„Chłopiec brzydki i niezdarny, wypieszczony, słabowity, ciągle zamyślający się i stroniący od

ludzi, stał się przedmiotem nieraz dotkliwych żartów ze strony kolegów, którzy mianowali go
"mamusinym synkiem ... umiał stawać dzielnie po stronie kolegów słabszych,
pokrzywdzonych...” (W. Osterloff)

Johann Heinrich Pestalozzi urodził się 12 stycznia w 1746 roku w Zurychu w Szwajcarii. Był
drugim dzieckiem Jana Baptysty i Zuzanny z domu Hotze. Ojciec był lekarzem, niezwykle
zdolnym ale nieco lekkomyślnym. Przedkładał nierzadko własne przyjemności nad pracę
zawodową i utrzymanie rodziny. Matka była osobą słabego zdrowia oraz niezwykle wrażliwą
i uczuciową. Po przedwczesnej śmierci ojca Jana Baptysty (zmarł w wieku 33 lat)
wychowaniem jego i rodzeństwa musiała zająć się matka. Szczególną rolę w jego
wychowaniu odegrała służąca Barbara Szmidt, zwana Babelą. Wdowa rozporządzała bardzo
skromnymi funduszami, pomagał jej w utrzymaniu domu teść oraz czasami brat. Była
nadopiekuńcza, zbyt troskliwa, co miało negatywne konsekwencje, ponieważ dzieci były
nadmiernie pilnowane, przesadnie trzymane w domu. Jan jako dziecko nie miał kontaktu z
innymi dziećmi, mimo wszystko był wrażliwy, nie brakowało mu męskiej siły, doświadczenia
i praktyczności życiowej. Dziadek Andrzej Pestalozzi uczył go języka łacińskiego,
samodzielności, tym samym w dużej mierze wpłynął na jego późniejsze życie.

Od 1754 roku uczęszczał do szkoły elementarnej, a następnie pięcioletniej szkoły łacińskiej.

kontynuował naukę w Collegium Humanitas (1761-1763) oraz Collegium Carolinum (1763-
1765). Będąc studentem na wydziale filologicznym i filozoficznym brał udział w pracach
organizacji młodzieżowej Helweckie Towarzystwo (Związek Patriotów pod Garbarnią).
Wśród profesorów wyróżniały się osoby znaczące takie jak m.in. Jan Jakub Bodmer i Jan
Jakub Breitinger. Studia Pestalozziego przypadały na gorący czas ruchów społecznych w
Szwajcarii, dążność do przekształcenia ustroju państwowego w duchu równości obywatelskiej
występowała prawie we wszystkich kantonach. Konflikt ze szkołą wynikający z ujawnienia
działań przeciw państwu oraz przynależenia do towarzystwa, którego cel naukowy był
pozorny przyczynił się do rezygnacji ze studiów w 1765 roku.

Po przerwaniu nauki osiedlił się na wsi i zajął się rolnictwem. W celu zdobycia wiedzy odbył
praktykę w Kirchbergu. Rok praktyki był czasem krótkim, ale intensywnym. Pestalozzi
uważał się po nim za człowieka przygotowanego do pracy na roli.

„Przyjechałem do Kirchberga marzycielem miejskim, wyjechałem stamtąd marzycielem

wiejskim”. (W. Osterloff)

W 1768 roku ożenił się z Anną Szulthess. Rodzice jej byli początkowo przeciwni
małżeństwu, ale widząc starania Jana ostatecznie nie stawiali więcej przeszkód. „Pamiętaj, że
żyć będziesz w tem małżeństwie o chlebie i wodzie”. (W. Osterloff)

Małżeństwo zamieszkało początkowo w domu wynajętym, później w 1771 r. przeprowadziło

się do nowo wybudowanego domu w Neuhof. Budowa domu pochłonęła znaczące sumy,
hipoteka była obciążona. Brak pieniędzy i odmowa banku o przyznaniu kolejnej pożyczki nie
pozwoliły na dalszą pracę. Wpłynęły na decyzje i zmiany w przekształceniu gospodarstwa na
zakład, który ostatecznie został zamknięty w 1880 r. Małżeństwo doczekało się jednego syna
Jakuba. W kolejnych latach Pestalozzi zajmował się prowadzeniem ośrodków
wychowawczych w: Stanz, Burgdorf, Yverdon.

Zmarł 17 lutego 1827 roku.

W swoich poglądach Pestalozzi wiele miejsca poświęcał relacji matka – dziecko. Wyrazem
tego są liczne odniesienia do uczuć w rodzinie, zależności emocjonalnej dziecka od rodzica, a
także własnych doświadczeń rodzinnych. Dziecka osobowość to jego zdaniem „ośrodek
samodzielnego duchowego rozwoju, działa podobnie jak nauczanie elementarne, zgodne ze
swą naturą i istotą, w trzech kierunkach ponieważ zaś należy tu brać pod uwagę kształtowanie
serca, umysłu i ciała ”. (Łabędzi śpiew)
Wyrażał zdanie, że szczególną rolę, stymulującą wychowanie dziecka pełni wychowawca
oddziałując zarówno na serce, umysł i ciało.
Pisał „podstawą wychowania są: wiara i miłość. Istotną zasadą wychowania nie jest nauka,
jest nią miłość… Dziecko najpierw kocha i wierzy, zanim zacznie myśleć i działać”. (O idei
elementarnego nauczania)
Rolę matki w życiu dziecka Pestalozzi określa bardzo szeroko. Nawiązuje przy tym do
reagowania na potrzeby biologiczne, jak i psychiczne dziecka. „Matka, parta nieprzemożną
siłą intelektu, musi pielęgnować dziecko, żywić je, ochraniać i rozweselać. Czyniąc to,
zadowala jego potrzeby, oddala od niego to, co jest dla niego nieprzyjemne, wspomogą je,
zapobiega jego niezaradności. Dziecko otoczone opieką, rozweselone i oto rodzi się w nim i
rozwija zarodek miłości” (Matka i dziecko)
Pestalozzi akcentuje wpływ mądrego i troskliwego rodzicielstwa na kształtowanie w dziecku
samodzielności i zaradności. Zalecał dbałość o rozwój emocjonalny dziecka. Nie oznacza to,
że należy zaniedbywać jego sferę biologiczną i intelektualną.
Wychowanie w okresie niemowlęcym rozumiał jako proces zaspokajania potrzeb i
utrzymywania dziecka w stanie spokoju.

Podstawą teorii wychowania Pestalozziego była idea organicznego rozwoju, któremu

podlegał każdy człowiek. O jego rozwoju decydują trzy siły:
1. intelektualna -symbolizowana przez głowę
2. fizyczna - symbolizowana przez rękę
3. moralna - symbolizowana przez serce.
Należy harmonijnie rozwijać trzy siły: " tylko to jest prawdziwie wychowawcze, co kształtuje
równocześnie rozum, serce i rękę". (O idei elementarnego nauczania)
Pierwszeństwo przyznawał sile etycznej i domagał się podporządkowania jej zarówno głowy,
ręki i serca.
Najważniejszym celem w życiu człowieka jest pełny rozwój jego osobowości i utrzymania
harmonijnych stosunków ze społeczeństwem. Zwracał uwagę na rozwijanie cech charakteru,
umiejętności, umysłu i duszy dziecka.
Siła fizyczna stanowiła podstawową zdolność do pracy. W swoich założeniach dotyczących
wychowania fizycznego, duży nacisk kładł na przedmioty, które były bezpośrednio związane
z pracą na ziemi, z rzemiosłem oraz gospodarstwem domowym.
Rozwój fizyczny dziecka ma według Pestalozziego wspierać należyta opieka rodziców nad
dzieckiem, właściwe wyżywienie, bezpieczeństwo podczas nauki, pracy i zabawy.

Punktem wyjścia w programie była: liczba, kształt i słowo. Odpowiadać im miała nauka
rachunków, geometrii, rysunków oraz języka.

Plan nauki wprowadzony do szkoły ludowej obejmował:

l. Język ojczysty (niemiecki i francuski); przed przystąpieniem do czytania dzieci uczył

mówić, przez rozpoznawanie i opisywanie różnych przedmiotów widzianych w
rzeczywistości i na rycinach, opowiadanie wrażeń i przeżyć; ćwiczył dzieci w mówieniu, w
rozwijaniu ich słownictwa i właściwym używaniu znaczenia wyrazów; nauka często polegała
na chóralnych, zbiorowych, rytmicznych wypowiedziach; dzieci uczyły się śmiałości i
cieszyły z łatwo widocznych postępów. W podobny sposób, posługując się „ruchomym
alfabetem, uczył nazw poszczególnych liter, sylabizowania, a potem zbiorowego czytania
krótkich wyrazów. W nauce pisania wielką rolę odgrywały swobodnie wykonywane przez
uczniów rysunki.

2. Rachunki zaczynano zwykle od liczenia konkretnych przedmiotów (kamyków, listków itp.

oraz liczenia kresek na tabliczce). Najchętniej rachowano ustnie; przyzwyczajano ucznia, aby
zawsze wyobrażał sobie liczby jako zbiory kresek lub konkretnych przedmiotów. Do nauki
czterech działań, a zwłaszcza dzielenia i mnożenia, służył rysunek kwadratu, który dzielono
na równe części i porównywano otrzymane wielkości.

3. Naukę historii naturalnej i naukę geografii, które również odwoływały się do realiów, do
posługiwania się przedmiotami, rycinami, szkicami i mapami. Ich uzupełnieniem była
gimnastyka, muzyka i rysunki. Pestalozzi wielką wagę przywiązywał do pracy ręcznej
uczniów, do strugania, wycinania, klejenia, lepienia, uprawiania ogródka, hodowania kwiatów
i roślin. Każda lekcja trwała najwyżej godzinę. Od następnej oddzielona była krótką
rekreacją. Ostatnia lekcja polegała na dowolnej pracy ucznia, wiązała się z jego
upodobaniami, uzdolnieniami i zainteresowaniami.

Dyscyplina była łagodna; kary należały do rzadkości. W nauczaniu panowała ogromna

swoboda; dzieci śmiały się i hałasowały.

Metoda

1. “Podstawą wszelkiego nauczania jest postrzeganie.

2. Mowa musi się wiązać z postrzeganiem.
3. Okres nauki nie jest okresem krytyki ani sądu.
4. W każdej gałęzi nauczanie zaczynać musi się od naj prostszvch elementów i stąd
posuwać się stopniowo podług rozwoju dziecka, t.j. przez szeregi psychologicznie kolejno
powiązane.
5. Na każdym punkcie nauki trzeba zatrzymywać się tak długo, dopóki dziecko nie
opanuje całkowicie materiału.
6. Nauczanie postępować winno drogą rozwoju naturalnego, przez wykładanie i
dyktowanie.
7. Indywidualność dziecka musi być święta dla wy chowawcy.
8. Nie zdobycie wiadomości i zręczności jest głównym celem nauczania, ale rozwój i
wzmożenie sił duchowych.
9. Z wiedzieć musi się łączyć móc, z wiadomościami — zręczności.
10. Stosunek wychowawcy i wychowańca, a zwłaszcza karność szkolna, powinny polegać
na miłości.
11. Nauka właściwa musi być podporządkowana wyższemu celowi wychowania.
12. Podstawa wychowania moralno-religijnego leży w stosunku matki do dziecka”. (S.
Kot)

Pestalozzi wywołał głębokie zainteresowanie oświatą ludu, szkolnictwem

początkowym. Żądanie oświaty dla wszystkich, które wielka rewolucja uzasadniała racjami
politycznymi, Pestalozzi podjął ze względów czysto ludzkich: miłość człowieka nakazuje
dopuścić do oświaty najuboższych i najnędzniejszych.
Wprowadził do wewnętrznej pracy wychowawczej oraz nauczycielskiej w szkole
elementarnej logiczny porządek, liczący się z psychologją dziecka: postrzeganie uczynił
punktem wyjścia i podstawą nauki, przekonał o konieczności pobudzania samodzielności
uczniów, oraz ustawicznego przerabiania i stosowania tego, czego się nauczyło. Przez
utworzenie racjonalnego programu nauki, opartego na wprawianiu dziecka w liczenie,
mierzenie i mówienie, położył kres dotychczasowemu chaosowi, w którym trwała szkoła
początkowa, przeładowywana wiadomościami Ciągłe doskonalenie metody i próby
dostosowania do jej zasad nauki każdego przedmiotu rozbudziły najpierw w Niemczech, a z
czasem w całej Europie, ogromne zamiłowanie do zagadnień metodycznych i gruntowne
studia nad jak najbardziej wzorowym urządzeniem nauki początkowej.
Zwolennikami metody i poglądów Pestalozziego byli m. in. Adolf Diesterweg, Henryk
Herbart