Podstawy
Dopasowanie i szumy
w układach audio
Artykuł ten powstał dzięki kilku pytaniom,
dotyczącym problemu dopasowania w syste−
mach audio. Z pytań nadesłanych do Skrzynki
porad wynika, że problem związany jest z za−
sadami, stosowanymi w układach wysokiej
częstotliwości, gdzie trzeba dopasowywać im−
pedancję źródła do impedancji odbiornika. Na
wyjściach wzmacniaczy w.cz. włącza się sze−
regowe rezystory o wartości równej rezystan−
cji charakterystycznej dołączonego kabla, an−
teny. Wszystkie wejścia też mają taką opor−
ność. Zazwyczaj jest to rezystancja 75Ω albo
50Ω. Powoduje ona co prawda obniżenie się
poziomu sygnału o połowę, jednak jest abso−
lutnie niezbędna ze względu na niekorzystne
zjawiska falowe, przede wszystkim odbicia.
Elektronicy, nie zajmujący się techniką w.cz.
i nie rozumiejący problemu rezystancji falowej,
dowiedziawszy się o konieczności dopasowa−
nia, czyli zapewnienia zgodności rezystancji
wyjściowej i wejściowej, chcą potem stosować
podobne zasady przy łączeniu urządzeń audio.
Trzeba jasno powiedzieć, że problem dopa−
sowania falowego dotyczy tylko układów
wysokiej częstotliwości. Nie dotyczy
w żadnym stopniu układów audio!
Dlatego o ile w układach w.cz. konieczne jest
stosowanie na wyjściu rezystora szeregowego
o wartości równej rezystancji wejściowej na−
stępnego stopnia, o tyle w układach audio do−
danie na wyjściu liniowym czy za mikrofo−
nem szeregowego rezystora o wartości rów−
nej rezystancji wejściowej wzmacniacza by−
łoby fatalnym błędem! Ilustruje to rysunek 1.
Owszem, w układach audio niekiedy stosuje
się na wyjściach liniowych rezystory o warto−
ści od kilkuset omów do kilku kiloomów (jak
pokazuje rysunek 2), ale nie ze względu na ja−
kiekolwiek dopasowanie, tylko dla ochrony
stopnia wyjściowego w przypadku zwarcia
wyjścia do masy. Rezystory takie nie powinny
mieć zbyt dużej wartości i to nie ze względu
na stratę sygnału na powstałym dzielniku re−
zystorowym, tylko ze względu na zwiększoną
wrażliwość na zakłócenia oraz niekorzystny
wpływ pojemności kabla połączeniowego.
Jak wspomniano, problem dopasowania falo−
wego nie dotyczy układów audio (bo długość
kabli łączących jest wielokrotnie mniejsza od
długości fali przesyłanych sygnałów). Problem
dopasowania w układach audio ma inne obli−
Elektronika dla Wszystkich
cze. Chodzi nie o odbicia, tylko o szumy. Naj−
prościej biorąc, problem wygląda następująco.
Każdy wzmacniacz (scalony, lampowy czy
tranzystorowy) szumi “sam z siebie”. Co
ważne, poziom tych szumów własnych zale−
ży od (tak!) rezystancji wewnętrznej współ−
pracującego źródła sygnału. Generalnie,
czym większa rezystancja źródła, tym
wzmacniacz ma większe szumy własne, ale
poziom tych szumów zależy od tego, jakie
elementy pracują na wejściu tego wzmacnia−
cza (tranzystory bipolarne, tranzystory polo−
we, lampy).
Rys. 1
Rys. 2
Trzeba też pamiętać, że szumi nie tylko
wzmacniacz − każda rezystancja (także rezy−
stancja wewnętrzna źródła sygnału) szumi
“sama z siebie”. Szumią wiec mikrofony
i wszelkie inne przetworniki dźwięku.
Oczywistym błędem byłoby przyłączenie sil−
nie szumiącego wzmacniacza do niskoszum−
nego źródła o małej rezystancji wewnętrznej.
I to z grubsza rozumieją wszyscy.
Nie wszyscy natomiast pojmują, dlaczego
równie poważnym błędem może być próba
połączenia wybitnie niskoszumnego wzmac−
niacza do źródła sygnału, które silnie szumi
“samo z siebie”, bo ma dużą rezystancję we−
wnętrzną. A właśnie tu daje o sobie znać
wspomniana właściwość wzmacniaczy,
których szum w istotnym stopniu zależy od
rezystancji źródła sygnału.
Najprościej rzecz ujmując, niektóre wzmac−
niacze “lubią” źródła o małej rezystancji we−
wnętrznej, a inne przeciwnie, najlepiej
współpracują ze źródłami o dużej rezystancji
wewnętrznej.
Właśnie ze względu na własności szumowe
do współpracy ze źródłami o małej rezystan−
cji wewnętrznej (do 1kΩ, np. mikrofony dy−
namiczne) stosuje się wzmacniacze z tranzy−
storami bipolarnymi (bądź wzmacniacze
operacyjne z takimi tranzystorami na wej−
ściach). Przy rezystancji źródła powyżej
100kΩ zdecydowanie mniej szumią tranzy−
story polowe, zwłaszcza MOSFET−y. Przy
opornościach rzędu 1kΩ...100kΩ można sto−
sować tranzystory bipolarne albo polowe –
mają porównywalne szumy.
Trzeba też mieć na względzie, że powyższe
uwagi dotyczą bardzo małych sygnałów
i walki o każdy decybel stosunku sy−
gnał/szum. Napięcia szumów własnych
przedwzmacniaczy są zwykle rzędu mikro−
woltów, a sygnały użyteczne są znacznie
większe. Dlatego w praktyce problem szu−
mów daje o sobie znać głównie przy wzmac−
nianiu maleńkich sygnałów mikrofonowych
o poziomach rzędu pojedynczych miliwol−
tów czy ułamków miliwolta. Natomiast przy
pracy z sygnałami o poziomach 100mV
i większych maleńkie szumy własne rezy−
stancji źródła czy szumy własne wzmacnia−
cza nie grają już znaczącej roli. Dlatego
w obwodach, gdzie występują sygnały o po−
ziomach powyżej 100mV nie trzeba koniecz−
nie stosować niskoszumnych kostek TL072,
NE5532 czy podobnych, jeszcze mniej szu−
miących. Z powodzeniem można stosować
zwykłe wzmacniacze operacyjne, np.
TL082(084), a w prostszych systemach na−
wet LM358(324).
Piotr Górecki
87