieczne):
(1 ∨ 0) • 1
(1) • 1
Czasami warto zachować nawiasy wokół właśnie obliczonej wartości logicznej, a więc (1) jako
przypomnienie, że ta wartość została obliczona na podstawie nawiasu (1 ∨ 0). Jednakże powyższy
zapis jest równoważny zapisowi:
(1 ∨ 0) • 1
1 • 1
Zwróćcie uwagę, że wartość logiczna drugiego członu koniunkcji zostaje po prostu przepisana.
Gdy mamy już wartość logiczną obu członów koniunkcji, możemy obliczyć wartość logiczną
koniunkcji, która będzie w tym wypadku prawdziwa:
1 • 1
A tak wygląda zapis obliczenia bez komentarzy:

(1 ∨ 0) • 1
(1) • 1
1
i bez klamr:
(1 ∨ 0) • 1
(1) • 1
1
Przyk ad 2
Spróbuj samodzielnie obliczyć wartość logiczną następującej alternatywy.
(A • M) ∨ [M ≡ (A • B)]
Najpierw podstawiamy wartości logiczne za stałe logiczne – pamiętając o pozostawieniu wszystkich
spójników zdaniowych i nawiasów:
(1 • 0) ∨ [0 ≡ (1 • 1)]
(T • T) ∨ [0 ≡ (T • F)]
T ∨ [F]
Zaczynamy od najbardziej wewnętrznych nawiasów: koniunkcja (1 • 0) jest fałszywa, a koniunkcja

(1 • 1) – prawdziwa:
(1 • 0) ∨ [0 ≡ (1 • 1)]
(0) ∨ [0 ≡ (1)]
W następnym kroku możemy tylko skopiować wartość logiczną pierwszego członu alternatywy,
natomiast obliczamy wartość logiczną drugiego członu alternatywy, którym jest równoważność
[0 ≡ 1], która jest fałszywa:
(0) ∨ [0 ≡ (1)]
0 ∨ [0]
W ostatnim kroku możemy obliczyć wartość logiczną alternatywy, która jest prawdziwa.
Podsumowując:
(1 • 1) ∨ [0 ∨ (1 • 0)]
(1) ∨ [0 ∨ (0)]
1 ∨ [0]
1
bez klamr:
(1 • 1) ∨ [0 ∨ (1 • 0)]
(1) ∨ [0 ∨ (0)]
1 ∨ [0]
1
Przyk ad 3
Obliczmy wartość logiczną następującej implikacji:
{(A → M) ≡ [N ∨ (A • B)]} → [M → (A → N)]
Podstawiamy dane wcześniej wartości logiczne:

{(1 → 0) ≡ [0 ∨ (1 • 1)]} → [0 → (1 → 0)]
{(1 → 0) ≡ [0 ∨ (1 • 1)]} → [0 → (1 → 0)]
{(1 → 0) ≡ [0 ∨ (1 • 1)]} → [0 → (1 → 0)]
{(1 → 0) ≡ [0 ∨ (1 • 1)]} → [0 → (1 → 0)]
Ponownie zaczynamy od najbardziej wewnętrznych nawiasów:
{(1 → 0) ≡ [0 ∨ (1 • 1)]} → [0 → (1 → 0)]

{ (0) ≡ [0 ∨ (1) ]} → [0 → (0) ]
Po usunięciu zbędnych nawiasów mamy:

{0 ≡ [0 ∨ 1]} → [0 → 0]
Ponownie obliczamy najbardziej wewnętrzne nawiasy:
{0 ≡ [0 ∨ 1]} → [0 → 0]
{0 ≡ [1] } → [1]
Teraz możemy obliczyć wartość logiczną poprzednika głównej implikacji
{0 ≡ [1] } → [1]
{0} → 1
a w takim razie możemy ustalić, że implikacja ta jest prawdziwa.
Podsumowując:
{(1 → 0) ≡ [0 ∨ (1 • 1)]} → [0 → (1 → 0)]
{ (0) ≡ [0 ∨ (1) ]} → [0 → (0) ]
{ (0) ≡ [1] } → [1]
{0} → [1]
1
wiczenie 5.A „warto ci logiczne – 1”

Wype nijcie nast puj ce schematy oblicze . (Rozwi zania, s. 326).
a) (1 • 0) ∨ (0 → 0) f) (1 ≡ (1 ∨ 0)) → 0
(1 • 1) ∨ (0 → 0) (1 ≡ (1 ∨ 0)) → 0
(1 ≡ (1 → 0
b) 1 • (1 ∨ (0 → 0)) g) (0 → 1) → (1 → 0)
1 • (1 ∨ (0 → 0)) (0 → 1) → (1 → 0)
1 • (1 ∨ )
c) ((1 • 1) ∨ 0) → 0 h) 0 → (0 → (0 → 0))
((1 • 1) ∨ 0) → 0 0 → (0 → (0 → 0))
∨ 0) → 0 0 → (0 →
d) 1 • ((1 ∨ 0) → 0) i) ((0 → 0) → 0) → 0
1 • ((1 ∨ 0) → 0) ((0 → 0) → 0) → 0
1 • → 0
e) (1 → 0) • ((1 • 0) → 0) j) ((0 → 1) → 0) ≡ (0 ≡ 0)
(1 → 0) • ((1 • 0) → 0) ((0 → 1) → 0) ≡ (0 ≡ 0)
• → ≡
wiczenie 5.B „warto ci logiczne – 2”

Obliczcie warto logiczn nast puj cych schematów prawdziwo ciowych. (Rozwi zania, s. 327).
a) (0 • 1) ∨ (0 → 0) f) (0 ∨ (1 • 0)) → (1 • 0)
b) 1 • (1 ∨ (0 → 0)) g) (0 → 0) → (0 → 1)
c) ((0 • 1) ∨ 0) → 0 h) 1 → (0 → (0 → 1))
d) 1 • ((1 ∨ 0) → 0) i) ((0 → 0) → 0) → 0
e) (0 → 1) → ((1 • 0) → 0) j) ((0 ∨ 1) → 0) → (1 → 0)
k) [((1 • 0) • 0) ≡ (1 ∨ 0)] → (1 • (0 ∨ 0))
l) ((1 • 0) • 1) ≡ [(1 ∨ 0) → (1 • (0 ∨ 0))]
m) ((1 ≡ 0) → (0 ≡ 0)) • [(0 → 0) ∨ (1 → ((1 • 0) ≡ 0))]
n) (0 ≡ 0) • {[(0 ∨ 0) → 0] ≡ [1 → [((0 → 0) → 0) → 0]]}

5.3. Okre lanie warto ci logicznej zda z o onych (z uwzgl dnieniem ne-
gacji)
Uwzględnienie negacji w określaniu wartości logicznej zdań złożonych nie jest trudne. Należy jedynie
zawsze pamiętać o tym, co jest zdaniem negowanym. Rozpoczniemy od prostych przykładów.
5.3.1. Negacje jednokrotne

W poniższych przykładach ponownie zakładamy, że zdania proste A, B i C są prawdziwe, natomiast
zdania proste K, L i M są fałszywe.
Przyk ad 1 i 2. Jak warto logiczn maj zdania: ~(A → B) oraz ~A → B?
Ponownie przepisujemy wszystkie symbole, podstawiając zamiast zdań prostych ich wartości logiczne:
~(A → B) ~A → B
~(1 → 1) ~1 → 1
Zdanie ~(A → B) jest negacją implikacji. Za- Zdanie ~A → B jest implikacją, której poprzed-
nim określimy wartość logiczną negacji, mu- nik jest negacją. Zanim określimy wartość
simy określić wartość logiczną implikacji. logiczną implikacji musimy określić wartość
Implikacja o prawdziwym poprzedniku i nas- logiczną jej poprzednika, który jest negacją
tępniku jest prawdziwa, a zatem: zdania prawdziwego, a więc jest fałszywy:
~(1 → 1) ~1 → 1
~(1) 0 → 1
Stąd już prosto wnioskujemy, że zdanie Stąd już prosto wnioskujemy, że zdanie ~A → B
~(A → B) jest fałszywe. W skrócie: jest prawdziwe. W skrócie:
~(1 → 1) ~1 → 1
~(1) 0 → 1
0 1
wiczenie 5.C „warto ci logiczne – 3”

a) ~1 ∨ (~1 → 0) b) ~(1 ≡ 1) ∨ ~(0 ≡ 0)
~1 ∨ (~1 → 0) ~(1 ≡ 1) ∨ ~(0 ≡ 0)
~1 ∨ (~0 → 0) ≡ 1) ∨ ~(0 ≡
c) ~(1 → 1) ∨ (~0 → 0) d) (~1 • ~1) ∨ ~(0 ≡ 0)
~(1 → 1) ∨ (~0 → 0) (~1 • ~ ) ∨ ~ 0 ≡ 0)
~(1 → 1) ∨ (~0 → 0) (~1 • ~1) ∨ ~(0 ≡ 0)
e) ~1 ≡ (~1 ∨ (~0 → 0)) f) (1 ≡ 1) • (~1 ≡ (~1 → 0))
~1 ≡ ( 1 ∨ (~0 → 0)) (1 ≡ 1) • (~1 ≡ (~1 → 0))
~1 ≡ (~1 ∨ (~0 → 0 ) ≡ 1 • (~1 ≡ (~1 → 0))
~1 ≡ ~(1 ∨ ( ≡ 1 • (~1 ≡
g) ~(0 ≡ 1) → ~(0 ∨ (1 → 0)) h) ~[(0 ≡ 0) ∨ ~(0 ∨ 0)] ≡ (1 • 0)
~ 0 ≡ 0) → ~(0 ∨ (1 → 0)) ~[ 0 ≡ 0) ∨ ~ 0 ∨ 0)] ≡ (1 • 0)
≡ 0) → ~(1 ∨ (1 ~[ ≡ ∨ ~(0 ∨) ] ≡
≡ → ~ 0 ∨) ≡
≡
wiczenie 5.D „warto ci logiczne – 4”

a) ~1 ∨ 1 b) ~(1 ∨ 1)
c) ~1 ∨ ~1 d) ~(1 → 1)
e) ~1 → 1 f) ~1 → ~1
g) ~1 ∨ (~1 → 0) h) ~0 → ~(1 ≡ 0)
i) (~1 → ~1) ∨ 0 j) ~(1 • 1) → 0
k) (~0 ∨ ~0) • (~1 ∨ ~1) l) ~(0 ∨ 0) • ~(0 ≡ 1)
m) ~0 → [~0 • (~1 ∨ ~1)] n) ~0 • ~[0 ∨ (1 ≡ 1)]

o) [~1 ≡ (~0 • ~1)] → ~1 p) ~0 • ~[0 ∨ ~(1 ∨ 0)]
q) (~0 • ~1) ≡ ~(1 ≡ ~0) r) ~(0 ∨ ~0) → ~(0 ∨ ~1)
s) ~[~(1 ≡ 0) • ~0] ∨ ~1 t) ~[~(~1 ∨ ~0) • ~0] → ~1
u) ~1 ∨ ~[~0 • ~(1 → ~0)] w) ~{~1 ∨ ~[~0 • ~(1 → ~0)]}

x) ~{~1 ≡ ~[~1 ∨ ~(~0 • ~0)]} y) ~(~1 ∨ ~0) ≡ ~[0 ≡ ~(0 • ~0)]
5.3.2. Negacje wielokrotne

Niech A będzie zdaniem prawdziwym. Wówczas negacja A jest oczywiście fałszywa:
~1
0
Negacja negacji A będzie natomiast prawdziwa, co możemy wykazać w następujący sposób:
~~1
~0
1
Potrójna negacja zdania A będzie znów fałszywa:
~~~1
~~0
~1
0
I tak dalej.
wiczenie 5.E „negacje wielokrotne – 1”

a) ~~0 b) ~~1 c) ~~~0 d) ~~~1
~ ~ ~~ ~~
~ ~
5.3.3. Negacje wielokrotne w zdaniach z o onych

Należy pamiętać, że znak negacji dotyczy tego, co występuje bezpośrednio po tym znaku. W zdaniu
~A negowane jest zdanie proste A. W zdaniu ~(~(A • C) ∨ B) negowane jest zdanie znajdujące się
w nawiasie, a więc alternatywa ~(A • C) ∨ B. Natomiast w zdaniu ~~A pierwszy znak negacji dotyczy
tego, co po nim następuje, a więc zdania ~A. Wreszcie w zdaniu ~(~A ∨ B) pierwszy znak negacji
dotyczy ponownie nawiasu, w którym znajduje się alternatywa ~A ∨ B.
(1) (2) (3)

~~A • M ~~(A • M) ~(~A • M)
Zdanie (1) jest koniunkcją pew- Zdanie (2) jest podwójną nega- Zdanie (3) jest negacją koniunk-
nego zdania prostego M i pod- cją (negacją negacji) koniunkcji cji zdania prostego M oraz ne-
wójnej negacji innego zdania dwóch zdań prostych A i M. gacji innego zdania prostego A.
prostego A.
Różnice w strukturze logicznej tych zdań będą też odzwierciedlone w sposobie obliczania ich wartości
logicznej.
~~1 • 0 ~~(1 • 0) ~(~1 • 0)
~0 •0 ~~(0) ~(0 • 0)
1 •0 ~1 ~(0)
0 0 1
wiczenie 5.F „negacje wielokrotne – 2”

a) ~1 → ~~0 b) ~~(1 ≡ 0) c) ~(~1 ≡ 0)
~1 → ~~0 ~~(1 ≡ ~(~1 ≡ 0)
~1 → ~~ ~ ~
d) ~(~1 ∨ ~0) e) ~~1 ∨ ~~0 f) ~(~0 → 0)
~(~1 ∨ 0 ) ~~1 ∨ ~~0 ~(~1 → 0)
~ 1 ∨ ~~ ~
wiczenie 5.G „warto ci logiczne – 5”

a) ~~1 ∨ ~~0 b) ~(~1 ∨ ~0)

~0 ∨ ~1 ~(0 ∨ 1)
1 ∨ 0 ~(1)
1 0
c) ~~(1 ∨ ~1) d) ~(~1 ∨ ~1)

~~(1 ∨ 0) ~(0 ∨ 0)
~~(1) ~(0)
~(0) 1
1
e) ~~~0 → ~~~~1 f) ~~~(0 → ~1)

~~1 → ~~~0 ~~~(0 → 0)
~0 → ~~1 ~~~(1)
1 → ~0 ~~0
~1
1 → 1
0
1
g) (0 → 0) → ~[~(~1 ≡ ~0) • ~0] h) ~[~(~1 • 1) → ~0] ≡ ~(1 ∨ ~0)

(1) → ~[~(0 ≡ 1) 1] ~[~(0 1) → 1] ≡ ~(1 ∨ 1)
1 → ~[~(0) 1] ~[~(0) → 1] ≡ ~(1)
1 → ~[1 1] ~[1 → 1] ≡ 0
1 → ~[1] ~[1] ≡ 0
1 → 0 0 ≡ 0
0 1
i) ~(1 • ~1) → ~(~0 ∨ ~0) j) ~[(~1 ∨ ~1) • ~(0 ∨ ~0)]

~(1 0) → ~(1) ~[(0 ∨ 0) ~(0 ∨ 1)]
~(0) → 0 ~[(0) ~(1)]
1 → 0 ~[(0) 0]
0 ~[0]
1
5.4. Stosowanie skrótów w okre laniu warto ci logicznej

Rozważmy następujący schemat obliczenia wartości logicznej:
0 → ~[(~(1 • 0) → (~0 ∨ ~1)) ≡ (~1 → ~(0 ∨ 0))]
Otóż zamiast skrupulatnie obliczać wartość logiczną następnika, możemy od razu stwierdzić, że
zdanie, którego wartość logiczna jest w ten sposób przedstawiona, musi być prawdziwe. Dzieje się tak
dlatego, że każda implikacja o fałszywym poprzedniku będzie prawdziwa – niezależnie od tego, czy
następnik jest fałszywy, czy prawdziwy. A zatem na mocy matrycy logicznej dla implikacji:
0 → ~[(~(1 • 0) → (~0 ∨ ~1)) ≡ (~1 → ~(0 ∨ 0))] p q p→q

1 1 1
1 1 0 0
0 1 1
0 0 1
wiczenie 5.H „podstawy skrótów”

Uzupe nij nast puj ce twierdzenia b d ce podstaw mo liwo ci lub niemo liwo ci stosowania skrótów w okre laniu
warto ci logicznej zda . (Rozwi zania, s. 333-334).
(a) p q p•q p q p•q Jeżeli przynajmniej jeden prawdziwa

z członów koniunkcji jest fałszywa
1 1 1 1 prawdziwy, to koniunkcja nie można jednoznacz-
1 0 jest: nie określić, więc nie
1 0
0 1 można zastosować
0 1 skrótu
0 0
0 0
(b) p q p•q p q p•q Jeżeli przynajmniej jeden prawdziwa

1 1 1 1 z członów koniunkcji jest fałszywa
1 0 fałszywy, to koniunkcja nie można jednoznacz-
0 1
0 0 skrótu
0 0
(c) p q p∨q p q p∨q Jeżeli przynajmniej jeden prawdziwa

z członów alternatywy jest fałszywa
1 1 1 1 prawdziwy, to alternatywa nie można jednoznacz-
1 0
0 1 skrótu
0 0
0 0
(d) p q p∨q p q p∨q Jeżeli przynajmniej jeden prawdziwa

1 1 1 1 z członów alternatywy jest fałszywa
1 0 fałszywy, to alternatywa nie można jednoznacz-
0 1
0 0 skrótu
0 0
(e) p q p→q Jeżeli poprzednik jest praw- prawdziwa

dziwy, to implikacja jest: fałszywa
1 1 nie można jednoznacz-
1 0 nie określić, więc nie
0 0 skrótu
(f) p q p→q Jeżeli poprzednik jest fał- prawdziwa

1 1 szywy, to implikacja jest: fałszywa
nie określić, więc nie
0 0 skrótu
(g) p q p→q Jeżeli następnik jest praw- prawdziwa

można zastosować
0 1 skrótu
0 0
(h) p q p→q Jeżeli następnik jest fałszy- prawdziwa

1 1 wy, to implikacja jest: fałszywa
nie można jednoznacz-
skrótu
0 0
(i) p q p≡q Jeżeli pierwszy człon rów- prawdziwa

noważności jest praw- fałszywa
1 1 dziwy, to równoważność nie można jednoznacz-
0 0 skrótu
(j) p q p≡q Jeżeli pierwszy człon rów- prawdziwa

1 1 noważności jest fałszywy, fałszywa
1 0 to równoważność jest: nie można jednoznacz-
nie określić, więc nie
0 0 skrótu
(k) p q p≡q Jeżeli drugi człon rów- prawdziwa

noważności jest praw- fałszywa
1 1 dziwy, to równoważność nie można jednoznacz-
można zastosować
0 1 skrótu
0 0
(l) p q p≡q Jeżeli drugi człon rów- prawdziwa

1 1 noważności jest fałszywy, fałszywa
to równoważność jest: nie można jednoznacz-
skrótu
0 0
wiczenie 5.I „skróty – 1”

Zastosuj uzasadnione skróty w okre laniu warto ci logicznej zda z o onych. (Rozwi zania, s. 335).
a) 0 → [0 ≡ (0 ∨ (1 • 0))] b) [0 ≡ (1 ∨ (0 • 1))] → 1
c) 0 • [(0 ≡ 0) ∨ (1 → 1)] d) 1 ∨ [1 ≡ ~(1 • (1 • 1))]
e) ~1 • [(1 → 1) ∨ (1 → 1)] f) ~1 → [1 ∨ ~(0 → (0 → 0))]
g) ~0 → [(1 → (~1 • ~1)) ∨ ~0] h) ~0 ≡ [~1 • ~(1 → (0 → 1))]
i) [0 ≡ (1 ∨ (0 • 1))] → ~(0 ∨ 0) j) ~(1 ∨ 1) • [(0 ≡ 1) • (1 ≡ 1)]

wiczenie 5.J „skróty – 2”

Zastosuj uzasadnione skróty w okre laniu warto ci logicznej zda z o onych. Niech zdania A i B b d prawdziwe,
a zdania K i L – fa szywe. Nie jest znana warto logiczna zda G i H. Czy mo na stwierdzi , jaka jest warto
logiczna nast puj cych zda ? (Rozwi zania, s. 335-336).
a) A ∨ G b) K ∨ G
c) A • G d) K • G
e) A • (K ∨ G) f) A ∨ (K ∨ G)
g) K • (K ∨ G) h) K ∨ (K • G)
i) (A • K) → G j) A → (K • G)
k) (A ∨ K) → G l) A → (K ∨ G)
m) (G ∨ ~G) → K n) ~(A ∨ G) → [~(H ∨ G) ≡ ~A]

wiczenie 5.K „warto ci logiczne – 6”

Okre l warto logiczn nast puj cych zda , najpierw kieruj c si intuicjami, a nast pnie stosuj c poznan metod
(dokonaj symbolizacji tych zda , okre l warto logiczn zda prostych oraz oblicz warto logiczn zda z o o-
nych). (Rozwi zania, s. 337).
Symbolizacja Obliczenie wartości logicznej Zdanie jest:
(a) Stolicą Polski jest Poznań lub Warszawa.

prawdziwe
fałszywe
(b) Stolicą Polski jest zarówno Poznań, jak i Warszawa.

prawdziwe
fałszywe
(c) Stolicą Polski nie jest ani Poznań, ani Warszawa.

prawdziwe
fałszywe
(d) Stolicą Polski nie jest zarówno Poznań, jak i Warszawa.

prawdziwe
fałszywe
(e) Jeżeli Poznań jest stolicą Polski, to Warszawa nie jest stolicą Polski.
prawdziwe
fałszywe
(f) Jeżeli stolicą Polski nie jest ani Poznań, ani Berlin, to nie jest nią też
Warszawa.
prawdziwe
fałszywe
(g) Nie jest prawdą, że ani Poznań, ani Berlin, ani Warszawa nie jest stolicą
Polski, ale nie jest też prawdą, że zarówno Poznań, Berlin, jak i Warsza-
wa są stolicą Polski.
prawdziwe
fałszywe
~[(~P • ~B
) • ~W] • ~[(P • B) • W]
wiczenie 5.L „d ugie zdanie”

Okre l warto logiczn d ugiego zdania ze wst pu: ‘Tylko je eli zarówno Warszawa le y nad Wis , jak i albo
Pozna le y nad Wart i nie je d w nim tramwaje, albo Pozna le y nad Wis i nie ma w nim zoo, to nieprawda,
e Londyn jest stolic Polski lub Wielkiej Brytanii’. Dla uproszczenia docieka dodaj , e Pozna nie jest stolic
Polski, jest miastem po o onym nad Wart , w którym je d tramwaje i w którym s dwa ogrody zoologiczne.
6. RÓWNOWA NOŚ LOGICZNA
W rozdziale tym wprowadzimy pojęcie równoważności logicznej oraz metodę jej sprawdzania za
pomocą matryc logicznych. Wprowadzimy też ważne, choć pozornie ulotne rozróżnienie między
zdaniami a schematami zdaniowymi.
Cele
Rozróżnienie zdania i schematu zdaniowego.
Umiejętność podania właściwego schematu logicznego dla dowolnego zdania.
Umiejętność podania właściwego schematu logicznego dla dowolnej pary zdań.
Umiejętność skonstruowania podstawy matrycy logicznej dla schematu zdaniowego o dowolnej
liczbie zmiennych.
Umiejętność określenia, czy dwa schematy zdaniowe są logicznie równoważne, za pomocą
nieskróconej metody zero-jedynkowej.
6.1. Równowa no logiczna a to samo warto ci logicznych

Pojęcie równoważności logicznej wprowadziliśmy już na poziomie intuicyjnym w rozdziale 3, gdzie
mówiliśmy o tym, że zdania można symbolizować na logicznie równoważne sposoby. Intuicyjnie –
zdania równoważne mówią to samo. Przyjrzymy się teraz równoważności logicznej par zdań w sposób
systematyczny.
Można byłoby przypuszczać, że zdania logicznie równoważne to zdania o takiej samej
wartości logicznej. Istotnie wszystkie pary zdań logicznie równoważnych mają tę samą wartość
logiczną. Jednak posiadanie takiej samej wartości logicznej przez parę zdań nie jest, niestety,
warunkiem wystarczającym dla ich logicznej równoważności. Istnieją logicznie nierównoważne pary
zdań, które mają tę samą wartość logiczną.
Rozważmy na początek parę zdań:
(1) Teoria Darwina i teoria Lamarcka nie są obie prawdziwe. ~(D • L)
(2) Prawdziwa jest albo teoria Darwina, albo teoria Lamarcka. D∨L
Czy są to zdania logicznie równoważne?
Otóż nie są to zdania logicznie równoważne (powinniście pamiętać, że zdanie (1) jest
równoważne zdaniu ‘Fałszywa jest albo teoria Darwina, albo teoria Lamarcka’). Jednakże przy
obecnym stanie wiedzy (wedle której teoria Darwina jest teorią prawdziwą, a teoria Lamarcka teorią
fałszywą), oba te zdania mają taką samą wartość logiczną – oba są prawdziwe:
~(D • L) D∨L
~(1 • 0) 1∨0
~(0) 1
1
Dlaczego więc twierdzimy, że te zdania nie są logicznie równoważne, jeżeli mają dokładnie taką samą
wartość logiczną?
Okazuje się bowiem, że taka sama wartość logiczna dwóch zdań nie wystarcza dla ich
logicznej równoważności. Czasem mówi się, że dwa zdania są logicznie równoważne zawsze i tylko
wówczas, gdy nie tylko nie różnią się wartościami logicznymi, ale nie mog różnić się wartościami
logicznymi. Takie sformułowanie jest trochę mylące – jak za chwilę zobaczymy – ale w ten sposób
myśląc, musielibyśmy powiedzieć, że zdania (1) i (2) mogą różnić się wartościami logicznymi. Aby to
wykazać, musimy podać tzw. kontrprzykład, a więc zdania o takiej samej strukturze logicznej, co (1)
i (2), ale różniące się wartościami logicznymi.
Oto taki kontrprzykład:
(3) Teorie ewolucji Empedoklesa i Lamarcka nie są obie prawdziwe. ~(E • L)
(4) Prawdziwa jest albo teoria Empedoklesa, albo teoria Lamarcka. E ∨ L
~(E • L) E∨L
~(0 • 0) 0∨0
~(0) 0
1
Kontrprzykład ten wystarcza, aby pokazać, iż dowolna para zdań o strukturze logicznej zdań (1) i (2)
nie jest parą zdań logicznie równoważnych.
Przykład ten pokazuje też, że pojęcie logicznej równoważności w sposób kluczowy odwołuje
do pojęcia struktury logicznej zdań. Dlatego też zanim przejdziemy do pojęcia logicznej równo-
ważności, musimy wprowadzić pojęcie wła ciwego schematu logicznego, który pozwala logikom na
ujęcie struktury logicznej zdania.
6.2. Schematy zdaniowe

W rozdziale 1 poznaliśmy pojęcie zdania w sensie logicznym, tj. zdania posiadającego wartość
logiczną. W §6.1 widzieliśmy, że w logice ważne jest też pojęcie struktury logicznej. Pojęcie schematu
zdaniowego wprowadzono właśnie po to, by móc mówić w sposób systematyczny i ścisły o strukturze
logicznej zdań.
6.2.1. Schematy zdaniowe

Dokonując symbolizacji zdań przypisywaliśmy zdaniom prostym pewne stałe zdaniowe i następnie
oddawaliśmy takie zdanie w języku logiki zdań. Na przykład zdanie:
(1) Jeżeli róże pachną jak brudne skarpetki, to Jan kupi go dziki, a jeżeli róże nie pachną jak
brudne skarpetki, to Jan kupi róże.
oddamy jako: B: Róże pachną jak brudne skarpetki.
G: Jan kupi go dziki.
[1] (B → G) • (~B → R) R: Jan kupi róże.
Jak pamiętamy, każde zdanie w sensie logicznym ma wartość logiczną – jest albo prawdziwe, albo
fałszywe.
Dokonajmy symbolizacji innego zdania:
(2) Jeżeli Giertych wprowadzi nakaz noszenia mundurków, to Zosia wyemigruje, a jeżeli
Giertych nie wprowadzi nakazu noszenia mundurków, to Zosia będzie nadal chodzić do
swojej szkoły.
oddamy jako: M: Giertych wprowadzi nakaz noszenia mundurków.
S: Zosia będzie nadal chodzić do swojej szkoły.
[2] (M → W) • (~M → S) W: Zosia wyemigruje.
Te dwa różne zdania mają identyczną strukturę logiczną, którą możemy przedstawić za
pomocą ramek:
( → ) • (~ → )
Zwróćcie uwagę, że potrzeba tym razem trzech rodzajów ramek. Zamiast korzystać z graficznie
uciążliwych ramek, możemy skorzystać z graficznie zgrabnych zmiennych i oddać strukturę logiczną
tych dwóch zdań za pomocą schematu zdaniowego, tj. formuły logicznej złożonej ze stałych
logicznych (tu: spójników zdaniowych i nawiasów) oraz zmiennych zdaniowych zgodnie z regułami
konstrukcji:
Równowa no ć logiczna 119
(i) (p → q) • (~p → r)
Mówimy, że schemat zdaniowy (i) jest (wła ciwym) schematem logicznym zdania (1) i (2), a zdania
(1) i (2) są (wła ciwymi) instancjami (podstawieniami) schematu (i). Oczywiście każdy schemat
zdaniowy (i) ma ogromną liczbę właściwych instancji (liczba ta jest ograniczona tylko możliwościami
danego języka).
wiczenie 6.A „instancje w a ciwe”

Podaj po dwa zdania j zyka polskiego b d ce (w a ciwymi) instancjami nast puj cych schematów zdaniowych.
(Rozwi zania, s. 338-339).
(a) p→q
(b) p → (q ∨ r)
(c) (p • q) → r
(d) (p → q) • ~q
(e) (p → q) • (~p → r)
(f) (p → ~q) • (q → ~p)
(g) [(p → r) • (q → r)] → [(p ∨ q) → r]
6.2.2. W a ciwy schemat logiczny zdania

Schemat zdaniowy (i) jest jednocześnie w a ciwym schematem logicznym zdania (1) i zdania (2).
Pojęcie właściwego schematu logicznego danego zdania możemy rozumieć intuicyjnie jako taki
schemat zdaniowy, który oddaje dokładnie strukturę logiczną danego zdania. Najprościej rzecz
ujmując: właściwy schemat logiczny danego zdania powstaje przez uzmiennienie wszystkich zdań
prostych w zdaniu wyjściowym przy zachowaniu dwóch warunków: (a) wszystkie wystąpienia danego
zdania prostego uzmiennione zostają tą samą zmienną, a (b) różne zdania proste uzmiennione zostają
za pomocą różnych zmiennych.
Niech dany będzie następujący schemat zdaniowy:
(ii) (p → q) • (~p → ~q)
Schemat ten jest właściwym schematem logicznym następujących zdań:
[3] (L → C) • (~L → ~C)
[4] (M → N) • (~M → ~N)
[5] (A → B) • (~A → ~B)
Schemat (ii) nie jest właściwym schematem logicznym następujących zdań:
[6] (L ∨ C) • (~L ∨ ~C) ponieważ schemat (ii) i zdanie [6] różnią się stałymi
logicznymi (spójnikami logicznymi występującymi
w nawiasach)
[7] L → (C • (~L → ~C)) ponieważ schemat (ii) i zdanie [7] różnią się stałymi
logicznymi (ułożeniem nawiasów)
[8] (C → D) • (~D → ~C) ponieważ pogwałcony jest warunek (a)
[9] (A → A) • (~A → ~A) ponieważ pogwałcony jest warunek (b)
Sta e zdaniowe vs zmienne zdaniowe
Zmienne zdaniowe oznaczamy małymi literami ze środka alfabetu, zwyczajowo: p, q, r, . . . Stałe

zdaniowe oznaczamy wielkimi literami alfabetu A, B, C, . . .
Stałe zdaniowe zastępuj konkretne zdania języka naturalnego. Zamiast pisać ‘Misia ma
kota’ wolno nam zastąpić to długie zdanie symbolem ‘M’ pod warunkiem, że w legendzie
umieścimy stosowną informację, którą zapisujemy ‘M: Misia ma kota’.
Zmienne zdaniowe natomiast nie zastępują konkretnych zdań. Za zmienne zdaniowe
wolno podstawiać dowolne zdania. Najlepiej jest o zmiennych myśleć jak o «ramkach», do
których «wskakują» poszczególne zdania. Zmienna p to nie jakieś konkretne zdanie, lecz właśnie
«ramka»
w której może się znale ć jakieś konkretne zdanie, np. zdanie M:

M
A
M
Należy zwrócić uwagę, że ponieważ każda stała zdaniowa jest związana z konkretnym
zdaniem, jest też związana z pewną wartością logiczną. Zmienne zdaniowe natomiast nie mają
żadnej wartości logicznej.
wiczenie 6.B „w a ciwy schemat logiczny – 1”

Podaj w a ciwy schemat logiczny dla nast puj cych zda . (Rozwi zania, s. 339).
(a) A → (B → A) p→q
(b) A → (A → B) p → (p → q)
(c) (A → B) → A (p → q) → p
(d) (A ∨ B) → (~A ≡ ~B) (p ∨ q) → (~p ≡ ~q)
(e) ~(A • ~(B → ~~C)) ~(p • ~(q → ~~p))
(f) A P
(g) (A ∨ B) • (A ∨ C)
(h) (A • B) ∨ (C • B)
wiczenie 6.C „w a ciwy schemat logiczny – 2”

Po cz zdania z ich w a ciwymi schematami logicznymi. (Rozwi zania, s. 339-340).
Jeżeli Anna zda logikę, Jeżeli Anna zda logikę, Jeżeli Anna nie zda Jeżeli Anna nie zda
to albo się zaręczy, al- to nie będzie potrzebo- logiki, to będzie pisać logiki, to jej chłopak
bo znajdzie sobie inne- wała ani pomocy, ani poprawkę, a jeśli zda, Antek zrobi wszystko,
go chłopaka. miłości Antka. to nie będzie pisać po- co będzie mógł, żeby
prawki. jej w logice pomóc;
a Anna nie zda logiki.
p → (~q • ~r) (~p → q) • ~p p → (q ∨ r) (~p → q) • (p → ~q)
Jeżeli Staszek kupi her- Jeżeli Staszek nie kupi Jeżeli Staszek kupi her- Jeżeli Staszek nie kupi
batę, to nie starczy mu herbaty, to będzie mu- batę, to wypije ją albo herbaty, to będzie mu-
pieniędzy ani na ciast- siał pić kawę, a jeśli rano, albo o piątej po siał pić kawę; a Staszek
ko, ani na orzeszki. kupi herbatę, to nie bę- południu. nie kupił herbaty.
dzie musiał pić kawy.
Jeżeli 20 jest podzielne 10 jest podzielne przez

Albo 10 jest podzielne
Jeżeli 10 jest podzielne przez 5, to jeśli 40 jest 5 wtedy i tylko wtedy,
przez 2, albo 10 nie jest
przez 5, to 10 jest wynikiem mnożenia 20 gdy 10 jest wynikiem
podzielne przez 2, lecz
podzielne przez 1 i 2. przez 2, to 40 jest mnożenia 5 przez
przez 1.
podzielne przez 5. pewną liczbę.
p ∨ (~p • q) p≡q p → (q • r) p → (q → r)
Jeżeli posiejesz nasion-

ko, to o ile będziesz o Jeżeli mocno grzmi, to Kawa jest dobra wtedy, Kacper albo dostanie
nie dbać, to będziesz zwykle pada deszcz ale tylko wtedy, gdy psa, albo nie dostanie
się cieszyć piękną roś- i grad. jest zabielona mlekiem. psa, lecz kota.
linką.
6.2.3. W a ciwy schemat logiczny pary zda

Mówiąc o logicznej równoważności, będziemy zawsze mówić o parze zdań i odpowiednio wprowadzić
musimy pojęcie właściwego schematu logicznego pary zdań, które jest uogólnieniem dotychczas
wprowadzonego pojęcia. Należy po prostu pamiętać o tym, że zdania proste występujące w obu
zdaniach należy uzmienniać tą samą zmienną. ciślej: właściwy schemat logiczny pary zdań składa się
z dwóch schematów zdaniowych powstałych przez uzmiennienie wszystkich zdań prostych w parze
zdań wyjściowych przy zachowaniu dwóch warunków: (a) wszystkie wystąpienia danego zdania
prostego (w obydwu zdaniach wyjściowych) uzmiennione zostają tą samą zmienną, a (b) różne zdania
proste (w obydwu zdaniach wyjściowych) uzmiennione zostają za pomocą różnych zmiennych.
We my pod uwagę parę zdań:
(1) Jeżeli pada, to niebo jest zachmurzone. P→Z
(2) Jeżeli niebo nie jest zachmurzone, to nie pada. ~Z → ~P
Otóż właściwym schematem logicznym tej pary zdań jest para schematów:
p→r
~r → ~p
Błędem byłoby natomiast uznać parę schematów:
p→r
~p → ~r
za właściwy schemat logiczny pary zdań (1)-(2): wszakże poprzednikiem zdania (2) winna być negacja
następnika zdania (1), a następnikiem zdania (2) – negacja poprzednika zdania (1).
wiczenie 6.D „w a ciwe schematy logiczne par zda – 1”

Podaj w a ciwy schemat logiczny dla nast puj cych par zda . (Rozwi zania, s. 340).
A→B
(a)
B ∨ ~A
A→B
(b) p → (p → q)
A ∨ ~B
(A • B) → C
(c) (p → q) → p
~C ∨ ~A
(A → B) → A
(d) (p ∨ q) → (~p ≡ ~q)
~A ≡ ~B
A → (B → A)
(e) ~(p • ~(q → ~~p))
B → (C • A)
~(A ∨ ~(B → ~C))

(f) P
~B
(A • B) → (~A ≡ ~B)
(g)
C → (~B → ~A)
6.2.4. Schematy zdaniowe a zdania

Podsumowując, w logice zdań wyróżniamy dwa rodzaje formuł logicznych: zdania oraz schematy
zdaniowe.
formuły logiczne
zdania schematy zdaniowe

np. (A → B) → (~B → ~A) np. (p → q) → (~q → ~p)
Zdania to formuły złożone ze stałych zdaniowych, symboli spójników oraz nawiasów według reguł
poprawnej konstrukcji zdań. Schematy zdaniowe to formuły złożone ze zmiennych zdaniowych,
symboli spójników oraz nawiasów według reguł poprawnej konstrukcji zdań.
Zdania coś stwierdzają i mają wartość logiczną: są albo prawdziwe, albo fałszywe.
Schematy zdaniowe nic nie stwierdzają i nie mają wartości logicznej – nie są ani
prawdziwe, ani fałszywe.
Ponieważ zdania i schematy zdaniowe wyglądają podobnie, bardzo łatwo je ze sobą pomylić. Dlatego
powinniście wyrobić sobie nawyk widzenia formuły
p → (~q • p)
od razu w zapisie ramkowym
→ (~ • )
który należałoby przeczytać
Jeżeli hmm-hmm, to zarówno nie heh-heh, jak i hmm-hmm.
Mam nadzieję, że zgodzicie się, iż nie zostało tu powiedziane nic prawdziwego czy fałszywego, bo nic
po prostu nie zostało powiedziane. Tyle właśnie «mówi» schemat zdaniowy.
Zmienne zdaniowe nie s sta ymi zdaniowymi
Czym różni się schemat zdaniowy (p • q) → p od schematu zdaniowego (r • s) → r?

Prawidłowa odpowied na to pytanie brzmi „niczym”. W tych dwóch zapisach oddany
jest jeden i ten sam schemat zdaniowy, a mianowicie schemat implikacji, której poprzednikiem
jest koniunkcja, a następnikiem pierwszy człon tejże koniunkcji.
O tym, że te dwie formuły oddają jeden i ten sam schemat zdaniowy, najłatwiej się
przekonać w zapisie ramkowym:
( • ) →
Ramki nazywać można dowolnymi zmiennymi. Zatem schemat ten może być zapisany na wiele
różnych sposobów:
(p • q) → p
(q • p) → q
(p • r) → p
(r • p) → r
I tak dalej.
6.3. Logiczna równowa no : metoda zero-jedynkowa

W naszych wstępnych rozważaniach o równoważności logicznej w §6.1 powiedzieliśmy, że taka sama
wartość logiczna dwóch zdań nie jest warunkiem wystarczającym dla określenia ich logicznej
równoważności. Niekiedy mówi się nieściśle, że dwa zdania są logicznie równoważne zawsze i tylko
wówczas, gdy nie tylko nie różnią się wartościami logicznymi, ale nie mog różnić się wartościami
logicznymi. Teraz możemy zrozumieć, dlaczego było to sformułowanie mylące – otóż każde zdanie
w sensie logicznym ma ściśle określoną wartość logiczną. Zdanie ‘Nieprawda, że zarówno Poznań, jak
i Warszawa leżą nad Wartą’ jest po prostu prawdziwe i dziwne jest odwoływanie się do jakichś moż-
liwości przyjęcia przez to zdanie innej wartości logicznej. Takie nieścisłe myśli dotyczące logicznej
równoważności można ująć w sposób ściślejszy, rozbijając je na dwa twierdzenia: jedno dotyczące
logicznej równoważności zdań, a drugie – logicznej równoważności schematów zdaniowych.
Dwa zdania są równoważne logicznie zawsze i tylko wtedy, gdy logicznie

równoważne są schematy zdaniowe stanowiące właściwy schemat logiczny tej
pary zdań.
Dwa schematy zdaniowe są logicznie równoważne zawsze i tylko wtedy, gdy

niemożliwe jest, by zdania będące instancjami tych schematów zdaniowych różniły
się wartością logiczną.
6.3.1. Problem nieefektywno ci definicji równowa no ci

Definicja logicznej równoważności dwóch schematów zdaniowych wydaje się beznadziejna w prakty-
ce. Może się nam co prawda udać znale ć kontrprzykład (tak jak udało się nam to zrobić w §6.1) – tj.
taką parę zdań, które są instancjami rozważanych schematów, a różnią się wartością logiczną – i wtedy
wiemy na pewno, że schematy te nie są logicznie równoważne.
Gorzej sprawy się mają ze stwierdzeniem, że dwa schematy zdaniowe są logicznie
równoważne. Wydawać by się mogło, że aby to stwierdzić, musielibyśmy rozważyć wszystkie pary
zdań będące instancjami tych schematów zdaniowych i za każdym razem stwierdzać, czy zdania te
różnią się wartością logiczną, czy nie. Innymi słowy, aby stwierdzić, że schematy zdaniowe:
(i) ~(p • q)
(ii) ~p ∨ ~q
są logicznie równoważne, musielibyśmy rozważyć pary zdań będące instancjami tych schematów, np.:
Nieprawda, że Poznań i Warszawa leżą nad Wartą.

Albo Poznań nie leży nad Wartą, albo Warszawa nie leży nad Wartą.
Nieprawda, że Kraków i Warszawa leżą nad Wartą.
Albo Kraków nie leży nad Wartą, albo Warszawa nie leży nad Wartą.
Nieprawda, że Kraków i Gdańsk leżą nad Wartą.

Albo Kraków nie leży nad Wartą, albo Gdańsk nie leży nad Wartą.
Nieprawda, że teorie ewolucji Empedoklesa i Lamarcka są prawdziwe.

Fałszywa jest teoria ewolucji Empedoklesa lub Lamarcka.
Nietrudno zgadnąć, że zdań będących instancjami tych schematów jest bardzo wiele. W zależności od
możliwości języka może ich być nieskończenie wiele (wszakże zdania podstawiane pod zmienne mogą
być bardzo skomplikowane). Już sam ten fakt powinien wzbudzić uzasadniony sceptycyzm co do tego,
że w ogóle moglibyśmy kiedykolwiek stwierdzić, że dwa schematy zdaniowe są logicznie równo-
ważne. Jeżeli jeszcze dodamy fakt, że wartość logiczna zdań może być przedmiotem kontrowersji, jak
np.:
Nieprawda, że historycy IPN są zarówno rzetelni, jak i obiektywni.
Albo historycy IPN są nierzetelni, albo nieobiektywni.
to prawie docieramy do punktu, gdzie sceptycyzm względem możliwości stwierdzenia, że dwa
schematy zdaniowe są logicznie równoważne, może się wydać jedynie słusznym stanowiskiem.
O definicji, która nie daje metody rozstrzygnięcia, mówi się, że jest nieefektywna. Powyższa
definicja logicznej równoważności jest nieefektywna.
6.3.2. Matryce logiczne jako rozwi zanie problemu nieefektywno ci

Im bardziej jesteśmy skłonni popaść w czarną rozpacz, tym bardziej genialne powinno się nam wydać
rozwiązanie problemu nieefektywności definicji logicznej równoważności, na które wpadli logicy –
gryząc nasz sceptycyzm w nos. Otóż kluczowe jest uświadomienie sobie, że przecież tak naprawdę
interesują nas wartości logiczne podstawianych zdań, a nie same te zdania. A wartości logiczne zdań
złożonych w logice zdań są ściśle określone przez wartości logiczne zdań prostych. Zamiast rozważać
potencjalnie nieskończoną klasę par zdań będących instancjami schematów (i)-(ii), można rozważyć
tylko cztery klasy par zdań:
(a) w których zdania podstawiane pod p i q są prawdziwe,
(b) w których zdania podstawiane pod p są prawdziwe, a zdania podstawiane pod q są
fałszywe,
(c) w których zdania podstawiane pod p są fałszywe, a zdania podstawiane pod q są
prawdziwe,
(d) w których zdania podstawiane pod p i q są fałszywe.
Oczywiście każda z tych klas może być potencjalnie nieskończona. Nas nie interesują jednak konkretne
zdania, lecz zależności logiczne, które w każdym z tych przypadków możemy obliczyć.
W sytuacji (a) możemy obliczyć wartość logiczną wszystkich zdań będących instancjami pod
schematy (i)-(ii), w których zdania podstawiane pod p i q są prawdziwe:
~(p • q) ~(1 • 1) stąd ~(1) stąd 0 ~p ∨ ~q ~1 ∨ ~1 stąd 0 ∨ 0 stąd 0
W sytuacji (b) możemy obliczyć wartość logiczną wszystkich zdań będących instancjami pod schematy
(i)-(ii), w których zdania podstawiane pod p są prawdziwe, a zdania podstawiane pod q są fałszywe:
W sytuacji (c) możemy obliczyć wartość logiczną wszystkich zdań będących instancjami pod schematy
(i)-(ii), w których zdania podstawiane pod p są fałszywe, a zdania podstawiane pod q są prawdziwe:
W sytuacji (d) możemy obliczyć wartość logiczną wszystkich zdań będących instancjami pod schematy
(i)-(ii), w których zdania podstawiane pod p i q są fałszywe:
Teraz widzimy już, że w każdym z czterech możliwych podstawień uzyskujemy w końcu tę samą
wartość logiczną dla instancji obu schematów. W ten sposób można wykazać, że schematy (i) i (ii) są
logicznie równoważne.
Aby skrócić sobie zapis, stosuje się matryce logiczne, które ten tok rozumowania uosabiają.
Matryca logiczna dla określenia logicznej równoważności dwóch zdań składa się z trzech części:
podstawy oraz matryc dla obu schematów.
podstawa matryca schematu I matryca schematu II
p q ~(p • q) ~p ∨ ~q
1 1 ~(1 • 1) ~(1) 0 ~1 ∨ ~1 0∨0 0
1 0 ~(1 • 0) ~(0) 1 ~1 ∨ ~0 0∨1 1
0 1 ~(0 • 1) ~(0) 1 ~0 ∨ ~1 1∨0 1
0 0 ~(0 • 0) ~(0) 1 ~0 ∨ ~0 1∨1 1
kolumny oblicze
kolumna podstawie kolumna warto ci
Podstawa matrycy pokazuje wszystkie możliwe podstawienia wartości logicznych pod

zmienne – w jednym rzędzie znajduje się jedno możliwe podstawienie. Ile możliwych podstawień –
a więc również ile rzędów – powinno się znale ć w podstawie matrycy, zależy od liczby zmiennych
w badanej parze schematów zdaniowych. Dla n zmiennych, liczba rzędów określona jest formułą 2n.
Dla 1 zmiennej podstawa będzie miała 21 = 2 rzędy, dla dwóch zmiennych – 22 = 4 rzędy, dla trzech
zmiennych – 23 = 8 rzędów itd. Kolejność wymieniania wszystkich możliwych podstawień jest teore-
tycznie dowolna, ale w praktyce skonwencjonalizowana, co pozwala uniknąć zbędnych błędów (por.
też §6.4).
Matryca dla danego schematu składa się z trzech typów kolumn. Pierwsza kolumna to kolum-
na podstawień, gdzie wartości logiczne przyjmowane przez zmienne w danym rzędzie są podstawiane
w danym schemacie. Jest to też kolumna, gdzie najprościej popełnić niemądre błędy. Ostatnia kolumna
to kolumna możliwych wartości logicznych dla danego schematu, czyli w skrócie kolumna wartości.
Między kolumną podstawień a kolumną wartości znajdują się kolumny obliczeń – tyle ile potrzeba dla
danego schematu.
Najważniejszą kolumną w matrycy logicznej dla danego schematu zdaniowego jest kolumna
wartości. Jeżeli kolumny wartości matryc logicznych dwóch schematów zdaniowych są identyczne
(w każdym rzędzie matrycy mają te same wartości logiczne), mówimy, że te schematy zdaniowe mają
identyczne matryce logiczne (nawet jeżeli kolumny podstawień i obliczeń różnią się między sobą).
I odwrotnie: jeżeli kolumny wartości matryc logicznych dla dwóch schematów zdaniowych różnią się
(przynajmniej w jednym rzędzie matrycy mają różne wartości logiczne), mówimy, że te schematy
zdaniowe mają różne matryce logiczne.
Czy wiesz, e . . .
Pewne spójniki logiczne można definiować za pomocą innych spójników logicznych. Na przykład
spójnik równoważności można zdefiniować za pomocą spójnika koniunkcji i spójnika implikacji, co
jest ugruntowane w logicznej równoważności schematu p ≡ q z jednej strony oraz schematu
(p → q) • (q → p) z drugiej. Z kolei spójnik implikacji można zdefiniować za pomocą spójników
negacji i alternatywy, opierając się na logicznej równoważności schematu p → q oraz ~p ∨ q.
Koniunkcję również można oddać za pomocą spójników negacji i alternatywy. W ten sposób można
zredukować liczbę spójników logicznych do dwóch tylko, np. spójnika negacji i spójnika
alternatywy. Pozostałe definiowane będą np. w następujący sposób:
p • q def: ~(~p ∨ ~q) p → q def: ~p ∨ q p ≡ q def: ~(~p ∨ ~q) ∨ ~(p ∨ q)
Można również obrać za podstawowe spójniki parę spójników negacji i koniunkcji, a także parę
spójników negacji i implikacji.
Dwa spójniki, a mianowicie spójnik binegacji (p q; ani nie p, ani nie q) i spójnik dys-
junkcji (p | q; co najwyżej jedno z dwojga p i q), mają tę szczególną własność, że można za pomocą
każdego z nich zdefiniować wszystkie pozostałe spójniki logiczne. Spróbuj!
p q p q p q p|q
1 1 0 1 1 0
1 0 0 1 0 1
0 1 0 0 1 1
0 0 1 0 0 1
6.3.3. Operacjonalizacja poj cia logicznej równowa no ci

Możemy teraz dokonać operacjonalizacji pojęcia logicznej równoważności w następujący sposób:
Dwa schematy zdaniowe są logicznie równoważne zawsze i tylko wtedy, gdy ich
matryce logiczne są identyczne.
Wypełniwszy matryce logiczne w §6.3.2, wykażecie, że schemat zdaniowy ~(p • q) jest logicznie
równoważny schematowi zdaniowemu ~p ∨ ~q, gdyż schematy te mają identyczne matryce logiczne:
p q ~(p • q) ~p ∨ ~q
1 1 ~(1 • 1) ~(1) 0 ~1 ∨ ~1 0∨0 0
1 0 ~(1 • 0) ~(0) 1 ~1 ∨ ~0 0∨1 1
0 1 ~(0 • 1) ~(0) 1 ~0 ∨ ~1 1∨0 1
0 0 ~(0 • 0) ~(0) 1 ~0 ∨ ~0 1∨1 1
Rozważmy jeszcze raz parę zdań (1)-(2) z §6.1:

(1) Teoria Darwina i teoria Lamarcka nie są obie prawdziwe. ~(D • L)
(2) Prawdziwa jest albo teoria Darwina albo teoria Lamarcka. D∨L
której właściwy schemat logiczny oddaje para:
(i) ~(p • q)
(ii) p ∨ q
Aby się przekonać, czy zdania (1)-(2) są logicznie równoważne, musimy się dowiedzieć, czy schematy
(i)-(ii) są logicznie równoważne, a to uczynimy, konstruując matryce logiczne dla tych schematów. Po
wypełnieniu tych matryc okazuje się, że są one różne – różnią się otrzymanymi wartościami
logicznymi przynajmniej w jednym rzędzie (a de facto w dwóch rzędach), co wystarcza, by badane
schematy zdaniowe okazały się logicznie nierównoważne.
p q ~(p • q) p∨q
1 1 ~(1 • 1) ~(1) 0 1∨1 1
1 0 ~(1 • 0) ~(0) 1 1∨0 1
0 1 ~(0 • 1) ~(0) 1 0∨1 1
0 0 ~(0 • 0) ~(0) 1 0∨0 0
Warto jednak zwrócić uwagę, że są w tych matrycach też rzędy (a mianowicie drugi i trzeci), gdzie
wartości logiczne zdań będących instancjami obu schematów są takie same. To się zgadza z odnotowa-
ną przez nas w §6.1 obserwacją, a mianowicie, że zdania logicznie nierównoważne mogą mieć taką
samą wartość logiczną. Istotnie zdania (1) i (2) są oba prawdziwe, gdyż wchodzące w ich skład zdania
proste (‘Teoria Darwina jest prawdziwa’ i ‘Teoria Lamarcka jest prawdziwa’) są odpowiednio praw-
dziwe i fałszywe, a więc są ujęte w rzędzie drugim powyższej matrycy. Przywoływany przez nas
w §6.1 kontrprzykład (zdania (3) i (4)) jest kontrprzykładem objętym w czwartym rzędzie matrycy,
ponieważ zdania składowe tego kontrprzykładu (‘Prawdziwa jest Empedoklesa teoria ewolucji’ i
‘Prawdziwa jest Lamarcka teoria ewolucji’) są oba fałszywe.
wiczenie 6.E „równowa no logiczna – 1”

Stosuj c metod matryc logicznych, zbadaj, które pary schematów zdaniowych s logicznie równowa ne. Pami taj,
e aby wykaza , i dwa schematy nie s logicznie równowa ne, wystarczy wskaza jeden rz d ich matryc
logicznych, w którym ró ni si warto ci logiczne instancji tych schematów. St d je eli napotkamy jeden taki rz d
stanowi cy kontrprzyk ad dla logicznej równowa no ci schematów, to nie musimy kontynuowa wype niania matryc.
Wykazanie, e schematy s logicznie równowa ne, wi e si jednak z konieczno ci ca kowitego wype nienia
matryc. (Rozwi zania, s. 340-341).
(a)
p q ~(p ∨ q) ~p • ~q Schematy te
są logicznie równoważne
1 1 nie są logicznie równoważne
1 0
0 1
0 0
(b)
p q p∨q ~(~p • ~q) Schematy te
1 0
0 1
0 0
(c)
p q p∨q ~p • ~q Schematy te
1 0
0 1
0 0
(d)
p q ~(p → q) ~p ≡ ~q Schematy te
1 0
0 1
0 0
(e)
p q ~(p → q) p → ~q Schematy te
1 0
0 1
0 0
wiczenie 6.F „równowa no logiczna – 2”

Stosuj c metod matryc logicznych, zbadaj, które pary schematów zdaniowych s logicznie równowa ne. (a)
Pami taj, e aby wykaza , i dwa schematy nie s logicznie równowa ne, wystarczy wskaza jeden rz d ich matryc
logicznych, w którym ró ni si warto ci logiczne instancji tych schematów. St d je eli napotkamy jeden taki rz d
stanowi cy kontrprzyk ad dla logicznej równowa no ci schematów, to nie musimy kontynuowa wype niania matryc.
Wykazanie, e schematy s logicznie równowa ne wi e si jednak z konieczno ci ca kowitego wype nienia
matryc. (b) Pami taj te , e matryca dla schematów zdaniowych z jedn zmienn (przyk ady 6-8) ma tylko dwa
rz dy! (Rozwi zania, s. 341).
(a) p→q (b) p→q (c) ~(p → q) (d) (p ≡ q)

p ∨ ~q ~p ∨ q p • ~q (p → q) • (q → p)
(e) ~(p ≡ q) (f) p•p (g) p∨p (h) p→p

~(p • q) ∨ (~p ∨ ~q) p∨p ~p ∨ ~p ~p → ~p
wiczenie 6.G „równowa no logiczna – 3”

Stosuj c metod matryc logicznych, zbadaj, które ze zda w poszczególnych grupach s logicznie równowa ne.
Je eli grupa zda zawiera wi cej ni dwa zdania, wówczas trzeba skonstruowa odpowiedni ilo matryc
logicznych. Zanim przyst pisz do zastosowania wprowadzonej przez nas metody, spróbuj stwierdzi na podstawie
intuicji, które zdania s logicznie równowa ne. Zobaczysz w ten sposób, czy Twoje intuicje logiczne Ci zawodz ,
czy te nie. Rada: Aby stwierdzi , które z tych zda s logicznie równowa ne, musimy stwierdzi , czy logicznie
równowa ne s ich w a ciwe schematy logiczne. Aby unikn pomy ek, dokonaj wpierw symbolizacji. (Rozwi zania,
s. 341-342).
(a) (1) Pada tylko wtedy, gdy niebo jest zachmurzone.

(2) Pada wtedy, gdy niebo jest zachmurzone.
(3) Pada wtedy i tylko wtedy, gdy niebo jest zachmurzone.
(b) (1) Jeżeli nie odbędą się przedterminowe wybory, to wyborcy opozycji będą zawiedzeni.
(2) Albo odbędą się przedterminowe wybory, albo wyborcy opozycji będą zawiedzeni.
(c) (1) Jeżeli nie odbędą się przedterminowe wybory, to wyborcy opozycji będą zawiedzeni.
(2) Albo nie odbędą się przedterminowe wybory, albo wyborcy opozycji będą zawiedzeni.
(d) (1) Ani wyborcy LPR, ani wyborcy Samoobrony nie będą zawiedzeni.
(2) Zawiedzeni będą wyborcy Samoobrony, nie LPR.
(e) (1) Fałszem jest, że ani wyborcy LPR, ani wyborcy Samoobrony nie będą zawiedzeni.
(2) Zawiedzeni będą zarówno wyborcy Samoobrony, jak i wyborcy LPR.
(3) Zawiedzeni będą albo wyborcy Samoobrony, albo wyborcy LPR.
(f) (1) Jeżeli marszałek sejmu odejdzie z PiS, to odbędą się przedterminowe wybory.
(2) Jeżeli marszałek sejmu nie odszedł z PiS, to nie odbyły się przedterminowe wybory.
(3) Jeżeli nie odbyły się przedterminowe wybory, to marszałek sejmu nie odszedł z PiS.
(g) (1) Sejm zmieni artykuł 30 Konstytucji, tylko jeśli posłowie koalicji zostaną zmobilizowani i nie
będą zastraszeni wyborami.
(2) Jeśli posłowie koalicji nie zostaną zmobilizowani, a będą przestraszeni wyborami, to Sejm
nie zmieni artykułu 30 Konstytucji.
(3) Jeśli posłowie koalicji nie zostaną jednocześnie zmobilizowani i nie zastraszeni wyborami, to
Sejm nie zmieni artykułu 30 Konstytucji.
(h) (1) Marszałek sejmu nie zrezygnuje z funkcji, tylko jeśli sejm zmieni albo artykuł 38, albo
artykuł 30 Konstytucji.
(2) Jeżeli sejm albo nie zmienił artykułu 38, albo nie zmienił artykułu 30 Konstytucji, to
marszałek sejmu zrezygnował z funkcji.
(3) Jeżeli sejm nie zmienił ani artykułu 38, ani artykułu 30 Konstytucji, to marszałek sejmu
zrezygnował z funkcji.
(i) (1) Jeżeli nie odbędą się przedterminowe wybory, to wyborcy koalicji nie będą zawiedzeni.
(2) Albo odbędą się przedterminowe wybory, albo wyborcy koalicji nie będą zawiedzeni.
(3) Albo nie odbędą się przedterminowe wybory, albo wyborcy koalicji nie będą zawiedzeni.
(4) Albo odbędą się przedterminowe wybory, albo wyborcy koalicji będą zawiedzeni.
(j) (1) Nieprawdą jest, że przedterminowe wybory odbędą się wtedy i tylko wtedy, gdy marszałek
sejmu odejdzie z PiS.
(2) Albo przedterminowe wybory odbędą się, a marszałek sejmu nie odejdzie z PiS, albo
marszałek sejmu odejdzie z PiS, a przedterminowe wybory się nie odbędą.
(3) Albo nieprawda, że jeżeli odbędą się przedterminowe wybory, to marszałek sejmu odejdzie
z PiS, albo nieprawda, że jeżeli marszałek sejmu odejdzie z PiS, to odbędą się przedtermino-
we wybory.
(k) (1) Albo marszałek Jurek odejdzie z PiS, albo będą przedterminowe wybory.
(2) Albo LPR, albo Samoobrona odejdą z koalicji.
6.4. Konstruowanie podstawy matrycy logicznej dla dowolnej liczby

zmiennych
Powiedzieliśmy wcześniej, że liczba rzędów w matrycy logicznej zależy od tego, ile zmiennych składa
się na schemat zdaniowy, dla którego chcemy skonstruować matrycę. Podstawa matrycy logicznej dla
n zmiennych zawierać będzie 2n rzędów (dla n = 1 konstruujemy matrycę 2-rzędową, dla n = 2
konstruujemy matrycę 4-rzędową, dla n = 3 konstruujemy matrycę 8-rzędową, dla n = 4 konstruujemy
matrycę 16-rzędową itd.).
Istnieje szereg prostych algorytmów konstruowania matryc logicznych dla dowolnej liczby
zmiennych, które warto poznać, bo bez przeszkód można wówczas skonstruować matrycę logiczną dla
dowolnej liczby zmiennych.
Algorytm 1
Rozpoczynamy od wymienienia w kolejności alfabetycznej wszystkich zmiennych, niech to będą
cztery zmienne dla przykładu: p, q, r i s.
p q r s
Zaczynając od ostatniej zmiennej (tutaj: zmiennej s), skonstruuj podstawę matrycy dla tej zmiennej.
p q r s
1
0
Otrzymana zostaje w ten sposób podstawa matrycy logicznej dla jednej zmiennej. Następnie skopiuj tę
podstawę, zapisując ją pod spodem (w kolumnie zmiennej s)
p q r s
1
0
1
0
a w kolumnie na lewo (tutaj: w kolumnie dla zmiennej r) zapisz jedynki obok matrycy kopiowanej,
a zera obok matrycy skopiowanej:
p q r s
1 1
1 0
0 1
0 0
Otrzymujemy w ten sposób podstawę matrycy logicznej dla dwóch zmiennych. Krok ten powtarzamy:
kopiujemy podstawę matrycy (tym razem dla dwóch zmiennych), a w kolumnie na lewo (tutaj: w ko-
lumnie dla zmiennej q) zapisujemy jedynki obok matrycy kopiowanej, a zera obok matrycy skopiowa-
nej:
p q r s
1 1 1
1 1 0
1 0 1
1 0 0
0 1 1
0 1 0
0 0 1
0 0 0
Otrzymujemy w ten sposób podstawę matrycy logicznej dla trzech zmiennych. Krok ten powtarzamy
aż do wypełnienia wszystkich kolumn: kopiujemy podstawę matrycy (tym razem dla trzech
zmiennych), a w kolumnie na lewo (tutaj: w kolumnie dla zmiennej p) zapisujemy jedynki obok
matrycy kopiowanej, a zera obok matrycy skopiowanej:
p q r s
1 1 1 1
1 1 1 0
1 1 0 1
1 1 0 0
1 0 1 1
1 0 1 0
1 0 0 1
1 0 0 0
0 1 1 1
0 1 1 0
0 1 0 1
0 1 0 0
0 0 1 1
0 0 1 0
0 0 0 1
0 0 0 0
Otrzymaliśmy w ten sposób podstawę matrycy logicznej dla czterech zmiennych.

Algorytm 2
Rozpoczynamy od wymienienia w kolejności alfabetycznej wszystkich zmiennych, niech to będą
cztery zmienne dla przykładu: p, q, r i s. Wiemy, że matryca logiczna ma 24 = 16 rzędów.
Rozpoczynamy od wypełnienia kolumny dla pierwszej zmiennej, czyli zmiennej p, wypełnia-
jąc połowę rzędów, czyli 23 = 8 wartościami 1, a drugą połowę wartościami 0.
Przechodzimy do kolumny dla drugiej zmiennej q, teraz wypełniamy 22 = 4 rzędy wartościami
1 oraz tyleż rzędów wartościami 0, i tak naprzemiennie (raz wartościami 1, raz wartościami 0) aż do
końca matrycy.
W kolumnie dla trzeciej zmiennej r wypełniamy 21 = 2 rzędy wartościami 1 oraz tyleż rzędów
wartościami 0, i tak naprzemiennie aż do końca matrycy.
W kolumnie dla ostatniej zmiennej s wypełniamy 20 rzędów, czyli jeden rząd, wartością 1
oraz jeden rząd wartością 0, i tak naprzemiennie aż do końca matrycy.
p q r s
1 1 1 1
1 1 1 0
1 1 0 1
1 1 0 0
1 0 1 1
1 0 1 0
1 0 0 1
1 0 0 0
0 1 1 1
0 1 1 0
0 1 0 1
0 1 0 0
0 0 1 1
0 0 1 0
0 0 0 1
0 0 0 0
Liczba rzędów w ciągu
23 22 21 20
jednolitych wartości logicznych
6.5. Stosowanie skrótów w wype nianiu matryc logicznych

W wypełnianiu matryc logicznych bardzo przydaje się umiejętność korzystania ze skrótów, którą poz-
naliśmy w poprzednim rozdziale, co zaoszczędzi nam żmudnych obliczeń. Prześled my to na następu-
jącym przykładzie. Chcemy zbadać, czy logicznie równoważny jest schemat (p → r) • (q → r) oraz
schemat (p ∨ q) → r. W schemacie tym występują trzy zmienne, musimy więc skonstruować matrycę
logiczną z ośmioma rzędami.
p q r (p → r) • (q → r) (p ∨ q) → r
1 1 1 1 (1 → 1) • (1 → 1) (1 ∨ 1) → 1
2 1 1 0 (1 → 0) • (1 → 0) (1 ∨ 1) → 0
3 1 0 1 (1 → 1) • (0 → 1) (1 ∨ 0) → 1
4 1 0 0 (1 → 0) • (0 → 0) (1 ∨ 0) → 0
5 0 1 1 (0 → 1) • (1 → 1) (0 ∨ 1) → 1
6 0 1 0 (0 → 0) • (1 → 0) (0 ∨ 1) → 0
7 0 0 1 (0 → 1) • (0 → 1) (0 ∨ 0) → 1
8 0 0 0 (0 → 0) • (0 → 0) (0 ∨ 0) → 0
Rozpocznijmy od pierwszego schematu. Jest to koniunkcja. Wiemy, że aby koniunkcja była fałszywa,
wystarczy, że jeden jej człon jest fałszywy. Człony tej koniunkcji to implikacje. Implikacje z kolei są
fałszywe tylko wtedy, gdy prawdziwy jest ich poprzednik, a fałszywy następnik. Jeżeli więc
znajdziemy te rzędy, gdzie któraś z implikacji będzie fałszywa, to będą to dokładnie te rzędy, w któ-
rych fałszywa będzie koniunkcja (tu: rzędy 2, 4, 6) – w pozostałych będzie prawdziwa (możecie
sprawdzić, że tak istotnie jest, dopełniając matrycę).
Rozważmy drugi schemat. Jest to implikacja. Implikacja jest prawdziwa, gdy prawdziwy jest
jej następnik oraz gdy fałszywy jest jej poprzednik. W naszym przypadku mamy do czynienia
z prostym następnikiem, więc od razu możemy powiedzieć, że implikacja ta będzie prawdziwa
w rzędach 1, 3, 5 oraz 7, bo w tych rzędach prawdziwy jest jej następnik (r). Jedyny pozostały
przypadek, gdy implikacja będzie prawdziwa, to ten, gdy fałszywy jest jej poprzednik. W naszym
wypadku poprzednikiem jest alternatywa, a alternatywa ta (p ∨ q) jest fałszywa tylko w rzędach 7 i 8.
Mamy zatem wszystkie rzędy, w których implikacja ta będzie prawdziwa, a przez dopełnienie
wszystkie rzędy, w których będzie fałszywa:
p q r (p → r) • (q → r) (p ∨ q) → r
1 1 1 1 (1 → 1) • (1 → 1) 1 (1 ∨ 1) → 1 1
2 1 1 0 (1 → 0) • (1 → 0) (0) • (0) 0 (1 ∨ 1) → 0 0
3 1 0 1 (1 → 1) • (0 → 1) 1 (1 ∨ 0) → 1 1
4 1 0 0 (1 → 0) • (0 → 0) (0) • 0 (1 ∨ 0) → 0 0
5 0 1 1 (0 → 1) • (1 → 1) 1 (0 ∨ 1) → 1 1
6 0 1 0 (0 → 0) • (1 → 0) • (0) 0 (0 ∨ 1) → 0 0
7 0 0 1 (0 → 1) • (0 → 1) 1 (0 ∨ 0) → 1 (0) → 1
8 0 0 0 (0 → 0) • (0 → 0) 1 (0 ∨ 0) → 0 (0) → 1
Okazuje się zatem, że matryce logiczne tych schematów są identyczne, co dowodzi, że schematy te są
wiczenie 6.H „równowa no logiczna – 4”

Stosuj c metod matryc logicznych – i tam, gdzie mo na, korzystaj c z uprawnionych skrótów – zbadaj, które pary
schematów zdaniowych s logicznie równowa ne. (Rozwi zania, s. 342).
(a) p → (q → r) (b) p → (q → r) (c) p → (~q → ~r)

(p • q) → r p → (q • r) ~p → (q → r)
(d) p ∨ (q • r) (e) p • (q ∨ r) (f) p ∨ (q • r)

(p • q) ∨ (p • r) (p ∨ q) • (p ∨ r) (p ∨ q) • (p ∨ r)
(g) (p • ~q) → r (h) ~(p • q) → ~(p ∨ q) (i) ~(p ∨ q) ∨ ~r

~r → (~q → ~p) ~(~p ≡ q) ~(r • p) • ~(r • q)
7. TAUTOLOGIE, KONTRTAUTOLOGIE I SCHEMATY
LOGICZNIE NIEZDETERMINOWANE
W rozdziale tym poznamy cztery własności zdań (prawdę logiczną, fałsz logiczny, prawdę przygodną,
fałsz przygodny) oraz trzy własności schematów zdaniowych (tautologiczność, kontrtautologiczność
i logiczne niezdeterminowanie). Dowiemy się też, jakie relacje zachodzą między tymi własnościami.
Zastosujemy poznaną już metodę zero-jedynkową do badania tych własności.
Cele
Intuicyjne rozróżnienie zdań przygodnie prawdziwych (fałszywych) od zdań logicznie
prawdziwych (fałszywych).
Pojęcia tautologiczności, kontrtautologiczności, logicznego niezdeterminowania schematów
zdaniowych.
Zastosowanie nieskróconej metody zero-jedynkowej dla sprawdzenia, czy dany schemat
zdaniowy jest tautologią, kontrtautologią, czy schematem logicznie niezdeterminowanym.
Pojęcie zdań przygodnie prawdziwych (fałszywych) i zdań logicznie prawdziwych
(fałszywych).
Umiejętność sprawdzenia, czy zdanie jest przygodnie (ew. logicznie) prawdziwe (ew. fałszywe).
7.1. Cztery w asno ci zda
7.1.1. Zdania prawdziwe przygodnie i logicznie

Każde z poniższych zdań jest prawdziwe:
Zdania przygodnie prawdziwe Zdania logicznie prawdziwe
• W 2005 roku prezydentem RP był męż- • Albo w 2005 roku prezydentem RP był mężczyzna,
czyzna. albo w 2005 roku prezydentem RP nie był mężczyzna.
• Niektórzy czytelnicy są znudzeni. • Jeżeli cię lubię, to cię lubię.
• Paryż jest stolicą Francji. • Albo wszyscy studenci chodzą na zajęcia z logiki,
• Są róże czerwone, ale nie ma czarnych. albo nie wszyscy studenci chodzą na zajęcia z logiki.
Wyczuwamy jednak intuicyjnie pewną różnicę między nimi. Mówi się niekiedy – trochę nieściśle – że
zdania w prawej kolumnie nie mogłyby być fałszywe, podczas gdy zdania w lewej kolumnie mogłyby
być fałszywe. Intuicję tę lepiej jest wyrazić nieco inaczej, a mianowicie, że prawdziwość zdań
w prawej kolumnie zdeterminowana jest przez ich strukturę logiczną, podczas gdy prawdziwość zdań
w lewej kolumnie nie jest zdeterminowana przez ich strukturę logiczną, a przez fakty – przez to, jak się
rzeczy mają w świecie.
Zdania logicznie prawdziwe są prawdziwe ze względu na swoją strukturę logiczną. Co to
znaczy? Niech dane będzie pewne logicznie prawdziwe zdanie – we my za przykład zdanie o pre-
zydencie RP:
(1) Albo w 2005 roku prezydentem RP był mężczyzna, albo w 2005 roku prezydentem RP
nie był mężczyzna.
Otóż każde zdanie, które ma tę samą strukturę logiczną, co zdanie (1), będzie również zdaniem
prawdziwym. Jak wiemy z rozdziału 5, strukturę logiczną naszego zdania daje się ująć za pomocą
Tautologie, kontrtautologie i schematy logicznie niezdeterminowane 135
właściwego schematu logicznego danego zdania, czyli formuły o kształcie p ∨ ~p. Schemat zdaniowy
zdań logicznie prawdziwych określany jest też mianem tautologii. Jakiekolwiek zdania podstawimy
pod zmienne w schemacie tautologicznym otrzymamy w rezultacie zdanie prawdziwe. Schemat
p ∨ ~p jest schematem tautologicznym, zwanym też prawem wyłączonego środka.
7.1.2. Zdania fa szywe przygodnie i logicznie

Każde z poniższych zdań jest fałszywe:
Zdania przygodnie fa szywe Zdania logicznie fa szywe
• Prezydent Kwaśniewski jest szczupły. • Kocham Cię i nie kocham Cię.
• Nikt nie lubi logiki. • nieży zawsze i tylko wtedy, gdy nie śnieży.
• Warszawa jest stolicą Francji, a nie Belgii. • Maria jest znudzona i nie jest znudzona.
• Niektóre róże pachną jak brudne skarpetki. • Zosia chudnie wtedy i tylko wtedy, gdy nie chudnie.
Ponownie zdania w lewej kolumnie różnią się od zdań w prawej kolumnie – mimo że zdania w obu
kolumnach są fałszywe. Otóż różnicę tę można ująć w analogiczny sposób – fałszywość zdań w prawej
kolumnie zdeterminowana jest przez ich strukturę logiczną, podczas gdy fałszywość zdań w lewej
kolumnie nie jest zdeterminowana przez ich strukturę logiczną, a przez fakty.
Za fałszywość zdania ‘Prezydent Kwaśniewski jest szczupły’ odpowiedzialne są fakty, a nie
logika. Natomiast fałszywość zdania ‘Prezydent Kwaśniewski jest szczupły i prezydent Kwaśniewski
nie jest szczupły’ jest już kwestią logiki, a nie faktów. Każde zdanie, którego schematem jest schemat
p • ~p, jest fałszywe. Nieważne, jakie zdanie podstawimy pod zmienną p w schemacie p • ~p – zawsze
i tak otrzymamy zdanie fałszywe. Schemat zdań wyłącznie fałszywych określany jest też mianem
kontrtautologii. Oczywiście wartość logiczna zdania składowego zależy od faktów. To, że zdanie
składowe ‘Prezydent Kwaśniewski jest szczupły’ jest fałszywe, jest zdeterminowane przez to, jak się
rzeczy w świecie mają.
Podsumowując, zdania logicznie fałszywe są fałszywe ze względu na swój schemat logiczny.
Znaczy to, że każde zdanie, które ma ten sam schemat logiczny, co np. logicznie fałszywe zdanie
‘Prezydent Kwaśniewski jest szczupły i prezydent Kwaśniewski nie jest szczupły’, będzie fałszywe.
Schemat zdań logicznie fałszywych określany jest mianem kontrtautologii.
7.2. Tautologie, kontrtautologie i schematy logicznie niezdeterminowane

Zanim wprowadzimy metodę rozróżniania zdań logicznie i przygodnie prawdziwych (fałszywych),
musimy odwołać się do własności schematów zdaniowych. Okazuje się bowiem, że:
• zdania logicznie prawdziwe są to zdania o tautologicznych schematach zdaniowych
• zdania logicznie fałszywe są to zdania o kontrtautologicznych schematach zdaniowych
• zdania przygodnie prawdziwe i zdania przygodnie fałszywe są to zdania o logicznie
niezdeterminowanych schematach zdaniowych.
Większość zdań, z którymi się spotykamy w życiu codziennym, to zdania, których schematy są logicz-
nie niezdeterminowane, tj. takie, które mają zarówno instancje prawdziwe, jak i fałszywe (§7.2.1).
Istnieją jednak schematy zdaniowe, które mają wyłącznie prawdziwe instancje, tzw. tautologie
(§7.2.2), a także takie schematy, które mają wyłącznie fałszywe instancje, tzw. kontrtautologie
(§7.2.3).
7.2.1. Schematy logicznie niezdeterminowane

Większość zdań, z którymi się spotykamy w życiu codziennym, to zdania, których schematy są
logicznie niezdeterminowane, tj. takie, które mają zarówno instancje prawdziwe, jak i fałszywe.
Przyjrzyjmy się następującemu schematowi.
Przyk ad 1
(i) p • ~q
Schemat (i) jest logicznie niezdeterminowany. Znaczy to, że ma on zarówno instancje fałszywe, jak
i prawdziwe. Przyjrzyjmy się następującym podstawieniom pod zmienną p (ramka prostokątna) i pod
zmienną q (ramka owalna). Za każdym razem określ, czy otrzymana instancja schematu (i) jest
prawdziwa czy fałszywa:
Praga jest stolicą Czech ale nieprawda, że Lwów jest stolicą Polski prawdziwe
fałszywe
yrafy są gadami ale nieprawda, że węże są gadami prawdziwe

fałszywe
Warszawa jest stolicą Polski ale nieprawda, że Berlin jest stolicą Niemiec prawdziwe
fałszywe
Rekiny są ssakami ale nieprawda, że węże są ssakami prawdziwe

fałszywe
W pierwszym wypadku podstawiliśmy prawdziwe zdanie ‘Praga jest stolicą Czech’ pod zmienną p,
a fałszywe zdanie ‘Lwów jest stolicą Polski’ pod zmienną q. W rezultacie otrzymaliśmy zdanie ‘Praga
jest stolicą Czech, ale Lwów nie jest stolicą Polski’, które jest oczywiście zdaniem prawdziwym.
Wiemy zatem, że schemat (i) ma przynajmniej jedną instancję prawdziwą. W drugim wypadku
podstawiamy fałszywe zdanie ‘ yrafy są gadami’ pod zmienną p, a prawdziwe zdanie ‘Węże są
gadami’ pod zmienną q. W rezultacie otrzymujemy zdanie ‘ yrafy są gadami, ale węże nie są gadami’,
które jest oczywiście fałszywe. Innymi słowy istnieje przynajmniej jedna fałszywa instancja schematu
(i). To wystarczy, żeby wykazać, że schemat (i) jest logicznie niezdeterminowany – ma on przynaj-
mniej jedną instancję prawdziwą i przynajmniej jedną instancję fałszywą. (Dla ciekawych – pozostałe
dwa zdania też są fałszywe).
Definicja schematu logicznie niezdeterminowanego
Schemat zdaniowy jest logicznie niezdeterminowany zawsze i tylko wtedy, gdy istnieje przynajmniej
jedna prawdziwa instancja tego schematu oraz gdy istnieje przynajmniej jedna fałszywa instancja tego
schematu.
Czasem możemy akurat łatwo znale ć zarówno prawdziwe zdanie będące instancją badanego
schematu, jak i fałszywe zdanie będące instancją tegoż schematu. Niekiedy jednak łatwiej jest
skonstruować matrycę logiczną dla danego schematu i znale ć przynajmniej jeden rząd, w którym
instancje tego schematu są prawdziwe i przynajmniej jeden rząd, w którym instancje tego schematu są
fałszywe.
Operacjonalizacja definicji schematu logicznie niezdeterminowanego
Schemat zdaniowy jest logicznie niezdeterminowany zawsze i tylko wtedy, gdy w matrycy logicznej
tego schematu występuje przynajmniej jeden rząd z wartością 1 oraz przynajmniej jeden rząd z war-
tością 0.
Matryca logiczna przybiera następującą postać (oblicz wartości logiczne w rzędach matrycy; sprawd
z wynikami w Rozwi zaniach, s. 343):
p q p • ~q
1 1 1 • ~1 ~(1) 0
1 0 1 • ~0 ~(0) 1
0 1 0 • ~1 ~(0) 1
0 0 0 • ~0 ~(0) 1
Jeżeli dobrze wykonaliście obliczenia, to w rzędzie drugim otrzymaliście 1, a w pozostałych rzędach 0.

Schemat (i) jest zatem schematem logicznie niezdeterminowanym – dlatego, że wartość logiczna zdań
złożonych powstałych przez podstawienie zdań prostych pod zmienne w tym schemacie zale y od tego,
jaka jest wartość logiczna podstawianych zdań prostych. Jak zobaczymy, schematy logicznie niezdeter-
minowane są schematami zarówno zdań przygodnie fałszywych, jak i zdań przygodnie prawdziwych.
wiczenie 7.A
Po cz zdania b d ce instancjami schematu (i) z odpowiednimi rz dami powy szej matrycy logicznej. Aby to zrobi ,
zastanów si , jakie s warto ci logiczne zda sk adowych. (Rozwi zania, s. 343).
7.2.2. Schematy tautologiczne

Schematy tautologiczne to schematy cechujące się następującą własnością: jakiekolwiek zdania
podstawimy pod zmienne zdaniowe, wszystkie powstałe w ten sposób zdania będą prawdziwe.
Przyjrzyjmy się jednej z najprostszych tautologii – tzw. prawu wyłączonego środka.
Przyk ad 2
(ii) p ∨ ~p
W schemacie tym występuje jedna zmienna zdaniowa p. Spróbujmy podstawić najpierw zdanie
prawdziwe pod p.
Rekiny są rybami lub nieprawda, że rekiny są rybami prawdziwe

fałszywe
Podstaw dowolne zdanie prawdziwe pod p i stwierd , czy po podstawieniu otrzymasz zdanie
prawdziwe czy fałszywe:
lub nieprawda, że prawdziwe

fałszywe
Teraz pomyślmy o jakimś zdaniu fałszywym, np. ‘Rekiny są ssakami’, i podstawmy je w naszą formę
tautologiczną:
Rekiny są ssakami lub nieprawda, że Rekiny są ssakami prawdziwe

fałszywe
Otrzymaliśmy w ten sposób ponownie zdanie prawdziwe. Podobnie będzie jeżeli podstawimy jakieś
inne zdanie fałszywe pod p:
lub nieprawda, że prawdziwe

fałszywe
Definicja tautologii
Schemat zdaniowy jest tautologią zawsze i tylko wtedy, gdy wszystkie zdania będące instancjami tego
schematu są prawdziwe.
Zwróćmy uwagę, że pojęcie tautologii odnosi się do schematów zdaniowych, ale nie do instancji tych
schematów. Tautologiczność jest własnością schematów zdaniowych, a nie zdań będących instancjami
tych schematów. Jak zobaczymy, instancje schematów tautologicznych określa się mianem zdań
logicznie prawdziwych.
Warto też odnotować, że powyższa definicja tautologii jest nieefektywna (podobnie jak
pierwsza definicja logicznej równoważności poznana w rozdziale 6). Nie możemy bowiem sprawdzić
wszystkich instancji danego schematu. Możemy jednak definicję tę zoperacjonalizować w poznany już
sposób:
Operacjonalizacja definicji tautologii
Schemat zdaniowy jest tautologią zawsze i tylko wtedy, gdy w każdym rzędzie matrycy logicznej
instancje tego schematu są prawdziwe, tj. gdy w każdym rzędzie matrycy logicznej tego schematu
otrzymujemy wartość 1.
Zilustrujmy to na przykładzie prawa wyłączonego środka (oblicz wartości logiczne w rzędach matrycy;
sprawd z wynikami w Rozwi zaniach, s. 343):
p p ∨ ~p
1 1 ∨ ~1
0 0 ∨ ~0
Jeżeli dobrze wykonaliście obliczenia, to w każdym rzędzie matrycy logicznej schematu p ∨ ~p otrzy-
maliście wartość 1.
7.2.3. Schematy kontrtautologiczne

Schematy kontrtautologiczne to takie schematy zdaniowe, które po podstawieniu jakichkolwiek zdań
pod zmienne zdaniowe generują zawsze zdania fałszywe.
Definicja kontrtautologii
Schemat zdaniowy jest kontrtautologią zawsze i tylko wtedy, gdy wszystkie instancje tego schematu są
fałszywe.
Operacjonalizacja definicji kontrtautologii
Schemat zdaniowy jest kontrtautologią zawsze i tylko wtedy, gdy w każdym rzędzie matrycy logicznej
instancje tego schematu są fałszywe, tj. gdy w każdym rzędzie matrycy logicznej tego schematu
otrzymujemy wartość 0.
Przyk ad 3
(iii) p • ~p
O tym, że schemat zdaniowy (iii) jest kontrtautologią, możemy się przekonać, konstruując matrycę
logiczną dla tego schematu zdaniowego (oblicz wartości logiczne w rzędach matrycy; sprawd z wyni-
kami w Rozwi zaniach, s. 343):
p p • ~p
1 1 • ~1
0 0 • ~0
Jeżeli dobrze wykonaliście obliczenia, to w każdym rzędzie matrycy logicznej schematu p • ~p otrzy-
maliście wartość 0.
wiczenie 7.B
Podstaw dowolne zdanie pod p w schemacie (iii) i przekonaj si , e otrzymana instancja tego schematu b dzie
fa szywa. (Rozwi zania, s. 344).
wiczenie 7.C „tautologie – 1”

Stosuj c metod zero-jedynkow , zbadaj, czy nast puj ce schematy zdaniowe s schematami tautologicznymi,
kontrtautologicznymi, czy logicznie niezdeterminowanymi. Mo esz zastosowa skróty. (Rozwi zania, s. 345).
(a)
p ~(p ∨ ~p) Schemat ten jest
tautologią
1 kontrtautologią
0 logicznie niezdeterminowany
(b)
p q p → (p • q) Schemat ten jest
tautologią
1 1 kontrtautologią
1 0 logicznie niezdeterminowany
0 1
0 0
(c)
p q (p • q) → p Schemat ten jest
tautologią
0 1
0 0
(d)
p q ((p → q) • (q → p)) → (p ∨ q) Schemat ten jest
tautologią
0 1
0 0
(e)
p q r (p • q) ≡ [((p • r) • q) ∨ (p • (~r • q))]
1 1 1
1 1 0
1 0 1
1 0 0
0 1 1
0 1 0
0 0 1
0 0 0
Schemat ten jest tautologią kontrtautologią logicznie niezdeterminowany
wiczenie 7.D „tautologie – 2”

Stosuj c metod zero-jedynkow , zbadaj, czy nast puj ce schematy zdaniowe s schematami tautologicznymi,
kontrtautologicznymi, czy logicznie niezdeterminowanymi. Mo esz zastosowa skróty. (Rozwi zania, s. 346).
(a) p • p (j) ((p ≡ q) • (p ≡ ~q)) → p

(b) p ∨ p (k) (p → q) → (q → p)
(c) p→p (l) (p → q) → (~q → ~p)
(d) ~p → p (m) (p → q) → (~p → ~q)
(e) ~(p • ~p) (n) (p → q) • (p • ~q)
(f) ~p (o) (p → q) ≡ (q → p)
(g) p (p) ~[(p → q) ≡ (q → p)]
(h) p → (p ∨ q) (q) [(p ≡ q) ≡ r] ≡ [p ≡ (q ≡ r)]
(i) (p ∨ q) → p (r) [(p → q) → r] ≡ [p → (q → r)]
7.3. S ynne tautologie

W każdym podręczniku powinna się znale ć lista słynnych tautologii, więc niniejszym ją załączam.
Analizując większość z nich powinniście – po krótkim namyśle – dojść do wniosku, że są bardzo
«logiczne». Dotyczy to w szczególności tych tautologii, które mają formę implikacji i równoważności.
Ale oczywiście nasze poczucie «logiczności» często nas zawodzi. Dlatego możecie wykorzystać tę
listę jako dodatkowe ćwiczenie w zastosowaniu metody zero-jedynkowej, która na pewno nie zawodzi
(poprawnie zastosowana oczywiście).
prawo wyłączonego środka p ∨ ~p
prawo wyłączonej sprzeczności ~(p • ~p)

(prawo niesprzeczności)
prawo podwójnej negacji p ≡ ~~p
prawo idempotentności dla alternatywy p ≡ (p ∨ p)
prawo idempotentności dla koniunkcji p ≡ (p • p)
prawo przemienności alternatywy (p ∨ q) ≡ (q ∨ p)
prawo przemienności koniunkcji (p • q) ≡ (q • p)
prawo łączności alternatywy [(p ∨ q) ∨ r] ≡ [p ∨ (q ∨ r)]
prawo łączności koniunkcji [(p • q) • r] ≡ [p • (q • r)]
prawo rozdzielności alternatywy wzgl. koniunkcji [(p ∨ q) • r] ≡ [(p • r) ∨ (q • r)]
prawo rozdzielności koniunkcji wzgl. alternatywy [(p • q) ∨ r] ≡ [(p ∨ r) • (q ∨ r)]
prawo De Morgana dla koniunkcji ~(p • q) ≡ (~p ∨ ~q)
prawo De Morgana dla alternatywy ~(p ∨ q) ≡ (~p • ~q)
prawo sylogizmu konstrukcyjnego [(p → q) • p] → q

(modus ponendo ponens)
prawo sylogizmu destrukcyjnego [(p → q) • ~q] → ~p

(modus tollendo tollens)
prawo sylogizmu alternatywnego [(p ∨ q) • ~q] → p
(modus tollendo ponens)
prawo tożsamości dla implikacji p→p
prawo negacji implikacji ~(p → q) ≡ (p • ~q)
prawo eliminacji implikacji (p → q) ≡ (~p ∨ q)
prawo transpozycji prostej (p → q) → (~q → ~p)
prawo transpozycji złożonej [(p • q) → r] → ((~r • p) → ~q)

[(p • q) → r] → ((~r • q) → ~p)
prawo eksportacji [(p • q) → r] → [p → (q → r)]
prawo importacji [p → (q → r)] → [(p • q) → r]
prawo komutacji [p → (q → r)] → [q → (p → r)]
prawo łączenia [(p → r) (q → r)] → [(p ∨ q) → r]
prawo rozłączania [(p ∨ q) → r] → [(p → r) • (q → r)]
prawo kompozycji [(p → q) • (p → r)] ≡ [p → (q • r)]
prawo mnożenia implikacji [(p → q) • (r → s)] ≡ [(p • r) → (q • s)]
prawo Fregego [p → (q → r)] → [(p → q) → (p → r)]
prawo sylogizmu hipotetycznego (koniunkcyjne) [(p → q) • (q → r)] → (p → r)
prawo sylogizmu hipotetycznego (bezkoniunkcyjne) (p → q) → [(q → r) → (p → r)]
prawo redukcji do absurdu [(p → r) • (p → ~r)] → ~p

(reductio ad absurdum)
prawo dylematu konstrukcyjnego prostego {(p ∨ q) • [(p → r) • (q → r)]} → r
prawo dylematu konstrukcyjnego złożonego {(p ∨ q) • [(p → r) • (q → s)]} → (r ∨ s)
prawo dylematu destrukcyjnego złożonego {(~r ∨ ~s) • [(p → r) • (q → s)]} → (~p ∨ ~q)
prawo tożsamości dla równoważności p≡p
prawo symetrii równoważności (p ≡ q) ≡ (q ≡ p)
prawo łączności równoważności [(p ≡ q) ≡ r] ≡ [p ≡ (q ≡ r)]
prawo eliminacji równoważności I (p ≡ r) ≡ [(p → r) • (r → p)]
prawo eliminacji równoważności II (p ≡ r) ≡ [(p • r) ∨ (~p • ~r)]
prawo negacji równoważności ~(p ≡ r) ≡ [(p • ~r) ∨ (~p • r)]
prawo symplifikacji dla koniunkcji (p • q) → p

prawo symplifikacji dla implikacji p → (q → p)

(prawo charakterystyki prawdy)
prawo Dunsa Szkota I ~p → (p → q)
(prawo charakterystyki fałszu)
prawo Dunsa Szkota II (p • ~p) → q
prawo Claviusa (p → ~p) → p
prawo pochłaniania dla alternatywy p → (p ∨ q)

(prawo addycji)
prawo pochłaniania dla koniunkcji (p • q) → p
(prawo symplifikacji dla koniunkcji)
prawo pełnego pochłaniania alternatywy [p • (p ∨ q)] ≡ p
prawo pełnego pochłaniania koniunkcji [p ∨ (p • q)] ≡ p
prawo nowego czynnika (p → q) → [(p • r) → (q • r)]
prawo nowego składnika (p → q) → [(p ∨ r) → (q ∨ r)]
Czy wiesz, e
Wybitny filozof nauki, Karl R. Popper, zarzucił «tautologiczność» teorii Freuda. Popper twierdził,
że nie istnieją takie warunki, w których teoria Freuda mogłaby się okazać fałszywa. Uznał ją za
teorię niefalsyfikowalną, a tym samym nienaukową.
Zarzut ten najlepiej zilustrować kluczową dla psychoanalizy tezą Freuda-Breuera. Otóż
Breuer poddawał swoich pacjentów cierpiących na objawy neurotyczne hipnozie. Zaobserwował
on, że gdy w trakcie hipnozy pacjenci przypominali sobie np. kiedy objawy te wystąpiły po raz
pierwszy, wówczas – po wybudzeniu – ustępowały. Freud wysnuł dwie hipotezy. Po pierwsze: za
objawy neurotyczne odpowiedzialne są pewne zepchnięte w nieświadomość treści. Po drugie:
uświadomienie tych treści prowadzi do ustąpienia objawów neurotycznych.
Obie hipotezy leżą u podstaw dojrzałej psychoanalizy. Wyróżnia ją jednak odejście od
hipnozy, którą Freud uznawał za metodę zbyt inwazyjną. Freud szybko się przekonał, że dotarcie
do nieświadomości pacjentów napotykało zdecydowany opór. Sformułował w ten sposób trzecią
hipotezę: za zepchnięcie pewnych treści w nieświadomość odpowiedzialne są siły represji i to one
utrzymują te treści w nieświadomości. Freud szukał metod docierania do nieświadomości, które
osłabiałyby też siły represji. Takimi metodami była analiza snów, czynności omyłkowych czy
metoda wolnych skojarzeń.
Niestety, właśnie dodanie teorii represji spowodowało, że psychoanaliza znalazła się w prze-
dziwnym położeniu metodologicznym. Załóżmy, że psychoanalityk dochodzi do wniosku, że
pewna treść leży u podłoża schorzenia neurotycznego pewnego pacjenta X. Jeżeli przedstawię
treść X-owi, symptomy neurotyczne X-a ustąpią. Przy założeniu, że psychoanalityk istotnie
komunikuje X-owi treść , możliwe są dokładnie dwie sytuacje:
(+) symptomy X-a ustapią,
(–) symptomy X-a nie ustąpią.
Mogłoby się wydawać, że w wypadku (+) teoria Freuda jest potwierdzona, a w wypadku (–) teoria
Freuda zostaje sfalsyfikowana. Jeżeli jednak do psychoanalizy dodana jest teoria represji, to okazu-
je się, że sytuacja (–) jest również sytuacją, w której teoria Freuda jest potwierdzona. Freud bowiem
uzna, że w sytuacji (–) siły represji były tak silne, że jeszcze ciągle utrzymują treść w nie-
świadomości. Teoria Freuda (a przynajmniej kluczowa jej teza) jest niefalsyfikowalna.
7.4. Okre lanie w asno ci zda

Rozdział ten rozpoczęliśmy od intuicyjnego rozróżnienia dwóch rodzajów zdań prawdziwych – zdań
przygodnie i logicznie prawdziwych, oraz dwóch rodzajów zdań fałszywych – zdań przygodnie i lo-
gicznie fałszywych. Zapowiedzieliśmy też, że będziemy mogli zdania te rozróżnić, odwołując się do
wiedzy na temat tego, czy schematy zdaniowe reprezentujące te zdania są schematami tautologicznymi,
kontrtautologicznymi, czy też logicznie niezdeterminowanymi.
7.4.1. Zdania logicznie prawdziwe i fa szywe
Przyk ad 4
Powiedzieliśmy, że zdanie:
(1) Albo w 2005 roku prezydentem RP był mężczyzna, albo w 2005 roku prezydentem RP
nie był mężczyzna.
jest zdaniem logicznie prawdziwym, tzn. jest nie tylko zdaniem prawdziwym, ale jego prawdziwość
zagwarantowana jest jego strukturą logiczną. Jest to bowiem zdanie, którego właściwym schematem
logicznym jest tautologia:
p ∨ ~p
co już wykazaliśmy w §7.2.2.
Definicja zdania logicznie prawdziwego
Zdanie logicznie prawdziwe to zdanie, którego właściwy schemat zdaniowy jest tautologią.
Przyk ad 5
Powiedzieliśmy wyżej, że zdanie:
(2) nieży zawsze i tylko wtedy, gdy nie śnieży.
jest zdaniem logicznie fałszywym, tzn. jest nie tylko zdaniem fałszywym, ale jego fałszywość jest
zagwarantowana jego strukturą logiczną. Dzieje się tak dlatego, że schemat zdaniowy reprezentujący to
zdanie:
p ≡ ~p
jest schematem kontrtautologicznym. Aby to wykazać, wystarczy skonstruować i wypełnić odpowied-
nią matrycę logiczną (por. Rozwi zania, s. 343):
p p ≡ ~p
1 1 ≡ ~1 1≡0 0
0 0 ≡ ~0 0≡1 0
Definicja zdania logicznie fa szywego

Zdanie logicznie fałszywe to zdanie, którego właściwy schemat zdaniowy jest kontrtautologią.
7.4.2. Zdania przygodnie prawdziwe i fa szywe

Podczas gdy schematy zdań logicznie prawdziwych to tautologie, a schematy zdań logicznie fałszy-
wych to kontrtautologie, to schematy zarówno zdań przygodnie prawdziwych, jak i zdań przygodnie
fałszywych są logicznie niezdeterminowane. To właśnie w ten sposób oddana jest nasza intuicja, że
struktura logiczna tych zdań (przygodnie prawdziwych i przygodnie fałszywych) nie determinuje war-
tości logicznej tych zdań – wartość logiczną tych zdań determinuje to, jak się rzeczy w świecie de facto
mają.
Definicja zdania przygodnie prawdziwego

Zdanie przygodnie prawdziwe to zdanie, które jest prawdziwe, a którego właściwy schemat logiczny
jest logicznie niezdeterminowany.
Definicja zdania przygodnie fa szywego

Zdanie przygodnie fałszywe to zdanie, które jest fałszywe, a którego właściwy schemat logiczny jest
logicznie niezdeterminowany.
Przyk ad 6
Powiedzieliśmy wyżej, że zdanie
(3) Są róże czerwone, ale nie ma róż czarnych.
jest zdaniem przygodnie prawdziwym. Aby to wykazać, musimy wykazać, po pierwsze, że jego właś-
ciwy schemat logiczny jest logicznie niezdeterminowany oraz, po drugie, że zdanie to jest prawdziwe.
Właściwym schematem logicznym zdania (3) jest schemat:
p • ~q
O tym, że jest to schemat logicznie niezdeterminowany, mieliśmy już okazję się przekonać, gdy
skonstruowaliśmy jego matrycę logiczną w §7.2.1.
Pozostaje zatem obliczyć rzeczywistą wartość logiczną tego zdania. Aby to zrobić, musimy
trafnie rozpoznać zdania proste wchodzące w jego skład oraz określić ich wartość logiczną. Pomocna
tu będzie symbolizacja, gdzie w legendzie wymieniamy wszystkie zdania proste:
E: Są róże czerwone.
[3] E • ~A A: Są róże czarne.
Zdanie E jest prawdziwe (bo przecież prawdą jest, że istnieją róże czerwone), zdanie A jest fałszywe
(bo przecież nieprawdą jest, że istnieją róże czarne) – możemy zatem łatwo obliczyć wartość logiczną
tego zdania:
1 • ~0
1•1
1
Zdanie (3) jest de facto prawdziwe, co więcej jest ono przygodnie prawdziwe, ponieważ jego właściwy
schemat logiczny jest logicznie niezdeterminowany.
Przyk ad 7
Powiedzieliśmy wyżej, że zdanie:
(4) Warszawa jest stolicą Francji, a nie Belgii.
jest zdaniem przygodnie fałszywym, tzn. jest to zdanie de facto fałszywe, ale jego fałszywość nie jest
podyktowana jego strukturą logiczną, lecz tym, jak się rzeczy w świecie mają. Aby wykazać, że zdanie
(4) jest przygodnie fałszywe, musimy wykazać, że jego właściwy schemat logiczny jest logicznie nie-
zdeterminowany oraz że zdanie to jest fałszywe. Właściwym schematem logicznym zdania (4) jest ten
sam schemat:
p • ~q
o którym wiemy już, że jest logicznie niezdeterminowany na podstawie matrycy logicznej z §7.2.1.
Musimy jeszcze wykazać, że zdanie (4) jest de facto fałszywe. Zrobimy to w prosty sposób, obliczając
wartość logiczną tego zdania na podstawie wartości logicznej zdań prostych. Dwa zdania proste
wchodzą w skład zdania (4): ‘Warszawa jest stolicą Francji’ oraz ‘Warszawa jest stolicą Belgii’. Aby
to uwypuklić, możemy dokonać symbolizacji zdania (4):
[4] F • ~B F: Warszawa jest stolicą Francji.
B: Warszawa jest stolicą Belgii.
Oba zdania proste wchodzące w skład zdania [4] są fałszywe (nieprawdą jest przecież, że Warszawa
jest stolicą Francji, tak jak nieprawdą jest, że Warszawa jest stolicą Belgii) – możemy zatem łatwo
obliczyć wartość logiczną tego zdania, podstawiając wartości logiczne zdań składowych w schemacie:
0 • ~0
0•1
0
Jest to zdanie fałszywe, a ponieważ jego schemat zdaniowy jest logicznie niezdeterminowany, zatem
jest to zdanie przygodnie fałszywe.
Podsumowanie
Zwróćmy jeszcze raz uwagę na związki między własnościami schematów zdaniowych a własnościami
zdań, które odzwierciedlone zostały w następującej tabeli.
Własności schematów zdaniowych Własności zdań będących instancjami tych schematów
Tautologiczne logicznie prawdziwe
przygodnie prawdziwe
Logicznie niezdeterminowane
przygodnie fałszywe
Kontrtautologiczne logicznie fałszywe
Należy zwrócić uwagę w szczególności na fakt, że zdania logicznie prawdziwe (ew. logicznie
fałszywe) są to zdania, których właściwe schematy logiczne są tautologiami (ew. kontrtautologiami).
Natomiast zdania, których właściwe schematy logiczne są logicznie niezdeterminowane, mogą być
albo prawdziwe, albo fałszywe – w zależności od tego, jak się rzeczy w świecie mają. Prawdziwość
(ew. fałszywość) tych zdań jest wówczas przygodna – odróżniamy ją od prawdziwości (ew.
fałszywości) logicznej właśnie dlatego, że o tym, iż są prawdziwe (ew. fałszywe) przesądza to, jak się
rzeczy mają w świecie, a nie struktura logiczna zdania.
Ktoś może zapytać, czy nie zapomnieliśmy do drugiej kolumny dopisać jeszcze dwóch
własności: prawdziwości i fałszywości (simpliciter, tj. bez żadnych poprzedzających przymiotników).
Innymi słowy, ktoś taki pyta: Jak się mają własności logicznej prawdziwości i przygodnej
prawdziwości do prawdziwości? Otóż każde zdanie prawdziwe jest albo zdaniem logicznie
prawdziwym, albo zdaniem przygodnie prawdziwym. Podobnie każde zdanie fałszywe jest albo
logicznie, albo przygodnie fałszywe. Jeżeli mówimy o zdaniu po prostu, że jest prawdziwe, to nie tyle
przypisujemy mu jakiś trzeci rodzaj prawdziwości, co raczej nie wygłaszamy stanowiska co do rodzaju
prawdziwości (czy logicznej, czy przygodnej), jakim zdanie to się charakteryzuje.
7.4.3. Przyk ady
Przyk ad 8
(a) Wykaż, że zdanie ‘Jeżeli Kraków nie jest stolicą Polski, to Kraków nie jest siedzibą rządu RP’ jest
zdaniem prawdziwym. (b) Czy jest to zdanie logicznie prawdziwe czy przygodnie prawdziwe?
Odpowied uzasadnij, stosując metodą zero-jedynkową.
Pytanie składa się z dwóch części. W części (a) mamy wykazać, że podane zdanie jest zdaniem
prawdziwym. Aby nam to było łatwiej zrobić, możemy dokonać symbolizacji danego zdania (choć nie
jest to konieczne):
S: Kraków jest stolicą Polski.
~S → ~R R: Kraków jest siedzibą rządu RP.
Musimy się teraz zastanowić, jaka jest wartość logiczna zdań prostych S i R. Czy prawdą jest, że
Kraków jest stolicą Polski? Oczywiście nie, a zatem zdanie S jest fałszywe. Czy prawdą jest, że
Kraków jest siedzibą rządu RP? Również nie, a zatem zdanie R jest też fałszywe. Podstawiamy więc
odpowiednie wartości logiczne pod stałe zdaniowe:
~0 → ~0
i obliczamy wartość logiczną całego zdania:
1→1
1
W ten sposób wykazaliśmy, że zdanie to jest prawdziwe.
Aby odpowiedzieć na część (b), tj. na pytanie czy zdanie to jest logicznie czy przygodnie
prawdziwe, musimy zrekonstruować jego właściwy schemat logiczny. Właściwym schematem
logicznym zdania ‘Jeżeli Kraków nie jest stolicą Polski, to Kraków nie jest siedzibą rządu RP’ jest:
~p → ~q
Jeżeli schemat ten jest tautologiczny, to zdanie to jest logicznie prawdziwe, a jeżeli jest on logicznie
niezdeterminowany, to zdanie to jest przygodnie prawdziwe (wiemy już, że schemat ten nie jest
kontrtautologiczny, ponieważ jedna jego instancja jest prawdziwa). Musimy zatem obliczyć wartości
logiczne w następującej matrycy logicznej (por. Rozwi zania, s. 344).
p q ~p → ~q
1 1 ~1 → ~1 ~(1) 0
1 0 ~1 →~0 ~(0) 1
0 1 ~0 → ~1 ~(0) 1
0 0 ~0 → ~0 ~(0) 1
Schemat zdaniowy ~q → ~p jest ____________________________, ponieważ ___________________

____________________________________________________________________________________________
Zdanie ‘Jeżeli Kraków nie jest stolicą Polski, to Kraków nie jest siedzibą rządu RP’ jest zdaniem
____________________________ prawdziwym, ponieważ __________________________________
___________________________________________________________________________________________.
Przyk ad 9
(a) Wykaż, że zdanie ‘Prezydent Kwaśniewski jest szczupły wtedy i tylko wtedy, gdy prezydent
Kwaśniewski nie jest szczupły’ jest zdaniem fałszywym. (b) Czy jest to zdanie logicznie fałszywe czy
przygodnie fałszywe? Odpowied uzasadnij, stosując metodą zero-jedynkową.
(a) Ponownie dokonajmy najpierw symbolizacji (por. Rozwi zania, s. 344):
S: Prezydent Kwaśniewski jest szczupły.
Ponieważ zdanie S jest zdaniem fałszywym, więc:
W ten sposób wykazaliśmy, że badane zdanie jest fałszywe.

(b) Aby zdecydować, czy badane zdanie jest logicznie czy przygodnie fałszywe musimy zbadać jego
właściwy schemat logiczny. Właściwym schematem logicznym zdania ‘Prezydent Kwaśniewski jest
szczupły dokładnie wtedy, gdy prezydent Kwaśniewski nie jest szczupły’ jest:
Jeżeli schemat ten jest kontrtautologiczny, to zdanie to jest logicznie fałszywe, a jeżeli schemat
logiczny tego zdania jest logicznie niezdeterminowany, to zdanie to jest przygodnie fałszywe (o tym,
że nie jest to schemat tautologiczny, przekonaliśmy się już w punkcie (a) – ma on przynajmniej jedną
fałszywą instancję). Musimy zatem obliczyć wartości logiczne w następującej matrycy logicznej.
p p ≡ ~p
1 1 ≡ ~1 1≡0 0
0 0 ≡ ~0 0≡1 0
Schemat zdaniowy __________ jest _________________________, ponieważ ___________________

____________________________________________________________________________________________
Zdanie ‘Prezydent Kwaśniewski jest szczupły dokładnie wtedy, gdy prezydent Kwaśniewski nie jest
szczupły’ jest zdaniem ____________________________ fałszywym, ponieważ _________________
___________________________________________________________________________________________.
wiczenie 7.E „logiczna/przygodna prawda/fa sz”

Zbadaj, czy nast puj ce zdania s (i) prawdziwe czy fa szywe, (ii) czy ich prawdziwo /fa szywo ma charakter
przygodny czy logiczny. W odpowiedzi na pytanie (ii) mo esz odwo a si do wyników wicze „tautologie – 1”
i „tautologie – 2”. (Rozwi zania, s. 346).
(a) Jeżeli Warszawa jest stolicą Polski, to Warszawa jest stolicą Polski.
(b) Jeżeli Kraków jest stolicą Polski, to Kraków jest stolicą Polski.
(c) Albo Poznań nie jest stolicą Polski, albo Poznań nie jest stolicą Polski.
(d) Albo Warszawa nie jest stolicą Polski, albo Warszawa nie jest stolicą Polski.
(e) Jeżeli liczba 10 jest podzielna przez 5 i 2, to 10 jest podzielna przez 5.
(f) Jeżeli liczba 10 jest podzielna przez 5, to 10 jest podzielna przez 5 i 2.
(g) Jeżeli albo Warszawa, albo Kraków jest stolicą Polski, to Warszawa jest stolicą Polski.
(h) Jeżeli albo Kraków, albo Warszawa jest stolicą Polski, to Kraków jest stolicą Polski.
(i) Jeżeli Warszawa jest stolicą Polski, to albo Warszawa, albo Kraków jest stolicą Polski.
(j) Warszawa jest stolicą Polski wtedy i tylko wtedy, gdy ani Kraków, ani Warszawa nie jest stolicą
Polski.
7.5. Stwierdzanie w asno ci schematów na podstawie niepe nej infor-

macji
W poniższych przykładach będziemy stosować zmienne , , przebiegające zbiór schematów

zdaniowych, tj. pod te zmienne można podstawić dowolne schematy zdaniowe – w szczególności
schematy zdaniowe zdań prostych, np. p, q, r itd., ale również schematy zdaniowe zdań złożonych p •
q, ~p → ~(r • q) itd. Stosować też będziemy takie zapisy jak ∨ , • itd. Wyrażenie ‘ ∨ ’
znaczy tyle co: schemat alternatywy, której pierwszym członem jest schemat a drugim członem
schemat . Znaki ‘ ’ i ‘ ’ (zwane też cudzysłowami Quine’a) mają nam przypominać m.in., że aby
uzyskać schemat zdaniowy będący podstawieniem ∨ , trzeba byłoby (być może) schematy będące
podstawieniami zmiennych i zaopatrzyć w nawiasy.
Przyk ad 10
Załóżmy, że wszystko, co jest nam dane, to fakt, że pewien schemat zdaniowy jest tautologią.
Pytanie: Czy możemy stwierdzić, że schemat alternatywy, której pierwszym członem jest , jest
tautologią, kontrtautologią lub schematem logicznie niezdeterminowanym?
Zastanówmy się najpierw, co wiemy. Otóż wiemy na pewno, że schemat zdaniowy jest
tautologią. Nie wiemy, co prawda, nic na temat struktury tego schematu – nie wiemy w szczególności
z ilu zmiennych się składa, a więc nie wiemy też, ile rzędów ma jego matryca logiczna. Wiemy
jedynie, że w każdym rzędzie matrycy logicznej instancje schematu są prawdziwe. Możemy to
schematycznie przedstawić w następujący sposób:
∨
: : :
i 1
: : :
Czy możemy zatem stwierdzić, że schemat ∨ jest tautologią, kontrtautologią lub schematem
logicznie niezdeterminowanym?
Otóż możemy stwierdzić, że schemat ∨ jest tautologią. Wiemy bowiem, że w każdym
rzędzie matrycy logicznej instancje -y są prawdziwe. We my pod uwagę dowolny rząd i matrycy lo-
gicznej. Ponieważ instancje -y w rzędzie i są prawdziwe, to instancje schematu alternatywy, której
jest pierwszym członem, też muszą być w tym rzędzie prawdziwe, gdyż alternatywa jest prawdziwa,
o ile przynajmniej jeden jej człon jest prawdziwy. Zatem fakt, że nie wiemy, czy w rzędzie i instancje
schematu będą prawdziwe czy fałszywe, nie przeszkadza nam w stwierdzeniu, że w rzędzie i instan-
cje schematu ∨ będą prawdziwe. Rozumowanie to można przeprowadzić dla każdego rzędu
w matrycy logicznej, co pokazuje, że schemat ∨ będzie miał tylko prawdziwe instancje, a więc
jest tautologią.
Przyk ad 11
Załóżmy, że wszystko, co jest nam dane, to fakt, że pewien schemat zdaniowy jest tautologią.
Pytanie: Czy możemy stwierdzić, że schemat koniunkcji, której pierwszym członem jest , jest
tautologią, kontrtautologią lub schematem logicznie niezdeterminowanym?
Ponownie wiemy dokładnie to, co wyżej:
•
: : :
i 1
: : :
Czy możemy stwierdzić, że schemat koniunkcji, której pierwszym członem jest , jest tautologią,
kontrtautologią lub schematem logicznie niezdeterminowanym? Zadając to pytanie studentom, często
spotykam się z wahaniem. Po namyśle niektórzy są skłonni twierdzić, że koniunkcja • będzie
logicznie niezdeterminowana, inni natomiast skłaniają się ku odpowiedzi, że nie możemy stwierdzić,
czy • jest tautologią, kontrtautologią czy schematem logicznie niezdeterminowanym.
W tym wypadku rację ma ta druga grupa osób, ale warto prześledzić rozumowanie grupy
pierwszej, by zdać sobie sprawę z pewnego istotnego błędu. Otóż osoby te rozumują tak:
„Wiem, że jest zawsze prawdziwe. Nie wiem nic o schemacie – są jednak dwie
możliwości: może być prawdziwe lub fałszywe. Jeżeli jest prawdziwe, to •
będzie prawdziwe; jeżeli jest fałszywe, to • będzie fałszywe. Ponieważ •
może być prawdziwe i może być fałszywe, jest zatem schematem logicznie
niezdeterminowanym”.
Na czym polega błąd? Otóż błąd bierze się z pozornie błahej sprawy dotyczącej rozróżnienia
zdań i schematów zdaniowych oraz ich własności. Zdania – jak pamiętamy – mogą być prawdziwe lub
fałszywe. Schematy zdaniowe nie mogą być ani prawdziwe, ani fałszywe! Prawdziwe lub fałszywe
mogą być co najwyżej instancje tych schematów. Najważniejszy błąd leży właśnie w drugim zdaniu
tego rozumowania – wcale nie jest bowiem tak, że „są jednak dwie możliwości: może być prawdziwe
lub fałszywe”. Schemat nie może być ani prawdziwy, ani fałszywy. Schematy zdaniowe (przypom-
nijcie sobie!) nic nie stwierdzają – są jedynie zapisem struktury logicznej zdań. Są trzy możliwości:
schemat może być albo (a) tautologią, albo (b) kontrtautologią, albo (c) logicznie niezdeterminowa-
ny. W postawionym zadaniu, musimy rozważyć te trzy możliwości. Uczyńmy to zatem.
(a) Jeżeli schemat jest tautologią, wówczas we wszystkich rzędach matrycy logicznej
instancje -y będą prawdziwe.
•
: : :
i 1 1
: : :
Ponieważ wiemy też, że we wszystkich rzędach matrycy logicznej instancje -y będą prawdziwe
(wiemy bowiem, że jest tautologią), wówczas schemat • też będzie miał tylko prawdziwe
instancje w każdym rzędzie matrycy logicznej. W takim wypadku – gdy jest tautologią – tautologią
będzie również • .
(b) Jeżeli schemat jest kontrtautologią, wówczas we wszystkich rzędach matrycy logicznej
instancje -y będą fałszywe.
•
: : :
i 1 0
: : :
Ta informacja sama przez się wystarcza do stwierdzenia, że schemat • też będzie miał tylko
fałszywe instancje w każdym rzędzie matrycy logicznej. Wystarczy bowiem, by jeden człon koniunkcji
był fałszywy, żeby fałszywa była cała koniunkcja. W takim wypadku – gdy jest kontrtautologią –
kontrtautologią będzie również schemat • .
(c) Jeżeli natomiast schemat jest logicznie niezdeterminowany, wówczas wiemy, że istnieje
w matrycy logicznej przynajmniej jeden rząd (niech to będzie rząd i), w którym instancje schematu
są prawdziwe, oraz istnieje przynajmniej jeden rząd (rząd j), w którym instancje schematu są
fałszywe.
•
: : :
i 1 1
: : :
j 1 0
: : :
Ponieważ wiemy też, że we wszystkich rzędach matrycy logicznej instancje -y będą prawdziwe
(wiemy bowiem, że jest tautologią), możemy stwierdzić, po pierwsze, że w rzędzie i, w którym
instancje -y i -y są prawdziwe, instancje schematu • muszą również być prawdziwe; po dru-
gie, że w rzędzie j, w którym instancje -y są prawdziwe, a instancje -y są fałszywe, instancje
schematu • muszą być fałszywe. Istnieje zatem przynajmniej jeden rząd w matrycy logicznej (a
mianowicie rząd i), w którym schemat • ma instancje prawdziwe; istnieje też przynajmniej jeden
rząd (a mianowicie rząd j), w którym schemat • ma instancje fałszywe. W takim wypadku – gdy
jest logicznie niezdeterminowany – logicznie niezdeterminowany będzie również schemat • .
Wróćmy zatem do pytania postawionego na wyjściu: Czy możemy stwierdzić, że schemat
koniunkcji, której pierwszym członem jest tautologia, jest tautologią, kontrtautologią lub schematem
logicznie niezdeterminowanym? Otóż nie możemy tego stwierdzić, bowiem to, czy schemat •
będzie tautologią, kontrtautologią czy logicznie niezdeterminowany, jest bezpośrednio zależne od tego,
czy jest tautologią, kontrtautologią, czy też jest logicznie niezdeterminowany, a tego właśnie nie
wiemy.
Przyk ad 12
Załóżmy, że schemat zdaniowy jest logicznie niezdeterminowany oraz że schemat zdaniowy

również jest logicznie niezdeterminowany. Pytanie: Czy możemy stwierdzić, że schemat koniunkcji
• , jest tautologią, kontrtautologią lub schematem logicznie niezdeterminowanym?
Również w tym przypadku można się wahać między (niepoprawną) odpowiedzią, że schemat
takiej koniunkcji jest logicznie niezdeterminowany a (poprawną) odpowiedzią, że nie możemy
stwierdzić, czy jest to schemat logicznie niezdeterminowany czy może kontrtautologia – możemy
stwierdzić jedynie, że schemat ten nie jest tautologiczny.
Jak zawsze jednak warto przyjrzeć się rozumowaniu, które prowadziłoby do błędnej
odpowiedzi.
„Wiem, że schemat jest logicznie niezdeterminowany, tj. istnieje przynajmniej jeden
rząd, w którym schemat jest prawdziwy, i przynajmniej jeden rząd, w którym jest
fałszywy. Wiem to samo o schemacie – istnieje przynajmniej jeden rząd, w którym
jest prawdziwy, i przynajmniej jeden rząd, w którym jest fałszywy. Istnieje zatem
przynajmniej jeden rząd, w którym zarówno , jak i są prawdziwe, a wówczas praw-
dziwy jest też schemat ich koniunkcji • . Istnieje też przynajmniej jeden rząd,
w którym zarówno , jak i są fałszywe, a wówczas fałszywy jest też schemat ich ko-
niunkcji • . Zatem schemat koniunkcji • jest logicznie niezdeterminowany”.
Czy widzisz błąd w tym rozumowaniu?
Otóż sytuacja, którą się tutaj przedstawia, istotnie może, ale nie musi, wystąpić. Wyobra my
sobie dwie sytuacje (a) i (b). W obu sytuacjach (a) i (b) spełnione są warunki postawione w zadaniu –
w obu sytuacjach schemat oraz schemat są logicznie niezdeterminowane. W sytuacji (a) istnieje
przynajmniej jeden rząd, w którym zarówno instancje schematu , jak i schematu są prawdziwe;
w sytuacji (b) jednak nie istnieje taki rząd. To, czy istnieje rząd, w którym instancje -y i -y są
prawdziwe, jest kwestią zasadniczą, bo tylko wtedy, gdy taki rząd istnieje, koniunkcja • będzie
miała prawdziwe instancje. Sprawd to, uzupełniając wskazane wartości:
(a) (b)
• •
: : : : : :
1 1 1 0
: : : : : :
1 0 0 1
: : : : : :
0 0 1 0
: : : : : :
Zatem nie posiadając wiedzy o tym, jakie jest rozmieszczenie rzędów, w którym instancje schematu
i schematu są prawdziwe, nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy schemat ich koniunkcji jest logicznie
niezdeterminowany (sytuacja (a)) czy kontrtautologiczny (sytuacja (b)).
Możemy natomiast dowieść, że koniunkcja dwóch schematów niezdeterminowanych nie może
być tautologią. W rzeczy samej już schemat koniunkcji, w której jeden z jej członów jest logicznie
niezdeterminowany, nie może być tautologią. Jeżeli schemat jest logicznie niezdeterminowany, to
znaczy, że istnieje przynajmniej jeden rząd, w którym instancje schematu są fałszywe. Ponieważ
fałszywość choćby jednego członu koniunkcji pociąga za sobą fałszywość całej koniunkcji, więc
w rzędzie tym instancje schematu • również będą fałszywe. Ta informacja wystarcza, by wyklu-
czyć tautologiczność schematu • .
wiczenie 7.F „tautologie – 3”

Wiemy, e schemat jest tautologi , schemat jest kontrtautologi , schemat jest logicznie niezdeterminowany,
a o schemacie nie wiemy nic. Czy mo emy stwierdzi , e nast puj ce schematy zdaniowe s schematami tauto-
logicznymi, kontrtautologicznymi lub logicznie niezdeterminowanymi? (Rozwi zania, s. 347).
(a) ~
(b) ~
(c) ~
(d) •
(e) •
(f) ∨
(g) ∨
(h) →
(i) →
(j) →
(k) →
(l) →
(m) →
wiczenie 7.G „tautologie – 4”

Wiemy, e schemat jest tautologi , schemat jest kontrtautologi , schemat jest logicznie niezdeterminowany,
a o schemacie nie wiemy nic. W której sytuacji mo emy stwierdzi , czy schemat jest schematem tautologicznym,
kontrtautologicznym czy logicznie niezdeterminowanym? (Rozwi zania, s. 347).
(a) ~ jest tautologią

(b) ~ jest kontrtautologią
(c) ~ jest logicznie niezdeterminowany
(d) • jest tautologią
(e) • jest kontrtautologią
(f) • jest logicznie niezdeterminowany
(g) • jest kontrtautologią
(h) • jest kontrtautologią
(i) • jest logicznie niezdeterminowany
(j) → jest tautologią
(k) → jest kontrtautologią
(l) → jest logicznie niezdeterminowany
(m) → jest tautologią
(n) → jest tautologią
(o) → jest logicznie niezdeterminowany
Podsumowanie
Schematy zdaniowe mogą być:
tautologiczne zawsze i tylko wtedy, gdy ich instancje są prawdziwe w ka dym rzędzie matrycy
logicznej;
kontrtautologiczne zawsze i tylko wtedy, gdy ich instancje są fałszywe w ka dym rzędzie swojej
matrycy logicznej;
logicznie niezdeterminowane zawsze i tylko wtedy, gdy ich instancje są prawdziwe w przynaj-
mniej jednym rzędzie swojej matrycy logicznej oraz fałszywe w przynajmniej jednym
rzędzie swojej matrycy logicznej.
Zdania mogą być:
przygodnie prawdziwe zawsze i tylko wtedy, gdy są prawdziwe, a ich właściwy schemat logicz-
ny jest logicznie niezdeterminowany;
logicznie prawdziwe zawsze i tylko wtedy, gdy ich właściwy schemat logiczny jest tautologiczny
(skąd wynika, że są prawdziwe);
przygodnie fa szywe zawsze i tylko wtedy, gdy są fałszywe, a ich właściwy schemat logiczny
jest logicznie niezdeterminowany;
logicznie fa szywe zawsze i tylko wtedy, gdy ich właściwy schemat logiczny jest kontrtautolo-
giczny (skąd wynika, że są fałszywe).
8. SKRÓCONA METODA ZERO-JEDYNKOWA
W rozdziale tym poznamy skróconą metodę zero-jedynkową. Zakłada ona umiejętność określania
wartości logicznych «wstecz», a pozwoli nam dość sprawnie dowieść, że (a) pewien schemat jest
tautologiczny, bąd że tautologiczny nie jest; (b) pewien schemat jest kontrtautologiczny, bąd że
kontrtautologiczny nie jest; (c) pewien schemat jest logicznie niezdeterminowany; (d) dwa schematy są
logicznie równoważne, bąd że nie są logicznie równoważne. W rozdziale 9 zastosujemy tę metodę do
określania dalszych relacji między schematami zdaniowymi.
Cele
Umiejętność określania wartości logicznych «wstecz», tj. określania wartości zdań składowych
na podstawie danej wartości logicznej zdania złożonego.
Zastosowanie skróconej metody zero-jedynkowej w określaniu tautologiczności schematu zda-
niowego.
Zastosowanie skróconej metody zero-jedynkowej w określaniu kontrtautologiczności schematu
zdaniowego.
Zastosowanie skróconej metody zero-jedynkowej w określaniu logicznego niezdeterminowania
schematu zdaniowego.
Zastosowanie skróconej metody zero-jedynkowej w określaniu logicznej równoważności dwóch
schematów zdaniowych.
8.1. Szukanie warto ci logicznych «wstecz»

Aby móc stosować skróconą metodę zero-jedynkową, konieczne jest opanowanie umiejętności
znajdowania wartości logicznych zdań składowych na podstawie danej wartości logicznej zdania
złożonego. Umiejętność tę określimy mianem „szukania wartości logicznych wstecz”, gdyż proces
określania wartości logicznych przebiegać będzie odwrotnie niż do tej pory.
Opanowanie tej umiejętności zakłada bezbłędne opanowanie podstawowych matryc
logicznych. Wypełnij je teraz dla przypomnienia.

1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
0 1 1 0 0 1 0 1 1 0 0 1 0 0
0 1 0 0 1 1 0 1 0 0 1 1
0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1
Należy od razu też zwrócić uwagę na to, że nie zawsze będzie można jednoznacznie określić
wartość logiczną zdań składowych na podstawie wartości logicznej zdań złożonych. Jeżeli wiemy, np.
że alternatywa dwóch zdań jest fałszywa, to wiemy również, że oba człony alternatywy muszą być
fałszywe (tylko bowiem w wypadku, gdy oba człony alternatywy są fałszywe, fałszywa jest
alternatywa). Jeżeli wiemy natomiast, że pewna równoważność jest fałszywa, to nie jesteśmy w stanie
jednoznacznie określić, jaka jest wartość logiczna członów równoważności. W takim wypadku
będziemy musieli rozstrzygać w indywidualnych przykładach, czy może dane będą nam dodatkowe
informacje, czy będziemy musieli po prostu rozważać więcej możliwości niż jedną. Rozpoczniemy
jednak od przykładów najprostszych.
8.1.1. Prostsze przyk ady
Przyk ad 1
Przy jakich wartościach zmiennych p, q i r podstawionych w schemacie ~p → (q ∨ r) otrzymamy

fałsz?
Zadanie to wymaga od nas myślenia «wstecz», opierając się na wiedzy o matrycach logicz-
nych. Jednym z kłopotów w nauczeniu się umiejętności dociekania wartości logicznych wstecz jest
kwestia zapisu. Zanim przejdziemy do konwencjonalnego zapisu, rozpoczniemy od zapisu najprostsze-
go z użyciem znanych już z rozdziału 4 ramek. Nasze zadanie możemy przedstawić w następujący
sposób:
p q r
~r → ( p ∨ )
1 →
0
Dana jest nam wartość implikacji – implikacja jest fałszywa. Wiemy, że implikacja jest fałszywa
w dokładnie jednym wypadku, mianowicie gdy poprzednik implikacji jest prawdziwy, a jej następnik
fałszywy. Możemy zatem uczynić pierwszy krok w rozumowaniu wstecz:
p q r
~r → ( p ∨ )
11 → 0
0
Wiemy teraz, że pewna negacja (~p) będąca poprzednikiem implikacji jest prawdziwa oraz że pewna
alternatywa (q ∨ r) będąca następnikiem implikacji jest fałszywa. Negacja będzie prawdziwa tylko
wówczas, gdy zdanie negowane będzie fałszywe – zatem p musi przybrać wartość 0. Natomiast alter-
natywa będzie fałszywa tylko wtedy, gdy oba jej człony są fałszywe, zatem zarówno q, jak i r muszą
przybrać wartość 0:
p q r
~r 0 → ( 0p ∨ 0 )
11 → 0
W ten sposób określiliśmy, jakie wartości p, q i r podstawione w schemacie ~p → (q ∨ r) dadzą zdanie

fałszywe.
Zapis «balonikowy» jest może bardziej czytelny, ale też bardziej pracochłonny, dlatego
zwykle będziemy stosować konwencję zapisywania wartości logicznych nad zmiennymi i spójnikami
zdaniowymi. Wartości logiczne zapisywane nad zmiennymi oznaczają wartości, jakie przyjąć muszą
zmienne, aby spełnić nałożony warunek. Wartości logiczne zapisywane nad spójnikami logicznymi
natomiast oznaczają wartości logiczne zdań złożonych, w których dany spójnik jest spójnikiem
głównym.
Skrócona metoda zero-jedynkowa 155
Tok naszego rozumowania przebiegać będzie w analogiczny sposób. Dana jest wartość
logiczna implikacji:
0
~p → (q ∨ r)
Kiedy implikacja jest fałszywa? Tylko wtedy, gdy poprzednik (tu: ~p) jest prawdziwy, a następnik (tu:
q ∨ r) jest fałszywy. Zapiszemy to zatem:
1 0 0
~p → (q ∨ r)
(Zwróć uwagę, że jedynka wpisana zostaje nad znak negacji – jest on bowiem spójnikiem głównym
zdania, które jest poprzednikiem; natomiast zero wpisane zostaje nad znak alternatywy – jest ona
bowiem spójnikiem głównym następnika implikacji). Jeżeli negacja (~p) jest prawdziwa, to zdanie
negowane (p) jest fałszywe; natomiast alternatywa (q ∨ r) będzie fałszywa tylko wtedy, gdy oba jej
człony będą fałszywe:
10 0 0 0 0
~p → (q ∨ r)
Mamy zatem odpowied na nasze pytanie: Po podstawieniu wartości 0 pod wszystkie zmienne w sche-
macie ~p → (q ∨ r) otrzymujemy fałsz.
Sprawdzenie. Za każdym razem, kiedy obliczamy wartości logiczne wstecz, warto dokonać sprawdze-
nia, aby wykluczyć ewentualną pomyłkę. Podstawiając odkryte wartości pod zmienne, mamy:
~0 → (0 ∨ 0), czyli 1 → 0, czyli 0. Uzyskujemy w ten sposób potwierdzenie, że podstawienie odkry-
tych wartości zmiennych w schemacie ~p → (q ∨ r) daje fałsz.
Przyk ad 2
Przy jakich wartościach zmiennych p, q i r podstawionych w schemacie [(~p ≡ q) • r] → ~~p otrzyma-

my fałsz?
Wiemy, że implikacja ta jest fałszywa, więc prawdziwy musi być poprzednik implikacji, a fał-
szywy jej następnik:
p q r p
[(~ p ≡ q ) • q ] → ~~
[( p ≡ q ) • q ] → ~
[ p ≡ q • q ] → 0
1 → 0
0
Musimy rozważyć konsekwencje tych informacji. Rozpocznijmy od następnika. Następnikiem jest
negacja (zwróćcie uwagę, że w zapisie «balonikowym» wartość następnika nie jest obliczana w rzędzie
środkowym, tylko przepisywana do rzędu przedostatniego – stąd wartość 0 od razu przeskakuje wyżej).
Negacja będzie fałszywa tylko wówczas, gdy zdanie negowane będzie prawdziwe. Zdanie negowane
samo jest negacją (mianowicie ~p), będzie zatem prawdziwe tylko, gdy pod p podstawimy wartość 0.
W ten sposób określiliśmy, jaką wartość należy podstawić pod p. Ponieważ zmienna p występuje
w jeszcze jednym miejscu, więc od razu wstawmy odkrytą wartość wszędzie, gdzie p występuje:
p q r p
[(~ 0p ≡ q ) • q ] → ~~ 0
[( p ≡ q ) • q ] → ~ 1
[ p ≡ q • q ] → 0
1 → 0
0
Wróćmy teraz do poprzednika głównej implikacji, który ma być prawdziwy. Poprzednikiem implikacji
jest koniunkcja – będzie ona prawdziwa tylko w jednym wypadku, a mianowicie, gdy prawdziwe będą
oba jej człony. Zwróćmy uwagę, że ponieważ drugim członem koniunkcji jest zmienna r, więc wiemy
już, że pod zmienną r należy podstawić wartość 1. Pierwszym członem koniunkcji jest natomiast
równoważność – ma ona być prawdziwa.
p q r p
[(~ 0p ≡ q ) • q1 ] → ~~ 0
[( p ≡ q ) • q1 ] → ~ 1
[ p ≡
1 q • q1 ] → 0
1 → 0
0
Kłopot teraz polega na tym, że równoważność może być prawdziwa w dwóch wypadkach – albo gdy
oba jej człony są prawdziwe, albo gdy oba jej człony są fałszywe. W naszym wypadku akurat można
jednoznacznie określić, która z tych sytuacji zachodzi, wiemy bowiem już coś o jednym członie tej
równoważności. Wiemy mianowicie, że pierwszy człon równoważności jest negacją zdania fałszy-
wego, więc musi być prawdziwy. Jeżeli tak, to drugi człon równoważności też musi być prawdziwy,
aby równoważność była prawdziwa. Ponieważ drugim członem równoważności jest q, więc wiemy już,
jaką wartość logiczną musi przybrać ostatnia zmienna q. (Uzupełnij powyższy zapis).
Dokonajmy obliczeń na tym samym przykładzie w zapisie, który odtąd będziemy zawsze sto-
sować. Wiemy, że implikacja ta jest fałszywa, więc prawdziwy musi być poprzednik implikacji, a fał-
szywy jej następnik:
1 0 0
[(~p ≡ q) • r] → ~~p
Wyżej rozpoczęliśmy od określenia wartości logicznej następnika. Odwróćmy teraz kolejność rozwa-
żań i zacznijmy od określenia wartości logicznej poprzednika. Poprzednikiem jest koniunkcja – będzie
ona prawdziwa tylko wówczas, gdy prawdziwe będą oba jej człony. Drugim członem koniunkcji jest
zmienna r, więc wiemy już, jaką wartość należy pod nią podstawić, co możemy odnotować na
marginesie. Gdyby zmienna r występowała gdzieś jeszcze, to w tym momencie należałoby jej wartość
tam przepisać.
1 1 1 0 0
[(~p ≡ q) • r] → ~~p v(r) = 1*
Okazuje się teraz, że doszliśmy do wniosku, iż równoważność ~p ≡ q jest prawdziwa. Wiemy jednak,
że równoważność może być prawdziwa w dwóch wypadkach (gdy oba człony są prawdziwe lub gdy
oba człony są fałszywe). Aby rozstrzygnąć, który z tych przypadków ma miejsce, musimy sprawdzić,
czy jesteśmy w stanie odnale ć wartość logiczną któregoś z członów tej równoważności. W tym przy-
kładzie możemy określić wartość logiczną pierwszego członu, o ile wpierw wykorzystamy informację
*
Wyrażenie ‘v(r) = 1’ odczytujemy ‘zmienna r przybiera wartość 1’.
na temat odnalezionej już wartości następnika. Następnikiem jest negacja – ma być ona fałszywa,
zatem zdanie negowane (~p) musi być prawdziwe:
1 1 1 0 01
[(~p ≡ q) • r] → ~~p v(r) = 1
Dokończmy obliczenia w następniku – negacja będzie prawdziwa tylko wtedy, gdy to, co negowane
(tym razem samo p), będzie fałszywe. W ten sposób odkrywamy, jaką wartość należy podstawić pod p.
Przepisujemy tę wartość wszędzie tam, gdzie p występuje:
0 1 1 1 0 010
[(~p ≡ q) • r] → ~~p v(p) = 0, v(r) = 1
Skierowujemy teraz uwagę na brakującą wartość zmiennej q. Wiemy, że równoważność, której q jest
członem, jest prawdziwa. Możemy łatwo obliczyć («wprzód»), że pierwszy człon tej równoważności
(~p) jest prawdziwy, gdyż negacja zdania fałszywego jest prawdziwa:
10 1 1 1 0 010
[(~p ≡ q) • r] → ~~p v(p) = 0, v(r) = 1
Stąd już w prosty sposób wynika, że q również musi przybrać wartość 1:
10 1 1 1 1 0 010
[(~p ≡ q) • r] → ~~p v(p) = 0, v(q) = 1, v(r) = 1
Sprawd my: [(~0 ≡ 1) • 1] → ~~0, stąd [(1 ≡ 1) • 1] → ~1, stąd [(1) • 1] → 0, stąd [1] → 0, stąd 0.
Konkludujemy, że gdy w schemacie [(~p ≡ q) • r] → ~~p podstawimy odkryte wartości zmiennych, tj.
v(p) = 0, v(q) = 1, v(r) = 0, to otrzymamy fałsz.
Przyk ad 3
Przy jakich wartościach zmiennych p, q, r podstawionych w schemacie (p ≡ r) → ~[~(q → r) • (r → p)]

otrzymamy fałsz?
Implikacja będzie fałszywa tylko wtedy, gdy poprzednik (tu: p ≡ r) jest prawdziwy, a następ-
nik (tu: ~[~(q → r) • (r → p)]) jest fałszywy:
1 0 0
(p ≡ r) → ~[~(q → r) • (r → p)]
Stajemy teraz przed wyborem, czy zająć się najpierw poprzednikiem czy następnikiem tej implikacji.
W tym wypadku lepiej się zająć najpierw następnikiem. Poprzednik wygląda przystępniej, ale przecież
równoważność jest prawdziwa w dwóch sytuacjach, tj. kiedy oba człony są prawdziwe lub kiedy oba
człony są fałszywe. Gdybyśmy zatem chcieli rozważać najpierw poprzednik, to wiązałoby się to z ko-
niecznością rozważenia dwóch możliwości – a każdą z nich musielibyśmy sprawdzić osobno. Niekiedy
bywa, że trzeba rozważać dwie możliwości (sytuacje takie omówimy w §8.1.2), ale jeśli można ich
uniknąć, to warto próbować. W naszym wypadku możemy najpierw rozważyć następnik. Ponieważ
następnik, będący negacją ~[~(q → r) • (r → p)] ma być fałszywy, więc zdanie negowane (czyli
koniunkcja ~(q → r) • (r → p)) musi być prawdziwe:
1 0 0 1
(p ≡ r) → ~[~(q → r) • (r → p)]
Koniunkcja ~(q → r) • (r → p) będzie z kolei prawdziwa, gdy prawdziwe będą oba jej człony.
Pierwszy człon ~(q → r), będący negacją, ma być prawdziwy, więc zdanie negowane q → r musi być
fałszywe. Drugi człon r → p ma być prawdziwy:
1 0 0 1 0 1 1
(p ≡ r) → ~[~(q → r) • (r → p)]
Pierwsza implikacja q → r musi być fałszywa, to znaczy, że jej poprzednik musi być prawdziwy, a jej
następnik – fałszywy. W ten sposób odkrywamy wartości logiczne zmiennych q oraz r, więc skopiujmy
je od razu wszędzie, gdzie występują:
1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 1
(p ≡ r) → ~[~(q → r) • (r → p)] v(q) = 1, v(r) = 0
Pozostało nam tylko odkrycie wartości logicznej zmiennej p. Możemy jej szukać w dwóch miejscach –
zmienna p występuje jako pierwszy człon równoważności p ≡ r oraz jako następnik implikacji r → p.
Wartość logiczną zmiennej p jesteśmy w stanie odkryć na podstawie pierwszego jej wystąpienia
w równoważności p ≡ r (w drugim wystąpieniu wartość logiczna p nie jest jednoznacznie określona:
ponieważ r jest fałszywe, to implikacja r → p będzie prawdziwa, jakąkolwiek wartość będzie miała
zmienna p). Ponieważ równoważność p ≡ r ma być prawdziwa, a wiemy, że r jest fałszywe, to wiemy
też, że p musi być fałszywe:
0 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 1 0
(p ≡ r) → ~[~(q → r) • (r → p)] v(p) = 0, v(q) = 1, v(r) = 0
Sprawdzenie. Podstawiając znalezione wartości, mamy: (0 ≡ 0) → ~[~(1 → 0) • (0 → 0)], czyli

(1) → ~[~(0) • (1)], czyli 1 → ~[1 • 1], czyli 1 → ~[1], czyli 1 → 0, czyli 0. Konkludujemy więc, że
podstawiając odkryte wartości logiczne (v(p) = 0, v(q) = 1, v(r) = 0) pod zmienne w badanym sche-
macie, otrzymamy fałsz.
wiczenie 8.A „warto ci wstecz – 1”

Jakie warto ci musz przybra zmienne, aby po podstawieniu w podanych ni ej schematach zdaniowych otrzyma
fa sz. Przyk ady zosta y tak dobrane, aby mo na by o jednoznacznie okre li te warto ci. Po ka dym obliczeniu
dokonaj sprawdzenia. (Rozwi zania, s. 348).
(a) (b)
p q r p q p
~r → ( p → ) ~r → ( p ≡ )
1 → 1 →
0 0
Spr.: Spr.:
(c) (d)
p r p q p q p q
~( p ∨ r ) → (~ p ≡ q ) p → [~ q ≡ ( p ∨ q )]
~ → ( p ≡ q ) p → [~ q ≡ q ]
→ ≡ p →
0 0
Spr.: Spr.:
wiczenie 8.B „warto ci wstecz – 2”

fa sz. Przyk ady zosta y tak dobrane, aby mo na by o jednoznacznie okre li te warto ci. Po ka dym obliczeniu doko-
naj sprawdzenia. (Rozwi zania, s. 348-349).
(a) 0 (b) 0
p → q p ∨ q
Spr.: Spr.:
(c) 0 (d) 0
~ p p → ~ q
Spr.: Spr.:
(e) 0 (f) 0
~ p ∨ ~ q ~ p → ~ ~ q
Spr.: Spr.:
(g) 0 (h) 0
~ ( p • ~ q ) ~ ( ~ ~ p • ~ q )
Spr.: Spr.:
(i) 0 (j) 0
p ∨ ( ~ q → r ) ~ (( p ≡ q ) • p )
Spr.: Spr.:
(k)
( p → q ) ∨ ( p → ~ r )
Spr.:
(m)
~ [( p • r ) • ( r ≡ q )]
Spr.:
(n)
( p • r ) → ( q ≡ ~ p )
Spr.:
(o)
~ [ ~ ( p • r ) • ~ ~ r ]
Spr.:
(p)
~ ( p ∨ r ) ∨ ( r → ~ p )
Spr.:
(q)
( p ≡ r ) ∨ { p → [ ~ q ≡ ( q ∨ p )]}
Spr.:
(r)
[( p ∨ r ) • q ] → [ r → ( ~ p ≡ q )]
Spr.:
Przyk ad 4
Jakie wartości zmiennych p, q, r trzeba podstawić w schemacie (p ≡ r) • ~[~(q → r) ∨ r], aby otrzymać
prawdę?
Tym razem naszym zadaniem jest znalezienie takich wartości, aby po podstawieniu otrzymać
prawdę, nie fałsz. Metoda jest jednak analogiczna. Musimy jedynie na wstępie rozpocząć od założenia,
że wartość logiczna nad głównym spójnikiem wynosi 1:
1
(p ≡ r) • ~[~(q → r) ∨ r]
Koniunkcja jest prawdziwa tylko wtedy, gdy oba jej człony są prawdziwe:
1 1 1
(p ≡ r) • ~[~(q → r) ∨ r]
Ponieważ pierwszym członem jest równoważność, która może być prawdziwa w dwóch sytuacjach,
rozważmy najpierw drugi człon, bo być może uda nam się dookreślić wartość, jaką przybrać musi
zmienna r, a wtedy już będzie jednoznacznie określona wartość, jaką przybierze zmienna p.
Drugi człon to negacja, która będzie prawdziwa, o ile zdanie negowane (alternatywa) będzie
fałszywe. Alternatywa ta będzie fałszywa tylko wtedy, gdy oba jej człony będą fałszywe. Drugi jej
człon to zmienna r – możemy więc uzupełnić jej wartości wszędzie tam, gdzie występuje:
1 0 1 1 0 0 0 0
(p ≡ r) • ~[~(q → r) ∨ r] v(r) = 0
Możemy teraz określić wartości pozostałych zmiennych.

Wiemy, że równoważność p ≡ r ma być prawdziwa, a ponieważ zmienna r przybiera wartość
0, więc takąż wartość przybrać musi zmienna p.
Wiemy, że negacja implikacji ~(q → r) będzie fałszywa, a zatem implikacja q → r musi być
prawdziwa. Ponieważ zmienna r przybiera wartość 0, więc implikacja q → 0 będzie prawdziwa tylko
wtedy, gdy zmienna q przybierze wartość 0.
0 1 0 1 1 0 0 1 0 0 0
(p ≡ r) • ~[~(q → r) ∨ r] v(p) = 0, v(q) = 0, v(r) = 0
Sprawdzenie:
(0 ≡ 0) • ~[~(0 → 0) ∨ 0], stąd (1) • ~[~(1) ∨ 0], stąd 1 • ~[0 ∨ 0], stąd 1 • ~[0], stąd 1 • 1, stąd 1.
wiczenie 8.C „warto ci wstecz – 3”

prawd . Przyk ady zosta y tak dobrane, aby mo na by o jednoznacznie okre li te warto ci. Po ka dym obliczeniu
dokonaj sprawdzenia. (Rozwi zania, s. 349).
(a) 1 (b) 1
p • q ~ p
Spr.: Spr.:
(c) 1 (d) 1
~ ~ q p • ~ q
Spr.: Spr.:
(e) 1 (f) 1
~ p • ~ q ~ ( p → ~ q )
Spr.: Spr.:
(g)
( p • r ) • ( q ≡ ~ p )
Spr.:
(h)
~ [( p → r ) ∨ ( r ≡ q )]
Spr.:
(i)
~ [( p • ~ r ) ∨ ( r ∨ q )]
Spr.:
(j)
~ ( p → r ) • ( q ∨ ~ p )
Spr.:
(k)
~ [ ~ ( p ∨ r ) ∨ ~ ~ p ]
Spr.:
(l)
~ ( p ∨ r ) • ( r → ~ p )
Spr.:
8.1.2. Trudniejsze przyk ady

Nie zawsze będzie można określić jednoznacznie, jaka jest wartość logiczna składowych. Musimy
wówczas rozważać dwie, a nawet więcej możliwości.
Przyk ad 5
Przy podstawieniu jakich wartości pod zmienne p, q i r w schemacie ~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q)
otrzymamy prawdę?
1
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q)
Jak pamiętamy, równoważność może być prawdziwa w dwóch sytuacjach – gdy oba człony są
prawdziwe lub gdy oba człony są fałszywe. Tym razem nie mamy możliwości znalezienia
dodatkowych informacji, które pozwoliłyby nam na jednoznaczne wyznaczenie wartości logicznych.
Musimy zatem rozważyć obydwie możliwe sytuacje. Oznaczymy je odpowiednio (a) i (b), a rozważać
je będziemy po kolei:
(a) 1 1 1
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q)
(b) 0 1 0
(a) W tej sytuacji lepiej jest zacząć od rozważania pierwszego członu (jeżeli nie jesteście
pewni dlaczego, to spróbujcie zacząć od drugiego członu). Negacja alternatywy ma być prawdziwa,
a zatem alternatywa musi być fałszywa:
(a) 1 0 1 1
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q)
Alternatywa jest fałszywa dokładnie wtedy, gdy oba jej człony są fałszywe. W ten sposób ustalamy
wartość logiczną, którą trzeba podstawić pod zmienną p.
(a) 1 0 0 0 0 1 1 0
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q) v(p) = 0
atwo też ustalamy brakującą wartość logiczną, którą trzeba podstawić pod zmienną r. Skoro alternaty-
wa (r ∨ p) musi być fałszywa, to oba jej człony, w tym i r, muszą być fałszywe. Możemy teraz przejść
do drugiego członu równoważności będącego negacją. Negacja ~(~p • q) będzie prawdziwa, o ile fał-
szywa będzie negowana koniunkcja:
(a) 1 0 0 0 0 0 1 1 0 0
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q) v(p) = 0; v(r) = 0
Koniunkcja jest fałszywa w trzech przypadkach. W naszym przykładzie mamy jednak informację
wystarczającą, aby rozstrzygnąć, z którym z tych przypadków mamy do czynienia. Pierwszy człon tej
koniunkcji (~p) musi być prawdziwy, ponieważ ustaliliśmy już, że p przybiera wartość 0. Skoro
pierwszy człon koniunkcji jest prawdziwy, to koniunkcja będzie fałszywa tylko wtedy, gdy drugi jej
człon (q) będzie fałszywy.
(a) 1 0 0 0 0 0 1 1 10 0 0
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q) v(p) = 0; v(q) = 0; v(r) = 0
Ustaliliśmy tym samym wszystkie wartości, które muszą przybrać zmienne, aby równoważność była
prawdziwa w pierwszym z dwóch możliwych przypadków. Musimy teraz rozważyć drugą z możliwych
sytuacji, tj. sytuację (b), w której oba człony równoważności są fałszywe.
(b) W tej sytuacji lepiej jest zacząć od rozważania drugiego członu (jeżeli nie jesteście pewni
dlaczego, to spróbujcie zacząć od pierwszego członu). Negacja koniunkcji będzie fałszywa tylko
wtedy, gdy prawdziwa będzie owa koniunkcja.
(b) 0 1 0 1
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q)
Skoro prawdziwa jest koniunkcja, to prawdziwe muszą być oba jej człony. W ten sposób ustalamy
wartość, którą musi przybrać zmienna q, ale też jesteśmy krok od ustalenia wartości przybranej przez
zmienną p. Skoro ~p jest prawdziwe, to p musi przybrać wartość 0:
(b) 0 0 0 1 0 10 1 1
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q) v(p) = 0; v(q) = 1
Po przeniesieniu ustalonych wartości, skierujmy uwagę na pierwszy człon równoważności, który ma

być fałszywy. Pierwszym członem jest negacja, która będzie fałszywa, o ile zdanie negowane (tu: alter-
natywa) będzie prawdziwa:
(b) 0 0 1 0 1 0 10 1 1
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q) v(p) = 0; v(q) = 1
Alternatywa jest prawdziwa w trzech możliwych sytuacjach. W naszym wypadku jednak wiemy już, że
pierwszy człon tej alternatywy (p) jest fałszywy, a zatem wnioskujemy, że drugi jej człon (sam będący
alternatywą: r ∨ p) jest prawdziwy.
(b) 0 0 1 1 0 1 0 10 1 1
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q) v(p) = 0; v(q) = 1
Ponownie powtarzamy nasze rozumowanie. Alternatywa (r ∨ p), której drugi człon (p) jest fałszywy,
będzie prawdziwa, tylko jeżeli jej pierwszy człon (r) będzie prawdziwy.
(b) 0 0 1 1 1 0 1 0 10 1 1
~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q) v(p) = 0; v(q) = 1; v(r) = 1
Możemy zatem odpowiedzieć na zadane pytanie. W schemacie ~(p ∨ (r ∨ p)) ≡ ~(~p • q) otrzymamy
prawdę po podstawieniu albo (a) wartości 0 pod każdą z trzech zmiennych, albo (b) wartości 0 pod
zmienną p, a wartości 1 pod zmienne q i r. Sprawd my, że tak jest istotnie:
(a) ~(0 ∨ (0 ∨ 0)) ≡ ~(~0 • 0), zatem ~(0 ∨ 0) ≡ ~(0), zatem ~(0) ≡ 1, zatem 1 ≡ 1, zatem 1.
(b) ~(0 ∨ (1 ∨ 0)) ≡ ~(~0 • 1), zatem ~(0 ∨ 1) ≡ ~(1 • 1), zatem ~(1) ≡ ~(1), zatem 0 ≡ 0, zatem 1.
Przyk ad 6
Przy podstawieniu jakich wartości pod zmienne p i r w schemacie ~(~p ≡ (~r • p)) otrzymamy prawdę?
1
~(~p ≡ (~r • p))
Negacja będzie prawdziwa, gdy zdanie negowane, tj. równoważność ~p ≡ (~r • p) będzie fałszywa:
1 0
~(~p ≡ (~r • p))
Równoważność jest jednak fałszywa nie w jednej, lecz w dwóch sytuacjach. Oznaczymy je odpowied-
nio (a) i (b), a rozważać je będziemy po kolei:
(a) 1 0 0 1
~(~p ≡ (~r • p))
(b) 1 1 0 0
W sytuacji (a) negacja (~p) ma być fałszywa, zatem zdanie negowane (p) musi być prawdzi-
we; jednocześnie koniunkcja (~r • p) ma być prawdziwa, zatem oba jej człony muszą być prawdziwe:
(a) 1 01 0 1 1 1 v(p) = 1
~(~p ≡ (~r • p))
Ponieważ negacja (~r) ma być prawdziwa, więc zdanie negowane (r) musi być fałszywe:
(a) 1 01 0 10 1 1 v(p) = 1, v(r) = 0

~(~p ≡ (~r • p))
Odkryliśmy zatem pierwszą kombinację wartości, po podstawieniu których w schemacie ~(~p ≡ (~r • p))
otrzymamy fałsz.
Nie jest to jednak jedyna taka kombinacja wartości, przy których otrzymamy fałsz. Nie
rozważyliśmy jeszcze możliwości (b). Tym razem negacja (~p) ma być prawdziwa, więc zdanie
negowane (p) musi być fałszywe:
~(~p ≡ (~r • p))
(b) 1 10 0 0 0 v(p) = 0
Ustaliliśmy w ten sposób wartość logiczną, jaką przybrać musi zmienna p w sytuacji (b), pozostaje do
ustalenia wartość logiczna dla zmiennej r. Koniunkcja ~r • p ma być fałszywa. Wiemy, że drugi człon
tej koniunkcji jest fałszywy. W takim wypadku pierwszy człon tej koniunkcji (~r) może być albo
prawdziwy albo fałszywy. Wartość logiczna tego członu (~r) ponownie nie jest jednoznacznie
określona, więc musimy znów wyróżnić dwie możliwości:
(a) 1 01 0 10 1 1 v(p) = 1, v(r) = 0
~(~p ≡ (~r • p))
(b1) 1 10 0 1 0 0 v(p) = 0, v(r) = 0
(b2) 1 10 0 0 0 0 v(p) = 0, v(r) = 1
W sytuacji (b1) negacja (~r) ma być prawdziwa, więc zmienna r musi przybrać wartość 0; w sytuacji
(b2) negacja (~r) ma być fałszywa, więc zmienna r musi przybrać wartość 1.
Istnieją zatem trzy kombinacje wartości, jakie mogą przybrać zmienne w tym schemacie, aby
otrzymać prawdę.
Sprawdzenia. Musimy dokonać sprawdzenia dla każdej z tych kombinacji:
(a) ~(~1 ≡ (~0 • 1)), zatem ~(0 ≡ (1 • 1)), zatem ~(0 ≡ (1)), zatem ~(0), zatem 1.
(b1) ~(~0 ≡ (~0 • 0)), zatem ~(1 ≡ (0)), zatem ~(0), zatem 1.
(b2) ~(~0 ≡ (~1 • 0)), zatem ~(1 ≡ (0)), zatem ~(0), zatem 1.
wiczenie 8.D „warto ci wstecz – 4”

zadan warto logiczn . Po ka dym obliczeniu dokonaj sprawdzenia. (Rozwi zania, s. 349-350).
(a) 1 (b) 0
p ≡ q ~ p ≡ ~ q
1 0
Spr. 1: Spr. 1:
Spr. 2: Spr. 2:
(c) ~ p • ~ q (d) ~ p ∨ ~ q
0 1
0 1
0 1
Spr. 1: Spr. 1:
Spr. 2: Spr. 2:
Spr. 3: Spr. 3:
(e) 0 (f) 1
( p • q ) ∨ q ~ q • ( p ∨ ~ q )
0 1
Spr. 1: Spr. 1:
Spr. 2: Spr. 2:
(g) 1 (h) 1
( p → q ) • q ~ [( p ≡ r ) ∨ q ]
1 1
Spr. 1: Spr. 1:
Spr. 2: Spr. 2:
(i) 0
~ [( p ∨ q ) • ( p • r )]
0
Spr. 1:
Spr. 2:
(j) 0
~ ( p ∨ q ) ≡ ( ~ p • q )
0
Spr. 1:
Spr. 2:
(k) 1
p ≡ [( p ≡ ~ q ) ≡ p ]
1
Spr. 1:
Spr. 2:
8.1.3. Metoda szukania warto ci wstecz a matryce logiczne

Zanim przejdziemy do zastosowań poznanej umiejętności określania wartości logicznych «wstecz»,
warto uświadomić sobie, na czym metoda ta polega. Otóż jest to de facto metoda odnajdywania tych
rzędów w pełnej matrycy logicznej danego schematu, w których instancje tego schematu charakteryzu-
ją się poszukiwaną wartością logiczną. Dlatego też, gdy szukamy wartości zmiennych p i q, przy
których schemat p ∨ q przybiera wartość 0, to jednoznacznie możemy określić, że są to v(p) = 0
i v(q) = 0, gdyż tylko w jednym (ostatnim) rzędzie matrycy logicznej dla alternatywy jest ona fałszywa.
Natomiast gdy szukamy wartości zmiennych p i q, przy których schemat p ∨ q przybiera wartość 1, to
okazuje się, że są trzy kombinacje takich podstawień odpowiadające trzem pierwszym rzędom matrycy
logicznej dla alternatywy, w których jest ona prawdziwa.
wiczenie 8.E
Zastosuj metod zero-jedynkow , aby odszuka warto ci zmiennych, po podstawieniu których otrzymamy (a) fa sz,
(b) prawd . Nast pnie (c) uzupe nij matryc logiczn oraz (d) skoreluj odkryte kombinacje warto ci logicznych z od-
powiednimi rz dami w matrycy logicznej. (Rozwi zania, s. 350).
(a) 0 (c) p q ~p → ~q
~ p → ~ q
1 1 ~1 → ~1 0∨0 0
(b) ~ p → ~ q 1 0 ~1 → ~0 0∨1 1
1 0 1 ~0 → ~1 1∨0 1
1 0 0 ~0 → ~0 1∨1 1
1
8.2. Badanie tautologiczno ci skrócon metod zero-jedynkow

Powiedzieliśmy, że tautologią jest taki schemat zdaniowy, który nie może mieć fałszywych instancji,
jakiekolwiek wartości przybiorą zmienne. Jeżeli tak, to uznalibyśmy, że schemat zdaniowy nie jest
schematem tautologicznym, wtedy gdy można znale ć takie wartości zmiennych zdaniowych, po
podstawieniu których otrzymalibyśmy fałsz. Gdyby się natomiast okazało, że nie ma kombinacji war-
tości zmiennych zdaniowych, po podstawieniu których otrzymalibyśmy fałsz, wówczas musielibyśmy
uznać, że schemat ten jest tautologią.
Na tej myśli oparta jest skrócona metoda zero-jedynkowa badania tautologiczności. Można ją
przedstawić w postaci następującego algorytmu:
(i) Załóż, że dany schemat zdaniowy może mieć fałszywe instancje (to znaczy, załóż że nie
jest on tautologią); innymi słowy, wpisz wartość 0 pod głównym spójnikiem.
(ii) Wnioskując wstecz, ustal, jakie wartości logiczne musiałyby przybrać zmienne zdanio-
we, aby otrzymać wartość 0.
(iii) Wyciągnij wnioski:
• Jeżeli można znale ć przynajmniej jedną kombinację takich wartości logicznych dla
zmiennych zdaniowych, to dany schemat nie jest tautologi .
• Jeżeli nie można znale ć żadnej kombinacji takich wartości logicznych dla zmien-
nych zdaniowych (a każda próba prowadzi do sprzeczności; por. porada babuni), to
dany schemat jest tautologi .
Porada babuni
Jednym z kłopotów w stosowaniu metody skróconej jest to, że
wykorzystuje się formę rozumowania znaną jako reductio ad
absurdum (omówimy ją szerzej w rozdziale 13 – możecie zaj-
rzeć tam teraz i przeczytać ramkę o dowodach nie wprost Par-
menidesa, s. 271). Sednem tej formy rozumowania jest wyka-
zanie fałszywości pewnego zdania poprzez pokazanie, że przy-
jęcie go jako założenia prowadzi do absurdu (sc. sprzeczności).
Na razie prześled cie uważnie dość proste przykłady 7 i 8.
W pierwszym nie zobaczycie sprzeczności; w drugim – już tak.
8.2.1. Prostsze przyk ady
Przyk ad 7
Zacznijmy od prostego przykładu, gdzie można znale ć takie podstawienie wartości logicznych pod
zmienne zdaniowe w badanym schemacie zdaniowym, by otrzymać fałsz. Innymi słowy, zaczynamy
od przykładu schematu nietautologicznego, np. ~p ∨ ~p.
(i) Zakładamy, że schemat ten może mieć fałszywe instan- 0

cje; nad głównym spójnikiem wpisujemy 0. ~p ∨ ~p
(ii) Następnie ustalamy, jaką wartość logiczną musiałaby
w takim razie przybrać zmienna zdaniowa p:
• alternatywa będzie fałszywa tylko wtedy, gdy oba 0 0 0
jej człony są fałszywe; ~p ∨ ~p
• zarówno pierwszy, jak i drugi człon jest negacją 01 0 01

(~p), więc będzie fałszywy tylko wtedy, gdy zda- ~p ∨ ~p
nie negowane (p) będzie prawdziwe.
Sprawdzenie: ~1 ∨ ~1, stąd 0 ∨ 0, stąd 0.

(iii) Ustaliliśmy, że jeżeli p przybiera wartość 1, to schemat ~p ∨ ~p przybiera wartość 0, a więc
ustaliśmy, że schemat ten nie jest tautologią, gdyż istnieje takie podstawienie wartości logicznych pod
zmienne zdaniowe, przy którym otrzymujemy fałsz.
Przyk ad 8
Zobaczmy teraz, co się dzieje, gdy zastosujemy metodę zero-jedynkową do schematu ~p ∨ p.

(i) Zaczynamy od założenia, że schemat ten może mieć 0
instancje fałszywe. ~p ∨ p
(ii) Następnie ustalamy, jaką wartość logiczną musiałyby

przybrać zmienne zdaniowe, żeby otrzymać fałsz:
• alternatywa będzie fałszywa tylko wtedy, gdy oba 0 0 0
jej człony są fałszywe; ~p ∨ p
• ponieważ ustaliśmy, jaką wartość logiczną (miano- 00 0 0

wicie 0) musi przybrać zmienna p, więc przenosi- ~p ∨ p
my ją wszędzie tam, gdzie zmienna ta występuje;
• przyjrzyjmy się pierwszemu członowi alternatywy: 1 sprzeczno !
aby był fałszywy, p musiałoby przybrać wartość 1, 00 0 0
co jest sprzeczne z wcześniejszym ustaleniem. ~p ∨ p
(iii) Nasza próba znalezienia takiego podstawienia wartości logicznych pod zmienną zdaniową w tym
schemacie, aby otrzymać fałsz, nie powiodła się – próbując znale ć kontrprzykład dla tautologiczności
tego schematu, doszliśmy do sprzeczności. Co to znaczy? To znaczy, że nie mo na znale ć kontrprzy-
kładu dla tautologiczności tego schematu. Dowiedliśmy tym samym, że schemat ~p ∨ p jest tautologią
(gdyż założenie, że nie jest on tautologią, prowadzi do absurdu).
Uwaga. Warto odnotować, że w kroku (ii) można było uzyskać sprzeczność, również rozumując
w następujący sposób:
• przyjrzyjmy się pierwszemu członowi alternatywy: 1 sprzeczno !
ponieważ p przybiera wartość 0, więc ~p musi 00 0 0
przybrać wartość 1, co jest sprzeczne z dotychcza- ~p ∨ p
sowymi ustaleniami.
Przyk ad 9
Zbadamy wspólnie jeszcze jeden przykład schematu p → (p ∨ r).

instancje fałszywe. p → (p ∨ r)
(ii) Następnie ustalamy, jaką wartość logiczną musiały-
by przybrać zmienne zdaniowe, żeby schemat ten był
fałszywy:
• implikacja jest fałszywa tylko wtedy, gdy jej 1 0 0
poprzednik jest prawdziwy, a następnik fałszy- p → (p ∨ r)
wy;
• ponieważ ustaliliśmy wartość logiczną zmien- 1 0 1 0
nej p, więc przenosimy ją wszędzie tam, gdzie p → (p ∨ r)
p występuje;
sprzeczno! 0
• przyjrzyjmy się następnikowi: jest on alternaty-
wą, która aby być fałszywa, musiałaby mieć 1 0 1 0 0
oba człony fałszywe (zarówno p, jak i r musia- p → (p ∨ r)
łyby być fałszywe), co jest sprzeczne z wcześ-
niejszymi ustaleniami.
(iii) Nasza próba znalezienia takiego podstawienia wartości logicznych pod zmienne zdaniowe, przy
którym otrzymujemy fałsz, doprowadziła do sprzeczności. Dowiedliśmy tym samym, że schemat
p → (p ∨ r) jest tautologią (gdyż hipoteza, że nie jest on tautologią, prowadzi do absurdu).
Porada babuni
W każdym wypadku, gdy wydaje się Wam, że dowiedliście
nietautologiczności pewnego schematu, sprawd cie, że tak
istotnie jest. Pozwoli to uniknąć błędu.
Jeżeli przy sprawdzeniu otrzymacie wartość 1 (a nie 0, jak
powinniście), to znaczy, że nie zauważyliście sprzeczności.

Stosuj c skrócon metod zero-jedynkow sprawd , które z nast puj cych schematów s tautologiami, a które nie.
Zgodnie z powy sz porad babuni dokonaj sprawdze dla schematów nietautologicznych. (Rozwi zania, s. 350).
(a) (b)
[(p → r) ∨ q] ∨ ~s [(~p ≡ r) • r] → p
(c) (d)
[(p ≡ r) • r] → p [(p → r) • r] → p
(e) (f)
[(p → r) • p] → r [(p → r) • ~r] → ~p
(g) (h)
(p → r) → (~r → ~p) (p → r) → (~p → ~r)
(i) (j)
p → p ~p → p
(k) (l)
~(p ∨ p) ~(p • p)
(m)i
[(p → r) • (r → s)] → (p → s)
(n)
{(p ∨ r) • [(p → s) • (r → s)]} → s
(o)
{(p ∨ q) • [(p → r) • (q → s)]} → (r ∨ s)
8.2.2. Trudniejsze przyk ady

W powyższych przykładach zawsze mogliśmy jednoznacznie ustalić, jakie wartości przyjmują zmienne
zdaniowe. Nie zawsze tak jednak będzie. Widzieliśmy w szczególności w §8.1.2, że gdy np. próbujemy
znale ć wartości zmiennych występujących w schematach zdań równoważnościowych, to będziemy
mogli znale ć przynajmniej dwie możliwe kombinacje podstawień. Możliwość ta wiąże się z pewną
komplikacją w zastosowaniu metody skróconej, którą ilustruje następujący przykład.
Przyk ad 10
Czy jest tautologią schemat (p • (p → q)) ≡ q?

0
(i) Załóżmy, że schemat ten może mieć fałszywe instancje. (p • (p → q)) ≡ q
(ii) Równoważność jest fałszywa w dokładnie dwóch sy- (a) 1 0 0

tuacjach: (p • (p → q)) ≡ q
(b) 0 0 1
(a)
• Zmienna q przybiera wartość 0 – wartość tę prze- (a) 1 0 0 0
nosimy wszędzie tam, gdzie zmienna ta występuje. (p • (p → q)) ≡ q
• Koniunkcja p • (p → q) będzie prawdziwa, tylko (a) 1 1 1 1 0 0 0

jeśli oba człony są prawdziwe; zmienna p musi za- (p • (p → q)) ≡ q
tem przybrać wartość 1.
• Ponieważ p przybiera wartość 1, a q – wartość 0, 0 sprzeczno !

więc implikacja p → q musi być fałszywa, co jest (a) 1 1 1 1 0 0 0
sprzeczne z wcześniejszymi ustaleniami. (p • (p → q)) ≡ q
Czy możemy wnioskować, że schemat (p • (p → q)) ≡ q jest tautologią? Nie. Nie wykazaliśmy
bowiem jeszcze, że nie mo na znale ć żadnej kombinacji podstawień pod zmienne, przy których
schemat ten miałby fałszywe instancje. Rozważyliśmy dopiero jedną z dwóch wyróżnionych wstępnie
możliwości (a). Dopiero gdy również w przypadku (b) nie udałoby się nam znale ć kontrprzykładu,
moglibyśmy wnioskować, że mamy do czynienia z tautologią. W przypadku (b) jednak można taką
kombinację wartości logicznych znale ć.
(b)
• Zmienna q przybiera wartość 1; koniunkcja p • (p → q) (p • (p → q)) ≡ q
będzie fałszywa w trzech przypadkach, więc spró- (b) 0 1 1 0 1
bujmy jakoś te przypadki ograniczyć. Skoro q przy-
biera wartość 1, to implikacja (p → q) będzie
prawdziwa.
• Koniunkcja, której drugi człon jest prawdziwy, bę- (p • (p → q)) ≡ q
dzie fałszywa, o ile jej pierwszy człon będzie fał- (b) 0 0 0 1 1 0 1
szywy; zatem p musi przybrać wartość 0.
• Sprawdzenie: (0 • (0 → 1)) ≡ 1, stąd (0) ≡ 1, stąd 0.
(iii) Nasza próba znalezienia takiego podstawienia wartości logicznych pod zmienne zdaniowe, przy
którym otrzymujemy fałsz, powiodła się ostatecznie w sytuacji (b). Dowiedliśmy tym samym, że sche-
mat (p • (p → q)) ≡ q nie jest tautologią.
Przyk ad 11
Czy jest tautologią schemat (p → r) ≡ (~p ∨ r)?

0
(i) Załóżmy, że schemat ten może mieć fałszywe instancje. (p → r) ≡ (~p ∨ r)
(ii) Równoważność jest fałszywa w dokładnie dwóch sy- (a) 1 0 0

tuacjach: (p → r) ≡ (~p ∨ r)
(b) 0 1
(a)
• zaczniemy od drugiego członu równoważności, tj. (a) 1 0 0 0 0 0
od alternatywy ~p ∨ r, która ma być fałszywa; (p → r) ≡ (~p ∨ r)
alternatywa jest bowiem fałszywa tylko wtedy, gdy
oba jej człony będą fałszywe, więc r musi przybrać
wartość 0
• implikacja, której następnik jest fałszywy, będzie (a) 0 1 0 0 00 0 0
prawdziwa tylko wówczas, gdy poprzednik jest (p → r) ≡ (~p ∨ r)
fałszywy; zatem p musi przybrać wartość 0
• skoro p przybiera wartość 0, to ~p przybiera war- 1 sprzeczno !
tość 1, co jest sprzeczne z wcześniejszymi ustale- (a) 0 1 0 0 00 0 0
niami. (p → r) ≡ (~p ∨ r)
(b)
• tym razem zaczynamy od implikacji, która jest (p → r) ≡ (~p ∨ r)
fałszywa dokładnie w jednej sytuacji, a mianowicie (b) 1 0 0 1 1 0
gdy p przybiera wartość 1, a r – wartość 0.
• skoro p przybiera wartość 1, to ~p przybiera war- (p → r) ≡ (~p ∨ r)
tość 0, ale w takim razie alternatywa (~p ∨ r), któ- (b) 1 0 0 01 1 0
rej oba człony są fałszywe, musi być fałszywa, co 0 sprzeczno !
jest sprzeczne z wcześniejszymi ustaleniami.
(iii) Nasza próba znalezienia takiego podstawienia wartości logicznych pod zmienne zdaniowe w sche-
macie (p → r) ≡ (~p ∨ r), aby otrzymać fałsz, doprowadziła do sprzeczności w obydwu możliwych sy-
tuacjach. Dowiedliśmy tym samym, że schemat ten jest tautologią.

Stosuj c skrócon metod zero-jedynkow , sprawd , które z nast puj cych schematów s tautologiami, a które nie.
Dokonaj sprawdze dla schematów nietautologicznych. (Rozwi zania, s. 350).
(a) (b)
~(p • r) ≡ (~p ∨ ~r) ~(p ∨ r) ≡ (~p • ~r)
(c) (d)
~(p → r) ≡ (p • ~r) ~(p → r) ≡ ~(p ∨ ~r)
(e) (f)
[(p → r) • (p → ~r)] → p ~(p ∨ r) ≡ (~p ∨ ~r)
(g)
~(p • r) ≡ (~p • ~r)
wiczenie 8.H „tautologie – 3” (dla ch tnych)

Stosuj c skrócon metod zero-jedynkow , dowied , e wszystkie tautologie wymienione w rozdziale 7 s tautolo-
giami.
8.2.3. Co mo na ustali metod skrócon ?

Warto zwrócić uwagę na to, że stosując skróconą metodę zero-jedynkową (dla badania tauto-
logiczności), możemy jedynie ustalić, czy dany schemat zdaniowy jest tautologią, czy nią nie jest.
Jeżeli ustalimy, że schemat ten nie jest tautologią, to nie wiemy tym samym, czy jest on kontrtautologią
czy schematem logicznie niezdeterminowanym. Jest tak dlatego, że znalezienie wartości zmiennych
zdaniowych, po podstawieniu których otrzymamy fałsz, jest jednoznaczne z odkryciem przynajmniej
jednego rzędu w matrycy logicznej, w którym instancje danego schematu są fałszywe. Nie wiemy
jednak, jak wyglądają pozostałe rzędy matrycy logicznej – czy zawierają tylko instancje fałszywe (w
którym to wypadku schemat byłby kontrtautologią), czy też nie (w którym to wypadku schemat byłby
logicznie niezdeterminowany).
Podsumowanie
Zastosowanie skróconej metody zero-jedynkowej do zbadania, czy schemat zdaniowy jest tautologią,
wiąże się z próbą znalezienia takich wartości zmiennych, które podstawione w schemacie dadzą war-
tość 0:
• schemat zdaniowy nie jest tautologi , jeżeli możliwe jest znalezienie takich wartości;
• schemat zdaniowy jest tautologi , jeżeli niemożliwe jest znalezienie takich wartości (próba
kończy się znalezieniem sprzeczności).
8.3. Badanie kontrtautologiczno ci skrócon metod zero-jedynkow

Badanie kontrtautologiczności danego schematu zdaniowego przebiega w sposób analogiczny.
Kontrtautologią jest schemat zdań wyłącznie fałszywych, tj. niemożliwe są prawdziwe instancje
schematu kontrtautologicznego. Aby się przekonać, że dany schemat nie jest kontrtautologiczny,
wystarczy znale ć wartości zmiennych, po podstawieniu których w danym schemacie otrzymamy
wartość 1. Aby się przekonać, że dany schemat jest kontrtautologiczny, próba znalezienia wartości
zmiennych, po podstawieniu których w danym schemacie otrzymamy wartość 1, musi się skończyć
niepowodzeniem.
Aby zbadać, czy dany schemat jest kontrtautologiczny, czy nie, zaczynamy od założenia, że
dany schemat zdaniowy może mieć prawdziwe instancje (to znaczy, że nie jest kontrtautologią).
Wnioskując wstecz, ustalamy, jakie wartości logiczne musiałyby mieć zmienne zdaniowe w tym
schemacie, by otrzymać prawdę. Jeżeli można znale ć przynajmniej jedną kombinację takich wartości
logicznych dla zmiennych zdaniowych, to dany schemat nie jest kontrtautologi , gdyż istnieje
przynajmniej jeden rząd matrycy logicznej, w którym instancje tego schematu są prawdziwe. Jeżeli nie
można (bez sprzeczności) znale ć żadnej kombinacji takich wartości logicznych dla zmiennych
zdaniowych, aby po podstawieniu ich w danym schemacie otrzymać wartość 1, to dany schemat jest
kontrtautologi .
Czy jest kontrtautologią schemat p • ~p?

prawdziwe instancje. p • ~p
(ii) Następnie ustalamy, jaką wartość logiczną musiałaby
w takim razie przybrać zmienna zdaniowa:
• koniunkcja będzie prawdziwa tylko wtedy, gdy 1 1 1
prawdziwe będą oba jej człony. p • ~p
• ustaliliśmy, że p przybiera wartość 1. 1 1 11

p • ~p
• jeżeli p przybiera wartość 1, to ~p przybiera 0 sprzeczno !

wartość 0, co jest sprzeczne z tym, co właśnie 1 1 11
ustaliliśmy. p • ~p
(iii) Nasza próba znalezienia takiego podstawienia wartości logicznych pod zmienne zdaniowe w sche-
macie p • ~p, by otrzymać prawdę, doprowadziła do sprzeczności. Dowiedliśmy tym samym, że sche-
mat ten jest kontrtautologią.
Podsumowanie
Zastosowanie skróconej metody zero-jedynkowej do zbadania, czy schemat zdaniowy jest kontr-
tautologią, wiąże się z próbą znalezienia takich wartości zmiennych, które w schemacie dadzą
wartość 1:
• schemat zdaniowy nie jest kontrtautologi , jeżeli możliwe jest znalezienie takich wartości;
• schemat zdaniowy jest kontrtautologi , jeżeli niemożliwe jest znalezienie takich wartości
(próba kończy się wykryciem sprzeczności).
wiczenie 8.I „kontrtautologie”

Stosuj c skrócon metod zero-jedynkow , sprawd , które z nast puj cych schematów s kontrtautologiami, a które
nie. Dokonaj sprawdze dla schematów, które nie s kontrtautologiczne. (Rozwi zania, s. 351).
(a) (b)
~[(p → q) ∨ (q → p)] (p → q) • ~(p ∨ q)
(c) (d)
(p → q) • ~(~p ∨ q) (p → q) • (p → ~q)
(e) (f) (p • ~p) ∨ ~(p • ~p)

(p ∨ ~p) • ~(p ∨ ~p)
(g) (h) (p ∨ ~q) → ~[p → (~q ∨ p)]

(p → q) • (p • ~q)
8.4. Badanie logicznego niezdeterminowania skrócon metod zero-

-jedynkow
Powiedzieliśmy, że skróconą metodę zero-jedynkową można stosować zarówno do zbadania tauto-
logiczności (ew. nietautologiczności) schematu zdaniowego, jak również do zbadania kontrtautologicz-
ności (ew. niekontrtautologiczności) schematu zdaniowego. Teoretycznie stosując tę metodę, można
stwierdzić, czy dany schemat zdaniowy jest logicznie niezdeterminowany. Takie stwierdzenie będzie
się jednak wiązało ze znalezieniem zarówno prawdziwej instancji danego schematu, jak i fałszywej
instancji tego schematu. Innymi słowy, aby dowieść, że schemat jest logicznie niezdeterminowany,
musimy wykazać zarówno, że nie jest on kontrtautologiczny (znajdując instancję prawdziwą), jak i że
nie jest on tautologiczny (znajdując instancję fałszywą).
Spróbujmy wykazać, że schemat ~p → ~q jest logicznie niezdeterminowany. Konieczne są
dwa kroki – po pierwsze musimy wykazać, że istnieje przynajmniej jeden rząd matrycy, w którym
instancje tego schematu są prawdziwe, a po drugie, że istnieje przynajmniej jeden rząd matrycy, w któ-
rym instancje tego schematu są fałszywe.
Po pierwsze, szukamy takich wartości zmiennych, aby otrzymać prawdę:
1
~p → ~q
Wiemy, że implikacja jest prawdziwa w trzech przypadkach. Rozpocznijmy od sytuacji, w której
zarówno poprzednik, jak i następnik jest prawdziwy:
1
~p → ~q
(a) 10 10
(b)
(c)
Widać wyra nie, że już pierwsza sytuacja wystarcza, by znale ć przynajmniej jeden rząd matrycy,
w którym instancje schematu badanego są prawdziwe. Znaczy to, że badany schemat zdaniowy na
pewno nie jest kontrtautologiczny. Musimy jednak pamiętać o tym, że musielibyśmy rozważyć kolejne
przypadki, gdyby nie udało się wykazać, że schemat nie jest kontrtautologiczny w tak prosty sposób.
Po drugie, szukamy takich wartości zmiennych, aby otrzymać fałsz:
0
~p → ~q
Implikacja jest fałszywa w dokładnie jednym przypadku, mianowicie, gdy poprzednik jest prawdziwy,
a następnik fałszywy. Poprzednik (~p) będzie prawdziwy, gdy zmienna p przybierze wartość 0.
Następnik (~q) będzie fałszywy, gdy zmienna q przybierze wartość 1.
10 0 01
~p → ~q
W ten sposób znale liśmy wartości zmiennych p (0) i q (1), po podstawieniu których
otrzymamy fałsz. Znale liśmy też wartości zmiennych p (0) i q (0), po podstawieniu których
otrzymamy prawdę. Sprawd my:
~0 → ~1, zatem 1 → 0, zatem 0
~0 → ~0, zatem 1 → 1, zatem 1.
Schemat ten jest więc logicznie niezdeterminowany.
Aby dowieść, że schemat zdaniowy nie jest logicznie niezdeterminowany, trzeba albo
dowieść, że jest on tautologią, albo że jest on kontrtautologią.
Stosując skróconą metodę zero-jedynkową, musimy się liczyć z tym, że bardzo często napoty-
kać będziemy sytuacje, w których nie będzie można jednoznacznie wyznaczyć wartości logicznych dla
zmiennych przy poszukiwaniu prawdy bąd fałszu. O tym, że tak jest, łatwo się przekonać, uświada-
miając sobie, na czym zasadza się możliwość jednoznacznego określenia wartości zmiennych. Otóż
wartości zmiennych, po podstawieniu których w schemacie otrzymamy np. fałsz, można będzie jedno-
znacznie wyznaczyć w takim schemacie, którego matryca logiczna zawiera tylko jeden wiersz z war-
tością 0. To znaczy, że matryca o np. 8 rzędach zawierać będzie 7 rzędów z wartością 1. A to z kolei
znaczy, że poszukując wartości zmiennych, po podstawieniu których w schemacie tym otrzymamy
prawdę, nie tylko nie będziemy mogli jednoznacznie określić tych wartości, ale będziemy musieli się
liczyć z siedmioma możliwymi sytuacjami. Jeszcze gorzej będzie w sytuacjach, gdy liczba rzędów
z wartością 0 jest zbliżona do liczby rzędów z wartością 1.
Podsumowanie
Zastosowanie skróconej metody zero-jedynkowej do zbadania, czy schemat zdaniowy jest logicznie
niezdeterminowany, wiąże się z próbą znalezienia: (a) takich wartości zmiennych, które w schemacie
dadzą wartość 1, oraz (b) takich wartości zmiennych, które w schemacie dadzą wartość 0:
• schemat zdaniowy jest logicznie niezdeterminowany, jeżeli możliwe jest znalezienie
zarówno wartości spełniających warunek (a), jak i wartości spełniających warunek (b) – żadna
z takich prób nie kończy się sprzecznością;
• schemat zdaniowy nie jest logicznie niezdeterminowany, jeżeli albo niemożliwe jest
znalezienie wartości spełniających warunek (a), albo niemożliwe jest znalezienie wartości
spełniających warunek (b) – przynajmniej jedna z takich prób kończy się sprzecznością.
wiczenie 8.J „schematy logicznie niezdeterminowane”

Stosuj c skrócon metod zero-jedynkow , sprawd , które z nast puj cych schematów s logicznie niezdetermino-
wane. Dla schematów, które nie s logicznie niezdeterminowane, okre l, czy s kontrtautologiami, czy tautologiami.
(a) (b)
~[(p → q) ∨ (q → r)] (p → r) • ~(p ∨ q)
(c) (d)
(p → q) • ~(~p ∨ q) (p → q) ∨ ~(p → ~q)
(e) (f)
(p ∨ ~p) • ~(p ∨ ~p) (p • ~p) ∨ ~(p • ~p)
(g) (h)
(~p → q) • (p • ~q) (p ∨ ~q) → ~[p → (~q ∨ p)]
8.5. Badanie logicznej równowa no ci skrócon metod zero-jedynkow

Pamiętamy, że dwa schematy zdaniowe są logicznie równoważne wówczas, gdy mają dokładnie te
same matryce logiczne, tj. nie istnieje taki rząd matrycy logicznej, w którym instancje tych schematów
różnią się wartością logiczną. Zbadanie logicznej równoważności dwóch schematów i będzie się
wiązało z założeniem, że schematy te nie są logicznie równoważne, tj. że albo (a) możliwe są takie
wartości zmiennych, które po podstawieniu w schemacie dadzą prawdę, a w schemacie – fałsz,
albo (b) możliwe są takie wartości zmiennych, które po podstawieniu w schemacie dadzą fałsz,
a w schemacie – prawdę. Schematy te okażą się logicznie równoważne tylko wtedy, gdy obydwa
podstawienia (a) i (b) okażą się niemożliwe (doprowadzą do sprzeczności).
Przyk ad 12
Wykażemy najpierw, że schemat zdaniowy ~p • ~q nie jest równoważny schematowi ~(p • q). Jeżeli
możliwe są takie wartości p i q, które albo (a) podstawione w schemacie ~p • ~q dadzą 1, a podstawio-
ne w schemacie ~(p • q) dadzą 0, albo (b) podstawione w schemacie ~p • ~q dadzą 0, a podstawione
w schemacie ~(p • q) dadzą 1, to wykażemy tym samym, że schematy te nie są logicznie równoważne.
(a) 1 0
~p • ~q ~(p • q)
(b) 0 1
Rozpocznijmy od możliwości (a). Z której strony zaczniemy? Odpowied zawsze będzie taka
sama: zaczynamy od tego schematu, który obiecuje nam szybsze dotarcie do jednoznacznego określe-
nia wartości logicznych. W tym wypadku zaczniemy od koniunkcji, która ma być prawdziwa, gdyż
będzie ona prawdziwa tylko w jednym wypadku, mianowicie, gdy prawdziwe będą oba jej człony.
Ponieważ człony koniunkcji są negacjami, więc zdania negowane muszą być fałszywe. W ten sposób
dochodzimy do określenia wartości logicznych, które muszą przybrać zmienne p i q w sytuacji (a).
Odpowiednio też przenosimy uzyskaną informację na drugi schemat:
(a) 10 1 10 0 0 0
~p • ~q ~(p • q)
Koniunkcja dwóch zdań fałszywych będzie fałszywa, a negacja fałszywej koniunkcji będzie
prawdziwa, co jest sprzeczne z naszym założeniem.
1 sprzeczno !
(a) 10 1 10 0 0 0 0
~p • ~q ~(p • q)
Dochodzimy zatem do wniosku, że ponieważ niemożliwe jest znalezienie takich wartości zmiennych p
i q, które podstawione w schemacie ~p • ~q dadzą 1, a podstawione w schemacie ~(p • q) dadzą 0,
więc nie istnieje taki rząd matrycy logicznej dla tych schematów, w którym instancje schematu ~p • ~q
byłyby prawdziwe, a instancje schematu ~(p • q) byłyby fałszywe.
Taki wniosek nie wystarcza jednak, aby stwierdzić cokolwiek na temat logicznej równoważ-
ności tych schematów. Musimy jeszcze rozważyć możliwość (b).
~p • ~q ~(p • q)
(b) 0 1
W tym wypadku mamy mniej szczęścia niż w pierwszym, gdyż czy zaczniemy ze strony lewej, czy ze
strony prawej, zawsze i tak otwierają się przed nami aż trzy możliwości. Z lewej strony – koniunkcja
może być fałszywa w trzech wypadkach. Z prawej strony – negacja jest prawdziwa w dokładnie
jednym wypadku, gdy zdanie negowane jest fałszywe, ale zdaniem negowanym jest koniunkcja, która
fałszywa będzie w dokładnie trzech wypadkach. Zacznijmy od prawej strony (choć równie dobrze
moglibyśmy zacząć od lewej):
~p • ~q ~(p • q)
(b1) 0 1 1 0 0
(b2) 0 1 0 0 1
(b3) 0 1 0 0 0
Rozważmy interpretację (b1). Przenosząc wartości przybierane przez zmienne p i q, jesteśmy w stanie
łatwo określić ich negacje: ~p przybierze wartość 0, a ~q przybierze wartość 1. Koniunkcja, której
jeden człon jest fałszywy (~p), będzie fałszywa.
~p • ~q ~(p • q)
(b1) 01 0 10 1 1 0 0
To wystarczy. Znale liśmy takie wartości zmiennych p i q (mianowicie, odpowiednio, wartoś-
ci 1 i 0), które podstawione w schemacie ~p • ~q dadzą 0, a podstawione w schemacie ~(p • q) dadzą 1.
Innymi słowy, stwierdziliśmy, że istnieje przynajmniej jeden rząd matrycy logicznej tych schematów,
w którym ich instancje różnią się wartością logiczną. To wystarcza, aby wykazać, że schematy te nie są
Przyk ad 13
Wykażmy teraz, że schemat zdaniowy ~p ∨ ~q jest logicznie równoważny schematowi ~(p • q). Aby
wykazać, że schematy te są logicznie równoważne, trzeba pokazać, że (a) nie ma takich wartości p i q,
które podstawione w schemacie ~p • ~q dadzą 1, a podstawione w schemacie ~(p • q) dadzą 0, oraz że
(b) nie ma takich wartości p i q, które podstawione w schemacie ~p • ~q dadzą 0, a podstawione
w schemacie ~(p • q) dadzą 1. Innymi słowy, musimy uzyskać sprzeczność zarówno w sytuacji (a), jak
i w sytuacji (b).
(a) 1 0
~p ∨ ~q ~(p • q)
(b) 0 1
Rozpocznijmy od możliwości (a). Z której strony zaczniemy? Z lewej strony występuje alternatywa,
która może być prawdziwa w trzech wypadkach. Spróbujmy od strony prawej. Negacja będzie fał-
szywa tylko wtedy, gdy zdanie negowane (tu: koniunkcja) będzie prawdziwe. Koniunkcja będzie praw-
dziwa, tylko jeśli oba jej człony są prawdziwe. W ten sposób dochodzimy do określenia wartości lo-
gicznych, które muszą przybrać zmienne p i q w sytuacji (a) – obie zmienne muszą przybrać wartość 1.
Przenosimy te wartości do schematu z lewej strony. Ponieważ negacja zdania prawdziwego jest fałszy-
wa, otrzymujemy alternatywę zdań fałszywych, która również jest fałszywa, co jest sprzeczne z wcześ-
niejszym założeniem. Sytuacja (a) jest zatem niemożliwa.
Rozważmy sytuację (b). Zaczynamy tym razem z lewej strony, alternatywa jest bowiem
fałszywa tylko wówczas, gdy oba jej człony są fałszywe. Oba te człony są negacjami, będą zatem
fałszywe tylko wówczas, gdy prawdziwe będą zdania negowane. W ten sposób dochodzimy do okreś-
lenia wartości logicznych, które muszą przybrać zmienne p i q w sytuacji (b) – obie zmienne muszą
przybrać wartość 1. Przenosimy te wartości do schematu z prawej strony. Koniunkcja dwóch zdań
prawdziwych jest prawdziwa. Negacja tejże prawdziwej koniunkcji musi być zatem fałszywa, a nie
prawdziwa, jak zakładaliśmy. Sytuacja (b) jest więc również niemożliwa.
Ustaliliśmy zatem, że nie istnieją takie wartości zmiennych p i q, które podstawione w sche-
macie ~p ∨ ~q dadzą 0, a podstawione w schemacie ~(p • q) dadzą 1, oraz że nie istnieją takie
wartości zmiennych p i q, które podstawione w schemacie ~p ∨ ~q dadzą 1, a podstawione w schema-
cie ~(p • q) dadzą 0. Innymi słowy, stwierdziliśmy, że nie istnieje taki rząd matrycy logicznej tych
schematów, w którym ich instancje różnią się wartością logiczną. To wystarcza, aby wykazać, że
schematy te są logicznie równoważne.
Podsumowanie
Zastosowanie skróconej metody zero-jedynkowej do zbadania, czy schematy zdaniowe i są
logicznie równoważne wiąże się z próbą znalezienia (a) takich wartości zmiennych, które w schemacie
dadzą wartość 1, a w schemacie wartość 0, oraz (b) takich wartości zmiennych, które w schemacie
dadzą wartość 0, a w schemacie wartość 1:
• schematy zdaniowe i nie s logicznie równowa ne, jeżeli możliwe jest znalezienie albo
wartości spełniających warunek (a), albo wartości spełniających warunek (b) – przynajmniej
jedna z tych prób nie kończy się znalezieniem sprzeczności;
• schematy zdaniowe i s logicznie równowa ne, jeżeli niemożliwe jest znalezienie ani
wartości spełniających warunek (a), ani wartości spełniających warunek (b) – obie próby
kończą się znalezieniem sprzeczności.
wiczenie 8.K „logiczna równowa no ”

Zastosuj skrócon metod zero-jedynkow , aby zbada , czy nast puj ce pary schematów zdaniowych s sobie
logicznie równowa ne. (Rozwi zania, s. 351).
(a) 1 0
~(p ∨ r) ~p ∨ ~r
0 1
(b) 1 0
~p • ~r ~(p ∨ r)
0 1
(c)
~(p → r) p • ~r
(d)
p ≡ q (p • q) ∨ (~p • ~q)
(e)
(p ∨ q) → p ~p → ~(p • q)
(f)
(p ∨ q) • (p ∨ r) (p • q) ∨ (p • r)
(g)
p p • (p ∨ q)
(h)
p p • (p • q)
(i)
p p ∨ (p ∨ q)
(j)
p p ∨ (p • q)
(k)
p ∨ ~p ~(q • ~q)
Podsumowanie
Skrócona metoda zero-jedynkowa jest bardzo przydatna w dochodzeniu zarówno do własności schema-
tów zdaniowych, jak i w rozstrzyganiu relacji logicznych zachodzących między schematami. Jej właś-
ciwe zastosowanie jest zawsze związane z dobrym zrozumieniem operacjonalizacji pojęć oraz z dob-
rym zrozumieniem tego, co metoda zero-jedynkowa pozwala nam zrobić. Otóż stosując metodę zero-
jedynkową, zawsze odszukujemy pewien rząd w matrycy logicznej o zadanych właściwościach (w któ-
rym instancje danego schematu są np. fałszywe). Musimy też dobrze rozumieć konsekwencje odszuka-
nia takiego rzędu (np. odnalezienie rzędu, w którym instancje danego schematu są fałszywe, świadczy
z pewnością o tym, że schemat ten nie jest tautologią). Musimy wreszcie dobrze pojmować konsek-
wencje niemożności znalezienia takiego rzędu (np. jeżeli do sprzeczności prowadzą wszelkie próby
znalezienia podstawień pod zmienne, przy których otrzymalibyśmy prawdę, to dowód na to, że mamy
do czynieniami z kontrtautologią).
Definicja Operacjonalizacja Skrócona metoda
Niemożliwe We wszystkich rzę- Jeżeli próba jest nieudana*, to

tautologia
Spróbuj znale ć rząd, gdzie in- jest tautologią.

są fałszywe dach matrycy in-
stancje badanego schematu są
instancje stancje tego sche- Jeżeli próba jest udana, to
fałszywe.
tego schematu. matu są prawdziwe. nie jest tautologią.
Niemożliwe są We wszystkich rzę- Jeżeli próba jest nieudana, to

kontrtauto-
Spróbuj znale ć rząd, gdzie in- jest kontrtautologią.

prawdziwe dach matrycy in-
logia
stancje badanego schematu są

instancje stancje tego sche- Jeżeli próba jest udana, to
prawdziwe.
tego schematu. matu są fałszywe. nie jest kontrtautologią.
Istnieje przynaj-
Jeżeli obie próby są udane,
niezdeterminowanie
mniej jeden rząd

Możliwe są za- matrycy, gdzie in- Musisz dokonać dwóch prób: to schemat jest logicznie
równo praw- stancje tego sche- (a) znalezienia rzędu, gdzie in- niezdeterminowany.
logiczne
dziwe, jak i fał- matu są prawdziwe, stancje schematu są prawdziwe,

szywe instancje oraz przynajmniej (b) znalezienia rzędu, gdzie in- Jeżeli przynajmniej jedna
tego schematu. jeden rząd, gdzie stancje schematu są fałszywe. z prób jest nieudana, to
instancje tego sche- schemat nie jest logicznie
matu są fałszywe. niezdeterminowany.
Musisz dokonać dwóch prób:
logiczna równoważność
Niemożliwe We wszystkich rzę- (a) znalezienia rzędu, gdzie in- Jeżeli obie próby są nieuda-
dwóch schematów
są różnice dach matrycy instancje schematu są prawdziwe, ne, to i s logicznie

wartości lo- stancje obu sche- a instancje schematu są fałszy- równoważne.
gicznych in- matów mają tę sa- we,
stancji tych mą wartość logicz- (a) znalezienia rzędu, gdzie in- Jeżeli przynajmniej jedna
schematów. ną: są oba fałszywe stancje schematu są fałszywe, a z tych prób jest udana, to
lub oba prawdziwe. instancje schematu są prawdzi- i nie s logicznie równo-
we. ważne.
*
Próba znalezienia rzędu jest nieudana, gdy prowadzi do sprzeczności.
Dodatkowe utrudnienie w zastosowaniu metody zero-jedynkowej stanowi fakt, że możliwe są sytuacje,

gdzie zadana wartość logiczna schematu nie określa wartości zmiennych w sposób jednoznaczny.
Może to znaczyć, ale nie musi (zależeć to będzie od tego, co chcemy badać), że trzeba będzie wtedy
rozważyć więcej niż jedną możliwość.
9. INNE ZASTOSOWANIA METODY ZERO-JEDYNKOWEJ
W rozdziale tym poznamy kolejne pojęcia logiczne, jak również ich operacjonalizacje za pomocą
matryc logicznych. Wskażemy metodę określania, czy wnioskowanie jest prawidłowe, a co się z tym
wiąże, zero-jedynkową operacjonalizację pojęcia implikacji logicznej. Poznamy pojęcie zdań wzajem-
nie niezgodnych, zdań wzajemnie dopełniających się, zdań wzajemnie sprzecznych oraz zdań logicznie
niezależnych.
Cele
Zastosowanie metody zero-jedynkowej do stwierdzania prawidłowości wnioskowania.
Zastosowanie metody zero-jedynkowej do stwierdzania, czy dany schemat zdaniowy wynika
logicznie ze zbioru schematów zdaniowych.
Zastosowanie metody zero-jedynkowej do stwierdzenia, czy dwa schematy zdaniowe są
wzajemnie niezgodne, wzajemnie dopełniające się, wzajemnie sprzeczne czy logicznie
niezależne.
9.1. Prawid owo wnioskowania

Przypomnijcie sobie, co powiedzieliśmy na temat zależności między logiczną prawidłowością
wnioskowania a prawdziwością przesłanek i wniosku w rozdziale 1 (§1.3). Powiedzieliśmy wtedy, że
jeżeli wnioskowanie jest logicznie prawidłowe, a wszystkie jego przesłanki są prawdziwe, to wniosek
musi być prawdziwy, a więc jeżeli przesłanki są prawdziwe, to niemożliwe jest, aby wniosek był
fałszywy. Prawidłowość rozumowania dotyczy wyciągania konsekwencji z tego, co nam jest dane, ale
to co nam jest dane, może się okazać fałszem. Jednocześnie jednak mimo że związek prawidłowości
z prawdą nie jest prosty, to jakiś musi być – takim minimalnym wymogiem jest, aby prawidłowe
rozumowanie zachowywało prawdę, tj. aby niemożliwe było wyciągnięcie fałszywych wniosków
z prawdziwych przesłanek. Jeżeli można wyciągnąć fałszywy wniosek z prawdziwych przesłanek, to
dowód na to, że wnioskowanie jest logicznie nieprawidłowe. Zacznijmy właśnie tu, to jest od metody
pokazywania, że wnioskowanie jest logicznie nieprawidłowe, znanej też jako metoda kontrprzykładu.
9.1.1. Metoda kontrprzyk adu

Załóżmy, że ktoś rozumuje w następujący sposób:
Jeżeli John F. Kennedy został zamordowany, to nie żyje.
(1) John F. Kennedy nie żyje.
Zatem John F. Kennedy został zamordowany.
Pomyśl przez chwilę, czy wnioskowanie to jest logicznie prawidłowe, czy nie. (Oczywiście, zarówno
przesłanki, jak i wniosek są w tym wypadku prawdziwe, ale pytanie dotyczy tego, czy wniosek wynika
logicznie z przesłanek).
W tym wypadku odpowied jest negatywna: wniosek nie wynika z przesłanek. Aby to
wykazać, moglibyśmy argumentować w ten sposób:
Oczywiście jest prawdą, że Kennedy został zamordowany, ale to, że został zamordowa-
ny, nie wynika z tego, że nie żyje. Wszakże pewni ludzie nie żyją, mimo że nie zostali
zamordowani. Nie możemy wnioskować o tym, jak zmarli, na podstawie faktu, że
zmarli.
Inne zastosowania metody zero-jedynkowej 181
Aby argumentację tę wzmocnić (a z logicznego punktu widzenia: aby udowodnić, że wnioskowanie

(1) jest logicznie nieprawidłowe), wystarczy podać przykład wnioskowania o tej samej strukturze
logicznej, gdzie przesłanki są prawdziwe, a wniosek fałszywy. Nietrudno o taki przykład:
Jeżeli Ronald Reagan został zamordowany, to nie żyje. 1
(2) Ronald Reagan nie żyje. 1
Zatem Ronald Reagan został zamordowany. 0
W ten sposób dowodzimy, że wnioskowanie (1) jest logicznie nieprawidłowe – wskazaliśmy bowiem
kontrprzykład, tj. przykład wnioskowania o tej samej formie logicznej, co wnioskowanie (1), w którym
przesłanki są prawdziwe, a wniosek fałszywy.
Ogólnie: aby wykazać, że wnioskowanie W jest logicznie nieprawidłowe, trzeba wskazać na
wnioskowanie W spełniające następujące warunki:
(a) wnioskowanie W musi mieć tę samą strukturę logiczną, co wnioskowanie W,
(b) przesłanki wnioskowania W muszą być prawdziwe, a jego wniosek fałszywy.
Wnioskowanie spełniające warunki (a)-(b) jest zwane kontrprzykładem dla logicznej prawidłowości
wnioskowania W, bąd krótko: kontrprzykładem.
Zwróćcie uwagę, że wnioskowanie (2) ma nie tylko tę samą strukturę logiczną, ale jest też
pokrewne tematycznie. Pokrewność tematyczna nie jest jednak wymogiem ścisłym – aby wykazać, że
dane wnioskowanie jest logicznie nieprawidłowe, wystarczy pokazać dowolny kontrprzykład nawet
niezwiązany tematycznie z danym. Innym kontrprzykładem dla tego wnioskowania byłby np.:
Jeżeli Katarzyna Paprzycka jest małpą, to nie jest gadem. 1
(3) Katarzyna Paprzycka nie jest gadem. 1
Zatem Katarzyna Paprzycka jest małpą. 0
Jest to bowiem wnioskowanie o tym samym schemacie logicznym, co wnioskowanie (1), a miano-
wicie:
p → ~q
~q
(i)
p
Aczkolwiek, jeżeli uda się odnale ć wnioskowanie tematycznie bliższe danemu, to tym bardziej
przekonujący będzie kontrprzykład. Należy też zwrócić uwagę, że w praktyce oczywiście często toczy-
my spory co do prawdziwości czy fałszywości zdań. Kontrprzykłady będą skuteczne, o ile znajdziemy
przesłanki i wniosek, które nie są kontrowersyjne.
Umiejętności stosowania metody kontrprzykładu trzeba się nauczyć, a jest ona bardzo
pomocna w toczeniu rozmaitych dyskusji. Opanowanie technik logicznych może w tej umiejętności
dopomóc.
wiczenie 9.B „kontrprzyk ady – 1”

Wyka , e wnioskowania poni sze s logicznie nieprawid owe, wskazuj c odpowiedni kontrprzyk ad. ( wiczenie to
mo e by trudne na tym etapie. Je eli tak jest, to spróbuj do niego wróci po zapoznaniu si z ca ym rozdzia em).
Jeżeli Asia dostanie 92 punkty z testu, to dostanie ocenę bdb.

(a) Asia dostała ocenę bdb.
Zatem Asia dostała 92 punkty z testu.
Jeżeli Asia dostanie 92 punkty z testu, to dostanie ocenę bdb.

(b) Asia nie dostała 92 punktów na teście.
Zatem Asia nie dostała oceny bdb.
Jeżeli wydatki rządowe wzrosną, to gospodarka się załamie.

(c) Jeżeli bezrobocie wzrośnie, to gospodarka się załamie.
Zatem jeżeli wydatki rządowe wzrosną, to wzrośnie bezrobocie.
wiczenie 9.A „kontrprzyk ady – 2”

Ustal, przy których podstawieniach (podanych w tabeli A) otrzymane wnioskowanie (podane w tabeli B) jest
kontrprzyk adem dla wnioskowania (1). Podaj jeszcze dwa podstawienia tego schematu wnioskowania, z których
przynajmniej jedno by oby kontrprzyk adem. (Rozwi zania, s. 352).
Tabela A. Podstawienia zmiennych p i q w przyk adach (a)-(f) w Tabeli B.

(a) p : John Lennon zosta zabity. (b) p : Brad Pitt zosta zabity. (c) p : Marilyn Monroe by a blondynk .
q : John Lennon yje. q : Brad Pitt yje. q : Marilyn Monroe by a ysa.
(d) p : John Travolta jest blondynem. (e) p : Lassie jest psem. (f) p : Lassie jest psem.
q : John Travolta jest ysy. q : Lassie jest owadem. q : Lassie jest ssakiem.
Tabela B
Czy jest to
Przes anka: p → ~q Przes anka: ~q Wniosek: p
kontrprzyk ad?
(a) Je eli John Lennon zosta zabity, to nie yje. John Lennon nie yje. John Lennon zosta zabity.
prawdziwe fa szywe prawdziwe fa szywe prawdziwe fa szywe tak nie
(b) Je eli Brad Pitt zosta zabity, to nie yje. Brad Pitt nie yje. Brad Pitt zosta zabity.
(c) Je eli Marilyn Monroe by a blondynk , to nie Marilyn Monroe nie by a ysa. Marilyn Monroe by a blondyn-
by a ysa. k .
(d) Je eli John Travolta jest blondynem, to nie John Travolta nie jest ysy. John Travolta jest blondy-
jest ysy. nem.
(e) Je eli Lassie jest psem, to nie jest owadem. Lassie nie jest owadem. Lassie jest psem.
(f) Je eli Lassie jest psem, to nie jest ssakiem. Lassie nie jest ssakiem. Lassie jest psem.
(g)
(h)

9.1.2. Logiczna nieprawid owo wnioskowa

Pojęcie logicznej prawidłowości wnioskowań jest dopełnieniem pojęcia logicznej nieprawidłowości
wnioskowań. Zacznijmy więc od pojęcia logicznej nieprawidłowości, które jest bezpośrednio oparte na
na metodzie kontrprzykładów:
Definicja wnioskowania logicznie nieprawid owego

Wnioskowanie jest logicznie nieprawidłowe zawsze i tylko wtedy, gdy właściwy schemat logiczny
tego wnioskowania jest logicznie nieprawidłowy.
Schemat logiczny wnioskowania jest logicznie nieprawidłowy zawsze i tylko wtedy, gdy istnieją takie
zdania, które podstawione pod zmienne w schemacie tego wnioskowania dadzą prawdziwe instancje
schematów wszystkich przesłanek oraz fałszywą instancję schematu wniosku.
Zastosowanie metody zero-jedynkowej

Pojęcie logicznej nieprawidłowości wnioskowań możemy zoperacjonalizować za pomocą matryc lo-
gicznych:
Operacjonalizacja definicji wnioskowania logicznie nieprawid owego
Schemat wnioskowania jest logicznie nieprawidłowy zawsze i tylko wtedy, gdy istnieje rząd
kontrprzykładów w matrycy logicznej dla tego schematu, tj. taki rząd, w którym instancje wszystkich
przesłanek są prawdziwe, a instancje wniosku fałszywe.
Przyk ad 1
Wykaż, że schemat wnioskowania
p → ~q
~q
p
jest logicznie nieprawidłowy, wskazując rząd matrycy logicznej zawierający kontrprzykłady (sprawd
odpowied z Rozwi zaniami, s. 352).
p q p→ ~q p ~q p p Czy jest to kontrprzykład?

1 1 1→ ~1 1→0 ~1 tak nie
1 0 1→ ~0 1→1 ~0 tak nie
0 1 0→ ~1 ~1 tak nie
0 0 0→ ~0 ~0 tak nie
Porada babuni
Zapisywanie matryc dla wielu schematów bywa mylące. Warto
wprowadzić pewne konwencje oddzielania tych matryc. Mat-
ryce logiczne dla przesłanek oddzielać będziemy podwójną
linią, a matrycę dla wniosku linią pogrubioną.
wiczenie 9.C „logiczna nieprawid owo ”

Wyka , e nast puj ce schematy wnioskowa s logicznie nieprawid owe. Skorzystaj z poni szych matryc. (Rozwi -
zania, s. 353-354).
(a) p→q (b) p ≡ ~q

p∨q q
p•q p
(c) p → (q → r) (d) p→q

~r q→r
~p q•r
(a)
p q p→q p p∨q p p•q Czy jest to kontrprzykład?
1 1 1 → ~1 ~1 tak nie
1 0 1 → ~0 ~0 tak nie
0 1 0 → ~1 ~1 tak nie
0 0 0 → ~0 ~0 tak nie
(b)
p q p ≡ ~q p q p Czy jest to kontrprzykład?
1 1 1 → ~1 1→0 tak nie
1 0 1 → ~0 1→1 tak nie
0 1 0 → ~1 tak nie
0 0 0 → ~0 tak nie
(c)
p q r p → (q → r) p ~r p ~p Czy jest to kontrprzykład?
1 1 1 1 → ~1 1→0 ~1 tak nie
1 1 0 1 → ~0 1→1 ~0 tak nie
1 0 1 0 → ~1 ~1 tak nie
1 0 0 0 → ~0 ~0 tak nie
0 1 1 1 → ~1 1→0 ~1 tak nie
0 1 0 1 → ~0 1→1 ~0 tak nie
0 0 1 0 → ~1 ~1 tak nie
0 0 0 0 → ~0 ~0 tak nie
(d)
p q r p→q p q→r p q•r Czy jest to kontrprzykład?
1 1 1 1 → ~1 ~1 tak nie
1 1 0 1 → ~0 ~0 tak nie
1 0 1 0 → ~1 ~1 tak nie
1 0 0 0 → ~0 ~0 tak nie
0 1 1 1 → ~1 ~1 tak nie
0 1 0 1 → ~0 ~0 tak nie
0 0 1 0 → ~1 ~1 tak nie
0 0 0 0 → ~0 ~0 tak nie
9.1.3. Logiczna prawid owo wnioskowa

Pojęcie logicznej prawidłowości wnioskowań jest dopełnieniem pojęcia logicznej nieprawidłowości
wnioskowań:
Wnioskowanie jest logicznie prawidłowe zawsze i tylko wtedy, gdy nie jest logicznie
nieprawidłowe.
Opierając się na tej myśli, możemy podać stosowne definicje i operacjonalizację:
Definicja wnioskowania logicznie prawid owego

Wnioskowanie jest logicznie prawidłowe zawsze i tylko wtedy, gdy właściwy schemat logiczny tego
wnioskowania jest logicznie prawidłowy.
Schemat logiczny wnioskowania jest logicznie prawidłowy zawsze i tylko wtedy, gdy nie istnieją takie
zdania, które podstawione pod zmienne w schemacie tego wnioskowania dadzą prawdziwe instancje
schematów wszystkich przesłanek oraz fałszywą instancję schematu wniosku.
Operacjonalizacja definicji wnioskowania logicznie prawid owego
Schemat wnioskowania jest logicznie prawidłowy zawsze i tylko wtedy, gdy nie istnieje rząd kontr-
przykładów w matrycy logicznej dla tego schematu, tj. taki rząd, w którym instancje wszystkich
przesłanek są prawdziwe, a instancje wniosku fałszywe.
Aby wykazać, że nie istnieje rząd kontrprzykładów, trzeba zbadać wszystkie rzędy matrycy logicznej.
Dopiero gdy zbadamy każdy rząd matrycy logicznej i stwierdzimy, że nie jest on rzędem
kontrprzykładów, możemy stwierdzić, że dany schemat jest schematem wnioskowań prawidłowych.
Prześled my to na przykładzie. Wykażemy, że logicznie prawidłowe jest następujące wnioskowanie:
Jeżeli LPR stworzy z Samoobroną nową partię, to nie będzie wczesnych wyborów. p → ~q
Wczesne wybory się odbyły. q
Zatem, LPR nie stworzył z Samoobroną nowej partii. ~p
p q p→ ~q p q ~p Czy jest to kontrprzykład?

1 1 1→ ~1 1→0 0 1 1 0 tak nie
1 0 1→ ~0 1→1 1 0 1 0 tak nie
0 1 0→ ~1 1 1 0 1 tak nie
0 0 0→ ~0 1 0 0 1 tak nie
Aby wykazać, że jest to schemat wnioskowań logicznie prawidłowych, musimy pokazać, że żaden
z rzędów matrycy nie jest kontrprzykładem.
• Czy rząd 1 jest kontrprzykładem? Nie, co prawda wniosek jest fałszywy, ale nie wszystkie
przesłanki są prawdziwe (instancje pierwszej przesłanki p → ~q są fałszywe).
• Czy rząd 2 jest kontrprzykładem? Nie, z identycznego powodu (tym razem instancje drugiej
przesłanki q są fałszywe).
• Czy rząd 3 jest kontrprzykładem? Nie, tym razem co prawda obie przesłanki są prawdziwe, ale
wniosek nie jest fałszywy.
• Czy rząd 4 jest kontrprzykładem? Nie, ani wniosek nie jest fałszywy, ani nie wszystkie
przesłanki są prawdziwe.
Ponieważ żaden rząd matrycy logicznej nie jest rzędem kontrprzykładów, tj. nie zawiera prawdziwych
przesłanek i fałszywego wniosku, zatem badany schemat jest logicznie prawidłowy.
Porada babuni
Najczęstszym błędem przy badaniu logicznej prawidłowości
jest szukanie rzędu, w którym wszystkie przesłanki są prawdzi-
we, a wniosek też prawdziwy. Otóż znalezienie takiego rzędu
nie jest ani warunkiem wystarczającym, ani warunkiem ko-
niecznym dla logicznej prawidłowości wnioskowania.
wiczenie 9.D „logiczna prawid owo «na sucho»”

Dane s ni ej matryce logiczne pewnych schematów wnioskowa . Stwierd , które z reprezentowanych przez te
matryce schematów s logicznie prawid owe, a które logicznie nieprawid owe. (Rozwi zania, s. 354).
(a)
Przesłanka 1 Przesłanka 2 Wniosek Czy jest to kontrprzykład?
1 1 1 1 tak nie
2 0 0 1 tak nie
3 1 1 0 tak nie
4 1 0 1 tak nie
Schemat reprezentowany przez tę matrycę logiczną jest:
logicznie prawidłowy, ponieważ nie istnieje rząd kontrprzykładów;
logicznie nieprawidłowy, ponieważ istnieje przynajmniej jeden rząd kontrprzykładów, viz. rząd: __.
(b)
1 0 1 0 tak nie
2 1 0 1 tak nie
3 1 0 0 tak nie
4 0 1 1 tak nie
(c)
Przesłanka 1 Przesłanka 2 Przesłanka 3 Wniosek Czy jest to kontrprzykład?
1 0 0 0 0 tak nie
2 1 0 0 1 tak nie
3 0 1 1 0 tak nie
4 1 0 0 1 tak nie
(d)
Przesłanka Wniosek Czy jest to kontrprzykład?
1 0 0 tak nie
2 0 1 tak nie
3 1 0 tak nie
4 1 0 tak nie
wiczenie 9.E „logiczna prawid owo – 1”

Zdecyduj, czy podane schematy wnioskowa s logicznie prawid owe, czy nie. (Rozwi zania, s. 355).
(a) ) p→q (b) ) p→q (c) ) p

~p → ~q ~q → ~p p•q
(d) ) p (e) ) p (f) ) p

p∨q p→q q→p
9.1.4. Skrócona metoda zero-jedynkowa w badaniu logicznej prawid owo ci i niepra-

wid owo ci wnioskowa
Logiczną prawidłowość i nieprawidłowość wnioskowań można też badać metodą skróconą.
Definicja Operacjonalizacja Skrócona metoda

Niemożliwe są fał- Jeżeli próba jest nieudana*,
prawidłowość
szywe instancje wnio- to wnioskowanie jest lo-

Logiczna
sku, przy praw- Nie istnieje rząd Spróbuj znale ć rząd gicznie prawidłowe.
dziwych instancjach kontrprzykładów. kontrprzykładów. Jeżeli próba jest udana, to
przesłanek tego wnioskowanie jest logicznie
schematu. nieprawidłowe.
*
Próba znalezienia rzędu jest nieudana, gdy prowadzi do sprzeczności.
Musimy spróbować znale ć rząd, będący kontrprzykładem dla logicznej prawidłowości wnioskowania,
czyli taki rząd matrycy logicznej, w którym instancje schematów wszystkich przesłanek są prawdziwe,
a instancje schematu wniosku są fałszywe. Jeżeli nasza próba uwieńczona będzie powodzeniem, to
wykażemy tym samym, że wnioskowanie jest logicznie nieprawidłowe (bo istnieje kontrprzykład).
Jeżeli nasza próba uwieńczona będzie niepowodzeniem – tj. jeżeli założenie, że istnieje kontrprzykład
doprowadzi do sprzeczności – wówczas wykażemy tym samym, że wnioskowanie jest logicznie
prawidłowe.
Prześled my to na paru przykładach.
Przyk ad 2
Dany jest następujący schemat wnioskowań.
p → ~q
~q
p
Aby stwierdzić, czy jest to schemat logicznie prawidłowy czy nie, musimy spróbować poszukać kontr-
przykładu, tj. takiej instancji wnioskowania, której przesłanki będą prawdziwe, a wniosek fałszywy:
1 1 0
p → ~ q ~ q p
Po obliczeniu okaże się, że kontrprzykład można znale ć, gdy zarówno pod p, jak i pod q, podstawimy
wartość 0. Schemat ten jest zatem logicznie nieprawidłowy.
Przyk ad 3
Rozważmy teraz drugi rozważany wyżej schemat wnioskowań:
p → ~q
q
~p
1 1 0
p → ~ q q ~ p
Próba znalezienia kontrprzykładu kończy się niepowodzeniem. Pod q podstawić musimy 1. O wartości
podstawianej pod zmienną p najłatwiej się przekonać z wniosku ~p, który ma być fałszywy, a zatem
pod p podstawić musimy wartość 1. Przy takim podstawieniu jednak okazuje się, że przesłanka
pierwsza będzie fałszywa (1 → ~1, czyli 1 → 0, czyli 0), a nie prawdziwa, jak zakładaliśmy. Innymi
słowy, nasza próba znalezienia kontrprzykładu doprowadziła do sprzeczności – wnioskujemy zatem, że
nie ma kontrprzykładu dla tego schematu wnioskowań. Schemat ten jest zatem logicznie prawidłowy.
wiczenie 9.F „logiczna prawid owo – 2”

Stosuj c skrócon metod zero-jedynkow , zbadaj, czy podane schematy wnioskowa s logicznie prawid owe, czy
nie. Aby zadanie u atwi , przes anki i wnioski zosta y oddzielone poziom kresk . (Rozwi zania, s. 355).
(a) p≡p p
(b) p→q ~p ~q
(c) p∨ q ~q p
(d) p→ q ~q ~p
(e) p → (q → r) p → ~q ~r
(f) p→q q→r p→r
(g) p→q p→r q→r
(h) p→r q→r (p ∨ q) → r
(i) p → (q → r) q → (p → s) p→s
(j) p→q (p • q) → r p → (r → s) p→s
(k) p→q r→s p∨r q∨s
(l) p≡p p→p

wiczenie 9.G „logiczna prawid owo – 3”

Zbadajcie, które z nast puj cych wnioskowa s logicznie prawid owe. Powinni cie (i) dokona symbolizacji
podanego wnioskowania, (ii) poda w a ciwy schemat wnioskowania, (iii) skontruowa matryc logiczn dla tego
schematu, (iv) zdecydowa , czy schemat jest logicznie prawid owy, czy nie, stosownie decyzj uzasadniaj c. (Roz-
wi zania, s. 355).
(a) Jeżeli Monika Olejnik ma dobre ródła, to Andrzej Lepper albo zostanie zdymisjonowany, albo
wyjdzie z koalicji. Andrzej Lepper nie wyjdzie z koalicji. Zatem Monika Olejnik nie ma dobrych
ródeł.
(b) Jeżeli Rosja wejdzie do Unii Europejskiej, to jeśli Rumunia wejdzie do Unii, to i Turcja wejdzie do
Unii. Rumunia wejdzie do Unii. Zatem jeżeli Turcja nie wejdzie do Unii, to Rosja też nie wejdzie do
Unii.
(c) Jeżeli Rosja nie wejdzie do Unii Europejskiej, to jeśli Rumunia wejdzie do Unii, to Turcja nie
wejdzie do Unii. Rumunia wejdzie do Unii. Zatem jeżeli Turcja wejdzie do Unii, to Rosja też wejdzie
do Unii.
(d) Jeżeli Polska wybuduje tarczę antyrakietową na swoim terenie, to USA będzie lepiej chronione
przed atakami rakietowymi. Jeżeli Polska wybuduje tarczę antyrakietową na swoim terenie, to stosunki
dyplomatyczne między Polską a Rosją ulegną dalszemu pogorszeniu. Zatem stosunki dyplomatyczne
między Polską a Rosją ulegną dalszemu pogorszeniu, jeśli USA będzie lepiej chronione przed atakami
rakietowymi.
(e) Jeżeli Polska wybuduje tarczę antyrakietową na swoim terenie, to USA będzie lepiej chronione
przed atakami rakietowymi, chyba że „oś państw zła” się poszerzy. Jeżeli Polska wybuduje tarczę anty-
rakietową na swoim terenie, to stosunki dyplomatyczne między Polską a Rosją ulegną dalszemu pogor-
szeniu. Zatem jeżeli Polska wybuduje tarczę antyrakietową na swoim terenie, to USA będzie lepiej
chronione przed atakami rakietowymi, ale stosunki dyplomatyczne między Polską a Rosją ulegną
dalszemu pogorszeniu.
(f) Jeżeli ludzie są całkowicie racjonalni, to albo wszystkie ludzkie działania można z góry przewi-
dzieć, albo świat jest całkowicie deterministyczny. Nie wszystkie ludzkie działania można z góry prze-
widzieć. Zatem jeżeli świat jest całkowicie deterministyczny, to ludzie nie są całkowicie racjonalni.
(g) Kowalski powinien złożyć formularz podatkowy 12A lub 12C, tylko jeżeli w zeszłym roku złożył
formularz 40B. Kowalski powinien złożyć formularz podatkowy 12A, tylko jeżeli jego całkowite
przychody wynosiły ponad 80 000,00 zł, a formularz podatkowy 12C tylko jeżeli jego całkowite
przychody nie wynosiły więcej niż 80 000,00 zł. Zatem jeżeli przychody Kowalskiego wynosiły więcej
niż 80 000,00zł, to powinien złożyć formularz 12A.
9.2. Wynikanie logiczne

Pojęcie wynika logicznego nie powinno stanowić niespodzianki, jeżeli opanowaliście pojęcie logicznej
prawidłowości wnioskowań. Jest bowiem tak, że wnioskowanie jest logicznie prawidłowe zawsze i tyl-
ko wtedy, gdy wniosek wynika logicznie z przesłanek.
Definicja wynikania logicznego
Schemat zdaniowy wynika logicznie ze zbioru schematów zdaniowych { 1, . . . , k} zawsze i tylko

wtedy, gdy nie istnieją takie zdania, które podstawione pod zmienne w schematach 1, . . . , k , da-
wałyby prawdziwe instancje schematów 1, . . . , k , a fałszywą instancję schematu .
Operacjonalizacja definicji wnioskowania logicznie prawid owego
Schemat zdaniowy wynika logicznie ze zbioru schematów zdaniowych { 1, . . . , k} zawsze i tylko

wtedy, gdy nie istnieje taki rząd w łącznej matrycy logicznej dla tych schematów, w którym instancje
1, . . . , k byłyby prawdziwe, a instancje – fałszywe.
Zatem aby wykazać, że pewien schemat zdaniowy wynika logicznie ze zbioru schematów { 1, . . . ,
k}, trzeba wykazać, że wnioskowanie:
1
...
k
jest logicznie prawidłowe.
9.3. Wzajemna niezgodno , wzajemne dope nianie, wzajemna sprzecz-

no i logiczna niezale no
9.3.1. Zdania wzajemnie niezgodne (wykluczaj ce si )

Intuicyjnie można powiedzieć, że zdania wzajemnie niezgodne (wykluczające się) to zdania, które nie
mogą być współprawdziwe. Ponownie: zdania są wzajemnie niezgodne zawsze i tylko wtedy, gdy
wzajemnie niezgodne są właściwe schematy logiczne tych zdań.
Definicja schematów wzajemnie niezgodnych

Schematy 1, . . . , k są schematami zdań wzajemnie niezgodnych zawsze i tylko wtedy, gdy nie
istnieją takie zdania, które podstawione pod zmienne w tych schematach dałyby instancje prawdziwe
wszystkich tych schematów.
Operacjonalizacja definicji schematów wzajemnie niezgodnych
Schematy 1, . . . , k są schematami zdań wzajemnie niezgodnych zawsze i tylko wtedy, gdy nie
istnieje taki rząd w łącznej matrycy logicznej dla tych schematów, w którym instancje 1, . . . , k
byłyby wszystkie prawdziwe.
Przyk ad 4
Rozważmy następujący przykład:
(1) Aldona nie zda logiki.
(2) Aldona zda logikę, choć nie zda psychologii.
Otóż o tym, że są to w istocie zdania wzajemnie się wykluczające, przekonujemy się, konstruując
matrycę logiczną dla ich właściwych schematów logicznych:
p q ~p p • ~q
1 1 0 1 • ~1 1•0 0
1 0 0 1 • ~0 1•1 1
0 1 1 0 • ~1 0
0 0 1 0 • ~0 0
Okazuje się, że nie ma rzędu w ich łącznej matrycy logicznej, w którym instancje tych schematów
byłyby jednocześnie prawdziwe. Zdania (1) i (2) są zatem zdaniami wzajemnie niezgodnymi.
Zastosowanie skróconej metody zero-jedynkowej

Aby zbadać, czy schematy są wzajemnie niezgodne, możemy też użyć skróconej metody zero-
jedynkowej. Musimy próbować szukać takich wartości zmiennych, przy których we wszystkich
badanych schematach otrzymalibyśmy wartość 1. Jeżeli nie można takich wartości znale ć, badane
schematy są wzajemnie niezgodne, a jeżeli takie wartości można znale ć, to schematy nie są
wzajemnie niezgodne.
9.3.2. Zdania wzajemnie dope niaj ce si

Zdania wzajemnie dopełniające się, to zdania, które nie mogą być współfałszywe. Ponownie: zdania
wzajemnie się dopełniają zawsze i tylko wtedy, gdy wzajemnie dopełniają się właściwe schematy
logiczne tych zdań.
Definicja schematów wzajemnie dope niaj cych si

Schematy 1, . . . , k są schematami zdań wzajemnie dopełniających się zawsze i tylko wtedy, gdy nie
istnieją takie zdania, które podstawione pod zmienne w tych schematach dałyby instancje fałszywe
wszystkich tych schematów.
Operacjonalizacja definicji schematów wzajemnie dope niaj cych si
Schematy 1, . . . , k są schematami zdań wzajemnie dopełniających się zawsze i tylko wtedy, gdy nie
istnieje taki rząd w łącznej matrycy logicznej dla tych schematów, w którym instancje 1, . . . , k
byłyby wszystkie fałszywe.
Przyk ad 5
(3) Aldona zda logikę.
(4) Jeżeli Aldona zda logikę, to zda psychologię.
Otóż para zdań (3)-(4) ma tę ciekawą cechę, że nie mogą one być współfałszywe – nie ma rzędu w ich
łącznej matrycy logicznej, w którym instancje tych schematów byłyby jednocześnie fałszywe.
p q p p→ q
1 1 1 1
1 0 1 0
0 1 0 1
0 0 0 1
Zdania (3) i (4) są zatem zdaniami wzajemnie dopełniającymi się.

Aby zbadać, czy schematy są wzajemnie dopełniające się, musimy próbować szukać takich wartości
zmiennych, przy których we wszystkich badanych schematach otrzymalibyśmy wartość 0. Jeżeli nie
można takich wartości znale ć, badane schematy są wzajemnie dopełniające się, a jeżeli takie wartości
można znale ć, to schematy nie są wzajemnie dopełniające się.
9.3.3. Zdania wzajemnie sprzeczne

Zdania wzajemnie sprzeczne to zdania, które są zarówno wzajemnie wykluczające się, jak i wzajemnie
dopełniające się.
Definicja schematów wzajemnie sprzecznych
Schematy 1, . . . , k są schematami zdań wzajemnie sprzecznych zawsze i tylko wtedy, gdy schematy
1, . . . , k są zarazem wzajemnie dopełniające się, jak i wzajemnie niezgodne.
Przyk ad 6
(5) Jeżeli Aldona zda logikę, to zda też psychologię.
(6) Aldona zda logikę, ale nie zda psychologii.
Otóż w matrycy logicznej dla pary zdań (5)-(6) zarówno nie ma rzędu, w którym instancje tych
schematów byłyby oba prawdziwe, jak i nie ma rzędu, w których instancje tych schematów byłyby
obie fałszywe:
p q p → q p • ~q
1 1 1 0
1 0 0 1
0 1 1 0
0 0 1 0
Zdania (5) i (6) są zatem zdaniami wzajemnie sprzecznymi.

Aby zbadać, czy schematy są wzajemnie sprzeczne, musimy (a) próbować szukać takich wartości
zmiennych, przy których we wszystkich badanych schematach otrzymalibyśmy wartość 0, oraz (b)
szukać takich wartości zmiennych, przy których we wszystkich badanych schematach otrzymalibyśmy
wartość 1. Jeżeli nie można znale ć ani wartości wspomnianych w (a), ani wartości wspomnianych
w (b), to badane schematy są wzajemnie sprzeczne. Jeżeli można znale ć albo wartości wspomniane
w (a), albo wartości wspomniane w (b), wówczas schematy nie są wzajemnie sprzeczne.
9.3.4. Zdania logicznie niezale ne

Zdania logicznie niezależne to zdania, które nie są ani wzajemnie wykluczające się, ani wzajemnie
dopełniające się, a przy tym żadne z tych zdań nie wynika logicznie z pozostałych.
Definicja schematów logicznie niezale nych
Schematy 1, . . . , k są schematami zdań logicznie niezależnych zawsze i tylko wtedy, gdy schematy
1, . . . , k (a) nie są wzajemnie wykluczające się, (b) nie są wzajemnie dopełniające się, (c) żaden ze
schematów nie wynika logicznie z pozostałych.
Przyk ad 7
Najprostszym przykładem zdań logicznie niezależnych są zdania proste. Rozważmy jednak następują-
cy przykład:
(7) Aldona nie zda logiki.
(8) Aldona zda logikę dokładnie wtedy, gdy Bogdan nie zda psychologii.
p q ~p p ≡ ~q
1 1 0 0
1 0 0 1
0 1 1 1
0 0 1 0
Otóż w matrycy logicznej dla schematów właściwych pary zdań (7)-(8) jest zarówno rząd, w którym
instancje tych schematów są prawdziwe (rząd 3), jak i rząd, w którym instancje tych schematów są
fałszywe (rząd 1). Nie są to więc ani zdania wzajemnie dopełniające się, ani zdania wykluczające się.
Aby się przekonać, że są to istotnie zdania logicznie niezależne, musimy też zbadać, czy ~p wynika
logicznie z p ≡ ~q oraz czy p ≡ ~q wynika logicznie z ~p.
Przypomnijmy sobie, że schemat wynika logicznie ze schematu wówczas, gdy nie ma
rzędu w ich łącznej matrycy logicznej, w którym miałoby prawdziwe instancje, a fałszywe
instancje. Musimy zatem zapytać, czy istnieje rząd, w którym ~p ma prawdziwe instancje, a p ≡ ~q
fałszywe instancje? Odpowied jest pozytywna: rząd 4 spełnia ten warunek, co wystarcza, by orzec, że
p ≡ ~q nie wynika logicznie z ~p. Zapytajmy zatem, czy istnieje rząd, w którym p ≡ ~q ma prawdziwe
instancje, a ~p fałszywe? Odpowied jest pozytywna: rząd 2 spełnia ten warunek, co wystarcza, by
orzec, że ~p nie wynika logicznie z p ≡ ~q.
Zdania (7) i (8) są zatem zdaniami logicznie niezależnymi.
wiczenie 9.H „wzajemne wykluczanie/dope nianie/sprzeczno /niezale no ”

Stwierd , które z par zda s wzajemnie niezgodne, które wzajemnie dope niaj ce si , które wzajemnie sprzeczne.
Sprawd te , czy ze zdania (1) wynika logicznie zdanie (2) oraz czy ze zdania (2) wynika logicznie zdanie (1).
Stwierd , czy zdania te s logicznie niezale ne. (Rozwi zania, s. 356-358).
(a) (1) LPR wyjdzie z koalicji.

(2) Ani LPR, ani Samoobrona nie wyjdzie z koalicji.
(b) (1) LPR wyjdzie z koalicji.
(2) Nie jest prawdą, że zarówno LPR, jak i Samoobrona wyjdą z koalicji.
(c) (1) LPR wyjdzie z koalicji.
(2) Jeżeli LPR wyjdzie z koalicji, to LPR z koalicji nie wyjdzie.
(d) (1) LPR wyjdzie z koalicji.
(2) Jeżeli LPR nie wyjdzie z koalicji, to Samoobrona wyjdzie z koalicji.
(e) (1) LPR wyjdzie z koalicji.
(2) LPR nie wyjdzie z koalicji, tylko jeśli Samoobrona nie wyjdzie z koalicji.
(f) (1) LPR wyjdzie z koalicji.
(2) LPR nie wyjdzie z koalicji, jeśli Samoobrona nie wyjdzie z koalicji.
(g) (1) LPR lub Samoobrona wyjdzie z koalicji.
(2) LPR i Samoobrona wyjdą z koalicji.
(h) (1) Albo LPR, albo Samoobrona wyjdzie z koalicji, ale nie jest prawdą, że z koalicji wyjdą obie
partie.
(2) LPR i Samoobrona wyjdą z koalicji.
(i) (1) LPR lub Samoobrona wyjdzie z koalicji.
(2) Jeżeli LPR wyjdzie z koalicji, to Samoobrona wyjdzie z koalicji.
(j) (1) LPR i Samoobrona wyjdą z koalicji.
(2) Jeżeli LPR wyjdzie z koalicji, to Samoobrona nie wyjdzie z koalicji.
(k) (1) LPR lub Samoobrona wyjdzie z koalicji.
(2) LPR nie wyjdzie z koalicji, jeśli Samoobrona nie wyjdzie z koalicji.
(l) (1) Samoobrona wyjdzie z koalicji, a jeżeli Samoobrona nie wyjdzie z koalicji, to LPR też nie
wyjdzie z koalicji.
(2) LPR wyjdzie z koalicji, i jeżeli Samoobrona wyjdzie z koalicji, to LPR też wyjdzie z koalicji.
(m) (1) Jeżeli LPR wyjdzie z koalicji, to albo Samoobrona też wyjdzie z koalicji, albo będą wczesne
wybory.
(2) LPR wyjdzie z koalicji, ale ani Samoobrona nie wyjdzie z koalicji, ani nie będzie wczesnych
wyborów.
(n) (1) Jeżeli albo LPR nie wyjdzie z koalicji albo Samoobrona nie wyjdzie z koalicji, to nie będzie
wczesnych wyborów.
(2) Nie jest prawdą ani to, że wczesne wybory odbędą się, tylko jeżeli LPR wyjdzie z koalicji,
ani to, że wczesne wybory odbędą się tylko jeżeli Samoobrona wyjdzie z koalicji.
(o) (1) LPR nie wyjdzie z koalicji, a wczesne wybory odbędą się, tylko jeżeli Samoobrona wyjdzie
z koalicji.
(2) Wczesne wybory odbędą się, jeżeli LPR nie wyjdzie z koalicji; jednakże albo LPR wyjdzie
z koalicji albo Samoobrona nie wyjdzie z koalicji.
(p) (1) Jeżeli nie będzie wczesnych wyborów, to LPR wyjdzie z koalicji.
(2) Jeżeli nie będzie wczesnych wyborów, to Samoobrona wyjdzie z koalicji.
10. DOWODZENIE I
REGU Y •WPR, •ELIM, →ELIM
aden z tematów w podstawowym kursie logiki nie jest ani tak trudny jak dowodzenie, ani tak
użyteczny jak dowodzenie w systemie dedukcji naturalnej. Jednocześnie – jak w żadnym dotąd temacie
– jesteście zdani wyłącznie na siebie i na Samouczek, a przede wszystkim na ćwiczenia w nim zawarte.
Musicie wykonać je wszystkie, w dodatku musicie je wykonywać w momencie, w którym są podane.
Nie wolno pofolgować przyzwyczajeniom z czytania innych rozdziałów – najpierw przeczytać całość,
ogarnąć ją myślowo, a potem przejść przez temat jeszcze raz. Po pierwsze, zanudzicie się, czytając
całość, a po drugie, wyda się Wam to takie proste, że sięgniecie po Samouczek tuż przed egzaminem po
to tylko, by egzamin oblać po nieprzespanej, skąpanej zimnym potem, nocy. Z dowodzeniem nie mają
kłopotów wyłącznie umysły formalne, a tych jest bardzo mało. Większość studentów o bardzo dobrej
średniej ma kłopoty z dowodzeniem. Do nauki dowodzenia należy podchodzić z pogodą ducha, z wiarą
w swoje siły – ale jednocześnie i w moje ostrzeżenia – oraz z zapałem do systematycznej pracy. Należy
ćwiczyć trochę codziennie.
Na umiejętność dowodzenia składają się dwie umiejętności:
(a) umiejętność stosowania formalnych reguł wnioskowania,
(b) umiejętność myślenia strategicznego.
Paradoksalnie ródłem trudności w nauczeniu się dowodzenia jest to, co – wydawać by się mogło –
najprostsze, a mianowicie umiejętność stosowania reguł inferencji. Komputery z łatwością bezbłędnie
stosują reguły inferencji, a z dowodzeniem mają kłopoty, bo trudniej nauczyć je myślenia strategiczne-
go. Ludzie natomiast świetnie sobie radzą z myśleniem strategicznym, trudno jest się im natomiast
zmobilizować do sztywnego stosowania reguł wnioskowania. Gdyby nie ta trudność, to można byłoby
systemy dowodzenia w dedukcji naturalnej sprzedawać tak, jak sprzedaje się gry strategiczne!
Jednym z zadań Samouczka jest pomóc Wam w opanowaniu głównie tej pierwszej
umiejętności. Dla każdej wprowadzanej reguły inferencji będziecie musieli wykonać ćwiczenia, które
pozwolą Wam wykształcić sobie „mentalny schemat” takiej reguły. Bez wykształcenia takiego
schematu nie nauczycie się dowodzić. Aby umieć przeprowadzać dowody, trzeba dosłownie widzieć
struktury logiczne i legalne (tj. dozwolone przez reguły) ruchy.
Cele
Umiejętność zastosowania reguł •Wpr, •Elim, →Elim.

Umiejętność przeprowadzania prostych dowodów z użyciem reguł •Wpr, •Elim, →Elim.
10.1. Dowodzenie jako uporz dkowane rozumowanie

Dowodzenie nie jest niczym innym niż rozumowaniem, a dowód jest zapisem kolejnych kroków
myślowych. Zobaczmy to na przykładach.
Przyk ad 1
Jeżeli Ania zda logikę, to jej chłopak Tomek zaprosi ją albo do greckiej, albo do francuskiej
restauracji. Tomek zapowiedział, że nie zaprosi jej do francuskiej restauracji, jeśli będzie
oglądała dużo TV. Jeśli Ania będzie dobrze przygotowana, to zda logikę, a będzie dobrze
przygotowana, jeśli będzie się dużo uczyć. Ania dużo się uczyła, ale też oglądała dużo TV.
Dowodzenie I 195
Czy Tomek zaprosi Anię do restauracji? A jeśli tak, to do której? Oczywiście, do greckiej. Jak do tej
odpowiedzi dochodzimy można zrekonstruować w formie «dowodopodobnej»:
(1) Jeżeli Ania zda logikę, to jej chłopak Tomek zaprosi ją albo do greckiej, albo do
francuskiej restauracji. Zał.
(2) Tomek nie zaprosi Ani do francuskiej restauracji, jeśli Ania oglądała dużo TV. Zał.
(3) Ania zda logikę, jeśli będzie dobrze przygotowana, a będzie dobrze przygotowana,
jeśli będzie się dużo uczyć. Zał.
(4) Ania dużo się uczyła, ale też oglądała dużo TV. Zał.
(5) Ania będzie dobrze przygotowana. (3), (4)
(6) Ania zda logikę. (3), (5)
(7) Tomek zaprosi Anię albo do greckiej, albo do francuskiej restauracji. (1), (6)
(8) Tomek nie zaprosi Ani do restauracji francuskiej. (2), (4)
(9) Tomek zaprosi Anię do restauracji greckiej. (7), (8)
Adnotacja ‘Zał.’ jest skrótem od ‘Założenie’ i zaznacza te zdania, które są nam dane, które –
przyjmujemy – są prawdziwe. W powyższej historyjce dane są nam cztery założenia, z których potem
kolejno wyciągamy wnioski (tzw. wnioski pośrednie: kroki (5)-(8)) aż do wniosku ostatecznego (9).
Pierwszy wniosek pośredni (5), że Ania będzie dobrze przygotowana, wyciągamy, odwołując się do
przesłanki (4), z której wynika, że Ania dużo się uczyła, oraz przesłanki (3), z której wynika, że jeżeli
Ania się dużo uczyła, to będzie dobrze przygotowana. Kolejny wniosek (6), że Ania zda logikę, wynika
z tego, że (5) Ania będzie dobrze przygotowana, oraz z tego, co wynika z przesłanki (3), a mianowicie,
że jeżeli Ania będzie dobrze przygotowana, to zda logikę. Wiemy już, że (6) Ania zda logikę oraz że
(1) jeżeli zda logikę, to jej chłopak Tomek zaprosi ją albo do greckiej, albo do francuskiej restauracji,
więc możemy wyciągnąć kolejny wniosek pośredni, a mianowicie (7), że Tomek zaprosi ją albo do
greckiej, albo do francuskiej restauracji. Skądinąd wiemy, że (8) Tomek nie zaprosi Ani do restauracji
francuskiej, ponieważ zgodnie z przesłanką (2) Tomek nie zaprosi Ani do francuskiej restauracji, jeśli
Ania oglądała dużo TV, a zgodnie z przesłanką (4) Ania oglądała dużo TV. Skoro więc wiemy, że (7)
Tomek zaprosi Anię albo do greckiej, albo do francuskiej restauracji oraz że (8) Tomek nie zaprosi Ani
do restauracji francuskiej, to wiemy w takim razie, że (9) zaprosi ją do restauracji greckiej.
Cały tok rozumowania jest «logiczny». Zastosowany przez nas wyżej zapis ma również
zastępować przeprowadzony właśnie explicite tok rozumowania. Temu właśnie służą uzasadnienia
każdego kroku, które odwołują do wierszy dowodu, z których trzeba skorzystać w przeprowadzaniu
danego kroku.
Przyk ad 2
Ujęcie rozumowania w formę «dowodopodobną» nie tylko pomaga je zrekonstruować i unaocznić, lecz
czasem pomaga nam w samym rozumowaniu. Dzieje się tak często wówczas, gdy mamy do czynienia
z tekstem powikłanym, a w szczególności niezbyt logicznie ułożonym, jak np. ten:
Tomek nie jest zainteresowany Beatą; Staś natomiast bardzo chciałby się z nią umówić. Beata
umówi się ze Stasiem albo wtedy, gdy zostanie przewodniczącym samorządu, albo gdy się
okaże, że Robert nie jest nią zainteresowany. Staś zostanie przewodniczącym samorządu, jeśli
albo Cecylia nie umówi się z nim, albo Paweł nie zostanie wybrany do samorządu. Cecylia nie
umówi się ze Stasiem, chyba że Beata zaprosi ją na imprezę. Jeśli Tomek nie jest zaintereso-
wany Beatą, to Beata nie zaprosi ani jego, ani Cecylii na imprezę.
Czy Beata umówi się ze Stasiem? Zrekonstruujmy:
(1) Tomek nie jest zainteresowany Beatą; Staś natomiast bardzo chciałby się z nią
umówić. Zał.
(2) Beata umówi się ze Stasiem albo wtedy, gdy zostanie przewodniczącym
samorządu, albo gdy się okaże, że Robert nie jest nią zainteresowany. Zał.
(3) Staś zostanie przewodniczącym samorządu, jeśli albo Cecylia nie umówi się
z nim, albo Paweł nie zostanie wybrany do samorządu. Zał.
(4) Cecylia nie umówi się ze Stasiem, chyba że Beata zaprosi ją na imprezę. Zał.
(5) Jeśli Tomek nie jest zainteresowany Beatą, to Beata nie zaprosi ani jego, ani
Cecylii na imprezę. Zał.
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
(11)
Spróbujcie samodzielnie wyprowadzić wniosek, nie zapominając o „uzasadnieniach”, tj. o zaznaczeniu,

z którego wiersza korzystaliście (por. Rozwi zania, s. 358).
Każdy krok rozumowania w dowodzie jest albo założeniem, albo jest uzasadniony jako
wniosek wynikający z wcześniejszych kroków w dowodzie. Różnica między powyższymi strukturami
«dowodopodobnymi» a dowodami formalnymi polega na tym, że w dowodach formalnych ściśle
określa się, które kroki są dozwolone za pomocą tzw. reguł wnioskowania lub inferencji. Reguły te są
regułami logicznie prawidłowego wnioskowania – ich zastosowanie gwarantuje, że nigdy nie
wyprowadzimy fałszywego wniosku z prawdziwych przesłanek. Cała trudność w dowodzeniu polega
na tym, aby się wdrożyć w konsekwentne stosowanie tych reguł.
10.2. System dedukcji naturalnej SD

Przedstawiany system dedukcji naturalnej SD pochodzi z podręcznika The Logic Book, którego
autorami są Merrie Bergmann, James Moor i Jack Nelson (New York: McGraw Hill, 1998). Jest to
jeden z systemów dedukcji naturalnej „w stylu Fitcha”, czyli opierającego się na graficznej reprezen-
tacji dowodów. Graficzna forma reprezentacji dowodów nie jest jednak oryginalnym pomysłem Fitcha.
Była to pierwsza metoda reprezentacji dowodów przyjęta przez Jaśkowskiego, który stosował nie tyle
pionowe kreski, co ramki, w które ujmowane były derywacje i subderywacje (por. ramka, s. 239).
10.2.1. Dowód w systemie SD

Dowód w systemie SD może wyglądać np. następująco (nie próbujcie go na razie „zrozumieć” –
skoncentrujcie się tylko na poszczególnych elementach):
1. (P → L) • (U → P) Zał. za o enia
wiersze 2. U•T Zał. pierwotne
dowodu
3. U •Elim 2
4. U→P •Elim 1 wnioski
po rednie
5. P →Elim 3, 4
linia za o e
6. P→L •Elim 1
linia derywacji wniosek
7. L →Elim 5, 6
numeracja formu y uzasadnienia

wierszy
Rys. 1
Dowodzenie I 197
System SD stosuje graficzny zapis dowodzenia, który bardzo ułatwia stosowanie tzw. konstrukcyjnych
reguł inferencji, które poznamy pó niej. Na razie zapis graficzny sprowadza się do dwóch elementów:
• linii dowodu (zwanej też linią dowodową lub linią derywacyjną), która jest pionową kreską
zaznaczającą tok rozumowania składający się na dany dowód – ważne jest to, aby zarówno
przesłanki (założenia pierwotne, wiersze 1-2 na rysunku 1), jak i wniosek (ostatni wiersz
dowodu, wiersz 7 na rys. 1) znajdowały się przy tej samej linii dowodu;
• linii zało eń, która jest poziomą kreską odgradzającą założenia od wniosków z nich
wyciąganych.
Zapis dowodu składa się z ciągu następujących po sobie, kolejno numerowanych wierszy. W każdym
wierszu występują trzy elementy: kolejny numer wiersza, formuła wyprowadzana w danym kroku oraz
jej uzasadnienie.
Dowodem w systemie SD jest skończony ciąg formuł (logiki zdań), w którym każda formuła
jest albo założeniem (pierwotnym lub dodatkowym), albo jest uzasadniona przez jedną z reguł
systemu SD.
Formułę mo na udowodni w systemie SD na podstawie założeń 1, 2, , k, zawsze
i tylko wtedy, gdy w systemie SD istnieje dowód o założeniach pierwotnych 1, 2, , k, a
występuje w zasięgu tych założeń (tj. przy głównej linii dowodowej).
O innych niż główna liniach dowodowych mówić będziemy w rozdziale 11. Na razie do czynienia
mamy tylko z głównymi liniami dowodowymi.
10.2.2. Pierwotne regu y inferencyjne systemu SD

W systemie SD występuje jedenaście reguł inferencji – po dwie reguły dla każdego spójnika
logicznego (reguły wprowadzania i eliminacji) oraz reguła powtarzania R:
• reguły dla koniunkcji: •Wpr, •Elim
• reguły dla implikacji: →Wpr, →Elim
• reguły dla równoważności: ≡Wpr, ≡Elim
• reguły dla alternatywy: ∨Wpr, ∨Elim
• reguły dla negacji: ~Wpr, ~Elim
• reguły reiteracji: R
Porada babuni (o regu ach systemu SD)

Wszystkie reguły systemu SD są zebrane na ostatniej kartce
książki. Możesz ją wyciąć i spoglądać na reguły w trakcie
wykonywania ćwiczeń.
10.3. Regu a •Elim (regu a opuszczania koniunkcji)
Jeżeli we wcześniejszym wierszu dowodu występuje (swobodnie) koniunkcja p • r,

to wolno do dowodu dołączyć wiersz, gdzie (swobodnie) występuje jeden z członów
tej koniunkcji.
i. p•r i. p•r
p •Elim i r •Elim i
Reguła opuszczania koniunkcji jest też nazywana regułą symplifikacji.
Intuicje
Reguła •Elim jest jedną z najbardziej intuicyjnych reguł. O jej intuicyjności można się przekonać,
przyglądając się np. jej zastosowaniu w języku naturalnym. Oceńcie, czy poniższe rozumowania są
prawidłowe:
Alicja jest piękna, ale i wredna.

Alicja jest wredna.
Zarówno teoria Freuda, jak i teoria Junga jest fałszywa.

Teoria Freuda jest fałszywa.
Oczywiście oba rozumowania są logicznie prawidłowe. To nie znaczy – przypominam – że wniosek

jest prawdziwy, lecz tylko, że wniosek nie może być fałszywy, jeżeli przesłanki są prawdziwe. Oba są
też przykładami zastosowania reguły •Elim. Zwróćcie uwagę, że pierwsze rozumowanie – o Alicji –
jest przykładem zastosowania drugiej wersji •Elim (tej z prawej strony ramki), a drugie rozumowanie –
o Freudzie – jest przykładem zastosowania pierwszej wersji reguły •Elim.
Można w prosty sposób wykazać prawidłowość rozumowania opartego na regule •Elim,
odwołując się do naszej wiedzy na temat wartości logicznych koniunkcji. Jeżeli wiemy, że koniunkcja
jest prawdziwa, to wiemy również, że dowolny jej człon jest prawdziwy.
Stosowanie regu y •Elim
Regułę •Elim można zastosować do koniunkcji zawsze i tylko na dwa sposoby – można wyprowadzić
albo jej pierwszy człon, albo jej drugi człon, np:
1. A • (B • C) Zał.
2. A •Elim 1
3. B•C •Elim 1
Nie wolno natomiast wyprowadzić„podczłonów”, tj. członów członów:
1. A • (B • C) Zał. 1. A → (B • C) Zał.
2. B •Elim 1 2. A→B •Elim 1
3. C •Elim 1 3. A→C •Elim 1
•Elim pozwala nam na wyprowadzenie członu danej koniunkcji, ale A • (B • C) ma tylko dwa człony:
A oraz (B • C) – ani B, ani C nie są zatem członami koniunkcji A • (B • C). Oczywiście zdania B i C
są członami drugiego członu tej koniunkcji. Zdania te możemy zatem wyprowadzić, lecz tylko przez
podwójne zastosowanie •Elim:
1. A • (B • C) Zał. Należy zwrócić uwagę, że kroki 3 i 4 są wynikiem zastosowania reguły
2. B•C •Elim 1 •Elim do wiersza 2, a nie do wiersza 1.
3. B •Elim 2
4. C •Elim 2
Dowodzenie I 199
10.4. Regu a •Wpr (regu a do czania koniunkcji)
Jeżeli w pewnym wcześniejszym wierszu dowodu występuje (swobodnie) zdanie p

oraz w innym wcześniejszym wierszu dowodu występuje (swobodnie) zdanie r, to
wolno do dowodu dołączyć wiersz, gdzie (swobodnie) występuje ich koniunkcja
p • r.
i. p
j. r
p•r •Wpr i, j
Intuicje
Reguła •Wpr jest również niezwykle intuicyjna – jeżeli wiemy, że dwa zdania są prawdziwe, to wiemy
również, że ich koniunkcja jest prawdziwa. O jej intuicyjności można się przekonać, przyglądając się
np. jej zastosowaniu w języku naturalnym:
Ala dostała kota.

Ala dostała psa.
Ala dostała psa i kota.
Jeśli jutro będzie padać deszcz, to pójdę do kina.

Jeśli jutro będzie padać śnieg, to pójdę na sanki.
Jeśli jutro będzie padać deszcz, to pójdę do kina, a jeśli będzie padać śnieg, to pójdę na sanki.
Reguła •Wpr z pewnością zachowuje prawdziwość przesłanek: jeżeli obie przesłanki są prawdziwe, to
ich koniunkcja musi być prawdziwa.
Stosowanie regu y •Wpr
Regułę •Wpr można zastosować do każdych dwóch swobodnie stojących zdań zawsze i tylko na dwa
sposoby:
1. A∨B Zał.
2. C Zał.
3. (A ∨ B) • C •Wpr 1, 2
4. C • (A ∨ B) •Wpr 2, 1 (lub: •Wpr 1, 2)
Uwaga. Można – choć nie jest to niezbędne – stosować konwencję rejestrowania kolejności dołączania
członów koniunkcji przez odpowiednie zapisanie w uzasadnieniu danego kroku numerów wierszy, na
których znajdują się te człony. Według tej konwencji wyrażenie kształtu ‘ •Wpr 2, 1’ znaczy tyle, co
‘reguła •Wpr uzasadnia dołączenie koniunkcji, której pierwszym członem jest zdanie z wiersza 2,
a drugim członem zdanie z wiersza 1’.
Nie wolno natomiast reguły •Wpr stosować do członów zdań:

1. A•B Zał.
2. C Zał.
3. B•C •Wpr 1,2
4. C•A •Wpr 2,1
wiczenie 10.A „•ElimWpr – 1”

Uzupe nij brakuj ce informacje. (Rozwi zania, s. 359).
(a) (b)
1. C Zał. 1. A Zał.
2. D Zał. 2. B Zał.
3. C•D Wpr 1, 2 3. A B •Wpr 1, 2
4. D•C Wpr 2, 1 4. B A •Wpr 2, 1
(c) (d)
1. C Zał. 1. A→B Zał.
2. A•B Zał. 2. C→D Zał.
3. C (A B) •Wpr 1, 2 3. (A → B) • (C → D) •Wpr 1, 2
4. (A B) C •Wpr 2, 1 4. (C → D) (A → B) •Wpr 2, 1
(e) (f)
1. ~A Zał. 1. C∨A Zał.
2. ~~B Zał. 2. ~D Zał.
3. ~A ~~B •Wpr 1, 2 3. (C ∨ A) • ~D •Wpr 1, 2
4. ~~B ~A •Wpr 2, 1 4. ~D (C ∨ A) •Wpr 2, 1
(g) (h)
1. (A → B) ∨ C Zał. 1. (A • B) • C Zał.
2. D Zał. 2. A•B Zał.
3. [(A → B) ∨ C] D •Wpr 1, 2 3. C Elim 1
4. D [(A → B) ∨ C] •Wpr 2, 1 4. A Elim 2
(i) (j)
1. ~A • C Zał. 1. (A ≡ B) • C Zał.
2. B • ~D Zał. 2. (C ≡ D) • ~A Zał.
3. ~A •Elim 1 3. C •Elim 1
4. C •Elim 1 4. A≡B •Elim 1
5. B •Elim 2 5. C≡D •Elim 2
6. ~D •Elim 2 6. ~A •Elim 2
(k) (l)
1. A → (B • C) Zał. 1. (C • A) • B Zał.
2. [(A → D) ∨ (A → C)] • B Zał. 2. [(B ≡ A) ∨ (D → A)] • C Zał.
3. B 3. C
Dowodzenie I 201
10.5. Przyk ady dowodów
Przyk ad 3
Dowied , że A • (B • C) na podstawie trzech przesłanek: A, B i C.

Zaczynamy od «przygotowania dowodu»: narysowania linii dowodowej, wpisania oraz
ponumerowania założeń, podkreślenia ich linią założeń oraz uzasadnienia jako założeń. Na boku
wpisujemy zdanie, które mamy wyprowadzić, aby zdanie to mieć cały czas na oku. Spróbujcie
samodzielnie skonstruować ten dowód w miejscu podanym niżej, a następnie zweryfikujcie, czy dobrze
wykonaliście zadanie.
1. A Zał. Dowieść: A • (B • C)
2. B Zał.
3. C Zał
W większości dowodów musimy zastosować myślenie strategiczne.
Jedną z najważniejszych strategii dowodzenia jest strategia analizy docelowej:

(a) musimy się zastanowić, jaka reguła inferencji pozwoliłaby nam na wyprowadzenie zdania
docelowego,
(b) musimy się zastanowić, jakie zdania byłyby potrzebne do zastosowania tej reguły,
(c) musimy stwierdzić, czy te zdania są nam dostępne: jeśli tak, to przechodzimy do dowodu; jeśli
nie, to musimy się zastanowić, jak je uzyskać.
Przeprowad my zatem analizę docelową.

(a) Naszym celem jest wyprowadzić zdanie A • (B • C), a więc musimy wyprowadzić pewną ko-
niunkcję. Regułą, która pozwala na wyprowadzenie koniunkcji, jest •Wpr.
(b) Aby uzasadnić wyprowadzenie koniunkcji A • (B • C) za pomocą •Wpr, musimy mieć oba jej
człony, czyli zdania A oraz B • C.
(c) Jeden z jej członów (mianowicie zdanie A) występuje swobodnie w wierszu 1, drugiego członu
(zdania (B • C)) nie mamy, więc musimy się zastanowić:
Jak uzyskać zdanie B • C? I ponownie:
(a) Zdanie B • C jest koniunkcją, więc najprawdopodobniej możemy ją uzyskać, stosując regułę
•Wpr.
(b-c) Potrzebne są oba człony koniunkcji, tj. zdanie B (które mamy w wierszu 2) oraz zdanie C (które
mamy w wierszu 3).
Możemy zatem przystąpić do dowodu – zaczynając od końca (zakreślone zostają te zdania, które są
używane do wyprowadzenia wniosku w danym kroku):
1. A Zał. ................................ Dowieść: A • (B • C)

2. B Zał.
3. C Zał
4. B • C A(( •Wpr 2, 3
A następnie:
1. A Zał. ................................ Dowieść: A • (B • C)
2. B Zał.
3. C Zał
4. B • C •Wpr 2,3
5. A • (B • C) •Wpr 1,4 c.b.d.o.
Zapis ‘c.b.d.o.’ jest skrótem od ‘co było do okazania’.
Przyk ad 4
Dowied , że (A • B) • C na podstawie jednej przesłanki: A • (B • C).

Zaczynamy od przygotowania dowodu. Spróbuj przeprowadzić go samodzielnie.
1. A • (B • C) Zał. Dowieść: (A • B) • C
Naszym celem jest wyprowadzić koniunkcję (A • B) • C. Aby uzasadnić dołączenie koniunkcji

(A • B) • C za pomocą reguły •Wpr, musimy mieć oba człony tej koniunkcji, tj. A • B oraz C. aden
z tych członów nie występuje jednak samodzielnie w naszym dowodzie.
Przyjrzyjmy się temu, co mamy. Mamy do dyspozycji jedną przesłankę, która jest koniunkcją, więc
powinniśmy zastosować regułę •Elim, aby wydobyć zawarte w niej informacje.
Porada babuni (o regule •Elim)

Jeśli dana jest koniunkcja, a musisz skorzystać z informacji
w niej zawartej, to stosuj •Elim!
W dowodzeniu warto korzystać z reguł heurystycznych, które podpowiadać nam będzie znajoma już
babunia. Należy je stosować z umiarem i rozwagą, ale w momentach, w których tracimy nadzieję na to,
że będziemy w stanie dowód przeprowadzić, warto o nich pamiętać. W naszym przypadku nie mamy
nic do stracenia, gdyż koniunkcja w wierszu 1 jest jedynym naszym założeniem – musimy zastosować
regułę •Elim i zobaczymy, co będzie dalej.
1. A • (B • C) Zał. ................................ Dowieść: (A • B) • C

2. A •Elim 1
3. B•C •Elim 1
Naszymi celami pośrednimi jest otrzymanie A • B oraz C. Już teraz widzimy, że dotychczasowe kroki
nie wystarczą. C możemy uzyskać z wiersza 3 przez zastosowanie reguły •Elim raz jeszcze:

2. A •Elim 1
3. B•C •Elim 1
4. C •Elim 3
Natomiast aby uzyskać A • B, będziemy musieli użyć reguły •Wpr, a do tego potrzebujemy obu swo-
bodnie stojących członów tej koniunkcji, tj. A oraz B. Zdanie A występuje już swobodnie w wierszu 2.
Natomiast zdanie B możemy wyprowadzić z wiersza 3:

2. A •Elim 1
3. B•C •Elim 1
4. C •Elim 3
5. B •Elim 3
W ten sposób koniunkcja z wiersza 1 została rozłożona na zdania atomowe, które możemy złożyć, tak
aby uzyskać koniunkcję docelową. Zaczynamy od dołączenia pierwszego członu koniunkcji docelowej
A • B:
Dowodzenie I 203

2. A •Elim 1
3. B•C •Elim 1
4. C •Elim 3
5. B •Elim 3
6. A•B •Wpr 2, 5
A następnie wyprowadzamy już wniosek ostateczny – mamy obydwa jego człony: zdanie A • B
występuje swobodnie w wierszu 6, a zdanie C występuje swobodnie w wierszu 4:

2. A •Elim 1
3. B•C •Elim 1
4. C •Elim 3
5. B •Elim 3
6. A•B •Wpr 2, 5
7. (A • B) • C •Wpr 6, 4 c.b.d.o
Przyk ad 5
Dowied , że G • [(A → B) → A] na podstawie dwóch przesłanek: [(A → B) → A] oraz G • H.

Głównym celem bieżącego przykładu jest przekonanie Was, że nie wolno się dać zastraszyć
symbolom.
1. (A → B) → A Zał. Dowieść: G • [(A → B) → A]

2. G•H Zał
Zaczynamy, jak zwykle od analizy docelowej. Naszym celem jest wyprowadzenie koniunkcji
[(A → B) → A] • G, którą moglibyśmy uzyskać przez zastosowanie reguły •Wpr. Potrzebne do tego
byłyby oba jej człony, tj. G oraz (A → B) → A. Zdanie G możemy łatwo wyprowadzić z wiersza 2.
Natomiast zdanie (A → B) → A występuje już swobodnie w wierszu 1! Uzupełnijcie brakujące kroki
w powyższym dowodzie (por. Rozwi zania, s. 358).
Czy wiesz, e
Według teorii filozoficznych wywodzących się od amerykańskiego filozofa Wilfrida Sellarsa

(1912-1989) umiejętność opanowania związków logicznych, w jakie wchodzą nasze myśli, jest
warunkiem koniecznym myślenia.
Możemy sobie wyobrazić papugę, która wypowiada zdanie ‘Jabłko jest czerwone’ zawsze
i tylko wtedy, gdy pokazujemy jej czerwone jabłko. Otóż w ujęciu Sellarsa nie możemy papudze
przypisać przekonania, że jabłko jest czerwone, dopóki nie będzie ona w stanie właściwie
rozpoznać związków logicznych, w jakie to przekonanie wchodzi. Papuga taka musiałaby umieć
wyciągnąć m.in. wnioski, że pewne owoce są czerwone, że jabłka mają kolor itd.
Ujęcie Sellarsa pokazuje też, że umiejętność wyprowadzania wniosków jest kluczowa dla
rozwoju sztucznej inteligencji. Rozwój systemów dowodzenia, a także rozmaitych logik bliżej od-
zwierciedlających nasze formy wnioskowania, jest jednym z ważniejszych zagadnień badawczych
w tej dziedzinie.
wiczenie 10.B „•ElimWpr – 2”

W nast puj cych dowodach brakuje dok adnie jednego kroku, aby dowie wniosku znajduj cego si w ostatnim
wierszu. Nale y uzupe ni brakuj cy krok, uzasadni go oraz uzasadni krok ostatni. (Rozwi zania, s. 360).
(a) (b)
1. C•A Zał. 1. C Zał.
2. B Zał. 2. B Zał.
3. A Elim 3. B•C Wpr 1, 2
4. A•B Wpr 2 4. (B • C) • B Wpr 3, 2
(c) (d)
1. C∨D Zał. 1. ~C Zał.
2. B Zał. 2. ~D Zał.
3. B • (C ∨ D) Wpr 1, 2 3. ~C ~D Wpr 1
4. [B • (C ∨ D)] • B Wpr 3, 2 4. (~C • ~D) • ~C Wpr 3
(e) (f)
1. C Zał. 1. C • ~D Zał.
2. A•B Zał. 2. A→B Zał.
3. A Elim 2 3. ~D Elim 1
4. A•C Wpr 1, 3 4. ~D • (A → B) Wpr 2, 3
wiczenie 10.C „•ElimWpr – 3”

W nast puj cych dowodach brakuje dok adnie dwóch kroków, aby dowie wniosku znajduj cego si w ostatnim
(a) (b)
1. A•B Zał. 1. (A • B) • C Zał.
2. C•D Zał. 2. D Zał.
3. A Elim 1 3. A B Elim 1
4. D Elim 2 4. A Elim 2
5. A•D Wpr 3,4 5. A•D Wpr 4,2
(c) (d)
1. ~C • ~D Zał. 1. C • ~A Zał.
2. A→B Zał. 2. D Zał.
3. ~D Elim 1 3. ~A Elim 1
4. ~D (A → B) Wpr 2 4. C Elim 1
5. [~D • (A → B)] • ~D Wpr4, 5. ~A • C Wpr 3,4
(e) (f)
1. (A • B) • (C • D) Zał. 1. A Zał.
2. ~G Zał. 2. B Zał.
3. A B Elim 1 3. A B Wpr 1
4. B Elim 3 4. B A Wpr 2
5. ~G • B Wpr 2,4 5. (A • B) • (B • A) Wpr 3
Dowodzenie I 205
wiczenie 10.D „dowody – 1”

Skonstruuj następujące dowody. (Rozwi zania, s. 361).
(a) Dowied : (A • C) • [C • (C • A)] (b) Dowied : (B • C) • (A ≡D)
1. A Zał. 1. (A • B) • ~C Zał
2. C Zał. 2. (C • D) • (A≡D) Zał.
3. A C Wpr 1, 2 3. A B Elim. 1
4. C A Wpr 2, 1 4. B Elim. 3
5. C (C A) Wpr 2,4 5. C D Elim 2
6. (A C) [C (C A)] Wpr 3,5 6. C Elim 5
7. B C Wpr 4,6
8. A≡D Elim 2
9 (B C) (A ≡D) Wpr 7,8
(c) Dowied : [C • (D • (B • A))] • C (d) Dowied : [C • (A • C)] • [(C • A) • C]
1. A•B Zał. 1. C•A Zał

2. C•D Zał. 3. A B Elim. 1
3. A C Wpr 1, 2 4. B Elim. 3
4. C A Wpr 2, 1 5. C D Elim 2
5. C (C A) Wpr 2,4 6. C Elim 5
6. (A C) [C (C A)] Wpr 3,5 7. B C Wpr 4,6
8. A≡D Elim 2
9 (B C) (A ≡D) Wpr 7,8
10.6. Regu a →Elim (regu a opuszczania implikacji)
Jeżeli w pewnym wcześniejszym wierszu dowodu występuje (swobodnie) impli-

kacja p → r oraz w innym wcześniejszym wierszu dowodu występuje (swobodnie)
jej poprzednik p, to wolno do dowodu dołączyć wiersz, gdzie (swobodnie) występu-
je jej następnik r.
i. p→r
j. p
r →Elim i, j
Reguła opuszczania implikacji jest też nazywana regułą odrywania, a jej tradycyjna nazwa to modus
ponendo ponens.
Intuicje
Reguła →Elim jest chyba najsławniejszą z reguł inferencji. Jako jedyna zresztą jest stosowana również
w systemach aksjomatycznych, które wprowadzają minimalną ilość reguł wnioskowania. Reguła ta
niewątpliwie zachowuje prawdziwość przesłanek – jeżeli implikacja o prawdziwym poprzedniku sama
jest prawdziwa, to jej następnik musi być prawdziwy.
O intuicyjności reguły →Elim nie trzeba nikogo przekonywać. Wpiszcie wnioski w następują-
cych rozumowaniach, a przekonacie się sami:
Jeśli wreszcie zdam maturę, to Zuzia przestanie się mnie wstydzić.

No i zdałem maturę!
Jeżeli się rozpada, to Ala nie pójdzie ani na spacer z psem, ani do kina.
Niestety, rozpadało się.
Stosowanie regu y →Elim
Regułę →Elim stosować można tylko w jeden sposób:

1. ~A → (B • C) Zał.
2. ~A Zał.
3. B•C →Elim 1,2
Nie wolno reguły →Elim stosować do członów zdań:
1. A→B Zał. 1. (A → B) ≡ D Zał.

2. A∨B Zał. 2. A Zał.
3. B →Elim 1,2 3. B →Elim 1,2
wiczenie 10.E „→Elim – 1”

Czy znajdziecie b d w nast puj cym dowodzie? Skre lcie nieprawid owy krok. (Rozwi zania, s. 361).
1. A→B Zał.
2. A →Elim 1
3. B →Elim 1,2
Dowodzenie I 207
wiczenie 10.F „→Elim – 2”

Uzupe nij brakuj ce informacje. (Rozwi zania, s. 362-363).
(a) (b)
1. C→D Zał. 1. ~A → D Zał.
2. C Zał. 2. ~A Zał.
3. D →Elim 1, 2 3. D →Elim 1, 2
(c) (d)
1. B → ~D Zał. 1. (C ∨ A) → B Zał.
2. B Zał. 2. C∨A Zał.
3. ~D →Elim 1, 2 3. B →Elim 1, 2
(e) (f)
1. A → (D • B) Zał. 1. M → ~~N Zał.
2. A Zał. 2. M Zał.
3. D B →Elim 1, 2 3. ~~N →Elim 1, 2
(g) (h)
1. C→D Zał. 1. ~C Zał
2. C Zał. 2. ~C → (A B) Zał.
3. D →Elim 1, 2 3. A•B →Elim 1, 2
(i) (j)
1. (A → B) → (C → D) Zał 1. A→B Zał
2. A→B Zał. 2. (A → B) → (A ∨ B) Zał.
3. C→D →Elim 1, 2 3. A∨B →Elim 1, 2
(k) (l)
1. ~A → ~C Zał 1. ~D Zał.
2. ~A → D Zał. 2. (~D → A) • C Zał.
3. ~A Zał. 3. ~D → A Zał.
4. ~C →Elim 1, 3 4. A →Elim 1,3
(m) (n)
1. A → (A → B) Zał 1. A→B Zał
2. A Zał. 2. A∨C Zał.
3. [A → (A → B)] → B Zał. 3. A Zał.
4. B →Elim 1, 3 4. B →Elim 1, 3
(o) (p)
1. ~D → ~C Zał 1. ~(D • A) Zał.
2. A≡C Zał. 2. (~D → A) → C Zał.
3. ~D Zał. 3. ~(D A) → ~C Zał.
4. ~C →Elim 1, 3 4. ~C →Elim 1,3
(q) (r)
1. A→B Zał 1. (A → B) → C Zał
2. B→C Zał. 2. ~(B ∨ C) Zał.
3. A Zał. 3. A→B Zał.
4. B →Elim 1, 3 4. C →Elim 1, 3
(s) (t)
1. ~A → ~C Zał 1. ~A → ~C Zał
2. A → (D → (A → C)) Zał. 2. A ∨ ~D Zał.
3. A Zał. 3. (A ∨ ~D) → (~D • ~B) Zał.
4. D → (A → C) →Elim 2,3 4. ~D • ~B →Elim 2,3
10.7. Regu y inferencji stosuj si tylko do swobodnie stoj cych zda

Podkreślaliśmy już niejednokrotnie, że reguły inferencji stosują się tylko do swobodnie występujących
zdań. Warto jednak tę zasadę uzasadnić. Rozważmy następującą błędną próbę zastosowania reguły
→Elim:
1. A→B Zał.
2. A∨C Zał.
3. B →Elim 1, 2
Zwróćmy uwagę, że co prawda poprzednik implikacji A → B, tj. zdanie A, występuje w przesłance 2,

ale nie występuje w niej swobodnie!
Aby się przekonać o błędności takiego rozumowania, przyjmijmy, że stałe A, B, i C zastępują
następujące zdania:
A: Jesteście mi winni 1,5 mln zł.
B: Powinniście mi dać przynajmniej 1,5 mln zł.
C: Korzystacie z Samouczka.
Rozpisując, otrzymujemy następujące – ewidentnie błędne (a szkoda ) – rozumowanie:
Jeżeli jesteście mi winni 1,5 mln zł, to powinniście mi dać przynajmniej 1,5 mln zł. 1
Albo jesteście mi winni 1,5 mln zł, albo korzystacie z Samouczka. 1
Powinniście mi dać przynajmniej 1,5 mln zł. 0
Przesłanka pierwsza jest prawdziwa – gdybyście byli mi winni 1,5 mln zł, to słuszne byłoby
oczekiwanie, żebyście swój dług spłacili. Druga przesłanka jest również prawdziwa – przecież zdanie
‘Albo jesteście mi winni 1,5 mln zł, albo korzystacie z Samouczka’ jest prawdziwe, gdyż prawdziwy
jest jego drugi człon – a przecież dla prawdziwości alternatywy wystarcza prawdziwość jednego jej
członu. Z rozdziału 1 powinniście pamiętać, że w sytuacji gdy wszystkie przesłanki są prawdziwe, a ro-
zumowanie prawidłowe, wniosek musi być prawdziwy. Wniosek jest jednak fałszywy, a to znaczy, że
wnioskowanie nie jest prawidłowe, gdyż z prawdziwych przesłanek prowadzi do fałszywego wniosku.
Jest to więc przykład wnioskowania, gdzie wyra nie widać, iż pogwałcenie zasady o zastoso-
waniu reguł inferencji wyłącznie do zdań swobodnie stojących prowadziłoby do tego, iż można byłoby
dowieść „prawidłowości” błędnych wnioskowań. To wystarcza, aby chcieć stosować reguły inferencji
tylko do zdań swobodnie stojących.
Regu y inferencji stosuj si tylko do swobodnie wyst puj cych zda

(nie do komponentów tych zda ).
Dowodzenie I 209
wiczenie 10.G „zdania swobodnie stoj ce”

Uwa nie przyjrzyj si nast puj cym zastosowaniom wprowadzonych regu inferencji. Uzasadnij kroki prawid owe,
skre l nieprawid owe. (Rozwi zania, s. 363-364).
(a) (b)
1. (C ∨ A) → D Zał. 1. C ∨ (A → D) Zał.
2. C∨A Zał. 2. A Zał.
3. D →Elim 1, 2 3. D XXX
(c) (d)
1. C→D Zał. 1. A→D Zał.
2. C•A Zał. 2. A→B Zał.
3. D XXXX 3. B XXXX
(e) (f)
1. ~C Zał. 1. (B → C) • D Zał.
2. ~C → D Zał. 2. B Zał.
3. D →Elim 1, 2 3. C XXXX
(g) (h)
1. B→C Zał. 1. A→D Zał.
2. A • (B • C) Zał. 2. A→B Zał.
3. A Elim 2 3. B XXXX
4. C XXXX 4. B•D XXXX
(i) (j)
1. (A • B) • C Zał. 1. A→B Zał.
2. C→D Zał. 2. C•A Zał.
3. A XXXX 3. A Elim 2
4. B XXXX 4. B →Elim 1, 3
(k) (l)
1. A→D Zał. 1. (A • C) • C Zał.
2. A XXXX 2. C Elim 1
(m) (n)
1. (A • B) ∨ C Zał. 1. ~C • B Zał.
2. C→D Zał. 2. ~C → D Zał.
3. A XXXX 3. ~C Elim 1
4. B∨C XXXX 4. B Elim 1
(o) (p)
1. ~(A • B) Zał. 1. ~~C • ~~A Zał.
2. ~A → (D • C) Zał. 2. C → (D ∨ B) Zał.
3. ~A XXXX 3. ~~C Elim 1
4. D•C XXXX 4. D∨B XXXX
(q) (r)
1. (A • B) ∨ [D → (A → C)] Zał. 1. (A • B) ∨ [D → (A → C)] Zał.
2. D Zał. 2. (A • B) ∨ D Zał.
3. A→C XXXX 3. A→C XXXX
4. A XXXX 4. C XXXX
10.8. Dalsze przyk ady dowodów

Każdy z następujących dowodów spróbujcie skonstruować samodzielnie. W razie wątpliwości możecie
podejrzeć komentarze i dalej próbować samodzielnie. Tym razem poszczególne kroki będziecie musieli
i tak samodzielnie wpisać, choć w komentarzach z łatwością je odnajdziecie. Pełne dowody znajdują
się w Rozwi zaniach (s. 358-359).
Przyk ad 6
1. A→B Zał. Dowieść: B • C
2. A•C Zał.
Z danych przesłanek nie uzyskamy B • C inaczej niż przez zastosowanie reguły •Wpr. Potrzebujemy
obu członów tej koniunkcji, tj. B oraz C, ale żaden z nich nie występuje w dowodzie swobodnie, choć
zdanie C jesteśmy w stanie wyprowadzić z wiersza 2, stosując regułę •Elim.
3. C •Elim 2
Kluczową sprawą jest pytanie, jak uzyskać pierwszy człon wniosku, czyli zdanie B? Jedynym
miejscem, gdzie występuje zdanie B, jest przesłanka 1, która jest implikacją. Zdanie B jest następni-
kiem tej implikacji, a ponieważ znamy regułę pozwalającą właśnie na wyprowadzenie następnika, tj.
regułę →Elim, więc właśnie tę regułę zastosujemy. Aby jednak zastosować regułę →Elim, potrzebny
jest nam również poprzednik implikacji z wiersza 1, tj. zdanie A. Mamy co prawda zdanie A w przes-
łance 2, lecz nie występuje ono tam swobodnie! Możemy jednak sprawić, aby zdanie A występowało
swobodnie w kolejnym wierszu, wyprowadzając je z wiersza 2 za pomocą reguły •Elim:
4. A •Elim 2
Teraz mamy swobodnie stojącą implikację A → B (w wierszu 1) oraz swobodnie stojący jej poprzed-
nik A (w wierszu 4), więc możemy zastosować regułę →Elim:
5. B →Elim 1, 4
Kolejny krok to już tylko złożenie swobodnie występującego w wierszu 5 zdania B oraz swobodnie
występującego w wierszu 3 zdania C za pomocą reguły •Wpr, aby uzyskać wniosek:
6. B•C •Wpr 5, 3 c.b.d.o.

Dowodzenie I 211
Przyk ad 7
1. A→B Zał. Dowieść: C
2. (B → C) • A Zał.
Zdanie C występuje jako następnik implikacji będącej członem koniunkcji w przesłance 2. Ponieważ
wiemy, że reguły inferencji stosują się tylko do swobodnie stojących zdań, a nie do ich komponentów,
więc aby w ogóle zacząć myśleć o tym, jak wydobyć C, musimy zrobić to, co głosi porada babuni o re-
gule •Elim – wyprowadzić informację zawartą w koniunkcji z wiersza 2:
3. B→C •Elim 2
4. A •Elim 2
Teraz możemy przystąpić do analizy docelowej. Ponieważ zdanie C jest następnikiem implikacji
B → C występującej swobodnie w wierszu 3, będziemy je mogli wyprowadzić, stosując regułę →Elim
pod warunkiem, że będziemy mieli swobodnie stojący poprzednik tej implikacji, tj. zdanie B, którego
jednak nie mamy.
Jak zatem wyprowadzić zdanie B? Zdanie B występuje np. w wierszu 3. Jest ono
poprzednikiem implikacji w tym wierszu się znajdującej, ale ponieważ nie istnieje reguła pozwalająca
wyprowadzić poprzednik implikacji, więc nie możemy wyprowadzić zdania B z wiersza 3. Zdanie B
jest również następnikiem implikacji A → B występującej swobodnie w wierszu 1, więc moglibyśmy
uzyskać zdanie B, stosując regułę →Elim, jeśli mielibyśmy swobodnie stojący poprzednik tej impli-
kacji, tj. zdanie A, który istotnie występuje swobodnie w wierszu 4. Zatem:
5. B →Elim 1, 4
Ponieważ mamy już swobodnie występujące w wierszu 5 zdanie B oraz swobodnie występującą
w wierszu 3 implikację B → C, więc możemy zastosować regułę →Elim raz jeszcze uzyskując wnio-
sek:
6. C →Elim 3, 5 c.b.d.o.
Przyk ad 8
1. A•D Zał. Dowieść: C
2. (B → C) • (A → B) Zał.
Zdanie C występuje jako głęboki komponent koniunkcji w wierszu 2 – zdanie to jest następnikiem
implikacji będącej członem tej koniunkcji. Musimy więc najpierw zastosować regułę •Elim, aby móc
w ogóle myśleć o stosowaniu dalszych reguł:
3. B→C •Elim 2
4. A→B •Elim 2
Zdanie C jest następnikiem implikacji występującej swobodnie w wierszu 3 – będziemy mogli je

wyprowadzić, jeżeli wyprowadzimy zdanie B. Zdanie B jest następnikiem implikacji występującej
swobodnie w wierszu 4 – będziemy mogli je wyprowadzić, jeżeli wyprowadzimy zdanie A. Zdanie A
jest członem koniunkcji w wierszu 1, więc możemy je łatwo wyprowadzić za pomocą reguły •Elim:
5. A •Elim 1
Teraz pozostaje już tylko dalsze wykonanie obmyślanej strategii:
6. B →Elim 4, 5
7. C →Elim 3, 6
Porada babuni (o zapisie strategii)

W trakcie dokonywania analizy docelowej warto na osobnej
kartce papieru – albo z boku – zapisać sobie kolejne etapy,
które są potrzebne do uzyskania wniosku. W miarę jak docho-
dzicie do podcelów, należy je wykreślać, aż dotrzecie do celu.
W skomplikowanych dowodach można się pogubić w tym, dla-
czego coś się planowało zrobić.
Dowodzenie I 213
wiczenie 10.H „→Elim – 3”

(a) (b)
1. (B → A) • C Zał. 1. (C → B) • A Zał.
2. B Zał. 2. C Zał.
3. Elim 1 3. Elim 1
4. A →Elim 2,3 4. B →Elim 2,3
(c) (d)
1. B→C Zał. 1. B → ~C Zał.
2. A→B Zał. 2. ~A → B Zał.
3. A Zał. 3. ~A Zał.
4. →Elim 2,3 4. →Elim 2,3
5. C →Elim 1,4 5. ~C →Elim 1,4
(e) (f)
1. ~A → ~B Zał. 1. A → (B ∨ D) Zał.
2. ~B → ~C Zał. 2. (B ∨ D) → C Zał.
3. ~A Zał. 3. A Zał.
4. ~B →Elim 1,3 4. →Elim 1,3
5. ~C →Elim 2,4 5. C →Elim 2,4
(g) (h)
1. (A • B) → C Zał 1. (D ∨ A) → ~C Zał
2. A Zał. 2. (~D • A) → (D ∨ A) Zał.
3. B Zał. 3. ~D • A Zał.
4. A B Wpr. 2, 3 4. D∨A →Elim 2, 3
5. C →Elim 1, 4 5. ~C →Elim 1, 4
(i) (j)
1. (C • A) → D Zał. 1. (A → B) → C Zał
2. B • (C • A) Zał. 2. (A → B) • D Zał.
3. C A Elim 2 3. A→B Elim. 2
4. D →Elim 1, 3 4. C →Elim 1,3
(k) (l)
1. A → [(B → C) → D] Zał 1. (A → B) → (A → C) Zał.
3. B→C Zał. 3. A Zał.
4. (B → C) → D →Elim. 1, 2 4. A→C →Elim 1,2
5. D →Elim. 3, 4 5. C →Elim 3,4
wiczenie 10.I „→Elim – 4”

wierszu. Nale y uzupe ni brakuj ce kroki, uzasadni je oraz uzasadni krok ostatni. (Rozwi zania, s. 365).
(a) (b)
1. (A → B) • C Zał. 1. A→B Zał.
2. C•A Zał. 2. C • (A • D) Zał.
3. A→B Elim 1 3. A D Elim 2
4. A Elim 2 4. A Elim 3
5. B →Elim 3,4 5. B →Elim 1,4
(c) (d)
1. B→C Zał. 1. B→C Zał.
2. C→D Zał. 2. A→B Zał.
3. A•B Zał. 3. A Zał.
4. B Elim 3 4. B →Elim 2,3
5. C →Elim 1,4 5. C →Elim 1,4
6. D →Elim 2,5 6. B•C Wpr 4,5
(e) (f)
1. C→A Zał. 1. (~A • ~B) → (~B → C) Zał.
2. (A → C) • C Zał. 2. ~B Zał.
3. A→B Zał. 3. ~A Zał.
4. C Elim 2 4. ~A ~B Wpr 3,2
5. A →Elim 1,4 5. ~B → C →Elim 1,4
6. B →Elim 3,5 6. C →Elim 2,5
(g) (h)
1. A → [A → (A → C)] Zał. 1. (A • B) → (C • D) Zał
2. A Zał. 2. (A • B) • G Zał.
3. A → (A →C) →Elim 1, 2 3. A B Elim 2
4. A→C →Elim 2,3 4. C D →Elim. 1, 3
5. C →Elim 2,4 5. D Elim. 4
(i) (j)
1. (K → L) → (K → M) Zał. 1. K → [(L → M) → N] Zał
2. K→L Zał. 2. K Zał.
3. K Zał. 3. L→M Zał.
4. K→M →Elim 1,2 4. (L → M) → N →Elim. 1, 2
5. M →Elim 3,4 5. N →Elim. 3, 4
6. K•M Wpr 3, 5 6. (L → M) • N Wpr. 3, 5
Dowodzenie I 215
wiczenie 10.J „dowody – 2”

Skonstruuj następujące dowody. (Rozwi zania, s. 366-367).
(a) Dowied : C (b) Dowied : A

1. A → (B → C) Zał. 1. (~C → B) → (B → A) Zał.
2. A→B Zał. 2. ~C Zał.
3. A Zał. 3. ~C → B Zał.
4. B →Elim 2,3 4. B →Elim 2,3
5. B→ →Elim 1,3 5. B→A →Elim 1,3
C
6. C →Elim 4,5 6. A →Elim 4,5
(c) Dowied : C (d) Dowied : A • C

1. B → (B → C) Zał. 1. (A → B) • (B → C) Zał.
2. A → (B • D) Zał. 2. A Zał.
3. A Zał. 3. A→B Elim 1
4. B D →Elim 2,3
4. B →Elim 2,3
5. B Elim 4
6. C →Elim 4,5
7. C →Elim 5,6
7. A C Wpr 2, 6
(e) Dowied : B • D (f) Dowied : ~D

1. A→B Zał. 1. (A • C) → (B ∨ C) Zał.
2. C→D Zał. 2. (B ∨ C) → ~D Zał.
3. A•C Zał. 3. (A • B) • C Zał.
4. A Elim 3 4. A B Elim 3
5. B →Elim 1,4 5. C Elim 3
6. C Elim 3 6. A Elim 4
9. ~D →Elim 2,8
(g) Dowied : D (h) Dowied : [(A → B) • (B → C)] • (A → B)

1. (B • A) → D Zał. 1. A→B Zał
2. (A • C) • B Zał. 2. B→C Zał.
3. B Elim 2 3. (A → B) (B →C) Wpr 1,2
4. A C Elim 2 4. [(A → B) (B → C)] (A → B) Wpr 3,1
6. B A Wpr 3,5
7. D →Elim 1,6
(i) Dowied : A (j) Dowied : D

1. B → [B → (B → A)] Zał. 1. (B ∨ C) → (A • D) Zał
2. B Zał. 2. (B ∨ C) • A Zał.
3. B → (B →A) →Elim 1, 2 3. B∨C Elim 2
4. B→A →Elim 2,3 4. A D →Elim. 1, 3
5. Elim. 4
5. A →Elim 2,4 D
(k) Dowied : (C • D) • (A∨ B) (l) Dowied : B • C

1. (A ∨ B) → C Zał. 1. A → (A → B) Zał.
2. D → (A ∨ B) Zał. 2. (A → B) → C Zał.
3. D Zał. 3. A Zał.
4. A∨B →Elim 2,3 4. A→B →Elim 1,3
5. C →Elim 1,4 5. C →Elim 2,4
6. C D Wpr 3, 5 6. B →Elim 3,4
7. (C D) (A∨ B) Wpr 4, 6 7. B C Wpr 5, 6
(m) Dowied : (A • B) • C (n) Dowied : M • N

1. (A ∨ B) → C Zał. 1. (A • B) → [(L → M) → N] Zał
2. A → (A → B) Zał. 2. A • (L → M) Zał.
3. (A ∨ B) • A Zał. 3. L•B Zał.
4. A∨B Elim 3 4. A Elim 2
5. C →Elim 1,4 5. B Elim 3
6. A Elim 3 6. A B Wpr. 4, 5
7. A→B →Elim 2, 6 7. (L → M) → N →Elim. 1, 6
8. B →Elim 6,7 8. L→M Elim 2
9. A B Wpr 6, 8 9. N →Elim 7,8
10. (A B) C Wpr 9,5 10 L Elim 3
11 M →Elim 8,10
12 M N Wpr 9, 11
11. DOWODZENIE II
REGU Y ≡ELIM, ∨WPR, MTP
Cele
Umiejętność stosowania reguł pierwotnych ≡Elim, ∨Wpr oraz reguły wtórnej MTP.
Umiejętność przeprowadzania prostych dowodów z użyciem tych reguł.
11.1. Regu a ≡Elim (regu a opuszczania równowa no ci)
Jeżeli w pewnym wierszu dowodu występuje (swobodnie) równoważność, a w in-

nym wierszu dowodu występuje (swobodnie) jeden z jej członów, to wolno do
dowodu dołączyć wiersz, gdzie (swobodnie) występuje pozostały jej człon.
i. p≡r i. p≡r
j. p j. r
r ≡Elim i, j p ≡Elim i, j
Intuicje
Reguła ≡Elim jest podobna do reguły →Elim, choć w przeciwieństwie do reguły →Elim ma dwie
wersje. Wiąże się to z tym, że o równoważności „ p wtedy i tylko wtedy, gdy r” można myśleć jako
o koniunkcji implikacji „ p wtedy, gdy r” (r → p) oraz implikacji „ p tylko wtedy, gdy r” (p → r).
Odmienność reguły ≡Elim – a zarazem jej intuicyjność – pokazuje również refleksja nad
wartościami logicznymi. Jeżeli równoważność p ≡ r jest prawdziwa, a jeden z jej członów (pierwszy
lub drugi) jest również prawdziwy, to pozostały człon (odpowiednio: drugi lub pierwszy) musi mieć tę
samą wartość logiczną, tj. musi być prawdziwy.
Wpiszcie brakujące wnioski:
Zofia dostanie ocenę celującą wtedy, ale tylko wtedy, gdy otrzyma 100% na teście.
Zofia dostała ocenę celującą.
Rafał dostanie ocenę celującą wtedy, ale tylko wtedy, gdy otrzyma 100% na teście.
Rafał otrzymał 100% na teście.
Porada babuni (o regule ≡Elim)

Nie mieszaj ≡Elim z →Elim.
Stosowanie regu y ≡Elim
Regułę ≡Elim można stosować tylko w jeden sposób (uwaga: druga wersja reguły ≡Elim wymaga, aby
dane były inne zdania):
1. ~A ≡ ~(B • C) Zał. 1. B ≡ (~B ∨ A) Zał.

2. ~A Zał. 2. ~B ∨ A Zał.
3. ~(B • C) ≡Elim 1, 2 3. B ≡Elim 1, 2
Nie wolno reguły ≡Elim stosować do członów zdań:
1. A≡B Zał. 1. (A ≡ B) ≡ D Zał.

2. A∨C Zał. 2. B Zał.
3. B ≡Elim 1, 2 3. A ≡Elim 1, 2
wiczenie 11.A „≡Elim – 1”

Uzupełnij brakujące informacje. (Rozwi zania, s. 368-369).
(a) (b)
1. C ≡ D Zał. 1. C ≡ D Zał.
2. C Zał. 2. D Zał.
3. D ≡Elim 1, 2 3. C ≡Elim 1, 2
(c) (d)
1. B ≡ ~D Zał. 1. (C ∨ A) ≡ B Zał.
2. ~D Zał. 2. C∨A Zał.
3. B ≡Elim 1, 2 3. B ≡Elim 1, 2
(e) (f)
1. A ≡ (D • B) Zał. 1. M ≡ ~~N Zał.
2. D B Zał. 2. ~~N Zał.
3. A ≡Elim 1, 2 3. M ≡Elim 1, 2
(g) (h)
1. ~A ≡ ~B Zał. 1. A B Zał
2. ~A Zał. 2. ~C ≡ (A • B) Zał.
3. ~B ≡Elim 1, 2 3. ~C ≡Elim 1, 2
(i) (j)
1. (A → B) ≡ (C ≡ D) Zał 1. A≡B Zał
2. C≡D Zał. 2. A Zał.
3. A→B ≡Elim 1, 2 3. B ≡Elim 1, 2
(k) (l)
1. A Zał. 1. ~A ≡ ~C Zał
2. (~D ≡ A) • C Zał. 2. ~A ≡ D Zał.
3. ~D ≡ A Zał. 3. ~C Zał.
4. ~D ≡Elim 1, 3 4. ~A ≡Elim 1, 3
Dowodzenie II 219
(m) (n)
1. C Zał 1. ~D ≡ ~C Zał
2. A Zał. 2. A≡C Zał.
3. [A ≡ (A ≡ B)] ≡ C Zał. 3. ~C Zał.
4. A ≡ (A ≡ B) ≡Elim 1, 3 4. ~D ≡Elim 1, 3
(o) (p)
1. ~(D • A) Zał. 1. A≡B Zał
2. (~D → A) ≡ C Zał. 2. B≡C Zał.
3. ~(D • A) ≡ ~C Zał. 3. B Zał.
4. ~C ≡Elim 1, 3 4. A ≡Elim 1, 3
(q) (r)
1. (A ≡ B) ≡ C Zał 1. ~A ≡ ~C Zał
2. ~(B ≡ C) Zał. 2. A ≡ (D → (A ≡ C)) Zał.
3. A≡B Zał. 3. D → (A ≡ C) Zał.
4. C ≡Elim 1, 3 4. A ≡Elim 2, 3
11.2. Przyk ady dowodów

Każdy z następujących dowodów spróbujcie skonstruować samodzielnie. Pełne dowody znajdziesz w
Rozwi zaniach, s. 367.
Przyk ad 1
1. (A • D) • B Zał. Dowieść: C
2. C ≡ (A • D) Zał.
Zaczynamy, jak zwykle od analizy docelowej. Naszym celem jest wyprowadzenie zdania C, które jest
pierwszym członem równoważności w wierszu 2. Znamy regułę, która pozwala na wyprowadzenie
członu równoważności – jest to ≡Elim. Moglibyśmy zastosować regułę ≡Elim pod warunkiem, że dany
byłby również swobodnie stojący drugi człon tej równoważności, tj. w naszym przypadku A • D, które-
go jednak nie mamy.
Musimy się zastanowić, jak otrzymać zdanie A • D. Zdanie A • D jest koniunkcją. Zwykle
otrzymywaliśmy koniunkcję, łącząc ją z elementów za pomocą reguły •Wpr. Tym razem jednakże nie
mamy elementów do złączenia, natomiast cała koniunkcja A • D jest pierwszym członem koniunkcji
w wierszu 1, możemy ją zatem uzyskać, stosując regułę •Elim:
3. A•D •Elim 1
Skoro mamy równoważność C ≡ (A • D) w wierszu 2 oraz jej drugi człon A • D w wierszu 3, to

możemy wyprowadzić pierwszy człon tej równoważności, o którego wyprowadzenie w dowodzie
chodziło:
4. C ≡Elim 2, 3
Przyk ad 2
1. A • (B ≡ C) Zał. Dowieść: ~D
2. A→C Zał.
3. B ≡ ~D Zał.
Ponieważ będziemy musieli wykorzystać informację zawartą w przesłance 1 (pozostałe przesłanki to

implikacja i równoważność, z którymi nie zrobimy nic bez jakiejś dodatkowej informacji), więc
dostosujemy się do porady babuni dla koniunkcji – zastosujemy regułę •Elim:
4. A •Elim 1
5. B≡C •Elim 1
Teraz pomyślmy. Naszym celem jest wyprowadzenie zdania ~D, które występuje tylko w przesłance 3,
jako drugi człon równoważności B ≡ ~D; będziemy mogli wyprowadzić zdanie ~D, stosując regułę
≡Elim, jeśli będziemy dysponowali pierwszym członem tej równoważności, tj. swobodnie stojącym
zdaniem B, którego jednak nie mamy.
Jak wyprowadzić zdanie B? Poza zdaniem w wierszu 3, zdanie B występuje też w zdaniu
w wierszu 5, gdzie jest pierwszym członem równoważności B ≡ C. (O wierszu 1 nie wspominamy,
gdyż tam zdanie B występuje jako komponent członu koniunkcji; ponadto zdanie w wierszu 5 jest
przecież właśnie wynikiem wyciągnięcia informacji ze zdania w wierszu 1, całość informacji
dotyczącej zdania B, którą zawierało zdanie w wierszu 1 zawiera teraz zdanie w wierszu 5). Stosując
regułę ≡Elim, moglibyśmy wyprowadzić zdanie B, gdybyśmy mieli drugi człon równoważności B ≡ C,
tj. swobodnie stojące zdanie C, którego nie mamy.
Jak wyprowadzić C? Poza wierszem 5 zdanie C występuje też w wierszu 2, gdzie jest następ-
nikiem implikacji A → C. Moglibyśmy więc wyprowadzić zdanie C, stosując regułę →Elim, jeśli mie-
libyśmy swobodnie stojący poprzednik tej implikacji, tj. zdanie A, które – na szczęście – mamy
w wierszu 4.
Możemy zatem przystąpić do dalszej części dowodu, kierując się powyższym rozumowaniem.
Zaczynamy od wyprowadzenia zdania C za pomocą reguły →Elim zastosowanej do swobodnie stojącej
implikacji A → C (wiersz 2) oraz swobodnie stojącego poprzednika tej implikacji, tj. zdania A
(wiersz 4):
6. C →Elim 2, 4
Ponieważ mamy już swobodnie stojące zdanie C (wiersz 6), możemy zastosować regułę ≡Elim do tego
zdania oraz do swobodnie stojącej równoważności B ≡ C (wiersz 5), żeby wyprowadzić zdanie B:
7. B ≡Elim 5, 6
Ponieważ mamy już swobodnie stojące zdanie B (wiersz 7), możemy zastosować regułę ≡Elim
ponownie, tym razem do swobodnie stojącej równoważności B ≡ ~D (wiersz 3), żeby wyprowadzić
wniosek, o którego wyprowadzenie chodziło w dowodzie:
8. ~D ≡Elim 3, 7
Dowodzenie II 221
wiczenie 11.B „≡Elim – 2”

wierszu. Uzupe nij brakuj cy krok, uzasadnij go oraz uzasadnij krok ostatni. (Rozwi zania, s. 369).
(a) (b)
1. (A ≡ B) • C Zał. 1. C≡B Zał.
2. B Zał. 2. B • ~A Zał.
3. A≡B Elim 1 3. B Elim 2
4. A ≡Elim 2,3 4. C ≡Elim 1,3
(c) (d)
1. B≡C Zał. 1. C→B Zał.
2. A→B Zał. 2. ~A ≡ B Zał.
3. A Zał. 3. C Zał.
4. B →Elim 2,3 4. B →Elim 1,3
5. C ≡Elim 1,4 5. ~A ≡Elim 2,4
(e) (f)
1. A≡B Zał. 1. A≡B Zał.
2. B≡C Zał. 2. B≡C Zał.
4. B ≡Elim 1,3 4. B ≡Elim 2,3
5. C ≡Elim 2,4 5. A ≡Elim 1,4
wiczenie 11.C „≡Elim – 3”

wierszu. Uzupe nij brakuj ce kroki, uzasadnij je oraz uzasadnij krok ostatni. (Rozwi zania, s. 370).
(a) (b)
1. (A ≡ B) • C Zał. 1. (A ≡ B) • C Zał.
2. C•A Zał. 2. B•D Zał.
3. A≡B Elim 1 3. A≡B Elim 1
4. A Elim 2 4. B Elim 2
5. B ≡Elim 3,4 5. A ≡Elim 3,4
(c) (d)
2. C≡D Zał. 2. A≡B Zał.
3. A•B Zał. 3. D•C Zał.
4. B Elim 3 4. C Elim 3
5. C ≡Elim 1,4 5. B ≡Elim 1,4
6. D ≡Elim 2,5 6. A ≡Elim 2,5
(e) (f)
1. B≡C Zał. 1. (A ≡ B) ≡ (~C • A) Zał.
2. (A → C) • C Zał. 2. ~C Zał.
3. A≡B Zał. 3. A Zał.
4. C Elim 2 4. ~C A Wpr 2,3
5. B ≡Elim 1,4 5. A≡B ≡Elim 1,4
6. A ≡Elim 3,5 6. B ≡Elim 3,5

(a) Dowied : C (b) Dowied : A

1. A ≡ (B ≡ C) Zał. 1. (A ≡ B) ≡ (B ≡ C) Zał.
2. A≡B Zał. 2. B≡C Zał.
4. B ≡Elim 2,3 4. B ≡Elim 2,3
5. B≡C ≡E 5. A≡B ≡Elim 1,2
lim 1,3
6. C ≡Elim 4,5 6. A ≡Elim 4,5
(c) Dowied : C (d) Dowied : B • D

1. B ≡ (B ≡ C) Zał. 1. A≡B Zał.
2. A → (B • D) Zał. 2. C≡D Zał.
3. A Zał. 3. A•C Zał.
4. B D →Elim 2,3 4. A Elim 3
5. B Elim 4 5. B ≡Elim 1,4
6. B≡C ≡Elim 1,5 6. C Elim 3
7. C ≡Elim 5,6 7. D ≡Elim 2,6

8. B Wpr 5,7
D
(e) Dowied : A • C (f) Dowied : H

1. A≡B Zał. 1. (~A • C) ≡ (B ∨ C) Zał.
2. C≡D Zał. 2. H ≡ (B ∨ C) Zał.
3. B•D Zał. 3. (~A • D) • C Zał.
4. B Elim 3 4. ~A D Elim 3
5. A ≡Elim 1,4 5. C Elim 3
6. D Elim 3 6. ~A Elim 4
7. C ≡Elim 2,6 7. ~A C Wpr 6,5

8. A C Wpr 5,7 8. B∨C ≡Elim 1, 7
9. H ≡Elim 2,8
Dowodzenie II 223
11.3. Regu a ∨Wpr (regu a do czania alternatywy)
Jeżeli w pewnym wierszu dowodu występuje (swobodnie) zdanie p, to wolno do

dowodu dołączyć wiersz, gdzie (swobodnie) występuje alternatywa, której członem
jest zdanie p.
i. p i. p
p∨r ∨Wpr i r∨p ∨Wpr i
Reguła wprowadzania alternatywy zwana jest także regułą dodawania.
Intuicje
Załóżmy, że zdanie B jest prawdziwe. Czy następujące zdania są prawdziwe?
B ∨ ~C prawdziwe fałszywe
B ∨ ~(C • B) prawdziwe fałszywe
B ∨ ~~[~A ∨ ~(B → ~C)] prawdziwe fałszywe
C∨B prawdziwe fałszywe
[~(~A → B) ≡ ~~(C ∨ A)] ∨ B prawdziwe fałszywe
Mam nadzieję, że odpowiedzieliście, że każde z tych zdań jest prawdziwe. A wiemy to z pewnością,
ponieważ wiemy, że jeżeli zdanie B jest prawdziwe, to prawdziwa jest ka da alternatywa, której czło-
nem jest zdanie B. Ta zależność między prawdziwością członu alternatywy a prawdziwością alternaty-
wy stanowi właśnie uzasadnienie dla reguły ∨Wpr.
W wypadku reguły ∨Wpr nie należy się oszukiwać i sugerować, że jest ona regułą intuicyjną.
Jej zastosowania wydają nam się właśnie wysoce nieintuicyjne, choć przyciśnięci do muru powyższym
rozumowaniem powiedzielibyśmy inaczej. Na wszelki wypadek samodzielnie przekonajcie się, czy
poniższe wnioskowania wydają się Wam intuicyjne:
Teoria Einsteina jest prawdziwa.

Teoria Einsteina lub teoria Newtona jest prawdziwa.
Będzie padać deszcz.

Będzie padać deszcz lub będzie świecić słońce.
Mam wrażenie, że wnioskowania te nie wydają się Wam intuicyjne. Warto jednak zwrócić uwagę, że
ich nieintuicyjność nie bierze się stąd, że wydają się Wam nieprawidłowe. Przecież – po chwili
refleksji – przyznamy, że we wnioskowaniach tych wniosek nie może być fałszywy, je eli przesłanka
jest prawdziwa! Wydają się nam jednak nieintuicyjne, gdyż trudno nam sobie wyobrazić, dlaczego
ktoś, kto wie już, że p, chciałby «rozmydlać» tę wiedzę w alternatywę „ p lub coś tam”. Okazuje się
jednak, że reguła ∨Wpr jest niezbędna dla uchwycenia mnóstwa prawidłowych wnioskowań, a my
stosujemy ją po prostu intuicyjnie, nie zdając sobie z niej sprawy. Oto przykład.
Dlaczego regu a ∨Wpr jest u yteczna

Rozważmy następujące wnioskowanie, którego prawidłowość jest tak bezsporna, że pozwolę Wam
wpisać wniosek:
Jeżeli Jaś otrzyma 99 lub 100 punktów na teście z matematyki, to otrzyma ocenę celującą.
Jaś otrzymał 99 punktów na teście z matematyki.
Jaś otrzymał ocenę celującą.
Po symbolizacji:
C: Jaś otrzyma ocenę celującą z matematyki.
(D ∨ S) → C D: Jaś otrzyma dziewięćdziesiąt dziewięć punktów na teście z matematyki.
D S: Jaś otrzyma sto punktów na teście z matematyki.
C
Spróbujmy wykazać prawidłowości tego rozumowania za pomocą dowodu:

1. (D ∨ S) → C Zał. Dowieść: C
2. D Zał.
Aby wyprowadzić zdanie C, musielibyśmy zastosować regułę →Elim do implikacji (D ∨ S) → C

w wierszu 1; a moglibyśmy to zrobić, o ile mielibyśmy swobodnie stojący poprzednik tej implikacji, tj.
musielibyśmy mieć wolno stojące zdanie D ∨ S. Tego zdania jednak nie mamy. Możemy je jednak
wyprowadzić, korzystając właśnie z reguły ∨Wpr, ponieważ mamy człon tej alternatywy, tj. zdanie D.
3. D∨S ∨Wpr 2
Zwróćmy uwagę, że w tym kontekście rozumowanie oparte na regule ∨Wpr nie wzbudza żadnych
intuicyjnych wątpliwości. Wiemy, że jeżeli Jaś otrzyma 99 lub 100 punktów na teście z matematyki, to
otrzyma ocenę celującą. Skoro Jaś otrzymał 99 punktów, to prawdziwy jest poprzednik danej nam
implikacji: „Jaś otrzymał 99 lub 100 punktów na teście z matematyki”. Możemy zatem wyciągnąć
wniosek, który bez wahania wyciągamy, nie zdając sobie sprawy, ile zawdzięczamy regule ∨Wpr:
4. C →Elim 1, 3
Dlaczego regu a ∨Wpr jest k opotliwa
Właściwą odpowied na pytanie, dlaczego reguła ∨Wpr jest kłopotliwa, już znacie, ale warto to sobie
jeszcze raz uświadomić. Reguła ∨Wpr pozwala na dołączenie dowolnego zdania jako drugiego członu
alternatywy do zdania, które już mamy. Niech dane będą dwie przesłanki:
1. A→C Zał.
2. A Zał.
Czy wolno dołączyć zdanie ~A do przesłanki 2? Tak (por. wiersz 3, niżej). A do przesłanki pierwszej?
Też (por. wiersz 4, niżej). A czy wolno dołączyć do przesłanki 1 chorobliwie wyglądające zdanie
[~(~A → B) ≡ ~~(C ∨ A)] • ~[~(~D ≡ ~B) • ~~(~D ∨ ~(C ∨ ~B))]? Tak (por. wiersz 6, niżej). A do
przesłanki drugiej? Też (por. wiersz 5, niżej).
Dowodzenie II 225
3. A ∨ ~A ∨Wpr 2
4. ~A ∨ (A → C) ∨Wpr 1
5. {[~(~A → B) ≡ ~~(C ∨ A)] • ~[~(~D ≡ ~B) • ~~(~D ∨ ~(C ∨ ~B))]} ∨ A ∨Wpr 2
6. (A → C) ∨ {[~(~A → B) ≡ ~~(C ∨ A)] • ~[~(~D ≡ ~B) • ~~(~D ∨ ~(C ∨ ~B))]} ∨Wpr 1
Dozwolone są w tej sytuacji powyższe kroki, jak i tryliony innych. W dowodzeniu zawsze musicie
dążyć do celu! Nigdy nie należy podejmować kroku tylko dlatego, że wolno! Inaczej zginiecie pod
ciężarem nieskończonej liczby bezsensownych – ale dozwolonych – kroczków.
Porada babuni (o regule ∨Wpr)

Nigdy nie stosuj ∨Wpr, chyba że dobrze wiesz, co chcesz
zrobić z wyprowadzonym za jej pomocą zdaniem.
Zwróćcie uwagę, że powyżej nie powiedziane zostało, co z przesłanek 1 i 2 ma niby wynikać.

Jeżeli chodzi o to, aby dowieść, że C, to można to zrobić w jednym kroku. Jeżeli chodzi o to, żeby
dowieść, że C • A, to można to zrobić w dwóch krokach. Ale może chodzić o to, aby dowieść, że
[(A → C) ∨ B] • (D ∨ A).
Przyk ad 3
Spróbuj skonstruować dowód samodzielnie (Rozwi zania, s. 367).
1. A→C Zał. Dowieść: [(A → C) ∨ B] • (D ∨ A)
2. A Zał.
Nasz wniosek jest koniunkcją i będziemy go mogli wyprowadzić za pomocą reguły •Wpr, o ile będzie-
my dysponowali swobodnie stojącymi członami: z jednej strony alternatywą (A → C) ∨ B, a z drugiej
strony alternatywą D ∨ A. Zastanówmy się kolejno, jak je otrzymać?
Moglibyśmy otrzymać alternatywę D ∨ A za pomocą reguły ∨Wpr, gdyby dany nam był
swobodnie stojący jeden z członów tej alternatywy: albo zdanie D, albo zdanie A. Istotnie mamy zda-
nie A swobodnie stojące w wierszu 2, a ponieważ reguła ∨Wpr mówi, że możemy dołączyć jako po-
zostały człon alternatywy dowolne zdanie do zdania A, więc pozwala równie na dodanie zdania D, tak
aby uzyskać zdanie:
3. D∨A ∨Wpr 2
Chwila refleksji wystarczy, żeby sobie uświadomić, iż reguła ∨Wpr pozwoli również na wyprowadze-
nie zdania (A → C) ∨ B. Mamy przecież jeden z członów tej alternatywy. Nie mamy jej drugiego
członu (zdania B), ale mamy jej pierwszy człon (zdanie A → C), stojące swobodnie w wierszu 1.
Wolno nam zatem dołączyć nowy wiersz dowodu, w którym zdanie A → C będzie pierwszym członem
alternatywy, a drugim jej członem będzie dowolne zdanie, w szczególności zaś to, którego potrzebu-
jemy w tym dowodzie, a mianowicie zdanie B:
4. (A → C) ∨ B ∨Wpr 1
Ostatni krok to zastosowanie reguły •Wpr do dwóch właśnie uzyskanych alternatyw:
5. [(A → C) ∨ B] • (D ∨ A) •Wpr 4, 3
Stosowanie regu y ∨Wpr
Regułę ∨Wpr można stosować na nieograniczon liczbę sposobów – lecz gdy już zdecydujemy, co ma
być dodanym członem alternatywy, reguła może być zastosowana dwojako. W poniższym przypadku
do zdania ~A zdecydowaliśmy się dodać zdanie D ≡ C:
1. ~A Zał.
2. (D ≡ C) ∨ ~A ∨Wpr 1
3. ~A ∨ (D ≡ C) ∨Wpr 1
Nie wolno reguły ∨Wpr stosować do członów zdań:

1. ~A Zał. 1. A•B Zał.
2. ~(A ∨ (D ≡ C)) ∨Wpr 1 2. (A ∨ C) • B ∨Wpr 1
wiczenie 11.E „∨Wpr – 1”

Zastosuj regu ∨Wpr, dodaj c zdanie B. (Rozwi zania, s. 371).
(a) (b)
1. A Zał. 1. A Zał.
2. A→C Zał. 2. A→C Zał.
3. A∨B ∨Wpr 1 3. (A → C) ∨ B ∨Wpr 2
4. B∨A ∨Wpr 1 4. B ∨ (A → C) ∨Wpr 2
(c) (d)
1. ~B Zał. 1. ~B Zał.
2. B→B Zał. 2. B→B Zał.
3. (B →B) ∨ B ∨Wpr 2 3. ~B ∨ B ∨Wpr 1
4. B ∨ (B →B) ∨Wpr 2 4. B ∨ ~B ∨Wpr 1
(e) (f)
1. B Zał. 1. ~A Zał.
2. A∨C Zał. 2. A≡C Zał.
3. B∨B ∨Wpr 1 3. ~A ∨ B ∨Wpr 1
4. B ∨ (A ∨ C) ∨Wpr 2 4. B ∨ ~A ∨Wpr 1
5. (A ∨ C) ∨ B ∨Wpr 2 5. B ∨ (A ≡ C) ∨Wpr 2
6. (A ≡ C) ∨ B ∨Wpr 2
wiczenie 11.F „∨Wpr – 2”

Zastosuj regu ∨Wpr, dodaj c zdanie ~B. (Rozwi zania, s. 371).
(a) (b)
3. A ∨ ~B ∨Wpr 1 3. (A → C) ∨ ~B ∨Wpr 2
4. ~B ∨ A ∨Wpr 1 4. ~B ∨ (A → C) ∨Wpr 2
(c) (d)
1. ~A Zał. 1. B Zał.
2. A≡C Zał. 2. A∨C Zał.
3. ~A ∨ ~B ∨Wpr 1 3. B ∨ ~B ∨Wpr 1
4. ~B ∨ ~A ∨Wpr 1 4. ~B ∨ B ∨Wpr 1
Dowodzenie II 227
(e) (f)
1. ~B Zał. 1. ~B Zał.
3. ~B ∨ ~B ∨Wpr 1 3. (B →B) ∨ ~B ∨Wpr 2
4. ~B ∨ (B →B) ∨Wpr 2
wiczenie 11.G „∨Wpr – 3”

Zastosuj regu ∨Wpr, dodaj c zdanie ~B ≡ A. (Rozwi zania, s. 371-372).
(a) (b)
2. A→C Zał. 2. A≡C Zał.
3. A ∨ (~B ≡ A) ∨Wpr 1 3. ~A ∨ (~B ≡ A) ∨Wpr 1
4. (~B ≡ A) ∨ A ∨Wpr 1 4. (~B ≡ A) ∨ ~A ∨Wpr 1
(c) (d)
1. A Zał. 1. ~B Zał.
2. A→C Zał. 2. B→B Zał.
3. (A → C) ∨ (~B ≡ A) ∨Wpr 2 3. (B →B) ∨ (~B ≡ A) ∨Wpr 2
4. (~B ≡ A) ∨ (A → C) ∨Wpr 2 4. (~B ≡ A) ∨ (B →B) ∨Wpr 2
Czy wiesz, e
Istnieją dwa rodzaje systemów dowodzenia: systemy aksjomatyczne i systemy dedukcji naturalnej.
Systemy aksjomatyczne wyróżniają pewne tautologie (aksjomaty), z których starają się wy-
prowadzić resztę tautologii za pomocą minimalnej ilości reguł. Aksjomatyzacja logiki zdań zapro-
ponowana przez Jana ukasiewicza np. wyróżnia trzy aksjomaty:
→( → )
( → ( → )) → (( → ) → ( → ))
(~ → ~ ) → ( → )
Pod zmienne , , można podstawiać dowolne (i dowolnie złożone) schematy zdaniowe na mocy
tzw. reguły podstawiania. Jedyną dodatkową regułą jest tzw. reguła odrywania, czyni modus ponens
(niżej omawiana jako reguła →Elim).
Systemy aksjomatyczne są niezwykle eleganckie i teoretycznie doniosłe. W praktyce jednak
są bardzo trudne do stosowania. Właśnie dlatego powstały systemy dedukcji naturalnej. Jeden
z twórców systemów dedukcji naturalnej, Stanisław Jaśkowski, rozpoczął swe badania w odpowie-
dzi na pytanie postawione przez jego nauczyciela, Jana ukasiewicza, który zwrócił uwagę, że sys-
temy aksjomatyczne nie oddają rzeczywistej praktyki dowodzenia przez matematyków.
Systemy dedukcji naturalnej nie wprowadzają żadnych aksjomatów, lecz jedynie reguły
dowodzenia, które można wykorzystać również do dowodzenia tautologii. Pierwsze systemy
dedukcji naturalnej zostały niezależnie odkryte przez Stanisława Jaśkowskiego właśnie oraz
Gerharda Gentzena, którzy opublikowali swoje pierwsze prace w tym zakresie w 1934 roku. Od
tego czasu powstało bardzo wiele systemów dedukcji naturalnej. Różnią się one przyjmowanymi
regułami, a także metodami (w tym graficznymi) reprezentacji dowodów.
11.4. Jeszcze jeden przyk ad dowodu z regu ∨Wpr
Jeden przykład dowodu stosującego regułę ∨Wpr widzieliśmy. Zróbmy jeszcze jeden. Jak zwykle spró-
bujcie go skonstruować samodzielnie. Pełen dowód znajdziesz w Rozwi zaniach, s. 367.
Przyk ad 4
1. (C • D) ≡ (~A ∨ B) Zał. Dowieść: C
2. B Zał.
Naszym celem jest wyprowadzenie swobodnie stojącego zdania C, które jest członem koniunkcji
będącej z kolei członem równoważności z wiersza 1. Jeśli uda nam się wyprowadzić koniunkcję C • D,
otrzymanie C jest proste – zastosujemy •Elim. Musimy się tylko zastanowić:
Jak otrzymać zdanie C • D? Zauważyliśmy już, że jest to pierwszy człon równoważności.
Gdybyśmy mieli drugi jej człon, tj. ~A ∨ B, wówczas moglibyśmy zastosować regułę ≡Elim.
Jak zatem otrzymać zdanie ~A ∨ B? Zdanie ~A ∨ B jest alternatywą – moglibyśmy ją
uzyskać, stosując regułę ∨Wpr, gdybyśmy mieli którykolwiek z jej członów, i – na szczęście – drugi jej
człon, zdanie B, występuje swobodnie w wierszu 2. Do zdania B z wiersza 2 możemy – na mocy
reguły ∨Wpr – dodać dowolne zdanie, w szczególności możemy dodać zdanie ~A, gdyż potrzebujemy
alternatywę ~A ∨ B:
3. ~A ∨ B ∨Wpr 2
Mamy teraz równoważność (C • D) ≡ (~A ∨ B) w wierszu 1 oraz drugi jej człon (~A ∨ B) w wierszu 3,
możemy zatem wyprowadzić pierwszy człon tej równoważności za pomocą reguły ≡Elim:
4. C•D ≡Elim 1, 3
Teraz pozostaje zastosowanie reguły •Elim, aby uzyskać żądany wniosek:
5. C •Elim 4
Czy wiesz, e
Pionierzy badań nad sztuczną inteligencją, A. Newell, J.C. Shaw i H.A. Simon, stworzyli program
Logic Theorist, którego zadanie polegało na dowodzeniu twierdzeń. Nie jest to zadanie banalne,
gdyż proces dowodzenia nie jest algorytmizowalny.
Programowi Logic Theorist udało się dowieść 38 z pierwszych 52 twierdzeń przedstawio-
nych przez B. Russella i A. N. Whiteheada w Principia Mathematica. W przypadku jednego twier-
dzenia dowód przedstawiony przez program Logic Theorist był elegantszy niż dowód podany przez
sławnych logików. Trzej autorzy pośpiesznie napisali krótki artykuł na temat otrzymanego dowodu,
dopisując do swych nazwisk czwartego autora: Logic Theorist. Był to pierwszy artykuł, którego
współautorem była maszyna. Niestety, artykuł się nie ukazał – redakcja prestiżowego czasopisma
The Journal of Symbolic Logic tekst odrzuciła.
ródło: J. Weizenbaum, Computer Power and Human Reason (San Francisco: W.H. Freeman, 1976).
Dowodzenie II 229
wiczenie 11.H „∨Wpr – 4”

(a) (b)
1. A Zał. 1. (D ∨ ~B) → A Zał.
2. (A ∨ B) → C Zał. 2. ~B Zał.
3. A∨B ∨Wpr 1 3. D ∨ ~B ∨Wpr 2
4. C →Elim 2,3 4. A →Elim 1,3
(c) (d)
1. ~B Zał. 1. (C ∨ ~B) → (~A ∨ ~B) Zał.
2. (A ∨ ~B) → C Zał. 2. C Zał.
3. A ∨ ~B ∨Wpr 1 3. C ∨ ~B ∨Wpr 1
4. C →Elim 2,3 4. ~A ∨ ~B →Elim 2,3
(e) (f)
2. D ≡ (A ∨ C) Zał. 2. C ≡ (~A ∨ ~B) Zał.
3. A∨C ∨Wpr 1 3. ~A ∨ ~B ∨Wpr 1
4. D ≡Elim 2,3 4. C ≡Elim 2,3
(g) (h)
1. (B ∨ A) ≡ (C ∨ D) Zał. 1. ~A Zał.
3. B∨A ∨Wpr 2 3. C∨A ∨Wpr 2
4. C∨D ≡Elim 1,3 4. (C ∨ A) ∨ (C ∨ D) ∨Wpr 3
(i) (j)
1. ~A Zał. 1. ~A Zał.
2. C Zał. 2. C Zał.
3. C∨D ∨Wpr 2 3. C∨B ∨Wpr 2
4. B ∨ (C ∨ D) ∨Wpr 3 4. (C ∨ B) ∨ D ∨Wpr 3
wiczenie 11.I „∨Wpr – 5”

wierszu. Uzupe nij brakuj ce kroki, uzasadnij je oraz uzasadnij krok ostatni. (Rozwi zania, s. 372-373).
(a) (b)
1. A•B Zał. 1. ~D ≡ (A ∨ C) Zał.
2. (A ∨ C) → D Zał. 2. C•B Zał.
3. A Elim 1 3. C Elim 2
4. A∨C ∨Wpr 3 4. A∨C ∨Wpr 3
5. D →Elim 2,4 5. ~D ≡Elim 1, 4
(c) (d)
2. C Zał. 2. A → [(A ∨ B) → D] Zał.
3. A∨B ∨Wpr 2 3. (A ∨ B) → D →Elim 1, 2
4. D∨C ∨Wpr 3 4. A∨B ∨Wpr 1
5. (A∨ B) • (D ∨ C) Wpr 3, 4 5. D →Elim 3,4
(e) (f)
1. (C ∨ A) → [D ≡ (C ∨ A)] Zał. 1. A Zał.
2. A Zał. 2. (C ∨ A) → B Zał.
3. C∨A ∨Wpr 2 3. C∨A ∨Wpr 1
4. D ≡ (C ∨ A) →Elim 1, 3 4. B →Elim 2, 3
5. D ≡Elim 3, 4 5. B∨C ∨Wpr 4

(a) Dowied : ~C (b) Dowied : [(A ∨ B) ∨ C] • (D ∨ A)

1. (A ∨ B) → D Zał. 1. A Zał.
2. (~E ∨ D) → ~C Zał. 2. ~B Zał.
3. A Zał 4. (A ∨ B) ∨ C ∨Wpr 3
4. A∨B ∨Wpr 3 5. D∨A ∨Wpr 1
5. C∨D →Elim 1,4 5. D∨A ∨Wpr 1
6. ~E ∨ A ∨Wpr 3 5. D∨A ∨Wpr 1
7. ~C →Elim 2,6 6. [(A ∨ B) ∨ C] (D ∨ A) Wpr 4,5
11.5. Regu a wtórna MTP (modus tollendo ponens)

Pozwolimy sobie teraz przerwać nasz ciąg uczenia się reguł pierwotnych systemu SD i wprowadzimy
jedną, bardzo użyteczną regułę wtórną, a mianowicie regułę MTP pozwalającą nam na wykorzystanie
informacji zawartej w alternatywie. W rozdziale 15 wykażemy, że reguła MTP jest regułą wtórną, tj. że
wszystkie kroki wnioskowania, na które pozwala reguła MTP, można uzasadnić wyłącznie za pomocą
reguł pierwotnych systemu SD. Tymczasem jednak pozwolimy sobie na stosowanie reguły MTP:
Jeżeli w pewnym wierszu dowodu występuje (swobodnie) alternatywa, a w innym

wierszu dowodu występuje (swobodnie) negacja jednego jej członu, to wolno do
dowodu dołączyć wiersz, gdzie (swobodnie) występuje pozostały człon tej
alternatywy.
i. p∨r i. p∨r
j. ~p j. ~r
r MTP i, j p MTP i, j
Porada babuni (o regule MTP)

Uważaj na negacje!
Dowodzenie II 231
Intuicje
O intuicyjności reguły MTP nie trzeba nikogo przekonywać. Wpiszcie wnioski w następujących
rozumowaniach, a przekonacie się sami:
W stołówce podadzą na deser albo lody, albo budyń.
Niestety, nie podali lodów.
Alicja może zdawać egzamin w formie albo pisemnej, albo ustnej.

Alicja musiała być w pracy i przepadły jej wszystkie terminy ustnych egzaminów.
Stosowanie regu y MTP

Regułę MTP można stosować tylko w jeden sposób (uwaga: druga wersja reguły MTP wymaga, aby
dane były inne zdania):
1. A∨B Zał.
2. ~A Zał.
3. B MTP 1, 2
Ponieważ reguła wymaga, aby oprócz alternatywy dany był też zanegowany jeden z jej członów, warto
się zastanowić nad tym, jak stosować się będzie reguła MTP do alternatyw, których człony są
zanegowane. Spróbujcie zastosować regułę MTP do poniższych przykładów, uzupełniając brakujące
informacje:
1. D ∨ ~C Zał. 1. D ∨ ~C Zał.
2. ~D Zał. 2. ~~C Zał.
3. ~C MTP 1, 2 3. D MTP 1, 2
Mamy do czynienia z alternatywą, której pierwszym członem jest zdanie proste D, a drugim członem
negacja ~C. Gdy dane jest jeszcze zdanie ~D, to możemy zastosować regułę MTP, gdyż negacja ~D
jest negacją pierwszego członu alternatywy D ∨ ~C, a w takim wypadku reguła MTP pozwala nam na
wyprowadzenie drugiego członu alternatywy, czyli negacji ~C.
W drugim wypadku dana jest ponownie alternatywa D ∨ ~C, lecz tym razem MTP została
zastosowana tak, że wyprowadzony został pierwszy jej człon, a mianowicie D. Brakuje tu informacji
dotyczącej tego, co jeszcze musiało być dane. Aby wyprowadzić pierwszy człon alternatywy,
musieliśmy mieć negację drugiego członu tej alternatywy. Drugim członem alternatywy D ∨ ~C jest
zdanie ~C, którego negacją jest zdanie ~~C. W wierszu 2 drugiego dowodu brakuje zatem zdania ~~C.
Jednym z częstych błędów jest przypuszczenie, że reguła MTP jest prawidłowo zastosowana
w obydwu przypadkach niżej przedstawionych:
1. A ∨ ~B Zał. 1. A ∨ ~B Zał.
2. ~~B Zał. 2. B Zał.
3. A MTP 1, 2 3. A MTP 1, 2
W przypadku drugim zastosowanie reguły MTP nie jest jednak uprawnione. Zdanie B nie stanowi
bowiem negacji zdania ~B. Musimy pamiętać bowiem, że reguły inferencyjne są regułami
syntaktycznymi – dostępna im jest jedyne struktura syntaktyczna formuł (a więc to, z jakich symboli są
złożone), a nie ich znaczenie. Oczywiście wnioskowanie, że A na podstawie przesłanek A ∨ ~B oraz B
jest wnioskowaniem prawidłowym – będziemy się o tym mogli przekonać nieco pó niej, jak już
skompletujemy nasze reguły wnioskowania.
Jak zwykle nie wolno reguły MTP stosować do członów zdań:
1. A ∨ (B ∨ C) Zał. 1. A∨B Zał.
2. ~B Zał. 2. ~A ≡ C Zał.
3. C MTP 1, 2 3. B MTP 1,2
wiczenie 11.K „MTP – 1”

Uzupe nij brakuj ce informacje. (Rozwi zania, s. 373).
(a) (b)
1. A∨B Zał. 1. A∨B Zał.
2. ~B Zał. 2. Zał.
3. MTP 1, 2 3. B MTP 1, 2
(c) (d)
1. Zał. 1. ~A ∨ ~B Zał.
2. ~B Zał. 2. Zał.
3. C MTP 1, 2 3. ~A MTP 1, 2
(e) (f)
1. Zał. 1. (A → C) ∨ B Zał.
2. ~(B • C) Zał. 2. ~B Zał.
3. ~A MTP 1, 2 3. MTP 1, 2
(g) (h)
1. A ∨ ~B Zał. 1. ~A Zał.
2. Zał. 2. Zał.
3. A MTP 1, 2 3. ~~B MTP 1, 2
11.6. Przyk ady dowodów z zastosowaniem regu y MTP

Spróbuj skonstruować następujące dowody samodzielnie. Pełne dowody znajdziesz w Rozwi zaniach,
s. 367-368.
Przyk ad 5
1. A∨B Zał. Dowieść: A
2. C → ~B Zał.
3. C Zał.
Naszym celem jest wyprowadzenie swobodnie stojącego zdania A, które jest pierwszym członem
alternatywy z wiersza 1. Moglibyśmy wyprowadzić zdanie A, gdybyśmy mieli negację drugiego członu
alternatywy A ∨ B, tj. gdybyśmy mieli ~B.
Zdanie ~B jest następnikiem implikacji z wiersza 2, a zatem moglibyśmy je wyprowadzić,
stosując →Elim, gdybyśmy mieli poprzednik tej implikacji, tj. C, który rzeczywiście mamy w wier-
szu 3:
4. ~B →Elim 2, 3
Mamy teraz alternatywę A ∨ B swobodnie stojącą w wierszu 1 oraz negację jej drugiego członu, tj.
swobodnie stojące zdanie ~B, w wierszu 4, możemy zatem zastosować regułę MTP i wyprowadzić
pierwszy człon tej alternatywy:
5. A MTP 1, 4
Dowodzenie II 233
Przyk ad 6
1. ~A ∨ ~B Zał. Dowieść: ~A
2. B • ~~B Zał.
Naszym celem jest wyprowadzenie zdania ~A, które jest pierwszym członem alternatywy w wierszu 1.
Moglibyśmy wyprowadzić ~A, gdybyśmy mieli negację drugiego członu tej alternatywy. Ponieważ
drugim członem alternatywy ~A ∨ ~B jest zdanie ~B, to negacją drugiego członu tej alternatywy
będzie zdanie ~~B. Zdanie ~~B nie występuje w dowodzie swobodnie, ale możemy je wyprowadzić
z wiersza 2, stosując regułę •Elim:
3. ~~B •Elim 2
Mamy teraz alternatywę ~A ∨ ~B swobodnie stojącą w wierszu 1 oraz negację jej drugiego członu, tj.
swobodnie stojące zdanie ~~B, w wierszu 3, możemy zatem zastosować regułę MTP i wyprowadzić
pierwszy człon tej alternatywy:
4. ~A MTP 1, 3
Uwaga. Aby móc zastosować regułę MTP nie wystarczyłoby wyprowadzenie zdania B, gdyż zdanie B
nie jest negacją zdania ~B.
Przyk ad 7
Spróbujcie dowieść prawidłowości następującego rozumowania:
Jeżeli dostanę 17 lub 18 punktów na teście, to otrzymam ocenę
B: Otrzymam bdb.
bdb. Otrzymam ocenę bdb tylko jeśli albo przyswoję sobie regułę
O: Dostanę osiemnaście punktów.
wprowadzania implikacji albo wkuję wszystkie możliwe dowody
na pamięć. Dostałem 18 punktów, a przecież nie można wkuć P: Przyswoję sobie →Wpr.
wszystkich możliwych dowodów na pamięć, więc: S: Dostanę siedemnaście punktów.
Przyswoiłem sobie regułę wprowadzania implikacji. W: Wkuję wszystkie dowody.
1. (S ∨ O) → B Zał. Dowieść: P
2. B → (P ∨ W) Zał.
3. O • ~W Zał.
Naszym celem jest wyprowadzenie zdania P. Zdanie P jest pierwszym członem alternatywy P ∨ W
znajdującej się w następniku implikacji z wiersza 2. Aby wyprowadzić P, musimy najpierw wyprowa-
dzić alternatywę, co moglibyśmy prosto uczynić (za pomocą reguły →Elim), gdybyśmy mieli poprzed-
nik implikacji B → (P ∨ W), czyli gdybyśmy mieli swobodnie stojące zdanie B. Jedynym sposobem na
otrzymanie zdania B jest zastosowanie reguły →Elim do implikacji z wiersza 1, ale do tego potrzebu-
jemy swobodnie występującego poprzednika tej implikacji, tj. zdania S ∨ O, którego nie mamy. Ponie-
waż zdanie S ∨ O jest alternatywą, więc możemy je łatwo otrzymać przez zastosowanie reguły ∨Wpr,
o ile mamy któryś z członów tej alternatywy. Ani S, ani O nie występują swobodnie w dowodzie, ale
możemy wyprowadzić O z wiersza 3, stosując regułę •Elim. Wykonajmy zatem wyżej obmyślone kro-
ki:
4. O •Elim 3
Do zdania O możemy dodać dowolne zdanie, a w szczególności zdanie S, tak aby otrzymać
alternatywę S ∨ O:
5. S∨O ∨Wpr 4
Mamy teraz implikację (S ∨ O) → B w wierszu 1 oraz jej poprzednik S ∨ O w wierszu 5, więc

możemy zastosować regułę →Elim:
6. B →Elim 1, 5
Mamy teraz implikację B → (P ∨ W) w wierszu 2 oraz jej poprzednik B w wierszu 6, więc możemy
zastosować regułę →Elim:
7. P∨W →Elim 2, 6
Przypomnijmy sobie, że chodzi nam o wyprowadzenie zdania P. Zdanie P jest pierwszym członem
alternatywy P ∨ W z wiersza 7. Moglibyśmy wyprowadzić P za pomocą reguły MTP, gdybyśmy mieli
negację drugiego członu tej alternatywy, czyli swobodnie stojące zdanie ~W. Zdania tego nie mamy,
możemy je jednak wyprowadzić z koniunkcji w wierszu 3:
8. ~W •Elim 3
9. P MTP 7, 8
Jako ćwiczenie warto wyrazić kroki, które wykonywaliśmy w tym dowodzie na symbolach, w zdaniach
języka naturalnego. wiczenie to powinno pokazać, że właśnie skonstruowany przez nas dowód nie
odbiega od naturalnego toku myślenia, choć miejscami wyda się nam zbyt drobiazgowy:
1. Jeżeli dostanę 17 lub 18 punktów na teście, to otrzymam ocenę bdb. Zał.

2. Otrzymam ocenę bardzo dobrą, tylko jeśli albo przyswoję sobie regułę Zał.
wprowadzania implikacji, albo wkuję wszystkie możliwe dowody na pamięć.
Parafraza: Jeżeli otrzymałem ocenę bardzo dobrą, to [znaczy, że] albo przyswoiłem
sobie regułę wprowadzania implikacji albo wkułem wszystkie możliwe dowody.
3. Dostałem 18 punktów, a przecież nie wkułem wszystkich możliwych dowodów. Zał.
4. •Elim 3
5. ∨Wpr 4
6. →Elim 1, 5
7. →Elim 2, 6
8. •Elim 3
9. Przyswoiłem sobie regułę wprowadzania implikacji. MTP 7, 8

Dowodzenie II 235
wiczenie 11.L „MTP – 2”

(a) (b)
1. ~D Zał. 1. ~A • ~B Zał.
2. (C ∨ D) ∨ D Zał. 2. B∨D Zał.
3. C∨D MTP 1,2 3. ~B Elim 1
4. C MTP 1,3 4. D MTP 2,3
(c) (d)
1. ~B Zał. 1. (~B ∨ ~A) ≡ ~~A Zał.
2. ~B → (A ∨ B) Zał. 2. ~~A Zał.
3. A∨B →Elim 1,2 3. ~B ∨ ~A ≡Elim 1, 2
4. A MTP 1,3 4. ~B MTP 2,3
wiczenie 11.M „MTP – 3”

wierszu. Uzupe nij brakuj ce kroki, uzasadnij je oraz uzasadnij krok ostatni. (Rozwi zania, s. 374).
(a) (b)
1. ~D ≡ (A ∨ D) Zał. 1. [~A → (D ∨ A)] ∨ A Zał.
2. ~D • B Zał. 2. ~A Zał.
3. ~D Elim 2 3. ~A → (D ∨ A) MTP 1,2
4. A∨D ≡Elim 1,3 4. D∨A →Elim 2,3
5. A MTP 3,4 5. D MTP 2,4
(c) (d)
1. [(A ∨ B) ∨ C] ∨ C Zał. 1. B ∨ (A ∨ B) Zał.
2. ~C • ~B Zał. 2. ~B Zał.
3. ~C Elim 2 3. A∨B MTP 1,2
4. (A ∨ B) ∨ C MTP 1,3 4. A MTP 2,3
5. A∨B MTP 3,4 5. D∨A ∨Wpr 4
wiczenie 11.N „dowody – 3”

(a) Dowied : B (b) Dowied : ~B

1. C Zał. 1. (D ∨ A) ∨ [A ∨ (~B ∨ A)] Zał.
2. ~A ≡ (~D ∨ C) Zał. 2. ~A → ~(D ∨ A) Zał.
3. (C ∨ D) → (A ∨ B) Zał. 3. ~A • C Zał.
4. C∨D ∨Wpr 1 4. ~A Elim 3
5. A∨B →Elim 3,4 5. ~(D ∨ A) →Elim 2, 4
6. ~D ∨ C ∨Wpr 1 6. A ∨ (~B ∨ A) MTP 1, 5
7. ~A ≡Elim 2,6 7. ~B ∨ A MTP 6, 4
8. B MTP 5, 7 8. ~B MTP 7, 4
wiczenie 11.O „dowody – 4”

Dokonaj symbolizacji nast puj cych wnioskowa , a nast pnie dowied ich prawid owo ci. Zastanów si , czy
porz dek kroków w dowodzie odpowiada porz dkowi rozumowania intuicyjnego. (Rozwi zania, s. 375).
(a) Jeżeli Ania zda logikę, to jej chłopak Tomek zaprosi ją albo do greckiej, albo do francuskiej
restauracji. Nie zaprosi jej do francuskiej restauracji, jeśli oglądała dużo TV. Ania zda logikę, jeśli
będzie dobrze przygotowana, a będzie dobrze przygotowana, jeśli będzie się dużo uczyć. Ania dużo się
uczyła, ale też oglądała dużo TV. Zatem Tomek zaprosi Anię do greckiej restauracji.
(b) Tomek nie jest zainteresowany Beatą; Staś natomiast bardzo chciałby się z nią umówić. Beata
umówi się ze Stasiem albo wtedy, gdy zostanie przewodniczącym samorządu, albo gdy się okaże, że
Robert nie jest nią zainteresowany. Staś zostanie przewodniczącym samorządu, jeśli albo Cecylia nie
umówi się z nim, albo Paweł nie zostanie wybrany do samorządu. Cecylia nie umówi się ze Stasiem,
chyba że Beata zaprosi ją na imprezę. Jeśli Tomek nie jest zainteresowany Beatą, to Beata nie zaprosi
ani jego, ani Cecylii na imprezę. Zatem Beata umówi się ze Stasiem.
(a) (b)
1. 1.
2. 2.
3. 3.
4. 4.
5.
12. DOWODZENIE III
REGU Y →WPR, R
Cele
Umiejętność stosowania reguł pierwotnych →Wpr oraz R.

12.1. Intuicje
Wiele reguł w systemie SD korzysta z tzw. subderywacji („poddowodów”). Subderywacje intuicyjnie
odpowiadają dowodom pomocniczym, które wykonujemy niejako «na boku» po to, aby uzyskać
pewien wynik w głównym toku dowodzenia.
Rozważmy następujący przykład rozumowania.
Przyk ad 1
(1) Jeżeli Kuba pojedzie do Zakopanego, to będzie się uganiał za Asią.

(2) Jeżeli Kuba będzie się uganiał za Asią, to ani nie przyswoi sobie reguły wprowadzania
implikacji, ani nie przygotuje się do testu z neuronauki.
(3) Jeżeli Kuba nie przygotuje się do testu z neuronauki, to obleje egzamin z tego
przedmiotu.
(4) Jeżeli Kuba obleje egzamin z neuronauki, to Asia przestanie się nim interesować.
Jeżeli więc Kuba pojedzie do Zakopanego, to Asia przestanie się nim interesować.
Chcąc dowieść, że wniosek istotnie wynika z przesłanek, możemy rozumować tak:
Załóżmy, że Kuba pojedzie do Zakopanego.

Z (1) wynika, że Kuba będzie się uganiał za Asią.
Z (2) wynika dalej, że ani nie przyswoi sobie reguły wprowadzania implikacji, ani nie
przygotuje się do testu z neuronauki.
Stąd z kolei wynika, że Kuba nie przygotuje się do testu z neuronauki.
A skoro tak, to na mocy (3) wiemy, że Kuba obleje też egzamin z neuronauki.
Stąd oraz z przesłanki (4) wynika, że Asia przestanie się nim interesować.
Zastanówmy się, czego dowiedliśmy. Czy dowiedliśmy, że Asia przestanie się interesować Kubą? Tak
może się nam wydawać, bo ostatni krok w naszym rozumowaniu tak właśnie brzmiał. Trzeba jednak
zwrócić uwagę na to, że nasze rozumowanie oparte było na pewnym założeniu dodatkowym, a miano-
wicie na założeniu, że Kuba pojedzie do Zakopanego. Całość naszego rozumowania od tego założenia
zależała. Nie dowiedliśmy zatem, że z przesłanek (1)-(4) wynika zdanie:
Asia przestanie się interesować Kubą.

a jedynie, że wynika z nich zdanie:
Je eli Kuba pojedzie do Zakopanego, to Asia przestanie się nim interesować.
Zdanie ‘Asia przestanie się interesować Kubą’ jest wnioskiem w dowodzie pomocniczym, którego
dodatkowym założeniem jest zdanie ‘Kuba pojedzie do Zakopanego’. W systemie SD wprowadza się
graficzną formę przedstawiania takich dowodów pomocniczych, czyli subderywacji, po to, aby ułatwić
nam zorientowanie się w tym, czego dowodzimy na podstawie jakich przesłanek. Stosując szatę
graficzną systemu SD, ale jeszcze nie zastępując zdań powyższego rozumowania stałymi zdaniowymi,
nasze rozumowanie przybiera następującą formę:
1. Jeżeli Kuba pojedzie do Zakopanego, to będzie się uganiał za Asią. Zał.

2. Jeżeli Kuba będzie się uganiał za Asią, to ani nie przyswoi sobie reguły Zał.
wprowadzania implikacji, ani nie przygotuje się do testu z neuronauki.
3. Jeżeli Kuba nie przygotuje się do testu z neuronauki, to obleje egzamin z tego Zał.
przedmiotu.
4. Jeżeli Kuba obleje egzamin z neuronauki, to Asia przestanie się nim interesować. Zał.
5. Kuba pojedzie do Zakopanego Zał.
6. Kuba będzie się uganiał za Asią. (1), (5)
7. Kuba ani nie przyswoi sobie reguły wprowadzania implikacji, ani nie (6), (2)
przygotuje się do testu z neuronauki.
8. Kuba nie przygotuje się do testu z neuronauki. (7)
9. Kuba obleje egzamin z neuronauki. (8), (3)
10. Asia przestanie się interesować Kubą. (9), (4)
11. Jeżeli Kuba pojedzie do Zakopanego, to Asia przestanie się nim interesować. (5)-(10)
Na subderywację składają się wiersze 5-10. Wszystkie zdania występujące w subderywacji są oddzie-
lone od głównej linii dowodowej i wpisywane przy linii dowodowej tej subderywacji. Całą subdery-
wacją „rządzi” założenie dodatkowe, tj. że Kuba pojedzie do Zakopanego. Wszystkie kroki w subdery-
wacji są oparte na tym właśnie założeniu. Przecież nie wiemy, że Kuba obleje egzamin z neuronauki na
podstawie założeń (1)-(4) (a ściślej (1)-(3)). Na podstawie tych założeń wiemy jedynie, że Kuba obleje
egzamin z neuronauki, o ile pojedzie do Zakopanego. Subderywacje służą temu, abyśmy rozumieli,
w kontekście jakich założeń, co z czego wynika.
Spróbuj przełożyć nasze rozumowanie na formę symboliczną (por. Rozwi zania, s. 376):
1. Z→A Zał. Z: Kuba pojedzie do Zakopanego.

2. A → (~P • ~R) Zał. A: Kuba będzie się uganiał za Asią.
P: Kuba przyswoi sobie regułę wprowadzania implikacji.
3. ~R → ~N Zał.
R: Kuba przygotuje się do testu z neuronauki.
4. ~N → ~I Zał. N: Kuba zda egzamin z neuronauki.
I: Asia będzie się interesować Kubą.
5. Zał. (→Wpr)
6.
7.
8.
9.
10.
11. Z → ~I →Wpr 5-10
Reguła →Wpr jest oparta na powyższych intuicjach, zanim ją przedstawimy, wprowadzimy trochę ter-
minologii, która będzie pomocna w omawianiu reguł korzystających z subderywacji, oraz wprowadzi-
my regułę R, która rządzi przepływem informacji w dowodach z subderywacjami.
Dowodzenie III 239
12.2. Subderywacje
Derywacje mogą zawierać subderywacje. Każda subderywacja:
• ma swą własną linię derywacyjną,
• ma dokładnie jedno założenie zwane założeniem dodatkowym, podkreślone linią założeniową,
• może zawierać dowolną ilość kroków,
• ostatnie zdanie w subderywacji jest jej wnioskiem.
Oto przykład dowodu zawierającego subderywację (nie starajcie się na razie zrozumieć dowodu, lecz
przyjrzyjcie się tylko oznaczeniom):
1. A → (B • C)] Zał.
2. ~C Zał.
linia subderywacji
g ówna linia 3. (A → B) → D Zał.
derywacyjna za o enie dodatkowe
4. A Zał.
zdanie wprowadzone 5. B•C →Elim 1,4 subderywacja
do g ównej derywacji (poddowód)
za pomoc regu y
6. B •Elim 5
pozwalaj cej na 7. A→B →Wpr 4-6
zamkni cie subderywacji 8. D →Elim 3,7
wniosek subderywacji
Czy wiesz, e
Systemy naturalnej dedukcji, taki jak prezentowany tu system SD nazywa się systemami „w stylu
Fitcha” (Fitch-style natural deduction systems) za nazwiskiem logika, który po raz pierwszy użył
takich struktur graficznych (linii derywacji, linii założeń pierwotnych, linii subderywacji i linii
założeń dodatkowych) do zaznaczenia toku wnioskowania. Od roku 1952, w którym Fitch
opublikował swój podręcznik, systemy w stylu Fitcha robiły karierę – również dydaktyczną, gdyż
pozwały na lepsze i łatwiejsze opanowanie dowodów podrzędnych, czyli subderywacji.
Warto jednakże wspomnieć, że graficzną metodę zaznaczania subderywacji wprowadził już
Jaśkowski. Stosował on bowiem dwie metody zaznaczania subderywacji. Jedna z nich – właśnie
graficzna – polegała na tym, że subderywacja ujmowana była w ramkę. Druga z metod
proponowanych przez Jaśkowskiego – dużo łatwiejsza do złożenia w drukarni – polegała na
odpowiednim ponumerowaniu kroków subderywacji. Z pewną poprawką na reguły inferencji, które
miały nieco inną postać u Jaśkowskiego – ten sam dowód tautologii [(A • B) → C] → [A → (B → C)]
prezentowałby się następująco w tych dwóch systemach notacyjnych:
1. (A • B) → C Zał. (→Wpr) 1.1 (A • B) → C Zał. (→Wpr)
2. A Zał. (→Wpr) 2.1.1 A Zał. (→Wpr)
3. B Zał. (→Wpr) 3.1.1.1 B Zał. (→Wpr)
4. A•B •Wpr 2, 3 4.1.1.1 A • B •Wpr 2, 3
5. C →Elim 1, 4 5.1.1.1 C →Elim 1, 4
6. B→C →Wpr 3-5 6.1.1 B→C →Wpr 3-5
7. A → (B → C) →Wpr 2-6 7.1 A → (B → C) →Wpr 2-6
8. [(A • B) → C] → [A → (B → C)] →Wpr 1-7 8. [(A • B) → C] → [A → (B → C)] →Wpr 1-7
W znakomitym podręczniku J. Słupeckiego i L. Borkowskiego (Elementy logiki matematycznej

i teorii mnogo ci, wydanie pierwsze, Warszawa, PWN, 1963), w którym autorzy rozwinęli własny
system dedukcji naturalnej, stosowany jest też numeryczny system zaznaczania subderywacji, choć
inaczej niż to robił Jaśkowski, a mianowicie kolejny krok wnioskowania jest naliczany w obrębie
subderywacji. A zatem poszczególne kroki nosiłyby następujące numeracje: 1.1, 1.1.1, 1.1.1.1,
1.1.1.2, 1.1.1.3, 1.1.2, 1.2, 2.
ródło: F.J. Pelletier (2000) „A History of Natural Deduction and Elementary Logic Textbooks”, [w:] J. Woods,
B. Brown (eds.), Logical Consequence: Rival Approaches, Vol. 1. (Oxford: Hermes Science Pubs) pp. 105-138.
12.3. Regu a →Wpr (regu a do czania implikacji)
Jeżeli w subderywacji dowodu macierzystego, której założeniem (dodatkowym) jest

p, można wyprowadzić (swobodnie występujące) r, to do dowodu macierzystego wolno
dołączyć wiersz, gdzie (swobodnie) występuje implikacja p → r.
i. p Zał. (→Wpr)
j. r
p→r →Wpr i-j
Dowody przeprowadzane za pomocą reguły wprowadzania implikacji zwane są też dowodami warun-
kowymi.
Intuicje
Jeśli z założenia, że p, można wyprowadzić r, to prawdziwa jest implikacja p → r. Jednym ze

sposobów odczytania implikacji jest wszakże „r przy założeniu, że p”.
Konstruowanie subderywacji dla regu y →Wpr

Reguła wprowadzania implikacji jest regułą konstrukcyjną. Stosowanie reguł konstrukcyjnych wiąże
się z koniecznością przygotowania dowodu oraz pewnej zmiany zapisów dowodów. Do tej pory
mogliśmy zapisywać zdania, do których wyprowadzenia dążymy, z boku. W wypadku takich reguł jak
→Wpr należy wpisać implikację, którą chcemy wyprowadzić, na dole derywacji, zostawiając «dość»
miejsca na przeprowadzenie dowodu:
A→C →Wpr
Ile miejsca to «dość» miejsca, trudno jest powiedzieć. Z czasem wyrobicie sobie w tej materii intuicję.
Zawsze lepiej jest zostawić więcej miejsca niż za mało. Warto też zaznaczyć sobie, że implikacja taka
ma być uzyskana za pomocą reguły →Wpr – choć pełne uzasadnienie otrzymamy dopiero pó niej.
Kolejnym krokiem jest zbudowanie subderywacji:
A→C →Wpr
Trzeba subderywację narysować nad implikacją, którą chcemy z takiej subderywacji wyprowadzić.
Ostatnim krokiem przygotowania dowodu jest wpisanie założenia subderywacji, które można
uzasadnić na mocy reguły →Wpr (jako „Zał. (→Wpr)”) oraz wniosku subderywacji, który będziemy
musieli uzasadnić na podstawie reszty dowodu. Reguła →Wpr ci le determinuje, jakie ma być założe-
nie dodatkowe tej subderywacji (zawsze: poprzednik implikacji, którą chcemy uzyskać w dowodzie
macierzystym), oraz jaki ma być jej wniosek (zawsze: następnik implikacji, którą chcemy uzyskać
w dowodzie macierzystym).
Zał. (→Wpr)
A→C →Wpr
Po takim przygotowaniu możemy przejść do przeprowadzania dowodu. Celem, na którym
trzeba się skoncentrować, jest wyprowadzenie wniosku subderywacji z pozostałych zdań dowodu.
Dowodzenie III 241
Zanim przejdziecie do przykładów, sprawd cie swoje opanowanie tych podstaw stosowania reguły
→Wpr w następujących ćwiczeniach.
wiczenie 12.A „→Wpr – 1”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” trzeba zastosowa regu →Wpr, aby wyprowadzi pewn
implikacj . Aby to zrobi , nale y skonstruowa subderywacj (zosta a ju skonstruowana). Okre l, jak implikacj
mo na wyprowadzi w wierszu 9. (W wiczeniu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu; nie próbuj
uzasadnia wniosku subderywacji! Numeracja wierszy jest równie tylko umowna). (Rozwi zania, s. 377).
(a) (b)
Zał. Zał.
3. B Zał. (→Wpr) 3. ~B Zał. (→Wpr)
8. A 8. A
9. B→A →Wpr 3-8 9. ~B → A →Wpr 3-8
(c) (d)
Zał. Zał.
3. C Zał. (→Wpr) 3. A≡C Zał. (→Wpr)
8. ~B 8. B
9. C → ~B →Wpr 3-8 9. (A ≡ C) → B →Wpr 3-8
(e) (f)
Zał. Zał.
3. C Zał. (→Wpr) 3. C→A Zał. (→Wpr)
8. B→A 8. B
9. C → (B → A) →Wpr 3-8 9. (C → A) → B →Wpr 3-8
(g) (h)
Zał. Zał.
3. ~(A → B) Zał. (→Wpr) 3. ~A Zał. (→Wpr)
8. C 8. B→C
9. ~(A → B) → C →Wpr 3-8 9. ~A → (B → C) →Wpr 3-8
(i) (j)
Zał. Zał.
3. A ∨ ~A Zał. (→Wpr) 3. B→C Zał. (→Wpr)
8. B 8. C→D
9. (A ∨ ~A) → B →Wpr 3-8 9. (B → C) → (C → D) →Wpr 3-8
wiczenie 12.B „→Wpr – 2”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” trzeba zastosowa →Wpr, aby wyprowadzi pewn implikacj .
Aby to zrobi , nale y skonstruowa subderywacj (zosta a ju skonstruowana). Wpisz za o enie dodatkowe subdery-
wacji oraz wniosek, jaki trzeba b dzie wyprowadzi w tej subderywacji, aby mo na by o zastosowa regu →Wpr
w kroku 9. (W wiczeniu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu, nie próbuj zatem uzasadnia wniosku sub-
derywacji! Numeracja wierszy jest tylko umowna). (Rozwi zania, s. 378).
(a) (b)
Zał. Zał.
3. A Zał. (→Wpr) 3. ~A Zał. (→Wpr)
8. B 8. B
9. A→B →Wpr 3-8 9. ~A → B →Wpr 3-8
(c) (d)
Zał. Zał.
3. A Zał. (→Wpr) 3. A∨C Zał. (→Wpr)
8. ~B 8. B
9. A → ~B →Wpr 3-8 9. (A ∨ C) → B →Wpr 3-8
(e) (f)
Zał. Zał.
3. A Zał. (→Wpr) 3. A→B Zał. (→Wpr)
8. B→C 8. C
9. A → (B → C) →Wpr 3-8 9. (A → B) → C →Wpr 3-8
(g) (h)
Zał. Zał.
3. A ≡ ~B Zał. (→Wpr) 3. ~(A → B) Zał. (→Wpr)
8. ~B ≡ A 8. ~A → B
9. (A ≡ ~B) → (~B ≡ A) →Wpr 3-8 9. ~(A → B) → (~A → B) →Wpr 3-8
Dowodzenie III 243
12.4. Przyk ady prostych dowodów z zastosowaniem regu y →Wpr
Przyk ad 2
Dowied , że A → C na podstawie przesłanki A → (B • C). Rozumowanie takie jest niewątpliwie pra-

widłowe. Odpowiada mu wnioskowanie np. „Jeżeli Ania pójdzie na imprezę, to pozna Beatę i Czesia.
Zatem jeżeli Ania pójdzie na imprezę, to pozna Czesia”.
1. A → (B • C) Zał. Dowieść: A → C
W wypadku reguł konstrukcyjnych warto zmienić sposób podejścia do dowodu. Do tej pory dokony-
waliśmy analizy niejako na boku. Teraz warto nam będzie zacząć czynnie wpisywać to, co chcemy
uzyskać na dole linii derywacyjnej. W powyższym wypadku przygotowujemy dowód w następujący
sposób:
1. A → (B • C) Zał. Dowieść: A → C
A→C
Wpisujemy wniosek na dole głównej linii dowodowej (niestety, nie ma zasady, która pozwoliłaby nam
na określenie, ile miejsca potrzeba – lepiej zostawić więcej niż za mało).
Uwaga. Nasze wpisanie zdania A → C na dole linii dowodowej nie jest równoznaczne z tym, że zdanie
to wyprowadziliśmy! Ma nam tylko przypominać, co mamy wyprowadzić. Dlatego też nie wolno nam
jeszcze zdania A → C używać w dowodzie. Nie ma ono ani numeru wiersza, ani swego uzasadnienia.
Stanie się częścią dowodu dopiero wówczas gdy uzyska swoje uzasadnienie.
Ponieważ naszym celem jest wyprowadzenie implikacji, więc musimy zastosować regułę
→Wpr, która wymaga, po pierwsze, abyśmy skonstruowali subderywację:
1. A → (B • C) Zał.
A→C
Po wtóre, musimy uzupełnić konstrukcję subderywacji, wpisując jej założenie oraz wniosek, do które-
go wprowadzenia będziemy dążyli. Reguła →Wpr dokładnie określa, co musi być założeniem, a co
wnioskiem subderywacji, która pozwoli nam na wyprowadzenie A → C na linię dowodu macierzyste-
go. Te informacje musimy od razu wpisać.
1. A → (B • C) Zał.
A→C
Założenie subderywacji, czyli swobodnie stojące zdanie A (poprzednik implikacji, którą chce-
my wyprowadzić za pomocą reguły →Wpr) staje się już częścią dowodu – jest uzasadnione na mocy
reguły →Wpr jako założenie dodatkowe, więc możemy włączyć wiersz, w którym się znajduje, do
dowodu. Natomiast wniosek derywacji, czyli swobodnie stojące zdanie C (następnik implikacji, którą
chcemy wyprowadzić za pomocą reguły →Wpr) wpisujemy na końcu linii subderywacji na razie bez
uzasadnienia, gdyż wniosek ten również nie jest jeszcze częścią dowodu. Dopiero gdy znajdziemy
uzasadnienie dla wyprowadzenia C, wówczas wiersz ten będzie można dołączyć do dowodu:
1. A → (B • C) Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
C
A→C
Powtórzmy jeszcze raz: nie wiemy jeszcze, jak uzasadnić zdanie C (mające być wnioskiem subdery-
wacji) i zdanie A → C (mające być wnioskiem dowodu). Skoncentrować się teraz musimy najpierw na
znalezieniu uzasadnienia dla zdania C, opierając się zarówno na przesłance A → (B • C), jak i na
założeniu dodatkowym A. (W tym dowodzie korzystać możemy z całości dostępnej wyżej informacji.
Nie musi tak jednak być. Wprowadzimy niedługo regułę R, która określa, dokładnie z jakich informacji
wolno korzystać w subderywacjach, a z jakich nie).
Wyprowadzenie C ze zdań występujących w wierszach 1 oraz 2 nie nastręcza żadnych
trudności. Ponieważ dana jest implikacja A → (B • C) w wierszu 1 oraz jej poprzednik A w wierszu 2,
więc możemy wyprowadzić jej następnik za pomocą reguły →Elim:
1. A → (B • C) Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
3. B•C →Elim 1, 2
C
A→C
Skoro w wierszu 3 mamy koniunkcję B • C, to możemy wyprowadzić jej drugi człon za pomocą reguły
•Elim:
1. A → (B • C) Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
3. B•C →Elim 1, 2
4. C •Elim 3
A→C
W ten sposób wyprowadziliśmy w subderywacji zdanie C. To znaczy, że zrobiliśmy to, czego wyma-
gała od nas reguła →Wpr. Mieliśmy skonstruować subderywację, której założeniem dodatkowym był
poprzednik implikacji, którą chcieliśmy wyprowadzić w derywacji macierzystej. Uczyniliśmy to –
skonstruowaliśmy subderywację, której założeniem dodatkowym jest A. Mieliśmy wyprowadzić w tej
subderywacji wniosek, którym miał być następnik implikacji, którą chcieliśmy wyprowadzić w de-
rywacji macierzystej. Uczyniliśmy to – w subderywacji o założeniu dodatkowym A, wyprowadziliś-
my C. Możemy zatem zamkn ć subderywację, a w derywacji macierzystej (czyli w naszym przypadku
w derywacji głównej) wpisać implikację, której poprzednikiem jest założenie dodatkowe zamykanej
subderywacji (A), a której następnikiem jest wniosek zamykanej subderywacji (C), czyli implika-
cję A → C:
1. A → (B • C) Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
3. B•C →Elim 1, 2
4. C •Elim 3
5. A→C →Wpr 2-4
Dowodzenie III 245
Przyk ad 3
Dowied , że (A • C) → ~D na podstawie przesłanki A → (B • ~D).

1. A → (B • ~D) Zał. Dowieść: (A • C) → ~D
Naturalną reakcją na to zadanie jest konsternacja. „Skąd C?” ciśnie się nam na usta. Nie konsternujmy
się, tylko zróbmy dokładnie to, co reguła →Wpr nakazuje (wszakże wniosek jest implikacją, więc pra-
wie na pewno musimy skorzystać z reguły wprowadzania implikacji). Wpiszmy wniosek na dole
derywacji:
1. A → (B • ~D) Zał.
(A • C) → ~D
Skonstruujmy subderywację, od razu wpisując jej założenie dodatkowe i wniosek:
1. A → (B • ~D) Zał.
2. A•C Zał. (→Wpr)
~D
(A • C) → ~D
Nasze zadanie staje się teraz łatwiejsze. Mamy wyprowadzić ~D z dwóch zdań: implikacji A → (B • ~D)
oraz koniunkcji A • C. Przeprowadzamy taką samą analizę docelową jak dotychczas. Zdanie ~D jest
członem koniunkcji i będziemy je mogli wydobyć za pomocą reguły •Elim, ale musielibyśmy najpierw
mieć swobodnie występującą koniunkcję B • ~D. Koniunkcja B • ~D jest następnikiem implikacji
w wierszu pierwszym i będziemy ją mogli wyprowadzić za pomocą reguły →Elim, o ile dany nam bę-
dzie swobodnie występujący poprzednik tej implikacji, tj. zdanie A. Zdanie A jest członem koniunkcji
występującej swobodnie w wierszu 2, możemy je zatem wyprowadzić za pomocą reguły •Elim. Wpro-
wadzając cały nasz plan w życie, możemy uzasadnić zdanie ~D. (Dowód w całości przedstawiony jest
w Rozwi zaniach, s. 376).
Po uzasadnieniu ~D, możemy zamknąć subderywację i uzasadnić wprowadzenie do derywacji
macierzystej implikacji, której poprzednikiem jest założenie dodatkowe tej subderywacji (A • C), a na-
stępnikiem wniosek tej subderywacji (~D), czyli implikację (A • C) → ~D.
Przyk ad 4
Dowied , że z przesłanki A → (B → C) wynika wniosek (A • B) → C.

1. A → (B → C) Zał. Dowieść: (A • B) → C
Naszym zadaniem jest wyprowadzić implikację (A • B) → C. Zastosujemy regułę →Wpr, a zatem mu-
simy skonstruować odpowiednią subderywację z poprzednikiem tej implikacji (czyli zdaniem A • B)
jako założeniem dodatkowym, a następnikiem tej implikacji (tj. zdaniem C) jako wnioskiem
subderywacji. Wprowadzenie do dowodu założenia dodatkowego A • B sprawia, że wyprowadzenie
zdania C staje się na tyle proste, że nie będziemy go już tu komentować. Po skonstruowaniu dowodu
sprawd , czy się zgadza z dowodem z Rozwi zań (s. 376).
wiczenie 12.C „→Wpr – 3”

W nast puj cych dowodach uzupe nij konstrukcj subderywacji (wpisuj c za o enie dodatkowe w wierszu 3 oraz
dany wniosek subderywacji w wierszu 5), a nast pnie uzupe nij brakuj cy krok w wierszu 4 oraz uzasadnij
wszystkie kroki. (Rozwi zania, s. 378).
(a) (b)
1. A → (B ∨ C) Zał. 1. A → (B ≡ ~D) Zał.
2. ~B Zał. 2. ~D Zał.
3. A Zał. (→Wpr) 3. A Zał. (→Wpr)
4. B∨C →Elim 1,3 4. B ≡ ~D →Elim 1,3
5. C MTP 2,4 5. B ≡Elim 2,4
6. A→C → Wpr 3–5 6. A→B →Wpr 3–5
(c) (d)
1. ~A → (C → B) Zał. 1. B ∨ (B ∨ C) Zał.
2. C Zał. 2. ~B Zał.
3. ~A Zał. (→Wpr) 3. A Zał. (→Wpr)
4. C→B →Elim 1,3 4. B∨C MTP 1,2
5. B →Elim 2,4 5. C MTP 2,4
6. ~A → B →Wpr 3–5 6. A→C →Wpr 3–5
(e) (f)
1. A ≡ (B ∨ C) Zał. 1. (A ≡ B) ∨ (B ∨ C) Zał.
2. ~D Zał. 2. ~(A ≡ B) Zał.
3. A ≡ ~D Zał. (→Wpr) 3. ~B Zał. (→Wpr)
4. A →Elim 1,3 4. B∨C MTP 1,2
5. B∨C MTP 2,4 5. C MTP 3,4
6. (A ≡ ~D) → (B ∨ C) →Wpr 3–5 6. ~B → C →Wpr 3–5
Dowodzenie III 247
12.5. Subderywacje subderywacji

Ponieważ każda subderywacja jest derywacją, zatem subderywacje mogą również zawierać dalsze sub-
derywacje. Derywację D, która bezpośrednio zawiera subderywację S, nazwiemy derywacj macierzys-
t względem subderywacji S. Możemy myśleć o derywacji D jako o „matce” derywacji S, a o subdery-
wacji S jako o „córce” derywacji D. Subderywacja S może również zawierać swoją „córkę”, subdery-
wację S . Subderywacja S będzie „wnuczką” derywacji D, która jest dla S „babką”.
Subderywacje mogą również mieć „siostry”: jeśli dwie subderywacje mają tę samą derywację
macierzystą, to są subderywacjami siostrzanymi. Relacje te ilustruje następujący schemat (a stosowne
definicje podane są w ramce na s. 253):
derywacja macierzysta wobec

Derywacje derywacji macierzystej wobec
matrylinearne S („babka” S)
wzgl dem
derywacji S derywacja macierzysta
wobec S („matka” S)
derywacja S
subderywacja derywacji S
Derywacje („córka” S)
filiolinearne
subderywacja subderywacji
wzgl dem
derywacji S („wnuczka” S)
derywacji S
derywacja siostrzana
Derywacje wobec S („siostra” S)
sanktymoniolinearne
subderywacja dery-
wzgl dem
wacji siostrzanej
derywacji S
wobec S („siostrzenica” S)
Ważnym pojęciem jest pojęcie linii matrylinearnej danej subderywacji S, na którą składają się
wszystkie derywacje będące matką S, babką S, prababką S, praprababką S itd. Należy zauważyć, że
linia matrylinearna danej subderywacji nie obejmuje ani jej własnych sióstr, ani sióstr matki, ani sióstr
babki, ani sióstr prababki itd. Podobnie na derywacje filiolinearne danej derywacji D składają się wszy-
stkie córki, wnuczki, prawnuczki itd., tj. wszystkie subderywacje derywacji D, subderywacje subdery-
wacji derywacji D, subderywacje subderywacji subderywacji derywacji D itd. Na derywacje sanktymo-
niolinearne (derywacje z linii siostrzanej) składają się wszystkie derywacje siostrzane oraz wszystkie
derywacje wobec nich filiolinearne.
Warto zwrócić uwagę, że pojęcia derywacji macierzystej oraz subderywacji są pojęciami
względnymi – derywacja jest derywacją macierzystą zawsze względem jakiejś derywacji; podobnie
derywacja jest subderywacją zawsze względem jakiejś derywacji. (Zupełnie tak samo ma się sprawa
z byciem matką czy córką – zawsze jest się czyjąś matką, czyjąś córką). W przypadku derywacji może
być tak, że dana derywacja nie ma derywacji macierzystej – wówczas jest derywacją główną (dowo-
dem głównym).
12.6. Regu a R (regu a reiteracji)

Regułę reiteracji (powtarzania) rzadko stosuje się explicite, służy ona głównie jako reguła określająca
to, jakiej informacji można używać w subderywacjach.
Jeżeli p występuje w pewnym wcześniejszym wierszu danej derywacji lub występuje

w derywacji matrylinearnej względem danej derywacji, wówczas wolno do danej dery-
wacji dołączyć wiersz, gdzie (samodzielnie) występuje p.
i. p i. p
p Ri
p Ri
Reguła reiteracji reguluje przekazywanie informacji. Aby ułatwić zapamiętanie, możemy myśleć o re-
gule reiteracji w kategoriach przekazywania tajemnic. Na regułę tę składają się trzy zasady:
Zasada 1. Ka dy zna swoje w asne tajemnice. – W obrębie danej derywacji można powtarzać
dowolne zdanie.
i. p
i. p
p Ri
p Ri
Zasada 2. Matki przekazuj swoje tajemnice swoim córkom (a te – swoim córkom itd.), natomiast
córki nigdy nie przekazuj tajemnic swoim matkom, babkom itd. – Można powtarzać wszystkie
zdania znajdujące się w derywacjach matrylinearnych wobec danej. Nie wolno powtarzać żadnego
zdania znajdującego się w derywacjach filiolinearnych wobec danej. Wszakże mogło być tak, że
zdanie wyprowadzone w subderywacji zostało wyprowadzone tylko dzięki założeniu dodatkowe-
mu tejże subderywacji.
i. p
i. p
p Ri
p Ri
Zasada 3. Siostry nigdy nie wymieniaj si tajemnicami. – Nie wolno powtarzać żadnego zdania
znajdującego się w derywacji z linii siostrzanej wobec danej. Dzieje się tak dlatego, że derywacje
siostrzane mogą mieć różne założenia dodatkowe (czyt.: różnych ojców).
i. p
p Ri
Dowodzenie III 249
Rozważmy następujące „szkielety derywacyjne” (a) i (b) (spróbuj samodzielnie zrozumieć, na czym
polegają wskazane błędy):
(a) (b)
3. A 3. A
5. A R3
8. A R3
9. B
8. A R3
12. A R3 12. A R8
20. A R12
20. A R3
21. B R9
24. B R9
W szkielecie (a) jedyny nieprawidłowy krok znajduje się w wierszu 5, gdyż reguła reiteracji nie może
uzasadnić założenia subderywacji!
W szkielecie (b) nieprawidłowych kroków jest więcej. Po pierwsze, w wierszu 20 próbuje się
wyprowadzić informację znajdującą się w subderywacji subderywacji, ale przecież córki nie przekazu-
ją informacji matkom, wnuczki – babkom itd. Warto zwrócić uwagę, że można byłoby powtórzyć zda-
nie A z wiersza 3, gdyż znajduję się ono w obrębie tej samej derywacji. Gdyby zatem w wierszu 20
uzasadnienie brzmiało „R3” błędu by nie było. To, że błędu można było uniknąć nie zmienia jednak te-
go, że de facto został popełniony. Po drugie, nie wolno powtórzyć B w wierszu 21, ponieważ B wystę-
puje w wierszu 9, który jest wierszem derywacji siostrzanej względem danej derywacji. Po trzecie,
w wierszu 24 odwołuje się do B występującego w wierszu 9, który jest wierszem subderywacji (córki),
a zatem nie wolno powtórzyć B w wierszu 24.
Stosowanie regu y R implicite i explicite

Regułę R można stosować explicite, lecz jest to dość uciążliwe, gdyż dowód znacznie się wtedy rozras-
ta. Reguła R bardzo często funkcjonuje w dowodach „wykonywanych” przez ludzi (w przeciwieństwie
do komputerów) w formie implicite – a polega po prostu na tym, że w dowodzie korzystamy tylko ze
zdań, które wolno powtórzyć, uzasadniając to powtórzenie regułą R. Oto przykład tego samego dowo-
du, pierwszy stosuje regułę R implicite, drugi – explicite:
1. (D ∨ A) → (C → B) Zał. 1. (D ∨ A) → (C → B) Zał.
2. C • ~A Zał. 2. C • ~A Zał.
3. D Zał. 3. D Zał.
4. D∨A ∨Wpr 3 4. D∨A ∨Wpr 3
5. C → B XXXXXX →Elim 1,4 5. (D ∨ A) → (C → B) R1
6. C •Elim 2 6. C→B →Elim 4, 5
7. B →Elim 5,6 7. C • ~A R2
8. D→B →Wpr 3-7 8. C •Elim 7
9. B →Elim 6,8
10. D→B →Wpr 3-9
Obydwa dowody są prawidłowe. Dowód drugi jest po prostu dłuższy. Ze względów praktycznych
przyjmiemy konwencję stosowania reguły R implicite, choć niekiedy zastosowanie reguły R explicite
jest konieczne, co ilustruje następujący przykład.
Przyk ad 5
Dowied , że C → A wynika z przesłanki A. Mamy wyprowadzić implikację z bardzo prostej przesłan-

ki, więc musimy skorzystać z reguły wprowadzania implikacji. Skonstruujmy stosowną subderywację
z poprzednikiem implikacji C → A jako założeniem dodatkowym oraz z następnikiem tej implikacji
jako żądanym wnioskiem:
1. A Zał. Dowieść: C → A
2. C Zał. (→Wpr)
A
C→A
Jak wyprowadzić zdanie A z przesłanek: A (wiersz 1) oraz C (wiersz 2)? Po prostu przez powtórzenie
(por. Rozwi zania, s. 376).
wiczenie 12.D „R – 1”
W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” wska wszystkie wiersze, w których mo na dokona powtórzenia
(R) wyró nionego zdania. (Pami taj, e za o enia subderywacji s zawsze uzasadniane jako za o enia, natomiast
zdania znajduj ce si w wierszu derywacji macierzystej zamykaj cym subderywacj wolno uzasadnia tylko przez
odwo anie do konstrukcyjnych regu inferencyjnych). (Rozwi zania, s. 379).
(a) (b)
1. A 1.
2. xxxx 2. A
3. xxxx
3. xxxxxxx
4. A
4. A
5. A 5. xxxxxxx
6. 6. A
7. 7. A
8. A 8.
9. A 9. A
10. A 10.
11. A 11. A
12. A 12. A
13. xxxx 13. xxxx
14. A 14. A
15. xxxxxxx 15. xxxxxxx
16. A 16. A
17. A 17. A
18. 18.
19. A 19. A
20. 20.
21. A 21.
Dowodzenie III 251
(c) (d)
1. 1.
2. 2.
3. xxxx 3. xxxx
4. A 4.
5. xxxxxxx 5. xxxxxxx
6. A 6. A
7. A 7. A
8. 8.
9. A 9. A
10. A 10.
11. A 11. A
12. A 12. A
13. A
13. xxxx
14. A
14. A
15. xxxxxxx
15. xxxxxxx
16. A
16. A
17. A
17. A
18.
18.
19. A
19. A
20.
20.
21.
21.
wiczenie 12.E „R – 2”
Skonstruuj nast puj ce dowody, stosuj c regu R explicite. (Rozwi zania, s. 380).
(a) Dowied : C → (A • B) (b) Dowied : A • A

4. B ≡Elim 2,3 4. B ≡Elim 2,3
5. B≡C ≡Elim 1,3 5. B≡C ≡Elim 1,3
6. C ≡Elim 4,5 6. C ≡Elim 4,5
(c) Dowied : C → A (d) Dowied : [B • (D • G)] → (A • C)

2. B≡C Zał. 2. C≡D Zał.
4. B D →Elim 2,3 4. A Elim 3
5. B Elim 4 5. B ≡Elim 1,4
6. B≡C ≡Elim 1,5 6. C Elim 3
7. C ≡Elim 5,6 7. D ≡Elim 2,6
8. B D Wpr 5,7
12.7. Przyk ady dowodów z zagnie d aj cymi si subderywacjami
Przyk ad 6
Dowied , że z przesłanki (A • B) → C wynika wniosek A → (B → C)

1. (A • B) → C Zał. Dowieść: A → (B → C)
Dowiedliśmy już (por. Przykład 3, wyżej), że (A • B) → C wynika logicznie z A → (B → C). Mamy

teraz dowieść implikacji odwrotnej. Jej intuicyjność oddaje następujące wnioskowanie: jeżeli Ala i Be-
ata dostaną psa, to Czesia dostanie kota; zatem, jeżeli Ala dostanie psa, to o ile Beata też dostanie psa,
to Czesia dostanie kota. Zaczynamy jak zwykle od skonstruowania odpowiedniej subderywacji, której
założeniem dodatkowym jest poprzednik implikacji, którą mamy wyprowadzić, czyli zdanie A, a której
wnioskiem jest następnik tej implikacji, czyli zdanie B → C.
1. (A • B) → C Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
B→C
A → (B → C)
Jak wyprowadzić B → C z założeń 1 i 2? Nie za bardzo wiadomo, ale ponieważ B → C to implikacja,
więc spróbujmy zastosować regułę →Wpr jeszcze raz. Musimy zatem przygotować kolejną subdery-
wację z poprzednikiem implikacji B → C (czyli zdaniem B) jako założeniem dodatkowym, a następni-
kiem implikacji B → C (czyli zdaniem C) jako wnioskiem tej subderywacji. Mamy zatem strukturę
następującą:
1. (A • B) → C Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
3. B Zał. (→Wpr)
C
B→C
A → (B → C)
A teraz – mimo że można dostać tymczasowego oczopląsu – zadanie się znacznie upraszcza. Sprowa-
dza się ono bowiem do tego, żeby wyprowadzić zdanie C, korzystając ze wszystkich założeń, a więc:
przesłanki (A • B) → C oraz założeń dodatkowych A (z wiersza 2) i B (z wiersza 3). Proste – zastosu-
jemy regułę →Elim, ale do tego potrzebujemy poprzednik implikacji z wiersza 1, tj. A • B, który łatwo
uzyskamy, stosując regułę •Wpr.
1. (A • B) → C Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
3. B Zał. (→Wpr)
4. A•B •Wpr 2, 3
5. C →Elim 1, 4
6. B→C
7. A → (B → C)
Dowodzenie III 253
Uzyskaliśmy zatem (w derywacji „wnuczce”) zdanie C, które pozwala nam zamknąć derywację
„wnuczkę” i w derywacji dla niej macierzystej dodać implikację B → C, uzasadniając ją regułą →Wpr:
1. (A • B) → C Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
3. B Zał. (→Wpr)
4. A•B •Wpr 2, 3
5. C →Elim 1, 4
6. B→C →Wpr 3-5
7. A → (B → C)
Uzyskaliśmy w ten sposób (w derywacji „córce”) zdanie B → C, które pozwala nam zamknąć dery-
wację „córkę” i w derywacji dla niej macierzystej, czyli w derywacji głównej, dodać implikację
A → (B → C), uzasadniając ją regułą →Wpr:
1. (A • B) → C Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
3. B Zał. (→Wpr)
4. A•B •Wpr 2, 3
5. C →Elim 1, 4
6. B→C →Wpr 3-5
7. A → (B → C) →Wpr 2-6
Definicje poj derywacji matrylinearnej, filiolinearnej i sanktymoniolinearnej
Niech pojęciem pierwotnym będzie pojęcie bycia derywacj macierzyst .

Derywacja d jest (bezpośrednią) subderywacj derywacji D zawsze i tylko wtedy, gdy derywacja D
jest derywacją macierzystą wobec derywacji d.
Derywacja D jest derywacją matrylinearn wobec derywacji D zawsze i tylko wtedy, gdy:
(0) derywacja D jest derywacją macierzystą wobec derywacji D, lub
(1) istnieje taka derywacja Dx, że derywacja Dx jest derywacją matrylinearną wobec dery-
wacji D, a derywacja D jest derywacją macierzystą wobec derywacji Dx.
Derywacja D jest derywacją filiolinearn wobec derywacji D zawsze i tylko wtedy, gdy:
(0) derywacja D jest (bezpośrednią) subderywacją derywacji D, lub
(1) istnieje taka derywacja Dx, że derywacja Dx jest filiolinearna wobec derywacji D, a dery-
wacja D jest (bezpośrednią) subderywacją derywacji Dx.
Derywacja D jest derywacją sanktymoniolinearn wobec derywacji D zawsze i tylko wtedy, gdy:
(0) istnieje taka derywacja Dm, że derywacja Dm jest derywacją macierzystą względem derywacji
D oraz D, lub
(1) istnieje taka derywacja Dx, że derywacja Dx jest derywacją sanktymoniolinearną wobec
derywacji D, a derywacja Dx jest derywacją macierzystą wobec derywacji D lub istnieje taka
derywacja Dx, że derywacja Dx jest derywacją sanktymoniolinearną wobec derywacji D ,
a derywacja Dx jest derywacją macierzystą wobec derywacji D.
wiczenie 12.F „→Wpr – 4”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” trzeba zastosowa regu →Wpr dwukrotnie, aby wyprowadzi
pewn implikacj , której nast pnikiem jest te implikacja. Aby to zrobi , nale y skonstruowa dwie zagnie d one
subderywacje (zosta y ju skonstruowane). Okre l, jak implikacj mo na wyprowadzi w wierszu 8 oraz w wierszu
9. (W wiczeniu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu; nie próbuj uzasadnia wniosku subderywacji!
Numeracja wierszy jest równie tylko umowna). (Rozwi zania, s. 380).
(a) (b)
Zał. Zał.
4. B Zał. (→Wpr) 4. B Zał. (→Wpr)
7. C 7. ~C
8. B→C →Wpr 4-7 8. B → ~C →Wpr 4-7
9. A → (B → C) →Wpr 3-8 9. ~A → (B → ~C) →Wpr 3-8
(c) (d)
Zał. Zał.
3. B∨C Zał. (→Wpr) 3. ~B Zał. (→Wpr)
4. ~B Zał. (→Wpr) 4. B∨C Zał. (→Wpr)
7. C 7. C
8. ~B → C →Wpr 4-7 8. (B ∨ C) → C →Wpr 4-7
9. (B ∨ C) → (~B → C) →Wpr 3-8 9. ~B → [(B ∨ C) → C] →Wpr 3-8
(e) (f)
Zał. Zał.
3. ~B Zał. (→Wpr) 3. A→B Zał. (→Wpr)
4. B Zał. (→Wpr) 4. D Zał. (→Wpr)
7. B∨C 7. C
8. B → (B ∨ C) →Wpr 4-7 8. D→C →Wpr 4-7
9. ~B → [B → (B ∨ C)] →Wpr 3-8 9. (A → B) → (D → C) →Wpr 3-8
Dowodzenie III 255
wiczenie 12.G „→Wpr – 5”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” trzeba zastosowa regu →Wpr dwukrotnie, aby wyprowadzi
pewn implikacj , której nast pnikiem jest te implikacja. Aby to zrobi , nale y skonstruowa dwie zagnie d one
subderywacje (zosta y ju skonstruowane). Wpisz za o enia dodatkowe obydwu subderywacji oraz wnioski, jakie
trzeba b dzie wyprowadzi w ka dej subderywacji, aby mo na by o zastosowa regu →Wpr w kroku 8 oraz 9.
(W wiczeniu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu, nie próbuj zatem uzasadnia wniosku subderywacji!
Numeracja wierszy jest tylko umowna). (Rozwi zania, s. 381).
(a) (b)
Zał. Zał.
3. B Zał. (→Wpr) 3. ~C Zał. (→Wpr)
4. A Zał. (→Wpr) 4. ~B Zał. (→Wpr)
7. C 7. ~A
8. A→C →Wpr 4-7 8. ~B → ~A →Wpr 4-7
9. B → (A → C) →Wpr 3-8 9. ~C → (~B → ~A) →Wpr 3-8
(c) (d)
Zał. Zał.
3. B C Zał. (→Wpr) 3. B Zał. (→Wpr)
7. C A 7. C→A
8. A → (C A) →Wpr 4-7 8. A → (C → A) →Wpr 4-7
9. (B • C) → [A → (C • A)] →Wpr 3-8 9. B → [A → (C → A)] →Wpr 3-8
(e) (f)
Zał. Zał.
3. B Zał. (→Wpr) 3. B→C Zał. (→Wpr)
4. A→C Zał. (→Wpr) 4. A Zał. (→Wpr)
7. C 7. C
8. (A → C) → C →Wpr 4-7 8. A→C →Wpr 4-7
9. B → [(A → C) → C] →Wpr 3-8 9. (B → C) → (A → C) →Wpr 3-8
wiczenie 12.H „→Wpr – 6”

W nast puj cych dowodach uzupe nij konstrukcj obydwu subderywacji (wpisuj c za o enia dodatkowe w wierszu 2
i 3 oraz dane wnioski w wierszu 5 i 6), a nast pnie uzupe nij brakuj cy krok w wierszu 4 oraz uzasadnij wszystkie
kroki. (Rozwi zania, s. 381-382).
(a) (b)
1. (A • B) → C Zał. 1. (A ∨ G) → C Zał.
2. B Zał. (→Wpr) 2. A Zał. (→Wpr)
3. A Zał. (→Wpr) 3. B Zał. (→Wpr)
4. A B Wpr 2,3 4. A∨G ∨Wpr 2
5. C →Elim 1,4 5. C →Elim 1,4
6. A→C →Wpr 3–5 6. B→C →Wpr 3–5
7. B → (A → C) →Wpr 2–6 7. A → (B → C) →Wpr 2–6
(c) (d)
1. (A → C) • G Zał. 1. A → (B → C) Zał.
4. A→C Elim 1 4. B→C →Elim 1, 3
5. C →Elim 2,4 5. C →Elim 2,4
6. B→C →Wpr 3–5 6. A→C →Wpr 3–5
7. A → (B → C) →Wpr 2–6 7. B → (A → C) →Wpr 2–6
(e) (f)
1. G ≡ (A ∨ B) Zał. 1. C ∨ (B ∨ A) Zał.
2. G Zał. (→Wpr) 2. ~C Zał. (→Wpr)
3. ~A Zał. (→Wpr) 3. ~B Zał. (→Wpr)
4. A∨B ≡Elim 1, 2 4. B∨A MTP 1, 2
5. B MTP 3, 4 5. A MTP 3, 4
6. ~A → B →Wpr 3–5 6. ~B → A →Wpr 3–5
7. G → (~A → B) →Wpr 2–6 7. ~C → (~B → A) →Wpr 2–6
Dowodzenie III 257
12.8. Dalsze przyk ady dowodów
Przyk ad 7
Dowied , że zdanie B wynika z następujących trzech przesłanek:
1. A→B Zał. Dowieść: B
2. B→C Zał.
3. (A → C) → B Zał.
Zdanie B występuje we wszystkich trzech przesłankach. Wiemy jednakże od razu, że nie wyprowadzi-
my B z przesłanki 2 – B występuje tam w poprzedniku implikacji, a żadna reguła inferencji nie pozwa-
la nam wyprowadzić poprzednika implikacji. Mamy zatem do dyspozycji dwie pozostałe przesłanki.
Zastanówmy się nad przesłanką 1. Moglibyśmy wyprowadzić B, gdybyśmy mieli A, lecz A nie mamy.
Co więcej, nie wygląda na to, byśmy mogli wyprowadzić A. Zdanie A występuje w dwóch przesłan-
kach 1 i 3. Nie możemy wyprowadzić A z przesłanki 1, bo występuje tam w poprzedniku implikacji,
a żadna reguła inferencji nie pozwala nam wyprowadzić poprzednika implikacji. Nie możemy też wy-
prowadzić A z przesłanki 3, gdyż A jest tam poprzednikiem implikacji będącej z kolei poprzednikiem
implikacji. Musimy zatem wyciągnąć wniosek, że na pewno nie będziemy mogli wyprowadzić zdania
B z przesłanki 1.
Jeżeli nie możemy wyprowadzić B ani z przesłanki 1 ani z przesłanki 2, to będziemy musieli
wykorzystać przesłankę 3. Aby to zrobić (za pomocą reguły →Elim), potrzebujemy implikacji A → C,
której jednak nie mamy.
Jak możemy otrzymać A → C? Możemy próbować ją wyprowadzić, stosując regułę →Wpr.
Musimy zatem skonstruować odpowiednią subderywację:
1. A→B Zał.
2. B→C Zał.
3. (A → C) → B Zał.
4. A Zał. (→Wpr)
C
A→C
B
Naszym celem teraz jest wyprowadzić C w skonstruowanej właśnie subderywacji, co przy założeniu
dodatkowym subderywacji jest bardzo proste – musimy dwukrotnie zastosować regułę →Elim:
1. A→B Zał.
2. B→C Zał.
3. (A → C) → B Zał.
4. A Zał. (→Wpr)
5. B →Elim 1, 4
6. C →Elim 2, 5
A→C
B
Skoro z A wyprowadziliśmy C, możemy zamknąć subderywację i na linii dowodu macierzystego

wprowadzić implikację A → C, co jak pamiętamy, było potrzebne, aby wyprowadzić B:
1. A→B Zał.
2. B→C Zał.
3. (A → C) → B Zał.
4. A Zał. (→Wpr)
5. B →Elim 1, 4
6. C →Elim 2, 5
7. A→C →Wpr 4-6
8. B →Elim 3, 7
Przyk ad 8
Mówiliśmy wielokrotnie, że równoważność jakby zawiera w sobie dwie implikacje. Część tych intuicji
możemy poprzeć następującym dowodem:
1. A≡B Zał. Dowieść: (A → B) • (B → A)
Nasz wniosek jest koniunkcją. Jedyną dostępną tu strategią jest przygotowanie dowodu pod zastosowa-
nie reguły •Wpr – aby móc tę regułę zastosować, musimy mieć swobodnie stojące oba człony: implika-
cję A → B oraz implikację B → A. Aby je otrzymać, musimy skonstruować dwie – niezależne – sub-
derywacje. Zacznijmy od próby uzyskania pierwszego członu – implikacji A → B:
1. A≡B Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
B
A→B
Widać wyra nie, że otrzymanie implikacji A → B nie nastręcza specjalnych trudności oraz że otrzyma-
nie drugiego członu przebiegnie analogicznie:
1. A≡B Zał.
2. A Zał. (→Wpr)
3. B ≡Elim 1, 2
4. A→B →Wpr 2-3
5. B Zał. (→Wpr)
6. A ≡Elim 1, 5
7. B→A →Wpr 5-6
8. (A → B) • (B → A) •Wpr 4, 7
Dowodzenie III 259
12.9. Dowodzenie a subderywacje

Subderywacje stanowią dowody pomocnicze i jako takie wszystkie subderywacje muszą zostać zam-
knięte, a informacja w nich zawarta wyprowadzona do derywacji macierzystej za pomocą odpowied-
niej konstrukcyjnej reguły inferencyjnej.
We my za przykład dowód, który widzieliśmy już wyżej (Przykład 6). Z trzech przesłanek
mamy wyprowadzić zdanie B. W normalnym przebiegu dowodu dochodzimy do kroku 5, gdzie wypro-
wadzamy B:
1. A→B Zał.
2. B→C Zał.
3. (A → C) → B Zał.
4. A Zał. (→Wpr)
5. B →Elim 1, 4
Nie możemy jednak uznać dowodu za w tym miejscu skończony.
Celem dowodzenia jest wyprowadzenie danego zdania na g ównej linii derywacyjnej.
Powyższy dowód jest ukończony dopiero w kroku ósmym:

6. C →Elim 2, 5
7. A→C →Wpr 4-6
8. B →Elim 3, 7
wiczenie 12.I „dowody – 1”

(a) Dowied : B → (A → C) (b) Dowied : A → (B → C)

1. A → (B → C) Zał. 1. B → (A → C) Zał.
4. A∨B ∨Wpr 3 4. A∨B ∨Wpr 3
5. C∨D →Elim 1,4 5. C∨D →Elim 1,4
6. ~E ∨ A ∨Wpr 3 6. ~E ∨ A ∨Wpr 3
7. ~C →Elim 2,6 7. ~C →Elim 2,6
(c) Dowied : C (d) Dowied : ~A → [~B → (C • D)]

1. (A → B) ≡ C Zał. 1. C∨A Zał.
2. B•D Zał. 2. D∨B Zał.
4. (A ∨ B) ∨ C ∨Wpr 3 4. (A ∨ B) ∨ C ∨Wpr 3
5. D∨A ∨Wpr 1 5. D∨A ∨Wpr 1
5. D∨A ∨Wpr 1 5. D∨A ∨Wpr 1
5. D∨A ∨Wpr 1 5. D∨A ∨Wpr 1
6. [(A ∨ B) ∨ C] (D ∨ A) Wpr 4,5 6. [(A ∨ B) ∨ C] (D ∨ A) Wpr 4,5
(e) Dowied : C (f) Dowied : A → (B • C)

1. (A → B) ≡ C Zał. 1. A→C Zał.
2. (A → A) → B Zał. 2. A→B Zał.
4. (A ∨ B) ∨ C ∨Wpr 3 4. (A ∨ B) ∨ C ∨Wpr 3
5. D∨A ∨Wpr 1 5. D∨A ∨Wpr 1
5. D∨A ∨Wpr 1 5. D∨A ∨Wpr 1
5. D∨A ∨Wpr 1 5. D∨A ∨Wpr 1
(g) Dowied : (B → C) → (A → C) (h) Dowied : B → (A • C)

1. A→B Zał. 1. A • (B → C) Zał.
Dowodzenie III 261
(i) Dowied : A → (B → C) (j) Dowied : A → (B → (D → C))

1. C•D Zał. 1. C•D Zał.
4. A∨B ∨Wpr 3 4. A∨B ∨Wpr 3
5. C∨D →Elim 1,4 5. C∨D →Elim 1,4
6. ~E ∨ A ∨Wpr 3 6. ~E ∨ A ∨Wpr 3
7. ~C →Elim 2,6 7. ~C →Elim 2,6
(k) Dowied : A → (D → C) (l) Dowied : (A ∨ B) → C

1. A → (B → C) Zał. 1. (A → C) • ~B Zał.
2. D→B Zał. 2. (B ∨ C) ∨ D Zał.
4. (A ∨ B) ∨ C ∨Wpr 3 4. (A ∨ B) ∨ C ∨Wpr 3
5. D∨A ∨Wpr 1 5. D∨A ∨Wpr 1
5. D∨A ∨Wpr 1 5. D∨A ∨Wpr 1
5. D∨A ∨Wpr 1 5. D∨A ∨Wpr 1
13. DOWODZENIE IV
REGU Y ≡WPR, ∨ELIM, ~WPR, ~ELIM
Cele
Umiejętność stosowania reguł pierwotnych ≡Wpr, ∨Elim, ~Wpr, ~Elim.

13.1. Regu a ≡Wpr (regu a do czania równowa no ci)
Jeżeli w jednej subderywacji dowodu macierzystego, której założeniem jest p można

wyprowadzić (swobodnie występujące) r, a w drugiej subderywacji dowodu macie-
rzystego, której założeniem jest r, można wyprowadzić (swobodnie występujące) p,
to do dowodu macierzystego wolno dołączyć wiersz, gdzie (swodobnie) występuje
równoważność p ≡ r.
i. p Zał. (≡Wpr)
j. r
k. r Zał. (≡Wpr)
l. p
p≡r ≡Wpr i-j, k-l
Intuicje
Jeśli z założenia, że p, można wyprowadzić r, to prawdziwa jest implikacja p → r (p tylko wtedy,

gdy r); a jeżeli z założenia, że r, można wyprowadzić p, to prawdziwa jest implikacja r → p (p wtedy,
gdy r). Zatem jeżeli z założenia, że p, można wyprowadzić r, a z założenia, że r, można wyprowadzić
p, to prawdziwa jest równoważność p ≡ r (p wtedy i tylko wtedy, gdy r).
Konstruowanie subderywacji dla regu y ≡Wpr

Reguła wprowadzania równoważności jest regułą konstrukcyjną. Zawsze, gdy chcemy wprowadzić
równoważność, musimy najpierw skonstruować dwie subderywacje siostrzane, a reguła ≡Wpr ci le
determinuje, jakie muszą być ich założenia dodatkowe oraz jakie muszą być ich wnioski.
Dowodzenie IV 263
wiczenie 13.A „≡Wpr – 1”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” okre l, jak równowa no mo na wyprowadzi w wierszu 9.
(W wiczeniu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu; nie próbuj uzasadnia wniosku subderywacji!
(a) (b)
3. B Zał. (≡Wpr) 3. C Zał. (≡Wpr)
5. A 5. ~A
6. A Zał. (≡Wpr) 6. ~A Zał. (≡Wpr)
8. B 8. C
9. B≡A ≡Wpr 3-5, 6-8 9. C ≡ ~A ≡Wpr 3-5, 6-8
(c) (d)
3. B→C Zał. (≡Wpr) 3. A∨C Zał. (≡Wpr)
5. C→B 5. ~C → A
6. C→B Zał. (≡Wpr) 6. ~C → A Zał. (≡Wpr)
8. B→C 8. A∨C
9. (B → C) ≡ (C → B) ≡Wpr 3-5, 6-8 9. (A ∨ C) ≡ (~C → A) ≡Wpr 3-5, 6-8
wiczenie 13.B „≡Wpr – 2”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” wpisz za o enia dodatkowe subderywacji oraz wnioski, jakie
trzeba b dzie w nich wyprowadzi , aby mo na by o zastosowa regu ≡Wpr w kroku 9. (W wiczeniu tym nie chodzi
o skonstruowanie ca ego dowodu, nie próbuj zatem uzasadnia wniosku subderywacji! Numeracja wierszy jest tylko
umowna). (Rozwi zania, s. 385).
(a) (b)
3. D Zał. (≡Wpr) 3. A→C Zał. (≡Wpr)
5. A 5. C→B
6. A Zał. (≡Wpr) 6. C→B Zał. (≡Wpr)
8. D 8. A→C
9. D≡A ≡Wpr 3-5, 6-8 9. (A → C) ≡ (C → B) ≡Wpr 3-5, 6-8
(c) (d)
3. ~~B Zał. (≡Wpr) 3. A≡B Zał. (≡Wpr)
5. ~(A ~B) 5. C
6. ~(A ~B) Zał. (≡Wpr) 6. C Zał. (≡Wpr)
8. ~~B 8. A≡B
9. ~~B ≡ ~(A • ~B) ≡Wpr 3-5, 6-8 9. (A ≡ B) ≡ C ≡Wpr 3-5, 6-8
13.2. Przyk ady prostych dowodów z zastosowaniem regu y ≡Wpr
Przyk ad 1
W poprzednim rozdziale dowiedliśmy, że z równoważności A ≡ B wynika koniunkcja (A → B) •

(B → A). Możemy teraz dowieść, że z tej koniunkcji wynika też owa równoważność. Jedyna trudność
w tym dowodzie polega na uświadomieniu sobie, że ponieważ wniosek, który mamy wyprowadzić, jest
równoważnością, więc musimy zastosować regułę ≡Wpr, aby go wyprowadzić, a to pociąga za sobą
skonstruowanie dwóch siostrzanych derywacji.
1. (A → B) • (B → A) Zał.
2. A Zał. (≡Wpr)
B
B Zał. (≡Wpr)
A
A≡B
Teraz pozostaje niezależne wyprowadzenie wniosków w obydwu siostrzanych subderywacjach
(musimy pamiętać, że siostry nie wymieniają się tajemnicami!). Dokończ dowód samodzielnie
i sprawd z Rozwi zaniami (s. 384).
Przyk ad 2
Dowied , że (A • C) ≡ (B • D) wynika z dwóch przesłanek: A ≡ B oraz C ≡ D. Dowód ten nie jest

trudny, pod warunkiem że prawidłowo go skonstruujemy:
1. A≡B Zał.
2. C≡D Zał.
3. A•C Zał. (≡Wpr)
B•D
B•D Zał. (≡Wpr)
A•C
(A • C) ≡ (B • D)
Rozwi zania (s. 384) zawierają całość dowodu.
Dowodzenie IV 265
wiczenie 13.C „dowody – 1”

(a) Dowied : C ≡ D (b) Dowied : ~A ≡ ~C

1. A∨C Zał. 1. ~A ∨ C Zał.
2. D • ~A Zał. 2. A ∨ ~C Zał.
(c) Dowied : A ≡ C (d) Dowied : D

1. A≡B Zał. 1. (A ≡ A) → B Zał.
2. B≡C Zał. 2. B≡D Zał.
13.3. Regu a ∨Elim (regu a opuszczania alternatywy)
Jeżeli we wcześniejszym wierszu danego dowodu macierzystego występuje pewna

alternatywa, a z obydwu jej członów można (w dwóch siostrzanych subderywacjach,
których założeniami są kolejne człony tej alternatywy) wyprowadzić (swobodnie
występujące) r, to wolno do dowodu macierzystego dołączyć wiersz, gdzie (swobod-
nie) występuje r.
i. p∨q
j. p Zał. (∨Elim)
k. r
l. q Zał. (∨Elim)
m. r
r ∨Elim i, j-k, l-m
Intuicje
Wpisz wniosek w następującym rozumowaniu.
Zosia zje na Wigilię albo makowiec, albo sernik.

Załóżmy, że Zosia zje makowiec na Wigilię.
Zosia przytyje.
Załóżmy, że Zosia zje sernik na Wigilię.
Zosia przytyje.
Zosia z pewnością przytyje
Konstruowanie subderywacji dla regu y ∨Elim

Reguła eliminacji alternatywy jest regułą konstrukcyjną. Gdy chcemy skorzystać z informacji zawartej
w alternatywie, możemy skorzystać z reguły ∨Elim. Podobnie jak wprowadzone dotąd reguły kon-
strukcyjne →Wpr oraz ≡Wpr, reguła ∨Elim determinuje ci le, jakie mają być założenia dodatkowe
siostrzanych subderywacji wymaganych przez tę regułę – muszą to być kolejne człony alternatywy,
z której mamy wyciągnąć informację.
W przeciwieństwie jednak do reguł →Wpr oraz ≡Wpr, «eliminowana» alternatywa p ∨ q nie
określa, jaki ma być wniosek tych subderywacji. Reguła wymaga tylko, aby w obydwu siostrzanych
subderywacjach wyprowadzić ten sam wniosek, który następnie – na mocy reguły ∨Elim – możemy
wprowadzić do derywacji macierzystej. Jaki to będzie wniosek, uzależnione jest od tego, czego w do-
wodzie potrzebujemy.
Dowodzenie IV 267
wiczenie 13.D „∨Elim – 1”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” okre l, jakie zdanie mo na wyprowadzi w wierszu 9.
(W wiczeniu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu; nie próbuj uzasadnia wniosku subderywacji!
(a) (b)
2. B∨A 2. ~C ∨ D
3. B Zał. (∨Elim) 3. ~C Zał. (∨Elim)
5. C 5. A
6. A Zał. (∨Elim) 6. D Zał. (∨Elim)
8. C 8. A
9. C ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. A ∨Elim 2, 3-5, 6-8
(c) (d)
2. (D → A) ∨ (A ∨ C) 2. ~A ∨ ~B
3. D→A Zał. (∨Elim) 3. ~A Zał. (∨Elim)
5. ~B ≡ A 5. B→A
6. A∨C Zał. (∨Elim) 6. ~B Zał. (∨Elim)
8. ~B ≡ A 8. B→A
9. ~B ≡ A ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. B→A ∨Elim 2, 3-5, 6-8
wiczenie 13.E „∨Elim – 2”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” wpisz za o enia dodatkowe subderywacji oraz wnioski, jakie
trzeba b dzie w nich wyprowadzi , aby mo na by o zastosowa regu ∨Elim w kroku 9. (W wiczeniu tym nie chodzi
o skonstruowanie ca ego dowodu, nie próbuj zatem uzasadnia wniosku subderywacji! Numeracja wierszy jest tylko
umowna). (Rozwi zania, s. 387).
(a) (b)
2. D∨B 2. A∨B
3. D Zał. (∨Elim) 3. A Zał. (∨Elim)
5. C 5. C∨A
6. B Zał. (∨Elim) 6. B Zał. (∨Elim)
8. C 8. C∨A
9. C ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. C∨A ∨Elim 2, 3-5, 6-8
(c) (d)
2. C ∨ (A ∨ B) 2. (A → B) ∨ (B → A)
3. C Zał. (∨Elim) 3. A→B Zał. (∨Elim)
5. ~D ∨ ~B 5. A∨B
6. A∨B Zał. (∨Elim) 6. B→A Zał. (∨Elim)
8. ~D ∨ ~B 8. A∨B
9. ~D ∨ ~B ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. A∨B ∨Elim 2, 3-5, 6-8
wiczenie 13.F „∨Elim – 3”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” okre l, jakie zdanie mo na wyprowadzi w wierszu 9 oraz jaka
musi by alternatywa w wierszu 2. (W wiczeniu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu; nie próbuj uzasad-
nia wniosku subderywacji! Numeracja wierszy jest tylko umowna). (Rozwi zania, s. 387).
(a) (b)
2. A ∨ ~A 2. ~B ∨ ~~D
3. A Zał. (∨Elim) 3. ~B Zał. (∨Elim)
5. C 5. ~~C
6. ~A Zał. (∨Elim) 6. ~~D Zał. (∨Elim)
8. C 8. ~~C
9. C ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. ~~C ∨Elim 2, 3-5, 6-8
(c) (d)
2. (A ∨ B) ∨ (B ≡ C) 2. (A B) ∨ (B A)
3. A∨B Zał. (∨Elim) 3. A•B Zał. (∨Elim)
5. ~B 5. B•A
6. B≡C Zał. (∨Elim) 6. B•A Zał. (∨Elim)
8. ~B 8. B•A
9. ~B ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. B A ∨Elim 2, 3-5, 6-8
13.4. Przyk ady prostych dowodów z zastosowaniem regu y ∨Elim
Przyk ad 3
Dowied , że następujące rozumowanie jest prawidłowe.
A∨B
A ≡ (C • D)
B → (D • G)
D
Zwróćmy od razu uwagę, że przesłanki te wydają się beznadziejne. Moglibyśmy wyprowadzić D
z przesłanki 2, ale musielibyśmy mieć A – nie mamy (i nie mamy możliwości wyprowadzenia A, gdyż
jest ono członem alternatywy z przesłanki 1, a nie mamy negacji drugiego członu tej alternatywy!).
Moglibyśmy wyprowadzić D z przesłanki 3, ale musielibyśmy mieć B – nie mamy (i nie mamy
możliwości wyprowadzenia B, gdyż jest członem alternatywy z przesłanki 1, a nie mamy negacji
pierwszego członu tej alternatywy!). W tej sytuacji, gdyby nie reguła ∨Elim, nie moglibyśmy zrobić
nic. Na szczęście dysponujemy regułą ∨Elim i możemy wykorzystać informację zawartą w alternaty-
wie A ∨ B – skonstruujmy zatem odpowiednie subderywacje. Reguła ∨Elim określa ściśle, że założe-
niami tych siostrzanych subderywacji muszą być kolejno człony alternatywy A ∨ B, natomiast nie
określa jednoznacznie, co ma być wnioskiem w obu subderywacjach. W naszym wypadku, ponieważ
dążymy do wyprowadzenia D w dowodzie macierzystym, jedynym sensownym posunięciem wydaje
się próba wyprowadzenia D jako wniosku w obydwu subderywacjach, a następnie wprowadzenia D do
derywacji macierzystej za pomocą reguły ∨Elim.
Dowodzenie IV 269
Po dokończeniu następującego dowodu sprawd jego poprawność z Rozwi zaniami (s. 384).
1. A∨B Zał.
2. A ≡ (C • D) Zał.
3. B → (D • G) Zał.
4. A Zał. (∨Elim)
D
B Zał. (∨Elim)
D
D
wiczenie 13.G „dowody – 2”

(a) Dowied : B (b) Dowied : C

1. ~A ∨ B Zał. 1. A∨B Zał.
2. ~A → B Zał. 2. (A → C) • (B → C) Zał.
(c) Dowied : D ∨ G (d) Dowied : H • B

1. A∨B Zał. 1. A•B Zał.
2. (A ∨ C) → D Zał. 2. A → (G ∨ H) Zał.
3. G ≡ (~A ∨ B) Zał. 3. G≡H Zał.
(e) Dowied : G • H (f) Dowied : D

1. A•B Zał. 1. (B ∨ A) → D Zał.
2. A → (G ∨ H) Zał. 2. A ∨ (B ∨ C) Zał.
3. G≡H Zał. 3. C≡D Zał.
Dowodzenie IV 271
Czy wiesz, e
Dowody nie wprost stanowiące podstawę reguł ~Wpr i ~Elim zostały użyte przez Parmenidesa
(ok. 510 - ok. 450 p.n.e.), twórcę szkoły eleatów.
Parmenides zapytuje o naturę bytu: Co to jest byt? (Mówiąc o bycie, Parmenides ma na
myśli to, co wspólne jest wszystkim rzeczom, które istnieją: szafom, krzesłom, zwierzętom, lu-
dziom, myślom, uczuciom itd.). Przyznaje on, że trudno określić to, jaki jest byt, ale to, co możemy
o nim powiedzieć z całą pewnością, to to, że jest. (Zastanawiać się nad tym, czy byt jest, to trochę
tak, jak zastanawiać się nad tym, czy czerwoność jest czerwona; wiemy od razu i z pewnością, że
czerwoność jest czerwona oraz że byt jest – tak przynajmniej myślał Parmenides). Z tego samego
powodu wiemy też, że niebytu – jakiekolwiek inne własności miałby posiadać – nie ma. Te dwie
myśli – że byt jest oraz że niebytu nie ma – stanowią podstawę (aksjomatyczną) dla systemu
Parmenidesa. Wyłuszczmy je w postaci dwóch aksjomatów, które nazwiemy (A1) i (A2):
(A1) Byt jest.
(A2) Niebytu nie ma.
Z tych dwóch niepozornych myśli Parmenides wywodzi inne własności bytu. Okazuje się m.in., że
byt nie ma ani początku, ani końca, że jest ciągły i niezmienny.
• Byt nie ma początku – twierdzi Parmenides. To oczywiste – powiada. – Jeśli założymy, że
byt ma początek, szybko trafiamy na absurd, na sprzeczność. Gdyby byt miał początek, to
istniałby pewien moment mp, w którym byt by się zaczynał. Gdyby tak miało być, to od
momentu mp byt by był, ale co byłoby przed momentem mp? Musiałby wtedy być niebyt. Ale
przecież wiemy (por. aksjomat (A2)), że niebytu nie ma. Zakładając, że byt ma początek,
dochodzimy do absurdu – możemy zatem wnioskować, że byt nie ma początku.
• Byt nie ma też końca. Gdyby byt miał koniec, to istniałby pewien moment mk, w którym byt
by się kończył. Gdyby tak miało być, to byt byłby do momentu mk. A co byłoby potem?
Musiałby być niebyt. Wszyscy jednak wiemy, że niebytu nie ma (por. (A2)). Ponownie więc
dochodzimy do wniosku, że byt nie ma końca, bo założenie przeciwne (że byt ma koniec)
prowadzi do absurdu.
• Byt jest niezmienny. Gdyby byt był zmienny, to musiałby móc się zmienić. A w co to niby
byt mógłby się zmienić? Tylko w niebyt. Tyle że wtedy byłby niebyt. Ale niebytu nie ma.
Założenie, że byt jest zmienny, prowadzi do absurdu, zatem możemy wyprowadzić wniosek,
że byt nie jest zmienny.
Parmenides dowodził też, że byt jest ciągły (tj. nie ma luk). Czy potrafisz zrekonstruować jego
rozumowanie?
13.5. Regu a ~Wpr (regu a do czania negacji)
Jeżeli w subderywacji o założeniu dodatkowym p można wyprowadzić dowolne

(swobodnie występujące) zdanie oraz jego (swobodnie występującą) negację, to
wolno do dowodu macierzystego dołączyć wiersz, gdzie (swobodnie) występuje
zdanie ~p.
i. p Zał. (~Wpr)
j. r
k. ~r
~p ~Wpr i-j, i-k
Reguły dołączania negacji i opuszczania negacji zwane bywają także regułami dowodzenia nie wprost
lub reductio ad absurdum.
Intuicje
Uzupełnij następujące rozumowanie Parmenidesa (por. ramka, s. 271):
1. Byt ma początek. Zał.

2. Istnieje moment mp, w którym zaczyna się byt. 1
3. Przed momentem mp, jest . 2
4. Niebytu nie ma. (A2)
5. Zosia z pewnością przytyje . ~Wpr 1-3, 1-4
„Dowolne zdanie oraz jego negacja”, czyli zdania bezpo rednio sprzeczne
Przytaczając rozumowanie Parmenidesa, odwoływaliśmy się do pojęcia sprzeczności czy absurdu. Nie
jest to jednak określenie precyjne. Jak widzieliśmy w rozdziale 9, zdaniami wzajemnie sprzecznymi są
bowiem np. zdania A ∨ ~A oraz A • ~A. Nie są to jednak zdania, na podstawie uzyskania których moż-
na byłoby zastosować regułę ~Wpr – żadne bowiem z nich nie jest negacją drugiego. O tym, że jedno
zdanie jest negacją drugiego, możemy mówić w wypadku następujących par zdań:
A ∨ ~A ~(A ∨ ~A)
A • ~A ~(A • ~A)
A ~A
~A ~~A
A∨B ~(A ∨ B)
Możemy w takich sytuacjach mówić, że zdania te są bezpośrednio sprzeczne. Zdania p i q są bezpo -
rednio sprzeczne zawsze i tylko wtedy, gdy albo zdanie q jest negacją zdania p, albo zdanie p jest
negacją zdania q.
Konstruowanie subderywacji dla regu y ~Wpr

Reguła wprowadzania negacji określa ściśle, jakie musi być założenie subderywacji, natomiast nie
określa, jaką parę zdań bezpośrednio sprzecznych należy wyprowadzić. Zdania te mogą być związane
z założeniem subderywacji, lecz nie muszą. Na tym właśnie polega trudność stosowania reguły ~Wpr
(i jej pokrewnej pod tym względem reguły ~Elim): reguła sama w sobie nie określa, jaką parę zdań
bezpośrednio sprzecznych mamy wyprowadzić.
Dowodzenie IV 273
wiczenie 13.H „~Wpr – 1”

Uzupe nij pary zda bezpo rednio sprzecznych, trzymaj c si konwencji, e zdania z drugiej kolumny (~p) s ne-
gacjami zda z pierwszej kolumny (p). (Rozwi zania, s. 389).
p ~p p ~p
(a) A ~A (g) C • ~D ~(C • ~D)

(b) A∨B ~(A ∨ B) (h) ~A ≡ ~(A • B) ~(~A ≡ ~(A • B))
(c) ~(A • B) ~~(A • B) (i) ~(C → B) ~~(C → B)
(d) ~A ∨ B ~(~A ∨ B) (j) ~A ≡ C ~(~A ≡ C)
(e) ~~A ~~~A (k) ~~~C ~~~~C
(f) ~B ~~B (l) ~B • B ~(~B • B)
wiczenie 13.I „~Wpr – 2”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” okre l, jakie zdanie mo na wyprowadzi w wierszu 9. (W wicze-
niu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu; nie próbuj uzasadnia kroków subderywacji! Numeracja wierszy
jest tylko umowna). (Rozwi zania, s. 389).
(a) (b)
3. B Zał. (~Wpr) 3. A∨B Zał. (~Wpr)
5. ~C 5. ~C
8. C 8. ~~C
9. ~B ~Wpr 3-5, 3-8 9. ~(A ∨ B) ~Wpr 3-5, 3-8
(c) (d)
3. ~B Zał. (~Wpr) 3. ~A • ~B Zał. (~Wpr)
5. ~C ∨ D 5. ~C
8. ~(~C ∨ D) 8. ~~C
9. ~~B ~Wpr 3-5, 3-8 9. ~(~A ~B) ~Wpr 3-5, 3-8
wiczenie 13.J „~Wpr – 3”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” wpisz za o enie dodatkowe subderywacji oraz zdanie b d ce
bezpo rednio sprzeczne ze zdaniem danym w wierszu 8. (W wiczeniu nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu,
nie próbuj uzasadnia pozosta ych kroków subderywacji! Numeracja wierszy jest umowna). (Rozwi zania, s. 390).
(a) (b)
3. C Zał. (~Wpr) 3. ~A Zał. (~Wpr)
5. ~A 5. ~B
8. A 8. B
9. ~C ~Wpr 3-5, 3-8 9. ~~A ~Wpr 3-5, 3-8
(c) (d)
3. A∨B Zał. (~Wpr) 3. ~(A → B) Zał. (~Wpr)
5. ~(C B) 5. ~C
8. C•B 8. C
9. ~(A ∨ B) ~Wpr 3-5, 3-8 9. ~~(A → B) ~Wpr 3-5, 3-8
13.6. Przyk ady prostych dowodów z zastosowaniem regu y ~Wpr
Przyk ad 4
(A • B) → C
B • ~C
~A
Jasne jest, że aby wyprowadzić negację ~A, musimy skorzystać z jakiejś reguły konstrukcyjnej. Regu-
łą, która się narzuca, jest reguła wprowadzania negacji – mamy wszakże wyprowadzić jako wniosek
zdanie będące negacją. Zacznijmy więc od skonstruowania stosownej subderywacji, której założeniem
będzie zdanie A:
1. (A • B) → C Zał.
2. B • ~C Zał.
3. A Zał. (~Wpr)
~A
Jak wspominaliśmy już, reguła ~Wpr określa wyra nie, co ma być założeniem subderywacji, ale nie
określa jednoznacznie pary zdań bezpośrednio sprzecznych, do wyprowadzenia której mamy dążyć.
Jest to pozostawione decyzji strategicznej. Jedną z heurystyk, którymi możemy się posłużyć, to
szukanie zalążka takiej pary zdań bezpośrednio sprzecznych już w przesłankach. W naszym wypadku
taką potencjalną parę stanowią zdania C i ~C, które na razie są członami przesłanek 1 i 2, ale które po
niewielkich zabiegach mogą zostać wyprowadzone w skonstruowanej subderywacji.
Po dokończeniu dowodu sprawd jego poprawność z Rozwi zaniami (s. 384).
wiczenie 13.K „dowody – 3”

(a) Dowied : ~A (b) Dowied : ~~C

1. A→B Zał. 1. C•B Zał.
2. A → ~B Zał. 2. A Zał.
Dowodzenie IV 275
(c) Dowied : ~(A • B) (d) Dowied : ~(A ≡ B)

1. A→C Zał. 1. (A ≡ B) → C Zał.
2. B → ~~D Zał. 2. ~(C ∨ A) Zał.
3. ~C • ~D Zał.
(e) Dowied : ~(C ∨ D) (f) Dowied : ~[(A ≡ B) • (C ∨ D)]

1. ~D Zał. 1. A • ~D Zał.
2. C→A Zał. 2. (B • C) → ~A Zał.
3. ~A • B Zał.
13.7. Regu a ~Elim (regu a opuszczania negacji)
Jeżeli w subderywacji o założeniu dodatkowym ~p można wyprowadzić dowolne

(swobodnie występujące) zdanie oraz jego (swobodnie występującą) negację, to
wolno do dowodu macierzystego dołączyć wiersz, gdzie (swobodnie) występuje
zdanie p.
i. ~p Zał. (~Elim)
j. r
k. ~r
p ~Elim i-j, i-k
Intuicje
Uzupełnij następujące rozumowanie Parmenidesa:
1. Byt nie jest ciągły. Zał.

2. Istnieje w bycie pewna luka l. 1
3. W każdym momencie ml, w którym trwa luka l, jest . 2
4. Niebytu nie ma. (A2)
5. Zosia z pewnością przytyje . ~Elim 1-3, 1-4
Konstruowanie subderywacji dla regu y ~Elim

Podobnie jak reguła ~Wpr, reguła eliminowania negacji określa ściśle, jakie musi być założenie subde-
rywacji, natomiast nie określa, jaką parę zdań bezpośrednio sprzecznych należy wyprowadzić. W wy-
padku stosowania reguły ~Wpr, jej zastosowanie może być zasugerowane formą logiczną wyprowa-
dzanego zdania – wnioskiem, który uprawomocnia reguła ~Wpr, jest zawsze negacja. Wniosek uprawo-
mocniony regułą ~Elim może natomiast być dowolnym zdaniem. Z tych dwóch względów zaleca się
wstrzemię liwe stosowanie reguły ~Elim:
Porada babuni (o regule ~Elim)

Stosuj ~Elim, tylko jeżeli wszystkie inne strategie zawiodą!
Dowodzenie IV 277
wiczenie 13.L „~Elim – 1”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” okre l, jakie zdanie mo na wyprowadzi w wierszu 9.
(W wiczeniu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego dowodu; nie próbuj uzasadnia kroków subderywacji!
(a) (b)
3. ~A Zał. (~Elim) 3. ~~B Zał. (~Elim)
5. ~C 5. ~C
8. C 8. ~~C
9. A ~Elim 3-5, 3-8 9. ~B ~Elim 3-5, 3-8
(c) (d)
3. ~(A → B) Zał. (~Elim) 3. ~~(~A • ~B) Zał. (~Elim)
5. ~C ∨ D 5. ~C
8. ~(~C ∨ D) 8. ~~C
9. A→B ~Elim 3-5, 3-8 9. ~(~A ~B) ~Elim 3-5, 3-8
wiczenie 13.M „~Elim – 2”

W ka dym z poni szych „szkieletów dowodowych” wpisz za o enie dodatkowe subderywacji oraz zdanie b d ce
bezpo rednio sprzeczne ze zdaniem danym w wierszu 8. (W wiczeniu tym nie chodzi o skonstruowanie ca ego
dowodu, nie próbuj zatem uzasadnia pozosta ych kroków subderywacji! Numeracja wierszy jest tylko umowna).
(a) (b)
3. ~~C Zał. (~Elim) 3. ~A Zał. (~Elim)
5. ~(A B) 5. ~(B ∨ C)
8. A•B 8. B∨C
9. ~C ~Elim 3-5, 3-8 9. A ~Elim 3-5, 3-8
(c) (d)
3. ~(~A ≡ B) Zał. (~Elim) 3. ~(A → B) Zał. (~Elim)
5. ~(~C B) 5. ~(A → B)
8. ~C • B 8. A→B
9. ~A ≡ B ~Elim 3-5, 3-8 9. A→B ~Elim 3-5, 3-8
13.8. Przyk ady prostych dowodów z zastosowaniem regu y ~Elim
Przyk ad 5
Jak pamiętacie może z rozdziału 11, skonfrontowani byliśmy z wnioskowaniem prawidłowym, które
bardzo przypominało regułę MTP, ale niestety, nie można było tej reguły zastosować, gdyż druga
przesłanka nie stanowiła negacji żadnego z członów alternatywy danej w pierwszej przesłance.
A ∨ ~B
B
A
W rozdziale 15, gdy wprowadzimy regułę podstawiania Neg, będziemy mogli zastąpić B przez ~~B
i w ten sposób zastosować MTP. Tymczasem jednak możemy wykorzystać właśnie poznaną regułę
~Elim:
1. A ∨ ~B Zał.
2. B Zał.
3. ~A Zał. (~Elim)
A
Jak wspominaliśmy już, reguła ~Elim nie określa jednoznacznie pary zdań bezpośrednio sprzecznych,
do wyprowadzenia której mamy dążyć. W naszym wypadku potencjalną parą zdań bezpośrednio
sprzecznych są zdania ~B i B. Zdanie B wystarczy powtórzyć, natomiast zdanie ~B jest drugim
członem alternatywy, które możemy uzyskać pod warunkiem, że mamy negację pierwszego członu
(A), tj. ~A. Zdanie ~A jest nam dane w dodatkowym założeniu podyktowanym przez regułę ~Elim.
Możemy więc przystąpić do dowodu.
W kroku 4 stosujemy regułę MTP do alternatywy w wierszu 1 (A ∨ ~B) oraz negacji w wier-
szu 3 (~A), w ten sposób otrzyjmując drugi człon alternatywy, czyli ~B.
3. ~A Zał. (~Elim)
4. ~B MTP 1, 3
W kroku 5 powtarzamy przesłankę 2, czyli B, aby uzyskać parę zdań bezpośrednio sprzecznych.
5. B R2
W ten sposób w subderywacji o założeniu ~A wyprowadziliśmy parę zdań bezpośrednio sprzecznych.
Możemy zatem zamknąć tę subderywację, a do derywacji macierzystej wprowadzić zdanie A oraz uza-
sadnić je regułą ~Elim. Wszystkie bowiem warunki na zastosowanie reguły ~Elim do wyprowadzenia
zdania A zostały spełnione: stworzyliśmy subderywację z negacją zdania A jako założeniem
dodatkowym oraz wyprowadziliśmy w tej subderywacji zdania bezpośrednio sprzeczne.
Całość dowodu znajdziecie w Rozwi zaniach (s. 384).
Dowodzenie IV 279
Przyk ad 6
W powyższym przykładzie wyprowadzana para zdań bezpośrednio sprzecznych była niezwiązana z za-
łożeniem dodatkowym. Tak jednak nie musi być – co ilustruje następujący przykład.
~A → B
B→A
A
Mamy wyprowadzić zdanie A, które występuje w następniku przesłanki 2. Nic prostszego – wydawać
by się mogło – wystarczy tylko zastosować regułę →Elim po zdobyciu poprzednika tej implikacji, tj.
zdania B. Problem w tym, że aby zdobyć B, trzeba byłoby zastosować regułę →Elim do przesłanki 1,
a przedtem zdobyć jej poprzednik, tj. zdanie ~A. Zdania ~A nie da się już jednak wyprowadzić z da-
nych przesłanek. Z tego impasu uratować może tylko reguła będąca „ostatnią deską ratunku”, tj. reguła
~Elim:
1. ~A → B Zał.
2. B→A Zał.
3. ~A Zał. (~Elim)
4. ~A R3
A
Jak wspominaliśmy już, reguła ~Elim nie określa jednoznacznie pary zdań bezpośrednio sprzecznych,
do wyprowadzenia której mamy dążyć. W naszym wypadku potencjalną parą zdań bezpośrednio
sprzecznych są zdania ~A i A. Zdanie ~A wystarczy powtórzyć (co uczyniliśmy w kroku 4), natomiast
zdanie A trzeba wyprowadzić z przesłanek.
Po dokończeniu dowodu sprawd jego poprawność z Rozwi zaniami (s. 384).

(a) Dowied : A (b) Dowied : ~C

1. ~~A • C Zał. 1. ~C ∨ (B ∨ ~C) Zał.
2. B • ~~D Zał. 2. ~B Zał.
(c) Dowied : A • B (d) Dowied : C

1. ~(A • B) → (C • D) Zał. 1. ~C → ~B Zał.
2. ~D • ~B Zał. 2. ~A • (~B → B) Zał.
(e) Dowied : ~(A ∨ B) [trudne]

1. A→C Zał.
2. B → ~~D Zał.
3. ~C • ~D Zał.
Dowodzenie IV 281
13.9. Trzy strategie dowodzenia

Wprowadziliśmy już wszystkie pierwotne reguły systemu SD. Są to reguły wprowadzania dla każdego
z pięciu spójników (tj. reguły pozwalające dołączyć do dowodu wiersz, gdzie wprowadzany spójnik
jest spójnikiem głównym) oraz reguły eliminacji dla każdego spójnika (tj. reguły pozwalające wyko-
rzystać informację zawartą w zdaniu, którego dany spójnik jest głównym funktorem).
Odpowiednio możemy też przedstawić trzy możliwe strategie wyprowadzania danej formuły.
Korzystaliśmy z nich implicite, ale warto je sformułować explicite. Po pierwsze, warto się zastanowić
czy żądanej formuły nie da się wyprowadzić z tego, co w dowodzie jest dane za pomocą jakiejś reguły
eliminacji. Prostym dowodem, w którym taka strategia się narzuca, jest np.:
1. B → ((A → D) • ~C) Zał.
2. A•B Zał.
A→D
Może się jednak okazać, że strategia eliminacji nie jest wskazana. Wówczas warto się zastanowić nad
strategią wprowadzenia – choć strategia ta jest możliwa, tylko jeżeli zdanie wyprowadzane jest
złożone. Staramy się zastosować regułę wprowadzenia dla spójnika, który jest spójnikiem głównym
żądanej formuły:
1. D•B Zał.
A→D
Może się jednak okazać, że żadna ze wspomnianych strategii nie wydaje się obiecująca, a wtedy już
pozostaje tylko ostatnia deska ratunku, czyli reguła ~Elim:
1. ~(A → D) → (A → D) Zał.
A→D
Zawsze, gdy ustalamy strategię wyprowadzenia danej formuły, warto się zastanowić (w tej kolejności),
czy można tę formułę uzyskać za pomocą strategii eliminacji lub wprowadzania, a jeżeli obie zawiodą,
to pozostaje reguła ~Elim.
Podsumowanie. Pierwotne regu y systemu SD

dla koniunkcji
i. p i. p•r i. p•r
j. r p •Elim i r •Elim i
p•r •Wpr i, j
dla implikacji
→Wpr → Elim
i. p Zał. i. p → r
j. p
j. r r →Elim i, j
p→r →Wpr i-j
dla równoważności
≡Wpr ≡ Elim
i. p Zał. i. p ≡ r i. p≡r
j. p j. r
j. r r ≡Elim i, j p ≡Elim i, j
k. r Zał.
l. p
dla alternatywy
∨Wpr ∨ Elm
i. p i. p i. p∨q
p∨r ∨Wpr i r∨p ∨Wpr i j. p Zał.
k. r
l. q Zał.
m. r
dla negacji
~Wpr ~ Elim
i. p Zał. i. ~p Zał.
j. r j. r
k. ~r k. ~r
~p ~Wpr i-j, i-k p ~Elim i-j, i-k
Reguła reiteracji
R
i. p i. p
p Ri
p Ri
14. DOWODZENIE V
WYNIKANIE LOGICZNE, RÓWNOWA NOŚ LOGICZNA,
DOWODZENIE TAUTOLOGII
Cele
Pojęcie wynikania logicznego i równoważności logicznej w systemie SD.
Umiejętność wykazywania zachodzenia relacji wynikania logicznego i równoważności logicz-
nej za pomocą dowodów.
Umiejętność dowodzenia tautologii.
14.1. Wynikanie logiczne

O wniosku wyprowadzanym z założeń pierwotnych często mówiliśmy, że wniosek ten wynika z tych
założeń. Istotnie tak eksplikuje się pojęcie wynikania logicznego w systemie SD.
Zdanie Z0 wynika logicznie (w systemie SD) ze zbioru zdań {Z1, Z2, . . . , Zk} zawsze
i tylko wtedy, gdy istnieje w systemie SD dowód, że Z0 na podstawie zbioru założeń
pierwotnych {Z1, Z2, . . . , Zk}.
Niech wyrażenie ‘ p’ znaczy tyle, co ‘istnieje w systemie SD dowód, że p na podstawie zbioru
założeń pierwotnych ’. Mamy wtedy:
Zdanie Z0 wynika logicznie (w systemie SD) ze zbioru zdań {Z1, Z2, . . . , Zk} zawsze
i tylko wtedy, gdy {Z1, Z2, . . . , Zk} Z0.
Warto zwrócić uwagę, że metoda dowodzenia pozwala na ustalenie związku wynikania
logicznego niejako „bezpośrednio”. Pamiętamy bowiem, że zastosowanie metody matrycowej do wy-
kazania, że dane zdanie wynika logicznie ze zbioru zdań, wiązało się z wykazaniem, że relacja
wynikania logicznego zachodzi między właściwymi schematami logicznymi tychże zdań. Stosując me-
todę dowodzenia, nie musimy odwoływać się do właściwych schematów logicznych zdań, aczkolwiek
relacja wynikania powinna być uogólniona także na schematy zdaniowe. (Jak pamiętamy, formułami są
zarówno zdania, jak i schematy zdaniowe).
Formuła wynika logicznie (w systemie SD) ze zbioru formuł { 1, 2, ..., k} zawsze
i tylko wtedy, gdy { 1, 2, . . . , k} .
Możemy na tej podstawie zrozumieć też, że logiczna prawidłowość wnioskowania polega na tym, iż
wniosek wynika logicznie z przesłanek:
Wnioskowanie jest logicznie prawidłowe (w systemie SD) zawsze i tylko wtedy, gdy
gdy istnieje w systemie SD dowód wniosku na podstawie zbioru przesłanek.
14.2. Zdania równowa ne logicznie

Dwa zdania są równoważne logicznie zawsze i tylko wtedy, gdy jedno logicznie wynika z drugiego.
Ogólnie:
Formuła jest logicznie równoważna (w systemie SD) formule zawsze i tylko wtedy,
gdy { } oraz gdy { } .
Aby wykazać, że dwa zdania są logicznie równoważne, trzeba skonstruować dwa dowody – w jednym
dowodzie wyprowadzić musimy jedno zdanie z drugiego, a w drugim – drugie zdanie z pierwszego.
Przypomnijmy sobie równoważności logiczne, które byliśmy w stanie wyczuć już intuicyjnie,
a z których korzystaliśmy w rozdziałach 3 i 4 dotyczących symbolizacji. Mamy teraz możliwość uza-
sadnić nasze intuicje, stosując metodę dowodzenia
14.2.1. Prawa de Morgana I: ani nie p, ani nie r

Jak pamiętamy, uznaliśmy za logicznie równoważne zdania:
(1) Nie jest prawdziwa ani teoria Watsona, ani teoria Skinnera.
(2) Nieprawda, że albo teoria Watsona, albo teoria Skinnera jest prawdziwa.
Zdaniom tym odpowiadają logicznie równoważne formuły logiki zdań:
[1] ~W • ~S S: Teoria Skinnera jest prawdziwa.
[2] ~(W ∨ S) W: Teoria Watsona jest prawdziwa.
Możemy teraz udowodnić, że nasze intuicje nas nie zawodziły, konstruując: (a) dowód, że ~(W ∨ S) na
podstawie założenia, że ~W • ~S oraz (b) dowód, że ~W • ~S na podstawie założenia, że ~(W ∨ S).
Pierwszy z tych dowodów jest prostszy. (Oba dowody podane są w Rozwi zaniach, s. 393).
Przyk ad 1. Dowód (a) Wskazówki: W subderywacji należy wyprowa-

dzić bezpośrednią sprzeczność, może to być albo
1. ~W • ~S Zał.
para zdań ~W i W, albo para zdań ~S i S. Spró-
2. W∨S Zał. (~Wpr) bujmy wyprowadzić sprzeczność S i ~S. Drugi
3. ~W Elim 1 element, ~S, jest łatwo dostępny. Skąd wziąć S?
4. S MTP 2, 3 Oczywiście z drugiej przesłanki. Aby wyprowa-
5. ~S Elim 1 dzić S, trzeba najpierw otrzymać negację pierw-
6. ~(W ∨ S) ~Wpr 2–4, 2–5 szego członu alternatywy znajdującej się w wier-
szu 2, czyli trzeba najpierw otrzymać zdanie ~W.
W prosty sposób otrzymamy je z wiersza 1.
Przyk ad 2. Dowód (b) Wskazówki: Wniosek jest koniunkcją i możemy
w tym wypadku zastosować narzucającą się stra-
1. ~(W ∨ S) Zał.
tegię zastosowania reguły •Wpr. Musimy jednak
uzyskać oba człony ~W oraz ~S. Obydwa te czło-
2. W Zał. (~Wpr)
ny uzyskamy, stosując regułę ~Wpr.
3. W∨S ∨Wpr 2
4. ~(W ∨ S) R1
5. ~W Wpr 2–3, 2–4
5. ~W Wpr 2–3, 2–4

5. ~W Wpr 2–3, 2–4
6. S Zał. (~Wpr)
7. W∨S ∨Wpr 6
8. ~(W ∨ S) R1
9. ~S Wpr 6–7, 6–8
10. ~W • ~S Wpr 5, 9
Dowody te stanowią uzasadnienie naszych intuicji dotyczących zdań (1) i (2).

Dowodzenie V 285
14.2.2. Prawa de Morgana II: nie zarówno p i r

Jak pamiętamy, uznaliśmy za logicznie równoważne zdania:
(3) Teoria Freuda i teoria Junga nie są obie prawdziwe.
(4) Albo teoria Freuda, albo teoria Junga jest fałszywa.
Zdaniom tym odpowiadają logicznie równoważne formuły logiki zdań:
[3] ~(F • J) F: Teoria Freuda jest prawdziwa.
[4] ~F ∨ ~J J: Teoria Junga jest prawdziwa.
Możemy teraz udowodnić, że nasze intuicje nas nie zawodziły, konstruując: (a) dowód, że ~(F • J) na
podstawie założenia, że ~F ∨ ~J oraz (b) dowód, że ~F ∨ ~J na podstawie założenia, że ~(F • J).
Pierwszy z tych dowodów jest prostszy. (Oba dowody podane są w Rozwi zaniach, s. 393).
Przyk ad 3. Dowód (a) Wskazówki: W subderywacji należy wyprowa-

dzić bezpośrednią sprzeczność, może to być albo
1. ~F ∨ ~J Zał.
para zdań ~F i F, albo para zdań ~J i J. Spróbujmy
2. F•J Zał. (~Wpr) wyprowadzić sprzeczność J i ~J. Pierwszy ele-
ment, J, jest łatwo dostępny. Skąd wziąć ~J?
3. ~F Zał. (~Wpr) Oczywiście z pierwszej przesłanki. Aby wypro-
4. F Elim 2 wadzić ~J, trzeba najpierw otrzymać negację
5. ~F R3 pierwszego członu alternatywy, czyli trzeba naj-
6. ~~F ~Wpr 3–4, 3–5 pierw otrzymać zdanie ~~F. Jedynym sposobem
7. ~J MTP 1, 6 na otrzymanie ~~F jest skorzystanie z reguły
8. J Elim 2 ~Wpr. Trzeba więc skonstruować jeszcze jedną
6. ~~F ~Wpr 3–4, 3–5 subderywację (wnuczkę) i w niej już łatwo da się
7. ~J MTP 1, 6 znale ć bezpośrednia sprzeczność.
8. J Elim 2
~(F • J) ~Wpr 2–7, 2–8
Przyk ad 4. Dowód (b) Wskazówki: W subderywacji należy wyprowa-

dzić bezpośrednią sprzeczność. Może to być albo
1. ~(F • J) Zał.
para zdań ~(F • J) i F • J, albo ~(~F ∨ ~J) i ~F ∨ ~J.
2. ~(~F ∨ ~J) Zał. (~Elim) Gdyby to miała być ta druga para, wówczas mu-
sielibyśmy wyprowadzić najpierw ~F; jednak wy-
3. ~F Zał. (~Elim) prowadzenie ~F (za pomocą reguły ~Wpr) nastrę-
4. ~F ∨ ~J ∨Wpr 3 czałoby kłopotów (zastanów się jakich). Spróbuj-
5. ~(~F ∨ ~J) R2 my zatem dążyć do otrzymania pierwszej pary
6. F ~Elim 3–4, 3–5 zdań bezpośrednio sprzecznych. ~(F • J) już ma-
my. Musimy zdobyć F • J, stosując regułę •Wpr.
Musimy zatem zdobyć swobodnie stojące zdanie
F oraz swobodnie stojące zdanie J. W obydwu
wypadkach pozostaje nam tylko ostatnia deska
ratunku w postaci reguły ~Elim. Gdy skonstruuje-
cie odpowiednie subderywacje, to para zdań bez-
7. ~J Zał. (~Elim) pośrednio sprzecznych będzie już w zasięgu
8. ~F ∨ ~J ∨Wpr 7 dwóch reguł.
9. ~(~F ∨ ~J) R2
10. J ~Elim 7–8, 7–9
11. F J Wpr 6, 10
12. ~(F J) R1
13. ~F ∨ ~J ~Elim 2–11, 2–12
Dowody te stanowią uzasadnienie naszych intuicji dotyczących zdań (3) i (4).

14.2.3. p, chyba e r
Rozważając zdanie:
R: Rozwiodę się.
Rozwiodę się, chyba że się zmienisz. Z: Zmienisz się.
doszliśmy do wniosku, że można je sparafrazować na dwa logicznie równoważne sposoby:

(5) Jeżeli się nie zmienisz, to się rozwiodę, czyli: ~Z → R
(6) Albo się zmienisz, albo się rozwiodę, czyli: Z ∨ R
Możemy teraz udowodnić, że nasze intuicje nas nie zawodziły, konstruując: (a) dowód, że ~Z → R na
podstawie założenia, że Z ∨ R oraz (b) dowód, że Z ∨ R na podstawie założenia, że ~Z → R. Pierwszy
z dowodów jest bardzo prosty i nie wymaga komentarza. Drugi dowód jest trudniejszy, jeżeli ma być
przeprowadzany tylko za pomocą reguł pierwotnych. Staje się prostszy, jeżeli opiera się na regule
podstawiania DeMorgana (DeM), która pozwala zdanie postaci ‘~(p ∨ q)’ zastąpić zdaniem postaci
‘~p • ~q’ zastosowanej w kroku 3 (regułę DeM wprowadzimy w rozdziale 15):
Przyk ad 5. Dowód (a) Przyk ad 6. Dowód (b) (z regu DeM)

1. Z∨R Zał. 1. ~Z → R Zał.
2. ~(Z ∨ R) Zał. (~Elim)
2. ~Z Zał. (→Wpr)
3. R MTP 1, 2
3. ~Z • ~R DeM 2
4. ~Z Elim 3
5. R →Elim 1, 4
6. ~R Elim 3
~Z → R 7.0 Z∨R ~Elim 2–5, 2–6
Rozwi zania (s. 393-394) zawierają dowód (a) oraz dowód (b) w dwóch wersjach: z użyciem reguły
DeM oraz z użyciem wyłącznie reguł pierwotnych.
Ponownie obydwa dowody stanowią uzasadnienie dla naszych językowych intuicji.
Jednocześnie możliwość wykazania tych równoważności pokazuje, że w systemie dedukcji naturalnej
ujęte są głębokie prawidła rządzące myślą, które zakodowane są w naszym języku. Niesamowite jest
zarówno to, że je intuicyjnie wyczuwamy, jak i to że teraz jesteśmy w stanie lepiej zrozumieć ródła
tych zależności.
Dowodzenie V 287
14.2.4. r, tylko je li p
Rozważając zdanie:
B: Kupisz bilet.
Wygrasz na loterii, tylko jeśli kupisz bilet. W: Wygrasz na loterii.
doszliśmy do wniosku, że można je sparafrazować na dwa logicznie równoważne sposoby:

(7) Jeżeli wygrasz na loterii, to [znaczy, że] musiałeś kupić bilet; czyli: W → B
(8) Jeżeli nie kupisz biletu, to nie wygrasz na loterii; czyli: ~B → ~W
Możemy teraz udowodnić, że nasze intuicje nas nie zawodziły, konstruując: (a) dowód, że ~B → ~W
na podstawie założenia, że W → B oraz (b) dowód, że W → B na podstawie założenia, że ~B → ~W.
Obydwa dowody są w miarę proste – pełne dowody znajdują się w Rozwi zaniach (s. 394).
Przyk ad 7. Dowód (a) Przyk ad 8. Dowód (b)

1. W→B Zał. 1. ~B → ~W Zał.
2. ~B Zał. (→Wpr) 2. W Zał. (→Wpr)
3. W Zał. (~Wpr) 3. ~B Zał. (~Elim)

4. B →Elim 1, 3 4. ~W →Elim 1, 3
5. ~B R2 5. W R2
6. ~W ~Wpr 3–4, 3–5 6. B ~Elim 3–4, 3–5
7. ~B → ~W →Wpr 2–6 7. W→B →Wpr 2–6
wiczenie 14.A
Dowied , e nast puj ce pary zda s logicznie równowa ne. (Rozwi zania, s. 394-396).
(a) A ~~A
(b) A•A A
(c) A∨A A
(d) A → (B → C) (A • B) → C
(e) A→B ~A ∨ B
(f) ~(A → B) A • ~B
(g) ~(~A ∨ B) A • ~B
(h) ~(~A • B) A ∨ ~B
14.3. Dowodzenie tautologii

Rozdział 7 rozpoczęliśmy intuicyjnym rozróżnieniem zdań przygodnie prawdziwych od zdań logicznie
prawdziwych, tzn. prawdziwych ze względu na swą strukturę logiczną. Wskazaliśmy wówczas na
istnienie tautologii, tzn. schematów zdań logicznie prawdziwych, i stosowaliśmy metodę zero-jedynko-
wą, aby wykazać tautologiczność takich schematów.
W systemie dedukcji naturalnej SD możemy dowodzić zarówno tautologiczności schematów
zdaniowych, jak i logicznej prawdziwości zdań. W obydwu przypadkach dowód taki przybiera
charakterystyczną postać wyprowadzenia danego schematu zdaniowego lub zdania bez założeń
pierwotnych.
Schemat zdaniowy jest tautologią (w systemie SD) zawsze i tylko wtedy, gdy istnieje
w systemie SD dowód, że na podstawie pustego zbioru założeń pierwotnych, czyli gdy
.
Zdanie Z jest logicznie prawdziwe (w systemie SD) zawsze i tylko wtedy, gdy istnieje
w systemie SD dowód, że Z na podstawie pustego zbioru założeń pierwotnych, czyli gdy
Z.
Przyk ad 9
Spróbujmy dowieść, że ~(p • ~p) jest tautologią. Podejdziemy do dowodu dokładnie tak, jak do tej po-
ry, z wyjątkiem tego, że nie możemy wpisać żadnych założeń pierwotnych, gdyż ich nie ma.
Tautologię ~(p • ~p) natomiast wpisać musimy na dole linii dowodowej. Musimy skonstruować dowód
stanowiący jej uzasadnienie. Przygotowujemy zatem nasz dowód:
1. ~(p • ~p)
Mimo porażającej oczy pustki, nasze postępowanie niczym nie będzie się różnić od dotychczasowego.
Dowody tautologii i prawd logicznych zawsze będą wymagały zastosowania reguł konstrukcyjnych.
W naszym wypadku narzuca się zastosowanie reguły ~Wpr. Musimy zatem skonstruować subderywa-
cję o ściśle określonym założeniu dodatkowym:
1. p • ~p Zał. (~Wpr)
3. ~W Elim 1
5. ~S Elim 1
6. ~(p • ~p) ~Wpr 2–4, 2–5
Założenie to jest pierwszym wierszem przeprowadzanego dowodu. Teraz naszym zadaniem jest
znalezienie zdań bezpośrednio sprzecznych, co w powyższym wypadku jest trywialne:
1. p • ~p Zał. (~Wpr)
2. p •Elim 1
3. ~p •Elim 1
4. ~(p • ~p) ~Wpr 1-2, 1-3
Dowodzenie V 289
Przyk ad 10 (dla przera onych dowodzeniem tautologii)

Zdarza się niekiedy studentom przyzwyczajonym do dowodzenia, że pewne zdanie wynika logicznie
z innych, iż trudno im przezwyciężyć porażenie spowodowane wspomnianą już pustką wśród założeń
pierwotnych. Na takie kłopoty sugeruję przeprowadzenie następującego dowodu:
1. q•s Zał.
1. p → (p ∨ r)
Ponieważ mamy wyprowadzić implikację, musimy zastosować regułę →Wpr. Po przygotowaniu sub-
derywacji:
1. q • s Zał.
2. p Zał. (→Wpr)
3. ~W Elim 1
5. p∨r Elim 1
6. p → (p ∨ r) ~Wpr 2–4, 2–5
strategia dowodzenia narzuca się sama – aby otrzymać alternatywę p ∨ r, mając dany jej pierwszy
człon, wystarczy zastosować regułę ∨Wpr.
1. q•s Zał.
2. p Zał. (→Wpr)
3. p∨r ∨Wpr 2
4. p → (p ∨ r) →Wpr 2-3
Ten dowód jest bardzo prosty. Należy jednak zwrócić uwagę, że nie korzysta się w ogóle z przesłan-
ki 1. Istotnie schemat p → (p ∨ r) jest tautologią – można go wyprowadzić z pustego zbioru przesłanek
pierwotnych. Przeprowad ten dowód (por. Rozwi zania, s. 394):
1. p → (p ∨ r)
Oczywiście istotne przebiegi obu dowodów są identyczne. W pierwszym wypadku wstawiliśmy
przesłankę „atrapę”, która służyła tylko uśmierzeniu palpitacji serca. Zawsze taką atrapę można sobie
postawić, pod warunkiem że w przesłance tej nie występują żadne zmienne zdaniowe (ew. zdania)
występujące w tautologii (ew. zdaniu logicznie prawdziwym), którego mamy dowieść.
wiczenie 14.B
Dowied , e nast puj ce schematy zdaniowe s tautologiami. (Rozwi zania, s. 396-398).
(a) p→p
(b) [(p → q) • (q → r)] → (p → r) prawo sylogizmu hipotetycznego
(c) [(p → q) • (p → r)] → [p → (q • r)] prawo mnożenia następników
(d) [(p → r) • (p → ~r)] → ~p prawo redukcji do absurdu
(e) [p • (q → r)] → [(p • q) → r]
(f) [p • (q → r)] → [q → (p • r)]
(g) [p → (q → r)] ≡ [q → (p → r)]
(h) {(p ∨ q) • [(p → r) • (q → s)]} → (r ∨ s) prawo dylematu konstrukcyjnego
Przyk ad 11 (prawo wy czonego rodka)

Nie wszystkie dowody tautologii są równie proste – w szczególności jeżeli nie korzysta się z reguł
wtórnych i reguł podstawiania, o których będzie mowa w rozdziale 15. Jednym z trudniejszych
dowodów – ze względu na wspomniane ograniczenia – jest dowód prostego wydawałoby się prawa
wyłączonego środka (po lewej stronie umieszczony jest opis strategii, po prawej kolejne etapy
konstruowania dowodu; aby lepiej zrozumieć przebieg dowodu, wpisz odpowiednie informacje w
zaznaczone pola, a potem sprawd , czy wpisane zostały poprawnie):
(A) Mamy wyprowadzić p ∨ ~p. Narzuca się za-

~(p ∨ ~p) Zał. (~Elim)
stosowanie reguły ∨Wpr, nie mamy jednak żad-
nego członu, do którego można byłoby coś do-
~p
dać. Nie mamy też możliwości otrzymania takie-
p ∨ ~p
go członu. Sytuacja jest beznadziejna, a w takiej
sytuacji porada babuni brzmi „stosuj regułę ~(p ∨ ~p)
~Elim!”: p ∨ ~p
(B) Zyskujemy teraz dodatkową informację, ale

1. ~(p ∨ ~p) Zał. (~Elim)
musimy dążyć do wyprowadzenia jakiejś (choć
nie wiemy jakiej) sprzeczności. Ponieważ jednak
nie mamy specjalnego wyboru, spróbujmy wy- ~p
prowadzić zdanie sprzeczne z tym właśnie za- p ∨ ~p
łożeniem. Naszym celem pośrednim staje się ~(p ∨ ~p)
otrzymanie pary zdań: p
p ∨ ~p
p ∨ ~p
~(p ∨ ~p)
~(p ∨ ~p)
p ∨ ~p
Drugie z tych zdań otrzymujemy przez powtórze-
nie. Kłopot tylko z pierwszym.
(C) Musimy się zastanowić, jak otrzymać sche-

1. ~(p ∨ ~p) Zał. (~Elim)
mat p ∨ ~p. Jest to schemat alternatywy. Dostęp-
ne są dwie strategie: (i) albo korzystamy z reguły
~p
∨Wpr, (ii) albo korzystamy z reguły ~Elim.
p ∨ ~p
Zwróćmy uwagę, że do drugiej strategii już się
uciekliśmy (por. (A)). Gdybyśmy to uczynili ~(p ∨ ~p)
ponownie, wówczas bylibyśmy na dobrej drodze p
do nieskończonego regresu subderywacji. Spró- p ∨ ~p
bujmy zatem wykorzystać strategię (i) i zastoso- ~(p ∨ ~p) R1
wać regułę ∨Wpr. Należy też zwrócić uwagę, że p ∨ ~p
obiekcja podniesiona wobec tej strategii w punk-
cie (A) przestaje obowiązywać. Teraz już bo-
wiem dysponujemy czymś, a mianowicie założe-
niem dodatkowym w wierszu 1.
(D) Aby zastosować regułę ∨Wpr do wyprowa-

1. ~(p ∨ ~p) Zał. (~Elim)
dzenia p ∨ ~p, musimy dysponować jednym z jej
członów. W tym momencie możemy obrać za cel
~p
dowolny z nich – wybierzmy ~p. Naszym celem
p ∨ ~p
jest wyprowadzenie ~p.
~(p ∨ ~p)
~p
p ∨ ~p
~(p ∨ ~p) R1
p ∨ ~p
Dowodzenie V 291
(E) Aby wyprowadzić ~p, spróbujemy zastoso-

1. ~(p ∨ ~p) Zał. (~Elim)
wać regułę ~Wpr. Konstruujemy więc subdery-
wację, której założeniem dodatkowym jest p. 2. p Zał. (~Wpr)
Musimy teraz wyprowadzić jakąś bezpośrednią p ∨ ~p
sprzeczność. Może to być albo: ~(p ∨ ~p)
p ~p
~p p ∨ ~p
albo ~(p ∨ ~p) R1
p ∨ ~p p ∨ ~p
~(p ∨ ~p)
(F) Chwila refleksji wystarczy, aby wybrać tę

1. ~(p ∨ ~p) Zał. (~Elim)
drugą ewentualność:
p ∨ ~p – otrzymamy przez zastosowanie 2. p Zał. (~Wpr)
reguły ∨Wpr 3. p ∨ ~p ∨Wpr 2
~(p ∨ ~p) – otrzymamy przez powtórzenie. 4. ~(p ∨ ~p) R1
5. ~p ~Wpr 2–3, 2–4
Reszta układa się w dowód (por. Rozwi zania, 6. p ∨ ~p ∨Wpr 5
s. 394). 7. ~(p ∨ ~p) R1
8. p ∨ ~p ~Elim 1–6, 1–7
wiczenie 14.C
Spróbuj dowie , e nast puj cy schemat zdaniowy jest tautologi : (p → q ) ∨ (q → p). Mo esz wróci do tego
wiczenia po przerobieniu rozdzia u 15 – u ywaj c regu podstawiana i regu wtórnych. (Rozwi zania, s. 398).
wiczenie 14.D (dla ch tnych)

Dowied , e wszystkie pozosta e schematy tautologiczne wymienione w rozdziale 7 s tautologiami w systemie SD.
(Zadanie to b dzie atwiejsze po przerobieniu rozdzia u 15).
15. DOWODZENIE VI
WTÓRNE REGU Y WNIOSKOWANIA I REGU Y
PODSTAWIANIA
W systemie SD dla każdego spójnika istnieje reguła wprowadzania i reguła eliminacji tegoż spójnika.
Niemniej jednak dowodzenie za pomocą jedenastu reguł pierwotnych bywa uciążliwe. Dlatego ten
podstawowy repertuar reguł pierwotnych często bywa uzupełniany wtórnymi regułami inferencji
(opartymi na dowodzie logicznego wynikania) oraz regułami podstawiania (opartymi na dowodzie
logicznej równoważności).
Cele
Pojęcie wtórnych reguł inferencji.
Rozróżnienie reguł inferencji i reguł podstawiania.
15.1. Wtórne regu y wnioskowania

Poznaliśmy już przykład wtórnej reguły inferencji – była nią regułą MTP.
i. p∨q i. p∨q
j. ~q j. ~p
p MTP i, j q MTP i, j
Możemy teraz dowieść, że reguła MTP jest istotnie regułą wtórną dla systemu SD. Aby to uczynić,
musimy wykazać, że wniosek uprawomocniony przez regułę MTP można wyprowadzić z przesłanek
i oraz j za pomocą wyłącznie reguł pierwotnych – nie używając MTP.
i p∨q
j ~q
+1 p Zał. (∨Elim)
+2 p R +1
+3 q Zał. (∨Elim)
+4 ~p Zał. (~Elim)
+5 ~q Rj
+6 q R +3
+7 p ~Elim (+4)-(+5), (+4)-(+6)
+8 p ∨Elim i, (+1)-(+2), (+3)-(+7)
W ten sposób przedstawiamy ciąg kroków, którymi moglibyśmy zastąpić każde zastosowanie reguły
MTP.
Reguły wtórne to po prostu dodatkowe reguły, które wolno dołączyć do systemu, o ile można
udowodnić za pomocą reguł wyłącznie pierwotnych, że wniosek uprawomocniony przez regułę wtórną
wynika logicznie z przesłanek zakładanych przez tę regułę.
Wtórne reguły inferencji i reguły podstawiania 293
Inną często dodawaną regułą jest reguła zwana modus tollendo tollens:
i. p→r
j. ~r
~p MTT i, j
Wprowadza się też zwykle regułę sylogizmu hipotetycznego:
i. p→q
j. q→r
p→r HS i, j
wiczenie 15.A
Dowied , e nast puj ce regu y inferencji mog yby by dodane jako regu y wtórne do systemu SD. (Rozwi zania,
s. 399-401).
(a) (b) (c)

i. p≡r i. p≡r i. p→r
p→r R Ei r→p R Ei j. r→p
p≡r R W i, j
(d) (e) (f)

i. p∨q i. p→r i. p→q
j. ~p j. ~r j. q→r
q MTP i, j ~p MTT i, j p→r HS i, j
(g) (h)
i. p→r i. p→r
(r → q) → (p → q) HHS i (q → p) → (q → r) HHS i
(i) (j)
i. p→r i. p→r
j. p→s j. q→s
p → (r • s) MNi (p • q) → (r • s) MPNi
(k) (l)
i. p→r i. p→r
j. q→r j. q→s
(p ∨ q) → r DPi (p ∨ q) → (r ∨ s) DPNi
(m) (n)
i. p → (q → r) i. p → (q → r)
j. p → q (p → q) → (p → r) RFi
p→r RFi
(o) (p) (q)

i. p i. ~p → p i. ~p
r→p RS i p RC i p→r RDS i
(r) (s)
i. (p • ~r) → ~p i. (p • ~r) → r
p→r IWi p→r IWi
15.2. Regu y wnioskowania a regu y podstawiania

Aby dołączyć do systemu SD regułę inferencji postaci:
i1. 1
...
ik. k
RI i1, . . . , ik
jako regułę wtórną systemu SD, trzeba wykazać, że wniosek wynika logicznie ze zbioru { 1, . . . ,
k}, czyli że { 1, , k} . Wtórne reguły inferencji dodawane są zatem do systemu inferencji na
podstawie wykazania, że wniosek wynika logicznie z przesłanek.
Systemy dedukcji naturalnej uzupełnia się często o jeszcze jeden – bardzo użyteczny – rodzaj
reguł, tzw. reguły podstawiania. Podczas gdy wtórne reguły inferencji dodaje się na podstawie dowodu
wskazującego, że pewne zdania wynikają logicznie z innych zdań, reguły podstawiania uzasadniane są
na podstawie dowodu logicznej równoważności pewnych zdań. Reguły te – choć bardzo intuicyjne –
zasadniczo się jednak różnią od reguł inferencji w użyciu. Nie bez przyczyny zapisuje się je też w róż-
ny sposób. Aby dołączyć do systemu SD regułę podstawiania postaci:
RP
jako regułę wtórną systemu SD, trzeba wykazać, że i są logicznie równoważne, tj. że { } oraz
że { } .
15.3. Regu y podstawiania

Oto reguły podstawiania, które warto dołączyć do systemu:
Podwójna negacja (Neg) Idempotentność (Idem)
p ~~p p•p p
p∨p p
Przemienność (Przem) ączność ( ącz)

p∨r r∨p p ∨ (q ∨ r) (p ∨ q) ∨ r
p•r r•p p • (q • r) (p • q) • r
p≡r r≡p
Rozdzielność (Rozdz) De Morgan (DeM)

p ∨ (q • r) (p ∨ q) • (p ∨ r) ~(p ∨ r) ~p • ~ r
p • (q ∨ r) (p • q) ∨ (p • r) ~(p • r) ~p ∨ ~ r
Implikacja (Impl) Negacja implikacji (NegImpl)

p→r ~p ∨ r ~(p → r) p • ~r
Równoważność (Równ) Negacja równoważności (NegRówn)

p≡r (p → r) • (r → p) ~(p ≡ r) (p • ~r) ∨ (~p • r)
p≡r (p • r) ∨ (~p • ~r)
Eksportacja (Eksp) Transpozycja (Transp)

p → (q → r) (p • q) → r p→r ~r → ~p
Absorpcja (Abs)
p→r p → (p • r)
Niektóre z tych reguł, jak na przykład reguła podwójnej negacji czy reguły łączności i przemienności,
są niezwykle wręcz intuicyjne. Stosujemy je z powodzeniem i bez wahania w rozumowaniu codzien-
nym.
wiczenie 15.B
Dowied , e mo na uzupe ni system SD o wszystkie podane wy ej regu y podstawiania. (Rozwi zania, s. 401-405).
Regu y podstawiania stosuj si

Reguły podstawiania są niezwykle intuicyjne, niemniej jednak ich stosowanie w dowodzeniu różni się
od stosowania reguł inferencji pod dwoma ważnymi względami.
dwukierunkowo
W przeciwieństwie do reguł inferencji, reguły podstawiania można stosować «w dwie strony». W na-
stępującym dowodzie obydwa zastosowania reguły Neg są prawidłowe:
1. ~~A Zał.
2. A Neg 1
3. ~~~~A Neg 1
Nieuprawniony byłby oczywiście krok:
4. ~~~~~~A Neg 1
Aby wprowadzić ~~~~~~A, należałoby zastosować regułę Neg do wiersza 3, a nie do wiersza 1.
równie do nieswobodnie stoj cych zda

Jak pamiętamy, reguły inferencji stosują się tylko do swobodnie stojących zdań. Reguły podstawiania
natomiast można zastosować również do członów zdań. Następujące zastosowania reguły Neg są
prawidłowe:
1. A ∨ (B → C) Zał.
2. ~~[A ∨ (B → C)] Neg 1 A ∨ (B → C)
3. ~~A ∨ (B → C) Neg 1 A ∨ (B → C)
4. A ∨ ~~(B → C) Neg 1 A ∨ (B → C)
5. A ∨ (~~B → C) Neg 1 A ∨ (B → C)
6. A ∨ (B → ~~C) Neg 1 A ∨ (B → C)
W chmurce zacieniowane są człony zdań, do których zastosowana została reguła Neg w poszczegól-
nych krokach.
Nie wolno natomiast stosować reguł podstawiania jednocześnie do paru członów. Nieuzasad-
niony zatem byłby krok:
7. ~~A ∨ (~~B → C) Neg 1
Aby wyprowadzić zdanie ~~A ∨ (~~B → C) ze zdania A ∨ (B → C), należałoby zastosować regułę
Neg dwukrotnie, np. w następujący sposób:
1. A ∨ (B → C) Zał.
2. ~~A ∨ (B → C) Neg 1
3. ~~A ∨ (~~B → C) Neg 2
wiczenie 15.C
Poniewa regu y podstawiania mo na stosowa równie do cz onów zda , wi c cz sto b dzie wiele sposobów zasto-
sowania danej regu y do pewnego zdania. Uzupe nij brakuj ce informacje. (Rozwi zania, s. 405-406).
(a) (b)
1. C≡D Zał. 1. ~A ∨ ~B Zał.
2. ~~(C ≡ D) Neg 1 2. ~~(~A ∨ ~B) Neg 1
3. ~~C ≡ D Neg 1 3. ~~~A ∨ ~B Neg 1
4. C ≡ ~~D Neg 1 4. ~A ∨ ~~~B Neg 1
(c) (d)
1. C • ~~A Zał. 1. ~~(B → ~C) Zał.
2. ~~(C ~~A) Neg 1 2. B → ~C Neg 1
3. C A Neg 1 3. ~~~~(B → ~C) Neg 1
4. ~~C ~~A Neg 1 4. ~~(~~B → ~C) Neg 1
5. C ~~~~A Neg 1 5. ~~(B → ~~~C) Neg 1
(e) (f)
1. ~(A ∨ ~(B • C)) Zał. 1. ~(~D • ~(A ∨ C)) Zał.
2. ~A ~~(B C) DeM 1 2. ~~D ∨ ~~(A ∨ C) DeM 1
3. ~(A ∨ (~B ∨ ~C)) DeM 1 3. ~(~D (~A ~C)) DeM 1
4. ~~(D ∨ (A ∨ C)) DeM 1
(g)
1. ~(~(~A ∨ ~C) ∨ ~(~B • ~D)) Zał.
2. ~(~~(A C) ∨ ~(~B ~D)) DeM 1
3. ~(~(~A ∨ ~C) ∨ ~~(B ∨ D)) DeM 1
4. ~((~~A ~~C) ∨ ~(~B ~D)) DeM 1
5. ~(~(~A ∨ ~C) ∨ (~~B ∨ ~~D)) DeM 1
6. ~~(~A ∨ ~C) ~~(~B ~D)) DeM 1
(h) (i)
1. C≡B Zał. 1. ~(A • D) Zał.
2. (C ≡ B) (C ≡ B) Idem 1 2. ~(A D) ~(A D) Idem 1
3. (C ≡ B) ∨ (C ≡ B) Idem 1 3. ~(A D) ∨ ~(A D) Idem 1
4. (C C) ≡ B Idem 1 4. ~((A A) D) Idem 1
5. C ≡ (B B) Idem 1 5. ~(A (D D)) Idem 1
6. (C ∨ C) ≡ B Idem 1 6. ~((A ∨ A) D) Idem 1
7. C ≡ (B ∨ B) Idem 1 7. ~(A (D ∨ D)) Idem 1
(j) (k)
1. (A ∨ B) • (C ≡ D) Zał. 1. (A • B) • (C • D) Zał.
2. (C ≡ D) (A ∨ B) Przem 1 2. ((A B) C) D ącz 1
3. (B ∨ A) (C ≡ D) Przem 1 3. A (B (C D)) ącz 1
4. (A ∨ B) (D ≡ C) Przem 1
(l)
1. (A ∨ B) • (C ∨ D) Zał.
2. ((A ∨ B) C) ∨ ((A ∨ B) D) Rozdz 1
3. (A (C ∨ D)) ∨ (B (C ∨ D)) Rozdz 1
4. (A ∨ B) (C ∨ D) Rozdz 2
5. ((A C) ∨ (B C)) ∨ ((A ∨ B) D) Rozdz 2
6. ((A ∨ B) C) ∨ ((A D) ∨ (B D)) Rozdz 2
7. (A ∨ B) (C ∨ D) Rozdz 3
8. ((A C) ∨ (A D)) ∨ (B (C ∨ D)) Rozdz 3
9. (A (C ∨ D)) ∨ ((B C) ∨ (B D)) Rozdz 3
wiczenie 15.D
Wyka , e nast puj ce równowa ne symbolizacje zda z wcze niejszych wicze Samouczka s logicznie równo-
wa ne. (Rozwi zania, s. 407).
(a) Teoria Freuda jest prawdziwa, chyba że albo teoria Junga, albo teoria Adlera (J ∨ A) ∨ F
jest prawdziwa. ~(J ∨ A) → F
(b) Beata pójdzie z Lechem na randkę, chyba że albo po raz kolejny Lech się (S ∨ ~K) ∨ B
Spó ni, albo znów nie przyniesie jej Kwiatów. ~(S ∨ ~K) → B
(c) Ania przejdzie na dietę tylko wtedy, gdy Lidka – lecz nie Kalinka – przejdzie A → (L • ~K)
na dietę. ~(L • ~K) → ~A
(~L ∨ K) → ~A
d) Zaliczysz logikę, tylko jeżeli zarówno wszystko zRozumiesz, jak i będziesz Z → (R • )

poprawnie wykonywać wszystkie wiczenia. ~(R • ) → ~Z
(~R ∨ ~ ) → ~Z
wiczenie 15.E
Stosuj c regu y wtórne przeprowad dowody tautologii (a) i (b). Porównaj przeprowadzone dowody z dowodami
z rozdzia u 14. (Rozwi zania, s. 407).
(a) p ∨ ~p
(b) (p → q) ∨ (q → p).
ZAKO CZENIE
OGRANICZENIA LOGIKI ZDA
W rozdziale 2 powiedzieliśmy na wstępie, że klasyczna logika zdań – mimo tego, że jest w stanie
oddać w sposób prezycyjny relacje logiczne między zdaniami, które intuicyjnie wychwytujemy – jest
dość ubogą teorią logiczną. Do tej pory pracowaliśmy nad zrozumieniem mocy logiki zdań raczej niż
jej niemocy. Nadeszła jednak pora, by odkryć trochę jej ograniczeń i tym samym zaprosić do
zgłębienia dalszych logik.
Obydwa z poniższych wnioskowań są prawidłowe:
(A1) Jeżeli Sokrates jest człowiekiem, to jest śmiertelny.
Sokrates jest człowiekiem.
Zatem Sokrates jest śmiertelny
(A2) Wszyscy ludzie są śmiertelni.
Sokrates jest człowiekiem.
Zatem Sokrates jest śmiertelny
Okazuje się jednak, że tylko wnioskowanie (A1) jest prawidłowe w świetle logiki zdań. atwo to zrozu-
mieć, jeżeli dokona się symbolizacji obydwu wnioskowań w języku logiki zdań. Struktura wnioskowa-
nia (A1) w języku logiki zdań jest następująca:
[A1] C→
C C: Sokrates jest człowiekiem
Ś: Sokrates jest miertelny
Widać wyra nie, że [A1] jest wnioskowaniem logicznie prawidłowym w logice zdań, gdyż jego
schemat logiczny
(i) p→q
p
q
jest logicznie prawidłowym schematem wnioskowania, uprawomocnionym regułą →Elim w systemie
SD.
Powyższa legenda nie wystarcza jednak, aby poddać symbolizacji wnioskowanie (A2);
potrzebny jest dodatkowo symbol przedstawiający zdanie znajdujące się w przesłance pierwszej wnios-
kowania (A2). Strukturę wnioskowania (A2) w języku logiki zdań można jedynie przedstawić w sposób
następujący:
[A2] W W: Wszyscy ludzie są śmiertelni
C C: Sokrates jest człowiekiem
Ś: Sokrates jest miertelny
wszakże zdanie „Wszyscy ludzie są śmiertelni” jest – w logice zdań – zdaniem prostym, gdyż nie jest
złożone za pomocą żadnych spójników zdaniowych. Widać wyra nie, że wnioskowanie [A2] jest
rozumowaniem nieprawidłowym w logice zdań – jego struktura logiczna to:
(ii) p
q
r
Zakończenie 299
Schemat (ii) jest oczywiście schematem wnioskowania logicznie nieprawidłowego. Istnieje mnóstwo
kontrprzykładów, tj. wnioskowań o tej strukturze, których przesłanki są prawdziwe, a wniosek
fałszywy. Instancją właściwą schematu (ii) jest choćby następujące „wnioskowanie”: Maryla Rodowicz
jest kobietą; owczarki niemieckie są psami; zatem bitwa pod Grunwaldem odbyła się w 1200 roku.
Nie wynika stąd oczywiście, że wnioskowanie (A2) jest wnioskowaniem nieprawidłowym –
wynika stąd tylko to, że język logiki zdań jest zbyt ubogi, by pozwolił nam uchwycić prawidłowość
tego rozumowania. Aby ją uchwycić, trzeba odwołać się do logiki kwantyfikatorów. Logika ta pozwala
bowiem na odkrycie złożonej struktury logicznej m.in. takich zdań jak „Wszyscy ludzie są śmiertelni”.
Logiką kwantyfikatorów zajmiemy się w drugiej części Samouczka.
Możecie się jednak zastanawiać, jak to w takim razie jest, że przy dość oczywistych (w mo-
mencie, gdy są już wyłuszczone) ograniczeniach logiki zdań jest ona uznawana za tak ważną teorię
w logice. Otóż odpowied na to pytanie wiąże się z metodologią nauk w ogóle. We wszystkich
naukach badacze tworzący teorie i modele rzeczywistości posługują się abstrakcją i idealizacją. Skon-
frontowani z beznadziejnie, wydawać by się mogło, złożoną rzeczywistością abstrahują od rozważenia
wszystkich czynników wpływających na zjawiska badane, starając się ująć najbardziej fundamentalne
zależności. W ten sposób odkryte prawidłowości są stosunkowo proste, ale też nigdy nie występują
w rzeczywistości w formie czystej. I tak prawo swobodnego spadku ciał odkryte przez Galileusza
mówi o spadku ciał w próżni. Prawo grawitacji Newtona dotyczy siły przyciągania izolowanego
systemu dwóch punktów materialnych (czyli punktów geometrycznych wyposażonych tylko w masę,
nie posiadających żadnych innych własności, w szczególności ładunku elektrycznego). Podobne
założenia i konstrukty idealizacyjne funkcjonują w innych naukach – biologii, psychologii, ekonomii.
Dalsze badania starają się uchylić założenia idealizujące i ujmować rzeczywistość coraz dokładniej.
O rozwoju logiki można myśleć w podobny sposób. Klasyczna logika zdań wychwytuje
związki logiczne między zdaniami, opierając się na szeregu założeń upraszczających, które uchylane są
w innych teoriach logicznych. Jednym z takich założeń jest przekonanie, że aby ująć związki logiczne
między zdaniami, wystarczy rozumieć złożoność zdań w odniesieniu do spójników zdaniowych. Istot-
nie okazuje się, że wiele relacji logicznych jesteśmy w stanie w ten sposób zrozumieć, ale też wiele
związków pozostaje nieuchwytnych. Jeden z nurtów rozwojowych teorii logicznych wiąże się z uchy-
leniem tego założenia i dodawaniem coraz to nowych funktorów, w odniesieniu do których należy
rozumieć złożoność zdań. W ten sposób logika kwantyfikatorów dodaje funktory ‘dla każdego’, ‘dla
pewnego’ i zaczyna widzieć struktury złożone w zdaniach – z punktu widzenia logiki zdań – prostych.
Logiki modalne uzupełniają repertuar funktorów o ‘jest konieczne, że’ oraz ‘jest możliwe, że’. Logiki
deontyczne wprowadzają funktory ‘jest obowiązkowe, że’ oraz ‘jest dozwolone, że’. I tak dalej. W każ-
dej z tych dalszych logik odciska się jednak piętno logiki zdań w tym sensie, że relacje logiczne na jej
gruncie odkryte, zostają przyjęte (czasem po niejakich modyfikacjach) na gruncie innych logik.
ROZWI ZANIA WICZE
ROZDZIA 1. WPROWADZENIE
wiczenie 1.A
(a) Wniosek musi być prawdziwy.

(b) Wartość logiczna wniosku nie jest wówczas zdeterminowana – może on być fałszywy, lecz może
on być też prawdziwy. Oto przykłady wnioskowań logicznie nieprawidłowych, w których przynajmniej
jedna przesłanka jest fałszywa:
Niektórzy mężczy ni są feministami.
Janusz Korwin-Mikke jest feministą.
Janusz Korwin-Mikke jest mężczyzną.
Niektórzy mężczy ni są feministami.

Kinga Dunin jest feministką.
Kinga Dunin jest mężczyzną.
W pierwszym przypadku wniosek jest prawdziwy, w drugim – fałszywy.
(c) Nie.
(d) Nie.
(e) Przesłanka, na której opiera się to wnioskowanie, musi być fałszywa. Załóżmy na chwilę – wbrew
temu, co chcemy wykazać – że przesłanka ta jest prawdziwa. Gdyby tak było, to – ponieważ
wnioskowanie jest prawidłowe – wniosek musiałby być prawdziwy! Wniosek jest jednakże fałszywy.
To znaczy, że przesłanka nie może być prawdziwa, lecz musi być fałszywa.
wiczenie 1.B
(a) Czy Roman Giertych rozgotował kalafior? pytanie

(b) Nie ma takiej siły, która mogłaby go powstrzymać. wyrażenie okazjonalne
(c) Był tam Leszek Miller. wyrażenie okazjonalne
(d) Jego przyjaciele rozeszli się po lesie. wyrażenie okazjonalne
(e) Jan Maria Rokita podstępnie podkradł się do mojej spiżarni. wyrażenie okazjonalne
(f) Czy Andrzej Lepper przylepił się do słoika z miodem? pytanie
(g) Co by to było, gdyby dzieci wiedziały więcej od polityków?! pytanie retoryczne
W każdym z tych zdań używamy nieostrych pojęć naturalnych.

Rozwi zania ćwiczeń 301
ROZDZIA 2. PI SPÓJNIKÓW ZDANIOWYCH
wiczenie 2.A „parafaraza zda z o onych”
(a) Janosik i Pyzdra odbierali dobra bogatym.

Janosik odbierał dobra bogatym i Pyzdra odbierał dobra bogatym.
(b) Giertych wprowadzi reformę mundurków szkolnych lub oświaty.
Giertych wprowadzi reformę mundurków szkolnych lub Giertych wprowadzi reformę oświaty
(c) Rząd Kaczyńskiego zajmie się reformę zdrowia, jeżeli upora się z lustracją.
Jeżeli rząd Kaczyńskiego upora się z lustracją, to rząd Kaczyńskiego zajmie się reformą
zdrowia.
(d) Lepper albo brał łapówki, albo jest o to podejrzewany.
Albo Lepper brał łapówki, albo Lepper jest podejrzewany o branie łapówek.
(e) Ksiądz Rydzyk przeprosił za skandaliczne wypowiedzi i nie wypowiedział słowa ‘przepraszam’.
Ksiądz Rydzyk przeprosił za skandaliczne wypowiedzi i nieprawda, że ksiądz Rydzyk
wypowiedział słowo ‘przepraszam’.
wiczenie 2.B „zdania proste i z o one”

W zdaniach złożonych zaznaczono spójniki zdaniowe.
(a) Tomasz jest kulturalnym mężczyzną, mającym awersję do kobiet w dużych kapeluszach.
(b) Tomasz zaprosił Zuzannę do kina.
(c) Jeżeli Zuzanna nie przyjdzie o umówionej porze, to Tomasz będzie zrozpaczony.
(d) Zuzanna przyszła na czas.
(e) Tomasz nie wierzył własnym oczom.
(f) Zuzanna włożyła największy kapelusz, jaki Tomasz widział w całym swoim życiu bogatym
w doświadczenia z kobietami w dużych kapeluszach.
(g) Tomasz prosił Zuzannę by zdjęła tę okropność.
(h) Zuzanna zgodziła się nawet pozbyć się kapelusza wtedy i tylko wtedy, gdy Tomasz pozbędzie
się butów kowbojskich lub przynajmniej nie będzie ich wkładał na wspólne spotkania.
wiczenie 2.C „legenda symbolizacji”

(a)
Tomasz zaprosił Zuzannę do kina.
Jeżeli Zuzanna przyjmie zaproszenie Tomasza, to włoży ona duży kapelusz.
Zuzanna włoży duży kapelusz wtedy i tylko wtedy, gdy zechce dać Tomaszowi nauczkę.
Jeżeli Zuzanna zechce dać Tomaszowi nauczkę, to on nie zaprosi jej do kina.
Legenda symbolizacji
K : Tomasz zaprosi Zuzannę do kina.
P : Zuzanna przyjmie zaproszenie Tomasza.
W : Zuzanna włoży duży kapelusz.
N : Zuzanna zechce dać Tomaszowi nauczkę.
(b)
Jeżeli Anna umówi się z Jackiem, to Beata umówi się z Grzegorzem.
Jeżeli Beata umówi się z Grzegorzem, to Anna umówi się z Jackiem.
Albo Cecylia albo Danuta umówi się z Hilarym.
Jeżeli Cecylia umówi się z Hilarym, to Anna nie umówi się z Jackiem; jeżeli Danuta umówi się
z Hilarym, to Beata nie umówi się z Grzegorzem.
Legenda symbolizacji
A : Anna umówi się z Jackiem.
B : Beata umówi się z Grzegorzem.
C : Cecylia umówi się z Hilarym.
D : Danuta umówi się z Hilarym.
wiczenie 2.D „negacje – 1 ”
N: Alicja pójdzie do nieba. P: Bogdan pójdzie do piekła.
(a) ~N Alicja nie pójdzie do nieba.

(b) ~~N Nieprawdą jest, że Alicja nie pójdzie do nieba.
(c) ~~P Nieprawda, że Bogdan nie pójdzie do piekła.
(d) ~~~P Fałszem jest twierdzenie, że nieprawdą jest, iż Bogdan nie pójdzie do piekła.
wiczenie 2.E „negacje – 2 ”
A: Alicja zrobi obiad B: Bogdan zrobi obiad.
(a) Alicja nie zrobi obiadu. ~A

(b) Byłoby fałszem powiedzieć, że Bogdan zrobi obiad. ~B
(c) Byłoby kłamstwem powiedzieć, że Alicja nie zrobi obiadu. ~~A
(d) Absurdalne jest przekonanie, że Bogdan zrobi obiad. ~B
(e) Kłamałabym mówiąc, że fałszem jest to, iż Bogdan nie zrobi obiadu. ~~~B
(f) Nie kłamałabym mówiąc, że nieprawdą jest, iż Alicja nie zrobi obiadu. ~~~~A
wiczenie 2.F „koniunkcje – 1 ”
A: Alicja pójdzie do nieba. B: Bolek pójdzie do nieba. C: Cezary pójdzie do piekła.
(a) A•B Alicja i Bolek pójdą do nieba.

(b) A•C Alicja pójdzie do nieba, a* Cezary do piekła.
(c) B•C Bolek pójdzie do nieba, lecz* Cezary do piekła.
(d) (A • B) • C Alicja i Bolek pójdą do nieba, natomiast* Cezary do piekła.
(e) A • ~B Alicja pójdzie do nieba, ale* Bolek do nieba nie pójdzie.
(f) ~A • B Alicja nie pójdzie do nieba, choć* Bolek pójdzie do nieba.
* Język polski częściowo wymusza na nas użycie pewnych spójników koniunkcji, ale w dużej mierze pozostawia
ich wybór kwestią otwartą. Który ze spójników będzie użyty, zależy od wielu czynników badanych np. przez
językoznawców. Powyższe zdania są zatem tylko niektórymi z możliwych sposobów odczytania tych zdań.
wiczenie 2.G „koniunkcje – 2”

A: Alicja zrobi obiad
B: Bogdan zrobi obiad.
C: Cezary zrobi kolację.
(a) Alicja i Bogdan zrobią obiad. A•B

(b) Alicja zrobi obiad, choć Cezary nie zrobi kolacji. A • ~C
(c) Bogdan nie zrobi obiadu, mimo że Alicja też obiadu nie zrobi. ~B • ~A
(d) Alicja zrobi obiad, a Cezary zrobi kolację. A•C
(g) Chociaż Cezary nie zrobi kolacji, Bogdan zrobi obiad. ~C • B
(h) Bogdan nie zrobi obiadu, a co więcej Cezary nie zrobi kolacji. ~B • ~C
(i) Alicja i Bogdan zrobią obiad, ale Cezary nie zrobi kolacji. (A • B) • ~C
(j) Zarówno Alicja, jak i Bogdan z ochotą zrobią obiad. A•B
(k) Cezary nie kiwnie nawet palcem, by zrobić kolację, a Bogdan – by zrobić obiad. ~C • ~B
(l) Próżno oczekiwać, by Alicja zrobiła obiad, ale przynajmniej Cezary zrobi kolację. ~A • C
wiczenie 2.H „alternatywy – 1 ”

A: Ala odkurzy dom. D: Damian umyje naczynia.
B: Boguś odkurzy dom. K: Boguś zrobi kolację.
(a) D∨N Damian lub Boguś umyją naczynia.

(b) A∨B Ala bąd Boguś odkurzą dom.
(c) B∨C Boguś odkurzy dom albo Czesia zrobi kolację.
(d) K∨N Boguś zrobi kolację albo umyje naczynia.
(e) D ∨ ~K Albo Damian umyje naczynia, albo Boguś nie zrobi kolacji.
(f) ~B ∨ C Albo Boguś nie odkurzy domu, albo Czesia zrobi kolację.
Albo Czesia zrobi kolację, a Damian umyje naczynia, albo Boguś zrobi
(g) (C • D) ∨ (K • N)
kolację i zarazem umyje naczynia.
Albo Czesia zrobi kolację, a Boguś umyje naczynia, albo Boguś zrobi ko-
(h) (C • N) ∨ (K • D)
lację, a Damian umyje naczynia.
Albo Ala lub Boguś odkurzą dom, albo Boguś zrobi kolację bąd umyje
(i) (A ∨ B) ∨ (K ∨ N)
naczynia.
wiczenie 2.I „alternatywy – 2”

A: Ala zda logikę. D: Damian zda prawo karne.
(a) Ala bąd Boguś zdali logikę. A∨B

(b) Prawo karne zdali Czesia lub Damian. C∨D
(c) Boguś zdał logikę lub prawo karne. B∨K
(d) Ala zdała logikę bąd matematykę. A∨M
(e) Albo Ala zda logikę, albo Damian nie zda prawa karnego. A ∨ ~D
(f) Albo Boguś nie zda logiki, albo nie zda prawa karnego. ~B ∨ ~K
(g) Albo Czesia zda prawo karne, albo Damian lub Boguś zdadzą prawo karne. C ∨ (D ∨ K)
(h) Albo Ala i Boguś zdadzą logikę, albo Czesia i Damian zdadzą prawo karne. (A • B) ∨ (C • D)
(i) Albo Ala zda logikę lub matematykę, albo Boguś zda logikę lub prawo karne. (A ∨ M) ∨ (B ∨ K)
(j) Albo Ala zda logikę, a Damian zda prawo karne, albo Boguś nie zda logiki. (A • D) ∨ ~B
wiczenie 2.J „równowa no ci – 1 ”

(a) D≡K Damian umyje naczynia wtedy i tylko wtedy, gdy Boguś zrobi kolację.
(b) A≡D Ale odkurza dom zawsze i tylko wtedy, gdy Damian myje naczynia.
(c) B≡C Boguś odkurzy dom dokładnie wówczas, gdy Czesia zrobi kolację.
(d) K≡N Boguś zrobi kolację wtedy, ale tylko wtedy, gdy umyje też naczynia.
(e) D ≡ ~K Damian umyje naczynia wtedy, ale tylko wtedy, gdy Boguś nie zrobi kolacji.
(f) B ≡ ~C Boguś odkurzy dom wtedy i tylko wtedy, gdy Czesia nie zrobi kolacji.
(g) C ≡ (B • N) Czesia zrobi kolację wtedy, ale tylko wtedy, gdy Boguś odkurzy dom i umyje naczynia.
Ala lub Boguś odkurzą dom wtedy i tylko wtedy, gdy Czesia lub Boguś
(h) (A ∨ B) ≡ (C ∨ K)
zrobią kolację.
wiczenie 2.K „równowa no ci – 2”

A: Ala zda logikę. D: Damian zda prawo karne.
(a) Ala zda logikę wtedy i tylko wtedy, gdy Boguś zda logikę. A≡B
(b) Czesia zda prawo karne wtedy, ale tylko wtedy, gdy Ala zda logikę. C≡A
(c) Damian zda prawo karne wtedy i tylko wtedy, gdy Boguś nie zda logiki. D ≡ ~B
(d) Boguś zda logikę dokładnie wtedy, gdy Ala nie zda logiki. B ≡ ~A
(e) Czesia zda prawo karne dokładnie wtedy, gdy Damian i Boguś je zdadzą. C ≡ (D • K)
(f) Ala zda logikę bąd matematykę wtedy i tylko wtedy, gdy Boguś zda logikę. (A ∨ M) ≡ B
wiczenie 2.L „implikacje – 1”

(a) D→K Jeżeli Damian umyje naczynia, to Boguś zrobi kolację.

(b) K→D Damian umyje naczynia, jeżeli Boguś zrobi kolację.
(c) B→C Czesia zrobi kolację pod warunkiem, że Boguś odkurzy dom.
(d) K→N Jeżeli Boguś zrobi kolację, to umyje też naczynia.
(e) A → ~B O ile Ala odkurzy dom, to Boguś tego nie zrobi.
(f) ~D → N Jeżeli Damian nie umyje naczyń, to umyje je Boguś.
(g) ~B → ~C Czesia nie zrobi kolacji, jeżeli Boguś nie odkurzy domu.
(h) C → (A ∨ B) Jeżeli Czesia zrobi kolację, to Ala lub Boguś odkurzą dom.
(i) (A ∨ B) → (D ∨ N) Damian bąd Boguś umyją naczynia, jeżeli Ala albo Boguś odkurzą dom.
(j) (C ∨ K) → D Damian umyje naczynia, o ile Czesia lub Boguś zrobią kolację.
(k) A → (K • N) Jeżeli Ala odkurzy dom, to Boguś zrobi kolację i umyje naczynia.
(l) (A • C) → N Jeżeli Ala odkurzy dom, a Czesia zrobi kolację, to Boguś umyje naczynia.
O ile Czesia zrobi kolację, a Damian umyje naczynia, to Ala albo Boguś
(m) (C • D) → (A ∨ B)
odkurzą dom.
Jeżeli Ala odkurzy dom, to jeśli Czesia zrobi kolację, to Boguś umyje na-
(n) A → (C → N) czynia.
Jeżeli Ala odkurzy dom, to Boguś umyje naczynia, o ile Czesia zrobi ko-
lację.
Jeżeli jeśli Czesia zrobi kolację, to Boguś umyje naczynia, to Ala odkurzy
dom.
(o) (C → N) → A
Jeżeli Boguś umyje naczynia pod warunkiem, że Czesia zrobi kolację, to
Ala odkurzy dom.
wiczenie 2.M „implikacje – 2”
A: Ala zrobi kolację. B: Boguś zrobi kolację. C: Cezary zrobi obiad. D: Danusia zrobi obiad.
(a) Jeżeli Danusia zrobi obiad, to Boguś zrobi kolację. D→B

(b) Jeżeli Danusia zrobi obiad, to Cezary nie zrobi obiadu. D → ~C
(c) Cezary zrobi obiad, jeśli Boguś zrobi kolację.
B→C
Jeżeli Boguś zrobi kolację, to Cezary zrobi obiad.
(d) Cezary zrobi obiad, jeśli Danusia nie zrobi obiadu.
~D → C
Jeżeli Danusia nie zrobi obiadu, to Cezary zrobi obiad.
(e) Przyjmując, że Boguś zrobi kolację, to Danusia zrobi obiad.
B→D
Jeżeli Boguś zrobi kolację, to Danusia zrobi obiad.
(f) Danusia zrobi obiad pod warunkiem, że Ala zrobi kolację.
A→D
Jeżeli Ala zrobi kolację, to Danusia zrobi obiad.
(g) O ile Ala zrobi kolację, to Cezary zrobi obiad.
A→C
Jeżeli Ala zrobi kolację, to Cezary zrobi obiad.
(h) Cezary nie zrobi obiadu, jeżeli Boguś nie zrobi kolacji.
~B → ~C
Jeżeli Boguś nie zrobi kolacji, to Cezary nie zrobi obiadu.
(i) Ala zrobi kolację wtedy, gdy Cezary lub Danusia zrobią obiad.
(C ∨ D) → A
Jeżeli Cezary lub Danusia zrobią obiad, to Ala zrobi kolację.
(j) Przy założeniu, że Danusia lub Cezary zrobią obiad, Ala lub Boguś zrobią
kolację. (D ∨ C) → (A ∨ B)
Jeżeli Danusia lub Cezary zrobią obiad, to Ala lub Boguś zrobią kolację.
wiczenie 2.N „implikacje – 3”

Ć: Ala wiczy regularnie. B: Boguś biega regularnie.
D: Ala jest na diecie. H: Boguś chudnie.
L: Ala czuje się lepiej. Ś: Boguś czuje się wietnie.
T: Ala tyje. U: Boguś uważa, co je.
(a) Ala poczuje się lepiej, jeśli będzie regularnie ćwiczyć. →L

(b) Ala przejdzie na dietę pod warunkiem, że Boguś zacznie uważać, co je. U→D
(c) Boguś będzie uważał, co je, wtedy, gdy Ala będzie na diecie. D→U
(d) O ile Boguś biega regularnie, to czuje się świetnie i chudnie. B → ( • H)
(e) Przy założeniu, że Boguś uważa, co je i biega regularnie, to czuje się świetnie. (U • B) →
(f) Ala nie tyje, przyjąwszy, że ćwiczy regularnie. → ~T
(g) O ile Ala nie tyje, to czuje się ona lepiej, a Boguś świetnie. ~T → (L • )
(h) Przyjmując, że Ala nie tyje, to jeśli Boguś biega regularnie, to czuje się on świetnie. ~T → (B → )
(i) Ala nie tyje pod warunkiem, że trzyma dietę i ćwiczy regularnie. (D • ) → ~T
wiczenie 2.P „symbolizacje”

W: Szef Ali wymaga, aby Ś: Jest więto.
pracowała do pó na. : Lech pracuje do pó na.
(a) Lech nie zrobi kolacji. ~L

(b) Nieprawdą jest, że Ala nie zrobi kolacji. ~~A
(c) Lech pracuje do pó na w nocy wtedy i tylko wtedy, gdy Ala pracuje do pó na. ≡P
(d) Jeżeli Ali szef wymaga od niej, aby pracowała do pó na, to do pó na pracuje. W→P
(e) Ala pracuje do pó na, o ile jej szef tego wymaga. W→P
(f) Jeżeli Ali szef nie wymaga od niej, aby pracowała do pó na, to do pó na nie pracuje. ~W → ~P
(g) Kolację zrobi albo Lech, albo Ala. L∨A
(h) Jeżeli Ala nie pracuje do pó na, to ona robi kolację. ~P → A
(i) Ala robi kolację wtedy, gdy Lech pracuje do pó na. →A
(j) Lech nie zrobi kolacji, o ile nie jest głodny. ~G → ~L
(k) Ala robi kolację zawsze i tylko wtedy, gdy Lech nie jest głodny. A ≡ ~G
Szef Ali wymaga od niej, by pracowała do pó na zawsze i tylko wtedy, gdy nie
(l) W≡~
ma świąt.
(m) Lech zrobił kolację, a pomimo to jest głodny. L•G
(n) Szef Ali nie wymaga od niej by pracowała do pó na, chociaż nie ma święta. ~W • ~
(o) Lech chodzi głodny, gdy Ala pracuje do pó na. P→G
ROZDZIA 3. SYMBOLIZACJA ZDA J ZYKA NATURALNEGO I
Przyk ad 1 – wiczenie
Albo Asia dostanie psa, albo zarówno Asia, jak i Basia dostanie kota.
P ∨ (K • B)
Asia dostanie psa lub Asia i Basia dostaną kota.
Albo prawdą jest, że jeżeli Ludwik posłucha Jarka, to cieszyć się będzie Janek,
(L → J) ∨ Z
albo że cieszyć się będzie Zbyszek.
W języku polskim wyrazilibyśmy to zdanie raczej w następujący sposób:
Albo cieszyć się będzie Zbyszek, albo – o ile Ludwik posłucha Jarka – to
cieszyć się będzie Janek.
Zosia włoży swą nową sukienkę, a jeżeli Zosia nie będzie się już dąsać, to
S • [~D → (J ∨ W)]
Jacek lub Wacek zaproszą ją do kina.
Albo jeżeli Zosia włoży swą nową sukienkę i nie będzie się już dąsać, to
[(S • ~D) → J] ∨ W
Jacek zaprosi ją do kina – albo Wacek zaprosi Zosię do kina.
Przyk ad 5 i 6
Ala pójdzie do kina wtedy i tylko wtedy, gdy Beata pójdzie do teatru,
a Cezary – tak czy owak – zostanie w domu.
(A ≡ B) • C
Ala pójdzie do kina wtedy i tylko wtedy, gdy Beata pójdzie do teatru;
jednakże Cezary zostanie w domu.
Albo Cezary nie zostanie w domu o ile Beata pójdzie do teatru, albo Ala nie
(B → ~C) ∨ ~A
pójdzie do kina.
wiczenie 3.A „spójnik g ówny bez negacji – 1”
(a) (A • B) ∨ (C → D) (b) A • (B ∨ (C → D))
(c) ((A • B) ∨ C) → D (d) A • ((B ∨ C) → D)
(e) (A • (B ∨ C)) → D (f) (A → A) → (A → B)
(g) A → (A → (A → B)) (h) ((A → A) → A) → B
(i) (((A • B) • C) ≡ (A ∨ C)) → (A • (B ∨ C))
(j) (((A ≡ B) → (B ≡ C)) • (C → D)) ∨ (B → ((A • B) ≡ C))
(k) (((A ∨ B) • (C ∨ D)) → C) ≡ ((A → ((C → D) → B)) → D)
wiczenie 3.B „spójnik g ówny bez negacji – 2”

A: Anna zostanie ukarana. A: Ala zrobi obiad.
B: Bogdan zostanie ukarany. B: Beata umyje naczynia.
C: Cecylia zostanie ukarana. C: Cezary odkurzy dom.
Albo Anna i Bogdan zostaną Albo Ala zrobi obiad, a Beata umyje
(a) (A • B) ∨ C ukarani, albo ukarana będzie Cecylia. naczynia, albo Cezary odkurzy dom.
Ala zrobi obiad, natomiast albo Beata
Anna zostanie ukarana i kara też
(b) A • (B ∨ C) umyje naczynia, albo Cezary odkurzy
spotka Bogdana lub Cecylię.
dom.
Jeżeli Ala zrobi obiad, to zarówno
Jeżeli Anna zostanie ukarana, to kara
(c) A → (B • C) Beata umyje naczynia, jak i Cezary
spotka też Bogdana i Cecylię.
odkurzy dom.
Jest prawdą zarówno to, że jeżeli
Jeżeli Ala zrobi obiad, to Beata umyje
Anna zostanie ukarana, to kara spotka
(d) (A → B) • C naczynia, ale tak czy owak Cezary
Bogdana, jak i to, że Cecylia będzie
odkurzy dom.
ukarana.
Jeżeli Ala zrobi obiad lub Beata

Jeżeli Anna lub Bogdan zostaną
(e) (A ∨ B) → C umyje naczynia, to Cezary odkurzy
ukarani, to kara spotka też Cecylię.
dom.
Albo Anna zostanie ukarana, albo o Albo Ala zrobi obiad, albo jeżeli
(f) A ∨ (B → C) ile ukarany zostanie Bogdan, to kara Beata umyje naczynia, to Cezary
spotka też Cecylię. odkurzy dom.
Albo Beata umyje naczynia, a Ala
Albo ukarani zostaną Bogdan i Anna,
(g) (B • A) ∨ (B • C) zrobi obiad, albo Beata umyje
albo też Bogdan i Cecylia.
naczynia, a Cezary odkurzy dom.
wiczenie 3.C „spójnik g ówny bez negacji – 3”

A: Ala odkurzy dom. C: Czesia zrobi kolację.
B: Boguś zrobi obiad. D: Damian umyje naczynia.
(a)
Albo Ala odkurzy dom, albo zarówno Boguś zrobi obiad, jak i Czesia
1. A ∨ (B • C)
zrobi kolację.
Albo Ala odkurzy dom, albo Boguś zrobi obiad, ale tak czy inaczej
2. (A ∨ B) • C
Czesia zrobi kolację.
(b)
Jeżeli Damian umyje naczynia, to Boguś zrobi obiad, a Czesia zrobi
1. D → (B • C)
kolację.
Boguś zrobi obiad, natomiast jeżeli Damian umyje naczynia, to Czesia
2. B • (D → C)
zrobi kolację.
(c)
1. Ala odkurzy dom lub [Boguś zrobi obiad i (Czesia zrobi kolację, jeśli Damian umyje naczynia)].
Albo Ala odkurzy dom, albo zarazem Boguś zrobi obiad i jeśli Damian
A ∨ [B • (D → C)]
umyje naczynia, to Czesia zrobi kolację.
2. Ala odkurzy dom lub [(Boguś zrobi obiad i Czesia zrobi kolację), jeśli Damian umyje naczynia].
Albo Ala odkurzy dom, albo jeżeli Damian umyje naczynia, to zarazem
A ∨ [D → (B • C)]
Boguś zrobi obiad i Czesia zrobi kolację.
3. (Ala odkurzy dom lub Boguś zrobi obiad) i (Czesia zrobi kolację, jeśli Damian umyje naczynia).
Jest prawdą to, że albo Ala odkurzy dom, albo Boguś zrobi obiad, jak i to,
(A ∨ B) • (D → C)
że jeżeli Damian umyje naczynia, to Czesia zrobi kolację.
4. [(Ala odkurzy dom lub Boguś zrobi obiad) i Czesia zrobi kolację], jeśli Damian umyje naczynia.
Jeżeli Damian umyje naczynia, to zarówno albo Ala odkurzy dom, albo
D → [(A ∨ B) • C]
Boguś zrobi obiad, jak i Czesia zrobi kolację.
5. [Ala odkurzy dom lub (Boguś zrobi obiad i Czesia zrobi kolację)], jeśli Damian umyje naczynia.
Jeżeli Damian umyje naczynia, to albo Ala odkurzy dom, albo zarazem
D → [A ∨ (B • C)]
Boguś zrobi obiad, jak i Czesia zrobi kolację.
wiczenie 3.D „spójnik g ówny z negacj – 1”

(I) (II)
(a) ~(B • A) (a) ~(B • A)
(b) (~B) • A (b) ~B • A
(c) ~((~B) • A) (c) ~(~B • A)
(d) (~(B • A)) → (~C) (d) ~(B • A) → ~C
(e) (~((~A) ∨ B)) → (~C) (e) ~(~A ∨ B) → ~C
(f) (~A) → (~(B ∨ A)) (f) ~A → ~(B ∨ A)
(g) (~(A → B)) ∨ (~A) (g) ~(A → B) ∨ ~A
(h) ~((A → B) ∨ (~A)) (h) ~((A → B) ∨ ~A)
(i) (~(~A)) ∨ ((~B) → C) (i) ~~A ∨ (~B → C)

wiczenie 3.E „spójnik g ówny z negacj – 2”

A: Anna zostanie ukarana.
B: Bogdan zostanie ukarany.
(a)
A • ~B Nieprawda, że zarówno Anna, jak i Bogdan zostaną ukarani.
~A • B Zarówno Anna nie zostanie ukarana, jak i Bogdan nie zostanie ukarany.
~A • ~B Anna nie zostanie ukarana, a Bogdan zostanie ukarany.
~(A • B) Anna zostanie ukarana, a Bogdan nie zostanie ukarany.
(b)
A • ~B Anna i Bogdan nie zostaną obydwoje ukarani.
~A • B Anna zostanie ukarana, ale nie Bogdan.
~A • ~B Anna nie zostanie ukarana, choć Bogdan zostanie ukarany.
~(A • B) Ani Anna nie zostanie ukarana, ani Bogdan nie zostanie ukarany.
(c)
A → ~B Jeżeli Anna nie zostanie ukarana, to Bogdan nie zostanie ukarany.
~A → B Nieprawda, że jeżeli Anna zostanie ukarana, to Bogdan też zostanie ukarany.
~A → ~B Jeżeli Anna zostanie ukarana, to Bogdan nie zostanie ukarany.
~(A → B) Jeżeli Anna nie zostanie ukarana, to Bogdan zostanie ukarany.
(d)
A ∨ ~B Albo Anna nie zostanie ukarana, albo Bogdan zostanie ukarany.
~A ∨ B Albo Anna zostanie ukarana, albo Bogdan nie zostanie ukarany.
~A ∨ ~B Nieprawda, że Anna czy Bogdan zostaną ukarani.
~(A ∨ B) Albo Anna nie zostanie ukarana, albo Bogdan nie zostanie ukarany.
wiczenie 3.F „spójnik g ówny z negacj – 3”
(a) A • ~B Anna dostanie pracę, ale Bogdan – nie.

Anna nie dostanie pracy i Bogdan również nie dostanie pracy.
(b) ~A • ~B
(Ani Anna, ani Bogdan nie dostaną pracy.)
(c) ~(A • B) Nieprawda, że Anna i Bogdan oboje dostaną pracę.
(d) ~A • B Anna nie dostanie pracy, ale Bogdan pracę dostanie.
Jeżeli Anna nie dostanie pracy, a Bogdan pracę dostanie, to Cezary
(e) (~A • B) → ~C
nie dostanie pracy.
Jeżeli zarówno Anna, jak i Bogdan nie dostaną pracy, to Cezary
(f) (~A • ~B) → C
dostanie pracę.
(g) ~A → C Jeżeli Anna nie dostanie pracy, to Cezary dostanie pracę.
Nie jest prawdą, że jeżeli Anna dostanie pracę, to Cezary też
(h) ~(A → C)
dostanie pracę.
Nie jest prawdą, że jeżeli Anna nie dostanie pracy, to Cezary
(i) ~(~A → C)
dostanie pracę.
Jeżeli Anna nie dostanie pracy, to pracę dostanie Bogdan lub
(j) ~A → (B ∨ C)
Cezary.
Jeżeli Anna nie dostanie pracy, to o ile pracy nie dostanie Bogdan,
(k) ~A → (~B → C) to dostanie ją Cezary. (Jeżeli Anna nie dostanie pracy, to pracę
dostanie Cezary, o ile nie dostanie jej Bogdan.)
Jeżeli Cezary nie dostanie pracy, to zarówno Anna, jak i Bogdan nie
(l) ~C → (~A • ~B)
dostaną pracy.
Anna dostanie pracę wtedy, ale tylko wtedy, gdy nie dostaną pracy
(m) A ≡ (~B • ~C)
ani Bogdan, ani Cezary.
Jeżeli Anna nie dostanie pracy, a dostanie ją Bogdan, to nie jest
(n) (~A • B) → ~(A ≡ B) prawdą, że Anna dostanie pracę wtedy i tylko wtedy, gdy pracę
dostanie Bogdan.
Jeżeli Cezary dostanie pracę, a Anna nie dostanie pracy, to nie jest
(o) (C • ~A) → ~(C → A)
prawdą to, że jeżeli Cezary dostanie pracę, to Anna dostanie pracę.
Jeżeli nie jest prawdą, że Anna i Bogdan oboje dostaną pracę, to nie
(p) ~(A • B) → ~(A • C)
jest też prawdą, że Anna i Cezary oboje dostaną pracę.
Fałszem jest teza, że jeżeli ani Anna, ani Bogdan nie dostaną pracy,
(q) ~((~A • ~B) → (~A • ~C))
to ani Anna, ani Cezary nie dostaną pracy.
Jeżeli Anna nie dostanie pracy, to Bogdan nie dostanie pracy, a za-
(r) (~A → ~B) • (~B → C)
razem jeżeli Bogdan nie dostanie pracy, to Cezary pracę dostanie.
Jeżeli Bogdan nie dostanie pracy, o ile Anna nie
dostanie pracy, a Cezary pracę dostanie, o ile Bogdan
(s) [(~A → ~B) • (~B → C)] → (~A → C)
pracy nie dostanie, to Cezary dostanie pracę, o ile
Anna pracy nie dostanie.
wiczenie 3.G „spójnik g ówny z negacj – 4”
(a) ~(~A ∨ ~B) → C
(b) ~(~(A ∨ ~B) → C)
(c) ~(~(A ∨ ~B) → C) ∨ D
(d) ~~(A ∨ ~(B → ~C)) → ~D
(e) ~(~(A ∨ ~B) → (~C → D))
(f) ~(~(~A ∨ ~B) → ~(A • B)) → ~(~A ∨ ~A)
(g) ~(~(A → (B • A)) ≡ ~~~(~B → ~A))
(h) ~~(~A ∨ ~(B • ~C)) → ~((~C ∨ B) ≡ A)
wiczenie 3.H „symbolizacje – 1”

M: Ala będzie właściwie umotywowana.
(a) Jeżeli Ala będzie biegać lub ćwiczyć, to nie popadnie w depresję.
(B ∨ ) → ~D
(b) Jeżeli Ala będzie leniwa i popadnie w depresję, to będzie je dzić do pracy samochodem.
(L • D) → S
(c) Nie jest prawdą, że jeżeli Ala popadnie w depresję, to przytyje.
~(D → P)
Ala będzie właściwie umotywowana i będzie się odchudzać, ale będzie też je dzić do pracy
(d)
samochodem.
(M • O) • S lub: M • (O • S)
(e) Albo Ala będzie je dzić do pracy samochodem i będzie się odchudzać, albo będzie ćwiczyć.
(S • O) ∨
(f) Ala będzie albo biegać, albo pływać, ale nie będzie się odchudzać.
(B ∨ W) • ~O
(g) Ala będzie biegać albo pływać, ale tak czy owak będzie ćwiczyć.
(B ∨ W) •
Albo Ala będzie leniwa i będzie je dzić do pracy samochodem, albo będzie właściwie
(h)
umotywowana i będzie ćwiczyć.
(L • S) ∨ (M • )
Ala będzie ćwiczyć, ale nie będzie pływać; jednakże jeżeli Ala będzie właściwie umotywowana,
(i)
to będzie biegać.
( • ~W) • (M → B)
(j) Ala nie będzie biegać, nie będzie ćwiczyć, a już na pewno nie będzie się odchudzać.
(~B • ~ ) • ~O lub: ~B • (~ • ~O)
wiczenie 3.I „symbolizacje – 2”

(a) Ala będzie się odchudzać wtedy i tylko wtedy, gdy będzie leniwa i nie będzie ćwiczyć.
O ≡ (L • ~ )
Jeżeli Ala nie będzie się odchudzać, to przytyje, a jeżeli nie będzie ćwiczyć, to popadnie w
(b)
depresję.
(~O → P) • (~ → D)
(c) Jeżeli Ala popadnie w depresję, to nie będzie ćwiczyć i nie będzie się odchudzać.
D → (~ • ~O)
Jeżeli Ala popadnie w depresję, to nie będzie ćwiczyć; tak czy owak Ala nie będzie się
(d)
odchudzać.
(D → ~ ) • ~O
Ala nie popadnie w depresję wtedy i tylko wtedy, gdy nie przytyje; jednakże Ala nie będzie
(e)
ćwiczyć i nie będzie się odchudzać.
(~D ≡ ~P) • (~ • ~O)
Ala nie popadnie w depresję wtedy i tylko wtedy, gdy będzie ćwiczyć i będzie albo biegać, albo
(f)
pływać.
~D ≡ ( • (B ∨ W))
Ala przytyje wtedy i tylko wtedy, gdy nie będzie właściwie umotywowana i będzie je dzić do
(g)
pracy samochodem.
P ≡ (~M • S)
(h) Ala nie przytyje i nie popadnie w depresję pod warunkiem, że będzie biegać lub pływać.
(B ∨ W) → (~P • ~D)
(i) Jeżeli Ala nie będzie się odchudzać, to przytyje, a jeżeli nie będzie ćwiczyć, to popadnie w
depresję.
(~O → P) • (~ → D)
Albo Ala będzie biegać, o ile będzie właściwie umotywowana, albo będzie się odchudzać, jeżeli
(j)
będzie leniwa.
(M → B) ∨ (L → O)
wiczenie 3.J „symbolizacje – 3”

(a) Jeżeli Ala będzie albo biegać i ćwiczyć, albo pływać, to nie przytyje.
((B • ) ∨ W) → ~P
Jeżeli Ala będzie właściwie umotywowana, to będzie ćwiczyć pod warunkiem, że nie będzie
(b)
zmęczona.
M → (~Z → )
Jeżeli Ala będzie się odchudzać, to nie przytyje, a jeżeli nie będzie się odchudzać, to przytyje,
(c)
o ile nie będzie ćwiczyć.
(O → ~P) • (~O → (~ → P))
(d) Ala nie przytyje, jeżeli będzie pływać lub biegać, ale jeżeli Ala będzie leniwa, to przytyje.
[(W ∨ B) → ~P] • (L → P)
Ala będzie albo biegać i ćwiczyć, albo pływać i się odchudzać, ale tak czy inaczej jeżeli
(e)
popadnie w depresję, to i tak przytyje.
[(B • ) ∨ (W • O)] • (D → P)
Jeżeli prawdą jest, że Ala przytyje wtedy i tylko wtedy, gdy nie będzie ćwiczyć, to będzie albo
(f)
pływać, albo biegać, a nie będzie je dzić do pracy samochodem.
(P ≡ ~ ) → ((W ∨ B) • ~S)
Jeżeli Ala nie będzie miała właściwej motywacji i nie będzie biegać, to jeśli również nie będzie
(g)
ćwiczyć, to przytyje, o ile nie będzie się odchudzać.
(~M • ~B) → (~ → (~O → P))
Jeśli Ala nie popadnie w depresję i nie będzie też leniwa, to będzie się odchudzać lub ćwiczyć
(h)
pod warunkiem, że będzie właściwie umotywowana i nie będzie zmęczona.
(~D • ~L) → [(M • ~Z) → (O ∨ )]
(i) Ala nie będzie biegać, choć nie jest zmęczona, jeżeli nie będzie właściwie umotywowana.
Parafraza: Jeżeli Ala nie będzie właściwie umotywowana, to nie będzie biegać, choć nie jest
zmęczona.
~M → (~B • ~Z)
Zakładając, że Ala będzie się odchudzać i że albo będzie biegać lub pływać, albo też będzie
(j)
ćwiczyć, to nie przytyje, o ile nie popadnie w depresję.
[O • ((B ∨ W) ∨ )] → (~D → ~P)
Jeżeli Ala będzie zmęczona, to będzie się odchudzać; jeżeli Ala nie będzie zmęczona, to jeśli
(k)
będzie właściwie umotywowana, to będzie biegać, a jeśli nie, to będzie ćwiczyć lub pływać.
(Z → O) • {~Z → [(M → B) • (~M → ( ∨ W))]}
ROZDZIA 4. SYMBOLIZACJA ZDA J ZYKA NATURALNEGO II
wiczenie 4.A „ani-ani vs nie-obydwa”

C: Tomek dostanie czwórkę. P: Tomek dostanie piątkę.
D: Tomek dostanie dwójkę. T: Tomek dostanie trójkę.
I. (i) (ii)
(a) Tomek nie dostanie ani dwójki, ani piątki. ~D • ~P ~(D ∨ P)
(b) Tomek nie dostanie jednocześnie dwójki i piątki. ~(D • P) ~D ∨ ~P
(c) Tomek zarówno nie dostanie dwójki, jak i nie dostanie piątki. ~D • ~P ~(D ∨ P)
(d) Tomek nie dostanie ani dwójki, ani trójki. ~D • ~T ~(D ∨ T)
(e) Tomek nie dostanie zarazem trójki i dwójki. ~(T • D) ~T ∨ ~D
~((D ∨ T) ∨ C)
(f) Tomek nie dostanie ani dwójki, ani trójki, ani czwórki. (~D • ~T) • ~C
~(D ∨ T) • ~C
Jeżeli Tomek nie dostanie trójki, to nie dostanie ani czwórki,
(g) ~T → (~C • ~P) ~T → ~(C ∨ P)
ani piątki.
Jeżeli Tomek nie dostanie ani piątki, ani czwórki, to dostanie
(h) (~P • ~C) → T ~(P ∨ C) → T
trójkę.
H: Stefan Hula wygra Puchar wiata. O: Mamy szanse na medal olimpijski.

M: Adam Małysz wygra Puchar wiata. S: Kamil Stoch wygra Puchar wiata.
II. (i) (ii)
Pucharu wiata nie wygrają jednocześnie Adam Ma-

(a) ~(M • S) ~M ∨ ~S
łysz i Kamil Stoch.
Pucharu wiata nie wygra ani Stefan Hula, ani Kamil

(b) ~H • ~S ~(H ∨ S)
Stoch.
Ani Stefan Hula, Kamil Stoch, ani nawet Adam Ma- ~((H ∨ S) ∨ M)
(c) (~H • ~S) • ~M
łysz nie wygra Pucharu wiata. ~(H ∨ S) • ~M
Jeżeli Adam Małysz nie wygra Pucharu wiata, to nie
(d) ~M → (~S • ~H) ~M → ~(S ∨ H)
Jeżeli Adam Małysz wygra Puchar wiata, to nie wyg-

(e) M → (~S • ~H) M → ~(S ∨ H)
rają go ani Kamil Stoch, ani Stefan Hula.
Jeżeli ani Małysz, ani Hula nie wygra Pucharu wiata,

(f) (~M • ~H) → ~O ~(M ∨ H) → ~O
to nie mamy szans na medal olimpijski.
Ani Hula, ani Stoch nie wygra Pucharu wiata, ale

(g) (~H • ~S) • O ~(H ∨ S) • O
mimo to mamy jeszcze szanse na medal olimpijski.
aden z naszych trzech skoczków nie wygra Pucharu ~((H ∨ S) ∨ M)

(h) (~H • ~S) • ~M
wiata. ~(H ∨ S) • ~M
Nie wszyscy z naszych trzech skoczków wygrają Pu- ~((H • S) • M)
(i) (~H ∨ ~S) ∨ ~M
char wiata. ~(H • S) ∨ ~M
B: Teoria Bema jest prawdziwa. H: Teoria Heidera jest prawdziwa.

F: Teoria Festingera jest prawdziwa. R: Teoria Rottera jest prawdziwa.
III. (i) (ii)
(a) Ani teoria Festingera, ani teoria Bema nie jest
~F • ~B ~(F ∨ B)
prawdziwa.
(b) Teoria Festingera i teoria Bema nie są obie praw-
~(F • B) ~F ∨ ~B
dziwe.
(c) Teoria Festingera i teoria Bema obie są niepraw-
~F • ~B ~(F ∨ B)
dziwe.
(d) Nieprawdziwa jest zarówno teoria Festingera, jak
~F • ~B ~(F ∨ B)
i teoria Bema.
(e) Ani teoria Festingera, ani teoria Heidera nie jest ~~F • ~~H
~(~F ∨ ~H)
nieprawdziwa. F•H
(f) Teorie Bema i Festingera nie są obie nieprawdzi- ~~B ∨ ~~F
~(~B • ~F)
we. B∨F
(g) Fałszywa jest albo teoria Festingera, albo teoria
Heidera, o ile prawdziwa jest albo teoria Bema, (B ∨ R) → ~(F • H) (B ∨ R) → (~F ∨ ~H)
albo teoria Rottera.
(h) Jeżeli teorie Heidera i Festingera nie są obie
prawdziwe, to teorie Bema i Rottera też nie są ~(H • F) → ~(B • R) (~H ∨ ~F) → (~B ∨ ~R)
obie prawdziwe.
(i) Jeżeli ani teoria Heidera, ani teoria Festingera nie
(~H • ~F) → B ~(H ∨ F) → B
jest prawdziwa, to prawdziwa jest teoria Bema.
(j) Ani teorie Bema i Rottera nie są obie prawdziwe,
~(B • R) • ~(F • H)
ani teorie Festingera i Heidera nie są obie praw- ~[(B • R) ∨ (F • H)]
(~B ∨ ~R) • (~F ∨ ~H)
dziwe.
wiczenie 4.B „albo-albo-ale-nie-jedno-i-drugie”

A: Teoria Adlera jest prawdziwa. C: Staś pójdzie do pracy w czwartek.
F: Teoria Freuda jest prawdziwa. W: Staś pójdzie do pracy we wtorek.
(a) Tomek dostanie Dwóję lub Tróję, ale nie jedno i drugie. (D ∨ T) • ~(D • T)
(b) Albo Przytyję, albo Schudnę, ale nie jedno i drugie. (P ∨ S) • ~(P • S)
(c) W meczu zagra Dudek lub Boruc, ale nie obaj. (D ∨ B) • ~(D • B)
(d) Puchar wiata zdobędzie Małysz lub Jacobsen, ale nie obaj. (M ∨ J) • ~(M • J)
Albo teoria Freuda, albo teoria Adlera jest prawdziwa, ale nie są
(e) (F ∨ A) • ~(F • A)
prawdziwe obie naraz.
Fałszywa jest albo teoria Freuda, albo teoria Adlera, ale nie są
(f) (~F ∨ ~A) • ~(~F • ~A)
fałszywe obie naraz.
Staś pójdzie do pracy albo w czwartek, albo we wtorek, ale nie
(g) (C ∨ W) • ~(C • W)
w oba dni.
Staś nie pójdzie do pracy albo w czwartek, albo we wtorek, ale nie
(h) (~C ∨ ~W) • ~(~C • ~W)
w oba dni.
wiczenie 4.C „chyba e”
(i) (ii)
(a) Tomek dostanie Dwóję, chyba że zacznie się Uczyć. U∨D ~U → D
(b) Przytyję, chyba że zacznę się Odchudzać. O∨P ~O → P
(c) Na pewno Zdasz logikę, chyba że będziesz zbyt
L∨Z ~L → Z
Leniwy, by robić ćwiczenia.
(d) Nie będziesz oglądać Telewizji, chyba że odrobisz

E ∨ ~T ~E → ~T
lEkcje.
(e) Teoria Freuda jest prawdziwa, chyba że albo teoria
(J ∨ A) ∨ F ~(J ∨ A) → F
Junga, albo teoria Adlera jest prawdziwa.
(f) Beata pójdzie z Lechem na randkę, chyba że albo po
raz kolejny Lech się Spó ni, albo znów nie przyniesie (S ∨ ~K) ∨ B ~(S ∨ ~K) → B
jej Kwiatów.
(g) Lech wygłosi Przemówienie lub Orędzie, chyba że
~~K → (P ∨ O)
Kancelaria nie zatrudni specjalisty od pisania przemó- ~K ∨ (P ∨ O)
K → (P ∨ O)
wień.
wiczenie 4.D „tylko je eli – 1”
(a) Teoria Freuda jest prawdziwa, tylko jeśli istnieje Nieświadomość.

F→N Jeżeli teoria Freuda jest prawdziwa, to [znaczy, że] istnieje nieświadomość.
~N → ~F Jeżeli nie istnieje nieświadomość, to teoria Freuda nie jest prawdziwa.
(b) Marian czerwieni się, tylko wtedy gdy Róża patrzy na niego.
M→R Jeżeli Marcin się czerwieni, to znaczy, że Róża patrzy na niego.
~R → ~M Jeżeli Róża nie patrzy na Marcina, to Marcin się nie czerwieni.
(c) Zaliczysz logikę, tylko jeżeli Przyjdziesz na egzamin.
Z→P Jeżeli zaliczyłeś logikę, to znaczy, że przyszedłeś na egzamin.
~P → ~Z Jeżeli nie przyjdziesz na egzamin, to nie zaliczysz logiki.
(d) Zaliczysz logikę, tylko jeżeli będziesz Systematycznie pracować.
Z→S Jeżeli zaliczyłaś logikę, to znaczy, że systematycznie pracowałaś.
~S → ~Z Jeżeli nie pracowałaś systematycznie, to nie zaliczysz logiki.
(e) Adam Małysz wygra Zawody tylko wtedy, gdy we mie w nich Udział.
Z→U Jeżeli Adam Małysz wygrał zawody, to znaczy, że wziął w nich udział.
~U → ~Z Jeżeli Adam Małysz nie we mie udziału w zawodach, to ich nie wygra.
(f) Puszek jest cHomikiem, tylko jeśli jest Ssakiem.
H→S Jeżeli Puszek jest chomikiem, to jest też ssakiem.
~S → ~H Jeżeli Puszek nie jest ssakiem, to nie jest chomikiem.
(g) Puszek jest cHomikiem, tylko jeśli ma Torby polikowe.
H→T Jeżeli Puszek jest chomikiem, to ma torby polikowe.
~T → ~H Jeżeli Puszek nie ma toreb polikowych, to nie jest chomikiem.
(h) Puszek jest cHomikiem, tylko jeśli ma cztery apki.
H→ Jeżeli Puszek jest chomikiem, to ma cztery łapki
~ → ~H Jeżeli Puszek nie ma czterech łapek, to nie jest chomikiem.
(i) Utoniesz, tylko jeżeli znajdziesz się w Wodzie.
U→W Jeżeli utonąłeś, to znaczy, że znajdowałeś się w wodzie.
~W → ~U Jeżeli nie znajdziesz się w wodzie, to nie utoniesz.
(j) Odkurzysz, tylko jeśli Włączysz odkurzacz.

O→W Jeżeli odkurzyłeś, to włączyłeś odkurzacz.
~W → ~O Jeżeli nie włączysz odkurzacza, to nie odkurzysz.
(k) Prezydent RP będzie godnie Reprezentował Polskę tylko wtedy, gdy pojawi się na Spotkaniu.
Jeżeli Prezydent RP godnie reprezentował Polskę, to znaczy, że pojawił się na
R→S
spotkaniu.
Jeżeli Prezydent RP nie pojawi się na spotkaniu, to nie będzie godnie
~S → ~R
reprezentował Polski.
(l) Puszek jest cHomikiem, tylko jeśli nie ma Dzioba.
H → ~D Jeżeli Puszek jest chomikiem, to nie ma dzioba.
~~D → ~H Jeżeli nieprawdą jest, że Puszek nie ma dzioba, to nie jest chomikiem.
D → ~H Jeżeli Puszek ma dziób, to nie jest chomikiem.
Zaliczysz logikę, tylko jeżeli zarówno wszystko zRozumiesz, jak i będziesz poprawnie
(m)
wykonywać wszystkie wiczenia.
Jeżeli zaliczyłaś logikę, to znaczy, że wszystko zrozumiałaś i poprawnie
Z → (R • )
wykonywałaś wszystkie ćwiczenia.
Jeżeli nie będzie tak, że zarówno wszystko zrozumiesz, jak i poprawnie
~(R • ) → ~Z
wykonywasz wszystkie ćwiczenia, to nie zaliczysz logiki.
Jeżeli nie wszystko zrozumiesz lub nie wykonywasz poprawnie wszystkich
(~R ∨ ~ ) → ~Z
ćwiczeń, to nie zaliczysz logiki.
wiczenie 4.E „tylko je eli – 2”

A: Ania jest na diecie. L: Lidka jest na diecie. Z: Kalinka jest zdrowa.
K: Kalinka jest na diecie. R: Kalinka regularnie ćwiczy. W: Ania jest zdrowa.
(a) Kalinka będzie zdrowa, tylko jeśli będzie regularnie ćwiczyć. Z→R
~R → ~Z
(b) Kalinka będzie zdrowa, tylko jeśli albo przejdzie na dietę, albo Z → (K ∨ R)
będzie regularnie ćwiczyć.
~(K ∨ R) → ~Z
(~K • ~R) → ~Z
(c) Lidka przejdzie na dietę tylko wtedy, gdy Kalinka i Ania obie będą L → (K • A)
na diecie.
~(K • A) → ~L
(~K ∨ ~A) → ~L
(d) Kalinka przejdzie na dietę lub będzie regularnie ćwiczyć, tylko (K ∨ R) → A
jeśli Ania przejdzie na dietę.
~A → ~(K ∨ R)
~A → (~K • ~R)
(e) Ania przejdzie na dietę tylko wtedy, gdy Lidka – lecz nie Kalinka – A → (L • ~K)
przejdzie na dietę.
~(L • ~K) → ~A
(~L ∨ ~~K) → ~A
(~L ∨ K) → ~A
(f) Kalinka zacznie regularnie ćwiczyć, tylko jeżeli nie przejdzie na R → ~K
dietę.
~~K → ~R
K → ~R
(g) Tylko jeśli Ania przejdzie na dietę, to przejdzie na dietę Lidka. L→A
Parafraza: Lidka przejdzie na dietę, tylko jeśli Ania przejdzie na
dietę. ~A → ~L
(h) Tylko jeżeli Kalinka będzie zdrowa lub będzie regularnie ćwiczyć, A → (Z ∨ R)
to Ania przejdzie na dietę.
Parafraza: Ania przejdzie na dietę, tylko jeżeli Kalinka będzie ~(Z ∨ R) → ~A
zdrowa lub będzie regularnie ćwiczyć. (~Z • ~R) → ~A
(i) Kalinka i Ania będą zdrowe, tylko jeśli obie przejdą na dietę. Interpretacja 1:
Zdanie to jest dwuznaczne: (Z • W) → (K • A)
Interpretacja 1: Kalinka i Ania będą obie zdrowe, tylko jeżeli ~(K • A) → ~(Z • W)
wspólnie przejdą na dietę. Interpretacja 2:
Interpretacja 2: Obie Kalinka i Ania będą zdrowe, tylko jeżeli (Z → K) • (W → A)
każda z nich przejdzie na dietę. (~K → ~Z) • (~A → ~W)
wiczenie 4.F „tylko je eli – 3”

prawdziwe
(a) Otrzymasz ocenę bardzo dobrą, je eli dostaniesz 95% na egzaminie.
fałszywe
Je eli dostaniesz 95% na egzaminie, to otrzymasz ocenę bardzo dobrą.
prawdziwe
(b) Otrzymasz ocenę bdb, tylko je eli dostaniesz 95% na egzaminie.
fałszywe
Jeżeli otrzymałeś ocenę bardzo dobrą, to znaczy, że dostałeś 95% na egzaminie.
Jeżeli nie dostaniesz 95% na egzaminie, to nie otrzymasz oceny bardzo dobrej.
prawdziwe
(c) Otrzymasz ocenę celującą, je eli dostaniesz 100% na egzaminie.
fałszywe
Je eli dostaniesz 100% na egzaminie, to otrzymasz ocenę celującą.
prawdziwe
(d) Otrzymasz ocenę celującą, tylko je eli dostaniesz 100% na egzaminie.
fałszywe
Jeżeli otrzymałeś ocenę celującą, to znaczy, że dostałeś 100% na egzaminie.
Jeżeli nie dostaniesz 100% na egzaminie, to nie otrzymasz oceny celującej.
wiczenie 4.G „warunek konieczny i dostateczny – 1”

koniecznym
dostatecznym

koniecznym
To, że mży, jest warunkiem tego, że pada deszcz.
dostatecznym
(c) Puszek jest chomikiem, tylko jeśli ma torby polikowe.

To, że Puszek ma torby polikowe, jest koniecznym
tego, że Puszek jest chomikiem.
(d) Puszek jest chomikiem, jeśli ma torby polikowe.

(e) Puszek jest chomikiem wtedy i tylko wtedy, gdy ma torby polikowe.
(f) Zuza zda logikę, jeżeli dostanie 55% na teście.

Otrzymanie 55% na teście jest warun- koniecznym
tego, by Zuza zdała logikę.
kiem dostatecznym
(g) Zuza nie otrzyma oceny bardzo dobrej, jeżeli dostanie 85% na teście.
Otrzymanie 85% na teście jest warun- koniecznym tego, by Zuza nie otrzymała
kiem dostatecznym oceny bardzo dobrej.
(h) Zuza otrzyma ocenę celującą, jeżeli, ale tylko jeżeli, dostanie 100% na teście.
Otrzymanie 100% na teście jest wa- koniecznym tego, by Zuza otrzymała ocenę
runkiem dostatecznym celującą.
(i) Waleria schudnie, tylko jeżeli przejdzie na dietę.

Przejście Walerii na dietę jest warun- koniecznym
jej schudnięcia.
kiem dostatecznym
wiczenie 4.H „warunek konieczny i dostateczny – 2”

(a) Jeżeli Zario jest pudlem to jest psem.
Zario jest psem jeżeli Zario jest pudlem.
Zario jest pudlem tylko jeżeli Zario jest psem.
Bycie pudlem jest warunkiem dostatecznym bycia psem.
Bycie psem jest warunkiem koniecznym bycia pudlem.
(b) Jeżeli Arysto jest persem to jest kotem.

Arysto jest kotem jeżeli Arysto jest persem.
Arysto jest persem tylko jeżeli Arysto jest kotem.
Bycie persem jest warunkiem dostatecznym bycia kotem.
Bycie kotem jest warunkiem koniecznym bycia persem.
(c) Jeżeli pada deszcz to są chmury

Deszcz pada tylko jeżeli są chmury.
Opady deszczu są warunkiem dostatecznym zachmurzenia.
Zachmurzenie jest warunkiem koniecznym opadów deszczu.
(d) Jeżeli Burek szczeka to jest psem.

Burek jest psem jeżeli Burek szczeka
Burek szczeka tylko jeżeli Burek jest psem.
Szczekanie jest warunkiem dostatecznym bycia psem.
Bycie psem jest warunkiem koniecznym szczekania.
(e) Jeżeli Puszek jest chomikiem to Puszek ma torby polikowe.

Puszek ma torby polikowe jeżeli jest chomikiem.
Puszek jest chomikiem tylko jeżeli ma torby polikowe.
Bycie chomikiem jest warunkiem dostatecznym posiadania toreb polikowych.
Posiadanie toreb polikowych jest warunkiem koniecznym bycia chomikiem.
(f) Jeżeli J. jest politykiem, to jest nieuczciwy.

J. jest nieuczciwy jeżeli jest politykiem.
J. jest politykiem tylko jeżeli jest nieuczciwy.
Bycie politykiem jest warunkiem dostatecznym bycia nieuczciwym.
Bycie nieuczciwym jest warunkiem koniecznym bycia politykiem.
wiczenie 4.I „warunek konieczny i dostateczny – 3”

koniecznym
dostatecznym

Mży, tylko jeśli pada deszcz.
koniecznym
To, że pada deszcz, jest warunkiem tego, że mży.
dostatecznym
(c) Ksena jest owczarkiem podhalańskim, tylko jeżeli jest psem.

Ksena jest psem, jeżeli jest owczarkiem podhalańskim.
To, że Ksena jest owczarkiem koniecznym
tego, że jest psem.
podhalańskim, jest warunkiem dostatecznym
(d) Mela jest kotem, jeżeli jest persem.

Mela jest persem, tylko jeżeli jest kotem.
To, że Mela jest kotem, jest koniecznym
tego, że jest persem.
(e) Puszek jest chomikiem, jeżeli ma torby polikowe.

wiczenie 4.J „wszyscy-niektórzy”

A: Andrzej jest uczciwy. P: Przemysław jest uczciwy.
J: Jarosław jest uczciwy. R: Roman jest uczciwy.
L: Lech jest uczciwy. Z: Zbigniew jest uczciwy.
(a) Cała szóstka jest uczciwa. ((A • J) • (L • P)) • (R • Z)

(b) Przynajmniej jedna osoba z tej szóstki jest uczciwa. ((A ∨ J) ∨ (L ∨ P)) ∨ (R ∨ Z)
(c) Wszyscy z tej szóstki są uczciwi. ((A • J) • (L • P)) • (R • Z)
(d) Ktoś z tej szóstki jest uczciwy. ((A ∨ J) ∨ (L ∨ P)) ∨ (R ∨ Z)
(e) Nie wszyscy z tej szóstki są uczciwi. ~[((A • J) • (L • P)) • (R • Z)]
((~A ∨ ~J) ∨ (~L ∨ ~P)) ∨ (~R ∨ ~Z)
(f) Nikt z tej szóstki nie jest uczciwy. ~[((A ∨ J) ∨ (L ∨ P)) ∨ (R ∨ Z)]
((~A • ~J) • (~L • ~P)) • (~R • ~Z)
(g) Jeżeli nikt z tej szóstki nie jest uczciwy, to
~[((A ∨ J) ∨ (L ∨ P)) ∨ (R ∨ Z)] → ~(J ∨ Z)
nie jest uczciwy ani Jarosław, ani
[((~A • ~J) • (~L • ~P)) • (~R • ~Z)] → (~J • ~Z)
Zbigniew.
wiczenie 4.K „symbolizacje – 1”

W: Szef Ali wymaga, aby : Lech pracuje do pó na.
pracowała do pó na. Ś: Jest więto.
G ∨ ~L
(a) Lech nie zrobi kolacji, chyba że jest bardzo głodny. ~G → ~L
(b) Lech pracuje do pó na w nocy wtedy i tylko wtedy, gdy Ala nie pracuje do pó na. ≡ ~P
(c) Nieprawda, że jeżeli jest święto, to Ala pracuje do pó na. ~( → P)
(d) Jeśli jest święto, to Lech nie pracuje do pó na. →~
→ (~L • ~A)
(e) Ani Lech, ani Ala nie zrobią kolacji, jeśli jest święto.
→ ~(L ∨ A)
W ∨ ~P
(f) Ala nie pracuje do pó na, chyba że szef od niej tego wymaga.
~W → ~P
(g) Jeśli Ali szef nie wymaga od niej, aby pracowała do pó na, to do pó na nie pracuje. ~W → ~P
(h) Albo Ala bąd Lech zrobią kolację, albo oboje pracują do pó na. (A ∨ L) ∨ (P • )
(i) Albo Lech, albo Ala (ale nie jedno i drugie) zrobi kolację. (A ∨ L) • ~(A • L)
(j) Jeżeli Lech pracuje do pó na, a Ala do pó na nie pracuje, to ona robi kolację. ( • ~P) → A
(k) Jeśli Ala nie pracuje do pó na, to Ala robi kolację, jeśli Lech pracuje do pó na. ~P → ( → A)
(l) Jeśli Lech zrobił kolację, to znaczy, że Ala pracowała do pó na. L→P
L→P
(m) Lech robi kolację, tylko jeśli Ala pracuje do pó na.
~P → ~L
(n) Jeśli Ala nie pracowała do pó na, to Lech nie zrobił kolacji. ~P → ~L
( • P) →
(o) Lech i Ala oboje pracują do pó na, tylko jeśli jest święto.
~ → ~( • P)
wiczenie 4.L „symbolizacje – 2”

(a) Ala nie będzie ani biegać, ani pływać, choć będzie ćwiczyć.
(~B • ~W) • lub: ~(B ∨ W) •
(b) Ala nie będzie ani biegać, ani pływać, chyba że przytyje.
~P → (~B • ~W) lub: P ∨ (~B • ~W) lub: ~P → ~(B ∨ W) lub: P ∨ ~(B ∨ W)
(c) Ala będzie zarówno biegać, jak i pływać, chyba że będzie leniwa lub przytyje.
~(L ∨ P) → (B • W) lub: (L ∨ P) ∨ (B • W)
Ala nie przytyje, jeśli będzie pływać lub biegać, chyba że będzie je dzić do pracy samochodem
(d)
i nie będzie się odchudzać.
~(S • ~O) → ((W ∨ B) → ~P) lub: (S • ~O) ∨ ((W ∨ B) → ~P)
Jeżeli Ala będzie pływać lub biegać, to nie przytyje – chyba że będzie je dzić do pracy
(e)
samochodem i nie będzie się odchudzać.
(W ∨ B) → [~(S • ~O) → ~P] lub: (W ∨ B) → [(S • ~O) ∨ ~P]
Ala będzie albo biegać, albo pływać; jednakże nie będzie robić jednego i drugiego, chyba że
(f)
przytyje.
(B ∨ W) • [~P → ~(B • W)] lub (B ∨ W) • [P ∨ ~(B • W)] lub . . .
Ala będzie zdepresjonowana wtedy i tylko wtedy, gdy będzie leniwa i nie będzie ani się
(g)
odchudzać, ani ćwiczyć.
D ≡ [L • (~O • ~ )] lub: D ≡ [L • ~(O ∨ )]
Ala przytyje wtedy i tylko wtedy, gdy nie będzie się odchudzać, nie będzie miała właściwej
(h)
motywacji i nie będzie ani pływać, ani biegać.
P ≡ [(~O • ~M) • (~W • ~B)] lub: P ≡ [(~O • ~M) • ~(W ∨ B)]
Jeżeli prawdą jest, że Ala przytyje wtedy i tylko wtedy, gdy nie będzie ani się odchudzać, ani
(i) ćwiczyć i gdy nie będzie ani biegać, ani pływać, to Ala będzie ćwiczyć lub biegać, a na pewno
nie będzie je dzić do pracy samochodem.
[P ≡ ((~O • ~ ) • (~B • ~W))] → [( ∨ B) • ~S] lub [P ≡ (~(O ∨ ) • ~(B ∨ W))] → [( ∨ B) • ~S]
Ala nie będzie zdepresjonowana tylko wtedy, gdy będzie się odchudzać bąd ćwiczyć i gdy nie
(j)
będzie zanadto zmęczona.
~D → [(O ∨ ) • ~Z] lub ~[(O ∨ ) • ~Z] → ~~D
Tylko jeśli Ala będzie właściwie umotywowana i nie będzie zbyt zmęczona, będzie się
(k)
odchudzać lub ćwiczyć.
(O ∨ ) → (M • ~Z) lub ~(M • ~Z) → ~(O ∨ )
wiczenie 4.M „symbolizacje – 3”

B: Bezrobocie wzrośnie.
K: Wydatki konsumentów spadną.
M: Wystąpi wzrost koniunktury w budownictwie mieszkaniowym.
O: Stopy oprocentowania wzrosną.
P: Podatki wzrosną.
R: Wzrośnie liczba miejsc pracy.
S: Wystąpi wzrost koniunktury w przemyśle samochodowym.
: Po yczki konsumentów wzrosną.
(a) Stopy oprocentowania wzrosną tylko wtedy, gdy poprawi O → (G • )
się stan gospodarki i gdy wzrosną pożyczki konsumen- ~(G • ) → ~O
tów. (~G ∨ ~ ) → ~O
(b) Stan gospodarki nie ulegnie poprawie, a stopy oprocento-
wania nie wzrosną, jeżeli albo spadną wydatki konsumen- (K ∨ B) → (~G • ~O)
tów, albo wzrośnie bezrobocie.
(c) Wzrośnie albo bezrobocie, albo oprocentowanie, ale nie
(B ∨ O) • ~(B • O)
oba jednocześnie.
(d) Oprocentowanie nie wzrośnie, jeżeli stan gospodarki się ∨ (G → ~O)
poprawi, chyba że wzrosną pożyczki konsumentów. ~ → (G → ~O)
(e) Deficyt zostanie zredukowany, a stan gospodarki się po-
prawi, o ile wzrosną podatki, a nie wzrosną stopy opro- (P • ~O) → (D • G)
centowania.
(f) Jeżeli stopy oprocentowania nie wzrosną, to deficyt zos-
tanie zredukowany wtedy i tylko wtedy, gdy podwyższo- ~O → (D ≡ (P • ~W))
ne zostaną podatki, a nie wzrosną wydatki rządowe.
(g) Podatki i stopy oprocentowania wzrosną, ale stan gospo- D ∨ ((P • O) • ~G)
darki się nie poprawi – chyba że zredukowany zostanie
deficyt. ~D → ((P • O) • ~G)
(h) Ceny akcji spadną, a stan gospodarki się nie poprawi, jeśli
stopy oprocentowania wzrosną, a deficyt nie zostanie zre- (R ∨ M) ∨ [(O • ~D) → (A • ~G)]
dukowany – chyba że stworzonych zostanie więcej miejsc
pracy lub poprawi się koniunktura w budownictwie ~(R ∨ M) → [(O • ~D) → (A • ~G)]
mieszkaniowym.
(i) Nie wzrosną ani stopy oprocentowania, ani podatki, jeżeli
zredukowany zostanie deficyt, ale jeżeli deficyt nie (D → (~O • ~P)) • (~D → (P • O))
zostanie zredukowany, to podniesione zostaną zarówno (D → ~(O ∨ P)) • (~D → (P • O))
podatki, jak i stopy oprocentowania.
(j) Stan gospodarki ulegnie poprawie pod warunkiem reduk-
cji deficytu, ale deficyt zostanie zredukowany, tylko jeśli
(D → G) • (D → (~W • P))
nie wzrosną wydatki rządowe i podniesione zostaną po-
datki.
(k) Tylko wówczas, gdy poprawi się koniunktura w budow-
nictwie mieszkaniowym i w przemyśle samochodowym, [(R • D) → (M • S)] • (W ∨ ~R)
powstaną nowe miejsca pracy i zredukowany zostanie
deficyt; jednakże liczba miejsc pracy nie wzrośnie, chyba [(R • D) → (M • S)] • (~W → ~R)
że wzrosną wydatki rządowe.
ROZDZIA 5. OKREŚLANIE WARTOŚCI LOGICZNEJ ZDA Z O ONYCH
wiczenie 5.A „warto ci logiczne – 1”
a) (1 • 0) ∨ (0 → 0) f) (1 ≡ (1 ∨ 0)) → 0
• 1) ∨ (0 →
(1 0 1 0) (1 ≡ (1 1
∨ 0)) → 0
(1 1≡ (1 → 0
1
0
b) 1 • (1 ∨ (0 → 0)) g) (0 → 1) → (1 → 0)
1 • (1 ∨ (0 →
1 0)) (0 →
1 1) → (1 →
0 0)
1 • (1 1
∨ )
0
1
c) ((1 • 1) ∨ 0) → 0 h) 0 → (0 → (0 → 0))
((1 •1 1) ∨ 0) → 0 0 → (0 → (0 →
1 0))
1∨ 0) → 0 0 → (0 →
1
0 1
d) 1 • ((1 ∨ 0) → 0) i) ((0 → 0) → 0) → 0
1 • ((1 ∨1 0) → 0) ((0 →
1 0) → 0) → 0
1 • 0 0 → 0
0
1
e) (1 → 0) • ((1 • 0) → 0) j) ((0 → 1) → 0) ≡ (0 ≡ 0)
(1 →
0 0) • ((1 •0 0) → 0) ((0 1→ 1 → 0) ≡ (01
0 • 1 →
0 ≡ 1
0 0
wiczenie 5.B „warto ci logiczne – 2”
a) (0 • 1) ∨ (0 → 0) f) (0 ∨ (1 • 0)) → (1 • 0)
(0) ∨ (1) (0 ∨ (0)) → (0)
1 (0) → 0
1
b) 1 • (1 ∨ (0 → 0))
1 • (1 ∨ (1)) g) (0 → 0) → (0 → 1)
1 • (1) (1) → (1)
1 1
c) ((0 • 1) ∨ 0) → 0 h) 1 → (0 → (0 → 1))
((0) ∨ 0) → 0 1 → (0 → (1))
(0) → 0 1 → (1)
1 1
d) 1 • ((1 ∨ 0) → 0) i) ((0 → 0) → 0) → 0
1 • ((1) → 0) ((1) → 0) → 0
1 • (0) (0) → 0
0 1
e) (0 → 1) → ((1 • 0) → 0) j) ((0 ∨ 1) → 0) → (1 → 0)
(1) → ((0) → 0) ((1) → 0) → (0)
1 → (1) (0) → 0
1 1
k) [((1 • 0) • 0) ≡ (1 ∨ 0)] → (1 • (0 ∨ 0))

[((0) • 0) ≡ (1)] → (1 • (0))
[(0) ≡ 1] → (0)
[0] → 0
1
l) ((1 • 0) • 1) ≡ [(1 ∨ 0) → (1 • (0 ∨ 0))]

((0) • 1) ≡ [(1) → (1 • (0))]
(0) ≡ [ 1 → (0)]
0 ≡ [0]
1
m) ((1 ≡ 0) → (0 ≡ 0)) • [(0 → 0) ∨ (1 → ((1 • 0) ≡ 0))]

((0) → (1)) • [(1) ∨ (1 → ((0) ≡ 0))]
(1) • [(1) ∨ (1 → (1))]
1 • [(1) ∨ (1)]
1 • [1]
1
n) (0 ≡ 0) • {[(0 ∨ 0) → 0] ≡ [1 → [((0 → 0) → 0) → 0]]}

(1) • {[(0) → 0] ≡ [1 → [((1) → 0) → 0]]}
1 • {[1] ≡ [1 → [(0) → 0]]}
1 • {[1] ≡ [1 → [1]]}
1 • {[1] ≡ [1]}
1 • {1}
1
wiczenie 5.C „warto ci logiczne – 3”
a) ~1 ∨ (~1 → 0) b) ~(1 ≡ 1) ∨ ~(0 ≡ 0)
0 ∨ (~1
~1 0 → 0) ~(1 ≡
1 1) ∨ ~(0 ≡1 0)
0 ∨ (~0 1→ 0)
~1 ≡ 1) ∨ ~(00≡
0
1 0
c) ~(1 → 1) ∨ (~0 → 0) d) (~1 • ~1) ∨ ~(0 ≡ 0)
~(1 →
1 1) ∨ (~0
1 → 0) 0 • ~
(~1 0 ) ∨ ~ 0 ≡
1 0)
~(1 0→ 1) ∨ (~0 0→ 0) (~1 •0 ~1) ∨ ~(0 0≡ 0)
0 0
e) ~1 ≡ (~1 ∨ (~0 → 0)) f) (1 ≡ 1) • (~1 ≡ (~1 → 0))
0 ≡ ( 1
~1 0 ∨ (~0
1 → 0)) ≡ 1) • (~10 ≡ ( 0
(1 1 1 → 0))
0 ≡ (~1
~1 0 ∨ (~0 0→ 0 ) ≡11 • (~10 ≡ (~1 →
1 0))
0 ≡ ~(1 0
~1 ∨ ( ≡1 1 • (~1 0≡
1 0
g) ~(0 ≡ 1) → ~(0 ∨ (1 → 0)) h) ~[(0 ≡ 0) ∨ ~(0 ∨ 0)] ≡ (1 • 0)
~ 0 ≡
0 0) → ~(0 ∨ (1 →
0 0)) 0 0)] ≡ (1 0
~[ 0 ≡1 0) ∨ ~ 0 ∨ • 0)
≡
1 0) → ~(1 ∨0 (1 ~[ 1≡ ∨ ~(0 1∨) ] ≡ 0
1≡ → 1 ~ 0 1∨) ≡ 0
1 0 ≡ 0
1
wiczenie 5.D „warto ci logiczne – 4”
a) ~1 ∨ 1 b) ~(1 ∨ 1)
0 ∨ 1 ~(1)
1 0
c) ~1 ∨ ~1 d) ~(1 → 1)
0 ∨ 0 ~(1)
0 0
e) ~1 → 1 f) ~1 → ~1
0 → 1 0 → 0
1 1
g) ~1 ∨ (~1 → 0) h) ~0 → ~(1 ≡ 0)
0 ∨ (0 → 0) 1 → ~(0)
0 ∨ (1) 1 → 1
1 1
i) (~1 → ~1) ∨ 0 j) ~(1 • 1) → 0

(0 → 0) ∨ 0 ~(1) → 0
(1) ∨ 0 0 → 0
1 1
k) (~0 ∨ ~0) • (~1 ∨ ~1) l) ~(0 ∨ 0) • ~(0 ≡ 1)

(1 ∨ 1) • (0 ∨ 0) ~(0) • ~(0)
(1) • (0) 1 • 1
0 1
m) ~0 → [~0 • (~1 ∨ ~1)] n) ~0 • ~[0 ∨ (1 ≡ 1)]

1 → [1 • (0 ∨ 0)] 1 • ~[0 ∨ (1)]
1 → [1 • (0)] 1 • ~[1]
1 → [0] 1 • 0
0 0
o) [~1 ≡ (~0 • ~1)] → ~1 p) ~0 • ~[0 ∨ ~(1 ∨ 0)]

[0 ≡ (1 • 0)] → 0 1 • ~[0 ∨ ~(1)]
[0 ≡ (0)] → 0 1 • ~[0 ∨ 0]
[1] → 0 1 • ~[0]
0 1 • 1
1
q) (~0 • ~1) ≡ ~(1 ≡ ~0) r) ~(0 ∨ ~0) → ~(0 ∨ ~1)

(1 • 0) ≡ ~(1 ≡ 1) ~(0 ∨ 1) → ~(0 ∨ 0)
(0) ≡ ~(1) ~(1) → ~(0)
0 ≡ 0 0 → 1
1 1
s) ~[~(1 ≡ 0) • ~0] ∨ ~1 t) ~[~(~1 ∨ ~0) • ~0] → ~1

~[~(0) • 1] ∨ 0 ~[~(0 ∨ 1) • 1] → 0
~[1 • 1] ∨ 0 ~[~(1) • 1] → 0
~[1] ∨ 0 ~[0 • 1] → 0
0 ∨ 0 ~[0] → 0
1 1 → 0
0
u) ~1 ∨ ~[~0 • ~(1 → ~0)] w) ~{~1 ∨ ~[~0 • ~(1 → ~0)]}

0 ∨ ~[1 • ~(1 → 1)] ~{0 ∨ ~[~0 • ~(1 → ~0)]}
0 ∨ ~[1 • ~(1)] ~{0 ∨ ~[1 • ~(1 → 1)]}
0 ∨ ~[1 • 0] ~{0 ∨ ~[1 • ~(1)]}
0 ∨ ~[0] ~{0 ∨ ~[1 • 0]}
0 ∨ 1 ~{0 ∨ ~[0]}
1 ~{0 ∨ 1}
~{1}
0
x) ~{~1 ≡ ~[~1 ∨ ~(~0 • ~0)]} y) ~(~1 ∨ ~0) ≡ ~[0 ≡ ~(0 • ~0)]

~{0 ≡ ~[0 ∨ ~(1 • 1)]} ~(0 ∨ 1) ≡ ~[0 ≡ ~(0 • 1)]
~{0 ≡ ~[0 ∨ ~(1)]} ~(1) ≡ ~[0 ≡ ~(0)]
~{0 ≡ ~[0 ∨ 0]} 0 ≡ ~[0 ≡ 1]
~{0 ≡ ~[0]} 0 ≡ ~[0]
~{0 ≡ 1} 0 ≡ 1
~{0} 0
1
wiczenie 5.E „negacje wielokrotne – 1”
a) ~~0 b) ~~1 c) ~~~0 d) ~~~1
~ 1 ~ 0 ~~ 1 ~~ 0
0 1 ~ 0 ~ 1
1 0
wiczenie 5.F „negacje wielokrotne – 2”
a) ~1 → ~~0 b) ~~(1 ≡ 0) c) ~(~1 ≡ 0)

0 → ~~0
~1 1 ~~(1 0≡ 0 ≡ 0)
~(~1
0 → ~~
~1 0 ~ 1 ~ 1
1 0 0
d) ~(~1 ∨ ~0) e) ~~1 ∨ ~~0 f) ~(~0 → 0)

0 ∨ 0
~(~1 1 ) 0 ∨ ~~0
~~1 1 1 → 0)
~(~1
~ 1 11 ∨ ~~
0 ~ 0
0 1 1
wiczenie 5.G „warto ci logiczne – 5”
a) ~~1 ∨ ~~0 b) ~(~1 ∨ ~0)

~0 ∨ ~1 ~(0 ∨ 1)
1 ∨ 0 ~(1)
1 0
c) ~~(1 ∨ ~1) d) ~(~1 ∨ ~1)

~~(1 ∨ 0) ~(0 ∨ 0)
~~(1) ~(0)
~(0) 1
1
e) ~~~0 → ~~~~1 f) ~~~(0 → ~1)
~~1 → ~~~0 ~~~(0 → 0)
~0 → ~~1 ~~~(1)
1 → ~0 ~~0
~1
1 → 1
0
1
g) (0 → 0) → ~[~(~1 ≡ ~0) • ~0] h) ~[~(~1 • 1) → ~0] ≡ ~(1 ∨ ~0)

(1) → ~[~(0 ≡ 1) • 1] ~[~(0 • 1) → 1] ≡ ~(1 ∨ 1)
1 → ~[~(0) • 1] ~[~(0) → 1] ≡ ~(1)
1 → ~[1 • 1] ~[1 → 1] ≡ 0
1 → ~[1] ~[1] ≡ 0
1 → 0 0 ≡ 0
0 1
i) ~(1 • ~1) → ~(~0 ∨ ~0) j) ~[(~1 ∨ ~1) • ~(0 ∨ ~0)]

~(1 • 0) → ~(1) ~[(0 ∨ 0) • ~(0 ∨ 1)]
~(0) → 0 ~[(0) • ~(1)]
1 → 0 ~[(0) • 0]
0 ~[0]
1
wiczenie 5.H „podstawy skrótów”
(a) p q p•q p q p•q Jeżeli przynajmniej jeden prawdziwa

z członów koniunkcji jest fałszywa
1 1 1 1 1 1 prawdziwy, to koniunkcja nie można
1 0 0 jest:
1 0 jednoznacznie
0 1 określić, więc nie
0 1 0
0 0 skrótu
(b) p q p•q p q p•q Jeżeli przynajmniej jeden prawdziwa

1 1 1 1 z członów koniunkcji jest fałszywa
1 0 fałszywy, to koniunkcja jest: nie można
1 0 0
jednoznacznie
0 1 0
0 0 0
można zastosować
0 0 0
skrótu
(c) p q p∨q p q p∨q Jeżeli przynajmniej jeden prawdziwa

z członów alternatywy jest fałszywa
1 1 1 1 1 1 prawdziwy, to alternatywa nie można
1 0 1 jest:
1 0 jednoznacznie
0 1 1
0 0 skrótu
(d) p q p∨q p q p∨q Jeżeli przynajmniej jeden prawdziwa

1 1 1 1 z członów alternatywy jest fałszywa
1 0 fałszywy, to alternatywa nie można
1 0 1 jest: jednoznacznie
0 1 1
0 0 0
można zastosować
0 0 0
skrótu
(e) p q p→q Jeżeli poprzednik jest praw- prawdziwa

1 1 1 nie można
1 0 0 jednoznacznie
skrótu
(f) p q p→q Jeżeli poprzednik jest fałszy- prawdziwa

1 0 nie można
jednoznacznie
0 1 1 określić, więc nie
0 0 1 można zastosować
skrótu
(g) p q p→q Jeżeli następnik jest praw- prawdziwa

1 1 1
nie można
1 0 jednoznacznie
określić, więc nie
0 1 1
można zastosować
0 0 skrótu
(h) p q p→q Jeżeli następnik jest fałszy- prawdziwa

nie można
1 0 0
jednoznacznie
można zastosować
0 0 1
skrótu
(i) p q p≡q Jeżeli pierwszy człon rów- prawdziwa

noważności jest prawdziwy, fałszywa
1 1 1 to równoważność jest: nie można
1 0 0 jednoznacznie
skrótu
(j) p q p≡q Jeżeli pierwszy człon rów- prawdziwa

1 1 noważności jest fałszywy, to fałszywa
1 0 równoważność jest: nie można
jednoznacznie
0 1 0 określić, więc nie
0 0 1 można zastosować
skrótu
(k) p q p≡q Jeżeli drugi człon rów- prawdziwa

noważności jest prawdziwy, fałszywa
1 1 1
to równoważność jest: nie można
1 0 jednoznacznie
określić, więc nie
0 1 0
można zastosować
0 0 skrótu
(l) p q p≡q Jeżeli drugi człon rów- prawdziwa

1 1 noważności jest fałszywy, to fałszywa
równoważność jest: nie można
1 0 0
jednoznacznie
można zastosować
0 0 1
skrótu
wiczenie 5.I „skróty – 1”

Zacieniowane zostały fragmenty schematów prawdziwościowych, których nie trzeba obliczać.
a) 0 → [0 ≡ (0 ∨ (1 • 0))] b) [0 ≡ (1 ∨ (0 • 1))] → 1
1 1
c) 0 • [(0 ≡ 0) ∨ (1 → 1)] d) 1 ∨ [1 ≡ ~(1 • (1 • 1))]

0 1
e) ~1 • [(1 → 1) ∨ (1 → 1)] f) ~1 → [1 ∨ ~(0 → (0 → 0))]

0 • [(1 → 1) ∨ (1 → 1)] 0 → [1 ∨ ~(0 → (0 → 0))]
0 1
g) ~0 → [(1 → (~1 • ~1)) ∨ ~0] h) ~0 ≡ [~1 • ~(1 → (0 → 1))]

1 → [(1 → (~1 • ~1)) ∨ 1] 1 ≡ [0 • ~(1 → (0 → 1))]
1 → [1] 1 ≡ 0
1 0
i) [0 ≡ (1 ∨ (0 • 1))] → ~(0 ∨ 0) j) ~(1 ∨ 1) • [(0 ≡ 1) • (1 ≡ 1)]

[0 ≡ (1)] → ~(0) ~(1) • [(0) • (1)]
[0 ≡ (1)] → 1 0 • [(0) • (1)]
1 0
Wprawniejsi z Was mogli dostrzec już na pierw- Jeżeli zauważyliście, że pierwszy człon koniunk-
szy rzut oka, że następnik jest prawdziwy, a wte- cji jest fałszywy, to dostrzegliście też, że nie trze-
dy nie trzeba było dokonywać żadnych obliczeń ba dokonywać żadnych obliczeń drugiego członu
w poprzedniku: koniunkcji:
[0 ≡ (1 ∨ (0 • 1))] → ~(0) ~(1) • [(0 ≡ 1) • (1 ≡ 1)]
[0 ≡ (1 ∨ (0 • 1))] → 1 0 • [(0 ≡ 1) • (1 ≡ 1)]
1 0
wiczenie 5.J „skróty – 2”
a) A ∨ G b) K ∨ G
1 ∨ ? 0 ∨ ?
1 Nie można stwierdzić. Wartość logiczna zdania
K ∨ G zależy od wartości logicznej G: jeżeli G
jest prawdziwe wówczas K ∨ G jest prawdziwe;
jeżeli G jest fałszywe wówczas K ∨ G jest fałszy-
we.
c) A • G d) K • G
1 ∨ ? 0 • ?
Nie można stwierdzić. Wartość logiczna zdania 0
A • G zależy od wartości logicznej G: jeżeli G
jest prawdziwe, wówczas A • G jest prawdziwe;
jeżeli G jest fałszywe, wówczas A • G jest fałszy-
we.
e) A • (K ∨ G) f) A ∨ (K ∨ G)
1 • (0 ∨ ?) 1 ∨ (0 ∨ ?)
Nie można stwierdzić. Wartość logiczna zdania 1
A • (K ∨ G) zależy od wartości logicznej G; jeśli
Zdanie A ∨ (K ∨ G) jest prawdziwe, ponieważ
G jest prawdziwe, to A • (K ∨ G) jest prawdziwe,
jest alternatywą, której człon (viz. pierwszy) jest
ponieważ: 1 • (0 ∨ 1), stąd 1 • (1), stąd 1. Jeśli G prawdziwy.
jest fałszywe, to: A • (K ∨ G) jest fałszywe, po-
nieważ: 1 • (0 ∨ 0), stąd 1 • (0), stąd 0.
g) K • (K ∨ G) h) K ∨ (K • G)
0 • (0 ∨ ?) 0 ∨ (0 • ?)
0 0 ∨ (0)
Zdanie K • (K ∨ G) jest fałszywe, ponieważ jest 0
to koniunkcja, której pierwszy człon jest fałszy-
wy.
i) (A • K) → G j) A → (K • G)
(1 • 0) → ? 1 → (0 • ?)
(0) → ? 1 → (0)
1 0
k) (A ∨ K) → G l) A → (K ∨ G)
(1 ∨ 0) → ? 1 → (0 ∨ ?)
(1) → ? Nie można stwierdzić. Wartość logiczna zdania
Nie można stwierdzić. Wartość logiczna zdania A → (K ∨ G) zależy od wartości logicznej G. Jeżeli
(A ∨ K) → G zależy od wartości logicznej G. G jest prawdziwe, to A → (K ∨ G) jest również
Jeśli G jest prawdziwe, to (A ∨ K) → G jest prawdziwe, ponieważ: 1 → (0 ∨ 1), stąd 1 → 1, stąd
prawdziwe. Jeżeli G jest fałszywe, to (A ∨ K) → G 1. Jeżeli G jest fałszywe, to: A → (K ∨ G) jest
jest fałszywe. fałszywe, ponieważ: 1 → (0 ∨ 0), stąd 1 → 0, stąd 0.
m) (G ∨ ~G) → K n) ~(A ∨ G) → [~(H ∨ G) ≡ ~A]

(? ∨ ~?) → 0 ~(1 ∨ ?) → [~(? ∨ ?) ≡ ~1]
Wbrew pozorom można określić wartość logiczną ~(1) → [~(? ∨ ?) ≡ 0]
tego zdania. Zdanie (G ∨ ~G) → K jest fałszywe. 0 → [~(? ∨ ?) ≡ 0]
Nie wiemy, co prawda, czy zdanie G jest praw- 1
dziwe, czy fałszywe, ale rozważając obie możli-
wości, możemy dojść do wniosku, że zdanie
(G ∨ ~G) → K będzie fałszywe. Jeżeli G jest praw-
dziwe, wówczas:
(1 ∨ ~1) → 0
(1) → 0
0
Jeżeli G jest fałszywe, wówczas:
(0 ∨ ~0) → 0
(0 ∨ 1) → 0
(1) → 0
0
wiczenie 5.K „warto ci logiczne – 6”

B: Berlin jest stolicą Polski – zdanie fałszywe (0)
P: Poznań jest stolicą Polski – zdanie fałszywe (0)
W: Warszawa jest stolicą Polski – zdanie prawdziwe (1)
Symbolizacja Obliczenie wartości logicznej Zdanie jest:

(a) Stolicą Polski jest Poznań lub Warszawa.
P∨W 0 ∨ 1 prawdziwe
1 fałszywe
(b) Stolicą Polski jest zarówno Poznań, jak i Warszawa.

P•W 0 • 1 prawdziwe
0 fałszywe
(c) Stolicą Polski nie jest ani Poznań, ani Warszawa.

~P • ~W ~0 • ~1 prawdziwe
1 • 0 fałszywe
0
(d) Stolicą Polski nie jest zarówno Poznań, jak i Warszawa.

~(P • W) ~(0 • 1) prawdziwe
~(0) fałszywe
1
(e) Jeżeli Poznań jest stolicą Polski, to Warszawa nie jest stolicą Polski.
P → ~W 0 → ~1 prawdziwe
0 → 0 fałszywe
1
(f) Jeżeli stolicą Polski nie jest ani Poznań, ani Berlin, to nie jest nią też Warszawa.
(~P • ~B) → ~W (~0 • ~0) → ~1 prawdziwe
(1 • 1) → 0 fałszywe
1 → 0
0
(g) Nie jest prawdą, że ani Poznań, ani Berlin, ani Warszawa nie jest stolicą Polski, ale nie jest też
prawdą, że zarówno Poznań, Berlin, jak i Warszawa są stolicą Polski.
~[(~P • ~B) • ~W] • ~[(P • B) • W] ~[(~0 • ~0) • ~1] • ~[(0 • 0) • 1] prawdziwe
~[(1 • 1) • 0] • ~[(0) • 1] fałszywe
~[(1) • 0] • ~[0]
~[0] • 1
1•1
1
338 Logika nie gryzie 338
wiczenie 5.L „d ugie zdanie”

„Tylko jeżeli zarówno Warszawa leży nad Wisłą, jak i albo Poznań leży nad Wartą i nie jeżdżą w nim
tramwaje, albo Poznań leży nad Wisłą i nie ma w nim zoo, to nieprawda, że Londyn jest stolicą Polski
lub Wielkiej Brytanii.”
L: Londyn jest stolicą Polski. 0
B: Londyn jest stolicą Wielkiej Brytanii. 1
P: Poznań leży nad Wartą. 1
: Poznań leży nad Wis ą. 0
Z: W Poznaniu jest zoo. 1
T: W Poznaniu jeżdżą tramwaje. 1
W: Warszawa leży nad Wisłą. 1
Parafraza: Nieprawda, że Londyn jest stolicą Polski lub Wielkiej Brytanii, tylko jeżeli zarówno
Warszawa leży nad Wisłą, jak i albo Poznań leży nad Wartą i nie jeżdżą w nim tramwaje, albo Poznań
leży nad Wisłą i nie ma w nim zoo.
~(L ∨ B) → [W • [(P • ~T) ∨ ( • ~Z)]]
~(0 ∨ 1) → [1 • [(1 • ~1) ∨ (0 • ~1)]]
~(1) → [1 • [(1 • 0) ∨ (0 • 0)]]
0 → [1 • [(0) ∨ (0)]]
0 → [1 • [0]]
0 → [0]
1
Jest to więc zdanie prawdziwe, a to dobrze, bo spełniony jest w ten sposób warunek konieczny – choć
nie dostateczny otrzymania przez Was piątki z logiki (przynajmniej w czyimś mniemaniu).
ROZDZIA 6. RÓWNOWA NOŚ LOGICZNA
wiczenie 6.A „instancje w a ciwe”
(1) p → q
Jeżeli Samoobrona wyjdzie z koalicji, to z koalicji wyjdzie też LPR.
Jeżeli Janek zaprosi Anię do kina, to Ania przyjmie zaproszenie.
(2) p → (q ∨ r)
Jeżeli Samoobrona wyjdzie z koalicji, to albo LPR zostanie w koalicji, albo będą wybory.
Jeżeli Basia pójdzie z Czarkiem do kina, to Czarek włoży albo krawat, albo muszkę.
(3) (p • q) → r
Jeżeli Samoobrona i LPR pozostaną w koalicji, to premier Kaczyński będzie rządził długo.
Jeżeli Darek kupi kwiaty i czekoladki, to Ewa mu wybaczy.
(4) (p → q) • ~q
Jeżeli LPR opuści koalicję, to będą wczesne wybory, ale wczesnych wyborów nie będzie.
Jeżeli Franek przestanie przeklinać, to Gabrysia się z nim umówi, ale Gabrysia nie umówi się
z Frankiem.
(5) (p → q) • (~p → r)
Jeżeli Samoobrona wyjdzie z koalicji, to z koalicji wyjdzie też LPR, a jeżeli Samoobrona nie
wyjdzie z koalicji to koalicja będzie jeszcze trwać.
Jeżeli Janek zaprosi Gosię do teatru, to Gosia mu odmówi, a jeżeli Janek nie zaprosi Gosi do
teatru, to Gosia będzie obrażona.
(6) (p → ~q) • (q → ~p)

Jeżeli SLD złoży wniosek o wotum nieufności wobec rządu, to PO nie złoży takiego wniosku,
a jeżeli PO złoży taki wniosek, to nie złoży go SLD.
Jeżeli Janek pójdzie z Zosią do kina, to Robert do kina z nią nie pójdzie, a jeżeli Robert pójdzie
z Zosią do kina, to Janek do kina z nią nie pójdzie.
(7) [(p → r) • (q → r)] → [(p ∨ q) → r]
Jeżeli prawdą jest zarówno, że rząd Kaczyńskiego poda się do dymisji, jeżeli Samoobrona wyj-
dzie z koalicji, jak i że rząd Kaczyńskiego poda się do dymisji, jeżeli LPR wyjdzie z koalicji, to
prawdą też jest, że rząd Kaczyńskiego poda się do dymisji jeżeli albo Samoobrona, albo LPR wyj-
dzie z koalicji.
Jeżeli prawdą jest zarówno, że Zosia zgodzi się pójść do kina, jeżeli zaprosi ją Wacek, jak i że
Zosia zgodzi się pójść do kina jeżeli zaprosi ją Jacek, to prawdą też jest, że Zosia zgodzi się pójść
do kina, jeżeli zaprosi ją Wacek lub Jacek.
wiczenie 6.B „w a ciwy schemat logiczny – 1”
A → (B → A) p → (q → p)
A → (A → B) p → (p → q)
(A → B) → A (p → q) → p
(A ∨ B) → (~A ≡ ~B) (p ∨ q) → (~p ≡ ~q)
~(A • ~(B → ~~C)) ~(p • ~(q → ~~r))
A p
(A ∨ B) • (A ∨ C) (p ∨ q) • (p ∨ r)
(A • B) ∨ (C • B) (p • q) ∨ (r • q)
wiczenie 6.C „w a ciwy schemat logiczny – 2”

Jeżeli Anna zda logikę, Jeżeli Anna zda logikę, Jeżeli Anna nie zda Jeżeli Anna nie zda
to albo się zaręczy, al- to nie będzie potrzebo- logiki, to będzie pisać logiki, to jej chłopak
bo znajdzie sobie inne- wała ani pomocy, ani poprawkę, a jeśli zda, Antek zrobi wszystko,
go chłopaka. miłości Antka. to nie będzie pisać po- co będzie mógł, żeby
prawki. jej w logice pomóc;
a Anna nie zda logiki.
p → (~q • ~r) (~p → q) • ~p p → (q ∨ r) (~p → q) • (p → ~q)
Jeżeli Staszek kupi her- Jeżeli Staszek nie kupi Jeżeli Staszek kupi her- Jeżeli Staszek nie kupi
batę, to nie starczy mu herbaty, to będzie mu- batę, to wypije ją albo herbaty, to będzie mu-
pieniędzy ani na ciast- siał pić kawę, a jeśli rano, albo o piątej po siał pić kawę; a Staszek
ko, ani na orzeszki. kupi herbatę, to nie bę- południu. nie kupił herbaty.
dzie musiał pić kawy.
Jeżeli 20 jest podzielne 10 jest podzielne przez

Albo 10 jest podzielne
Jeżeli 10 jest podzielne przez 5, to jeśli 40 jest 5 wtedy i tylko wtedy,
przez 2, albo 10 nie jest
przez 5, to 10 jest wynikiem mnożenia 20 gdy 10 jest wynikiem
podzielne przez 2, lecz
podzielne przez 1 i 2. przez 2, to 40 jest po- mnożenia 5 przez pew-
przez 1.
dzielne przez 5. ną liczbę.
p ∨ (~p • q) p≡q p → (q • r) p → (q → r)
Jeżeli posiejesz nasion-

ko, to o ile będziesz Jeżeli mocno grzmi, to Kawa jest dobra wtedy, Kacper albo dostanie
o nie dbać, to będziesz zwykle pada deszcz ale tylko wtedy, gdy psa, albo nie dostanie
się cieszyć piękną roś- i grad. jest zabielona mlekiem. psa, lecz kota.
linką.
wiczenie 6.D „w a ciwe schematy logiczne par zda – 1”

A→B p→q A → (B → A) p → (q → p)
(a) (e)
B ∨ ~A q ∨ ~p B → (C • A) q → (r • p)
A→B p→q ~(A ∨ ~(B → ~C)) ~(p ∨ ~(q → ~r))
(b) (f)
A ∨ ~B p ∨ ~q ~B ~q
(A • B) → C (p • q) → r (A • B) → (~A ≡ ~B) (p • q) → (~p ≡ ~q)
(c) (g)
~C ∨ ~A ~r ∨ ~p C → (~B → ~A) r → (~q → ~p)
(A → B) → A (p → q) → p
(d)
~A ≡ ~B ~p ≡ ~q
wiczenie 6.E „równowa no logiczna – 1”

(a)
p q ~(p ∨ q) ~p • ~q Schematy te
1 1 ~(1 ∨ 1) ~(1) 0 ~1 • ~1 0•0 0
nie są logicznie równoważne
1 0 ~(1 ∨ 0) ~(1) 0 ~1 • ~0 0•1 0
0 1 ~(0 ∨ 1) ~(1) 0 ~0 • ~1 1•0 0
0 0 ~(0 ∨ 0) ~(0) 1 ~0 • ~0 1•1 1
(b)
p q p∨q ~(~p • ~q) Schematy te
1 1 1∨1 1 ~(~1 • ~1) ~(0 • 0) ~(0) 1
1 0 1∨0 1 ~(~1 • ~0) ~(0 • 1) ~(0) 1
0 1 0∨1 1 ~(~0 • ~1) ~(1 • 0) ~(0) 1
0 0 0∨0 0 ~(~0 • ~0) ~(1 • 1) ~(1) 0
(c)
p q p∨q ~p • ~q Schematy te
1 1 1∨1 1 ~1 • ~1 0•0 0
1 0 1∨0 1 ~1 • ~0 0•1 0
0 1 0∨1 1 ~0 • ~1 1•0 0
0 0 0∨0 0 ~0 • ~0 1•1 1
(d)
p q ~(p → q) ~p ≡ ~q Schematy te
1 1 ~(1 → 1) ~(1) 0 ~1 ≡ ~1 0≡0 1
1 0 ~(1 → 0) ~(0) 1 ~1 ≡ ~0 0≡1 0
0 1 ~(0 → 1) ~(1) 0 ~0 ≡ ~1 1≡0 0
0 0 ~(0 → 0) ~(1) 0 ~0 ≡ ~0 1≡1 1
(e)
p q ~(p → q) p → ~q Schematy te
1 1 ~(1 → 1) ~(1) 0 1 → ~1 1→0 0
1 0 ~(1 → 0) ~(0) 1 1 → ~0 1→1 1
0 1 ~(0 → 1) ~(1) 0 0 → ~1 0→0 1
0 0 ~(0 → 0) ~(1) 0 0 → ~0 0→1 1
wiczenie 6.F „równowa no logiczna – 2”

Logicznie równoważne są pary schematów (b), (c), (d), (f) i (h). Pary schematów (a), (e) oraz (g) nie są
wiczenie 6.G „równowa no logiczna – 3”

(a) (1) Pada tylko wtedy, gdy niebo jest zachmurzone.
(2) Pada wtedy, gdy niebo jest zachmurzone.
(3) Pada wtedy i tylko wtedy, gdy niebo jest zachmurzone.
Symbolizacje Konstruujemy trzy matryce logiczne

[a1] P → N p q p→q q→p p≡q
P: Pada.
[a2] N → P N: Niebo jest zachmurzone. 1 1 1→1 1 1→1 1 1≡1 1
[a3] P ≡ N
1 0 1→0 0 0→1 1 1≡0 0
Schematy
0 1 0→1 1 1→0 0 0≡1 0
p→q
0 0 0→0 1 0→0 1 0≡0 1
q→p
p≡q
i porównujemy je ze sobą. Okazuje się, że żaden z tych schematów logicznych nie jest równoważny
z którymkolwiek z pozostałych. Matryce logiczne dla schematów p → q oraz q → p różnią się w rzę-
dzie drugim i trzecim; matryce logiczne dla schematów p → q oraz p ≡ q różnią się w rzędzie trzecim;
matryce logiczne dla schematów q → p oraz p ≡ q różnią się w rzędzie drugim. Wnioskujemy zatem,
że w danej trójce zdań nie ma pary zdań logicznie równoważnych.
(b) Schematy (1) ~p → q oraz (2) p ∨ q są logicznie równoważne.

(c) Schematy (1) ~p → q oraz (2) ~p ∨ q nie są logicznie równoważne.
(d) Schematy (1) ~p • ~q oraz (2) q • ~p nie są logicznie równoważne.
(e) Schematy (1) ~(~p • ~q) i (2) q • p nie są logicznie równoważne.
Schematy (1) ~(~p • ~q) i (3) q ∨ p są logicznie równoważne.
Schematy (2) q • p i (3) q ∨ p nie są logicznie równoważne.
(f) Schematy (1) p → q i (2) ~p → ~q nie są logicznie równoważne.
Schematy (1) p → q i (3) ~q → ~p są logicznie równoważne.
Schematy (2) ~p → ~q i (3) ~q → ~p nie są logicznie równoważne.
(g) Schematy (1) p → (q • ~r) i (2) (~q • r) → ~p nie są logicznie równoważne.
Schematy (1) p → (q • ~r) i (3) ~(q • ~r) → ~p są logicznie równoważne.
Schematy (2) (~q • r) → ~p i (3) ~(q • ~r) → ~p nie są logicznie równoważne.
(h) Schematy (1) ~p → (q ∨ r) i (2) (~q ∨ ~r) → p nie są logicznie równoważne.
Schematy (1) ~p → (q ∨ r) i (3) (~q • ~r) → p są logicznie równoważne.
Schematy (2) (~q ∨ ~r) → p i (3) (~q • ~r) → p nie są logicznie równoważne.
(i) (1) ~p → ~q (2) p ∨ ~q (3) ~p ∨ ~q (4) p ∨ q
Tylko schematy (1) ~p → ~q i (2) p ∨ ~q są logicznie równoważne.
(j) (1) ~(p ≡ q) (2) (p • ~q) ∨ (q • ~p) (3) ~(p → q) ∨ ~(q → p)
Wszystkie schematy są logicznie równoważne.
(k) (1) p ∨ q (2) r ∨ s
Schematy te nie są logicznie równoważne.
Uwaga. W zadaniu tym można popełnić błąd polegający na niepamiętaniu, że szukamy właści-
wego schematu logicznego pary zdań. Ktoś, kto ten błąd popełnił, może myśleć, że właściwym
schematem logicznym zdania (1) jest schemat p ∨ q, który jest też właściwym schematem lo-
gicznym zdania (2). W ten sposób dochodzi się do błędnego wniosku, że zdania (1) i (2) są
równoważne.
wiczenie 6.H „równowa no logiczna – 4”

Logicznie równoważne są pary schematów (a), (f), (g), (h) oraz (i). Pary schematów (b), (c), (d) i (e)
nie są logicznie równoważne.
ROZDZIA 7. TAUTOLOGIE, KONTRTAUTOLOGIE I SCHEMATY LOGICZ-

NIE NIEZDETERMINOWANE
Przyk ad 1 i wiczenie 7.A
p q p • ~q
1 1 1 • ~1 1•0 0
1 0 1 • ~0 1•1 1
0 1 0 • ~1 0•0 0
0 0 0 • ~0 0•1 0
Praga jest stolicą Czech ale nieprawda, że Lwów jest stolicą Polski prawdziwe
1 0 fałszywe
yrafy są gadami ale nieprawda, że węże są gadami prawdziwe

0 1 fałszywe
Warszawa jest stolicą Polski ale nieprawda, że Berlin jest stolicą Niemiec prawdziwe
1 1 fałszywe
Rekiny są ssakami ale nieprawda, że węże są ssakami prawdziwe

0 0 fałszywe
Przyk ad 2
p p ∨ ~p
1 1 ∨ ~1 1∨0 1
0 0 ∨ ~0 0∨1 1
Przyk ad 3
p p • ~p
1 1 • ~1 1•0 0
0 0 • ~0 0•1 0
Przyk ad 5
p p ≡ ~p
1 1 ≡ ~1 1≡0 0
0 0 ≡ ~0 0≡1 0
Przyk ad 8
p q ~p → ~q
1 1 ~1 → ~1 0→0 1
1 0 ~1 →~0 0→1 1
0 1 ~0 → ~1 1→0 0
0 0 ~0 → ~0 1→1 1
Schemat zdaniowy ~q → ~p jest logicznie niezdeterminowany, ponieważ w jego matrycy logicznej jest
przynajmniej jeden rząd z wartością 0 i przynajmniej jeden rząd z wartością 1.
Zdanie ‘Jeżeli Kraków nie jest stolicą Polski, to Kraków nie jest siedzibą rządu RP’ jest
zdaniem przygodnie prawdziwym, ponieważ jest to zdanie de facto prawdziwe, którego schemat
zdaniowy jest logicznie niezdeterminowany.
Przyk ad 9
(a) Symbolizacja i obliczenie wartości logicznej:
S ≡ ~S S: Prezydent Kwaśniewski jest szczupły.
0 ≡ ~0
0≡1
0
W ten sposób wykazaliśmy, że badane zdanie jest fałszywe.
(b) Właściwym schematem zdaniowym zdania ‘Prezydent Kwaśniewski jest szczupły dokładnie wtedy,
gdy prezydent Kwaśniewski nie jest szczupły’ jest:
p ≡ ~p
Musimy zatem obliczyć wartości logiczne w następującej matrycy logicznej.
p p ≡ ~p
1 1 ≡ ~1 1≡0 0
0 0 ≡ ~0 0≡1 0
Schemat zdaniowy p ≡ ~p jest kontrtautologią, ponieważ we wszystkich rzędach jego matrycy logicz-
nej otrzymujemy 0. Zdanie ‘Prezydent Kwaśniewski jest szczupły dokładnie wtedy, gdy prezydent
Kwaśniewski nie jest szczupły’ jest zdaniem logicznie fałszywym, ponieważ jego właściwy schemat
zdaniowy jest kontrtautologią.
wiczenie 7.B
Podstawiając zdanie „Donald Tusk jest szczęśliwy” w schemacie p • ~p, otrzymujemy zdanie:
Donald Tusk jest szcześliwy, ale nie jest on szczęśliwy.
Jest to zdanie fałszywe.
wiczenie 7.C „tautologie – 1”

(a)
p ~(p ∨ ~p) Schemat ten jest
tautologią
1 ~(1 ∨ ~1) ~(1) 0
kontrtautologią
0 ~(0 ∨ ~0) ~(0 ∨ 1 ) ~(1) 0 logicznie niezdeterminowany
(b)
p q p → (p • q) Schemat ten jest
tautologią
1 1 1 → (1 • 1) 1 → (1) 1
kontrtautologią
1 0 1 → (1 • 0) 1 → (0) 0 logicznie niezdeterminowany
0 1 0 → (0 • 1) 1
0 0 0 → (0 • 0) 1
(c)
p q (p • q) → p Schemat ten jest
tautologią
1 1 (1 • 1) → 1 1
kontrtautologią
1 0 (1 • 0) → 1 1 logicznie niezdeterminowany
0 1 (0 • 1) → 0 (0) → 0 1
0 0 (0 • 0) → 0 (0) → 0 1
(d)
p q ((p → q) • (q → p)) → (p ∨ q) Schemat ten jest
tautologią
1 1 ((1 → 1) • (1 → 1)) → (1 ∨ 1) →1 1
kontrtautologią
1 0 ((1 → 0) • (0 → 1)) → (1 ∨ 0) →1 1 logicznie niezdeterminowany
0 1 ((0 → 1) • (1 → 0)) → (0 ∨ 1) →1 1
0 0 ((0 → 0) • (0 → 0)) → (0 ∨ 0) (1 • 1) → 0 1→0 0
(e)
p q r (p • q) ≡ [((p • r) • q) ∨ (p • (~r • q))]
1 1 1 (1 • 1) ≡ [((1 • 1) • 1) ∨ (1 • (~1 • 1))] 1 ≡ [1 ∨ ] 1
1 1 0 (1 • 1) ≡ [((1 • 0) • 1) ∨ (1 • (~0 • 1))] 1 ≡ [0 ∨ (1 • (1 • 1))] 1 ≡ [1] 1
1 0 1 (1 • 0) ≡ [((1 • 1) • 0) ∨ (1 • (~1 • 0))] 0 ≡ [0 ∨ 0] 0≡0 1
1 0 0 (1 • 0) ≡ [((1 • 0) • 0) ∨ (1 • (~0 • 0))] 0 ≡ [0 ∨ 0] 0≡0 1
0 1 1 (0 • 1) ≡ [((0 • 1) • 1) ∨ (0 • (~1 • 1))] 0 ≡ [0 ∨ 0] 0≡0 1
0 1 0 (0 • 1) ≡ [((0 • 0) • 1) ∨ (0 • (~0 • 1))] 0 ≡ [0 ∨ 0] 0≡0 1
0 0 1 (0 • 0) ≡ [((0 • 1) • 0) ∨ (0 • (~1 • 0))] 0 ≡ [0 ∨ 0] 0≡0 1
0 0 0 (0 • 0) ≡ [((0 • 0) • 0) ∨ (0 • (~0 • 0))] 0 ≡ [0 ∨ 0] 0≡0 1
Schemat ten jest: tautologią kontrtautologią logicznie niezdeterminowany
wiczenie 7.D „tautologie – 2”

schemat logicznie
tautologia kontrtautologia
niezdeterminowany
(a) p•p
(b) p∨p
(c) p→p
(d) ~p → p
(e) ~(p • ~p)
(f) ~p
(g) p
(h) p → (p ∨ q)
(i) (p ∨ q) → p
(j) ((p ≡ q) • (p ≡ ~q)) → p
(k) (p → q) → (q → p)
(l) (p → q) → (~q → ~p)
(m) (p → q) → (~p → ~q)
(n) (p → q) • (p • ~q)
(o) (p → q) ≡ (q → p)
(p) ~[(p → q) ≡ (q → p)]
(q) [(p ≡ q) ≡ r] ≡ [p ≡ (q ≡ r)]
(r) [(p → q) → r] ≡ [p → (q → r)] przygodnie
przygodnie
prawdziwe
prawdziwe
fałszywe
fałszywe
logicznie
logicznie
wiczenie 7.E „logiczna/przygodna prawda/fa sz”
(a) Jeżeli Warszawa jest stolicą Polski, to Warszawa jest stolicą Polski.
(b) Jeżeli Kraków jest stolicą Polski, to Kraków jest stolicą Polski.
(c) Albo Poznań nie jest stolicą Polski, albo Poznań nie jest stolicą Polski.
Albo Warszawa nie jest stolicą Polski, albo Warszawa nie jest stolicą
(d)
Polski.
(e) Jeżeli liczba 10 jest podzielna przez 5 i 2, to 10 jest podzielna przez 5.
(f) Jeżeli liczba 10 jest podzielna przez 5, to 10 jest podzielna przez 5 i 2.

Jeżeli albo Warszawa, albo Kraków jest stolicą Polski, to Warszawa
(g)
jest stolicą Polski.
Jeżeli albo Kraków, albo Warszawa jest stolicą Polski, to Kraków jest
(h)
stolicą Polski.
Jeżeli Warszawa jest stolicą Polski, to albo Warszawa, albo Kraków
(i)
jest stolicą Polski.
Warszawa jest stolicą Polski wtedy i tylko wtedy, gdy ani Kraków, ani
(j)
Warszawa nie jest stolicą Polski.
logicznie
tautologia kontrtautologia nie można stwierdzić
niezdeterminowany
(a) ~
(b) ~
(c) ~
(d) •
(e) • (nie tautologia)
(f) ∨
(g) ∨ (nie kontrtautologia)
(h) →
(i) →
(j) → (nie kontrtautologia)
(k) →
(l) →
(m) → (nie kontrtautologia)
jest:
minowane
nie można
stwierdzić
tautologią
tautologią
niezdeter-
logicznie
kontr-
(a) ~ jest tautologią

(b) ~ jest kontrtautologią
(c) ~ jest logicznie niezdeterminowany
(d) • jest tautologią
(e) • jest kontrtautologią
(f) • jest logicznie niezdeterminowany
(g) • jest kontrtautologią
(h) • jest kontrtautologią (nie tautologia)
(i) • jest logicznie niezdeterminowany (nie kontrtautologia)
(j) → jest tautologią

(k) → jest kontrtautologią
(l) → jest logicznie niezdeterminowany
(m) → jest tautologią
(n) → jest tautologią (nie kontrtautologia)
(o) → jest logicznie niezdeterminowany (nie tautologia)
ROZDZIA 8. SKRÓCONA METODA ZERO-JEDYNKOWA
wiczenie 8.A „warto ci wstecz – 1”
(a) (b)
p q r p q p
~r 0 → ( p1 → 0 ) ~r 0 → ( p
1 ≡ 0 )
11 → 0 11 → 0
0 0
Spr.: ~0 → (1 → 0) Spr.: ~0 → (1 ≡ 0)
1 → 0 1 → (0)
0 0
(c) (d)
p r p q p q p q
~( p0 ∨ r ) → (~ p0 ≡
0 0q ) 1p → [~ q
1 ≡ ( p1 ∨ 1
q )]
~ 0 → ( 1p ≡ 0q ) 1p → [~ 0q ≡ 1q ]
1 → 0≡ 1p → 0
0 0
Spr.: ~(0 ∨ 0) → (~0 ≡ 0) Spr.: 1 → [~1 ≡ (1 ∨ 1)]
~(0) → (1 ≡ 0) 1 → [0 ≡ (1)]
1 → (0) 1 → 0
0 0
wiczenie 8.B „warto ci wstecz – 2”

(a) 1 0 0 (b) 0 0 0
p → q p ∨ q
(c) 0 1 (d) 1 0 0 1
~ p p → ~ q
(e) 0 1 0 0 1 (f) 1 0 0 0 1 0
~ p ∨ ~ q ~ p → ~ ~ q
(g) 0 1 1 1 0 (h) 0 1 0 1 1 1 0
~ ( p • ~ q ) ~ ( ~ ~ p • ~ q )
(i) 0 0 1 0 0 0 (j) 0 1 1 1 1 1
p ∨ ( ~ q → r ) ~ (( p ≡ q ) • p )
(k) 1 0 0 0 1 0 0 1
( p → q ) ∨ ( p → ~ r )
(m) 0 1 1 1 1 1 1 1
~ [( p • r ) • ( r ≡ q )]
(n) 1 1 1 0 1 0 0 1
( p • r ) → ( q ≡ ~ p )
(o) 0 1 0 0 1 1 1 0 1
~ [ ~ ( p • r ) • ~ ~ r ]
(p) 0 1 1 1 0 1 0 0 1
~ ( p ∨ r ) ∨ ( r → ~ p )
(q) 1 0 0 0 1 0 0 1 0 1 1 1
( p ≡ r ) ∨ { p → [ ~ q ≡ ( q ∨ p )]}
(r) 1 1 1 1 1 0 1 0 0 1 0 1
[( p ∨ r ) • q ] → [ r → ( ~ p ≡ q )]
wiczenie 8.C „warto ci wstecz – 3”

(a) 1 1 1 (b) 1 0
p • q ~ p
(c) 1 0 1 (d) 1 1 1 0
~ ~ q p • ~ q
(e) 1 0 1 1 0 (f) 1 1 0 0 1
~ p • ~ q ~ ( p → ~ q )
(g) 1 1 1 1 0 1 0 1
( p • r ) • ( q ≡ ~ p )
(h) 1 1 0 0 0 0 0 1
~ [( p → r ) ∨ ( r ≡ q )]
(i) 1 0 0 1 0 0 0 0 0
~ [( p • ~ r ) ∨ ( r ∨ q )]
(j) 1 1 0 0 1 1 1 0 1
~ ( p → r ) • ( q ∨ ~ p )
(k) 1 0 0 1 1 0 0 1 0
~ [ ~ ( p ∨ r ) ∨ ~ ~ p ]
(l) 1 0 0 0 1 0 1 1 0
~ ( p ∨ r ) • ( r → ~ p )
wiczenie 8.D „warto ci wstecz – 4”

(a) 1 1 1 (b) 1 0 0 0 1
p ≡ q ~ p ≡ ~ q
0 1 0 0 1 0 1 0
(c) ~ p • ~ q (d) ~ p ∨ ~ q
1 0 0 0 1 1 0 1 1 0
0 1 0 1 0 1 0 1 0 1
0 1 0 0 1 0 1 1 1 0
(e) 1 0 0 0 0 (f) 1 0 1 1 1 1 0
( p • q ) ∨ q ~ q • ( p ∨ ~ q )
0 0 0 0 0 1 0 1 0 1 1 0
(g) 0 1 1 1 1 (h) 1 1 0 0 0 0
( p → q ) • q ~ [( p ≡ r ) ∨ q ]
1 1 1 1 1 1 0 0 1 0 0
(i) 0 1 1 0 1 1 1 1
~ [( p ∨ q ) • ( p • r )]
0 1 1 1 1 1 1 1
(j) 1 0 0 0 0 1 0 0 0
~ ( p ∨ q ) ≡ ( ~ p • q )
0 0 1 1 0 1 0 1 1
(k) 1 1 1 1 1 0 1 1
p ≡ [( p ≡ ~ q ) ≡ p ]
0 1 0 1 0 1 0 0
wiczenie 8.E
(a) 1 0 0 0 1 (c) p q ~p → ~q
~ p → ~ q
1 1 ~1 → ~1 0→0 1
(b) ~ p → ~ q 1 0 ~1 → ~0 0→1 1
1 0 1 1 0 0 1 ~0 → ~1 1→0 0
0 1 1 1 0 0 0 ~0 → ~0 1→1 1
0 1 1 0 1

Tautologiami są schematy (c), (e), (f), (g), (i), (m), (n) i (o). Nie są tautologiami następujące schematy
(podane zostały kontrprzykłady):
(a) 1 0 0 0 0 0 01 (b) 10 1 1 1 1 0 0
[(p → r) ∨ q] ∨ ~s [(~p ≡ r) • r] → p
(d) 0 1 1 1 1 0 0 (h) 0 1 1 0 10 0 01
[(p → r) • r] → p (p → r) → (~p → ~r)
(j) 10 0 0 (k) 0 1 1 1
~p → p ~(p ∨ p)
(l) 0 1 1 1
~(p • p)

Tautologiami są schematy (a), (b) i (c). Nie są tautologiami następujące schematy (podane zostały
wszystkie kontrprzykłady):
(d) 1 1 0 0 0 0 1 1 10 (e) 0 1 1 1 0 1 01 0 0
~(p → r) ≡ ~(p ∨ ~r) [(p → r) • (p → ~r)] → p
0 0 1 1 0 1 0 0 01 0 1 0 1 0 1 10 0 0
(f) ~(p ∨ r) ≡ (~p ∨ ~r) (g) 1 1 0 0 0 01 0 10

0 1 1 0 0 01 1 10 ~(p • r) ≡ (~p • ~r)
wiczenie 8.I „kontrtautologie”

Kontrtautologiami są schematy (a), (c), (e) i (g). Nie są kontrtautologiami następujące schematy
(podane zostały wszystkie kontrprzykłady):
(b) 0 1 0 1 1 0 0 0 (d) 0 1 1 1 0 1 01
(p → q) • ~(p ∨ q) (p → q) • (p → ~q)
0 1 0 1 0 1 10
(f) (p • ~p) ∨ ~(p • ~p) (h) (p ∨ ~q) → ~[p → (~q ∨ p)]

1 0 01 1 1 1 0 01 0 0 01 1 0 0 1 01 0 0
wiczenie 8.J „schematy logicznie niezdeterminowane”

Nie są logicznie niezdeterminowane schematy (a), (c), (e) oraz (f). Schematy (a), (c) i (e) są kontrtauto-
logiami, a schemat (f) jest tautologią. Logicznie niezdeterminowane są następujące schematy:
(b) 0 1 0 1 1 0 0 0 (d) 1 1 1 1 1 1 0 01
(p → r) • ~(p ∨ q) (p → q) ∨ ~(p → ~q)
1 0 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 1 10
1 0 0 0 0 1 1 0
(g) 01 1 0 1 1 1 10 (h) 0 1 10 0 0 0 1 10 1 0
(~p → q) • (p • ~q) (p ∨ ~q) → ~[p → (~q ∨ p)]
10 0 0 0 0 0 10 0 0 01 1 0 0 1 01 0 0
wiczenie 8.K „logiczna równowa no ”

Logicznie równoważne są pary schematów (b), (c), (d), (g), (j) i (k). Nie są logicznie równoważne
następujące pary schematów (podane zostały wszystkie kontrprzykłady):
(a) ~(p ∨ r) ~p ∨ ~r
0 1 1 0 01 1 10
(e) (p ∨ q) → p ~p → ~(p • q)
0 1 1 0 0 10 1 1 0 0 1
(f) 0 1 1 1 0 1 1 0 0 1 0 0 0 1
1 1 0 1 1 1 0 1 0 0 0 1 0 0
(p ∨ q) • (p ∨ r) (p • q) ∨ (p • r)
(h) 1 1 0 1 0 0
p p • (p • q)
(i) p p ∨ (p ∨ q)
0 0 1 0 1 1
ROZDZIA 9. INNE ZASTOSOWANIA METODY ZERO-JEDYNKOWEJ
Przyk ad 1
Schemat wnioskowania
Czy jest to
p → ~q
~q p q p→ ~q ~q p kontrprzykład?
p 1 1 1→ ~1 1→0 0 ~1 0 1 tak nie
1 0 1→ ~0 1→1 1 ~0 1 1 tak nie
jest logicznie nieprawidłowy,
gdyż istnieje taki rząd matrycy 0 1 0→ ~1 1 ~1 0 0 tak nie
logicznej dla tego schematu, w 0 0 0→ ~0 1 ~0 1 0 tak nie
którym instancje wszystkich
przesłanek są prawdziwe, a
instancje wniosku – fałszywe.
wiczenie 9.B „kontrprzyk ady – 1”

Poniższe kontrprzykłady oparte są na następujących faktach. W 2007 roku Adam Małysz wygrał
Puchar wiata, zdobywając łącznie 1453 punktów. Małysz nie zdobył Pucharu wiata w 2008 roku.
(a)
Jeżeli Małysz zdobył 1800 punktów w Pucharze wiata w 2007 roku, to zajął I miejsce. 1
Małysz zajął I miejsce w Pucharze wiata w 2007 roku. 1
Zatem Małysz zdobył 1800 punktów w Pucharze wiata w 2007 roku. 0
(b)
Jeżeli Małysz zdobył 1800 punktów w Pucharze wiata w 2007 roku, to zajął I miejsce. 1
Małysz nie zdobył 1800 punktów w Pucharze wiata w 2007 roku. 1
Zatem Małysz nie zajął I miejsca w Pucharze wiata w 2007 roku. 0
(c)
Jeżeli Małysz zdobędzie Puchar wiata w 2007 roku, to będzie rozchwytywany przez dziennikarzy. 1
Jeżeli Małysz zdobędzie Puchar wiata w 2008 roku, to będzie rozchwytywany przez dziennikarzy. 1
Zatem jeżeli Małysz zdobędzie Puchar wiata w 2007 roku, to zdobędzie go też w 2008 roku. 0
wiczenie 9.A „kontrprzyk ady – 2”

Tabela B
Czy jest to
Przes anka: p → ~q Przes anka: ~q Wniosek: p
kontrprzyk ad?
(a) Je eli John Lennon zosta zabity, to nie yje. John Lennon nie yje. John Lennon zosta zabity.
(b) Je eli Brad Pitt zosta zabity, to nie yje. Brad Pitt nie yje. Brad Pitt zosta zabity.
(c) Je eli Marilyn Monroe by a blondynk , to nie Marilyn Monroe nie by a ysa. Marilyn Monroe by a blondyn-
by a ysa. k .
(d) Je eli John Travolta jest blondynem, to nie John Travolta nie jest ysy. John Travolta jest blondy-
jest ysy. nem.
(e) Je eli Lassie jest psem, to nie jest owadem. Lassie nie jest owadem. Lassie jest psem.
(f) Je eli Lassie jest psem, to nie jest ssakiem. Lassie nie jest ssakiem. Lassie jest psem.
(g) Je eli Einstein dosta dst z logiki, to nie obla Einstein nie obla logiki. Einstein dosta dst z logiki.
logiki.
(h) Je eli 5 jest mniejsze od 3, to 5 nie jest 5 nie jest równe 3. 5 jest mniejsze od 3.
równe 3.
Podstawienia zmiennych p i q w przykładach (g)-(h) w Tabeli B.

(g) p : Einstein dosta dst z logiki. (h) p : 5 jest mniejsze od 3.
q : Einstein obla logik . q : 5 jest równe 3.
wiczenie 9.C „logiczna nieprawid owo ”

(a)
p q p→q p p∨q p p•q Czy jest to kontrprzykład?
1 1 1 → 1 1 1 ∨ 1 1 1 •1 1 tak nie
1 0 1 → 0 0 1 ∨ 0 1 1 • 0 0 tak nie
0 1 0 → 1 1 0 ∨ 1 1 0 • 1 0 tak nie
0 0 0 → 0 1 0 ∨ 0 0 0 • 0 0 tak nie
(b)
p q p ≡ ~q p q p Czy jest to kontrprzykład?
1 1 1 ≡ ~1 1≡0 0 1 1 tak nie
1 0 1 ≡ ~0 1≡1 1 0 1 tak nie
0 1 0 ≡ ~1 0≡0 1 1 0 tak nie
0 0 0 ≡ ~0 0≡1 0 0 0 tak nie
(c)
p q r p → (q → r) p ~r p ~p Czy jest to kontrprzykład?
1 1 1 1 → (1 → 1) 1 → (1) 1 ~1 0 ~1 0 tak nie
1 1 0 1 → (1 → 0) 1 → (0) 0 ~0 1 ~1 0 tak nie
1 0 1 1 → (0 → 1) 1 → (1) 1 ~1 0 ~1 0 tak nie
1 0 0 1 → (0 → 0) 1 → (1) 1 ~0 1 ~1 0 tak nie
0 1 1 0 → (1 → 1) 0 → (1) 1 ~1 0 ~0 1 tak nie
0 1 0 0 → (1 → 0) 0 → (0) 1 ~0 1 ~0 1 tak nie
0 0 1 0 → (0 → 1) 0 → (1) 1 ~1 0 ~0 1 tak nie
0 0 0 0 → (0 → 0) 0 → (1) 1 ~0 1 ~0 1 tak nie
(d)
p q r p→q p q→r p q•r Czy jest to kontrprzykład?
1 1 1 1→1 1 1→1 1 1•1 1 tak nie
1 1 0 1→1 1 1→0 0 1•0 0 tak nie
1 0 1 1→0 0 0→1 1 0•1 0 tak nie
1 0 0 1→0 0 0→0 1 0•0 0 tak nie
0 1 1 0→1 1 1→1 1 1•1 1 tak nie
0 1 0 0→1 1 1→0 0 1•0 0 tak nie
0 0 1 0→0 1 0→1 1 0•1 0 tak nie
0 0 0 0→0 1 0→0 1 0•0 0 tak nie
wiczenie 9.D „logiczna prawid owo «na sucho»”

(a)
1 1 1 1 tak nie
2 0 0 1 tak nie
3 1 1 0 tak nie
4 1 0 1 tak nie
logicznie nieprawidłowy, ponieważ istnieje przynajmniej jeden rząd kontrprzykładów, viz. rząd: 3
(b)
1 0 1 0 tak nie
2 1 0 1 tak nie
3 1 0 0 tak nie
4 0 1 1 tak nie
logicznie prawidłowy, ponieważ nie istnieje rząd kontrprzykładów
(c)
Przesłanka 1 Przesłanka 2 Przesłanka 3 Wniosek Czy jest to kontrprzykład?
1 0 0 0 0 tak nie
2 1 0 0 1 tak nie
3 0 1 1 0 tak nie
4 1 0 0 1 tak nie
logicznie prawidłowy, ponieważ nie istnieje rząd kontrprzykładów
(d)
Przesłanka Wniosek Czy jest to kontrprzykład?
1 0 0 tak nie
2 0 1 tak nie
3 1 0 tak nie
4 1 0 tak nie
logicznie nieprawidłowy, ponieważ istnieje przynajmniej jeden rząd kontrprzykładów, viz. rząd:3, 4
wiczenie 9.E „logiczna prawid owo – 1”

Logicznie prawidłowe są schematy (b), (d) oraz (f). Schematy (a), (c) i (e) są logicznie nieprawidłowe.
wiczenie 9.F „logiczna prawid owo – 2”

Logicznie prawidłowe są schematy (c), (d), (f), (h), (j), (k) i (l). Schematy (a), (b), (e), (g) oraz (i) są
logicznie nieprawidłowe.
wiczenie 9.G „logiczna prawid owo – 3”
(a)
1 1 1 1 0 10 01
p → (q ∨ r) ~r ~p logicznie nieprawidłowe
(b)
0
1 1 1 1 0 1 10 0 01
p → (q → r) q ~r → ~p logicznie prawidłowe
(c)
0
10 1 1 1 01 1 1 0 0
~p → (q → ~r) q r → p logicznie prawidłowe
(d)
0 1 1 0 1 0 1 0 0
p → q p → r q → r logicznie nieprawidłowe
(e)
1 1 01 1 0 1 1 1 1 0 0 0 1
p → (~q → r) p → s p → (r • s) logicznie nieprawidłowe
(f)
1 1 0 1 1 10 1 0 01
p → (q ∨ r) ~q r → ~p logicznie nieprawidłowe
(g)
0 0 0 1 1 0 1 1 1 0 1 01 1 0 0
(p ∨ q) → r (p → s) • (q → ~s) s → p logicznie nieprawidłowe
0 0 0 1 0 0 1 1 1 0 1 01 1 0 0
wiczenie 9.H „wzajemne wykluczanie/dope nianie/sprzeczno /niezale no ”

Matryce logiczne wszystkich schematów podane są niżej.
wykluczaj ce
dope niaj ce
Z (1) wynika
Z (2) wynika
logicznie (2)
logicznie (1)
Wzajemnie
Wzajemnie
Wzajemnie
niezale ne
sprzeczne
Logicznie
(a) (1) LPR wyjdzie z koalicji. (2) Ani LPR, p
ani Samoobrona nie wyjdzie z koalicji. ~p • ~q
(b) (1) LPR wyjdzie z koalicji. (2) Nie jest
p
prawdą, że zarówno LPR, jak i Samo-
~(p • q)
obrona wyjdą z koalicji.
(c) (1) LPR wyjdzie z koalicji. (2) Jeżeli
p
LPR wyjdzie z koalicji, to LPR z koalicji
p → ~p
nie wyjdzie.
(d) (1) LPR wyjdzie z koalicji. (2) Jeżeli
p
LPR nie wyjdzie z koalicji, to Samo-
~p → q
obrona wyjdzie z koalicji.
(e) (1) LPR wyjdzie z koalicji. (2) LPR nie
p
wyjdzie z koalicji, tylko jeśli Samo-
~p → ~q
obrona nie wyjdzie z koalicji.
(f) (1) LPR wyjdzie z koalicji. (2) LPR nie
p
wyjdzie z koalicji, jeśli Samoobrona nie
~q → ~p
wyjdzie z koalicji.
(g) (1) LPR lub Samoobrona wyjdzie z ko-
p∨q
alicji. (2) LPR i Samoobrona wyjdą z ko-
p•q
alicji.
(h) (1) Albo LPR, albo Samoobrona wyjdzie
z koalicji, ale nie jest prawdą, że z koali- (p ∨ q) • ~(p • q)
cji wyjdą obie partie. (2) LPR i Samo- p•q
obrona wyjdą z koalicji.
(i) (1) LPR lub Samoobrona wyjdzie z ko-
p∨q
alicji. (2) Jeżeli LPR wyjdzie z koalicji,
p→q
to Samoobrona wyjdzie z koalicji.
(j) (1) LPR i Samoobrona wyjdą z koalicji.
p•q
(2) Jeżeli LPR wyjdzie z koalicji, to
p → ~q
Samoobrona nie wyjdzie z koalicji.
(k) (1) LPR lub Samoobrona wyjdzie z koali-
p∨q
cji. (2) LPR nie wyjdzie z koalicji, jeśli
~q → ~p
Samoobrona nie wyjdzie z koalicji.
(l) (1) Samoobrona wyjdzie z koalicji, a je-
żeli Samoobrona nie wyjdzie z koalicji,
to LPR też nie wyjdzie z koalicji. (2) LPR p • (~p → ~q)
wyjdzie z koalicji, i jeżeli Samoobrona q • (p → q)
wyjdzie z koalicji, to LPR też wyjdzie z
koalicji.
(m) (1) Jeżeli LPR wyjdzie z koalicji, to albo
Samoobrona też wyjdzie z koalicji, albo
p → (q ∨ r)
będą wczesne wybory. (2) LPR wyjdzie
p • (~q • ~r)
z koalicji, ale ani Samoobrona nie wyjdzie
z koalicji, ani nie będzie wczesnych wy-
borów.
wykluczaj ce
dope niaj ce
Z (1) wynika
Z (2) wynika
logicznie (2)
logicznie (1)
Wzajemnie
Wzajemnie
Wzajemnie
niezale ne
sprzeczne
Logicznie
(n) (1) Jeżeli albo LPR nie wyjdzie z
koalicji, albo Samoobrona nie wyjdzie z
koalicji, to nie będzie wczesnych wybo-
rów. (2) Nie jest prawdą ani to, że wczes- (~p ∨ ~q) → ~r
ne wybory odbędą się, tylko jeżeli LPR ~(r → p) • ~(r → q)
wyjdzie z koalicji, ani to, że wczesne
wybory odbędą się, tylko jeżeli Samo-
obrona wyjdzie z koalicji.
(o) (1) LPR nie wyjdzie z koalicji, a wczesne
wybory odbędą się, tylko jeżeli Samo-
obrona wyjdzie z koalicji. (2) Wczesne
~p • (q → r)
wybory odbędą się, jeżeli LPR nie wyj-
(~p → q) • (p ∨ ~r)
dzie z koalicji; jednakże albo LPR wyj-
dzie z koalicji, albo Samoobrona nie wyj-
dzie z koalicji.
(p) (1) Jeżeli nie będzie wczesnych wybo-
rów, to LPR wyjdzie z koalicji. (2) Jeżeli ~p → q
nie będzie wczesnych wyborów, to Sa- ~p → r
moobrona wyjdzie z koalicji.
Matryca postaci „(a)–2” jest matrycą właściwego schematu logicznego zdania (2) podanego w przyk-
ładzie (a). Matryca postaci „(a-f)–1” jest matrycą właściwego schematu logicznego zdań (1) podanych
w przykładach (a)–(f).
(a-f)–1 (a)–2 (b)–2 (c)–2 (d)–2 (e)–2 (f)–2

p q p ~p • ~q ~(p • q) p → ~p ~p → q ~p → ~q ~q → ~p
1 1 1 0 0 0 1 1 1
1 0 1 0 1 0 1 1 0
0 1 0 0 1 1 1 0 1
0 0 0 1 1 1 0 1 1
(g)–1 (g-h)–2 (h)–1 (i)–1 (i)–2 (j)–1 (j)–2 (k)–1 (k)–2

p q p∨q p•q (p ∨ q) • ~(p • q) p∨q p→q p•q p → ~q p∨q ~q → ~p
1 1 1 1 0 1 1 1 0 1 1
1 0 1 0 1 1 0 0 1 1 0
0 1 1 0 1 1 1 0 1 1 1
0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 1
(l)–1 (l)–2
p q p • (~p → ~q) q • (p → q)
1 1 1 1
1 0 1 0
0 1 0 1
0 0 0 0
(m)–1 (m)–2 (n)–1 (n)–2

p q r p → (q ∨ r) p • (~q • ~r) (~p ∨ ~q) → ~r ~(r → p) • ~(r → q)
1 1 1 1 0 1 0
1 1 0 1 0 1 0
1 0 1 1 0 0 0
1 0 0 0 1 1 0
0 1 1 1 0 0 0
0 1 0 1 0 1 0
0 0 1 1 0 0 1
0 0 0 1 0 1 0
(o)–1 (o)–2 (p)–1 (p)–2

p q r ~p • (q → r) (~p → q) • (p ∨ ~r) ~p → q ~p → r
1 1 1 0 1 1 1
1 1 0 0 1 1 1
1 0 1 0 1 1 1
1 0 0 0 1 1 1
0 1 1 1 0 1 1
0 1 0 0 1 1 0
0 0 1 1 0 0 1
0 0 0 1 0 0 0
ROZDZIA 10. DOWODZENIE I
Przyk ad 2
(1) Tomek nie jest zainteresowany Beatą; Staś natomiast bardzo chciałby się z nią
umówić. Zał.
(2) Beata umówi się ze Stasiem albo wtedy, gdy zostanie przewodniczącym
samorządu, albo gdy się okaże, że Robert nie jest nią zainteresowany. Zał.
(3) Staś zostanie przewodniczącym samorządu, jeśli albo Cecylia nie umówi się
z nim, albo Paweł nie zostanie wybrany do samorządu. Zał.
(4) Cecylia nie umówi się ze Stasiem, chyba że Beata zaprosi ją na imprezę. Zał.
(5) Jeśli Tomek nie jest zainteresowany Beatą, to Beata nie zaprosi ani jego, ani
Cecylii na imprezę. Zał.
(6) Beata nie zaprosi na imprezę ani Tomka, ani Cecylii. (5), (1)
(7) Cecylia nie umówi się ze Stasiem. (4), (6)
(8) Staś zostanie przewodniczącym samorządu. (3), (7)
(9) Beata umówi się ze Stasiem. (2), (8)
Przyk ad 5 Przyk ad 6
1. (A → B) → A Zał. 1. A→B Zał.
2. G•H Zał. 2. A•C Zał.
3. G • Elim 2 3. C • Elim 2
4. G • [(A → B) → A] • Wpr 3, 1 4. A • Elim 2
5. B →Elim 1, 4
6. B•C • Wpr 5, 3
1. A→B Zał. 1. A•D Zał.
2. (B → C) • A Zał. 2. (B → C) • (A → B) Zał.
3. B→C •Elim 2 3. B→C •Elim 2
4. A •Elim 2 4. A→B •Elim 2
5. B →Elim 1, 4 5. A •Elim 1
6. C →Elim 3, 5 6. B →Elim 4, 5
7. C →Elim 3, 6
wiczenie 10.A „•ElimWpr – 1”

(a) (b)
1. C Zał. 1. A Zał.
2. D Zał. 2. B Zał.
3. C•D •Wpr 1, 2 3. A•B •Wpr 1, 2
4. D•C •Wpr 2, 1 4. B•A •Wpr 2, 1
(c) (d)
1. C Zał. 1. A→B Zał.
2. A•B Zał. 2. C→D Zał.
3. C • (A • B) •Wpr 1, 2 3. (A → B) • (C → D) •Wpr 1, 2
4. (A • B) • C •Wpr 2, 1 4. (C → D) • (A → B) •Wpr 2, 1
(e) (f)
1. ~A Zał. 1. C∨A Zał.
2. ~~B Zał. 2. ~D Zał.
3. ~A • ~~B •Wpr 1, 2 3. (C ∨ A) • ~D •Wpr 1, 2
4. ~~B • ~A •Wpr 2, 1 4. ~D • (C ∨ A) •Wpr 2, 1
(g) (h)
1. (A → B) ∨ C Zał. 1. (A • B) • C Zał.
2. D Zał. 2. A•B Zał.
3. [(A → B) ∨ C] • D •Wpr 1, 2 3. C •Elim 1
4. D • [(A → B) ∨ C] •Wpr 2, 1 4. A •Elim 2
(i) (j)
1. ~A • C Zał. 1. (A ≡ B) • C Zał.
2. B • ~D Zał. 2. (C ≡ D) • ~A Zał.
3. ~A •Elim 1 3. C •Elim 1
4. C •Elim 1 4. A≡B •Elim 1
5. B •Elim 2 5. C≡D •Elim 2
6. ~D •Elim 2 6. ~A •Elim 2
(k) (l)
1. A → (B • C) Zał. 1. (C • A) • B Zał.
2. [(A → D) ∨ (A → C)] • B Zał. 2. [(B ≡ A) ∨ (D → A)] • C Zał.
3. B •Elim 2 3. C •Elim 2
wiczenie 10.B „•ElimWpr – 2”

(a) (b)
1. C•A Zał. 1. C Zał.
2. B Zał. 2. B Zał.
3. A •Elim 1 3. B•C •Wpr 2, 1
4. A•B •Wpr 3, 2 4. (B • C) • B •Wpr 3, 2
(c) (d)
1. C∨D Zał. 1. ~C Zał.
2. B Zał. 2. ~D Zał.
3. B • (C ∨ D) •Wpr 2, 1 3. ~C • ~D •Wpr 1, 2
4. [B • (C ∨ D)] • B •Wpr 3, 2 4. (~C • ~D) • ~C •Wpr 3, 1
(e) (f)
1. C Zał. 1. C • ~D Zał.
2. A•B Zał. 2. A→B Zał.
3. A •Elim 2 3. ~D •Elim 1
4. A•C •Wpr 3, 1 4. ~D • (A → B) •Wpr 3, 2
wiczenie 10.C „•ElimWpr – 3”

(a) (b)
1. A•B Zał. 1. (A • B) • C Zał.
2. C•D Zał. 2. D Zał.
3. A •Elim 1 3. A•B •Elim 1
4. D •Elim 2 4. A •Elim 3
5. A•D •Wpr 3, 4 5. A•D •Wpr 4, 2
(c) (d)
1. ~C • ~D Zał. 1. C • ~A Zał.
2. A→B Zał. 2. D Zał.
3. ~D •Elim 1 3. ~A •Elim 1
4. ~D • (A → B) •Wpr 3, 2 4. C •Elim 1
5. [~D • (A → B)] • ~D •Wpr 4, 3 5. ~A • C •Wpr 3, 4
(e) (f)
1. (A • B) • (C • D) Zał. 1. A Zał.
2. ~G Zał. 2. B Zał.
3. A•B •Elim 1 3. A•B •Wpr 1, 2
4. B •Elim 3 4. B•A •Wpr 2, 1
5. ~G • B •Wpr 2, 4 5. (A • B) • (B • A) •Wpr 3, 4

Uwaga. Każdy z poniższych dowodów można przeprowadzić na więcej niż jeden sposób. Poszcze-
gólne możliwe sposoby przeprowadzenia poniższych dowodów będą się różniły nie tyle ogólną
strategią ich przeprowadzania – jak to może mieć miejsce w bardziej złożonych dowodach – ile
kolejnością poszczególnych kroków. Na przykład w dowodzie (a) swobodnie można zmienić kolejność
np. kroków 3 i 4 – choć oczywiście nie można zmienić wzajemnej kolejności kroków 4 i 5.
(a) (b)
1. A Zał. 1. (A • B) • ~C Zał
2. C Zał. 2. (C • D) • (A≡D) Zał.
3. A•C •Wpr 1, 2 3. A•B •Elim. 1
4. C•A •Wpr 2, 1 4. B •Elim. 3
5. C • (C • A) •Wpr 2, 4 5. C•D •Elim 2
6. (A • C) • [C • (C • A)] •Wpr 3, 5 6. C •Elim 5
7. B•C •Wpr 4, 6
8. A≡D •Elim 2
9 (B • C) • (A ≡D) •Wpr 7, 8
(c) (d)
1. A•B Zał. 1. C•A Zał
2. C•D Zał. 2. C •Elim 1
3. A •Elim 1 3. (C • A) • C •Wpr 1, 2
4. B •Elim 1 4. A •Elim 1
5. B•A •Wpr 4, 3 5. A•C •Wpr 4, 2
6. C •Elim 2 6. C • (A • C) •Wpr 2, 5
7. D •Elim 2 7. [C • (A • C)] • [(C • A) • C] •Wpr 6, 3
8. D • (B • A) •Wpr 7, 5
9. C • (D • (B • A)) •Wpr 6, 8
10. [C • (D • (B • A))] • C •Wpr 9, 6
wiczenie 10.E „→Elim – 1”

1. A→B Zał.
2. A →Elim 1
3. B →Elim 1, 2
Aby zastosować regułę →Elim, trzeba mieć dwa swobodnie stojące zdania: implikację oraz jej po-
przednik. Dopiero wówczas wolno zastosować →Elim. Błąd polegał tu na tym, że z implikacji wypro-
wadzano jej poprzednik. Nie jest to dozwolone przez →Elim i słusznie, gdyż zdarzają się prawdziwe
implikacje o fałszywych poprzednikach. Przykładem takiej implikacji jest np. zdanie ‘Jeżeli wygram 2
miliony złotych, to będę bogaty’. Zdanie to jest prawdziwe, nie wynika z niego jednak, że mówiący je
wygrał 2 miliony złotych.
wiczenie 10.F „→Elim – 2”
Porada babuni
W ćwiczeniu tym w bardziej skomplikowanych przykładach
możliwe są alternatywne odpowiedzi, które zostały zaznaczone
gwiazdką ‘*’ i podane pod danym zadaniem. Nie przejmujcie
się zupełnie, jeżeli nie wymieniliście wszystkich możliwych
odpowiedzi. Z pewnością będziecie w stanie je wymienić po
przerobieniu całości Samouczka.
(a) (b)
1. C→D Zał. 1. ~A → D Zał.
2. C Zał. 2. ~A Zał.
3. D →Elim 1, 2 3. D →Elim 1, 2
(c) (d)
1. B → ~D Zał. 1. (C ∨ A) → B Zał.
2. B Zał. 2. C∨A Zał.
3. ~D →Elim 1, 2 3. B →Elim 1, 2
(e) (f)
1. A → (D • B) Zał. 1. M → ~~N Zał.
2. A Zał. 2. M Zał.
3. D•B →Elim 1, 2 3. ~~N →Elim 1, 2
(g) (h)
1. C→D Zał. 1. ~C Zał
2. C Zał. 2. ~C → (A • B) Zał.
3. D →Elim 1, 2 3. A•B →Elim 1, 2
(i) (j)
1. (A → B) → (C → D) Zał 1. A→B Zał
2. A → B* Zał. 2. (A → B) → (A ∨ B) Zał.
3. C→D →Elim 1, 2 3. A∨B →Elim 1, 2
*
Lub [(A → B) → (C → D)] → (C → D)
(k) (l)
1. ~A → ~C Zał 1. ~D Zał.
2. ~A → D Zał. 2. (~D → A) • C Zał.
3. ~A* Zał. 3. ~D → A Zał.
4. ~C →Elim 1, 3 4. A →Elim 1, 3
*
Lub [~A → ~C] → ~C
(m) (n)
1. A → (A → B)* Zał 1. A→B Zał
2. A Zał. 2. A∨C Zał.
3. [A → (A → B)] → B Zał. 3. A Zał.
4. B →Elim 1, 3 4. B →Elim 1, 3
*
Lub [[A → (A → B)] → B] → B
(o) (p)
1. ~D → ~C Zał 1. ~(D • A) Zał.
2. A≡C Zał. 2. (~D → A) → C Zał.
3. ~D* Zał. 3. ~(D • A) → ~C Zał.
4. ~C →Elim 1, 3 4. ~C →Elim 1, 3
*
Lub (~D → ~C) → ~C
(q) (r)
1. A→B Zał 1. (A → B) → C Zał
2. B→C Zał. 2. ~(B ∨ C) Zał.
3. A* Zał. 3. A→B Zał.
4. B →Elim 1, 3 4. C →Elim 1, 3
*
Lub (A → B) → B
(s) (t)
1. ~A → ~C Zał 1. ~A → ~C Zał
2. A → (D → (A → C)) Zał. 2. A ∨ ~D* Zał.
3. A Zał. 3. (A ∨ ~D) → (~D • ~B) Zał.
4. D → (A → C) →Elim 2, 3 4. ~D • ~B →Elim 2, 3
*
Lub [(A ∨ ~D) → (~D • ~B)] → (~D • ~B)
wiczenie 10.G „zdania swobodnie stoj ce”

Skreślone zostały kroki nieprawidłowe.
(a) (b)
1. (C ∨ A) → D Zał. 1. C ∨ (A → D) Zał.
2. C∨A Zał. 2. A Zał.
3. D →Elim 1, 2 3. D
(c) (d)
1. C→D Zał. 1. A→D Zał.
2. C•A Zał. 2. A→B Zał.
3. D 3. B
(e) (f)
1. ~C Zał. 1. (B → C) • D Zał.
2. ~C → D Zał. 2. B Zał.
3. D →Elim 1, 2 3. C
(g) (h)
1. B→C Zał. 1. A→D Zał.
2. A • (B • C) Zał. 2. A→B Zał.
3. A •Elim 2 3. B
4. C 4. B•D
(i) (j)
1. (A • B) • C Zał. 1. A→B Zał.
2. C→D Zał. 2. C•A Zał.
3. A 3. A •Elim 2
4. B 4. B →Elim 1, 3
(k) (l)
1. A→D Zał. 1. (A • C) • C Zał.
2. A 2. C •Elim 1
(m) (n)
1. (A • B) ∨ C Zał. 1. ~C • B Zał.
2. C→D Zał. 2. ~C → D Zał.
3. A 3. ~C •Elim 1
4. B∨C 4. B •Elim 1
(o) (p)
1. ~(A • B) Zał. 1. ~~C • ~~A Zał.
2. ~A → (D • C) Zał. 2. C → (D ∨ B) Zał.
3. ~A 3. ~~C •Elim 1
4. D•C 4. D∨B
(q) (r)
1. (A • B) ∨ [D → (A → C)] Zał. 1. (A • B) ∨ [D → (A → C)] Zał.
2. D Zał. 2. (A • B) ∨ D Zał.
3. A→C 3. A→C
4. A 4. C
wiczenie 10.H „→Elim – 3”

(a) (b)
1. (B → A) • C Zał. 1. (C → B) • A Zał.
2. B Zał. 2. C Zał.
3. B→A •Elim 1 3. C→B •Elim 1
4. A →Elim 2, 3 4. B →Elim 2, 3
(c) (d)
1. B→C Zał. 1. B → ~C Zał.
2. A→B Zał. 2. ~A → B Zał.
4. B →Elim 2, 3 4. B →Elim 2, 3
5. C →Elim 1, 4 5. ~C →Elim 1, 4
(e) (f)
1. ~A → ~B Zał. 1. A → (B ∨ D) Zał.
2. ~B → ~C Zał. 2. (B ∨ D) → C Zał.
3. ~A Zał. 3. A Zał.
4. ~B →Elim 1, 3 4. B∨D →Elim 1, 3
5. ~C →Elim 2, 4 5. C →Elim 2, 4
(g) (h)
1. (A • B) → C Zał 1. (D ∨ A) → ~C Zał
2. A Zał. 2. (~D • A) → (D ∨ A) Zał.
3. B Zał. 3. ~D • A Zał.
4. A•B •Wpr. 2, 3 4. D∨A →Elim 2, 3
5. C →Elim 1, 4 5. ~C →Elim 1, 4
(i) (j)
1. (C • A) → D Zał. 1. (A → B) → C Zał
2. B • (C • A) Zał. 2. (A → B) • D Zał.
3. C•A •Elim 2 3. A→B •Elim. 2
4. D →Elim 1, 3 4. C →Elim 1, 3
(k) (l)
1. A → [(B → C) → D] Zał 1. (A → B) → (A → C) Zał.
3. B→C Zał. 3. A Zał.

4. (B → C) → D →Elim. 1, 2 4. A→C →Elim 1, 2
5. D →Elim. 3, 4 5. C →Elim 3, 4
wiczenie 10.I „→Elim – 4”

(a) (b)
1. (A → B) • C Zał. 1. A→B Zał.
2. C•A Zał. 2. C • (A • D) Zał.
3. A→B •Elim 1 3. A•D •Elim 2
4. A •Elim 2 4. A •Elim 3
5. B →Elim 3, 4 5. B →Elim 1, 4
(c) (d)
1. B→C Zał. 1. B→C Zał.
2. C→D Zał. 2. A→B Zał.
4. B •Elim 3 4. B →Elim 2, 3
5. C →Elim 1, 4 5. C →Elim 1, 4
6. D →Elim 2, 5 6. B•C •Wpr 4, 5
(e) (f)
1. C→A Zał. 1. (~A • ~B) → (~B → C) Zał.
2. (A → C) • C Zał. 2. ~B Zał.
3. A→B Zał. 3. ~A Zał.
4. C •Elim 2 4. ~A • ~B •Wpr 3, 2
5. A →Elim 1, 4 5. ~B → C →Elim 1, 4
6. B →Elim 3, 5 6. C →Elim 2, 5
(g) (h)
1. A → [A → (A → C)] Zał. 1. (A • B) → (C • D) Zał
2. A Zał. 2. (A • B) • G Zał.
3. A → (A →C) →Elim 1, 2 3. A•B •Elim 2
4. A→C →Elim 2, 3 4. C•D →Elim. 1, 3
5. C →Elim 2, 4 5. D •Elim. 4
(i) (j)
1. (K → L) → (K → M) Zał. 1. K → [(L → M) → N] Zał
2. K→L Zał. 2. K Zał.
3. K Zał. 3. L→M Zał.
4. K→M →Elim 1, 2 4. (L → M) → N →Elim. 1, 2
5. M →Elim 3, 4 5. N →Elim. 3, 4
6. K•M •Wpr 3, 5 6. (L → M) • N •Wpr. 3, 5

(a) (b)
1. A → (B → C) Zał. 1. (~C → B) → (B → A) Zał.
2. A→B Zał. 2. ~C Zał.
3. A Zał. 3. ~C → B Zał.
4. B →Elim 2, 3 4. B →Elim 2, 3
5. B→C →Elim 1, 3 5. B→A →Elim 1, 3
6. C →Elim 4, 5 6. A →Elim 4, 5
(c) (d)
1. B → (B → C) Zał. 1. (A → B) • (B → C) Zał.
2. A → (B • D) Zał. 2. A Zał.
3. A Zał. 3. A→B •Elim 1
4. B•D →Elim 2, 3 4. B →Elim 2, 3
5. B •Elim 4 5. B→C •Elim 1
6. B→C →Elim 1, 5 6. C →Elim 4, 5
7. C →Elim 5, 6 7. A•C •Wpr 2, 6
(e) (f)
1. A→B Zał. 1. (A • C) → (B ∨ C) Zał.
2. C→D Zał. 2. (B ∨ C) → ~D Zał.
3. A•C Zał. 3. (A • B) • C Zał.
4. A •Elim 3 4. A•B •Elim 3
5. B →Elim 1, 4 5. C •Elim 3
6. C •Elim 3 6. A •Elim 4
7. D →Elim 2, 6 7. A•C •Wpr 6, 5
8. B•D •Wpr 5, 7 8. B∨C →Elim 1, 7
9. ~D →Elim 2, 8
(g) (h)
1. (B • A) → D Zał. 1. A→B Zał
2. (A • C) • B Zał. 2. B→C Zał.
3. B •Elim 2 3. (A → B) • (B →C) •Wpr 1, 2
4. A•C •Elim 2 4. [(A → B) • (B → C)] • (A → B) •Wpr 3, 1
5. A •Elim 4
6. B•A •Wpr 3, 5
7. D →Elim 1, 6
(i) (j)
1. B → [B → (B → A)] Zał. 1. (B ∨ C) → (A • D) Zał
2. B Zał. 2. (B ∨ C) • A Zał.
3. B → (B →A) →Elim 1, 2 3. B∨C •Elim 2
4. B→A →Elim 2, 3 4. A•D →Elim. 1, 3
5. A →Elim 2, 4 5. D •Elim. 4
(k) (l)
1. (A ∨ B) → C Zał. 1. A → (A → B) Zał.
2. D → (A ∨ B) Zał. 2. (A → B) → C Zał.
3. D Zał. 3. A Zał.
4. A∨B →Elim 2, 3 4. A→B →Elim 1, 3
5. C →Elim 1, 4 5. C →Elim 2, 4
6. C•D •Wpr 3, 5 6. B →Elim 3, 4
7. (C • D) • (A∨ B) •Wpr 4, 6 7. B•C •Wpr 5, 6
(m) (n)
1. (A ∨ B) → C Zał. 1. (A • B) → [(L → M) → N] Zał
2. A → (A → B) Zał. 2. A • (L → M) Zał.
3. (A ∨ B) • A Zał. 3. L•B Zał.
4. A∨B • Elim 3 4. A •Elim 2
5. C →Elim 1, 4 5. B •Elim 3
6. A •Elim 3 6. A•B • Wpr. 4, 5
7. A→B →Elim 2, 6 7. (L → M) → N →Elim. 1, 6
8. B →Elim 6, 7 8. L→M • Elim 2
9. A•B •Wpr 6, 8 9. N →Elim 7, 8
10. (A • B) • C • Wpr 9, 5 10 L •Elim 3
11 M →Elim 8, 10
12 M•N • Wpr 9, 11
ROZDZIA 11. DOWODZENIE II
1. (A • D) • B Zał. 1. A • (B ≡ C) Zał.
2. C ≡ (A • D) Zał. 2. A→C Zał.
3. A•D •Elim 1 3. B ≡ ~D Zał.
4. C ≡Elim 2, 3 4. A •Elim 1
5. B≡C •Elim 1
6. C →Elim 2, 4
7. B ≡Elim 5, 6
8. ~D ≡Elim 3, 7
1. A→C Zał. 1. (C • D) ≡ (~A ∨ B) Zał.
2. A Zał. 2. B Zał.
3. D∨A ∨Wpr 2 3. ~A ∨ B ∨Wpr 2
4. (A → C) ∨ B ∨Wpr 1 4. C•D ≡Elim 1, 3
5. [(A → C) ∨ B] • (D ∨ A) •Wpr 4, 3 5. C •Elim 4
1. A∨B Zał. 1. ~A ∨ ~B Zał.
2. C → ~B Zał. 2. B • ~~B Zał.
3. C Zał. 3. ~~B •Elim 2
4. ~B →Elim 2, 3 4. ~A MTP 1, 3
5. A MTP 1, 4
Przyk ad 7
1. (S ∨ O) → B Zał. 1. Jeżeli dostanę 17 lub 18 punktów na Zał.
2. B → (P ∨ W) Zał. teście, to otrzymam ocenę bdb.
2. Parafraza: Jeżeli otrzymałem ocenę Zał.
3. O • ~W Zał.
bdb, to [znaczy, że] albo przyswoi-
4. O •Elim 3 łem sobie regułę wprowadzania im-
5. S∨O ∨Wpr 4 plikacji albo wkułem wszystkie moż-
6. B →Elim 1, 5 liwe dowody.
7. P∨W →Elim 2, 6 3. Dostałem 18 punktów, a przecież nie Zał.
8. ~W •Elim 3 wkułem wszystkich możliwych do-
9. P MTP 7, 8 wodów.
4. Dostałem 18 punktów na teście. •Elim 3
5. Dostałem 17 lub 18 punktów na teś- ∨Wpr 4
cie.
6. Otrzymałem ocenę bdb. →Elim 1, 5
7. Albo przyswoiłem sobie regułę →Elim 2, 6
wprowadzania implikacji, albo wku-
łem wszystkie możliwe dowody na
pamięć.
8. Nie wkułem wszystkich możliwych •Elim 3
dowodów.
9. Przyswoiłem sobie regułę wprowa- MTP 7, 8
dzania implikacji.
wiczenie 11.A „≡Elim – 1”

(a) (b)
1. C≡D Zał. 1. C≡D Zał.
2. C Zał. 2. D Zał.
3. D ≡Elim 1, 2 3. C ≡Elim 1, 2
(c) (d)
1. B ≡ ~D Zał. 1. (C ∨ A) ≡ B Zał.
2. ~D* Zał. 2. C ∨ A* Zał.
3. B ≡Elim 1, 2 3. B ≡Elim 1, 2
* *
Lub (B ≡ ~D) ≡ ~D lub ~D ≡ (B ≡ ~D) Lub [(C ∨ A) ≡ B] ≡ B lub B ≡ [(C ∨ A) ≡ B]
(e) (f)
1. A ≡ (D • B) Zał. 1. M ≡ ~~N Zał.
2. D • B* Zał. 2. ~~N* Zał.
3. A ≡Elim 1, 2 3. M ≡Elim 1, 2
* *
Lub [A ≡ (D • B)] ≡ A lub A ≡ [A ≡ (D • B)] Lub (M ≡ ~~N) ≡ M lub M ≡ (M ≡ ~~N)
(g) (h)
1. ~A ≡ ~B Zał. 1. A • B* Zał
2. ~A* Zał. 2. ~C ≡ (A • B) Zał.
3. ~B ≡Elim 1, 2 3. ~C ≡Elim 1, 2
* *
Lub (~A ≡ ~B) ≡ ~B lub ~B ≡ (~A ≡ ~B) Lub [~C ≡ (A • B)] ≡ ~C lub ~C ≡ [~C ≡ (A • B)]
(i) (j)
1. (A → B) ≡ (C ≡ D) Zał 1. A≡B Zał
2. C ≡ D* Zał. 2. A* Zał.
3. A→B ≡Elim 1, 2 3. B ≡Elim 1, 2
* *
Lub [(A → B) ≡ (C ≡ D)] ≡ (A → B) Lub (A ≡ B) ≡ B lub B ≡ (A ≡ B)
lub (A → B) ≡ [(A → B) ≡ (C ≡ D)]
(k) (l)
1. A* Zał. 1. ~A ≡ ~C Zał
2. (~D ≡ A) • C Zał. 2. ~A ≡ D Zał.
3. ~D ≡ A Zał. 3. ~C* Zał.
4. ~D ≡Elim 1, 3 4. ~A ≡Elim 1, 3
* *
Lub (~D ≡ A) ≡ ~D lub ~D ≡ (~D ≡ A) Lub (~A ≡ ~C) ≡ ~A lub ~A ≡ (~A ≡ ~C)
(m) (n)
1. C Zał 1. ~D ≡ ~C Zał
2. A Zał. 2. A≡C Zał.
3. [A ≡ (A ≡ B)] ≡ C Zał. 3. ~C* Zał.
4. A ≡ (A ≡ B) ≡Elim 1, 3 4. ~D ≡Elim 1, 3
*
Lub (~D ≡ ~C) ≡ ~D lub ~D ≡ (~D ≡ ~C)
(o) (p)
1. ~(D • A) Zał. 1. A≡B Zał
2. (~D • A) ≡ C Zał. 2. B≡C Zał.
3. ~(D • A) ≡ ~C Zał. 3. B Zał.
4. ~C ≡Elim 1, 3 4. A ≡Elim 1, 3
(q) (r)
1. (A ≡ B) ≡ C Zał 1. ~A ≡ ~C Zał
2. ~(B ≡ C) Zał. 2. A ≡ (D → (A ≡ C)) Zał.
3. A≡B Zał. 3. D → (A ≡ C) Zał.
4. C ≡Elim 1, 3 4. A ≡Elim 2, 3
wiczenie 11.B „≡Elim – 2”

(a) (b)
1. (A ≡ B) • C Zał. 1. C≡B Zał.
2. B Zał. 2. B • ~A Zał.
3. A≡B •Elim 1 3. B •Elim 2
4. A ≡Elim 2, 3 4. C ≡Elim 1, 3
(c) (d)
1. B≡C Zał. 1. C→B Zał.
2. A→B Zał. 2. ~A ≡ B Zał.
4. B →Elim 2, 3 4. B →Elim 1, 3
5. C ≡Elim 1, 4 5. ~A ≡Elim 2, 4
(e) (f)
4. B ≡Elim 1, 3 4. B ≡Elim 2, 3
5. C ≡Elim 2, 4 5. A ≡Elim 1, 4
wiczenie 11.C „≡Elim – 3”

(a) (b)
1. (A ≡ B) • C Zał. 1. (A ≡ B) • C Zał.
2. C•A Zał. 2. B•D Zał.
3. A≡B •Elim 1 3. A≡B •Elim 1
4. A •Elim 2 4. B •Elim 2
5. B ≡Elim 3, 4 5. A ≡Elim 3, 4
(c) (d)
2. C≡D Zał. 2. A≡B Zał.
3. A•B Zał. 3. D•C Zał.
4. B •Elim 3 4. C •Elim 3
5. C ≡Elim 1, 4 5. B ≡Elim 1, 4
6. D ≡Elim 2, 5 6. A ≡Elim 2, 5
(e) (f)
1. B≡C Zał. 1. (A ≡ B) ≡ (~C • A) Zał.
2. (A → C) • C Zał. 2. ~C Zał.
3. A≡B Zał. 3. A Zał.
4. C •Elim 2 4. ~C • A •Wpr 2, 3
5. B ≡Elim 1, 4 5. A≡B ≡Elim 1, 4
6. A ≡Elim 3, 5 6. B ≡Elim 3, 5

(a) (b)
1. A ≡ (B ≡ C) Zał. 1. (A ≡ B) ≡ (B ≡ C) Zał.
2. A≡B Zał. 2. B≡C Zał.
4. B ≡Elim 2, 3 4. B ≡Elim 2, 3
5. B≡C ≡Elim 1, 3 5. A≡B ≡Elim 1, 2
6. C ≡Elim 4, 5 6. A ≡Elim 4, 5
(c) (d)
1. B ≡ (B ≡ C) Zał. 1. A≡B Zał.
2. A → (B • D) Zał. 2. C≡D Zał.
3. A Zał. 3. A•C Zał.
4. B•D →Elim 2, 3 4. A •Elim 3
5. B •Elim 4 5. B ≡Elim 1, 4
6. B≡C ≡Elim 1, 5 6. C •Elim 3
7. C ≡Elim 5, 6 7. D ≡Elim 2, 6
8. B•D •Wpr 5, 7
(e) (f)
1. A≡B Zał. 1. (~A • C) ≡ (B ∨ C) Zał.
2. C≡D Zał. 2. H ≡ (B ∨ C) Zał.
3. B•D Zał. 3. (~A • D) • C Zał.
4. B •Elim 3 4. ~A • D •Elim 3
5. A ≡Elim 1, 4 5. C •Elim 3
6. D •Elim 3 6. ~A •Elim 4
7. C ≡Elim 2, 6 7. ~A • C •Wpr 6, 5
8. A•C •Wpr 5, 7 8. B∨C ≡Elim 1, 7
9. H ≡Elim 2, 8
wiczenie 11.E „∨Wpr – 1”

(a) (b)
3. A∨B ∨Wpr 1 3. (A → C) ∨ B ∨Wpr 2
4. B∨A ∨Wpr 1 4. B ∨ (A → C) ∨Wpr 2
(c) (d)
1. ~B Zał. 1. ~B Zał.
3. (B →B) ∨ B ∨Wpr 2 3. ~B ∨ B ∨Wpr 1
4. B ∨ (B →B) ∨Wpr 2 4. B ∨ ~B ∨Wpr 1
(e) (f)
1. B Zał. 1. ~A Zał.
2. A∨C Zał. 2. A≡C Zał.
3. B∨B ∨Wpr 1 3. ~A ∨ B ∨Wpr 1
4. B ∨ (A ∨ C) ∨Wpr 2 4. B ∨ ~A ∨Wpr 1
5. (A ∨ C) ∨ B ∨Wpr 2 5. B ∨ (A ≡ C) ∨Wpr 2
6. (A ≡ C) ∨ B ∨Wpr 2
wiczenie 11.F „∨Wpr – 2”

(a) (b)
3. A ∨ ~B ∨Wpr 1 3. (A → C) ∨ ~B ∨Wpr 2
4. ~B ∨ A ∨Wpr 1 4. ~B ∨ (A → C) ∨Wpr 2
(c) (d)
1. ~A Zał. 1. B Zał.
2. A≡C Zał. 2. A∨C Zał.
3. ~A ∨ ~B ∨Wpr 1 3. B ∨ ~B ∨Wpr 1
4. ~B ∨ ~A ∨Wpr 1 4. ~B ∨ B ∨Wpr 1
(e) (f)
1. ~B Zał. 1. ~B Zał.
3. ~B ∨ ~B ∨Wpr 1 3. (B →B) ∨ ~B ∨Wpr 2
4. ~B ∨ (B →B) ∨Wpr 2
wiczenie 11.G „∨Wpr – 3”

(a) (b)
2. A→C Zał. 2. A≡C Zał.
3. A ∨ (~B ≡ A) ∨Wpr 1 3. ~A ∨ (~B ≡ A) ∨Wpr 1
4. (~B ≡ A) ∨ A ∨Wpr 1 4. (~B ≡ A) ∨ ~A ∨Wpr 1
(c) (d)
2. A→C Zał. 2. B→B Zał.
3. (A → C) ∨ (~B ≡ A) ∨Wpr 2 3. (B →B) ∨ (~B ≡ A) ∨Wpr 2
4. (~B ≡ A) ∨ (A → C) ∨Wpr 2 4. (~B ≡ A) ∨ (B →B) ∨Wpr 2
wiczenie 11.H „∨Wpr – 4”

(a) (b)
1. A Zał. 1. (D ∨ ~B) → A Zał.
2. (A ∨ B) → C Zał. 2. ~B Zał.
3. A∨B ∨Wpr 1 3. D ∨ ~B ∨Wpr 2
4. C →Elim 2, 3 4. A →Elim 1, 3
(c) (d)
1. ~B Zał. 1. (C ∨ ~B) → (~A ∨ ~B) Zał.
2. (A ∨ ~B) → C Zał. 2. C Zał.
3. A ∨ ~B ∨Wpr 1 3. C ∨ ~B ∨Wpr 2
4. C →Elim 2, 3 4. ~A ∨ ~B →Elim 1, 3
(e) (f)
2. D ≡ (A ∨ C) Zał. 2. C ≡ (~A ∨ ~B) Zał.
3. A∨C ∨Wpr 1 3. ~A ∨ ~B ∨Wpr 1
4. D ≡Elim 2, 3 4. C ≡Elim 2, 3
(g) (h)
1. (B ∨ A) ≡ (C ∨ D) Zał. 1. ~A Zał.
3. B∨A ∨Wpr 2 3. C∨A ∨Wpr 2
4. C∨D ≡Elim 1, 3 4. (C ∨ A) ∨ (C ∨ D) ∨Wpr 3
(i) (j)
1. ~A Zał. 1. ~A Zał.
2. C Zał. 2. C Zał.
3. C∨D ∨Wpr 2 3. C∨B ∨Wpr 2
4. B ∨ (C ∨ D) ∨Wpr 3 4. (C ∨ B) ∨ D ∨Wpr 3
wiczenie 11.I „∨Wpr – 5”

(a) (b)
1. A•B Zał. 1. ~D ≡ (A ∨ C) Zał.
2. (A ∨ C) → D Zał. 2. C•B Zał.
3. A •Elim 1 3. C •Elim 2
4. A∨C ∨Wpr 3 4. A∨C ∨Wpr 3
5. D →Elim 2, 4 5. ~D ≡Elim 1, 4
(c) (d)
2. C Zał. 2. A → [(A ∨ B) → D] Zał.
3. A∨B ∨Wpr 1 3. (A ∨ B) → D →Elim 1, 2
4. D∨C ∨Wpr 2 4. A∨B ∨Wpr 1
5. (A∨ B) • (D ∨ C) •Wpr 3, 4 5. D →Elim 3, 4
(e) (f)
1. (C ∨ A) → [D ≡ (C ∨ A)] Zał. 1. A Zał.
2. A Zał. 2. (C ∨ A) → B Zał.
3. C∨A ∨Wpr 2 3. C∨A ∨Wpr 1
4. D ≡ (C ∨ A) →Elim 1, 3 4. B →Elim 2, 3
5. D ≡Elim 3, 4 5. B∨C ∨Wpr 4

(a) (b)
1. (A ∨ B) → D Zał. 1. A Zał.
2. (~E ∨ D) → ~C Zał. 2. ~B Zał.
3. A Zał 3. A∨B ∨Wpr 1
4. A∨B ∨Wpr 3 4. (A ∨ B) ∨ C ∨Wpr 3
5. D →Elim 1, 4 5. D∨A ∨Wpr 1
6. ~E ∨ D ∨Wpr 5 6. [(A ∨ B) ∨ C] • (D ∨ A) •Wpr 4, 5
7. ~C →Elim 2, 6
wiczenie 11.K „MTP – 1”

(a) (b)
1. A∨B Zał. 1. A∨B Zał.
2. ~B Zał. 2. ~A Zał.
3. A MTP 1, 2 3. B MTP 1, 2
(c) (d)
1. C∨B Zał. 1. ~A ∨ ~B Zał.
2. ~B Zał. 2. ~~B Zał.
3. C MTP 1, 2 3. ~A MTP 1, 2
(e) (f)
1. ~A ∨ (B • C) Zał. 1. (A → C) ∨ B Zał.
2. ~(B • C) Zał. 2. ~B Zał.
3. ~A MTP 1, 2 3. A→C MTP 1, 2
(g) (h)
1. A ∨ ~B Zał. 1. ~A Zał.
2. ~~B Zał. 2. ~~B ∨ A Zał.
3. A MTP 1, 2 3. ~~B MTP 1, 2
wiczenie 11.L „MTP – 2”

(a) (b)
1. ~D Zał. 1. ~A • ~B Zał.
2. (C ∨ D) ∨ D Zał. 2. B∨D Zał.
3. C∨D MTP 1, 2 3. ~B •Elim 1
4. C MTP 1, 3 4. D MTP 2, 3
(c) (d)
1. ~B Zał. 1. (~B ∨ ~A) ≡ ~~A Zał.
2. ~B → (A ∨ B) Zał. 2. ~~A Zał.
3. A∨B →Elim 1, 2 3. ~B ∨ ~A ≡Elim 1, 2
4. A MTP 1, 3 4. ~B MTP 2, 3
wiczenie 11.M „MTP – 3”

(a) (b)
1. ~D ≡ (A ∨ D) Zał. 1. [~A → (D ∨ A)] ∨ A Zał.
2. ~D • B Zał. 2. ~A Zał.
3. ~D •Elim 2 3. ~A → (D ∨ A) MTP 1, 2
4. A∨D ≡Elim 1, 3 4. D∨A →Elim 2, 3
5. A MTP 3, 4 5. D MTP 2, 4
(c) (d)
1. [(A ∨ B) ∨ C] ∨ C Zał. 1. B ∨ (A ∨ B) Zał.
2. ~C • ~B Zał. 2. ~B Zał.
3. ~C •Elim 2 3. A∨B MTP 1, 2
4. (A ∨ B) ∨ C MTP 1, 3 4. A MTP 2, 3
5. A∨B MTP 3, 4 5. D∨A ∨Wpr 4

(a) (b)
1. C Zał. 1. (D ∨ A) ∨ [A ∨ (~B ∨ A)] Zał.
2. ~A ≡ (~D ∨ C) Zał. 2. ~A → ~(D ∨ A) Zał.
3. (C ∨ D) → (A ∨ B) Zał 3. ~A • C Zał
4. C∨D ∨Wpr 1 4. ~A •Elim 3
5. A∨B →Elim 3, 4 5. ~(D ∨ A) →Elim 2, 4
6. ~D ∨ C ∨Wpr 1 6. A ∨ (~B ∨ A) MTP 1, 5
7. ~A ≡Elim 2, 6 7. ~B ∨ A MTP 6, 4
8. B MTP 5, 7 8. ~B MTP 7, 4
wiczenie 11.O „dowody – 4”

(a)
1. L → (G ∨ F) Zał. Jeżeli Ania zda logikę, to jej chłopak Tomek zaprosi ją albo do
greckiej, albo do francuskiej restauracji.
2. T → ~F Zał. Jeżeli Ania oglądała dużo TV, to Tomek nie zaprosi jej do
francuskiej restauracji.
3. (P → L) • (U → P) Zał Jeżeli Ania będzie dobrze przygotowana, to zda logikę; a jeżeli
Ania będzie się dużo uczyć, to będzie dobrze przygotowana.
4. U•T Zał Ania dużo się uczyła, ale też oglądała dużo TV.
5. U •Elim 4 Ania dużo się uczyła.
6. U→P •Elim 3 Jeżeli Ania będzie się dużo uczyć, to będzie dobrze
przygotowana.
7. P →Elim 5, 6 Ania będzie dobrze przygotowana.
8. P→L •Elim 3 Jeżeli Ania będzie dobrze przygotowana, to zda logikę.
9. L →Elim 7, 8 Ania zda logikę.
10. G∨F →Elim 1, 9 Tomek zaprosi Anię albo do greckiej, albo do francuskiej
restauracji.
11. T •Elim 4 Ania oglądała dużo TV.
12. ~F →Elim 2, 11 Tomek nie zaprosi Ani do francuskiej restauracji.
13. G MTP 10, 12 Tomek zaprosi Anię do greckiej restauracji.
(b)
1. ~T • S Zał. Tomek nie jest zainteresowany Beatą; Staś natomiast bardzo
chciałby się z nią umówić.
2. (P ∨ ~R) → U Zał. Jeżeli albo Staś zostanie przewodniczącym samorządu, albo
Robert nie będzie zainteresowany Beatą, to Beata umówi się ze
Stasiem.
3. (~C ∨ ~ ) → P Zał. Jeżeli albo Cecylia nie umówi się ze Stasiem, albo Paweł nie
zostanie wybrany do samorządu, to Staś zostanie przewod-
niczącym samorządu.
4. B ∨ ~C Zał. Albo Beata zaprosi Cecylię na imprezę, albo Cecylia nie
umówi się ze Stasiem.
5. ~T → (~E • ~B) Zał. Jeżeli Tomek nie jest zainteresowany Beatą, to Beata nie
zaprosi ani jego, ani Cecylii na imprezę.
6. ~T •Elim 1 Tomek nie jest zainteresowany Beatą.
7. ~E • ~B →Elim 5, 6 Beata nie zaprosi na imprezę ani Tomka, ani Cecylii.
8. ~B •Elim 7 Beata nie zaprosi Cecylii na imprezę.
9. ~C MTP 4, 8 Cecylia nie umówi się ze Stasiem.
10. ~C ∨ ~ ∨Wpr 9 Albo Cecylia nie umówi się ze Stasiem, albo Paweł nie
zostanie wybrany do samorządu.
11. P →Elim 3, 10 Staś zostanie przewodniczącym samorządu.
12. P ∨ ~R ∨Wpr 11 Albo Staś zostanie przewodniczącym samorządu, albo Robert
nie będzie zainteresowany Beatą.
13. U →Elim 2, 12 Beata umówi się ze Stasiem.
Przesłankę 4 można oddać również jako implikację. W takim wypadku dowód przebiegnie podobnie –
różnić się będą tylko dwa kroki:
4. ~B → ~C Zał.
...
9. ~C →Elim 4, 8
ROZDZIA 12. DOWODZENIE III
1. Z→A Zał. 1. A → (B • ~D) Zał.
2. A → (~P • ~R) Zał.
2. A•C Zał. (→Wpr)
3. ~R → ~N Zał.
3. A •Elim 2
4. ~N → ~I Zał.
4. B • ~D →Elim 1, 3
5. Z Zał. (→Wpr) 5. ~D •Elim 4
6. A →Elim 1, 5 6. (A • C) → ~D →Wpr 2-5
7. ~P • ~R →Elim 2, 6
8. ~R •Elim 7
9. ~N →Elim 3, 8
10. ~I →Elim 4, 9
11. Z → ~I →Wpr 5-10
1. A → (B → C) Zał. 1. A Zał.
2. A • B xxxx Zał. (→Wpr) 2. C Zał. (→Wpr)
3. A •Elim 2 3. A R1
4. B→C →Elim 1, 3 4. C→A →Wpr 2-3
5. B •Elim 2
6. C →Elim 4, 5
7. (A • B) → C →Wpr 2-6
wiczenie 12.A „→Wpr – 1”

(a) (b)
Zał. Zał.
3. B Zał. (→Wpr) 3. ~B Zał. (→Wpr)
8. A 8. A
9. B→A →Wpr 3-8 9. ~B → A →Wpr 3-8
(c) (d)
Zał. Zał.
3. C Zał. (→Wpr) 3. A≡C Zał. (→Wpr)
8. ~B 8. B
9. C → ~B →Wpr 3-8 9. (A ≡ C) → B →Wpr 3-8
(e) (f)
Zał. Zał.
3. C Zał. (→Wpr) 3. C→A Zał. (→Wpr)
8. B→A 8. B
9. C → (B → A) →Wpr 3-8 9. (C → A) → B →Wpr 3-8
(g) (h)
Zał. Zał.
3. ~(A → B) Zał. (→Wpr) 3. ~A Zał. (→Wpr)
8. C 8. B→C
9. ~(A → B) → C →Wpr 3-8 9. ~A → (B → C) →Wpr 3-8
(i) (j)
Zał. Zał.
3. A ∨ ~A Zał. (→Wpr) 3. B→C Zał. (→Wpr)
8. B 8. C→D
9. (A ∨ ~A) → B →Wpr 3-8 9. (B → C) → (C → D) →Wpr 3-8
wiczenie 12.B „→Wpr – 2”

(a) (b)
Zał. Zał.
8. B 8. B
9. A→B →Wpr 3-8 9. ~A → B →Wpr 3-8
(c) (d)
Zał. Zał.
3. A Zał. (→Wpr) 3. A∨C Zał. (→Wpr)
8. ~B 8. B
9. A → ~B →Wpr 3-8 9. (A ∨ C) → B →Wpr 3-8
(e) (f)
Zał. Zał.
3. A Zał. (→Wpr) 3. A→B Zał. (→Wpr)
8. B→C 8. C
9. A → (B → C) →Wpr 3-8 9. (A → B) → C →Wpr 3-8
(g) (h)
Zał. Zał.
3. A ≡ ~B Zał. (→Wpr) 3. ~(A → B) Zał. (→Wpr)
8. ~B ≡ A 8. ~A → B
9. (A ≡ ~B) → (~B ≡ A) →Wpr 3-8 9. ~(A → B) → (~A → B) →Wpr 3-8
wiczenie 12.C „→Wpr – 3”

(a) (b)
1. A → (B ∨ C) Zał. 1. A → (B ≡ ~D) Zał.
2. ~B Zał. 2. ~D Zał.
4. B∨C →Elim 1, 3 4. B ≡ ~D →Elim 1, 3
5. C MTP 2, 4 5. B ≡Elim 2, 4
6. A→C →Wpr 3-5 6. A→B →Wpr 3-5
(c) (d)
1. ~A → (C → B) Zał. 1. B ∨ (B ∨ C) Zał.
2. C Zał. 2. ~B Zał.
3. ~A Zał. (→Wpr) 3. A Zał. (→Wpr)
4. C→B →Elim 1, 3 4. B∨C MTP 1, 2
5. B →Elim 2, 4 5. C MTP 2, 4
6. ~A → B →Wpr 3-5 6. A→C →Wpr 3-5
(e) (f)
1. A ≡ (B ∨ C) Zał. 1. (A ≡ B) ∨ (B ∨ C) Zał.
2. ~D Zał. 2. ~(A ≡ B) Zał.
3. A ≡ ~D Zał. (→Wpr) 3. ~B Zał. (→Wpr)
4. A ≡Elim 3, 2 4. B∨C MTP 1, 2
5. B∨C ≡Elim 1, 4 5. C MTP 3, 4
6. (A ≡ ~D) → (B ∨ C) →Wpr 3-5 6. ~B → C →Wpr 3-5
wiczenie 12.D „R – 1”
(a) (b)
1. A Zał. 1. Zał.
2. xxxx Zał. 2. A
3. xxxxxxx Zał. 3. xxxx Zał.
4. A R1 4. A R2
5. A R1
5. xxxxxxx Zał.
6.
6. A R2
7.
7. A R2
8. A R1
8.
9. A R1
9. A R2
10. A R1
10.
11. A R1
11. A R2
12. A R1
12. A R2
13. xxxx Zał.
13. xxxx Zał.
14. A R1
14. A R2
15. xxxxxxx Zał.
15. xxxxxxx Zał.
16. A R1
16. A R2
17. A R1
17. A R2
18.
18.
19. A R1
19. A R2
20.
20.
21. A R1
21. A R2
(c) (d)
1. Zał. 1. Zał.
2. 2.
3. xxxx Zał. 3. xxxx Zał.
4. A R4 4.
5. xxxxxxx Zał. 5. xxxxxxx Zał.
6. A R4 6. A
7. A R4 7. A R6
8. 8.
9. A R4 9. A R2
10. A R4 10.
11. A R4 11. A R2
12. A R4 12. A R2
13. A R4
13. xxxx Zał.
14. A R4
14. A R2
15. xxxxxxx Zał.
15. xxxxxxx Zał.
16. A R4
16. A R2
17. A R4
17. A R2
18.
18.
19. A R4
19. A R2
20.
20.
21.
21.
wiczenie 12.E „R – 2”
(a) (b)
2. A R1
2. C Zał. (→Wpr) 3. A•A •Wpr 1, 2
3. A•B R1
4. C → (A • B) →Wpr 2-3
(c) (d)
2. B≡C Zał. 2. C≡D Zał.
3. C Zał. (→Wpr) 3. B • (D • G) Zał. (→Wpr)
4. B≡C R2 4. B •Elim 3
5. B ≡Elim 3, 4 5. A≡B R1
6. A≡B R1 6. A ≡Elim 4, 5
7. A ≡Elim 5, 6 7. D•G •Elim 3
8. C→A →Wpr 3-7 8. D •Elim 7
9. C≡D R2
10. C ≡Elim 8, 9
11. A•C •Wpr 6, 10
12. [B • (D • G)] → (A • C) →Wpr 3-11
wiczenie 12.F „→Wpr – 4”

(a) (b)
Zał. Zał.
7. C 7. ~C
8. B→C →Wpr 4-7 8. B → ~C →Wpr 4-7
9. A → (B → C) →Wpr 3-8 9. ~A → (B → ~C) →Wpr 3-8
(c) (d)
Zał. Zał.
3. B∨C Zał. (→Wpr) 3. ~B Zał. (→Wpr)
4. ~B Zał. (→Wpr) 4. B∨C Zał. (→Wpr)
7. C 7. C
8. ~B → C →Wpr 4-7 8. (B ∨ C) → C →Wpr 4-7
9. (B ∨ C) → (~B → C) →Wpr 3-8 9. ~B → [(B ∨ C) → C] →Wpr 3-8
(e) (f)
Zał. Zał.
3. ~B Zał. (→Wpr) 3. A→B Zał. (→Wpr)
4. B Zał. (→Wpr) 4. D Zał. (→Wpr)
7. B∨C 7. C
8. B → (B ∨ C) →Wpr 4-7 8. D→C →Wpr 4-7
9. ~B → [B → (B ∨ C)] →Wpr 3-8 9. (A → B) → (D → C) →Wpr 3-8
wiczenie 12.G „→Wpr – 5”

(a) (b)
Zał. Zał.
3. B Zał. (→Wpr) 3. ~C Zał. (→Wpr)
4. A Zał. (→Wpr) 4. ~B Zał. (→Wpr)
7. C 7. ~A
8. A→C →Wpr 4-7 8. ~B → ~A →Wpr 4-7
9. B → (A → C) →Wpr 3-8 9. ~C → (~B → ~A) →Wpr 3-8
(c) (d)
Zał. Zał.
3. B•C Zał. (→Wpr) 3. B Zał. (→Wpr)
7. C•A 7. C→A
8. A → (C • A) →Wpr 4-7 8. A → (C → A) →Wpr 4-7
9. (B • C) → [A → (C • A)] →Wpr 3-8 9. B → [A → (C → A)] →Wpr 3-8
(e) (f)
Zał. Zał.
3. B Zał. (→Wpr) 3. B→C Zał. (→Wpr)
4. A→C Zał. (→Wpr) 4. A Zał. (→Wpr)
7. C 7. C
8. (A → C) → C →Wpr 4-7 8. A→C →Wpr 4-7
9. B → [(A → C) → C] →Wpr 3-8 9. (B → C) → (A → C) →Wpr 3-8
wiczenie 12.H „→Wpr – 6”

(a) (b)
1. (A • B) → C Zał. 1. (A ∨ G) → C Zał.
4. A•B •Wpr 2, 3 4. A∨G ∨Wpr 2
5. C →Elim 1, 4 5. C →Elim 1, 4
6. A→C →Wpr 3-5 6. B→C →Wpr 3-5
7. B → (A → C) →Wpr 2-6 7. A → (B → C) →Wpr 2-6
(c) (d)
1. (A → C) • G Zał. 1. A → (B → C) Zał.
4. A→C •Elim 1 4. B→C →Elim 1, 3
5. C →Elim 2, 4 5. C →Elim 2, 4
6. B→C →Wpr 3-5 6. A→C →Wpr 3-5
7. A → (B → C) →Wpr 2-6 7. B → (A → C) →Wpr 2-6
(e) (f)
1. G ≡ (A ∨ B) Zał. 1. C ∨ (B ∨ A) Zał.
2. G Zał. (→Wpr) 2. ~C Zał. (→Wpr)
3. ~A Zał. (→Wpr) 3. ~B Zał. (→Wpr)
4. A∨B ≡Elim 1, 2 4. B∨A MTP 1, 2
5. B MTP 3, 4 5. A MTP 3, 4
6. ~A → B →Wpr 3-5 6. ~B → A →Wpr 3-5
7. G → (~A → B) →Wpr 2-6 7. ~C → (~B → A) →Wpr 2-6
wiczenie 12.I „dowody – 1”

(a) (b)
1. A → (B → C) Zał. 1. B → (A → C) Zał.
4. B→C →Elim 1, 3 4. A→C →Elim 1, 3
5. C →Elim 2, 4 5. C →Elim 2, 4
6. A→C →Wpr 3-5 6. B→C →Wpr 3-5
7. B → (A → C) →Wpr 2-6 7. A → (B → C) →Wpr 2-6
(c) (d)
1. (A → B) ≡ C Zał. 1. C∨A Zał.
2. B•D Zał. 2. D∨B Zał.
4. B •Elim 2
4. ~B Zał. (→Wpr)
5. A→B →Wpr 3-4
5. D MTP 2, 4
6. C ≡Elim 1, 5
6. C MTP 1, 3
7. C•D •Wpr 6, 5
8. ~B → (C • D) →Wpr 4-7
9. ~A → [~B → (C • D)] →Wpr 3-8
(e) (f)
1. (A → B) ≡ C Zał. 1. A→C Zał.
2. (A → A) → B Zał. 2. A→B Zał.
4. B →Elim 2, 3
4. A Zał. (→Wpr)
5. C →Elim 1, 3
5. A R4
6. B•C •Wpr 4, 5
6. A→A →Wpr 4-5
7. A → (B • C) →Wpr 3-6
7. B →Elim 2, 6
8. A→B →Wpr 3-7
9. C ≡Elim 1, 8
(g) (h)
1. A→B Zał. 1. A • (B → C) Zał.
2. B→C Zał. (→Wpr) 2. B Zał. (→Wpr)
3. A •Elim 1
3. A Zał. (→Wpr)
4. B→C •Elim 1
4. B →Elim 1, 3 5. C →Elim 4, 2
5. C →Elim 2, 4 6. A•C •Wpr 3, 5
6. A→C →Wpr 3-5 7. B → (A • C) →Wpr 2-6
7. (B → C) → (A → C) →Wpr 2-6
(i) (j)
1. C•D Zał. 1. C•D Zał.
4. C •Elim 1
4. D Zał. (→Wpr)
5. B→C →Wpr 3-4
5. C •Elim 1
6. A → (B → C) →Wpr 2-5
6. D→C →Wpr 4-5
7. B → (D → C) →Wpr 3-6
8. A → (B → (D → C)) →Wpr 2-7
(k) (l)
1. A → (B → C) Zał. 1. (A → C) • ~B Zał.
2. D→B Zał. 2. (B ∨ C) ∨ D Zał.
3. A Zał. (→Wpr) 3. A∨B Zał. (→Wpr)
4. A→C •Elim 1
4. D Zał. (→Wpr)
5. ~B •Elim 1
5. B→C →Elim 1, 3
6. A MTP 3, 5
6. B →Elim 2, 4 7. C →Elim 4, 6
7. C →Elim 5, 6 8. (A ∨ B) → C →Wpr 3-7
8. D→C →Wpr 4-7
9. A → (D → C) →Wpr 3-8
ROZDZIA 13. DOWODZENIE IV
1. (A → B) • (B → A) Zał. 1. A≡B Zał.
2. C≡D Zał.
2. A Zał. (≡Wpr)
3. A→B •Elim 1 3. A•C Zał. (≡Wpr)
4. B →Elim 3, 2 4. A •Elim 3
5. B ≡Elim 1, 4
5. B Zał. (≡Wpr)
6. C •Elim 3
6. B→A •Elim 1
7. D ≡Elim 2, 6
7. A →Elim 6, 5
8. B•D •Wpr 5, 7
8. A≡B ≡Wpr 2-4, 5-7
9. B•D Zał. (≡Wpr)
10. B •Elim 9
11. A ≡Elim 1, 10
12. D •Elim 9
13. C ≡Elim 2, 12
14. A•C •Wpr 11, 13
15. (A • C) ≡ (B • D) ≡Wpr 3-8, 9-14
1. A∨B Zał. 1. (A • B) → C Zał.
2. A ≡ (C • D) Zał. 2. B • ~C Zał.
3. B → (D • G) Zał.
3. A Zał. (~Wpr)
4. A Zał. (∨Elim) 4. B •Elim 2
5. C•D ≡Elim 2, 4 5. A•B •Wpr 3, 4
6. D •Elim 5 6. C →Elim 1, 5
7. ~C •Elim 2
7. B Zał. (∨Elim)
8. ~A ~Wpr 3-6, 3-7
8. D•G →Elim 3, 7
9. D •Elim 8
10. D ∨Elim 1, 4-6, 7-9
1. A ∨ ~B Zał. 1. ~A → B Zał.
2. B Zał. 2. B→A Zał.
3. ~A Zał. (~Elim) 3. ~A Zał. (~Elim)
4. ~B MTP 1, 3 4. ~A R3
5. B R2 5. B →Elim 1, 4
6. A ~Elim 3-4, 3-5 6. A →Elim 2, 5
7. A ~Elim 3-4, 3-6
wiczenie 13.A „≡Wpr – 1”

(a) (b)
3. B Zał. (≡Wpr) 3. C Zał. (≡Wpr)
5. A 5. ~A
6. A Zał. (≡Wpr) 6. ~A Zał. (≡Wpr)
8. B 8. C
9. B≡A ≡Wpr 3-5, 6-8 9. C ≡ ~A ≡Wpr 3-5, 6-8
(c) (d)
3. B→C Zał. (≡Wpr) 3. A∨C Zał. (≡Wpr)
5. C→B 5. ~C → A
6. C→B Zał. (≡Wpr) 6. ~C → A Zał. (≡Wpr)
8. B→C 8. A∨C
9. (B → C) ≡ (C → B) ≡Wpr 3-5, 6-8 9. (A ∨ C) ≡ (~C → A) ≡Wpr 3-5, 6-8
wiczenie 13.B „≡Wpr – 2”

(a) (b)
3. D Zał. (≡Wpr) 3. A→C Zał. (≡Wpr)
5. A 5. C→B
6. A Zał. (≡Wpr) 6. C→B Zał. (≡Wpr)
8. D 8. A→C
9. D≡A ≡Wpr 3-5, 6-8 9. (A → C) ≡ (C → B) ≡Wpr 3-5, 6-8
(c) (d)
3. ~~B Zał. (≡Wpr) 3. A≡B Zał. (≡Wpr)
5. ~(A • ~B) 5. C
6. ~(A • ~B) Zał. (≡Wpr) 6. C Zał. (≡Wpr)
8. ~~B 8. A≡B
9. ~~B ≡ ~(A • ~B) ≡Wpr 3-5, 6-8 9. (A ≡ B) ≡ C ≡Wpr 3-5, 6-8
wiczenie 13.C „dowody – 1”

(a) (b)
1. A∨C Zał. 1. ~A ∨ C Zał.
2. D • ~A Zał. 2. A ∨ ~C Zał.
3. C Zał. (≡Wpr) 3. ~A Zał. (≡Wpr)
4. D •Elim 2 4. ~C MTP 2, 3
5. D Zał. (≡Wpr) 5. ~C Zał. (≡Wpr)
6. ~A •Elim 2 6. ~A MTP 1, 5
7. C MTP 1, 6 7. ~A ≡ ~C ≡Wpr 3-4, 5-6
8. C≡D ≡Wpr 3-4, 5-7
(c) (d)
1. A≡B Zał. 1. (A ≡ A) → B Zał.
2. B≡C Zał. 2. B≡D Zał.
3. A Zał. (≡Wpr) 3. A Zał. (≡Wpr)
4. B ≡Elim 1, 3 4. A R3
5. C ≡Elim 2, 4 5. A≡A ≡Wpr 3-4, 3-4
6. C Zał. (≡Wpr) 6. B →Elim 1, 5
7. B ≡Elim 2, 6 7. D ≡Elim 2, 6
8. A ≡Elim 1, 7
9. A≡C ≡Wpr 3-5, 6-8
wiczenie 13.D „∨Elim – 1”

(a) (b)
2. B∨A 2. ~C ∨ D
3. B Zał. (∨Elim) 3. ~C Zał. (∨Elim)
5. C 5. A
6. A Zał. (∨Elim) 6. D Zał. (∨Elim)
8. C 8. A
9. C ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. A ∨Elim 2, 3-5, 6-8
(c) (d)
2. (D → A) ∨ (A ∨ C) 2. ~A ∨ ~B
3. D→A Zał. (∨Elim) 3. ~A Zał. (∨Elim)
5. ~B ≡ A 5. B→A
6. A∨C Zał. (∨Elim) 6. ~B Zał. (∨Elim)
8. ~B ≡ A 8. B→A
9. ~B ≡ A ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. B→A ∨Elim 2, 3-5, 6-8
wiczenie 13.E „∨Elim – 2”

(a) (b)
2. D∨B 2. A∨B
3. D Zał. (∨Elim) 3. A Zał. (∨Elim)
5. C 5. C∨A
6. B Zał. (∨Elim) 6. B Zał. (∨Elim)
8. C 8. C∨A
9. C ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. C∨A ∨Elim 2, 3-5, 6-8
(c) (d)
2. C ∨ (A ∨ B) 2. (A → B) ∨ (B → A)
3. C Zał. (∨Elim) 3. A→B Zał. (∨Elim)
5. ~D ∨ ~B 5. A∨B
6. A∨B Zał. (∨Elim) 6. B→A Zał. (∨Elim)
8. ~D ∨ ~B 8. A∨B
9. ~D ∨ ~B ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. A∨B ∨Elim 2, 3-5, 6-8
wiczenie 13.F „∨Elim – 3”

(a) (b)
2. A ∨ ~A 2. ~B ∨ ~~D
3. A Zał. (∨Elim) 3. ~B Zał. (∨Elim)
5. C 5. ~~C
6. ~A Zał. (∨Elim) 6. ~~D Zał. (∨Elim)
8. C 8. ~~C
9. C ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. ~~C ∨Elim 2, 3-5, 6-8
(c) (d)
2. (A ∨ B) ∨ (B ≡ C) 2. (A • B) ∨ (B • A)
3. A∨B Zał. (∨Elim) 3. A•B Zał. (∨Elim)
5. ~B 5. B•A
6. B≡C Zał. (∨Elim) 6. B•A Zał. (∨Elim)
8. ~B 8. B•A
9. ~B ∨Elim 2, 3-5, 6-8 9. B•A ∨Elim 2, 3-5, 6-8
wiczenie 13.G „dowody – 2”

(a) (b)
1. ~A ∨ B Zał. 1. A∨B Zał.
2. ~A → B Zał. 2. (A → C) • (B → C) Zał.
3. ~A Zał. (∨Elim) 3. A Zał. (∨Elim)
4. B →Elim 2, 3 4. A→C •Elim 2
5. C →Elim 4, 3
6. B R5 6. B Zał. (∨Elim)
7. B ∨Elim 1, 3-4, 5-6 7. B→C •Elim 2
8. C →Elim 7, 6
9. C ∨Elim 1, 3-5, 6-8
(c)
1. A∨B Zał.
2. (A ∨ C) → D Zał.
3. G ≡ (~A ∨ B) Zał.
5. A∨C ∨Wpr 4
6. D →Elim 2, 5
7. D∨G ∨Wpr 6
9. ~A ∨ B ∨Wpr 8
10. G ≡Elim 3, 9
11 D∨G ∨Wpr 10
12. D∨G ∨Elim 1, 4-7, 8-
11
(d) wersja 1 (d) wersja 2

1. A•B Zał. 1. A•B Zał.
2. A → (G ∨ Zał. 2. A → (G ∨ H) Zał.
H) 3. G≡H Zał.
3. G≡H Zał. 4. B •Elim 1
4. B •Elim 1 5. A •Elim 1
5. A •Elim 1 6. G∨H →Elim 2, 5
6. G∨H →Elim 2, 5
7. G Zał. (∨Elim)
7. G Zał. (∨Elim) 8. H ≡Elim 3, 7
8. H ≡Elim 3, 7
9. H Zał. (∨Elim)
9. H•B •Wpr 8, 4
10. H R9
10. H Zał. (∨Elim) 11. H ∨Elim 6, 7-8, 9-10
11. H•B •Wpr 10, 4 12. H•B •Wpr 11, 4
12. H•B ∨Elim 6, 7-9, 10-11
(e) (f)
1. A•B Zał. 1. (B ∨ A) → D Zał.
2. A → (G ∨ H) Zał. 2. A ∨ (B ∨ C) Zał.
3. G≡H Zał. 3. C≡D Zał.
4. A •Elim 1
5. G∨H →Elim 2, 4
5. B∨A ∨Wpr 4
6. G Zał. (∨Elim) 6. D →Elim 1, 5
7. H ≡Elim 3, 6
7. B∨C Zał. (∨Elim)
8. G•H •Wpr 6, 7
9. H Zał. (∨Elim)
9. B∨A ∨Wpr 8
10. G ≡Elim 3, 9
10. D →Elim 1, 9
11 G•H •Wpr 10, 9
12. G•H ∨Elim 5, 6-8, 9-11 11. C Zał. (∨Elim)
12. D ≡Elim 3, 11
13. D ∨Elim 7, 8-10, 11-12
14 D ∨Elim 2, 4-6, 7-13
wiczenie 13.H „~Wpr – 1”
p ~p p ~p
(a) A ~A (g) C • ~D ~(C • ~D)

(b) A∨B ~(A ∨ B) (h) ~A ≡ ~(A • B) ~(~A ≡ ~(A • B))
(c) ~(A • B) ~~(A • B) (i) ~(C → B) ~~(C → B)
(d) ~A ∨ B ~(~A ∨ B) (j) ~A ≡ C ~(~A ≡ C)
(e) ~~A ~~~A (k) ~~~C ~~~~C
(f) ~B ~~B (l) ~B • B ~(~B • B)
wiczenie 13.I „~Wpr – 2”

(a) (b)
3. B Zał. (~Wpr) 3. A∨B Zał. (~Wpr)
5. ~C 5. ~C
8. C 8. ~~C
9. ~B ~Wpr 3-5, 3-8 9. ~(A ∨ B) ~Wpr 3-5, 3-8
(c) (d)
3. ~B Zał. (~Wpr) 3. ~A • ~B Zał. (~Wpr)
5. ~C ∨ D 5. ~C
8. ~(~C ∨ D) 8. ~~C
9. ~~B ~Wpr 3-5, 3-8 9. ~(~A • ~B) ~Wpr 3-5, 3-8
wiczenie 13.J „~Wpr – 3”

(a) (b)
3. C Zał. (~Wpr) 3. ~A Zał. (~Wpr)
5. ~A 5. ~B
8. A 8. B
9. ~C ~Wpr 3-5, 3-8 9. ~~A ~Wpr 3-5, 3-8
(c) (d)
3. A∨B Zał. (~Wpr) 3. ~(A → B) Zał. (~Wpr)
5. ~(C • B) 5. ~C
8. C•B 8. C
9. ~(A ∨ B) ~Wpr 3-5, 3-8 9. ~~(A → B) ~Wpr 3-5, 3-8
wiczenie 13.K „dowody – 3”

(a) (b)
1. A→B Zał. 1. C•B Zał.
2. A → ~B Zał. 2. A Zał.
3. A Zał. (~Wpr) 3. ~C Zał. (~Wpr)
4. B →Elim 1, 3 4. C •Elim 1
5. ~B →Elim 2, 3 5. ~C R3
6. ~A ~Wpr 3-4, 3-5 6. ~~C ~Wpr 3-4, 3-5
(c) wersja 1 (c) wersja 2

1. A → C Zał. 1. A → C Zał.
2. B → ~~D Zał. 2. B → ~~D Zał.
3. ~C • ~D Zał. 3. ~C • ~D Zał.
4. A•B Zał. (~Wpr) 4. A•B Zał. (~Wpr)
5. A •Elim 4 5. B •Elim 4
6. C →Elim 1, 5 6. ~~D →Elim 2, 5
7. ~C •Elim 3 7. ~D •Elim 3
8. ~(A • B) ~Wpr 4-6, 4-7 8. ~(A • B) ~Wpr 4-6, 4-7
(d) (e)
1. (A ≡ B) → C Zał. 1. ~D Zał.
2. ~(C ∨ A) Zał. 2. C→A Zał.
3. ~A • B Zał.
3. A≡B Zał. (~Wpr)
4. C →Elim 1, 3 4. C∨D Zał. (~Wpr)
5. C∨A ∨Wpr 4 5. C MTP 4, 1
6. ~(C ∨ A) R2 6. A →Elim 2, 5
7. ~(A ≡ B) ~Wpr 3-5, 3-6 7. ~A •Elim 3
8. ~(C ∨ D) ~Wpr 4-6, 4-7
(f)
1. A • ~D Zał.
2. (B • C) → ~A Zał.
3. (A ≡ B) • (C ∨ D) Zał. (~Wpr)
4. A≡B •Elim 3
5. C∨D •Elim 3
6. A •Elim 1
7. B ≡Elim 4, 6
8. ~D •Elim 1
9. C MTP 5, 8
10. B•C •Wpr 7, 9
11. ~A →Elim 2, 11
12. ~[(A ≡ B) • (C ∨ D)] ~Wpr 3-6, 3-11
wiczenie 13.L „~Elim – 1”

(a) (b)
3. ~A Zał. (~Elim) 3. ~~B Zał. (~Elim)
5. ~C 5. ~C
8. C 8. ~~C
9. A ~Elim 3-5, 3-8 9. ~B ~Elim 3-5, 3-8
(c) (d)
3. ~(A → B) Zał. (~Elim) 3. ~~(~A • ~B) Zał. (~Elim)
5. ~C ∨ D 5. ~C
8. ~(~C ∨ D) 8. ~~C
9. A→B ~Elim 3-5, 3-8 9. ~(~A • ~B) ~Elim 3-5, 3-8
wiczenie 13.M „~Elim – 2”

(a) (b)
3. ~~C Zał. (~Elim) 3. ~A Zał. (~Elim)
5. ~(A • B) 5. ~(B ∨ C)
8. A•B 8. B∨C
9. ~C ~Elim 3-5, 3-8 9. A ~Elim 3-5, 3-8
(c) (d)
3. ~(~A ≡ B) Zał. (~Elim) 3. ~(A → B) Zał. (~Elim)
5. ~(~C • B) 5. ~(A → B)
8. ~C • B 8. A→B
9. ~A ≡ B ~Elim 3-5, 3-8 9. A→B ~Elim 3-5, 3-8

(a) (b) wersja 1
1. ~~A • C Zał. 1. ~C ∨ (B ∨ ~C) Zał.
2. B • ~~D Zał. 2. ~B Zał.
3. ~A Zał. (~Elim) 3. ~~C Zał. (~Elim)
4. ~~A •Elim 1 4. B ∨ ~C MTP 1, 3
5. ~A R3 5. B MTP 3, 4
6. A ~Elim 3-4, 3-5 6. ~B R2
7. ~C ~Elim 3-5, 3-6
(b) wersja 2 (c)

1. ~C ∨ (B ∨ ~C) Zał. 1. ~(A • B) → (C • D) Zał.
2. ~B Zał. 2. ~D • ~B Zał.
3. ~~C Zał. (~Elim) 3. ~(A • B) Zał. (~Elim)
4. B ∨ ~C MTP 1, 3 4. C•D →Elim 1, 3
5. ~C MTP 2, 4 5. D •Elim 4
6. ~~C R3 6. ~D •Elim 2
7. ~C ~Elim 3-5, 3-6 7. A•B ~Elim 3-5, 3-6
(d) (e) wersja 1

1. ~C → ~B Zał. 1. A→C Zał.
2. ~A • (~B → B) Zał. 2. B → ~~D Zał.
3. ~C • ~D Zał.
3. ~C Zał. (~Elim)
4. ~B →Elim 1, 3 4. A∨B Zał. (~Wpr)
5. ~B → B •Elim 2
6. B →Elim 4, 5
7. C ~Elim 3-4, 3-6
6. C →Elim 1, 5
7. ~C •Elim 3
8. C • ~C •Wpr 6, 7
(e) wersja 2
1. A→C Zał.
2. B → ~~D Zał. 10. ~(C • ~C) Zał. (~Elim)
3. ~C • ~D Zał. 11. ~~D →Elim 2, 9
12. ~D •Elim 3
4. A∨B Zał. (~Wpr)
13. C • ~C ~Elim 10-11, 10-12
5. A Zał. (~Wpr) 14. C • ~C ∨Elim 4, 5-8, 9-13
6. C →Elim 1, 5 15. C •Elim 14
7. ~C •Elim 3 16. ~C •Elim 14
8. ~A ~Wpr 5-6, 5-7 17. ~(A ∨ B) ~Wpr 4-15, 4-16
9. B MTP 4, 8
10. ~~D →Elim 2, 9
11. ~D •Elim 3
12. ~(A ∨ B) ~Wpr 4-10, 4-11
ROZDZIA 14. DOWODZENIE V
1. ~W • ~S Zał. 1. ~(W ∨ S) Zał.
2. W∨S Zał. (~Wpr) 2. W Zał. (~Wpr)
3. ~W •Elim 1 3. W∨S ∨Wpr 2
4. S MTP 2, 3 4. ~(W ∨ S) R1
5. ~S •Elim 1 5. ~W ~Wpr 2-3, 2-4
6. ~(W ∨ S) ~Wpr 2-4, 2-5 6. S Zał. (~Wpr)
7. W∨S ∨Wpr 6
8. ~(W ∨ S) R1
9. ~S ~Wpr 6-7, 6-8
10. ~W • ~S •Wpr 5, 9
1. ~F ∨ ~J Zał. 1. ~(F • J) Zał.
2. F•J Zał. (~Wpr) 2. ~(~F ∨ ~J) Zał. (~Elim)
3. ~F Zał. (~Wpr) 3. ~F Zał. (~Elim)
4. F •Elim 2 4. ~F ∨ ~J ∨Wpr 3
5. ~F R3 5. ~(~F ∨ ~J) R2
6. ~~F ~Wpr 3-4, 3-5 6. F ~Elim 3-4, 3-5
7. ~J MTP 1, 6
7. ~J Zał. (~Elim)
8. J •Elim 2
8. ~F ∨ ~J ∨Wpr 7
9. ~(F • J) ~Wpr 2-7, 2-8
9. ~(~F ∨ ~J) R2
10. J ~Elim 7-8, 7-9
11. F•J •Wpr 6, 10
12. ~(F • J) R1
13. ~F ∨ ~J ~Elim 2-11, 2-12
Przyk ad 5
1. Z∨R Zał.
2. ~Z Zał. (→Wpr)
3. R MTP 1, 2
4. ~Z → R →Wpr 2-3
Przyk ad 6. Dowód (b) z u yciem regu y DeM Przyk ad 6. Dowód (b) bez u ycia regu y DeM
1. ~Z → R Zał. 1. ~Z → R Zał.
2. ~(Z ∨ R) Zał. (~Elim) 2. ~(Z ∨ R) Zał. (~Elim)
3. ~Z • ~R DeM 2
3. ~Z Zał. (~Elim)
4. ~Z •Elim 3 4. R →Elim 1, 3
5. R →Elim 1, 4 5. Z∨R ∨Wpr 4
6. ~R •Elim 3 6. ~(Z ∨ R) R2
7.0 Z∨R ~Elim 2-5, 2-6
7. Z ~Elim 3-5, 3-6
8. Z∨R ∨Wpr 7
9. ~(Z ∨ R) R2
10. Z∨R ~Elim 2-8, 2-9
1. W→B Zał. 1. ~B → ~W Zał.
2. ~B Zał. (→Wpr) 2. W Zał. (→Wpr)
3. W Zał. (~Wpr) 3. ~B Zał. (~Elim)
4. B →Elim 1, 3 4. ~W →Elim 1, 3
5. ~B R2 5. W R2
6. ~W ~Wpr 3-4, 3-5 6. B ~Elim 3-4, 3-5
7. ~B → ~W →Wpr 2-6 7. W→B →Wpr 2-6
Dowód 10 Dowód 11
1. p Zał. (→Wpr) 1. ~(p ∨ ~p) Zał. (~Elim)

2. p∨r ∨Wpr 1
2. p Zał. (~Wpr)
3. p → (p ∨ r) →Wpr 1-2 3. p ∨ ~p ∨Wpr 2
4. ~(p ∨ ~p) R1
5. ~p ~Wpr 2-3, 2-4
6. p ∨ ~p ∨Wpr 5
7. ~(p ∨ ~p) R1
8. p ∨ ~p ~Elim 1-6, 1-7
wiczenie 14.A
(a)
1. A Zał. 1. ~~A Zał.
2. ~A Zał. (~Wpr) 2. ~A Zał. (~Elim)
3. A R1 3. ~~A R1
4. ~A R2 4. ~A R2
5. ~~A ~Wpr 2-3, 2-4 5. A ~Elim 2-3, 2-4
(b)
1. A•A Zał. 1. A Zał.
2. A •Elim 1 2. A•A •Wpr 1, 1
(c)
1. A∨A Zał. 1. A Zał.
2. A∨A ∨Wpr 1
3. A R2
4. A ∨Elim 1, 2-3, 2-3
(d)
1. A → (B → C) Zał. 1. (A • B) → C Zał.
2. A•B Zał. (→Wpr) 2. A Zał. (→Wpr)
3. A •Elim 2
3. B Zał. (→Wpr)
4. B→C →Elim 1, 3
4. A•B •Wpr 2, 3
5. B •Elim 2
5. C →Elim 1, 4
6. C →Elim 4, 5
6. B→C →Wpr 3-5
7. (A • B) → C →Wpr 2-6
7. A → (B → C) →Wpr 2-6
(e)
1. A→B Zał. 1. ~A ∨ B Zał.
2. ~(~A ∨ B) Zał. (~Elim) 2. A Zał. (→Wpr)
3. A Zał. (~Wpr) 3. ~B Zał. (~Elim)
4. B →Elim 1, 3 4. ~A MTP 1, 3
5. ~A ∨ B ∨Wpr 4 5. A R2
6. ~(~A ∨ B) R2 6. B ~Elim 3-4, 3-5
7. ~A ~Wpr 3-5, 3-6 7. A→B →Wpr 2-6
8. ~A ∨ B ∨Wpr 7
9. ~(~A ∨ B) R2
10. ~A ∨ B ~Elim 2-8, 2-9
(f)
1. ~(A → B) Zał. 1. A • ~B Zał.
2. ~(A • ~B) Zał. (~Elim) 2. A→B Zał. (~Wpr)
3. A •Elim 1
3. A Zał. (→Wpr)
4. B →Elim 2, 3
4. ~B Zał. (~Elim) 5. ~B •Elim 1
5. A • ~B •Wpr 3, 4 6. ~(A → B) ~Wpr 2-4, 2-5
6. ~(A • ~B) R2
7. B ~Elim 4-5, 4-6
8. A→B →Wpr 3-7
9. ~(A → B) R1
10. A • ~B ~Elim 2-8, 2-9
(g)
1. ~(~A ∨ B) Zał. 1. A • ~B Zał.
2. ~A Zał. (~Elim) 2. ~A ∨ B Zał. (~Wpr)
3. ~A ∨ B ∨Wpr 2 3. ~B •Elim 1
4. ~(~A ∨ B) R1 4. ~A MTP 2, 3
5. A ~Elim 2-3, 2-4 5. A •Elim 1
6. B Zał. (~Wpr)
6. ~(~A ∨ B) ~Wpr 2-4, 2-5
7. ~A ∨ B ∨Wpr 6
8. ~(~A ∨ B) R1
9. ~B ~Wpr 6-7, 6-8
10. A • ~B •Wpr 5, 9
(h)
1. ~(~A • B) Zał. 1. A ∨ ~B Zał.
2. ~(A ∨ ~B) Zał. (~Elim) 2. ~A • B Zał. (~Wpr)
3. ~A •Elim 2
3. A Zał. (~Wpr)
4. ~B MTP 1, 3
4. A ∨ ~B ∨Wpr 3
5. B •Elim 2
5. ~(A ∨ ~B) R2
6. ~(~A • B) ~Wpr 2-4, 2-5
6. ~A ~Wpr 3-4, 3-5
7. ~B Zał. (~Elim)
8. A ∨ ~B ∨Wpr 7
9. ~(A ∨ ~B) R2
10. B ~Elim 7-8, 7-9
11. ~A • B •Wpr 6, 10
12. ~(~A • B) R1
13. A ∨ ~B ~Elim 2-11, 2-12
wiczenie 14.B
(a) (b)
1. p Zał. (→Wpr) 1. (p→q) • (q→ r) Zał. (→Wpr)
2. p R1
2. p Zał. (→Wpr)
3. p→p →Wpr 1-2
3. p→q •Elim 1
4. q →Elim 3, 2
5. q→r •Elim 1
6. r →Elim 5, 4
7. p→r →Wpr 2-6
8. ((p→q) • (q→r)) → (p→r) →Wpr 1-7
(c)
1. (p → q) • (p → r) Zał. (→Wpr)
2. p Zał. (→Wpr)
3. p→q •Elim 1
4. q →Elim 3, 2
5. p→r •Elim 1
6. r →Elim 5, 2
7. q•r •Wpr 4, 6
8. p → (q • r) →Wpr 2-7
9. ((p → q) • (p → r)) → (p → (q • r)) →Wpr 1-8
(d)
1. (p → r) • (p → ~r) Zał. (→Wpr)
2. p Zał. (~Wpr)
3. p→r •Elim 1
4. r →Elim 3, 2
5. p → ~r •Elim 1
6. ~r →Elim 5, 2
7. ~p ~Wpr 2-4, 2-6
8. ((p → r) • (p → ~r)) → ~p →Wpr 1-7
(e)
1. p • (q → r) Zał. (→Wpr)
2. p•q Zał. (→Wpr)
3. q→r •Elim 1
4. q •Elim 2
5. r →Elim 3, 4
6. (p • q) → r →Wpr 2-5
7. (p • (q → r)) → ((p • q) → r) →Wpr 1-6
(f)
1. p • (q → r) Zał. (→Wpr)
2. q Zał. (→Wpr)
3. q→r •Elim 1
4. r →Elim 3, 2
5. p •Elim 1
6. p•r •Wpr 5, 4
7. q → (p • r) →Wpr 2-6
8. (p • (q → r)) → (q → (p • r)) →Wpr 1-7
(g)
1. p → (q → r) Zał. (≡Wpr)
2. q Zał. (→Wpr)
3. p Zał. (→Wpr)
4. q→r →Elim 1, 3
5. r →Elim 4, 2
6. p→r →Wpr 3-5
7. q → (p → r) →Wpr 2-6
8. q → (p → r) Zał. (≡Wpr)
9. p Zał. (→Wpr)
10. q Zał. (→Wpr)
11. p→r →Elim 8, 10
12. r →Elim 11, 9
13. q→r →Wpr 10-12
14. p → (q → r) →Wpr 9-13
15. (p → (q → r)) ≡ (q → (p → r)) ≡Wpr 1-7, 8-14
(h)
1. (p ∨ q) • ((p → r) • (q → s)) Zał. (→Wpr)
2. p∨q •Elim 1
3. (p → r) • (q → s) •Elim 1
4. p Zał. (∨Elim)
5. p→r •Elim 3
6. r →Elim 5, 4
7. r∨s ∨Wpr 6
8. q Zał. (∨Elim)
9. q→s •Elim 3
10. s →Elim 9, 8
11. r∨s ∨Wpr 10
12. r∨s ∨Elim 2, 4-7, 8-11
13. ((p ∨ q) • ((p → r) • (q → s))) → (r ∨ s) →Wpr 1-12
wiczenie 14.C
1. ~[(p → q) ∨ (q → p)] Zał. (~Elim)

2. p Zał. (→Wpr)
3. ~q Zał. (~Elim)
4. q Zał. (→Wpr)
5. p R2
6. q→p →Wpr 4-5
7. (p → q) ∨ (q → p) ∨Wpr 6
8. ~[(p → q) ∨ (q → p)] R1
9. q ~Elim 3-7, 3-8
10. p→q →Wpr 2-9
11. (p → q) ∨ (q → p) ∨Wpr 10
12. ~[(p → q) ∨ (q → p)] R1
13. (p → q) ∨ (q → p) ~Elim 1-11, 1-12
ROZDZIA 15. DOWODZENIE VI
wiczenie 15.A
(a) R E (b) R E
i. p ≡ r i. p ≡ r
+1 p Zał. (→Wpr) +1 r Zał. (→Wpr)
+2 r ≡Elim i, +1 +2 p ≡Elim i, +1
+3 p→r →Wpr (+1)-(+2) +3 r→p →Wpr (+1)-(+2)
(c) R W
i. p→r
j. r→p
+1 p Zał. (→Wpr)
+2 r →Elim i, +1
+3 r Zał. (→Wpr)
+4 p →Elim j, +3
+5 p≡r ≡Wpr (+1)-(+2), (+3)-(+4)
(d) MTP
i. p ∨ q
j. ~p
+1 p Zał. (∨Elim)
+2 ~q Zał. (~Elim)
+3 p R +1
+4 ~p Rj
+5 q ~Elim (+2)-(+3), (+2)-(+4)
+7 q R +6
+8 q ∨Elim i, (+1)-(+5), (+6)-(+7)
(e) MTT (f) HS

i. p → r Zał. i. p → q
j. ~r Zał. j. q → r
+1 p Zał. (~Wpr) +1 p Zał. (→Wpr)
+2 r →Elim i, +1 +2 q →Elim i, +1
+3 ~r Rj +3 r →Elim j, +2
+4 ~p ~Wpr (+1)-(+2), (+1)-(+3) +4 p→r →Wpr (+1)-(+3)
(g) HSS (h) HSS

i. p → r i. p → r
+1 r→q Zał. (→Wpr) +1 q→p Zał. (→Wpr)
+2 p Zał. (→Wpr) +2 q Zał. (→Wpr)

+3 r →Elim i, +2 +3 p →Elim +1, +2
+4 q →Elim +1, +3 +4 r →Elim i, +3
+5 p→q →Wpr (+2)-(+4) +5 q→r →Wpr (+2)-(+4)
+6 (r → q) → (p → q) →Wpr (+1)-(+5) +6 (q → p) → (q → r) →Wpr (+1)-(+5)
(i) MN (j) MPN

i. p → r i. p → r
j. p → s j. q → s
+1 p Zał. (→Wpr) +1 p•q Zał. (→Wpr)
+2 r →Elim i, +1 +2 p •Elim +1
+3 s →Elim j, +1 +3 r →Elim i, +2
+4 r•s •Wpr +2, +3 +4 q •Elim +1
+5 p → (r • s) →Wpr (+1)-(+4) +5 s →Elim j, +4
+6 r•s •Wpr +3, +5
+7 (p • q) → (r • s) →Wpr (+1)-(+6)
(k) DP (l) DPN

i. p → r i. p → r
j. q → r j. q → s
+1 p∨q Zał. (→Wpr) +1 p∨q Zał. (→Wpr)
+2 p Zał. (∨Elim) +2 p Zał. (∨Elim)
+3 r →Elim i, +2 +3 r →Elim i, +2
+4 r∨s ∨Wpr +3
+5 r →Elim j, +4 +5 q Zał. (∨Elim)
+6 r ∨Elim +1, (+2)-(+3), (+4)-(+5) +6 s →Elim j, +5
+7 (p ∨ q) → r →Wpr (+1)-(+6) +7 r∨s ∨Wpr +6
+8 r∨s ∨Elim +1, (+2)-(+4), (+5)-(+7)
+9 (p ∨ q) → (r ∨ s) →Wpr (+1)-(+8)
(m) RF (n) RF
i. p → (q → r) i. p → (q → r)
j. p → q
+1 p→q Zał. (→Wpr)
+1 p Zał. (→Wpr)
+2 p Zał. (→Wpr)
+2 q→r →Elim i, +1
+3 q→r →Elim i, +2
+3 q →Elim j, +1
+4 q →Elim +1, +2
+4 r →Elim +2, +3
+5 r →Elim +3, +4
+5 p→r →Wpr (+1)-(+4)
+6 p→r →Wpr (+2)-(+5)
+7 (p → q) → (p → r) →Wpr (+1)-(+6)
(o) RS (p) RC
i. p i. ~p → p
+1 r Zał. (→Wpr) +1 ~p Zał. (~Elim)
+2 p Ri +2 p →Elim i, +1
+3 r→p →Wpr (+1)-(+2) +3 ~p R +1
+4 p ~Elim (+1)-(+2), (+1)-(+3)
(q) RDS (r) IW

i. ~p i. (p • ~r) → ~p
+1 p Zał. (→Wpr) +1 p Zał. (→Wpr)
+2 ~r Zał. (~Elim) +2 ~r Zał. (~Elim)
+3 p R +1 +3 p • ~r •Wpr +1, +2
+4 ~p Ri +4 ~p →Elim i, +3
+5 r ~Elim (+2)-(+3), (+2)-(+4) +5 p R +1
+6 p→r →Wpr (+1)-(+5) +6 r ~Elim (+2)-(+4), (+2)-(+5)
+7 p→r →Wpr (+1)-(+6)
(s) IW
i. (p • ~r) → r
+1 p Zał. (→Wpr)
+2 ~r Zał. (~Elim)
+3 p • ~r •Wpr +1, +2
+4 r →Elim i, +3
+5 ~r R +2
+6 r ~Elim (+2)-(+4), (+2)-(+5)
+7 p→r →Wpr (+1)-(+6)
wiczenie 15.B
Część ze stosownych dowodów była już przedstawiana wcześniej. Na przykład dowody uzasadniające
wprowadzenie reguł DeM będą miały ten sam przebieg, co dowody z przykładów 1, 2, 3 i 4 w roz-
dziale 14.
Transpozycja (Trans) Idempotentno (Idem)
Por. przykłady 7, 8 (rozdział 14) Por. ćwiczenie 14.A, przykłady (b) i (c)
De Morgan (DeM) Implikacja (Impl)
Por. przykłady 1, 2, 3, 4 (rozdział 14) Por. ćwiczenie 14.A, przykład (e)
Negacja Implikacji (NegImpl) Eksportacja (Eksp)
Por. ćwiczenie 14.A, przykład (f) Por. ćwiczenie 14.A, przykład (d)
Podwójna negacja (Neg)
Por. ćwiczenie 14.A, przykład (a)
Przemienno (Przem)
i. p • r i. p∨r
+1 p •Elim i +1 p Zał. (∨Elim)
+2 r •Elim i +2 r∨p ∨Wpr +1
+3 r • p •Wpr +2, +1
+3 r Zał. (∨Elim)
Dowód {r • p} p • r jest analogiczny.
+4 r∨p ∨Wpr +3
+5 r ∨ p ∨Elim i, (+1)-(+2), (+3)-(+4)
i. p≡r
Dowód {r ∨ p} p ∨ r jest analogiczny.
+1 r Zał. (≡Wpr)
+2 p ≡Elim i, +1
+3 p Zał. (≡Wpr)
+4 r ≡Elim i, +3
+5 r ≡ p ≡Wpr (+1)-(+2), (+3)-(+4)
Dowód {r ≡ p} p ≡ r jest analogiczny.
czno ( cz)
i p ∨ (q ∨ r) i p • (q • r)
+1 p Zał. (∨Elim) +1 p •Elim i
+2 p∨q ∨Wpr +1 +2 q • r •Elim i
+3 (p ∨ q) ∨ r ∨Wpr +2 +3 q •Elim +2
+4 r •Elim +2
+4 q∨r Zał. (∨Elim)
+5 p • q •Wpr +1, +3
+5 q Zał. (∨Elim) +6 (p • q) • r •Wpr +5, +4
+6 p∨q ∨Wpr +5 Dowód {(p • q) • r} p • (q • r) jest analogiczny.
+7 (p ∨ q) ∨ r ∨Wpr +6
+8 r Zał. (∨Elim)
+9 (p ∨ q) ∨ r ∨Wpr +8
+10 (p ∨ q) ∨ r ∨Elim +4, (+5)-(+7), (+8)-(+9)
+11 (p ∨ q) ∨ r ∨Elim i, (+1)-(+3), (+4)-(+10)
Dowód {(p ∨ q) ∨ r } p ∨ (q ∨ r) jest analogiczny.
Absorpcja (Abs)
i p→r i p → (p • r)
+1 p Zał. (→Wpr) +1 p Zał. (→Wpr)
+2 r →Elim i, +1 +2 p•r →Elim i, +1
+3 p•r •Wpr +1, +2 +3 r •Elim +2
+4 p → (p • r) →Wpr (+1)-(+3) +4 p→r →Wpr (+1)-(+3)
Rozdzielno (Rozdz)
i p ∨ (q • r) i (p ∨ q) • (p ∨ r)
+1 p Zał. (∨Elim) +1 p∨q •Elim i
+2 p∨q ∨Wpr +1 +2 p Zał. (∨Elim)
+3 p∨r ∨Wpr +1
+3 p ∨ (q • r) ∨Wpr +2
+4 (p ∨ q) • (p ∨ r) •Wpr +2, +3
+5 q•r Zał. (∨Elim)
+5 p∨r •Elim i
+6 q •Elim +5
+7 p∨q ∨Wpr +6 +6 p Zał. (∨Elim)
+8 r •Elim +5 +7 p ∨ (q • r) ∨Wpr +6
+9 p∨r ∨Wpr +8 +8 r Zał. (∨Elim)
+10 (p ∨ q) • (p ∨ r) •Wpr +7, +9
+9 q•r •Wpr +4, +8
+11 (p ∨ q) • (p ∨ r) ∨Elim i, (+1)-(+4), (+5)-(+10)
+10 p ∨ (q • r) ∨Wpr +9
+11 p ∨ (q • r) ∨Elim +5, (+6)-(+7), (+8)-(+10)
+12 p ∨ (q • r) ∨Elim +1, (+2)-(+3), (+4)-(+11)
i p • (q ∨ r) i (p • q) ∨ (p • r)
+1 q∨r •Elim i +1 p•q Zał (∨Elim)
+2 p •Elim i +2 p •Elim +1
+3 q
+3 q •Elim +1
Zał (∨Elim)
+4 q∨r ∨Wpr +3
+4 p•q •Wpr +2, +3
+5 p • (q ∨ r) •Wpr +2, +4
+5 (p • q) ∨ (p • r) ∨Wpr +4
+6 p•r Zał (∨Elim)
+6 r Zał (∨Elim)
+7 p •Elim +6
+7 p•r •Wpr +2, +6
+8 r •Elim +6
+8 (p • q) ∨ (p • r) ∨Wpr +7
+9 q∨r ∨Wpr +8
+9 (p • q) ∨ (p • r) ∨Elim +1, (+3)-(+5), (+6)-(+8)
+10 p • (q ∨ r) •Wpr +7, +9
+11 p • (q ∨ r) ∨Elim i, (+1)-(+5), (+6)-(+10)
Równowa no (Równ)
i p≡r i (p → r) • (r → p)
+1 p Zał. (→Wpr) +1 p Zał. (≡Wpr)
+2 r ≡Elim i, +1 +2 p→r •Elim i
+3 p→r →Wpr (+1)-(+2) +3 r →Elim +2, +1
+4 r Zał. (→Wpr) +4 r Zał. (≡Wpr)
+5 p ≡Elim i, +4 +5 r→p •Elim i
+6 r→p →Wpr (+4)-(+5) +6 p →Elim +5, +4
+7 (p → r) • (r → p) •Wpr +3, +6 +7 p≡r ≡Wpr (+1)-(+3), (+4)-(+6)
i p≡r
+1 ~[(p • r) ∨ (~p • ~r)] Zał. (~Elim)
+2 ~p Zał. (~Elim)
+3 r Zał. (~Wpr)
+4 p ≡Elim i, +3
+5 ~p R +2
+6 ~r ~Wpr (+3)-(+4), (+3)-(+5)
+7 ~p • ~r •Wpr +2, +6
+8 (p • r) ∨ (~p • ~r) ∨Wpr +7
+9 ~[(p • r) ∨ (~p • ~r)] R +1
+10 p ~Elim (+2)-(+8), (+2)-(+9)
+11 ~r Zał. (~Elim)
+12 p Zał. (~Wpr)
+13 r ≡Elim i, +12
+14 ~r R +11
+15 ~p ~Wpr (+12)-(+13), (+12)-(+14)
+16 ~p • ~r •Wpr +15, +11
+17 (p • r) ∨ (~p • ~r) ∨Wpr +16
+18 ~[(p • r) ∨ (~p • ~r)] R +1
+19 r ~Elim (+11)-(+17), (+11)-(+18)
+20 p•r •Wpr +10, +19
+21 (p • r) ∨ (~p • ~r) ∨Wpr +20
+22 ~[(p • r) ∨ (~p • ~r)] R +1
+23 (p • r) ∨ (~p • ~r) ~Elim (+1)-(+21), (+1)-(+22)
i (p • r) ∨ (~p • ~r)
+2 p Zał (≡Wpr)
+3 r •Elim +1
+4 r Zał (≡Wpr)
+5 p •Elim +1
+6 p≡r ≡Wpr (+2)-(+3), (+4)-(+5)
+7 ~p • ~r Zał (∨Elim)
+8 p Zał (≡Wpr)
+9 ~r Zał. (~Elim)
+10 p R +8
+11 ~p •Elim +7
+12 r ~Elim (+9)-(+10), (+9)-(+11)
+13 r Zał (≡Wpr)
+14 ~p Zał. (~Elim)
+15 r R +13
+16 ~r •Elim +7
+17 p ~Elim (+14)-(+15), (+14)-(+16)
+18 p≡r ≡Wpr (+8)-(+12), (+13)-(+17)
+19 p≡r ∨Elim i, (+1)-(+6), (+7)-(+18)
i (p • r) ∨ (~p • ~r)
+1 p Zał (≡Wpr)
+3 r •Elim +2
+4 ~p • ~r Zał (∨Elim)
+5 ~r Zał. (~Elim)
+6 p R +1
+7 ~p •Elim +4
+8 r ~Elim (+5)-(+6), (+5)-(+7)
+9 r ∨Elim i, (+2)-(+3), (+4)-(+8)
+10 r Zał (≡Wpr)
+12 p •Elim +11
+13 ~p • ~r Zał (∨Elim)
+14 ~p Zał. (~Elim)
+15 r R +10
+16 ~r •Elim +13
+17 p ~Elim (+14)-(+15), (+14)-(+16)
+18 p ∨Elim i, (+11)-(+12), (+13)-(+17)
+19 p≡r ≡Wpr (+1)-(+9), (+10)-(+18)
Negacja równowa no ci (NegRówn)
i ~(p ≡ r)
+1 ~[(p • ~r) ∨ (~p • r)] Zał (~Elim)
+2 p Zał (≡Wpr)
+3 ~r Zał. (~Elim)
+4 p • ~r •Wpr (+2)-(+3)
+5 (p • ~r) ∨ (~p • r) ∨Wpr +4
+6 ~[(p • ~r) ∨ (~p • r)] R +1
+7 r ~Elim (+3)-(+5), (+3)-(+6)
+8 r Zał (≡Wpr)
+9 ~p Zał. (~Elim)
+10 ~p • r •Wpr (+9)-(+8)
+11 (p • ~r) ∨ (~p • r) ∨Wpr +10
+12 ~[(p • ~r) ∨ (~p • r)] R +1
+13 p ~Elim (+9)-(+11), (+9)-(+12)
+14 p≡r ≡Wpr (+2)-(+7), (+8)-(+13)
+15 ~(p ≡ r) Ri
+16 (p • ~r) ∨ (~p • r) ~Elim (+1)-(+14), (+1)-(+15)
i (p • ~r) ∨ (~p • r)
+1 p≡r Zał (~Wpr)
+2 p • ~r Zał (∨Elim)
+3 p •Elim +2
+4 r ≡Elim (+1), (+3)
+5 ~r •Elim +2
+6 r • ~r •Wpr (+4)-(+5)
+7 ~p • r Zał (∨Elim)
+8 ~(r • ~r) Zał. (~Elim)
+9 r •Elim +7
+10 p ≡Elim (+1), (+9)
+11 ~p •Elim +7
+12 r • ~r ~Elim (+8)-(+10), (+8)-(+11)
+13 r • ~r ∨Elim i, (+2)-(+6), (+7)-(+11)
+14 r •Elim +13
+15 ~r •Elim +13
+16 ~(p ≡ r) ~Wpr (+1)-(+14), (+1)-(+15)
wiczenie 15.C
(a) (b)
1. C≡D Zał. 1. ~A ∨ ~B Zał.
2. ~~(C ≡ D) Neg 1 2. ~~(~A ∨ ~B) Neg 1
3. ~~C ≡ D Neg 1 3. ~~~A ∨ ~B Neg 1
4. C ≡ ~~D Neg 1 4. ~A ∨ ~~~B Neg 1
(c) (d)
1. C • ~~A Zał. 1. ~~(B → ~C) Zał.
2. ~~(C • ~~A) Neg 1 2. B → ~C Neg 1
3. C•A Neg 1 3. ~~~~(B → ~C) Neg 1
4. ~~C • ~~A Neg 1 4. ~~(~~B → ~C) Neg 1
5. C • ~~~~A Neg 1 5. ~~(B → ~~~C) Neg 1
(e) (f)
1. ~(A ∨ ~(B • C)) Zał. 1. ~(~D • ~(A ∨ C)) Zał.
2. ~A • ~~(B • C) DeM 1 2. ~~D ∨ ~~(A ∨ C) DeM 1
3. ~(A ∨ (~B ∨ ~C)) DeM 1 3. ~(~D • (~A • ~C)) DeM 1
4. ~~(D ∨ (A ∨ C)) DeM 1
(g)
1. ~(~(~A ∨ ~C) ∨ ~(~B • ~D)) Zał.
2. ~(~~(A • C) ∨ ~(~B • ~D)) DeM 1
3. ~(~(~A ∨ ~C) ∨ ~~(B ∨ D)) DeM 1
4. ~((~~A • ~~C) ∨ ~(~B • ~D)) DeM 1
5. ~(~(~A ∨ ~C) ∨ (~~B ∨ ~~D)) DeM 1
6. ~~(~A ∨ ~C) • ~~(~B • ~D)) DeM 1
(h) (i)
1. C≡B Zał. 1. ~(A • D) Zał.
2. (C ≡ B) • (C ≡ B) Idem 1 2. ~(A • D) • ~(A • D) Idem 1
3. (C ≡ B) ∨ (C ≡ B) Idem 1 3. ~(A • D) ∨ ~(A • D) Idem 1
4. (C • C) ≡ B Idem 1 4. ~((A • A) • D) Idem 1
5. C ≡ (B • B) Idem 1 5. ~(A • (D • D)) Idem 1
6. (C ∨ C) ≡ B Idem 1 6. ~((A ∨ A) • D) Idem 1
7. C ≡ (B ∨ B) Idem 1 7. ~(A • (D ∨ D)) Idem 1
(j) (k)
1. (A ∨ B) • (C ≡ D) Zał. 1. (A • B) • (C • D) Zał.
2. (C ≡ D) • (A ∨ B) Przem 1 2. ((A • B) • C) • D ącz 1
3. (B ∨ A) • (C ≡ D) Przem 1 3. A • (B • (C • D)) ącz 1
4. (A ∨ B) • (D ≡ C) Przem 1
(l)
1. (A ∨ B) • (C ∨ D) Zał.
2. ((A ∨ B) • C) ∨ ((A ∨ B) • D) Rozdz 1
3. (A • (C ∨ D)) ∨ (B • (C ∨ D)) Rozdz 1
4. (A ∨ B) • (C ∨ D) Rozdz 2
5. ((A • C) ∨ (B • C)) ∨ ((A ∨ B) • D) Rozdz 2
6. ((A ∨ B) • C) ∨ ((A • D) ∨ (B • D)) Rozdz 2
7. (A ∨ B) • (C ∨ D) Rozdz 3
8. ((A • C) ∨ (A • D)) ∨ (B • (C ∨ D)) Rozdz 3
9. (A • (C ∨ D)) ∨ ((B • C) ∨ (B • D)) Rozdz 3
wiczenie 15.D
(a)
1 (J ∨ A) ∨ F Zał. 1 ~(J ∨ A) → F Zał.
2 ~~(J ∨ A) ∨ F Neg 1 2 ~~(J ∨ A) ∨ F Impl 1
3 ~(J ∨ A) → F Impl 2 3 (J ∨ A) ∨ F Neg 2
(b)
1 (S ∨ ~K) ∨ B Zał. 1 ~(S ∨ ~K) → B Zał.
2 ~~(S ∨ ~K) ∨ B Neg 1 2 ~~(S ∨ ~K) ∨ B Impl 1
3 ~(S ∨ ~K) → B Impl 1 3 (S ∨ ~K) ∨ B Neg 2
(c)
A → (L • ~K) jest logicznie równoważne ~(L • ~K) → ~A na mocy reguły transpozycji.
~(L • ~K) → ~A jest logicznie równoważne (~L ∨ K) → ~A:
1 ~(L • ~K) → ~A Zał. 1 (~L ∨ K) → ~A Zał.
2 (~L ∨ ~~K) → ~A DeM 1 2 (~L ∨ ~~K) → ~A Neg 1
3 (~L ∨ K) → ~A Neg 2 3 ~(L • ~K) → ~A DeM 2
A → (L • ~K) jest logicznie równoważne (~L ∨ K) → ~A:

1 A → (L • ~K) Zał. 1 (~L ∨ K) → ~A Zał.
2 ~(L • ~K) → ~A Transp 1 2 (~L ∨ ~~K) → ~A Neg 1
3 (~L ∨ ~~K) → ~A DeM 2 3 ~(L • ~K) → ~A DeM 2
4 (~L ∨ K) → ~A Neg 3 4 A → (L • ~K) Transp 3
(d)
Z → (R • ) jest logicznie równoważne ~(R • ) → ~Z na mocy reguły transpozycji.
~(R • ) → ~Z jest logicznie równoważne (~R ∨ ~ ) → ~Z na mocy reguł de Morgana.
Z → (R • ) jest logicznie równoważne (~R ∨ ~ ) → ~Z:
1 Z → (R • ) Zał. 1 (~R ∨ ~ ) → ~Z Zał.
2 ~(R • ) → ~Z Transp 1 2 ~(R • ) → ~Z DeM 1
3 (~R ∨ ~ ) → ~Z DeM 2 3 Z → (R • ) Transp 2
Oczywiście każdy z tych dowodów można skonstruować za pomocą wyłącznie reguł pierwotnych.
Dowody te będą jednak bardziej złożone.
wiczenie 15.E
(a) (b)
1. ~(p ∨ ~p) Zał. (~Elim) 1. ~[(p → q) ∨ (q → p)] Zał. (~Elim)
2. ~p • ~~p DeM 1 2. ~(p → q) • ~(q → p) DeM 1
3. ~p •Elim 2 3. ~(p → q) •Elim 2
4. ~~p •Elim 2 4. ~(q → p) •Elim 2
5. p ∨ ~p ~Elim 1-3, 1-4 5. p • ~q NegImpl 3
6. q • ~p NegImpl 4
7. p •Elim 5
8. ~p •Elim 6
9. (p → q) ∨ (q → p) ~Elim 1-7, 1-8
SKOROWIDZ
a, 19 funktory, 14; ekstensjonalne, 93-94; intensjonalne,

absorpcja, 294 11, 93-95; zdaniotwórczy, 93; por. spójniki zda-
addycji, prawo, 142 niowe
afera przecinkowa, 60
aksjomaty, 227, 271 Gentzen, Gerhard, 227
albo , albo , 23, 44
albo , albo , ale nie jedno i drugie, 72 i, 17, 19, 92
albo, 23 idempotentność, 140, 294
ale, 19 identyczność matryc logicznych, 126
alternatywa (zwykła, nierozłączna), 21-23, 62, 126; implikacja logiczna, p. wynikanie logiczne
rozłączna 22-23, 24, 72; por. spójniki wieloar- implikacja, 30-31, 35-37, 126
gumentowe importacja, 141
analiza docelowa, 201, 212 instancja, 119, 124; por. właściwy schemat logiczny
ani nie , ani nie , 23, 67, 68, 284
jak równie , 19
b d , 23 Jaśkowski, Stanisław, 196, 227, 239
Bergmann, Merrie, ix, 196 jest prawd , e 93
bezpośrednio sprzeczne zdania, 272 je eli, to 30-31, 44; por. warunek dostateczny
binegacja, 38, 126
błąd formalny, 9 Klenk, Virginia, ix, 37
błędne koło, 9 klucz symbolizacji, p. legenda symbolizacji
Borkowski, Ludwik, 239 kłamstwem byłoby powiedzieć, e 16
Breuer, Josef, 142 Kodeks Pracy, 69
kolumna: obliczeń, 126; podstawień, 126; wartości,
chocia , 19 126
chyba e, 73, 286 komutacja, 141
Claviusa, prawo, 142 koniunkcja, 17-20, 62, 126
Cohen, Carl, ix kontrtautologia, 134, 135, 138, 143, 145, 172-173;
Copi, Irving M., ix por. logicznie fałszywe zdanie
człony: alternatywy, 21; implikacji, 30; koniunkcji, Kotarbiński, Tadeusz, 14, 17, 21, 26, 30
17; negacji, 14; równoważności, 26
czy, 23 lecz, 19
legenda symbolizacji, 12
de Morgana, prawa, 68, 140, 284-285, 294 linia derywacji, p. linia dowodowa
dedukcja naturalna, 196, 227; w stylu Fitcha, 196, linia dowodowa, 196, 197; główna, 197, 259; por.
239 subderywacja
derywacja: macierzysta, 240, 243, 244, 245, 247, linia subderywacji, 239
253, 259; matrylinearna, 247, 248, 253; filioli- linia założeń, 196, 197, 239
nearna, 247, 248, 253; sanktymoniolinearna, Logic Theorist, 228
247, 248, 253; por. dowód logicznie fałszywe zdanie, 135, 143, 145; por.
dokładnie jedno z dwojga, 22 kontrtautologia
dokładnie wtedy, gdy, 28 logicznie niezależne zdania (schematy), 192-193
«dowodopodobna» forma, 195-196; a dowód, 196 logicznie niezdeterminowany schemat, 134, 135-
dowodzenie, 194-196, 259, 288 137, 144, 145, 174-175
dowód, 196-197; nie wprost, 271, 272 (por. reguła logicznie prawdziwe zdanie, 134, 137, 143, 145;
dołączania negacji, reguła opuszczania negacji); por. tautologia
warunkowy, 240 (por. reguła dołączania impli- logika, 10, 298-299; deontyczna, 10, 95, 299; epis-
kacji) temiczna, 95; jako teoria, 22, 23, 36, 37, 94-95,
Dunsa Szkota, prawo, 142 298-299; kwantyfikatorów, 10, 298-299; modal-
dysjunkcja, 38, 126 na, 10, 28, 95, 299; zdań, 10, 298-299
lub, 21
eksportacja, 141, 294
ekwiwokacja, 8-9 łączność, 140-141, 294
ukasiewicz, Jan, 51, 227
fałszem jest twierdzenie, e 16
Fitch, Frederic Brenton, 196, 239 matryca logiczna, 125-126; alternatywy, 21-23, 41;
formuła logiczna, 123 implikacji, 35-37, 41; koniunkcji, 18, 41; nega-
Fregego, prawo, 141 cji, 14-15, 41; równoważności, 26-27, 41; por.
Freud, Zygmunt, 142 podstawa matrycy
McClelland, James L., 24
metoda graficzna dowodzenia; p. Fitch, Jaśkowski
Skorowidz 409
metoda kontrprzykładu, 180-181 141; niesprzeczności, 140; nowego czynnika,

metoda łączenia nawiasów, 45, 50-51 142; nowego składnika, 142; pochłaniania, 142;
metoda matrycowa, p. metoda zero-jedynkowa podwójnej negacji, 140; przeczenia implikacji,
metoda obliczania wartości logicznej, 98-101, 105, 141; przemienności, 140; redukcji do absurdu,
109, 110, 112 141; rozdzielności, 140; rozłączania, 141;
metoda szukania wartości «wstecz», 153-158, 160, sylogizmu alternatywnego, 141; sylogizmu de-
162-164, 165 strukcyjnego, 141; sylogizmu hipotetycznego,
metoda zero-jedynkowa, 124-127, 135-138, 183, 141; sylogizmu konstrukcyjnego, 140; symetrii
185, 190, 191, 192, por. skrócona metoda zero- równoważności, 141; symplifikacji, 141-142;
jedynkowa, metoda obliczania wartości logicz- tożsamości, 141; transpozycji, 141; wyłączone-
nej go środka, 15, 138, 140, 290-291; wyłączonej
mimo e, 19 sprzeczności, 140; zaprzeczenia równoważnoś-
Minsky, Marvin, 24 ci, 141; charakterystyki prawdy, 142; por. tauto-
modus ponendo ponens, 140; por. reguła opuszcza- logia
nia implikacji prawda, 2, 4-5, por. wartość logiczna, zdania logicz-
modus tollendo ponens, 141, 230-231, 292 nie prawdziwe, zdania przygodnie prawdziwe
modus tollendo tollens, 3, 141, 293 prawidłowość, 2, 4-5, 180-181, 185, 187-188, 189-
Moor, James, ix, 196 190, 283; por. nieprawidłowość
Principia Mathematica, 228
następnik, 30 proste zdanie, p. zdanie, proste
natomiast, 19 przecie , 93
nawiasy, 98, por. spójnik główny przecinek, 60, 62
negacja, 14-16, 48-51, 105, 109, 110, 112, 126; przemienność, 140, 294
implikacji, 141, 294; równoważności, 141, 294 przesłanka, 1, 4, por. założenie pierwotne
Nelson, Jack, ix, 196 przy zało eniu, e 30-31
Newell, Allen, 24, 228 przyczynowość, 28
nie lub , 68-69 przygodnie fałszywe zdanie, 135, 137, 144, 145;
nie wszyscy, 84 por. schematy logicznie niezdeterminowane
nie zarówno , jak i , 66-67, 68, 285 przygodnie prawdziwe zdanie, 134, 144, 145; por.
nieefektywność, 124-125, 137 schematy logicznie niezdeterminowane
niefalsyfikowalność, 142 przyjmuj c, e 30-31
niektórzy, 84 przynajmniej jedno z dwojga, 22
nieostrość, 7
nieprawda, e, 14, 16, 93-94 reductio ad absurdum (redukcja do absurdu), 166,
nieprawidłowość, 2, 8-9, 180-181, 183, 187-188 272, por. reguła dołączania negacji, reguła
nikt, 84 opuszczania negacji, prawo redukcji do absurdu
non-sequitur, 9 reguła dodawania, p. reguła dołączania alternatywy
notacja polska, 51 reguła dołączania, 281, 282; alternatywy, 223-225;
notacja przedrostkowa, 51 implikacji, 240-241; koniunkcji 198-199; nega-
cji, 272; równoważności, 262
o ile, 30-31 reguła eliminacji, p. reguła opuszczania
oraz, 19 reguła konstrukcyjna, 240; por. reguła dołączania
implikacji, negacji, równoważności; por. reguła
Papert, Seymour, 24 opuszczania alternatywy
Paprzycka, Katarzyna, ix reguła opuszczania, 281, 282; alternatywy, 266; im-
Parmenides, 271, 272, 276 plikacji, 206; koniunkcji 198; negacji, 276, 281;
Pelletier, Francis J., 239 równoważności, 217
perceptrony, 24 reguła powtarzania, p. reguła reiteracji
pod warunkiem, e, 30-31 reguła reiteracji, 248-249
podczas gdy, 19 reguła sylogizmu hipotetycznego, 293
podstawa matrycy, 125-126, 130-132 reguła wprowadzania, p. reguła dołączania
podwójna negacja, 16, 140, 294 reguły heurystyczne, 202
pomimo tego, e, 19 reguły inferencji, p. reguły wnioskowania
Popper, Karl R., 142 reguły pierwotne, 196, 282, 292; por. reguła opusz-
poprzednik, 30 czania, reguła dołączania, reguła reiteracji
pragmatyka, 2 reguły podstawiania, 294-295
prawa logiczne: addycji, 142; charakterystyki fał- reguły wnioskowania, 196, 197, 294, 295; por. regu-
szu, 142; Claviusa, 142; Dunsa Szkota, 142; de ły podstawiania
Morgana, 68, 140, 284-285; dylematu destru- reguły wtórne, 292-293; por. reguły pierwotne
kcyjnego złożonego, 141; dylematu konstru- rozdzielność, 140, 294
kcyjnego, 141; eksportacji, 141; eliminacji im- równoważność logiczna, 117-118, 124-127, 175-
plikacji, 141; eliminacji równoważności, 141; 177, 284
Fregego, 141; idempotentności, 140; importacji, równoważność, 26-28, 126
141; kompozycji, 141; komutacji, 141; łączenia, Rumelhart, David E., 24
141; łączności, 140-141; mnożenia implikacji, Russell, Bertrand, 15, 228
schemat zdaniowy, 118-119, 123; a zdanie, 123, 134 wartość logiczna, 4, 5, 98-101, 105, 109, 110, 112,
Sellars, Wilfrid, 203 120, 123
semantyka, 2 warunek, 30, 76; dostateczny, 80-81; konieczny, 80-
Shaw, John Clifford, 228 81
sieci neuronowe, 24 Whitehead, Alfred North, 228
Simon, Herbert, 24, 228 wieloznaczność, 6-7, 8-9, 43, 68-69
skrócona metoda zero-jedynkowa, 166-168, 170- wiersz dowodu, 196
171, 172-173, 174-175, 175-177, 187-188, 190, właściwy schemat logiczny, 119, 122
191, 192, por. metoda szukania wartości wniosek, 1-2, 3, 4, 195-196; pośredni, 195-196; sub-
«wstecz» derywacji, 239
skróty, 112, 132-133 wnioskowanie, 1-9; dedukcyjne 1-2; indukcyjne 1-
Słupecki, Jerzy, 239 2; por. prawidłowość
spójniki, zdaniowe, ix, 10-11, 38; dwuargumento- wszyscy, 84
we, 14, 17, 18, 21, 26, 38; główny, 42-45, 48- wtedy i tylko wtedy, gdy, 23, 26
51, 56-57, 59-60; jednoargumentowe, 14, 38; wtedy, gdy, 30-31
wieloargumentowe, 62; por. alternatywa, impli- wyłączonego środka, prawo, 15, 138, 140, 290-291
kacja, koniunkcja, negacja, równoważność wynikanie logicznie, 189-190, 283
stałe zdaniowe, 12, 120, 123; por. legenda symboli- wyrażenia okazjonalne, 6
zacji, symbolizacja, zmienne zdaniowe wzajemnie dopełniające się zdania (schematy), 191
Stanosz, Barbara, ix wzajemnie niezgodne zdania (schematy), 190
strategie dowodzenia, 201, 212, 276, 281, 290-291 wzajemnie sprzecznie zdania (schematy), 191-192
struktura logiczna, 118, 119, 134; por. właściwy wzajemnie wykluczające się zdania (schematy), 190
schemat logiczny
subderywacje, 237-238, 239, 247, 248, 259; sio- założenie, 195; dodatkowe, 239; pierwotne, 196;
strzane, 247, 248, 262, 266; zagnieżdżające się, subderywacji, 238; por. przesłanka
247, 248, 252-253 zarówno , jak i , 19, 44
swobodnie występujące zdanie, 208, 295 zarówno nie , jak i nie , 67
sylogizm, 140-141, 293 zarzut tautologiczności, 142
symbolizacja, 16, 20, 42, 56-57, 59-60, 63-64, 71, zastraszenie symbolami, 203, 289
85-89, 94-95; por. spójnik główny zawsze i tylko wtedy, gdy, 28
symplifikacja, 141-142; por. reguła opuszczania ko- zdanie: a kontekst, 7, 8; a schemat zdaniowy, 123;
niunkcji negowane, 14; poprawnie skonstruowane, 97-
syntaktyka, 2 98; proste, 10-11, 12, 92, 95, 298-299; złożone,
system aksjomatyczny, 227 10-11, 12, 94-95, 98-101, 105, 109, 110, 112,
system SD, 196, 197, 282 298-299; w sensie gramatycznym, 5-7, 8, 11,
system założeniowy, p. dedukcja naturalna 12; w sensie logicznym, 5-7, 8, 12; por. alterna-
sztuczna inteligencja, 24, 228 tywa, bezpośrednio sprzeczne zdania, implika-
cja, koniunkcja, logicznie prawdziwe zdanie, lo-
średnik, 19, 60 gicznie fałszywe zdanie, negacja, przygodnie
prawdziwe zdanie, przygodnie fałszywe zdanie,
tajemnice, 248 równoważność, wzajemnie dopełniające się zda-
tautologia, 134, 135, 137-138, 140-142, 143, 145, nia, wzajemnie niezgodne zdania, wzajemnie
166-168, 170-171, 172, 288; por. logicznie sprzeczne zdania
prawdziwe zdanie Ziembiński, Zygmut, 30
teoria deskrypcji, 15 złożone zdanie, p. zdanie, złożone
transpozycja, 141, 294 zmienne zdaniowe, 3, 118, 120, 123; por. stałe zda-
tylko je li, 74-76, 287; por. warunek konieczny niowe
uzasadnienie, 195, 196

REGU Y SYSTEMU SD
Pierwotne regu y inferencji systemu SD

dla koniunkcji
i. p i. p•r i. p•r
j. r p •Elim i r •Elim i
p•r •Wpr i, j
dla implikacji
i. p Zał. i. p→r
j. p
j. r r →Elim i, j
p→r → Wpr i-j
dla równoważności
i. p Zał. i. p≡r i. p≡r

j. p j. r
j. r r ≡Elim i, j p ≡Elim i, j
k. r Zał.
l. p
dla alternatywy
i. p i. p i. p∨q
p∨r ∨Wpr i r∨ p ∨Wpr i j. p Zał.
k. r
l. q Zał.
m. r
dla negacji
i. p Zał. i. ~p Zał.
j. r j. r
k. ~r k. ~r
~p ~Wpr i-j, i-k p ~Elim i-j, i-k
Reguła reiteracji
i. p i. p
p Ri
p Ri
Logika nie gryzie 412
Wtórne regu y inferencji systemu SD
Modus tollendo ponens Modus tollendo tollens Sylogizm hipotetyczny

i. p ∨ q i. p → r i. p → q
j. ~q j. ~r j. q → r
p MTP i, j ~p MTT i, j p→r HS i, j
i. p∨q
j. ~p
q MTP i, j
Regu y podstawiania systemu SD
Podwójna negacja (Neg) Idempotentność (Idem)

p ~~p p•p p
p∨p p
Przemienność (Przem) ączność ( ącz)

p∨r r∨p p ∨ (q ∨ r) (p ∨ q) ∨ r
p•r r•p p • (q • r) (p • q) • r
p≡r r≡p
Rozdzielność (Rozdz) De Morgan (DeM)

p ∨ (q • r) (p ∨ q) • (p ∨ r) ~(p ∨ r) ~p • ~ r
p • (q ∨ r) (p • q) ∨ (p • r) ~(p • r) ~p ∨ ~ r
Implikacja (Impl) Negacja implikacji (NegImpl)

p→r ~p ∨ r ~(p → r) p • ~r
Równoważność (Równ) Negacja równoważności (NegRówn)

p≡r (p → r) • (r → p) ~(p ≡ r) (p • ~r) ∨ (~p • r)
p≡r (p • r) ∨ (~p • ~r)
Eksportacja (Eksp) Transpozycja (Transp)

p → (q → r) (p • q) → r p→r ~r → ~p
Absorpcja (Abs)
p→r p → (p • r)

LOGIKA LOGIKA NIE GRYZIE (Podręcznik), Katarzyna Paprzycka

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

LOGIKA LOGIKA NIE GRYZIE (Podręcznik), Katarzyna Paprzycka

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Katarzyna Paprzycka

LOGIKA NIE GRYZIE

SAMOUCZEK LOGIKI ZDAŃ

Przedmowa. Jak nauczy si logiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vii

8.5. Badanie logicznej równoważności skróconą metodą zero-jedynkową . . . . . . . . . . . . 175

PRZEDMOWA. JAK NAUCZY SI LOGIKI

Dla kogo jest napisana ta ksi ka

„Jak p ywa ?”, czyli metoda Samouczka

Jak u ywa Samouczka?

Geneza i ród a Samouczka

Uwaga o symbolach spójników zdaniowych

1.1. Poj cie wnioskowania i rodzaje wnioskowa

Sokrates jest śmiertelnikiem. wniosek

Wszystkie zaobserwowane dotąd łabędzie były białe.

W przeciwieństwie do wnioskowań dedukcyjnych, wnioskowania indukcyjne są zawodne. Powyższe

prawdziwe fałszywe prawidłowe nieprawidłowe

Trzy dzia y logiki: syntaktyka, semantyka, pragmatyka

Wyróżniamy trzy podstawowe działy logiki: syntaktykę, semantykę i pragmatykę. Syntaktyka

1.2. Logiczny schemat wnioskowa

Jan skręci w prawo. Jan skręci w prawo.

Jan skręci w prawo. Jan skręci w prawo.

1.3. Prawid owo wnioskowa a prawda

prawidłowe prawdziwy lub fałszywy

1.4. Zdanie w sensie logicznym

(4 ) ______________________ jest jest ________________________.

(a) Czy Roman Giertych rozgotował kalafior?

1.4.2. Zdania w sensie logicznym mog by wyra one wieloma zdaniami

1.5. Wnioskowanie logicznie nieprawid owe

1.5.3. Non sequitur (b d formalny)

2.1. Logika zda w ród innych logik

2.2. Zdania proste i zdania z o one

Przykłady zdań prostych w logice zdań to:

wiczenie 2.A „parafaraza zda z o onych”

(a) Janosik i Pyzdra odbierali dobra bogatym.

wiczenie 2.B „zdania proste i z o one”

(e) Tomasz nie wierzył własnym oczom.

2.3. Legenda symbolizacji i symbolizacja zda prostych

• Nie wolno przypisywa sta ych zdaniowych zdaniom z o onym.

wiczenie 2.C „legenda symbolizacji”

Spójnik negacji: Nieprawda, że

Schemat logiczny negacji: ~

Człon negacji: p – zdanie negowane

(W ramce _______ może znale ć się dowolne zdanie).

Przykładem negacji jest np. następujące zdanie:

2.4.1. Matryca logiczna dla negacji

Rozważmy przykład następującej negacji:

2.4.2. Spójnik negacji w j zyku polskim

wiczenie 2.D „negacje – 1”

wiczenie 2.E „negacje – 2”

(a) Alicja nie zrobi obiadu. ¬A

Schemat logiczny koniunkcji: •

Człony koniunkcji: p – pierwszy człon koniunkcji

Przykładem koniunkcji jest np. następujące zdanie:

2.5.1. Matryca logiczna dla koniunkcji

Rozważmy konkretny przykład koniunkcji, a mianowicie zdania (1). Wartość logiczna

2.5.2. Koniunkcja w j zyku polskim

Systematyczniej zdaniami złożonymi ze zdań złożonych zajmiemy się w następnym rozdziale.

wiczenie 2.F „koniunkcje – 1”

wiczenie 2.G „koniunkcje – 2”

(a) Alicja i Bogdan zrobią obiad.

(b) Alicja zrobi obiad, choć Cezary nie zrobi kolacji.

(d) Alicja zrobi obiad, a Cezary zrobi kolację.

(g) Chociaż Cezary nie zrobi kolacji, Bogdan zrobi obiad.

(j) Zarówno Alicja, jak i Bogdan z ochotą zrobią obiad.

(4 ) jest jest __.