Spis treści

Motto
Wstęp: rozmowy
Janusz
Kartki z kalendarza
Miłka
Kartki z kalendarza
Wiktoria
Jacek
Kartki z kalendarza
Tomek
Kartki z kalendarza
Jadwiga
Kartki z kalendarza
Jan i Barbara
Kartki z kalendarza
Wspólnota
Kartki z kalendarza
Naród
Kartki z kalendarza
Kościół
Kartki z kalendarza
Młodzi
Kartki z kalendarza
Celibat
Kartki z kalendarza
Uta
Jezus
Ostatnie słowo
Przypisy
Kontakt z Autorką
Bibliografia
Przypisy
Polecamy
Na urodziny dziecka świat nigdy nie jest gotowy.
WISŁAWA SZYMBORSKA, Rozpoczęta opowieść
 WSTĘP: ROZMOWY

– O czym pani teraz pisze? – zagadywali czytelnicy.

– O dzieciach księży.
Szmer. Śmiech. Niedowierzanie. Gromkie: – Ooooooo!
– A jak pani je znajdzie?
– Będę pytać ludzi.

Ale szukanie dzieci księży szło źle. Nie chodzi o to, że nikt nie znał takich
sytuacji. Wręcz przeciwnie. Na pięćset osób, z którymi rozmawiałam,
większość sypała opowieściami jak z rękawa.
– Znam kogoś takiego, mojego kuzyna. Jego matka była gosposią na
parafii, potem już w ciąży wróciła do rodziców. Ale może on nie wie, kto
jest jego ojcem?
– Znajoma ma syna z zakonnikiem. Nic pani nie powie, bo mówiła, że
zakon płaci trzy tysiące złotych miesięcznie na dziecko i jeszcze jej
obiecali, że syn dostanie mieszkanie, gdy będzie pełnoletni.
– Moja ciotka od trzydziestu lat jest zapraszana razem z księdzem na
wszystkie rodzinne uroczystości. Mieszka u niego na plebanii. Przy łóżku
stoją jego duże kapcie i jej małe kapciuszki. W rodzinie między sobą
oczywiście komentujemy. Ale z nią nigdy. Po prostu zaprasza się ciotkę
z księdzem. Zawsze tak było.
– W sklepie na mojej ulicy pracuje pani, która ma dziecko z naszym
byłym wikarym. Ale przecież nie podejdę i jej nie zapytam.
– Mój przyjaciel jest synem księdza. Wiele lat chodził na terapię.
W końcu poszedł do zakonu. To dla niego zbyt ciężkie doświadczenie, żeby
o tym rozmawiać.
– Wysoko postawiony ksiądz, który zajmuje się duszpasterstwem
rodzin, ma córkę. Kupił jej kamienicę w znanej miejscowości letniskowej.
Pytałem szwagra, czy dałby kontakt do tamtej części rodziny, ale on nie
chce o tej sprawie gadać.
 – Znam proboszcza, który ma piątkę dzieci. Mała szansa, żeby się
zgodził na rozmowę.
– Moja kuzynka, o ta, to jej strona na Facebooku, pracuje w kancelarii
prawnej. Ona jest córką księdza. Proszę do niej napisać, tylko błagam,
niech pani nie zdradzi, kto pani o tym powiedział.

Informacje docierały do mnie z różnych stron:

– Mam dla pani wiadomość od mojej koleżanki: „Proszę pojechać do
Brodnicy i popytać ludzi” – pisze do mnie ktoś na Facebooku.
– O co?
– Wszystkiego się pani dowie na miejscu. Najlepiej pytać na rynku.
Podobno ksiądz miał tam romans z żoną znanego piosenkarza. I ten
piosenkarz nawet podbił mu oko.

– Moi rodzice mają domek letniskowy na Mazurach. Przywieźli stamtąd

taką historię. Dawno, dawno temu przyjechał do wioski nowy proboszcz ze
swoją gospodynią zakonnicą. Szybko okazało się, że nawet habit nie jest
w stanie ukryć ciąży. Zakonnica już nie wróciła do klasztoru. Wystąpiła,
a proboszcz znalazł jej małżonka we wsi. Urodziła dziecko, chłopca,
i wróciła do pracy na plebanii. Kiedy proboszcz przeszedł na emeryturę,
zamieszkał z nimi w domu. Syn oraz jego przyszywany ojciec nawet
wyremontowali mu pokój. Mieszkał z nimi jeszcze dwa lata, potem zmarł.
We wsi wszyscy wiedzieli. Syn był kropka w kropkę podobny do
proboszcza i miał ksywkę „wikary”. Wciąż tam mieszka. Może popytaj
o niego w sklepie?

– Kiedyś słyszałam o jednej smutnej sprawie – mówi znajoma

dziennikarka. – W czasie mszy wtargnął do kościoła nieznany mężczyzna
i zaczął krzyczeć, że ksiądz miał romans z jego żoną. Ktoś nagrał film
komórką i wrzucił do internetu. Ksiądz był tam od niedawna. Romans miał
w poprzedniej parafii, dlatego go przenieśli. Mężczyznę znaleziono dwa dni
później martwego. Powiesił się.

– Moja teściowa kiedyś opowiadała mi zbulwersowana, że proboszcz w jej

kościele zainicjował modlitwę w intencji swojej córki, która właśnie
zdawała maturę.
– Jak to możliwe?! – dopytuję.
 – Powiedzieli ludziom, że on był wcześniej w Kościele
polskokatolickim. Wtedy miał żonę. I ta żona z córką zostały w poprzedniej
parafii.
– Ale to niemożliwe, nie przyjmują w Kościele rzymskokatolickim
księży z dziećmi!
– Ta córka przyjeżdżała do ojca w odwiedziny. Może chcieli jakoś
uspokoić nastroje?

Kilka osób jednak przekonało potencjalnych rozmówców do kontaktu.

Dostałam ich numery telefonów.
Dzwonię do pani Walerii. Wiem, że miała przyrodniego brata, który był
synem księdza. Niestety brat już nie żyje, ale pani Waleria chętnie o nim
opowie. Jest bardzo otwartą osobą, wiele lat pracowała za granicą, dziś jest
emerytką, mieszka na Śląsku. Takie informacje otrzymałam od znajomej,
dawnej przyjaciółki pani Walerii z dzieciństwa.
Pani Waleria stanowczo zaprzecza. Co za bzdury! Brat, owszem, nie
żyje, ale jego ojciec nie był żadnym księdzem, tylko górnikiem i zginął
w kopalni. Tłumaczę, że bardzo przepraszam, ale jej przyjaciółka
z dzieciństwa…
– Kto? – przerywa szorstko. – Nie znam tej osoby. Musiało się pani coś
pomylić. Do widzenia – odkłada słuchawkę.
Moja znajoma, przyjaciółka pani Walerii z dzieciństwa, nie może w to
uwierzyć:
– Jak ona mogła wyprzeć się mnie i ojca księdza?! Przecież sama się
zgodziła, żebym dała jej numer telefonu!
Ale pani Waleria, jak wyjaśnia to dwa dni później swojej przyjaciółce,
nie będzie już na ten temat z nikim rozmawiać. Takie czasy nastały, że nie
można ludziom ufać. Lepiej nic nie mówić, bo jak zacznie się gadać, to nie
wiadomo, co z tego wyniknie.

Podobnie zachowuje się pan Mirosław. Ma blisko osiemdziesiąt lat

i mieszka w rozwalającej się chałupinie pod Elblągiem. Słabo słyszy, więc
przez telefon trudno się porozumieć. Zastaję go rąbiącego drewno na opał.
Nigdy się nie ożenił, nie ma dzieci, sam musi o wszystko zadbać.
Kontakt do pana Mirosława dostaję od znajomych ze stowarzyszenia,
które zbiera historie świadków minionych czasów. Pan Mirosław
opowiedział im, że matka milczała jak zaklęta, gdy pytał o ojca.
Podejrzewał, że jest nim ksiądz z sąsiedniej wioski. Uważał to za wielką
niesprawiedliwość losu. Dlatego został ateistą i nigdy nie chciał mieć
dzieci.
Siadamy więc w chałupinie, jest zimno, pali się dopiero na noc. Woda
tylko w kanistrze, toaleta na zewnątrz. Pan Mirosław stawia czajnik na
gazie. Trudno znaleźć drugą szklankę, ale wreszcie jest, otrzepuje ją z kurzu
i nalewa herbaty. Niestety nie może mi pomóc. Nie jest dzieckiem księdza,
nigdy nikogo nie podejrzewał, matka milczała, rodzina milczała. Ale
przecież szukał ojca na parafii w sąsiedniej wiosce? Nie, skądże. Nikt nic
nie wiedział, on nic nie wiedział, ja też niczego się nie dowiem. Zapada
zmrok, czas się pożegnać. Liczę, że się jeszcze spotkamy. Może wtedy uda
mi się zyskać jego zaufanie?
Miesiąc później dzwoni wójt wioski pod Elblągiem.
– Pan Mirosław zmarł dziś nad ranem. Nic nie wiemy o jego rodzinie.
Czy może nam pani jakoś pomóc? – pyta. Niestety, nie mogę. Ja też nic nie
wiem.

W końcu dwie starsze panie wyjaśniają mi, o co chodzi: – Pani wtyka nos
w nie swoje sprawy. Wszyscy wiedzą, że księża mają dzieci. Ale po co
o tym pisać?
– Można im zrobić krzywdę, jak się zacznie o tym mówić – wtóruje
druga.
– Krzywdę? – nie zgadzam się. – To raczej utrzymywanie tajemnicy
jest ciężarem nie do zniesienia. I codzienne zastanawianie się, kto już wie,
a kto jeszcze nie. I co pomyśli, jak się dowie. To milczenie szkodzi.

Właśnie dlatego uparłam się, żeby jednak pokonać trudności. Historie do

książki zbierałam dwa lata. Były jak rozsypane fragmenty układanki,
których długo nie umiałam połączyć w jedną całość. Tajemnica odsłaniała
się przede mną powoli. Chciałam spojrzeć na świat z perspektywy synów
i córek księży. I zobaczyć go oczami ich matek. Po drodze odbyłam setki
rozmów i usłyszałam kilka dowcipów. Najczęściej taki:
– Kto to jest ksiądz?
– To taki człowiek, do którego wszyscy mówią „ojcze”, a tylko jego
własne dzieci „wujku”.

Niektórzy znali jeszcze inny:

 – Dlaczego proboszcz został księdzem?
– Drogie dziecko, bo mój ojciec był księdzem, a mój dziadek biskupem.

A w wiosce na Podlasiu opowiedziano mi taki:

Spowiedź. Konfesjonał. Podchodzi mężczyzna.
– Proszę księdza, bardzo zgrzeszyłem. Poszedłem do łóżka
z dziewczyną, a ślubu jeszcze nie mamy.
– To prawda, bardzo zgrzeszyłeś. Już więcej tak nie rób. Na pokutę
dziesięć zdrowasiek.
Podchodzi drugi.
– Proszę księdza. Bardzo zgrzeszyłem. Zdradziłem swoją żonę. I to
jeszcze ze starszą kobietą.
– Cudzołóstwo to poważny grzech, synu. Ratuje cię tylko to, że ta
kobieta była stara i że może to był ostatni raz w jej życiu. Na pokutę pięć
zdrowasiek.
Podchodzi kobieta.
– Poznałam kogoś i stało się. Zgrzeszyłam. Na dodatek on jest
księdzem z sąsiedniej parafii. Nie wiem, co robić.
Ksiądz zrywa się, wybiega, trzaska drzwiczkami. Czerwony ze złości
wali pięścią w konfesjonał i krzyczy:
– Tu jest twój ksiądz! Tu jest twoja parafia!

Wtedy jeszcze nie wiedziałam, jak wiele te dowcipy mówią o naszej

rzeczywistości.
 JANUSZ

Matka
La-lalalala-lala…
Wymyśliłam cię nocą przy blasku świec
Nauczyłam się ciebie po prostu chcieć
Wystarczyła mi chwila niewielka,
byś imię miał, byś po prostu się stał.

To jest piosenka, która opisuje życie Reginy Kowalskiej. Trzeba ją poczuć.

Nie wystarczy przeczytać tekst. Trzeba otworzyć YouTube i usłyszeć Irenę
Jarocką. Ta melodia, ta orkiestra w tle, ten śpiew. Gdy usłyszy się tę
piosenkę, to właściwie już wszystko się rozumie.
Rok 1961. Samborowo. Mazury. Regina ma osiemnaście lat. Jest
najmłodsza z dwanaściorga rodzeństwa. Wychowana w bardzo katolickiej
rodzinie, widzi dla siebie tylko jedną drogę – zakon. Mieszkają na kupie,
więc Regina przenosi się na strych. Dom stoi w centrum wsi, niedaleko
most, naprzeciwko kościół. W kościele – ksiądz Bolesław Pętlicki. Starszy
o dwadzieścia lat, nosi się po męsku, na sutannę narzuca skórzany
wojskowy płaszcz. Na zdjęciu z wycieczki do Wieliczki siedzą koło siebie,
Regina skromna, w chustce na głowie, trzyma na kolanach jego czarny
księżowski kapelusz.
Z nastaniem jesieni dni robią się coraz krótsze, szybciej zapada
zmierzch. Łatwiej się ukryć. Kiedy pierwszy raz ksiądz Bolek przystawia
drabinę i wdrapuje się na strych, Regina jest przerażona. Ale po pierwszej
nocy nie ma już dla niej odwrotu. Zgrzeszyć z mężczyzną to jedno, ale
zgrzeszyć z księdzem? Czy Bóg może coś takiego wybaczyć? Ale przecież
być bliżej księdza, to być bliżej Boga. Zanim położy się spać, zostawia
uchylone okno.
Szybko zachodzi w ciążę. Kiedy brzuch staje się widoczny, przestaje
wychodzić z domu. Ojciec chce ją ukryć w klasztorze. Ale Regina słyszała,
że u zakonnic rodzi się w bólach, bez pomocy i za karę. Nie pojedzie.
W październiku w domu przychodzi na świat Franek. Cała wieś szumi. Taki
wstyd! Matka Reginy modli się o zmiłowanie.
Ale nie ma zmiłowania. Na wiosnę Regina znowu jest w ciąży.
– Jedno ci nie wystarczyło?! – krzyczy matka. – I to z księdzem?! Czy
ty pomyślałaś, jaka to hańba dla niego?! I postanawia: dziecko trzeba
usunąć, bo to o księdzu źle świadczy. Co ludzie powiedzą? Sługę Bożego
trzeba ratować. Wstyd, wstyd, taki wstyd!
Kilka dni później przybiega siostra Reginy. – Miałam sen! Dziecko
musi żyć! W rodzinie poruszenie. Co się stało? – Jezus mi się objawił jako
dzieciątko i wyciągał do mnie ręce. To znak. Dziecko musi żyć. Bóg tego
chce.
Matka Reginy zgadza się. Córka urodzi, ale potem odda dziecko
w dobre ręce. Zaczyna się poszukiwanie odpowiedniej rodziny. W grudniu
1963 roku rodzi się Janusz. I wtedy po raz pierwszy zabiera głos Regina.
– Nie oddam mojego syna. Wychowam oboje.
Po latach powie Januszowi, kiedy będą w sąsiedniej wsi: – U tej pani
byś mieszkał, gdybym ciebie wtedy nie zatrzymała.
Kiedy pojawia się drugie dziecko, wieś huczy od plotek. Matka Reginy
miała rację, że pierwsze to wpadka i można przymknąć oko, ale kolejnego
już się nie podaruje. To ta, co zbałamuciła księdza! Skusiła! Ladacznica.
Kurwa po prostu. O sprawie zostaje zawiadomiony biskup. Do Samborowa
przyjeżdża specjalna delegacja. Wzywają Reginę.
– Czy ksiądz Bolesław Pętlicki jest ojcem twoich dzieci? – pyta
wysłannik biskupa.
– Nie – szepcze.
– Na krzyż przysięgnij! Jest ojcem czy nie?!
Regina jest przerażona. Jeśli na krzyż skłamie, będzie potępiona na
wieki. Ale Bolek błagał ją, żeby nie mówiła prawdy. Jego wtedy na drugi
koniec Polski przeniosą albo gorzej, wyrzucą, i jak będzie jej wtedy
pomagał? Jak sama dzieci odchowa? Jeszcze wszystko może być dobrze, on
będzie księdzem, da pieniądze, będą razem.
– Przysięgam – Regina wyciąga rękę w stronę krzyża.
Kilka miesięcy później przychodzi jednak decyzja o przeniesieniu
księdza Bolesława do innej parafii. Daleko – do Klonu, pod Szczytno, trzy
godziny drogi autobusem. Widują się dużo rzadziej. Co gorsza, chodzą
słuchy, że parafianka z sąsiedniej wsi powiła Bolkowi dziewczynkę. Ale
jeszcze wtedy Regina ma nadzieję, że się ułoży, że Bolek zabierze ją do
siebie. W Samborowie nie może znieść już tych spojrzeń, tych uśmieszków,
tych plotek. Jest wyklęta. Dla tej, która uwiodła księdza i wychowuje jego
potomstwo, miejsca we wsi nie ma.
Synowie do Bolka mówią „wujku”. W papierach mają wpisane
nieprawdziwe imię ojca – biblijny Józef jako patron pasuje do tej roli
najlepiej. Dzieci dowiadują się, że ich tato zginął w wypadku – wracał
z pracy, w autobus, którym jechał, uderzył pociąg. Zmarł w karetce,
w drodze do szpitala.
Regina wyczekuje spotkań. Ale te są coraz rzadsze i nie tak przyjemne.
Najpierw wpadają sobie w objęcia, ale po godzinie zaczyna się kłótnia.
Tematy są trzy: to, że Regina sama musi wszystko dźwigać, że Bolek nie
daje pieniędzy, a obiecał, i że gdyby ją kochał, to dziewczyna ze wsi obok
nie wychowywałaby jego dziecka. By załagodzić sprawę, Bolek zawsze
przyrzeka, że zamieszkają blisko siebie i będą wieść spokojne życie. Kiedy?
Już niedługo.
W końcu po sześciu latach zabiera ją z Samborowa, ale nie do siebie,
tylko na Wybrzeże. Kupuje dom w Gdyni, dwa pokoje z kuchnią, toaleta na
zewnątrz. Tłumaczy, że niedługo przeniesie się blisko niej, że wszystko
będzie dobrze.
Przed dziećmi ukrywają, co ich łączy. Czasem pocałunek. Czasem
objęcie. Sąsiadka zagaduje małego Janusza: – A gdzie śpi ten ksiądz, co do
was przyjeżdża?
Jak to gdzie? – dziwi się. Przecież wie, że mamy tylko dwa łóżka.
– Wujek śpi na kanapie z mamą. A my w swoim pokoju – odpowiada
grzecznie.
W Gdyni na początku jest wielka rozpacz, bo Regina nie może dostać
pracy bez meldunku, a meldunku nie może dostać bez pracy. Kończą się
pieniądze od Bolka. W końcu udaje jej się ubłagać dyrektora domu dziecka.
Pracuje jako kucharka od szóstej rano do szóstej wieczorem.
Janusz z bratem sami wstają, sami robią sobie śniadanie, a po szkole idą
do domu dziecka. Tam odrabiają lekcje, grają z kolegami w piłkę, jedzą
kolację. Dyrektor się zgadza. Przecież to półsieroty, ojciec zginął
w wypadku. Wdowie trzeba pomóc. W domu dziecka mogą się bezpiecznie
schronić.
Kiedy przychodzi czas pierwszej komunii, Regina decyduje, że starszy
Franek poczeka rok na młodszego Janusza. Pójdą razem, w Klonie, przyjmą
ciało Chrystusa z rąk swojego ojca. Nie zapraszają jednak gości na parafię,
tylko jadą dwie godziny samochodami do Samborowa. Lepiej tak, niżby
plotki były.
Raz na kwartał Regina zabiera chłopców w odwiedziny do Bolka.
Najpierw w Gdyni łapią kolejkę elektryczną do Tczewa. Tam przesiadka
w osobowy do Szczytna, a potem jeszcze autobusem do Klonu. Dzieci,
zmęczone podróżą, kładą się do łóżka, a Regina bierze się do roboty.
Zamiata, myje podłogi, szoruje garnki. Gotuje na zapas, robi weki. Przez
chwilę czuje się potrzebna.
Kiedy ksiądz Bolesław zostaje przeniesiony do Rozóg, bierze sobie na
parafię gosposię. Mówi, że jest już stary, po sześćdziesiątce i potrzebuje
kogoś do opieki. Jest jeden szkopuł, gosposia ma tyle samo lat co ich
najstarszy syn – dwadzieścia. Regina wie, co to oznacza. Kiedy pyta
wprost, Bolesław nawet nie próbuje ukryć przed nią swojego romansu.
To kropla, która przepełnia czarę. Regina idzie do kościoła i długo się
modli. Potem pisze do Bolka list, że to koniec. W radio puszczają Irenę
Jarocką. Kiedy delikatny fortepian zapowiada refren, wybucha płaczem.

Wymyśliłam cię z cienia, nim nastał świt,

powierzyłam się niemal aż po sam wstyd…

Dobrze wiem, co oznacza samotność,

osobna noc, osobny dzień…

Syn

Janusz ma trzynaście lat, kiedy dowiaduje się, że jego ojcem jest wujek
Bolek. Jest załamany:
– Ojciec?! Ten wujek, którego tak nie lubię? To niesprawiedliwe! –
płacze.
– A kto inny mógłby być! Przecież to był jedyny mężczyzna w mamy
życiu – pociesza brat.
– To ja już wolę historię o wypadku!
Jest połowa lat siedemdziesiątych. W szkole nikomu nie mówią, kto jest
ich ojcem. Poskładali wszystko do kupy i już wiedzą, dlaczego matka
została wygnana z Samborowa. Resztę wyjaśniła im ciotka. To hańba, którą
należy ukryć. Zresztą Bolek nie jest dla nich ojcem. Nie mówią do niego
„tato”. Nic ich z nim nie łączy. Jest surowy, nie przytula, nie zagra w piłkę.
Nie ma dla nich czasu. Kiedy przyjeżdża do Gdyni, to biegnie do Veritasu,
sklepu z dewocjonaliami, kupić jakieś ozdoby do kościoła. A w Klonie
tylko zapędza ich do roboty. Każe mur wokół cmentarza murować albo
chwasty w ogrodzie pielić. Nie lubią tam jeździć.
Januszowi jest też przykro, gdy patrzy na matkę, która po całym
tygodniu harówki na kolanach szoruje księżowskie podłogi.
– Ona nie jest twoją służącą – myśli ze złością. Nie lubi wujka Bolka.
Pamięta, jak ten kiedyś kazał mu wypastować swoje oficerki. Kimże ty
jesteś, żebym ci buty czyścił?!
Kiedy matka zrywa kontakty z Bolkiem, są już dorośli. Wokół smutek
lat osiemdziesiątych. Kościoły dostają kontenery darów dla biednej Polski.
Bolek dzwoni, że dostał ciuchy i słodycze z Niemiec, niech sobie coś
wybiorą. Franek przywozi z Klonu wypchane reklamówki. Wyciąga
Janusza na spacer i mówi:
– Pogadałem szczerze z wujkiem Bolkiem. Od tej pory mówię do niego
„ojciec”. Wszystko mi wyjaśnił. To wina matki. Gdyby była posłuszna
i siedziała cicho, to mieszkalibyśmy jak jedna rodzina. Ale nie chciała
robić, co Bolek każe, więc musiał nas umieścić daleko.
– Co ty gadasz? Kto ci tyłek mył, jak byłeś mały? Kto robił jedzenie?
Kto wysyłał do szkoły? – denerwuje się Janusz. – Matka się nami zajęła.
Ojca nie było! Rozumiesz to?!
W przeciwieństwie do Franka on zawsze jest w domu, przy matce.
Umie ją pocieszyć, doradzić, jak się ubrać. Ta apaszka do tej sukienki, nie,
ten kapelusz nie pasuje. Lubią ze sobą rozmawiać. A brat? Brat dużo pije,
imprezuje, znika na kilka dni z domu.
Matka chce, żeby Janusz został księdzem. On jednak zamiast
seminarium wybiera prawie tak samo wówczas prestiżowy handel
zagraniczny. Ludzie mówią: znasz angielski, jedź do Ameryki. Koleżanka
z Kanady pomaga mu załatwić papiery.
Jest 31 sierpnia 1989 roku. Janusz pamięta ten dzień, jakby to było
wczoraj. Ląduje w Toronto, ubrany jak za krąg polarny. Kurtka, sweter,
dwie koszule, grube dżinsy. Pierwsze zaskoczenie: jest bardzo ciepło,
dwadzieścia kilka stopni. Drugie: kiedy zaczyna pracę, akurat wypada
święto, ale Kanadyjczycy i tak płacą. Co za kraj! Kraj-raj! Pracuje jako
operator sejfu w banku. To czasy analogowe, więc co godzinę niesie teczkę
wypełnioną akcjami dwie przecznice dalej do biura maklerskiego. Papiery
w aktówce są warte dwadzieścia milionów dolarów. Nikt go nie napada. To
trzecie zaskoczenie.
W Kanadzie jest wolność – myśli. I nie myli się. Kiedy pierwszy raz
mówi, że ma ojca księdza, słyszy: Ale jaja, trzeba by zrobić film na ten
temat! A w Polsce? Może się razem pomodlimy. Lepiej o tym nie mów, bo
będą krzywo patrzyli.
Jest też druga tajemnica. Janusz jest gejem. Poznaje to po tym, że serce
bije mu szybciej na widok chłopaka, nie dziewczyny. Ale w Polsce lat
osiemdziesiątych nie wiadomo, czy gorzej było być dzieckiem księdza, czy
homoseksualistą. Ani o jednym, ani o drugim ludzie nie mogli się
dowiedzieć.
– Geje to pederaści, co piją siki – wyjaśnił mu kiedyś wujek Bolek.
Inne zdanie miał ksiądz, którego matka zapraszała na kolacje w nadziei, że
pomoże synowi poczuć powołanie. – Bądź ze mną – szeptał, przytulając się
do Janusza.
– Ksiądz w dom, Bóg w dom – mawiała Regina.
– Ochroń mnie, mamo. Niech spotka go kara. Wyrzuć go z domu, daj
mu w twarz – modlił się Janusz. W końcu powiedział jej o wszystkim. Ale
matka była wierna Kościołowi nawet w takich chwilach:
– Spotykaj się z nim dalej. Kiedy będzie coś od ciebie chciał, to mów:
nie. Módlcie się razem, księdza trzeba uratować.
Więc w Kanadzie jest inaczej. Geje nie kryją się po parkach i toaletach
jak w Polsce. Żyją normalnie, chodzą do klubów, uśmiechają się do
Janusza. Szczególnie jeden. Lawrence. – Taki chłopak! Wygląda jak George
Michael! Biedny emigrant z Polski nie ma u niego żadnych szans –
tłumaczy sobie Janusz. Ale Lawrence nie przestaje się uśmiechać. I tak mija
już dwadzieścia osiem lat, jak są razem.
Przenieśli się na wyspę obok Vancouver. Mieszkańców jest tam jeszcze
mniej niż w Samborowie, bo ledwie stu. Mają dom nad oceanem, pod
oknami przepływają orki, nad głowami szybują orły białogłowe.
Kiedy odwiedziła ich mama, była zachwycona. I orkami,
i Lawrence’em.
Regina jest bardzo związana z Januszem. Potrafi nawet o pierwszej
w nocy zadzwonić, że miała zły sen i czy wszystko w porządku. Kiedyś
mówi mu: – Ty masz dobre życie, a twojemu bratu tak się źle powodzi
w Polsce. I że się martwi o Franka, bo nie stroni od alkoholu i imprez.
Wpadł w długi. Rozwiódł się. Zostawił dwójkę dzieci.
Ale gdy Janusz zadzwonił, że chcą przyjechać do Samborowa na jej
urodziny i zaprosić na kolację, zdenerwowała się:
– Jaką kolację? Nie przyjeżdżaj do mnie.
– Mamo, ale dlaczego nie mogę cię odwiedzić?
– Sam tak, ale ze swoim chłopakiem lepiej nie.
– Jak tak, to nie przyjadę wcale.
Po tygodniu zadzwoniła z przeprosinami. Tłumaczyła, że ludzie się
pytają, czemu Janusz nie przyjeżdża z rodziną. Więc powiedziała im, że syn
taki sprytny, mieszka z kolegą, bo taniej wychodzi za czynsz. Ale przez tyle
lat ten sam kolega, więc ludzie plotkują.
Kiedy przyjechali, kazała im postawić samochód za domem, nie
w bramie. Żeby nikt nie zobaczył gości, bo jeszcze ktoś rzuci kamieniem.
W Kanadzie odwiedził go też kumpel z Polski, jedyny przyjaciel,
z którym razem jeździli na drinki do pierwszego gejowskiego baru
w Gdańsku. Razem rozważali, czy nie iść do seminarium.
– Matki będą zadowolone, a kobietom powiemy, że ksiądz przecież nie
może.
Teraz kumpel jest księdzem i ma wszystko poukładane.
– Słuchaj, jadę sobie do Rzymu, do zakonnic. One mi piorą, sprzątają
i gotują. Kolację podają. A za rogiem są kluby gejowskie. Słuchaj, tam jest
jak w raju. A ty tu w grzechu żyjesz.
– W jakim grzechu?
– Mnie się tylko przytrafia mały momencik zapomnienia,
wyspowiadam się i już jestem czysty. A u ciebie grzech ciągły, bo jesteś
w związku. To jest właśnie prawdziwe zło. To o wiele gorsze, niż
wyskoczyć sobie co jakiś czas do sauny gejowskiej.

Matka i syn

Lata dziewięćdziesiąte. Pętlicki ma wylew. Nie może chodzić, musi jeździć

na wózku.
– Mamo, a gdyby on teraz do ciebie zadzwonił i chciał, żebyś
przyjechała się nim zaopiekować, to co byś zrobiła? – pyta Janusz.
 – Tobym pojechała.
– Mamo, on tobie zmarnował życie! A ty chcesz do niego wrócić! –
złości się.
– Synku, to ojciec moich dzieci – mówi Regina ze łzami.
– Mamo, jak do niego pojedziesz, nie będę cię tam odwiedzać. Nie będę
na to patrzył.

Krótko po wyjeździe Janusza z Polski Regina odnawia znajomość

z dawnym kolegą z Samborowa. Przez trzydzieści lat z nikim się nie
spotykała. Zawsze była sama. Ludzie starali się ją wyswatać. Nie chciała.
Najpierw czekała na Bolka, który był dla niej jak mąż. Potem wstydziła się
dzieci z księdzem. Przed kolegą z Samborowa nie musi nic ukrywać. Więc
Janusz mówi do niej:
– Mamo, jakbyś kiedyś chciała wziąć ślub, to daj znać, bo chcę być na
twoim weselu.
Po kilku miesiącach Regina dzwoni do syna: – Przygotuj się na
sierpień, będziesz świadkiem.
– Mamo, jaką będziesz miała suknię?
– Na pewno nie białą.
– To twój pierwszy ślub. Wolno ci.
– Nie ma mowy. Jak wytłumaczę, skąd żeście się wzięli?

Regina idzie do ślubu w seledynowej sukni. Wesele odbywa się w Gdyni,

ale zaraz potem młoda para przenosi się do Samborowa. Jak to teraz
będzie? Spotkać te same sąsiadki, które przed laty spluwały na jej widok?
Tych samych mężczyzn, którzy niegdyś wytykali ją palcami? Ale teraz nikt
słowem nie śmie wspomnieć historii sprzed lat. Wziął ją za żonę swój, więc
i ona jest swoja. Regina odzyskuje utracone miejsce w społeczności.

Przez cały ten czas nie przestaje być bardzo wierząca. Chodzi do kościoła,
razem z Radiem Maryja odmawia różańce, wysyła pieniądze ojcu
Rydzykowi. W prezencie Janusz kupuje jej duży płaski telewizor. Wie, że
mama bardzo lubi oglądać Telewizję Trwam. Rozmowa schodzi na tematy
religijne.
– Mamo, a dlaczego kobiety nie mogą być księżmi? – pyta Janusz.
– Bo tak nie może być.
– Ale dlaczego?
 – Bo nie.
– Nie i nie. Podaj mi jakiś argument – chodzi za nią.
– Bo kobiety są brudne – szepcze w końcu.
Serce mu zamiera.
– Przez tyle lat ten Kościół, to społeczeństwo wmawiało tobie, mamo,
że jesteś brudna? Że nie jesteś nic warta? Że nie możesz nic w życiu robić
tylko służyć? Tylko prać, sprzątać i gotować?
Nie musi pytać. Wie, jak by odpowiedziała:
– Tak mówi mój Kościół i ja w to wierzę.

Rok 2005. Ksiądz Bolesław Pętlicki ma osiemdziesiąt trzy lata. Obchodzi

jubileusz pięćdziesięciolecia pracy kapłańskiej. Łatwo policzyć, że
wyświęcono go, jak był po trzydziestce. – Co robił wcześniej? – zastanawia
się Janusz.
– To nie wiesz, że twój ojciec był kierowcą ciężarówki, zanim został
księdzem? – dziwi się kuzynka. Nie, Janusz nie wie. Nic nie wie. Nigdy nie
poznał jego rodziców, czyli swoich dziadków, choć przecież gdy był mały,
to jeszcze żyli. Podobno Bolek miał siostrę. Ale na parafii w Klonie nigdy
nie spotkali nikogo poza znajomymi wujka Bolka. To byli księża, którzy nie
nosili koloratki i zawsze przyjeżdżali w odwiedziny ze swoimi gosposiami.
Pani Marysia nosiła garsonki w kwiaty i duże ciemne okulary. Pani Ola
opięte bluzki, kapelusze i spódnice bombki. Janusz nie umiał ich sobie
wyobrazić w fartuszku, zagniatających ciasto albo piorących księżowską
bieliznę.

Rok 2006. Telefon z Polski. Dzwoni brat.

– Wiedziałeś, że dwa tygodnie temu zmarł nasz ojciec?
– Nie. Ty jesteś na miejscu, skąd ja bym miał wiedzieć?
– Nikt nawet nie zadzwonił. Mama też nie wiedziała.
Janusz siada na kanapie. Nic nie czuje. Właśnie dostał wiadomość, że
jego ojciec nie żyje i nie ma żadnych emocji. Ani ulgi, ani troski, ani
smutku. Nic. Może to jest pierwszy szok? Może potem będzie mu
współczuł, że umarł? Ale nie, kilka dni później też nic. To uczucie nigdy
nie przychodzi.

Rok 2018. Umiera Regina. Szok. Żal. Natychmiast łapie samolot do

Frankfurtu. Nazajutrz jest w Samborowie. Wśród rzeczy matki znajduje
dwa listy napisane przez księdza Bolka – jeden do matki, drugi do synów.
Papier jest pożółkły, atrament wyblakły. Czyta: Najdroższy Franiu
i rozkoszny Januszku. Mam nadzieję, że się dobrze rozwijacie… Jest
zaskoczony. „Rozkoszny?” – nie dowierza. To wujek Bolek był zdolny do
cieplejszych uczuć? Ale jeszcze bardziej zaskakuje go, że matka zachowała
listy sprzed ponad pół wieku.
Schodzą się żałobnicy. Na różaniec przychodzi dwadzieścia osób, na
pogrzeb setka. Januszowi przypominają się nieodmawiane od lat modlitwy,
odpowiedzi na psalmy. Wszystko staje mu przed oczami. I Samborowo,
i parafia w Klonie, i mama płacząca przy słowach „dobrze wiem, co
oznacza samotność…”. Chce stanąć nad trumną i powiedzieć ludziom
prawdę. O księdzu, który zniszczył życie jego matce. O Kościele, który
wmówił jej, że jest nic niewarta. I o ludziach, którzy w to wierzyli.
– Zostaw – brat łapie go za rękę. – Oni nie uwierzą w żadne twoje
słowo.
Janusz nie przemawia. Ale z innego powodu. Chce, żeby mama była
zadowolona, że miała piękny pogrzeb.
 Kartki z kalendarza

Około 198 roku – Klemens Aleksandryjski, ojciec Kościoła, pisze

Wychowawcę, księgę prezentującą szczegółowe nauki chrześcijańskiej
moralności. Jego myśl miała duży wpływ na kształtowanie się
fundamentów wiary katolickiej. Kobiety postrzega on następująco:

Już sama świadomość własnej istoty musi wywoływać w niej poczucie

wstydu (II, 33).

Poza swoim domem kobieta powinna się całkowicie zakrywać. Przez

to, że zakryje swą twarz, nikogo nie przywiedzie do upadku. Gdyż taka
jest wola logosu, że godzi się onej być podczas modlitwy zasłoniętą
(III, 79).

Mężczyźni mają albo nieubrani uczestniczyć w zapasach, albo uprawiać

grę w piłkę (III, 50).

Ale też i kobiet nie można wykluczyć z cielesnych ćwiczeń. Nie wolno
ich jednak wzywać do zapasów lub biegów, powinny się natomiast
ćwiczyć w przędzeniu wełny i tkaniu, i w tym, by pomagać przy
wypieku chleba, gdy to konieczne. Ponadto kobiety powinny
własnoręcznie przynosić ze spiżarni to, czego potrzebujemy (III, 49).

W 2007 roku papież Benedykt XVI nazwał Klemensa „wielkim teologiem”.

Około 380 roku powstają Konstytucje apostolskie, najobszerniejszy zbiór

dokumentów z IV wieku, prezentowany jako pochodzący od apostołów.
Zostały włączone do pierwszych kodeksów prawa kanonicznego i z tego
względu wywarły znaczny wpływ na kościelne prawodawstwo.
Postulowały, aby kobiety zakrywały się nie tylko na ulicy, ale także
przystępując do komunii. Dawały także inne wskazówki dotyczące sfer
szczegółowych:
 Następnie ma się (kobieta) nie poddawać zbyt częstemu myciu, także
w południe i, jeśli to możliwe, nie co dzień. Jako odpowiednią dla niej
godzinę kąpieli wyznacza się dziesiątą (I, 9).

I ogólnych:

Nie pozwalamy, by kobiety sprawowały urząd nauczycielski

w Kościele, lecz mają się tylko modlić i nauczycieli słuchać. Gdyż nasz
nauczyciel i Pan, Jezus, tylko nas dwunastu posłał, byśmy nauczali lud
i pogan nie zaś kobiety (…) Gdyby więc przystawało to kobietom, on
sam by je powołał. Mąż jest jednak głową niewiasty, a nie godzi się, by
pozostałe członki rządziły głową (III, 6).

Przekład cytatów: Uta Ranke-Heinemann i Marek Zeller1

 MIŁKA

Tato piszę do Ciebie list.

O winach moich i niewinności mojej,

o braku, który czuję każdą cząstką ciała i każdą cząstką duszy,

o braku rozdzierającym mnie na strzępy jak gazetę zapisaną hałaśliwymi

nic nie mówiącymi słowami…

Pamiętasz, jak razem czytaliśmy Stachurę? Rozumiałeś mnie. Jestem do

Ciebie taka podobna. Zostałabym księdzem, gdyby to było możliwe.
Pamiętasz, jak chciałam iść na teologię? Zawahałeś się. Bo ktoś mógłby nas
skojarzyć. Bo mogłoby się wydać, że jestem twoją córką.

Jak suchy szloch w tę dżdżystą noc

Jak lizać rany celnie zadane,

Jak lepić serce w proch potrzaskane…

Trzymam na biurku zdjęcie. Na tle pól i wiejskich domów stoi postać

odwrócona tyłem. To Ty.

Wiem, że jestem dzieckiem miłości. Jak to było? Jeżeli zostawi pani

zapalone światełko, to przyjdę na kolację – powiedziałeś do mamy.
A potem: – Pani Klaro, ja panią kocham.

Mama ukrywała ciążę do ostatniej chwili. Wiesz dobrze, że tak było. Bo co

miała powiedzieć? Że ma dziecko z księdzem? Też wtedy milczałeś. Ale
chyba wiesz, tato, że kobiety nie są wiatropylne.

Pięć lat po mnie z tej samej miłości powstał mój brat.

Byłeś gościem w domu, nigdy domownikiem. Mama posprzątała,
ugotowała obiad. Czekała na gościa. Tak strasznie się bała, kiedy zaszła
w drugą ciążę. Jak sobie poradzi. Liczyła, że podejmiesz wtedy tę decyzję.
Odejdziesz. Twierdziłeś, że nie odnalazłbyś się w rzeczywistości. A co
mama miała powiedzieć? Ja też nie mogę?

To ona wzięła na siebie cały ciężar tej sytuacji. Jest silną kobietą. Sama nas
wychowała. Sama – rozumiesz to? Ty byłeś raz, dwa razy na tydzień. Na
krótko. Z dzieciństwa pamiętam wieczne czekanie. Czekała mama,
czekałam ja, czekał Maciek. Zawsze się spóźniałeś. W końcu mama kupiła
dom w połowie drogi między nami a twoją parafią. Wtedy było trochę
lepiej, mogliśmy tam spędzać razem święta.

Całe dnie pracowała, bo musiała nas wszystkich utrzymać. My zawsze po

sąsiadach albo sami, bo kto miał się nami zająć? Do niczego się nie
dokładałeś. Nawet kiedy jechałeś z nami na wakacje, zdarzało się, że to ona
za wszystko płaciła. Mówiłeś, mam biedną parafię. Tak wiem, zesłali cię
tam, bo się nas nie wyparłeś. Biskup dał ci wybór. Albo zerwiesz kontakt,
albo skończysz w jakiejś dziurze. To było całe twoje bohaterstwo – że
wtedy nie zaprzeczyłeś naszemu istnieniu.

Mówisz, że to nieprawda. Bo stałeś po wózek, kupiłeś wanienkę. Bo byłeś

w każdy czwartek i niedzielę. Bo oddałeś kościelne zaszczyty i na zawsze
zostałeś wiejskim proboszczem. Ty, który mógłbyś być rektorem
seminarium.

To prawda. Też byłeś. Kiedy przychodziłeś, rzucałam ci się na szyję,

siadałam na brzuchu i byłeś tylko mój. Uwielbiałam się z tobą bawić, z tobą
rozmawiać. Przynosiłeś mi książki, czytałeś wiersze, opowiadałeś o Bogu
i świecie Zofii. Nigdy nie bałam ci się przyznać, że dostałam złą ocenę.
Mówiłeś, że najważniejsze jest dobre życie, nie dobre stopnie. Ufałam ci.

Ale cały czas wszyscy siedzieliśmy na wielkiej emocjonalnej bombie.

Zawsze wybuchała. Angażowaliście nas we wszystkie kłótnie. Zaczynało
się od banału, a potem nie dawało się tego zatrzymać. Szła lawina. Jego nie
ma. Wstydzi się nas. Nie jesteśmy ważni. On się stara. Ona go nie rozumie.
Nikt go nie wspiera.
To prawda. Nie weszliśmy w twój świat. Też byłeś sam. Ale wejścia w twój
świat przypominały nam o sytuacji, w której jesteśmy.

Miałam sześć lat, kiedy kuzynka mi powiedziała, że jesteś księdzem.

Pytałam: jak to? Mama zostawiła odpowiedź tobie, ty uciekłeś. Czy już
wtedy wiedziałeś, że nigdy nie odejdziesz? Nie rozmawialiście ze mną na
ten temat, uczyłam się z sytuacji. Czułam, że powinnam ukrywać prawdę
przed ludźmi. Uważać, żeby mi się nie wymsknęło „tato”. Opowiadałam, że
jesteś nauczycielem religii albo wymyślałam coś innego. Czasem mi się
myliło, więc wolałam milczeć. Maciek przez całe życie nikomu nie
powiedział o tobie. Nie wie nawet jego dziewczyna, a przecież zaraz biorą
ślub.

Jakie przestępstwo ukrywamy? Naszą miłość? Kłamiemy, bo to grzech? Nie

jest grzechem, nie oddziela ani Ciebie, ani mnie od miłości Boga. Więc
w imię czego nie przyznajesz się do mnie? Dlaczego jestem zaprzeczonym
dzieckiem?

Nie powiedziałeś nawet swoim rodzicom. Poszliśmy raz na ich groby.

Poszliśmy tam w milczeniu. Płakaliśmy. Powiedziałeś: „przepraszam”. A ja
nawet nie wiem, kto pierwszy umarł, twoja mama czy tata.

Zaprzeczyłeś wobec swojej rodzonej siostry. Zadzwoniłam do niej: –

Bardzo bym chciała panią poznać. Powiedziałam, że jestem twoją córką.
– Niemożliwe. Pani żartuje.
– Dziś nie mam dnia na żarty – odpowiedziałam.
Nie chciała się ze mną spotkać. Jeśli w ogóle, to nie u niej. Żeby tylko
nikt się nie dowiedział.
Byłeś zły. Mówiłeś, że mogłam cię uprzedzić, że jakoś byś to
zorganizował. Nieprawda.

Zaprzeczałeś wobec swoich parafian, spotkanych po drodze kolegów

księży. Przyłapany na gorącym uczynku, czyli z nami, mówiłeś: to moja
znajoma, mój daleki kuzyn.

Nie miałeś dla nas czasu, a z ludźmi siedziałeś, kawkowałeś. Tak, wiem,
z księdzem każdy chce. Ale nigdy też niczego nie odwołałeś, nie
przesunąłeś. Żadnego duszpasterstwa rodzin, żadnej mszy.
Pamiętasz, jak kiedyś przyjechaliśmy na twoje urodziny? Skarżyłeś się, że
jesteś ciągle sam, więc wpadliśmy na pomysł, że zrobimy ci niespodziankę.
Wchodzimy: mama, ja, brat. A u ciebie stół, dziesięć osób. Konsternacja.
Przedstawiłeś nas jako znajomych. Tak, pamiętam, dostajesz listy
z pogróżkami, że ludzie doniosą, gdzie trzeba. Strasznie się tam
zachowywałam, wiem. Mówiłam do Ciebie na ty, a nie „proszę księdza”.
Byłam nieprzyjemna.

Mama cię nigdy nie zdradziła. A czy ty byłeś jej wierny?

Czekała na ciebie trzydzieści lat. A ty teraz nie możesz znieść, że kogoś
poznała, że jest szczęśliwa? Że w tym roku po raz pierwszy święta
spędziliśmy bez ciebie?

Ty nie jesteś sam. Masz Nadię. Co ty masz takiego w sobie, że ona jest ci
tak oddana? Nadia, twoja gosposia. Głupio to brzmi – gosposia.
Spędzaliśmy przecież razem z nią święta. Mamie trudno było to
zaakceptować, nawet jeśli to prawda, że żyjecie jak brat z siostrą.
– Weź sobie mężczyznę, jak chcesz mieć gosposię – mówiłam ci.
– Weź sobie inną, dochodzącą – prosiłam.

Mówiłeś, że nie, bo Nadii ufasz. Jest z Tobą prawie tyle samo czasu co
mama. Wie o nas wszystko. Niejedną scenę przy niej zrobiłam. Kiedy
trzaskałam drzwiami twojej plebanii, wybiegała za mną i mówiła:
– Miłko, wszystko będzie dobrze, zrobię ci herbaty.
Więc teraz, po tylu latach, cieszę się, że jest, bo się Tobą opiekuje. Bo
nie jesteś sam.

Spróbuj zaakceptować mamy szczęście. Proszę, nie oskarżaj mnie, że staję

po jej stronie. Hodowałeś w sobie wizję, że wszystko jest dobrze. Że
jesteśmy taką fajną, ukrytą gdzieś rodziną. Wpadałeś na chwilę, a teraz
traktujesz to jak zdradę. Ciebie było za mało, rozumiesz? Ja czuję ulgę. Bo
niosłam brzemię jej samotności.

Powiedziałeś mi kiedyś, że gdyby ci się ponownie to przydarzyło, czyli

gdybym ja się przydarzyła, nie odszedłbyś od kapłaństwa. Dlaczego? Boisz
się, ale czego?
Kiedyś się spowiadałam, że nie potrafię ci przebaczyć. Księża nie wiedzieli,
co mówić, więc tylko stukali. Jeden radził: „Wyzbyj się żalu, będzie ci
lepiej”. Ale jak to zrobić?

Chciałabym mieć kiedyś koszulkę z napisem „Mój tata jest księdzem”. I nie
musieć nic usprawiedliwiać, tłumaczyć, wyjaśniać. Czasem zaczynam ten
temat, że są księża, którzy mają dzieci. I nie odchodzą. Ludzi to porusza.
Mówią, że to sytuacja nie do zaakceptowania. I że skandal, że ktoś taki
wciąż jest księdzem. Lecą gorzkie słowa: że klechy, hipokryci, takim to
dobrze, tylko seks i kasa, żadnych świętości.

Wtedy czuję, że oni nic nie rozumieją.

Nie rozumieją, że ty jesteś dobrym człowiekiem. Widzę to. Jak starasz się
żyć Ewangelią. Jesteś oddanym księdzem. Cuda czynisz z ludźmi. Martwe
zamieniasz w żywe. Jestem z Ciebie dumna, tato. Lubię z Tobą rozmawiać.
Imponujesz mi jako biblista. Wiele mnie nauczyłeś.

Chrześcijaństwo to nasz dom. Mój i Twój. Dla mnie to najpiękniejsza

kultura świata. Zmartwychwstanie to szał, sens, odpowiedź na życie
wszystkich ludzi. Chciałabym wciąż tak naiwnie móc w to wierzyć. Ale
gubię się, czasem już nie widzę tego sensu. Oddycham, gdy wracam
z Taizé. Bo tu u nas duszno, brakuje przestrzeni. Księża nakładają na ludzi
ciężar, krzyż, którego sami nie są w stanie unieść.

Czuję, że coraz więcej oddziela mnie od świata. Że zamykam się w sobie,

odsuwam od ludzi. A może jestem po prostu niedojrzała, bo się złoszczę na
rzeczy, z którymi już dawno powinnam się pogodzić, przyjąć takie, jakie
są?

Po naszych kłótniach zawsze dzwonisz, esemesujesz. Nigdy się nie

poddałeś. Wysyłasz piękne cytaty o miłości. Wszystko od razu kasuję.
Usuwam z pamięci. Było, minęło. Nie wracam do tego. Inaczej byłabym
niewolnikiem tych emocji.

Jeden jeszcze zostawiłam.

„Mam ciągle nadzieję, może naiwną, że usiądziemy wszyscy przy jednym
stole i ze łzami w oczach podamy sobie ręce. Marzę o tym. Chciałbym
w takiej atmosferze odejść z tego świata. Choćby to było na krótko przed
moim odejściem, byleby było. I odpuść nam nasze winy, jako i my
odpuszczamy naszym winowajcom”.

Tato… Nie mówię do ciebie: tato…

Kiedy miałeś zawał, byłam przerażona. Że tak mało czasu nam zostało.
Modliłam się: Nie odchodź jeszcze. Żałowałam tych chwil, które spędzamy
w osobności, rozdzieleni… Pękł na chwilę ten mur, który nas od siebie
odsuwa. Na chwilę, bo potem zapadło znów milczenie.

Samotność to taka straszna trwoga, ogarnia mnie, przenika mnie,

Wiesz tato, wyobraziłam sobie, że nie ma Boga, nie ma, nie…

Bo ja bardzo chcę. Ale potem czytam wywiad z tobą. Jakim jesteś herosem.
Jak nie dałeś się zwerbować bezpiece. Jak pomagałeś Solidarności. Taki
fajny gość. Ale czegoś brakuje w tym wywiadzie. Wchodzi na okres, kiedy
już byłam na świecie. Gdzie jest dumny tata dwójki dzieci?

Wiem, co ci mówiłam.

Zniknij z naszego życia.

Nie bądź blisko.

Gardzę tobą. Brzydko, nikomu nie wolno tak mówić. Nawet teraz ręce mi
się trzęsą.

Wiem, że otwierałam drzwi twojego samochodu i biegłam autostradą przed

siebie. Krzyczałeś, żebym wracała. Płakałeś. Tłumaczyłeś, że starasz się,
jak możesz. I że tego nie rozumiem.

Wszystko rozumiem. Że najważniejsza jest miłość do Boga, potem do

człowieka. Że Kościół jest Twoim miejscem. Że bardziej kochasz Boga niż
nas.
Choć uważam, że mógłbyś inaczej zarabiać na życie.

Nie chodzi też o to, że Cię nie było. Mamy też nie było.

Ale nie mogę Ci wybaczyć zaprzeczenia. Że się mnie zaparłeś.

Ty, który śmieszne kawki nauczyłeś latać

Ty, który jesteś z tego i nie z tego świata

Uratuj dzisiaj od nienawiści

Moje serce, moje oczy, moje myśli…

Tato, kocham Cię.

 Kartki z kalendarza

Synod w Elwirze, początek IV wieku:

Biskupom, prezbiterom i diakonom nie wolno współżyć ze swoimi

żonami i płodzić dzieci. Ktokolwiek to uczyni, będzie pozbawiony
godności stanu duchownego (kanon 33).

Synod w Orleanie, 541 rok:

Księża i diakoni nie mogą mieć wspólnego łoża ani nie mogą mieszkać
razem ze swoimi żonami, aby nie narazić się na podejrzenie cielesnego
obcowania (kan. 17).

Synod w Tours, 567 rok:

Biskup ma traktować swoją żonę jak siostrę. Winien zawsze mieć

w swoim pobliżu księdza, który ma mu wszędzie towarzyszyć i mieć
łóżko w tym samym pokoju co on. Może to czynić na zmianę siedmiu
subdiakonów, lektorów lub świeckich (kan. 12 i 19).

Synod w Toledo, 655 rok:

Żona kapłana, która nie zachowa wstrzemięźliwości, powinna zostać

sprzedana w niewolę, a dzieci pozbawione praw dziedziczenia
i obrócone w niewolników będących własnością Kościoła.

Papież Urban II, synod w Melfi, 1089 rok:

Jeśli duchowny nie będzie chciał się rozstać ze swoją żoną, książę ma
prawo wziąć sobie jego żonę za niewolnicę.

Synod w Londynie, 1108 rok:

Żony księży są własnością biskupa (kan. 10).

Sobór laterański, 1139 rok:

Małżeństwa zawarte po przyjęciu święceń są nieważne, a kapłani,

którzy to uczynili, mają je rozwiązać, a następnie podjąć pokutę.
Wiernych wzywa się do bojkotu mszy sprawowanych przez żonatych
księży.

Synod w Bremie, 1266 rok:

Potomstwo będące owocem nielegalnych związków duchownych nie

ma żadnych praw do ruchomości swoich ojców, a wszystko, co ci
w chwili śmierci pozostawią, ma być rozdzielone pomiędzy biskupa
a miasto. Synowie owych duchownych na zawsze będą pozbawieni
czci.

Synod w Münster, 1280 rok:

Zakazuje się duchownym udziału w ślubach i pogrzebach własnych

dzieci.

Kodeks prawa kanonicznego, 1917 rok:

Kapłani, łamiąc doskonałą czystość, stają się winni świętokradztwa

(kan. 132).

Kodeks prawa kanonicznego, 1983 rok:

Duchowni obowiązani są zachować ze względu na Królestwo

niebieskie doskonałą i wieczystą wstrzemięźliwość; i dlatego
zobowiązani są do celibatu, który jest szczególnym darem Bożym,
dzięki któremu święci szafarze mogą niepodzielnym sercem łatwiej
złączyć się z Chrystusem a także swobodniej oddać się służbie Bogu
i ludziom (kan. 277).

Przekład cytatów (poza dwoma ostatnimi): Uta Ranke-Heinemann i Marek Zeller

 WIKTORIA

Pod sutanną ksiądz też nosi bokserki. Chciałabym, żebyście miały tę

świadomość. Ja jej nie miałam. Bo wpojono mi, że ksiądz to największa
świętość.
Mówiłam o sobie „ciemna masa”. Nikt mnie nie nauczył, co to jest
antykoncepcja. Ale bardzo dobrze, że byłam ciemna. Bo gdybym była
oświecona, nie miałabym syna.
Moi rodzice byli trzeźwi dwa dni w miesiącu. Tata niszczył mamę.
Z alkoholikiem nie da się żyć: albo odejdziesz, albo pijesz. Mama była
słaba. Dobra, ale słaba. Wiedziałam, że ją kocham i nie mogę zostawić
samej. Zawsze pobita, obsikana, bełkocząca. O szóstej rano jednak zawsze
szła do pracy. Na osiem godzin do ciężkiej fizycznej roboty w zakładach
włókienniczych. Ludzie ją szanowali. O tym, że po pracy leżała pijana pod
komórką na węgiel, wiedzieli tylko sąsiedzi. Patrzyli, jak brałam ją na plecy
i taszczyłam po schodach na piętro. Śmiali się ze mnie. Nigdy nie pomogli.
Była nas trójka. Dwóch braci i ja. W domu zawsze czekał pas. Trzeba
było położyć się na taborecie. Tato podchodził do okna i liczył latarnie.
Raz, dwa, trzy… Jeśli paliło się sześć, dostawaliśmy sześć razy. Obojętne
za co. Zbyt późno wróciliśmy do domu. Albo nie poszliśmy na religię.
A jeśli poszliśmy, to za to, że zbyt późno wróciliśmy do domu. Nie wolno
było też zapalać światła. Po ciemku nie mogliśmy odrabiać lekcji. A potem
tata wpadał w szał, że się źle uczymy. Zabraniał mi używać kosmetyków,
nawet kremu Nivea. Miałam być piękna z natury.
Najstarszy brat jest teraz bezdomny. Wiem dlaczego. Miał najgorzej.
Był wiecznie bity. Musiał godzinami klęczeć na grochu z rękami do góry,
aż robiły mu się wielkie rany na kolanach. Jak go bolał ząb, to tato zalewał
tytoń wrzątkiem i kazał pić. Choć płakał, bo bolało jeszcze bardziej.
Nie skończyłam na ulicy tylko dzięki babci. Jak się do niej leciało, żeby
uciec z tego piekła! Prędko, tylko zrzucić tornister i biec na wieś. Tam były
racuchy, kapusta z kluskami, naleśniki. Człowiek mógł się pobawić,
wyspać. Marzyłam o takim domu.
 U babci była też ciężka praca. Siano, ziemniaki, gnój, węgiel. Przez
całe wakacje skubałam lipę, żeby zarobić na buty. To było jak terapia.
Zieleń, cisza, zapach lipy. We wtorek i piątek szło się na rynek. Babcia
niosła kosz jaj. A ja w jednej ręce reklamówkę z żywymi kaczkami,
w drugiej siatkę z kurami. I tak pięć kilometrów. Gdy byłam mała, droga
wydawała się nie mieć końca. Ale targ pokochałam od pierwszej chwili.
Bawiłam się tylko w sklep. Cały czas czymś handlowałam, a to gołąbkami
z farszem z błota, a to polnymi kwiatami.
Po szkole poszłam do technikum na sprzedawcę. Kochałam ladę, ludzi,
handel. Zaproponowano mi pracę w pewexie. Wtedy, pod koniec lat
osiemdziesiątych, to był szczyt marzeń! Luksusowy sklep, gdzie na półkach
leżały dżinsy, czekolady, perfumy. Wokół biednie i szaro, a tam inny świat.
Nie wierzyłam, że ktoś chce mnie wziąć do pewexu. Mnie? Z takiego
domu? Przecież tam kupowała elita! Ekspedientki nosiły się z klasą, miały
pomalowane paznokcie i wiedziały, co to jest czerwona cebula, kiedy na
straganach leżała tylko biała. Od razu było widać, że do nich nie pasuję.
Posłały mnie na magazyn i kazały sobie parzyć kawę. Ale potem jedna
z nich zachorowała i musiałam stanąć za ladą. Myślałam, że umrę ze
strachu, ale okazało się, że klienci chcą kupować tylko u mnie. Mówili, że
jestem normalna i „nie paniusiuję”.
Prócz lekarzy i adwokatów przychodzili też księża. Nigdy w sutannie,
rzadko w koloratce. Było ich trzech i kupowali koniaki. Nie chciałam, żeby
mnie ktoś zaczepił, więc zawsze patrzyłam się w ladę, wypisując paragon.
Raz podniosłam wzrok. Chciałam się dowiedzieć, co za facet zakłada
różowe skarpetki. I wtedy zobaczyłam wlepione we mnie oczy. To był
Łukasz. Ksiądz. Już mi nie odpuścił.
Zaczął przychodzić codziennie. Kupował kawę albo czekoladę
i zostawiał je dla mnie na ladzie. Zaprosił na swoje imieniny. Byli tylko oni,
trzej księża i ja, dwadzieścia lat młodsza. Jeden mówił, że powinnam iść do
zakonu, drugi pytał, czy wiem, że mam w sobie klasę jak stewardesa. To
był wówczas największy komplement. Łukasz tylko na mnie patrzył. A ja
tak miałam umyślone w głowie, że to księża, więc nic mi od nich nie grozi.
Do normalnych facetów w życiu bym przecież na takie imieniny nie poszła.
Zaślepiona, wierzyłam, że ksiądz to chodząca świętość.
Wtedy codziennie zachodziłam do kościoła. Stałam przed ołtarzem
i modliłam się o nawrócenie mamy. Cały czas. Nic innego mnie nie
obchodziło. Miałam powodzenie, chodziłam na dyskoteki, ale jeśli mnie
chłopak złapał za rękę, zrywałam znajomość. Tak się bałam mężczyzn. Nie
chciałam się w nikim zakochać. Facet zawsze rani. Wystarczyło mi spojrzeć
na tatę.
Łukasz znalazł mój adres w kartotece parafialnej. Serce mi stanęło, jak
zobaczyłam jego samochód. Wstydziłam się. Całe życie ludzie mi
dokuczali, że mam rodziców alkoholików. Modliłam się, żeby tylko nie
wszedł na górę. Dlatego schodziłam i wsiadałam do tego samochodu. On
był szarmancki, otwierał przede mną drzwi. Woził po drogich restauracjach.
Śmialiśmy się, prowadziliśmy kulturalne rozmowy. Czułam się przy nim
bezpiecznie. Był księdzem, więc nie mógł mieć żadnych zamiarów. Gdyby
to był zwykły chłopak – w życiu bym nie wsiadła!
W końcu zaczął codziennie przyjeżdżać i godzinami stać pod
balkonem. Było tego za dużo. Im bardziej nie chciałam, tym bardziej gonił.
Jak widziałam, że parkuje obok sklepu, to dawałam nura pod ladę. –
Dziewczyny, nie ma mnie! Jak zdążyłam, to biegłam na magazyn.
Rodzice nic nie wiedzieli, bo leżeli pijani. Każdy mówił, żeby rzucić
dom, zostawić mamę, ale ja wiedziałam, że nie mogę. Bracia się
wyprowadzili, a ja mieszkałam w tym bagnie dalej. Czułam niemoc. Nie
mogłam uratować mamy, nie widziałam przed sobą przyszłości.
Nazbierałam sto bardzo silnych nasercowych tabletek. Prosiłam lekarzy,
którzy przychodzili do pewexu, o recepty. Wyglądałam niewinnie, więc
przepisywali.
Łukasz krążył. Już widziałam, że chce czegoś więcej. Pomyślałam:
dobrze, przed śmiercią choć raz się pokocham. Pojechaliśmy do Krynicy
Morskiej. Na plażę. To był dla mnie pierwszy pocałunek w życiu.
I pierwszy raz.
Łukasz był szczęśliwy. Ale ja już myślałam tylko o śmierci. W końcu
przyszedł ten dzień. Poczekałam, aż rodzice do końca się upiją. Zaniosłam
mamę do łóżka. Poszłam na balkon. Łyknęłam wszystkie tabletki i wypiłam
butelkę martini. I wtedy przyszedł mój brat. Opatrzność Boża. Cudem mnie
odratowali, w ostatniej chwili.
W szpitalu ginekolog powiedział do mnie: – Najważniejsze, że dziecku
nic się nie stało. Jakiemu dziecku? Przecież nie zachodzi się w ciążę po
pierwszym razie? Przecież to niemożliwe?!
I wtedy do mnie doszło. Żyję. I jestem w ciąży z księdzem. Łukasz całe
dnie siedział przy mnie w szpitalu. Myślałam, że mnie zostawi, a on był.
Trzymał za rękę, nic go nie obchodziło. Całe miasto huczało, wszyscy o nas
wiedzieli.
Czułam się zhańbiona. Nie powinno się mieć dzieci z księdzem!
Chciałam zetrzeć ten grzech. Wzięłam wypłatę i poszłam do lekarza, żeby
usunąć ciążę. Ale ginekolog tylko mnie przytulił i wyprosił z gabinetu: –
Jesteś taka ładna, poradzisz sobie.
Więc leżałam w łóżku i płakałam.
– Czego ty ryczysz? – zapytała mnie mama.
– Bo jestem w ciąży.
– Nic się nie stało. Wszystko dobrze. Razem wychowamy.
– Mamo, jak ja z tobą dziecko wychowam?
I wtedy stał się drugi cud. Urodził się Jacek, a mama po trzydziestu
latach picia powiedziała, że nie weźmie więcej alkoholu do ust. Tata musiał
się wyprowadzić.
Łukasz przychodził codziennie. Nie wstydził się mnie. Mama go
pokochała od pierwszego dnia z wzajemnością. Został przyjacielem
rodziny. Był szczęśliwy. Mówił: wy, moje skarby. Chciał zrzucić sutannę.
Napisał rezygnację, ale biskup obiecał mu awans i przeniesienie. Poradził:
odkochaj się, wyjedź jak najszybciej, zerwij kontakt.
Powiedziałam: – Zostawiam ci wolną rękę.
Powiedziałam: – To twoje życie, musisz wybrać.
Ale on wpadł na pomysł, że mnie gdzieś wywiezie. Wynajmie
mieszkanie daleko, żeby nie robić zgorszenia. – Nie możemy na to narażać
wiernych – powtarzał.
– Nigdzie ci jej nie dam – powiedziała wtedy mama. – Bo ty, Łukaszku,
kiedy będziesz miał ochotę, to przyjedziesz na seks. I zaraz pojedziesz.
A ona miesiącami będzie sama. Więc zostanie i my wychowamy dziecko.
Drzwi do nas zawsze masz otwarte.
I tak to się skończyło. Jeszcze dzwonił i pisał listy. Jeszcze przyjeżdżał,
potrzebował cielesności. Chciał mieć normalną rodzinę, ale nie umiał
zostawić Kościoła.
Prawdą jest też jednak, że miał już nową kochankę. Potem kolejne. A ja
czekałam na niego, opłakiwałam, myślałam, że wróci. Chciałam się gdzieś
skulić, schować, obwiniałam się, że przeze mnie zmarnował życie.
Uważałam, że to ja sprowadziłam go na złą drogę. Społeczeństwo tak
uważało. Księża tak nauczali. „My mamy słabość, wy grzeszycie” – mówił
mi Łukasz.
 Poszłam do spowiedzi. Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus.
Złamałam szóste przykazanie.
– A z kim? – spytał spowiednik.
– Z księdzem.
– Po co włazicie im do łóżka?! – nawrzeszczał na mnie. Nie dał
rozgrzeszenia.
Zaraz potem szłam z pielgrzymką do Częstochowy. Dużo kobiet, wielu
księży. Usiadłam pod drzewem i zaczęłam obierać banana. Natychmiast
przysiadł się zakonnik. Młody, przystojny. – Dasz gryza? – zapytał,
uśmiechając się znacząco. Wiadomo, jak się je banana. Znałam te gierki.
Zaczął wypytywać, chciał, żebym mu pokazała zdjęcie syna. W końcu
powiedział:
– A wiesz, że jest taki dom dla matek dzieci księży? Niedaleko ciebie.
Mogę załatwić ci miejsce.
Więc tam je trzymacie, pomyślałam.
Na pielgrzymce poznałam mądrego zakonnika, ojca Polikarpa.
Powiedziałam mu: – Ojcze, czy ty widzisz, co tu się dzieje? Że to jedno
wielkie oszustwo? A on odparł: – Na stu księży jeden jest dobry. To zdanie
idzie za mną do dziś.
Łukasza kochałam przez dziewięć lat. Ale coraz częściej słyszałam, że
jedna się przez niego truje, druga ucieka za granicę. Cały czas go przenosili,
tu miał romans z zakonnicą, tam uwiódł córkę sołtysa, gdzie indziej
dobierał się do uczennicy w szkole. Zawsze zapraszał nas, swoje kochanki,
na imieniny. I my wszystkie się zjeżdżałyśmy. Chyba nie wiedział, że to
bolało. Że był taki ważny w moim życiu.
Kiedy wracałam z tych imienin, mówiłam mamie: – Nie wpuszczaj go
więcej! Nie chcę go widzieć.
Ale ona miała swoją mądrość. Nauczyła mnie nie buntować się
przeciwko temu, co się stało. Nie zacietrzewiać się w złości. Nie odbierać
synowi ojca.
Więc pisałam: „Jackowi wyszedł pierwszy ząb”, „ Zrobił pierwszy
krok”, „Jutro ma zawody w pływaniu”. Chciałam, żeby syn go nie
znienawidził. Chciałam zmniejszyć tę nienawiść. Bo przecież wszyscy
wiedzieli, że jest synem księdza. Nie wierzę, że nie było przytyków. Mnie
nikt nie dokuczał. Nie w oczy. Ale czułam się winna, czułam ludzkie
spojrzenia na sobie. Mój syn był jak piętno. Nie byłam w stanie nawet
wyjść z nim na spacer. Więc moja mama jeździła wózeczkiem do parku,
szyszki w lesie liczyli, kamyki zbierali. Nauczyła go mądrej prostoty.
Latami goiła się ta rana. Ludzie i tak wiedzieli. Małe prowincjonalne
miasteczko, nic się tam nie ukryje. Moje udawanie, że nikt nie wie, byłoby
najgorsze. Czekałam z powiedzeniem Jackowi o ojcu do komunii świętej.
Wcześniej cały czas go naprowadzałam. Nigdy nie użyłam słowa „ksiądz”.
Chciałam, żeby tata mu to wyjaśnił. Łukasz jest bardzo dumny z Jacka. Że
zaradny, mądry, inteligentny. Teraz szuka z nim kontaktu. Ale nic nie wie
o wychowaniu dziecka. Ma luz, wolność, pieniądze, fajne życie. Da pięćset
złotych i idzie dalej.
Ale jest też dobrym człowiekiem. Walę mu prosto z mostu i on zawsze
wysłucha. Pomaga. Nigdy nie odmówił. Kiedy miałam problemy
finansowe, dzwoniłam i natychmiast był.
Nie wiem, ile ma dzieci. Drugie na pewno. Kiedyś powiedział
o spadku, że Jacek będzie musiał się podzielić. Powiedziałam, że nie chcę
o tym wiedzieć. Spadek? Każdy ksiądz ma coś na siebie, na przykład
mieszkanie. Im więcej grzeszysz, tym bardziej awansujesz. Kościół
potrzebuje biznesmenów, a Łukasz umie robić interesy.
Rzucili go w końcu na parafię na Mazurach. Prowadzi tam duży
ośrodek wypoczynkowy, organizuje kolonie dla dzieci. My też jeździliśmy
do niego na wakacje. Poznałam tam rodzinę Łukasza. Matkę, która jest
zimna jak lód, niedostępna. Nie chce Jacka znać, udaje, że nic nie wie. Ale
brat jest przemiły, ma serce na dłoni, piątkę dzieci. Pomyślałam: Co będzie
jak umrę? Kto wtedy Jackowi pomoże? Brat musi się dowiedzieć. I krok po
kroku zaczęłam naprowadzać go na prawdę.
Łukasz się wściekł. Zawołał mnie na rozmowę do biura.
– Po co bulwersować? Po co niszczyć obraz Kościoła? Moja rodzina
nie może się dowiedzieć, że mam syna! Ludzie odejdą od wiary, jak się
rozniesie, że ksiądz ma dzieci!
Wtedy wstałam i powiedziałam:
– Tam przed domem widziałam łopatę. Weź ją i zakop nas żywcem.
Mnie i Jacka. Weź nas do lasu i zakop, skoro chcesz nas schować. Bo my
istniejemy. A jeśli tego nie zrobisz, to cały świat się dowie, bo tak nie może
być.
Zaniemówił.
Niech nas wszystkich żywcem zakopią, jeśli ich tak w oczy kłujemy.
Jeśli tak im przeszkadzamy w rozpuście, w ubóstwieniu przez wiernych.
Uwielbienie, oklaski, wygody, prezenty. Oto czego pragną. Ludzie ślepo
wierzą w Kościół. A to jest sztuka teatralna, aktorstwo najwyższej próby.
Głos, ton, uśmiech, gestykulacja, elokwencja. Oszukują cały naród. Dziś też
to widziałam. Siedziałam na ławce i patrzyłam na ten spektakl. Łukasz
otoczony oblubienicami. Szczęść Boże, łapią go za ręce, przyklękają. A on
idzie jak bóstwo.
Więc chciałabym, żeby młode dziewczyny wiedziały, że księża to
chłopcy, którzy pod sutanną noszą bokserki. Chodzą na siłownię, jeżdżą na
drogich rowerach, zimą wyskoczą na narty w Alpach. Zgrabni, opaleni,
dobrze jedzą, buty wypastowane. Mają dużo czasu, żeby być atrakcyjni.
A jeśli przeżyłyście to co ja, nie chowajcie się. Nie wstydźcie się.
Głowa do góry i do przodu!
 JACEK

Mój ojciec jest księdzem. Nie pisz, z jakiej parafii, bo mu to zaszkodzi.

I nie pisz, jak mam na imię. Wstydzę się? Nie. Gdy mnie ktoś zapyta,
mówię wprost. Ale uważam, że to niekorzystne dla wizerunku.
Dlaczego? Śmiali się w szkole ze mnie, że jestem dzieckiem księdza.
Gdy zapaliliśmy pierwszego papierosa, gadali: leć zgłoś to ojcu, niech
odkupi nasze dusze modlitwą. Nic wielkiego. Drobiazg wręcz. Ale z takich
drobiazgów składało się moje życie. O matce ludzie mówili: „Jak suka nie
da, to pies nie weźmie”. Starsze kobiety wygadywały, że kusicielka, że
przez nią „nasz ksiądz” zszedł na złą drogę, ale na szczęście się nawrócił.
Znasz już tę historię. Ojciec pojawiał się w pewexie, bo miał dużo kasy.
Jeździł do Niemiec i sprowadzał samochody. Na randki zawsze podjeżdżał
innym wozem. Mocno podrywał mamę, zabrał ją nad morze. Gardził
zabezpieczeniami, bo uważał, że są dla mężczyzn niewygodne. No i z tego
pierwszego razu ja się urodziłem.
Nie traktuję ojca jako osoby spokrewnionej. Jest moim kolegą. Często
się widujemy.
Przenieśli go na inną parafię, bo się przyznał. Wiedział, że jeśli wystąpi,
będzie nikim. Moje pierwsze wspomnienie – przyjechał na drogim motorze,
przedstawił się jako ksiądz Łukasz, przyjaciel rodziny. Nie pamiętam
momentu, żebym usłyszał: to twój ojciec. Domyśliłem się. Był jedynym
mężczyzną w życiu mamy. Kupował mi lego i zapraszał do siebie na
wakacje.
Najważniejszy moment: trzecia klasa gimnazjum. Trenowałem
triathlon, miałem sukcesy i dostałem stypendium od burmistrza. Odbierali
je ze mną mama i tata. Był taki dumny. Chciał, żeby wszyscy wiedzieli, że
jest moim ojcem. To był chyba jedyny raz, bo zawsze miał do mnie jakieś
uwagi. Nigdy mi nie pogratulował, tylko „a mogło być jeszcze lepiej”, „
a mógłbyś jeszcze to i to poprawić”.
Liceum wybrałem najlepsze, kilkadziesiąt kilometrów od domu,
w Poznaniu. Nauczycielki nie mogły uwierzyć: – Po co tam jedziesz? Nie
masz szans. Albo: – Wywalą cię po pierwszej klasie. Nie zwracałem na to
uwagi, bo miałem większe zmartwienia na głowie. Mama bankrutowała.
Miała sklep z sukienkami. Zaczęła się epoka galerii handlowych i obroty
spadły. A ona w bocznej uliczce, z sercem do klienta, ale bez głowy do
rachunków.
Byłem zbyt młody, żeby ją uratować z tonącego statku. Mama nie
chciała się pogodzić z porażką, brała pożyczki, prosiła ojca o pieniądze. On
nigdy nie odmawiał. A potem wyrzucał mi, że sto tysięcy wyłożył przez
pięć lat. Machał teczką podpisaną „Wika”, wyjmował rachunki, umowy
pożyczki. – Żebyś miał świadomość, ile ja wam daję pieniędzy – powtarzał.
Nie wiedziałem, co powiedzieć. Uśmiechałem się tylko: – Taka jest, nie ma
głowy do pieniędzy, trzeba jej pomóc.
Mamie mówiłem, że mi przykro. A ona się złościła, że ojciec nie ma
pojęcia, ile musiała włożyć w moje wychowanie. Serca i pieniędzy. I że on
tego nigdy nie spłaci.
Wyprowadziłem się do Poznania, myślałem, że mamie będzie trochę
lżej. Starałem się na siebie zarobić. Oszczędnie gospodarować, samemu
gotować, nie wychodzić za dużo. W wakacje zarabiałem tyle, że mogłem
kupić ciuchy na cały rok. Byłem kelnerem w letnich ogródkach, potem
baserem w pubach – tym, co zmywa szklanki, sprząta stoły i po lód skacze,
jak zabraknie. Dawałem też korki z matmy. Nie było szans tego pogodzić
z chodzeniem na lekcje. Miałem ponad połowę nieobecności.
Mama nie rozumiała, dlaczego opuszczam szkołę, a ja za dużo nie
mówiłem. Sklep szedł na dno, ona nie miała na rachunki, nie chciałem jej
obciążać. Wymogła na mnie, żebym zadzwonił do taty po kolejną pożyczkę
na dwadzieścia tysięcy. Ojciec się wściekł:
– Ile jeszcze będziesz mnie kosztował?! – krzyczał.
– Ja? Przecież to wszystko na mamę idzie!
– Przez to, że jesteś, czuję się w obowiązku pomagać!
Poczułem się jak błąd moich rodziców. Że to koniec i że nie mam już
siły. Wziąłem psa i wybiegłem z domu. Poszliśmy na most. Ja i Tula, moja
labradorka. Pamiętam to spojrzenie, kiedy przywiązywałem ją do barierki:
„Nie możesz tego zrobić. Nie możesz mnie tak zostawić. Co ze mną
będzie?”. Sprowadziła mnie na ziemię. To była po prostu kłótnia. Kłótnie
się zdarzają. Ze wszystkim sobie poradzę.
Mama już nie wyszła z długów, zaczęła łatać chwilówkami, potem
komornik zajął mieszkanie. Wyjechała do Anglii, do naszej rodziny. Na
początku tęskniła, teraz już nie chce wracać. Sprząta, ale marzy, żeby
otworzyć sklep. Odetchnęła. Na początku nie miała nic, a po dwóch latach
wyjechała z salonu nowym samochodem. Jak mnie odwiedza, to mówi, że
u nas smutno, wszyscy narzekają, a w Anglii ludzie uśmiechnięci, radośni.
Mama nikogo nie kochała tak jak ojca. Miała mu za złe, że go nie ma
przy mnie. Ale w pewnym momencie zachciał być. Nalegał na spotkania,
dzwonił, zaczepiał na Facebooku. Stawiałem go na niskim priorytecie. Jeśli
akurat nie pracowałem i miałem ochotę, to się z nim umawiałem.
Wcześniej bardzo mocno brakowało mi taty. Trenowałem, byłem dobry,
doszedłem daleko. Inni ojcowie jeździli z dziećmi na zawody, kłócili się
z trenerem, kupowali sprzęt, odbierali z treningów. To oni byli na
trybunach, bo lepiej niż matki czuli rywalizację. Mojego nigdy nie było.
W pewnym momencie uznałem, że nie mam ojca. Wychowała mnie
mama i dziadkowie. Mama pracowała po dwanaście godzin, żeby utrzymać
dom. Babcia przestała pić, gdy się urodziłem. „Uleczyło to jej duszę
i serce”, mówiło się w mojej rodzinie, ale pewnie nie było to takie wzniosłe.
Dziadek został poproszony o wyprowadzkę, żeby w domu było więcej
miejsca. Kiedy byłem mały, znalazłem w krzakach niedopitą butelkę po
jabolu, schowałem do spacerówki i z wielką radością mu zaniosłem. Od
tego momentu przy mnie zawsze był trzeźwy.
Dziadek zastąpił mi ojca. Nauczył jeździć na rowerze, rąbać drewno,
rozpalać ognisko, zabijać pająki. Chodziliśmy razem nad smródkę,
w każdym mieście jest rzeczka, którą się tak nazywa. Łowiliśmy okonie,
potem sprzedawaliśmy je pod kościołem. Dziadek miał na piwo, ja na lody.
Babcia przez całe dzieciństwo była przy mnie. Trzymała dom w ryzach.
Zmarła, gdy miałem dziesięć lat, dziadek tydzień przed nią. Oba pogrzeby
odprawił mój ojciec. Babcia mówiła do niego: synku. A on uważał ją za
bardzo mądrą kobietę, której tylko mąż się nie udał. Nad trumną dziadka
tylko ja płakałem, na pogrzebie babci – całe miasto.
Ojciec jest księdzem z powołania. Wyciąga ludzi z alkoholu, przygarnia
bezdomnych. Scala małżeństwa w kryzysie, robi obozy żeglarskie dla
dzieci. Jest dobrym człowiekiem, nikomu nie odmawia pomocy. Wierzy
w Boga. Widziałem to na jego kazaniach. „Bóg jest twoim ojcem, Bóg cię
pilnuje, zaufaj Bogu”.
Ja nie wierzę. Nie trzeba być księdzem, żeby być dobrym człowiekiem.
Wiele widziałem u ojca w ośrodku. Jak ksiądz małolatom z chórku stawiał
piwo, a potem z dziewczynami zamykał się w pokoju. Najlepszy przyjaciel
ojca, zakonnik, gej, poszedł z młodymi chłopakami, zrobili mu zdjęcie,
szantażowali i płacił. Do mnie też startował jeden seminarzysta. Rękę na
kolanku kładł, mówił „potrzebuję cię” i był tak napalony, że musiałem
przed nim uciekać.
Jak normalni faceci mają wytrzymać bez seksu całe życie? Nic
dziwnego, że potem im odbija. Idą do seminarium i myślą, że ich fantazje
znikną przy Bogu, że ich to uleczy. A wystarczą podstawy genetyki, żeby
wiedzieć, że to niemożliwe. Nie wierzę w żadne natchnienia od Ducha
Świętego.
Boli mnie, że ojciec wybrał Kościół. Może gdyby nie celibat,
bylibyśmy razem? Nigdy nie powiedziałem do niego: tato. Jest dla mnie
kolegą, partnerem biznesowym, doradcą. Nie rozmawiamy na tematy
osobiste. Z mamą to co innego, cały czas gadamy na Skypie. Jakby coś się
działo, to murem za mną stanie. Jest moją przyjaciółką.
Od gimnazjum pracowałem w ośrodku u ojca. Na początku ludzie nie
wiedzieli, że jestem jego synem, i opowiadali mi w sekrecie: – A ty wiesz,
że nasz proboszcz nie taki święty? Ma dziecko.
To była sensacja. Rysa na szkle. Ujma. Potem jakoś się rozniosło
i zaczęli na mnie dziwnie patrzeć w pracy. Wchodzisz, grupa milknie, więc
wiesz, że o tobie rozmawiali. Myśleli, że mogę donieść na nich księdzu
dyrektorowi. Ale potem spodobało im się, że byłem fair, bo wstawiałem się
za nimi u taty. I zaczęli patrzeć jak na człowieka.
Wrogo nastawiona była tylko jedna osoba. Matka ojca, moja babcia.
Oschła i zimna, zabijała mnie wzrokiem. Nienawidziła. Byłem plamą na
honorze jej idealnego syna.
Każda moja dziewczyna była w szoku, kiedy dowiadywała się, że mam
ojca księdza. Mówiłem o tym szybko, na początku znajomości, żeby mogła
się w porę wycofać. Gdyby okazało się, że ona albo jej rodzice mają z tym
problem. Ale raczej uważały, że jestem dobrą partią. Kończę matematykę
i inżynierię na politechnice. Mam już trzy propozycje doktoratu. Sam się
utrzymuję, potrafię gotować i sukienkę kupić w prezencie – taką, która się
spodoba. Nigdy nie zostawiłbym dziewczyny samej z dzieckiem. Ojcostwo
jest dla mnie na wysokim priorytecie.
Kiedy zamieszkałem z Dorotą, z którą byłem już dwa lata, mój ojciec
się oburzył. Że to niezgodne z nauką Kościoła. Facet, nawet teraz masz
babkę, cała wioska huczy, a mnie będziesz pouczał?
Nie rozmawiam z ojcem o moich partnerkach, bo on mi tylko radzi,
żebym je sobie ustawił po swojemu. Kobieta równa się dla niego seks.
Przesyła mi na przykład taki mem – na czerwonym łożu leży tyłem kobieta
w bieliźnie. Leży na brzuchu i wypina nagą pupę. Na pupie narysowano
kredką serce. I podpis: „Najważniejsze, żeby kobieta miała dobre serce”.
Albo wysyła taki dowcip:
Kumpel do kumpla: – Co jest 14 lutego?
– A masz żonę czy dziewczynę?
– Żonę.
– To środa popielcowa.
Zdarzyło mu się kilka razy powiedzieć, że jak się popełni błędy
w życiu, to trzeba za nie płacić.
– To przyznaj się, ile masz tych błędów – chciałem spytać.
Kiedyś ojciec dał mi swojego starego laptopa. Nie wyczyścił do końca
danych i w środku znalazłem zdjęcia kobiety z dzieckiem. Podpisane tylko
„Serdecznie pozdrawiam” albo „Krystian, roczek, całusy”. I teraz cały czas
się zastanawiam, czy to jest mój przyrodni brat? Czy tata uczestniczy w ich
życiu? Do mnie odezwał się, kiedy byłem już prawie dorosły. Samodzielny,
ogarnięty, z sukcesami. Nie zapytałem go jeszcze, brak mi odwagi. Ale
wciąż mnie nurtuje: Czy traktuje nas na równi? Czy jesteśmy dla niego tak
samo ważni? Byłoby niesprawiedliwe, gdyby wybrał mnie, bo jestem
wygodniejszy.
 Kartki z kalendarza

430 rok – zmarł święty Augustyn, ojciec i doktor Kościoła, którego myśl
teologiczna ma po dziś dzień ogromny wpływ na współczesną naukę
Kościoła katolickiego.

Twórca doktryny o grzechu pierworodnym. Uważał, że szatan zwrócił się

do Ewy, bo była „słabszą częścią owego stadła ludzkiego”. Zachowanie
Adama tłumaczył tym, że jego miłość i oddanie Ewie pociągnęło go ku
zgubie. Poprzez jej postępek wszyscy rodzimy się obciążeni grzechem
pierworodnym, który zmyć może tylko chrzest. Oznacza to, że dzieci, które
nie doczekają rytualnego oczyszczenia, nie zostaną zbawione i będą
potępione na wieczność. Ci, którzy sprzeciwiali się Augustynowi, nie chcąc
uwierzyć w takie okrucieństwo Boga, zostali uznani za heretyków. Księża
zaczęli odmawiać chowania kobiet, które zmarły w ciąży, ponieważ ich
nienarodzone dziecko nie zostało ochrzczone. Zgodę wyrażali dopiero po
tym, jak z brzucha kobiety usunięto martwy płód i pogrzebano go poza
murami cmentarza.

Augustyn w młodości nie stronił od kobiet i sam przyznawał w listach, że

nawet swojej wieloletniej partnerce nie był w stanie dochować wierności.
Stosował naturalne metody antykoncepcji, które jednak okazały się
zawodne i dały mu syna. W połowie życia przeszedł przemianę.
Z gnostyka, niechętnego prokreacji, ale akceptującego rozkosz seksualną,
zamienił się w chrześcijanina. Potępił przyjemność seksualną jako złą, bo
przenoszącą grzech pierworodny. Zaakceptował płodzenie do tego stopnia,
że wszystkie metody antykoncepcji uznał za grzeszne.

O kobietach Augustyn pisał:

Jeśli kobieta nie została dana mężczyźnie do pomocy w rodzeniu dzieci,

w takim razie do czego? Może do tego, by razem uprawiali ziemię?
W takim razie lepszą pomocą dla mężczyzny byłby mężczyzna. To
samo tyczy się pociechy w samotności. O ileż przyjemniejsze jest życie
 i rozmowa, gdy mieszkają ze sobą dwaj przyjaciele niż mężczyzna
i kobieta.

O swojej matce świętej Monice:

Służyła – gdy dorosła i wydano ją za mąż – mężowi jak panu. Jego

zdrady małżeńskie znosiła tak cierpliwie, że nigdy nie stały się
przyczyną nawet sprzeczki między nimi.

Przekład cytatów: Uta Ranke-Heinemann i Marek Zeller

 TOMEK

Dortmund, październik 2013

Przeczytałem twoją książkę, okazało się, że opuściłeś Polskę w 1968

roku, a nie w 1967 jak mówiłeś. Z prawdopodobieństwem graniczącym
z pewnością mogę powiedzieć, że jesteś moim ojcem. Spotkajmy się,
żeby porozmawiać.

Tomek

PS Daję ci tydzień, jak nie odpowiesz, będę zmuszony skontaktować się

z twoimi przełożonymi.

Po siedmiu dniach Tomasz wysyła drugi faks. Tym razem na adres parafii.

Podejrzewam, że ksiądz G.M. jest moim ojcem. Chcę się z nim spotkać,
ale nie odpowiada. Namówcie go, żeby ze mną porozmawiał.

W odpowiedzi przychodzi pismo z kancelarii adwokackiej. Brzmi ono

mniej więcej tak:

Nasz klient z całą mocą broni się przed Pana wymysłami, że jakoby jest
Pan jego synem lub że z prawdopodobieństwem graniczącym
z pewnością jest Pan jego synem. Nawet Pańska matka nie potwierdziła
jego ojcostwa, bo inaczej by Pan to przytoczył jako argument. Nasz
klient nie pozwoli sobie na takie oszczerstwa. Nie ma Pan świadomości,
że takie postępowanie jest karalne. Została już zawiadomiona policja,
prokuratura i złożony przeciwko Panu wniosek do sądu. Żądamy, aby
podpisał Pan oświadczenie, że nie będzie Pan podejmował żadnych
dalszych kroków w tej sprawie. Jeżeli nie odeśle go Pan nam
w terminie siedmiu dni, złożymy w sądzie wniosek o wyrok zaoczny.
Oznacza to, że naraża się Pan na duże koszty, których potem będziemy
od Pana dochodzić.
Załącznik:

Oświadczenie

Pan Tomasz Kaczmarski zobowiązuje się wobec księdza G.M.

w przyszłości w obecności osób trzecich zarówno w kraju, jak i za
granicą, słowem lub na piśmie, zaniechać twierdzenia, że ksiądz G.M.
jest jego ojcem (lub z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością
jest jego ojcem). Albo, że on, Tomasz Kaczmarski, jest jego
biologicznym synem.

Dodatkowo Pan Tomasz Kaczmarski zobowiązuje się do zaniechania

publikacji w internecie i mediach drukowanych listów, zdjęć oraz
innych dokumentów mających związek ze znajomością księdza G.M.
z jego matką. W razie jakiegokolwiek naruszenia niniejszych ustaleń
Pan Tomasz Kaczmarski zobowiązuje się do zapłaty kary umownej
w wysokości 10 tys. euro na rzecz księdza G.M. i zobowiązuje się
również do pokrycia kosztów jego adwokatów wg tabeli opłat, co
wynosi 651,80 euro do zapłaty w ciągu siedmiu dni.

Po Pańskim liście chciałem się od razu powiesić, ale postawiłem sobie

pytanie, dlaczego mam się karać z powodu zakłamania mojego
domniemanego ojca? Jeśli jakiś ksiądz goni do adwokata zamiast się ze
mną spotkać, to raczej ma coś za uszami? Moja matka kłamie, ojciec
jest hipokrytą, Pan to swoim listem potwierdza. W tej sytuacji tylko
materiał genetyczny jest obiektywny. Zadziwia mnie, jak to możliwe, że
zakłamany człowiek ma w sobie niezakłamany materiał genetyczny. Na
tak trudne pytanie może odpowiedzieć chyba tylko sam bóg?
Najlepszym rozwiązaniem jest więc zrobienie testu DNA. Jeżeli wynik
będzie negatywny, to przeproszę księdza, całą parafię i podpiszę
wszystkie oświadczenia. Nigdy więcej o mnie nie usłyszycie – pisze
w emocjach Tomek. Listu jednak nigdy nie wysyła.

Nie podpisuje oświadczenia, więc po dwóch tygodniach odbiera pismo

z sądu. Wyrokiem zaocznym zostaje skazany na 1200 euro grzywny za
groźby karalne. Dopuścił się ich, sugerując, że zniszczy opinię księdza
G.M. poprzez poinformowanie przełożonych, że jest jego ojcem.
 Wysyłając pierwszy faks, Tomek jeszcze nie ma pojęcia o niemieckim
prawie. A więc o tym, że już sama groźba naruszenia czyjegoś dobrego
imienia jest karalna. A mówienie, że ksiądz jest czyimś ojcem, niszczy jego
dobre imię. W takich wypadkach można poprosić sąd o wydanie w ciągu
trzech dni wyroku zaocznego, żeby zamknąć grożącemu usta. Tak właśnie
stało się tutaj. Po decyzji sądu Tomkowi nie wolno głosić, że jest synem
księdza G.M., ani nawet sugerować, że jest takie prawdopodobieństwo.
Grozi mu za to pół roku więzienia. Może się odwołać od wyroku, ale zakaz
obowiązuje aż do końca procesu.
W uzasadnieniu wyroku sąd cytuje oświadczenie księdza G.M. Napisał
w nim, że nigdy nie miał żadnego związku z kobietą, a oskarżonemu chodzi
tylko o to, żeby wyciagnąć od niego pieniądze. Tomek zastanawia się, czy
gdyby w ten sposób oświadczył kierowca ciężarówki albo kucharz, to sąd
tak samo dałby wiarę ich słowom? Bez przesłuchania? Bez wzywania
świadków? Tylko dlatego, że powiedzieli, że żyją w celibacie?
Szuka adwokata. Bierze kolegę, który nie zna się na sprawie i popełnia
błędy.
Powinno być tak: Tomasz żąda procesu, a więc sąd mówi, że należy
najpierw ustalić ojcostwo i kieruje akta do sądu rodzinnego. Tam wytacza
się dwie sprawy – pierwszą o zaprzeczenie ojcostwa, gdzie trzeba
udowodnić, że nie jest się spokrewnionym z osobą, która uznała dziecko.
A potem drugą o ustalenie nowego ojcostwa. Haczyk tkwi w pierwszej
sprawie. Zarówno w Polsce, jak i w Niemczech ma się na to tylko dwa lata
od chwili, kiedy ktoś uzyskał taką informację.
Adwokat mówi: – Wiesz o tym już od dawna. Przegramy. Pójdziemy do
tego sądu, gdzie został wydany wyrok zaoczny i będziemy go podważać.
Strategia jednak okazuje się błędna. Po pół roku sprawa zostaje
odesłana do sądu rodzinnego, a adwokat mimo to wystawia rachunek za
swoje honorarium.
W międzyczasie Tomek śledzi stronę parafii swojego domniemanego
ojca. Pomiędzy informacjami o chrztach i pogrzebach natyka się na
wiadomość, która nie daje mu spokoju. Ksiądz G.M. kończy swoją posługę
kapłańską i przeprowadza się do ośrodka dla byłych misjonarzy. Chce
spędzić ostatnie lata wśród ludzi, którzy żyli tak jak on.
– Przeprowadza się? Tuż przed swoimi osiemdziesiątymi urodzinami? –
nie dowierza Tomek.
 W ogłoszeniu nie ma adresu ośrodka, a tylko enigmatyczna informacja,
że ksiądz zamieszka w Kaiserstuhl, pięćset kilometrów od swojej obecnej
parafii. Tomek siada do komputera. Kaiserstuhl – pasmo górskie na
południu Niemiec, przy granicy francuskiej. Na zdjęciach widać zielone
wzgórza porośnięte winoroślą. Piękny teren. Tomek sprawdza wszystkie
parafie i klasztory – żadnych ośrodków dla byłych misjonarzy. Kładzie się
do łóżka, nie może spać. Leży, w myślach ogląda jeszcze raz mapę.
Kaiserstuhl. Niemcy. Francja. I nagle doznaje olśnienia. Przecież G.M. był
misjonarzem na Wybrzeżu Kości Słoniowej, zna francuski. On ucieka!
Odpala komputer. Mapy Google, Wikipedia i wszystko jasne.
Trzydzieści kilometrów od Kaiserstuhl, ale już na terenie Francji, znajduje
ośrodek dla byłych misjonarzy prowadzony przez to samo stowarzyszenie,
którego jego domniemany ojciec jest honorowym członkiem.
Tomek odsuwa się od biurka i patrzy w ścianę. I co teraz? Za dwa
tygodnie księdza już tu nie będzie. I nikt go nie zmusi do poddania się
testom genetycznym. Francja nie uznaje wyroków sądów niemieckich
w tych sprawach.
Ale jest w tym wszystkim mały promyk nadziei. Jakiś czas temu Tomek
musiał przetłumaczyć swój akt urodzenia. Wychował się w Stargardzie
Szczecińskim, wyemigrował dopiero jako dwudziestolatek, wszystkie
dokumenty są po polsku. Tłumaczka przysięgła, którą poprosił o pomoc,
była też adwokatką specjalizującą się w sprawach o ustalenie ojcostwa.
– Jeśli kiedyś będzie pan potrzebował mojej pomocy, proszę dzwonić –
powiedziała.
Więc Tomek dzwoni. Streszcza sytuację, jego zdaniem beznadziejną:
przegrał sprawę, ksiądz zaraz będzie we Francji, a na sąd rodzinny nie ma
szans.
– Myli się pan. Ta sprawa jest do wygrania. Co to znaczy, że wie pan od
dawna, kto jest pańskim ojcem? – pyta pani mecenas.
Tomek zamyśla się. Nie jest łatwo określić, kiedy się zorientował. Może
podczas imienin matki? Zawsze wyglądało to tak samo. Piąty grudnia,
goście, zastawiony stół.
– Chodź, Tomuś, pokaż się. Zobaczcie, jakiego mam ładnego synka!
– A czemu on jest taki podobny do tego księdza? Hi, hi, hi – śmieją się
koleżanki.
– To z zapatrzenia, z zapatrzenia… – śmieje się jego matka.
Ale był wtedy mały, może myślał, że to żarty?
 Więc później. Tak, na pewno później, bo przecież kiedy miał
czternaście lat, po raz pierwszy spotkał księdza G.M. i niczego nie
podejrzewał. Wcześniej tylko o nim słyszał. Matka była wniebowzięta, gdy
przychodziła kartka z dalekich stron. Najpierw z Brazylii, potem z Afryki.
Wszystkim ją czytała, chwaliła się ludziom. G.M. przez czterdzieści pięć lat
pisał regularnie, co dwa miesiące. Któregoś razu okazało się, że będzie
w mieście. Przyjeżdża. Wielka afera. Ale będzie spał gdzie indziej, nie
u nich. Dla matki to cios. Nie może się z tym pogodzić. – Za słabo go
namawiałam, mogłam bardziej naciskać – wyrzuca sobie jeszcze przez
wiele miesięcy.
Kiedy G.M. zjawia się w mieście, w Polsce dogasa stan wojenny. A on
zadbany, opalony, wysiada z białego mercedesa. Cudo. W bagażniku puszki
z colą i puste kasety. – Macie magnetofon w domu? – pyta. Nie mają. Więc
daje im tylko kilka puszek coli. Potem bierze Tomka na kolana. Ale szybko
każe zejść, bo mu jeszcze chłopak spodnie pogniecie.
Potem widzą się już tylko raz, w 1989 roku. Jeszcze nie zwyciężyła
Solidarność, jeszcze nie upadł mur berliński. W styczniu Tomek kończy
dwadzieścia lat. W domu zawsze biednie, jest na jedzenie, ale już nie na
meblościankę, o której marzy matka. Nie starcza też na szkolne wycieczki
ani nawet na magnetofon Unitry, który mają wszyscy koledzy. Tomek, jak
wielu wtedy, chce lepszego życia na Zachodzie. Najbliżej są Niemcy. Jedzie
w ciemno, bo nikogo nie zna. W kieszeni ma tylko adres, który dała mu
matka: – To jest mój dobry przyjaciel. Jak będziesz potrzebował jakiejś
pomocy, to się do niego zgłoś.
Młodego, błąkającego się chłopaka przygarnia starsze małżeństwo. Ale
jest obcokrajowcem, lada moment kończy mu się wiza, nie może u nich
zostać. Pokazuje więc kartkę z adresem, którą dostał od matki. – To na
drugim końcu Niemiec – mówią. – Zadzwońmy najpierw. Odbiera ksiądz
G.M., nie jest już misjonarzem, osiadł w Westfalii. Odmawia pomocy. Ale
Tomek się upiera, że to musi być pomyłka, przecież to dobry przyjaciel
mamy. Że jednak pojedzie do niego. Małżeństwo kupuje mu bilet i wsadza
w pociąg.
Plebania stoi blisko stacji. Piękny duży dom pomalowany na biało.
Wygląda jak pałac. Drzwi otwiera G.M., Tomek poznaje go od razu.
Żadnego uścisku, uśmiechu, zakłopotanie. Chwila, z którą nie wiadomo, co
zrobić. W końcu ksiądz wpuszcza go do środka. – Zostań na obiad, jak już
jesteś – mówi.
 Przy stole siedzi już siostra G.M. z córką w wieku Tomka. Zaczynają
rozmawiać. Córka mówi, że zamierza studiować sztukę. We Włoszech.
– A jak to sfinansujesz? – pyta Tomek.
– Mój wujek mi za wszystko zapłacił.
– Też bym tak chciał – wzdycha.
Ksiądz G.M. nie zamierza być jednak dobrym wujkiem też dla niego.
Radzi mu wracać do Polski. Nie chce go nawet przenocować. Na odchodne
daje mu sto marek.
– To za dużo – mówi Tomek. Bierze tylko pięćdziesiąt. To jedyne
pieniądze, jakie kiedykolwiek dostał od księdza G.M.
Jedzie do obozu przejściowego i po dwóch miesiącach otrzymuje
pozwolenie na pobyt. Załapuje się w sortowni paczek firmy kurierskiej. Po
kilku latach uskładane pieniądze wystarczają na studia. Zdaje na
japonistykę. Nocami uczy się hiragany.
Sprawa ojca nie daje mu spokoju. Powoli łączy fakty w jedną całość.
Jest prawie pewien, że jego ojciec to G.M. Matka jednak się wypiera. – To
był tylko platoniczny przyjaciel – zarzeka się. Nikt z rodziny nie chce z nim
o tym rozmawiać. Nawet ciotka, która wyszła za byłego księdza. Razem
z matką cały czas przesiadywały na plebanii. G.M. bywał na obiadach,
proboszcz bywał na obiadach. Ludzie gadali. Potem ciotce zaczął rosnąć
brzuch, wuj-proboszcz wywiózł ją w Beskid, a sutannę zrzucił już jak
dziecko było na świecie. Niedługo potem w ciążę zaszła matka. Kiedy była
w trzecim miesiącu, wzięła ślub z mężczyzną, którego Tomek ma
w dowodzie wpisanego jako ojca. Więc jak to było?
– A ja tam nic nie wiem – ucina rozmowę ciotka.
Zostaje mu tylko wyjaśnienie sprawy u źródła. Pisze do księdza G.M.
Listy wracają z adnotacją, że nie zostały przyjęte przez adresata. Ówczesna
partnerka Tomka jest adwokatką. Postanawiają wysłać do księdza oficjalne
pismo. G.M. odpowiada, że Polskę opuścił w 1967 roku, więc w żadnym
razie nie może być ojcem Tomasza, który urodził się dwa lata później.
Nigdy też nie znał kobiety o nazwisku „Kaczmarska”.
– Jak to możliwe, że on tak napisał? Przecież sam adresuje listy do
ciebie? – pyta matkę.
– Nie wiem. Może mu się coś pomyliło? Ale na pewno nie mieliśmy
romansu. Ubzdurałeś coś sobie.
Od tamtego momentu mija piętnaście lat. Tomkowi na jakimś
kiermaszu przez przypadek wpada w rękę książka Tajemnicza Afryka.
Wspomnienia z misji. Autor – G.M. W środku – brakujący fragment
układanki. Ksiądz pisze, że wyjechał z Polski w 1968 roku! A więc może
być jego ojcem! Wewnątrz na fotografii brodaty mężczyzna ubrany w jasny
habit. Pokazuje jego zdjęcie znajomym. Pyta: kto to? Wszyscy mówią,
przecież to ty, tylko z przyklejoną brodą i przebrany za księdza. W domu
staje przed lustrem. Przykłada do twarzy zdjęcie i porównuje odbicie. Czy
jest do niego podobny? Czy to właśnie jest jego ojciec? Nie, nie jest
w stanie tak o nim myśleć. Nazywa go „producentem”.

A potem pisze faks, od którego wszystko się zaczyna…

Adwokatka wysłuchuje całej historii. Potem rzeczowo podsumowuje:

– Jednym słowem, nie jest pan pewien, czy ksiądz jest pana ojcem.
Wiedzieć to nie znaczy usłyszeć albo się domyślać. To znaczy mieć
logicznie spójną, bezsprzeczną informację. Jak pan ma wątpliwości, to pan
nie wie.
Ale Tomek już jest pewien. A przynajmniej ma przekonanie graniczące
z pewnością. Kiedy został skazany na grzywnę, pojechał do matki.
– Zobacz, co mi zrobił.
Matka zaczyna płakać. Mówi, że ksiądz G.M. zerwał z nią kontakty
zaraz po tym, jak Tomek wysłał pierwszy faks. Nie odbiera telefonów, listy
wracają.
– Jest moim ojcem czy nie jest?
Matka przeprasza, nie była pewna, ale tak, jest to możliwe. Miała
z księdzem G.M. czteroletni romans. Kiedy zaszła w ciążę, nikomu o tym
nie powiedziała. W domu była trudna sytuacja, bo rodzice, gorliwi katolicy,
byli już przybici tym, że jej starsza siostra miała dziecko z proboszczem.
Matka kochała księdza G.M., nikomu nie chciała zaszkodzić, tym bardziej
Kościołowi katolickiemu. Ślub wzięła z mężczyzną, który zabiegał o jej
względy, bo inaczej skończyłaby jako panna z dzieckiem.
Daje mu też do przeczytania wszystkie listy, które pisał do niej G.M.
Wieści z misji, opisy afrykańskich zwyczajów, dylematy związane z tym,
czy wracać do kraju, czy jednak wystąpić ze zgromadzenia i objąć parafię
pod Dortmundem. Zastanawia się, czy nie byłoby mu tam łatwiej, pochodzi
ze Śląska, ale to w Polsce przeżył trzydzieści pięć lat życia, czy odnajdzie
się w obcym kraju? Tylko w jednym liście wzmianka o Tomaszu. Pod
koniec 1969 roku G.M pisze, że chodzą słuchy, że zostawił syna w mieście.
Ale nie wiadomo, co na to odpowiada matka.

– A więc dopiero wtedy przestał pan być okłamywany. Od tego momentu

liczy się bieg sprawy – stwierdza adwokatka. – Mieścimy się w terminie.
Możemy pójść do sądu rodzinnego.
– Ale mój ojczym nie żyje. A jak sąd zażąda ekshumacji?
– Niech pan zacznie od zrobienia testu genetycznego z siostrą i matką.
Może nie będzie potrzeba nic więcej.
Rodzina zgadza się oddać próbki. Testy wykazują, że on i siostra mają
dwóch różnych ojców. Sąd bierze też pod uwagę zeznania matki
i stwierdza, że to wystarczy. Teraz swój materiał genetyczny musi zbadać
ksiądz. Pojawia się jednak kolejny problem. Nie wiadomo, na jaki adres
wysłać wezwanie. G.M. wyprowadził się i nikt nie wie, gdzie jest. Tomek
pisze do jego rodziny, znajomych i parafii z prośbą o ustalenie nowego
adresu. Bez odzewu. Odpowiada tylko adwokat G.M., że sam by chciał go
znaleźć, bo jego klient zniknął przed uiszczeniem rachunków. W końcu
przychodzi pismo z parafii, że nie mogą pomóc, bo przy obecnym miejscu
pobytu księdza widnieje adnotacja „nikomu nie udostępniać”. Aktualny
adres udaje się ustalić dopiero po wymianie listów z kurią biskupią.
Oficjalnie potwierdza się, że ksiądz jest dokładnie tam, gdzie przewidział to
Tomek.
Sąd wysyła wezwanie – G.M., jak każdy obywatel, ma stawić się
w niemieckim Instytucie Medycyny Sądowej na test genetyczny. Nagle
wraca do łask adwokat, który wcześniej nie umiał podać adresu. W imieniu
swojego klienta pisze, że ksiądz jest zbyt chory na tak daleką podróż. Sąd
wyznacza więc lekarza w przygranicznym mieście, trzydzieści kilometrów
od ośrodka dla misjonarzy emerytów.
Po argumentach, że jest za stary i zbyt chory na podróż, pojawiają się
kolejne. Miejscowość, gdzie mieszka, to wioska odcięta od świata. Nie ma
połączeń autobusowych, do stacji kolejowej jest pięć kilometrów i do tego
trzeba się przesiadać. Na pewno nie da rady dotrzeć do lekarza w godzinach
jego pracy. Potrzebuje też pielęgniarki, która będzie mu towarzyszyć, bo
chodzi o lasce i ma problemy z sercem. W związku z tym po stronie sądu
leży zapewnienie mu pomocy – osoby towarzyszącej albo samochodu
z szoferem.
 Sąd zbija argumenty: Z Pana listu wynika, że jest Pan wystarczająco
zdrowy, aby dojechać do lekarza. To Pańska sprawa, czy dojedzie Pan
taksówką, czy wynajętym samochodem z kierowcą, jeśli inne połączenia
komunikacyjne nie są wystarczające. Nie wygląda też, że nie jest Pan
w stanie pokryć kosztów, nie przedstawił Pan żadnych dokumentów w tej
kwestii. Oczekujemy więc, że w ciągu 14 dni zgłosi się Pan do wskazanego
przez nas lekarza.
Na wymianie listów mija rok. Ksiądz broni się zaciekle. W pismach do
sądu zaprzecza, że między nim a matką Tomka kiedykolwiek do czegoś
doszło. Był wtedy zajęty, uczył się portugalskiego, przygotowywał do
wyjazdu. Nie było żadnego romansu. Nie spotykał się z nią każdego dnia
lub bardzo często. Nie czekał na nią pod jej domem i nie stał w oknie, aby
ją pozdrowić, gdy szła do pracy. Nie odwiedzał jej w mieszkaniu, a na
plebanii mieszkał razem z innymi księżmi. Nie dochodziło więc do żadnych
czułości. A tym bardziej intymnych zbliżeń. Jedyne, co się zgadza, to że
siostra pani Kaczmarskiej wyszła za mąż za księdza, było to więc
niespełnione życzenie pani Kaczmarskiej, aby również wyjść za księdza.
Tomek powoli traci nadzieję. Opłaca kolejne honorarium adwokatki.
Podlicza rachunki. Na procesy wydał już dwadzieścia tysięcy euro. Żeby
odreagować stres, zakłada na Facebooku grupę „Dzieci księży katolickich”.
Wrzuca tam posty nieprzychylne Kościołowi. Kiedyś sam myślał
o seminarium. Imponował mu wuj-proboszcz, który głosił piękne kazania
i mówiono o nim „złotousty”. Ale usłyszał od niego, że jedyna różnica
między żołnierzem a księdzem jest taka, że ten drugi nie nosi karabinu.
Obaj nie są od myślenia, tylko od wykonywania rozkazów przełożonych.
Potem wuj wystąpił z kapłaństwa. Tomek jeszcze długo wierzył w Boga.
Przestał, kiedy w bibliotece w Duisburgu przeczytał wszystkie książki
teologiczne. Nie mógł już spojrzeć na to inaczej niż jak na oszustwo.
– Karmisz się nienawiścią do Kościoła. Dlaczego? – zapytała go kiedyś
matka.
– Jestem produktem waszej religii i jej zakłamania. Dlatego taki jestem
– odpowiedział.
Nic się nie zmienia aż do czerwca 2016 roku. Wtedy dostaje esemes od
adwokatki: „Jeśli stoisz, to lepiej usiądź. G.M. zrobił test. Nic więcej nie
wiem”. Tomek ma czarne myśli. Na pewno poszedł do jakiegoś
katolickiego doktora we Francji. Załatwił nas. Wymiga się. Przegraliśmy.
 Kilka dni później przychodzi opinia lekarza. Ksiądz, jak każdy
obywatel, osobiście stawił się na test w Instytucie Medycyny Sądowej
wyznaczonym przez sąd. Wynik nie pozostawia wątpliwości. Pełna
genetyczna zgodność. G.M. jest ojcem Tomka.
Z jednej strony – radość, bo wygrana. Z drugiej szok, bo to jednak
prawda. I pytanie: dlaczego po tylu zmaganiach skapitulował i poddał się
testowi? – Może liczył, że nie jestem jego synem? A może przed śmiercią
chciał mieć czyste sumienie? – rozważa przed zaśnięciem Tomek.
Potem ogarnia go smutek. Wydał tyle pieniędzy, żeby udowodnić
prawdę, a ksiądz, który kłamał, niczego nie stracił. Jedyna konsekwencja,
jaką poniósł G.M., to adnotacja w archiwum sądowym, że jest ojcem
Tomasza. Na spadek raczej nie ma co liczyć. Księża w Niemczech są
bogaci, mają emerytury ponad pięć tysięcy euro w zależności od wysługi
lat. Ale G.M. prędzej na Kościół przepisze, niż da własnemu dziecku –
myśli ze złością Tomek. A przecież jedyne zadośćuczynienie, jakie mógłby
jeszcze od niego dostać, to pieniądze. Nic innego się już nie wydarzy.
Jedynym aktem jego ojcostwa było oddanie próbki materiału genetycznego.
Nawet potem się nie skontaktował. Nie przeprosił.
Może gdyby stanął w prawdzie przed społeczeństwem, gdyby
publicznie się przyznał. Ogłosił: – Mam dziecko. Nie trzymałem się
celibatu. Kłamałem. Nie jestem jedynym, który się tak zachował. Może
wtedy Tomek miałby do niego minimum szacunku. Że choć na koniec życia
potrafił zrobić coś dobrego.
Więc nie składa broni. Nie może tego odhaczyć, bo G.M. nie stanął
w prawdzie przed społeczeństwem. Jako ksiądz wciąż wyznacza standardy
moralne, rozstrzyga, co jest dobre, a co złe. I dlatego Tomek zachęca
wszystkich w grupie „Dzieci księży katolickich” na Facebooku do szukania
sprawiedliwości.
W marcu 2017 roku sprawa kończy się ostatecznie. Sąd cofa wyrok
zaoczny. Od tej pory Tomek może publicznie mówić, że ksiądz jest jego
ojcem.

Czy warto było?

Tak, zawsze lepiej jest wiedzieć. Nie można bezkarnie kłamać.
Przestępca powinien zapłacić. Sprawiedliwości musi stać się zadość. Ludzie
mają nadzieję, że ta sprawiedliwość nastanie po śmierci. Tomek też kiedyś
w to wierzył, ale doszedł do wniosku, że się oszukuje. Bo nie ma ani nieba,
ani piekła. Nie ma Boga, który zstąpi na ziemię i ukarze winnych. I jeśli on
sam się tym nie zajmie, to nikt za niego tego nie zrobi. Jak długo my sami
nie będziemy ścigać tych, którzy nas skrzywdzili, sprawiedliwości nie
będzie.
A więc niech cały świat się dowie.
Spłodził mnie ksiądz Gottfried Marx.
 Kartki z kalendarza

1273 rok – Tomasz z Akwinu, dominikanin, ukończył pracę nad swoim

najwybitniejszym dziełem Suma teologiczna. Na soborze trydenckim tylko
dwie księgi umieszczono na ołtarzu – Biblię i Sumę. Krótko po swojej
śmierci został uznany za świętego, potem za doktora Kościoła, uważany jest
za jeden z najwybitniejszych umysłów chrześcijaństwa. Na jego myśli
opartych jest wiele prawd wiary.

W rzeczonej Sumie Tomasz odniósł się także do spraw płci:

Kobieta jest czymś niedoszłym i niewydarzonym. Czemu? Bo tkwiąca

w nasieniu siła czynna zmierza do utworzenia czegoś doskonałego:
podobnego do siebie co do płci męskiej. A że rodzi się niewiasta, dzieje
się albo z powodu słabości siły czynnej, albo niedyspozycji materii,
albo też niekorzystnych okoliczności, na przykład wilgotnych
południowych wiatrów.

Ponieważ w kobietach jest większa zawartość wody, dlatego łatwiej je

uwieść pożądliwością seksualną.

W akcie małżeńskim rola szlachetniejsza należy do męża i dlatego jest

rzeczą naturalną, że mąż mniej się musi wstydzić niż jego żona, gdy
żąda powinności małżeńskiej.

Kobieta potrzebuje mężczyzny nie tylko do płodzenia i wychowania

dzieci, ale także jako swego władcy, gdyż mężczyzna jest obdarzony
doskonalszym rozumem, większą siłą i cnotą.

Ponieważ kobiety trwają w stanie podporządkowania, przeto nie mogą

otrzymywać święceń kapłańskich.

Przekład cytatów (poza pierwszym): Uta Ranke-Heinemann i Marek Zeller

 JADWIGA

W styczniu Jadwiga pisze do facebookowej grupy „Dzieci księży

katolickich”. Chciałaby do niej dołączyć, ale tak, żeby nikt się o tym nie
dowiedział. Jej syn ma dopiero sześć lat i jest jeszcze za mały, żeby sam się
zgłosić.
– Niestety – odpowiada administrator – nasza grupa nie jest tajna
i znajomi mogą się dowiedzieć.
Być może to jest powodem, dla którego rzadko można znaleźć na niej
dzieci księży. Wysłałam wiadomość do wszystkich jej członków
z pytaniem, czy mogliby mi pomóc w dotarciu do bohaterów.
Odpowiedziała połowa. Niestety, ale dołączyli do grupy z innych powodów.
Są niechętni Kościołowi albo poruszył ich los dzieci księży. Piszę więc
z nadzieją do Jadwigi.
„Gdy tylko szukam pomocy dla swojego dziecka, zaraz pojawiają się
ludzie tacy jak Pani, którzy szukają sensacji i łatwego zarobku. Nie
interesuje mnie Pani książka i co tam Pani chce” – przychodzi odpowiedź.
Przypominam sobie, że kiedy szukałam bohaterek do książki Zakonnice
odchodzą po cichu, ludzie reagowali tak samo. Nie należy się poddawać.
Piszę: „Jeśli chce Pani zmiany w życiu swojego syna, to powinna Pani ze
mną porozmawiać”.
„Ale ja chcę mu tylko pomóc zaakceptować sytuację” – wyjaśnia. No
właśnie, więc ważne by było, żeby syn mógł przeczytać o innych takich
rodzinach. I być może ludzie zaczęliby go wspierać zamiast obwiniać.
Chodzi o zmianę dla dzieci – przekonuję.
Jadwiga pisze, że się zastanowi. W końcu kwietnia przychodzi mail:
„Jestem gotowa porozmawiać”. Nasze spotkanie wymaga dobrej logistyki,
Jadwiga musi znaleźć opiekę dla Stasia. Zawozi go do przyjaciółki
kilkanaście kilometrów pod Wrocław. Wstaje o szóstej rano, żeby ogarnąć
dom i nasmażyć synowi placków. Bo Staś je tylko kilka rzeczy: frytki,
naleśniki, jajka, kabanosy i serki w tubkach z Lidla. Po innych wymiotuje,
a przyjaciółka nie może mieć kłopotu.
 Im dłużej rozmawiamy, tym bardziej ją podziwiam. Każdy rodzic wie,
co to znaczy być samemu z małym dzieckiem. Ale być samą przez cały
czas, normalnie pracować, zdać wszystkie egzaminy i otworzyć własną
praktykę?
– Każdy by sobie poradził. Pani też – wzrusza ramionami Jadwiga.

Miała trzydzieści lat, kiedy stwierdziła, że nie chce wracać z pracy i gapić
się w telewizor. Rozejrzała się po dzielnicy, w domu dziecka nie chcieli, do
hospicjum się nie nadawała, zapukała do bramy klasztoru. – Każda pomoc
się przyda – ucieszyli się zakonnicy. – Potrzebujemy wychowawczyni do
świetlicy.
Jadwiga ma dużo energii, w sam raz na pół setki dzieci. Lekcje,
warcaby, bilard, dyskoteki, wycieczki. Dużo się dzieje. Ale po roku
przychodzi nowy kierownik – ojciec Krzysztof. Zaczyna źle, rządzi się, siłą
wprowadza swoją wizję. Personel się buntuje. Jadwiga bierze go na spacer
i mówi bez ogródek:
– Przyjechał tu ksiądz, zrobił rozpierduchę i oczekuje teraz, że
powiemy, ale fajnie?
– Ale ja jako kapłan wiem, w którą stronę to powinno iść…
– Wielka mi rzecz, kapłan.
– Dziewięć lat studiowałem, to chyba coś znaczy.
– A ja pięć lat, potem jeszcze dwa na podyplomowych. Tu jest
Wrocław. Na autorytet trzeba sobie zasłużyć.
A potem wykłada księdzu, co ma zrobić, żeby wyjść z kryzysu.
Następnych kilka lat mija bez zgrzytów. Krzysztof rozkręca świetlicę.
Zakłada sekcję wspinaczkową, zabiera dzieciaki do Pragi i Drezna, tworzy
grupę ministrantów. Pracują razem. Jadwiga angażuje się coraz bardziej
w wolontariat, Krzysztof coraz więcej wspólnych zadań wymyśla. Coś się
rodzi. Oboje od początku wiedzą, że nie powinno się narodzić. Walczą.
Sześć lat zmagają się z miłością. Wóz albo przewóz. Krzysztof składa
wniosek o roczny urlop we wspólnocie. Chce sprawdzić, czy da radę żyć
poza zakonem. Przeor się nie zgadza. Krzysztof jest zbyt cenny – obrotny,
przyciąga młodzież, potrafi ściągnąć pieniądze do Kościoła. Organizuje
kolonie za pół ceny, zawsze ma plan B na niepogodę, dzieciaki wracają
zmęczone.
– Niech się brat jeszcze zastanowi. Może wystarczy do spa pojechać
i wypocząć? – sugeruje przeor. Gdy zamykają się drzwi za Krzysztofem,
dzwoni do jego matki. Mała wioska pod Tarnowem, tam wszystko musi być
po bożemu, wstydliwe sprawy ukryte. Milczy się więc o tym, że Krzysztof
ma siostrę z zespołem Downa, Jadwiga dowiedziała się o niej po czterech
latach, przez przypadek. Milczy się i o tym, że jego brat wziął ślub dopiero,
jak narzeczona zaszła w ciążę. – Nie mogli poczekać na twoją prymicję,
czemu tak się spieszyli? – pytała niczego nieświadoma. – Po co mieli
czekać? – bąkał Krzysiek. W małej wiosce pod Tarnowem nie dałoby się
ukryć, że syn wzorowej parafianki przestał być księdzem.
– Jak możesz! – krzyczy w słuchawkę matka. – Ja się ludziom na oczy
nie pokażę! Jak wystąpisz, to dla mnie już lepiej się zabić, niż dalej żyć z tą
hańbą!
Następnego dnia Krzysztof wycofuje wniosek o urlop.
– I tak po prostu to zrobiłeś? – dziwi się Jadwiga. Nie ma wątpliwości,
że to koniec.
– Wiesz, może gdybyś urodziła dziecko, łatwiej byłoby mi odejść –
mówi nagle Krzysiek.
Jadwiga ma trzydzieści sześć lat i jeden jajnik. Za chwilę nie będzie
miała żadnych szans, żeby zajść w ciążę. Krzysiek świetnie o tym wie.
Zegar tyka, instynkt nie daje się zagłuszyć. Jadą na tydzień do Grecji.
Stamtąd przywożą już Stasia.
I co teraz? Jak sobie poradzi? Krzysztof zaczyna znikać, Jadwiga
oczekuje zaangażowania. – Ale ja też myślę o dziecku – broni się. Żeby
z czegoś utrzymać rodzinę, wszedł w biznes brukselki. Właśnie z tego
powodu nie ma czasu.
Rodzi się Staś, a Jadwiga trafia do psycholożki. Tuż po porodzie
okazuje się, że brukselki zgniły, bo Niemcy woleli jeść szparagi. Krzysztof
jest do tyłu o kilkanaście tysięcy złotych. Mimo to deklaruje, że po
wakacjach odejdzie. Jak się tylko skończy lato, bo ma pełne ręce roboty
z dzieciakami. Razem idą do urzędu stanu cywilnego uznać syna. Potem
razem jadą jak zawsze na kolonie. Ludzie, widząc Stasia, domyślają się, kto
jest ojcem, ale nic nie mówią.
Nastaje koniec sierpnia. Krzysztof wciąż jest w zakonie. – Dość! –
ucina jego tłumaczenia Jadwiga.
Z początku w weekendy przyjeżdża do niej koleżanka, gotuje obiady,
a jej mąż chodzi z wózkiem. W tym czasie Jadwiga uczy się do egzaminu.
Dostała się na aplikację radcowską. Jest prawniczką, pracuje w urzędzie
i jeśli zda na radcę, jej pensja wzrośnie, a liczba godzin spadnie o połowę.
I będzie mogła otworzyć własną kancelarię. Musi zdać.
Jesienią wprowadzają się do niej rodzice. Razem mieszkają
w maciupkiej kawalerce. Rodzice śpią w łóżku, ona na ziemi, na materacu.
Na Krzyśka czeka już tylko jej matka.
– On nie może zobaczyć syna i cierpi – mówi. – A to dobry człowiek.
Ty możesz mieć Stasia na co dzień, on nie…
– A co, mam się nad nim ulitować i jeszcze może kwiatki wysłać?
– Ja mu kartoflankę zrobiłam. Zadzwoń, dowiedz się, co u niego, jest
ojcem.
– Sama zadzwoń, jak jesteś ciekawa.
Krzysztof przez przyjaciela przesyła samochód, kilkuletnią skodę
kombi. Jadwiga dzwoni wściekła:
– Niczym mnie nie kupisz.
– To dla Stasia, weź.
Przyjaciółce opowiada:
– Nie chcę jego pieniędzy ani samochodu. Poradzę sobie.
– Dziecko lepiej wozić dużym i bezpiecznym autem – trzeźwo mówi
przyjaciółka.
Krzysztof dzwoni raz w tygodniu, ale Jadwiga odbiera tylko jak ma
dobry dzień. Ta chwila jest raz na kwartał. Nie chce już robić nic wbrew
sobie. Nie widzą się przez rok.
– Wyślij mu choć zdjęcie – mówi matka.
– Zwariowałaś? Nie interesuje mnie, co on chce.
Jadwiga wraca do pracy. Kiedy poszła na urlop macierzyński, po firmie
rozniosło się, że ma dziecko z księdzem. Po pół roku emocje opadły albo
też nikt w twarz nie odważył jej się niczego powiedzieć. W każdym razie
nie ma czasu, żeby się tym zajmować. Zdaje egzamin i otwiera własną
kancelarię. Specjalizacja: sprawy rozwodowe. Staś idzie do żłobka,
w którym zaczyna wymiotować. Jadwiga za późno orientuje się, że panie
siłą wciskają mu jedzenie.
Po dwóch latach z okładem złość mija i pozwala Krzyśkowi spotkać się
z synem. Staś nie odstępuje go ani na krok. Ale jego tata nie wie, co się robi
z małymi dziećmi. Bardziej niż Stasiem interesuje się Jadwigą.
– Mowy nie ma. Sześć lat żyłam na rollercoasterze. Nie wchodzę w to.
Idzie do psycholożki.
 – Dla dziecka ważne jest, że rodzice się kochali i chcieli, by się
urodziło. W tej sytuacji dla Stasia lepiej będzie znać tatę – słyszy.
Krzyśkowi stawia więc sprawę jasno: – Między nami nic nie będzie, ale
dziecko się o ciebie pyta. Jeżeli spotykasz się z synem, to nie widzę, że
prowadzisz swoje biznesy, odbierasz telefony. Nie, jesteś tylko i wyłącznie
dla Stasia. Jeśli zobaczę, że przyjeżdżasz do mnie, to znikniesz tak szybko,
jak się pojawiłeś. Zdecyduj, czy potrafisz.
Przez cztery lata Krzysztof ani razu nie przekracza ustalonych granic.
Jest raz w miesiącu przez cały dzień. Kiedy dostaje przeniesienie pod
Kraków, czterysta kilometrów od Stasia, pyta najpierw, czy Jadwiga się
zgadza.
– Mnie to rybka, jak dasz radę przyjechać.
Kiedyś Krzysiek mówi do syna: „zejdź stamtąd”, ostro, nieładnym
tonem. Staś w płacz. Jadwiga bierze ojca na stronę:
– Ty nie jesteś od wychowywania, od tego jestem ja. Jesteś tu raz
w miesiącu, masz z nim po prostu być.
Więc Krzysiek po prostu jest. Oprócz tego przywozi prezenty i od
samego początku płaci na syna. Z własnej inicjatywy, bo Jadwiga przecież
nie chciała. Ma pieniądze, udało mu się w końcu rozkręcić intratny biznes.
Zainwestował w maszyny drukarskie, a od Kościoła zleceń nie brakuje.
Kwestii odejścia z zakonu nie poruszają. Czasem jednak myśli Jadwigi
krążą wokół tego tematu. I wychodzi jej, że zostaje się tam ze strachu i dla
wygody. Jeść dają, koszulę upiorą, mieszkać jest gdzie, nikt awantur nie
robi, a na boku można biznes rozwijać. Żyć nie umierać. Zbyt wiele się
napatrzyła, żeby mieć złudzenia. Może jeden na dziesięciu ma powołanie,
na pewno nie więcej.
Jadwiga z wizyty u psycholożki zapamiętuje jeszcze jedno: Im mniej
tajemnic, tym lepiej. Nie należy milknąć, gdy Staś zacznie mówić o ojcu.
Nie trzeba mówić wszystkiego, ale on nie może poczuć, że tatę się ukrywa.
– Jeśli pani nie będzie widziała problemu, to syn też nie zobaczy.
Więc kiedy Staś pyta, Jadwiga stara się mówić prawdę, nie całą prawdę,
ale tylko prawdę:
– Czemu tata nie może przyjechać w niedzielę?
– Bo pracuje. Prowadzi zajęcia dla młodzieży przy kościele.
– A kiedy pojedzie z nami na wakacje?
– Nie wiem. Tata jest pracoholikiem. Pracuje więcej niż inni.
– Dlaczego mam tylko jedną babcię?
 – Bo ta druga nie utrzymuje z nami kontaktu.
Na szczęście Staś nie drąży tematu babci. Krzysiek zawiadomił rodzinę,
że ma syna. Nikt się nie odezwał, nie poprosił o zdjęcie, nie zapytał
o Stasia. Ani babcia, ani dziadek, ani żadna ciotka, ani żaden wujek.
A przecież dobrze ją znają, nie raz ich odwiedzała. – Pewnie do
Częstochowy chodzą, żeby nikt się o dziecku nie dowiedział – myśli
zgryźliwie.
Co innego jej rodzina. Nigdy nie zapytali wprost, ale też nie dali
odczuć, że coś jest nie tak. Kiedy Jadwiga była w ciąży, córka siostry,
maturzystka, zapytała: – A jak ona będzie miała dziecko bez męża?
– Wiesz, tak się czasem zdarza – wyjaśniła siostra. – To decyzja cioci.
My tylko możemy ją wspierać.
Krzysiek nigdy nie poprosił: tylko nikomu nie mów. Nie padło takie
zdanie. Ale Jadwiga wie, że on się boi. Raz, na deptaku w Krynicy, spotkał
go znajomy, a byli w trójkę ze Stasiem. Szczęść Boże. Co teraz? Poczuła,
że nie może przystanąć razem z nim, że musi iść dalej. Skoro już
zaakceptowała tę sytuację, to nie będzie robić problemów.
Więc tajemnicy niby nie ma, ale jednak jest. Na razie Staś jeszcze nie
wie, kto to jest ksiądz. Nie chodzi do kościoła ani na religię. Jadwiga
wierzy w Boga, przeżegna się w samochodzie. Ale nie interesuje jej, jak
Kościół ją w tym wszystkim umiejscawia.
Staś robi się coraz starszy. Kiedy mu powiedzieć? W którym
momencie? Nikt za Jadwigę nie może podjąć tej decyzji. A ona się
zastanawia i dlatego zapisała się na facebookową grupę. Czy Staś będzie
miał do niej żal? Czy będzie musiał robić z tego tajemnicę, żeby przetrwać?
Czy inne dzieci będą mu dokuczać? I czy jej o tym powie? Martwi się, bo
Staś w przeciwieństwie do niej jest wycofany. Jak mu ktoś przywali, to nie
odda, tylko płacze.
Ale jeśli coś mu się stanie, Jadwiga będzie gotowa. Wszystkich postawi
na nogi. Pójdzie do dyrektora, zwoła zebranie rodziców. I zapyta: – Czy
ktoś z państwa ma z tym problem? Jeśli tak, to niech ze mną rozmawia,
a nie swoje dzieci przeciw mojemu synowi buntuje.
Oczywiście jeśli wcześniej smarkaczy wkurzona nie złapie i nie powie
im do słuchu.
Jadwiga nigdy nie pomyślała, że chciałaby cofnąć czas.
– Kochałam i byłam kochana. I jest Staś. Kiedy skończyłam trzydzieści
lat, płakałam, że nie założyłam jeszcze rodziny. Wszystkie moje koleżanki
już dawno wyszły za mąż i miały dzieci. Tylko one się jakoś
dopasowywały. A ja nie umiałam. Szukałam drugiej połowy, ale nic z tego
nie wychodziło. Marzyłam, żeby ktoś choć na chwilę przejął kontrolę:
„Gdzie idziemy?” „Tam, gdzie chcesz”. No kurka, jakbym chciała tam iść,
tobym poszła! Ubrałabym się i poszła!
Teraz z nikim bym się nie zamieniła. Patrzę do przodu. Nie zadręczam
się, co ktoś sobie pomyśli. Z Krzyśkiem lubię rozmawiać, nie kłócę się, nie
robię wymówek. Dostałam od niego dar, największy dar. I za to mu jestem
wdzięczna.
 Kartki z kalendarza

1487 rok – ukazał się Młot na czarownice, podręcznik autorstwa dwóch

niemieckich dominikanów. Na zlecenie papieża podjęli się oni rozwiązania
problemu osób, które „przeszkadzały mężczyznom w płodzeniu, kobietom
w zachodzeniu w ciążę i uniemożliwiały sprawowanie aktów małżeńskich”.

Zgodnie z dotychczasową myślą teologiczną grzechy „przeciw naturze

rozrodczości” uważane były za najcięższe i autorzy traktatu (nazywani
przez papieża „ukochanymi synami”) oświadczali, że powinny być one
karane śmiercią. O kontakty z diabłem były oskarżane przede wszystkim
kobiety. Powoływano się przy tym na świętego Tomasza, który uważał je za
bardziej skłonne do niewstrzemięźliwości i niestałe, z uwagi na to, że ich
organizmy zawierały więcej wody. „Wszystko dzieje się z cielesnej
pożądliwości, która jest u nich nienasycona” – pisali autorzy Młota…
Mniejszą wartość kobiety wywodzili już z samego słowa „kobieta” –
femina. „Słowo femina pochodzi od fe i minus. Fe = fides, wiara, minus =
mniej, zatem femina to ta, która ma mniejszą wiarę”.

Za najbardziej niebezpieczne uważali położne, które z podszeptu diabła

miały zabijać nowo narodzone dzieci, zanim te doczekały chrztu. Ulegając
szatanowi, popełniały zbrodnię najcięższą, ponieważ zgodnie z nauką
świętego Augustyna o grzechu pierworodnym nieochrzczone dzieci są
przez Boga skazane na wieczne potępienie.

Młot na czarownice zapoczątkował epokę prześladowań kobiet, której

apogeum przypadło na lata kontrreformacji (1570–1620). „W Europie
wszędzie dymią stosy” – pisano o tym okresie. Zgodnie z zaleceniami
inkwizytorów przyznanie się do winy w procesach o czary wymuszano
torturami. Powszechnie stosowano też próbę pławienia, podczas której
skrępowaną kobietę wrzucano do wody. Jeśli utonęła, oznaczało to jej
niewinność, jeśli wypłynęła, była winna i czekało ją spalenie na stosie.
Szacuje się, że w Europie prześladowania dotknęły kilkuset tysięcy kobiet.
Z powodu rosnącej liczby egzekucji w 1642 roku we Wrocławiu
wybudowano nawet specjalny piec do palenia czarownic.
 JAN I BARBARA

Mistrzostwa świata w piłce nożnej. Telewizor, orzeszki i piwo. Oglądamy

rzuty karne. Ksiądz Jan Ostryk, jego córka Barbara, zięć i ja.
– Jaka obrona! Ale strzał! – emocjonujemy się.
Wnuczka, jeszcze niezainteresowana meczem, wdrapuje się dziadkowi
na kolana. Zaraz kolacja. Wszystko jak w zwykłej rodzinie.
Jan Ostryk ma pięcioro dzieci i dwa razy tyle wnucząt. Prawie pół
wieku spędził w służbie Kościoła, dwadzieścia cztery lata jako biskup. Gdy
głosi kazanie, można w pierwszej chwili wziąć go za człowieka surowego.
Ale nic bardziej mylnego. Bo zaraz opowie jakąś anegdotę. Albo zejdzie
z mównicy, by podnieść z podłogi dziecko, które doraczkowało do ołtarza.
Weźmie je na ręce i spokojnie dokończy kazanie. A kiedy zdarzy mu się
przejęzyczyć, jego córki zachichoczą z pierwszego rzędu.
Co innego jednak w swoim kościele, co innego na ulicy. Ludzie
najczęściej się dziwią. Jak policjant, który zatrzymał go, kiedy jechał na
wakacje z żoną i jedną z córek. Jechał trochę za szybko.
– Gdzie pan pracuje? – pada rutynowe pytanie.
– Jestem księdzem.
– I dokąd pan jedzie?
– Z rodziną na urlop.
– Słucham?! – policjant patrzy zdezorientowany na Jana Ostryka, który
stoi przed nim w samych szortach i sandałach. Jest gorąco, a auto nie ma
klimatyzacji.
– Co pan tak patrzy, nie jestem przy ołtarzu – żartuje Jan Ostryk.
– Niech ksiądz jedzie, lody dziecku kupi, a nie mandat płaci – macha
ręką policjant.
Albo jak ordynator szpitala, który zagadnął go, gdy przyszedł
odwiedzić swoją parafiankę.
– Czy ksiądz mógłby się pomodlić w intencji moich dzieci?
– A co się dzieje?
– Problemy wieku dorastania.
– Też przez to przechodziłem, ale córki już dorosłe.
 – Jak to? Pierwszy raz spotykam księdza, który publicznie mówi
o swoich dzieciach!
Jan Ostryk za każdym razem wyjaśnia, że jest księdzem ewangelickim,
ale ludzie tego nie słyszą. Dla nich jego czarna toga jest inaczej skrojoną
sutanną. Kościoły protestanckie w Polsce są zbyt małe, żeby ludziom
opatrzył się pastor z dziećmi. Więc kiedy w koloratce wsiada do tramwaju
i któraś z jego córek mówi do niego „tatusiu”, zapada krępująca cisza.
Starsze panie patrzą na nich zgorszone, a potem z oburzeniem szepczą
między sobą. Gdy dzieci były młodsze, już na przystanku brały go pod rękę
i czekały, aż powie „tak, córeczko?”, a wtedy z satysfakcją rozglądały się
wokoło, czy zrobiły odpowiednie wrażenie. A Barbara nawet chciała sobie
sprawić koszulkę z napisem „Chcę być księdzem jak mój tato”. Kiedy
w szkole średniej powiedziała wychowawcy, kim jest jej ojciec, ten prędko
pobiegł do katechety.
– Powiedz mi, co robić? Mam dziewczynę, która publicznie
oświadczyła, że jej tata jest księdzem!
– Mówi prawdę. Jej ojciec jest nawet biskupem.
– Co?
– Metodystą.
Koledzy raczej nie dokuczali. Po prostu nie mieli pojęcia, kim są
metodyści. Niektórzy byli ciekawi, czy to nie sekta. Inni dopytywali: – To
u was Maryja nie jest święta? I nie było niepokalanego poczęcia? Niektórzy
rodzice na początku byli na dystans. – Z dzieckiem, które nie przystępuje
do komunii, coś musi być nie tak – komentowali między sobą.
Ale te wątpliwości rozwiewał ksiądz na religii. Córki Ostryków stawiał
za wzór:
– Basia zna Pismo Święte lepiej niż wy wszyscy razem wzięci –
podkreślał, a na sprawdzianie sadzał ją w pierwszej ławce, żeby nikt od niej
nie ściągał.
Koleżanki najczęściej mówiły do jej taty „proszę pana”. Bo Jan Ostryk
poza tym, że w niedzielę odprawiał nabożeństwo, niczym nie różnił się od
innych ojców. Dla swoich dzieci był po prostu rodzicem. Poza jedną
sytuacją: taty księdza nie miał w szkole nikt!
Do pewnego stopnia można zrozumieć, że ludzie się dziwią. W Polsce
Kościoły protestanckie nie są liczne. W sumie należy do nich sto
dwadzieścia tysięcy osób. Najwięcej jest luteran, najmniej metodystów.
Inaczej niż w Stanach Zjednoczonych, gdzie są oni drugim co do wielkości
wyznaniem protestanckim. U metodystów, tak jak i we wszystkich
Kościołach ewangelickich, ksiądz może mieć rodzinę.
Jan Ostryk, biskup, chrześcijanin i ojciec, nie jest przeciwny celibatowi,
ale uważa, że nikogo nie można do niego zmuszać. Wiele razy widział, jak
jego ekumeniczni przyjaciele, księża katoliccy, przeżywają kazanie
o Abrahamie składającym w ofierze Bogu własnego syna. Jak mówią
z bólem: „Wy macie dobrze, możecie się przyznać do własnych dzieci”. Dla
niego Biblia jest jednoznaczna: – Święty Paweł mówił, że biskup ma być
mężem jednej żony. Celibat jest kościelny, nie biblijny. Tak jak został
decyzją papieża wprowadzony, tak może zostać zniesiony. Zmuszanie
kogoś do życia w celibacie jest wbrew naturze. Dwie dorosłe osoby, które
się kochają, nie robią nikomu krzywdy. Gdyby nasze potrzeby były złe, to
byśmy ich nie mieli, bo Bóg by nas nie namawiał do złego. Kościół ma
prawo nakładać celibat, tylko co potem z faktem, że tego zobowiązania nie
da się dotrzymać?
Kiedy wybrano go biskupem, oboje z żoną nie wiedzieli, co ich czeka.
Był rok 1989, wielkie zmiany, także w życiu Kościołów. Najstarszy syn
miał trzynaście lat, dwie córki były jeszcze w przedszkolu. Rok później
urodziła się Basia, a po sześciu latach Zuza. Diecezję objął dużą, na pół
Polski – od Szczecina po Bielsko-Białą. Każdą parafię musiał wizytować
przynajmniej raz w roku, a prócz tego odpowiadał za kościelne finanse.
W domu był czasem raz w miesiącu. Zdarzało się, że wracał o dwudziestej
drugiej, a następnego dnia wychodził o piątej rano, kiedy rodzina jeszcze
spała.
Dzieci bywały złośliwe. Kiedy świętowali z żoną srebrne gody,
mówiły:
– Mamo, odlicz tyle, ile taty w domu nie było, to ledwo piętnaście lat
wam wyjdzie.
Ale to jest po prostu rodzaj pracy. Przed wyborem: rodzina czy posługa
stawał nie więcej niż cztery razy przez czterdzieści pięć lat służby.
Najtrudniejsza sytuacja? Nowy Rok, prawie trzydzieści lat temu. Telefon
z Przemyśla, z zaprzyjaźnionej parafii: – Ostatnią wolą zmarłego było, żeby
ksiądz go pochował. Czy możemy na to liczyć?
Jan Ostryk waha się. Żona zaraz ma rodzić. Przedstawia jej sytuację: –
Nie muszę, na miejscu jest inny pastor.
Ale ona nie chce, żeby przez nią zostawał w domu: – Jedź, poradzę
sobie – mówi.
 Drugiego stycznia Jan Ostryk wsiada więc w pociąg z Grudziądza do
Przemyśla. I kiedy o trzeciej w nocy dociera na miejsce, żonie odchodzą
wody. Poród przyjmuje matka, pogotowie przyjeżdża spóźnione. Ale żona
nigdy nie ma pretensji, że był wtedy gdzie indziej.
Przy następnym porodzie nie opuszcza już żony na krok. Jest sobota,
przychodnia nieczynna. Na pogotowiu mówią, że trzeba czekać, położna
wyjechała, a na cały Poznań jest tylko jedna. Zaczyna się poród. Żona
przerażona. On po sobie nie daje nic poznać, ale serce tak mu bije, że mało
nie wyskoczy. Nie ma czasu na rozterki, dziecko chce już na świat. Żona
szepcze: – Jasiu, czy ona żyje, czy ona żyje? Pępowinę przecina dopiero
położna. Po wszystkim Jan Ostryk siada przy stole. Ręce mu tak dygocą, że
kawa rozlewa się na spodnie. Gdyby każdy mężczyzna przeżył coś takiego,
inaczej by spojrzał na świat. Oddycha z ulgą, że stanął na wysokości
zadania. Czuje się tak blisko swojej żony i dzieci jak nigdy przedtem.
Na świat pomógł przyjść Basi. Jan Ostryk wszystkie swoje dzieci kocha
tak samo mocno, ale do niej czasem czuje większą słabość.
Dwadzieścia osiem lat później, kiedy się spotykamy, Barbara ma włosy
ufarbowane na czerwono. Pół głowy ogoliła na jeża. Właśnie wróciła ze
swoim partnerem i małą Lenką z Anglii. Tęsknili za Polską. Zamieszkali
kątem u taty. Tomek, jej partner, jest po rozwodzie, więc u metodystów, tak
samo jak u katolików, na ślub kościelny nie mają szans. Cywilnego na razie
nie planują.
Basia: – U nas w domu nie ma tematów tabu. Powiedziałam tacie
pomiędzy obiadem a herbatą, że nie weźmiemy ślubu. Zniósł to. Chciał
poznać Tomka. Ale jak pojawiła się Lena, to już było ciężko. Wściekł się,
potem przeprosił. Brat też się nie ożenił, a ma już dwójkę dzieci, druga
siostra jest sama, trzecia jeszcze za młoda i tylko u czwartej wszystko jak
Pan Bóg przykazał.
Dla Jana Ostryka jest jasne, że nie zamknie drzwi przed swoimi
dziećmi, nawet jeśli żyją w grzechu. Kimże on jest, żeby swoją córkę
osądzać? Albo do czegoś przymuszać? Kiedyś ludzie nie stawali przed
księdzem i Kościół nie był potrzebny. Sami składali sobie i Bogu przysięgę.
Niektórzy oczekują, że dzieci księdza będą inne. Grzeczne, miłe,
uczynne. Po prostu święte. Że zawsze pójdą do kościoła, wszystkim
pomogą i nigdy się nie poskarżą. A przecież to ich ojciec jest pastorem, nie
one. Gdy Jan Ostryk słyszał coś takiego, to starał się je chronić: – Nie, one
nie muszą – mówił tak, żeby wszyscy wokół słyszeli.
 Albo kiedy zapisywał córki do szkoły, a wychowawczyni już się
cieszyła:
– O, będę miała takie spokojne uczennice!
– Nie, moje dzieci nie są grzeczne – protestował.
Czasem ludzie przychodzili ze skargą:
– Jest brudno w kościele.
– Prawda – zgadzał się Jan Ostryk.
– A mogłyby dzieci przyjść i posprzątać.
– Miesiąc temu były.
– To dlaczego znów nie przyjdą?
– A pani kiedy była sprzątać? – pytał wtedy i dodawał. – To nie jest
kościół moich dzieci, ale nasz, wspólny.
Basia: – Trzeba było uważać, co się mówiło. Kiedy w tramwaju
z koleżankami chichotałyśmy, bo coś nas strasznie śmieszyło, to
w niedzielę, w kościele mama już wszystko wiedziała. Gdzie, z kim i jak
bardzo wulgarnie się zachowywałyśmy. Z paleniem tym bardziej musiałam
się ukrywać. Alkohol? Nigdy na czworakach nie wróciłam do domu. Jak
szłam na imprezę, to tata po mnie przyjeżdżał. Bał się, że coś mi się stanie.
Więc Jan Ostryk nie wymagał od dzieci świętości. I przede wszystkim
uważał, żeby nie zmuszać do niczego, co ma związek z religią.
Basia: – Jeśli nie poszłam do kościoła, to tacie mogło być smutno, ale
nigdy się nie złościł. To była moja decyzja. Czasem prosił: podłącz
mikrofon, otwórz kościół, ustaw kwiaty. Mogłam pomóc, nie musiałam.
O swojej rodzinie Jan Ostryk mówi:
– Dzieci miałem normalne. Wkurzałem się na nie, a one na mnie.
Basia: – Tata ma ciężki charakter. Lubi być najmądrzejszy i zawsze
postawić na swoim. Ale zapomina, że większość z nas odziedziczyła te
cechy po nim i też chcemy, żeby nasze było na wierzchu. Czym mnie
jeszcze wkurzał? Chrapaniem! I za dużo pracował. Na wakacje zawsze
zabierał papiery. Nie wyłączał telefonu, bo a nuż ktoś z czymś ważnym
będzie dzwonił. Z siostrami snułyśmy plany, jak po kryjomu wyjąć kartę
z komórki. Nigdy się nie udało, zawsze wygrywał.
Jan Ostryk biskupem był przez cztery kadencje.
– Za zgodą żony – zastrzega. – Od samego początku rozmawialiśmy
o wszystkim. W małżeństwie nie powinno być sekretów, byliśmy jednością.
Z jednym wyjątkiem – sprawy dotyczące parafian były z tego wyłączone.
U nas zamiast spowiedzi jest rozmowa duszpasterska. Nie wyznaje się
grzechów, tylko opowiada o swoim życiu, ale reguła poufności jest
podobna. Studnia. Ja jestem raptus, łatwo wpadam w złość, ale pamiętam,
jak żona mi kiedyś powiedziała: – Wiesz, Jan, nie pamiętam, żebyśmy się
kiedyś pokłócili. Byliśmy razem przez trzydzieści dziewięć lat. Nie żałuję
ani dnia. Choć w naszej tradycji nie ma kultu świętych, ją trzeba byłoby
ogłosić świętą. Umarła mi na rękach.
Kiedy po śmierci żony myślał, że już do końca będzie żył w celibacie,
los postawił na jego drodze dawną miłość.
– Pół wieku temu kochałem się w dziewczynie i dostałem od niej kosza.
„Nie gniewaj się, Jasiu, ale poznałam innego”. Jaki byłem nieszczęśliwy!
Szalałem z zazdrości! Potem zostaliśmy przyjaciółmi. Po śmierci mojej
żony wpadliśmy na siebie przypadkiem w kościele. Była już wdową, mąż
też zmarł na jej rękach. Rozumieliśmy swój ból. Na powrót staliśmy się
sobie bliscy. Teraz, kiedy jesteśmy na którymś cmentarzu, to zawsze
zapalamy dwie świeczki – dla mojej żony i dla jej męża.
Basia: – Tata odwiedził nas w Anglii, powiedział, że spotkał Ewę.
Znaliśmy ją, była dla nas jak ciocia. Cieszyłam się, że nie jest sam, choć coś
mnie też ukłuło. Mama zmarła tak niedawno… Ale wiedziałam, że to była
jego pierwsza miłość. – Tylko nie myślcie, że będę się hajtał – rzucił
kiedyś. – Tato, jeśli masz taką opcję, to musisz myśleć o tym od razu. Masz
prawie siedemdziesiąt lat. Kto cię będzie chciał, jak zaczniesz robić
w pieluchy?
Jan Ostryk: – Dzieci dorastają, popełniają błędy. Ale cały czas są moimi
dziećmi. Myślałem kiedyś, co by musiały zrobić, żebym przestał je kochać?
Żebym przestał się do nich przyznawać? I nic nie wymyśliłem.
 Kartki z kalendarza

1517 rok – początek reformacji. Marcin Luter, mnich augustianin, przybił

na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez przeciw odpustom.
W kolejnych krokach sprzeciwił się prymatowi papieża; ogłosił, że sobory
mogą się mylić. Trzy lata później opublikował pismo Do szlachty
chrześcijańskiej narodu niemieckiego, w którym stwierdził:

Tron rzymski sam wpadł na bezecny pomysł, żeby zabronić stanowi

duchownemu życia w małżeństwie. Diabeł tak nakazał, jako święty
Paweł głosi „Przyjdą nauczyciele, którzy przyniosą diabelskie nauki
i zabronią wchodzić w związki małżeńskie” (1 Tym 4). Powstał przez to
wielki lament i przyczyna tego, że odłączył się Kościół grecki. Radzę,
by każdemu zostawić wolność, czy chce się żenić, czy nie.

W tym samym roku został uznany za heretyka i ekskomunikowany.

W odpowiedzi spalił bullę papieską i wezwał do dalszej reformacji.

W piśmie O babilońskiej niewoli Kościoła ogłosił:

Paweł nakazał, że „biskup ma być mężem jednej żony”. Dlatego

porzućmy te wszystkie przeklęte ludzkie dogmaty, które wkradły się do
Kościoła tylko dla pomnażania wielkiego niebezpieczeństwa, dla
grzechu i złości. Dlaczego ma mi być odebrana wolność z powodu
obcego zabobonu i niewiedzy?

W 1537 roku w Artykułach schmalkaldzkich powtórzył ostrzej:

Dlatego nie chcemy przystać na ich nieszczęsny celibat, nie chcemy go

nawet tolerować, ale chcemy, by małżeństwo było sprawą wolnego
wyboru, jak to Bóg rozporządził i stworzył.

Przekład cytatów: Uta Ranke-Heinemann i Marek Zeller

 ***
To już wszystkie historie, które mogłam opisać. Niewiele jak na dwa lata
poszukiwań. Wystarczająco, żeby postawić szereg pytań.
Ludzie znają dzieci księży. Znają ich matki i ojców. Ale o tym się
głośno nie rozmawia. Niektórzy mówią – tabu. Inni – hańba. Nikt nie
zagadnie takiej matki, jak się czuje; nie doradzi, nie pocieszy. Synów
i córek księży nikt nie wysłucha, nie zapyta o ojca, nie powie dobrego
słowa. Czasem ktoś rzuci kąśliwy żart, który przypomni im, że wszyscy
wiedzą. Bo ludzie rzadko coś mówią w oczy, ale chętnie za plecami. Dzieci
księży i ich matki żyją w bańce samotności. Otoczeni plotkami, w cieniu
tajemnicy.
Kilkaset osób opowiedziało mi o swoich sąsiadkach, ciotkach,
kuzynach i kolegach. Nigdy jednak nie mogli pomóc. Przepraszali, że
niestety, przykro im, ale o tym się nie mówi, przecież nie zapytam, nie moja
sprawa, nie wchodzić z butami, po co nagłaśniać, a może to dziecko nie
wie, kto jest jego ojcem (jak, skoro cała wieś wie?!). Rodzina mogła
zapraszać przez trzydzieści lat ciotkę z księdzem na wszystkie uroczystości,
ale nikt tego nie nazwał, nikt nigdy z nią nie porozmawiał. Milczą wierzący,
milczą ateiści. Wszyscy zgodnie podtrzymują ten system.
Dlaczego tak jest? Dlaczego nikt nie przerwie milczenia? Skąd ta
tajemnica? Dlaczego matki są odsądzane od czci i wiary, bo ściągnęły
hańbę na księdza, siebie i dziecko, a ojców oczyszcza się ze wszystkich
grzechów? Dlaczego ludzie się na to zgadzają, nawet jeśli czują, że tak być
nie powinno? Dlaczego biskupi są gotowi natychmiast zatuszować sprawę,
zamiast suspendować swojego pasterza i wysłać go na przymusowy urlop
ojcowski?
Kogo o to zapytać? Zagadnieniem dzieci księży naukowo nie zajmuje
się nikt. W katalogach bibliotek próżno szukać pozycji, które
podejmowałyby wprost ten temat. Celibat w literaturze jest problemem
męskim i tak jest opisywany. Socjologowie religii są zainteresowani
dylematami duchownych, a nie ich potomstwa. Historycy chętnie podzielą
się wiedzą – ale o wiekach średnich. Etnografowie – o pojedynczych
przypadkach.
Na mojej liście zostają więc tylko trzy nazwiska.
Profesor Joanna Tokarska-Bakir. Antropolożka i badaczka polskiej
kultury, która nie boi się poruszać tematów tabu. Nazywa rzeczy po imieniu
i nie cofa się przed prawdą, nawet tą najmniej wygodną. Demaskuje naszą
wiarę w to, jakimi dobrymi ludźmi jesteśmy. Właśnie ukazała się jej
książka o pogromie kieleckim Pod klątwą.
Profesor Tomasz Stryjek. Historyk, którego osądowi ufam. Potrafi
połączyć ze sobą fakty z odległych stron i pokazać, jak mają się do
dzisiejszej rzeczywistości. Zajmuje się tym, jak powstawały narody,
a szczególnie naród polski i ukraiński.
Profesor Tomasz Polak. Wcześniej znany pod nazwiskiem Węcławski,
jako profesor teologii i ksiądz rektor seminarium duchownego. Odszedł
z Kościoła, kiedy ten nie reagował na sprawę molestowania kleryków przez
biskupa Paetza. Ceniony za przenikliwe sądy i sięganie tam, gdzie wzrok
nie sięga. Obecnie kieruje Pracownią Pytań Granicznych na Uniwersytecie
Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Pozostaje jeszcze jedno pytanie. Dlaczego Kościół katolicki wciąż

utrzymuje celibat? Nie narodził się jeszcze taki reformator, który miałby
siłę go znieść. Żeby to zrozumieć, trzeba się przyjrzeć temu, kiedy
i dlaczego został wprowadzony. I postawić takie pytanie przed teologiem.
Tylko którym?
 WSPÓLNOTA

Pierwsza na rozmowę zgadza się Joanna Tokarska-Bakir. Kiedy opowiadam

jej, z czym przychodzę, przerywa mi:
– Pani ma do mnie jakieś pytania? Bo tu wszystko jest na wierzchu.
I potem zaczyna opowieść o tym, co w socjologii i antropologii
kulturowej nazywa się zmową milczenia. Albo otwartym sekretem.
A potocznie zamiataniem pod dywan, zamykaniem ust, odbieraniem głosu:
– Otwarty sekret to coś, o czym wszyscy wiedzą, że nie powinni
wiedzieć więcej. Nie powinni, bo sekret uwiera. Pokazuje, że system,
w którym żyjemy, jest oparty na fałszu, a nikt nie czuje się na tyle silny,
żeby powiedzieć to publicznie. Bo jesteśmy z tym systemem tak głęboko
zidentyfikowani, że stał się częścią naszej tożsamości. Dlatego każdy, kto
chce ujawnić sekret, jest uciszany. Po angielsku mówi się: Do not rock the
boat. Nie rozhuśtuj łodzi, bo się wywróci i wtedy wszyscy wylądujemy
w wodzie.
Ten system to skomplikowana sieć społeczna, w której nie ma
znaczenia, jak każdy z nas indywidualnie rozumie dobro i zło, tylko jak te
wartości definiuje grupa. Religia w tej społeczności jest religią plemienną.
Chrześcijaństwo, wskazywane jako źródło wyznawanych wartości, jest
chrześcijaństwem ulepionym na potrzeby grupy. Czym różni się ono od
tego opisanego w Ewangeliach? Tym, czym różni się odpowiedzialność
pojedynczego człowieka przed Bogiem od sytuacji, w której jego sumienie
znika i zostaje zastąpione przez dobrostan grupy. Przez pośredników, którzy
mówią człowiekowi: „jakoś to załatwimy przed Panem Bogiem”. Pan Bóg,
instancja metafizyczna, przemienia się w jakiś totem z pluszu. Głos
sumienia, pochodzący z naszego wnętrza, zostaje zagłuszony i pozbawiony
mocy.
W sytuacji, w której najważniejszy jest dobrostan grupy i jej
zadowolenie z siebie, chodzi tylko o to, żeby wpisać się w system rytuałów.
Nie są ważne nasze rzeczywiste winy i wykroczenia. Nie ma mowy o tym,
żeby dostać rozgrzeszenie od Boga, który to wszystko widzi. Nasz
wewnętrzny głos sumienia jest uciszany pochlebstwem: „Jesteś dobry. Idź,
nie grzesz więcej”. Rytuały, takie jak spowiedź, zamiast pomagać
człowiekowi opowiadać się po stronie dobra, zmieniają się w karykaturę
tego, co zostało w chrześcijaństwie pomyślane jako wsparcie ludzi, by
stawali się lepsi. I zaczynają służyć do racjonalizowania swojego
niemoralnego postępowania.
Ten rodzaj zła, z którym konfrontują nas bohaterowie książki, znika, bo
każdy ma jakieś wyjaśnienie, które chroni system. Jedni pytają: A kimże ja
jestem, żeby kwestionować odwieczne prawa religii? Inni: Nie godzi się
o tym mówić. Te różne zabiegi mają jeden cel: żeby nie wyszło na jaw to,
co wszyscy wiedzą. Każdy, kto poruszy temat tabu, będzie uciszany. Od
ludzi stojących wyżej w hierarchii otrzyma wezwanie do pokory lub
zostanie zawstydzony. Jeśli nie usłucha, grozi mu wepchnięcie w rolę kozła
ofiarnego albo wykluczenie z grupy.
Pokora sama w sobie jest rzeczą dobrą, więc ten argument łatwo może
nas zmylić. Zawstydzanie z kolei jest mechanizmem odpowiedzi na
ewentualne roszczenia. Ofierze wmawia się, że to właśnie ona jest winna,
brudna, grzeszna. Bo gdyby okazało się, że nie jest, to należałoby jej się
zadośćuczynienie. Są jeszcze inne usprawiedliwienia. Na przykład: zły to
ptak, co własne gniazdo kala. Albo: trzeba milczeć w imię zgody
narodowej, inaczej wszyscy się pozabijamy.
Niektórzy ludzie są przekonani, że zachowując milczenie, chronią
księdza przed władzami kościelnymi – bo przecież jak się biskup dowie, to
go przeniesie. A to swój chłop. Ale ci ludzie wcale nie sprzeciwiają się
władzy, oni z nią współpracują. To gra, której niejawne reguły wszyscy
znają. Doskonale wiedzą, że oczekuje się od nich właśnie zachowania
tajemnicy. Jeśli będą cicho, ksiądz się ostanie. Sieć jest zarzucana przez
górę, ale służy jednym i drugim.
Kościół też ma na podorędziu mnóstwo racjonalizacji. Jeden z ojców
salezjanów tłumaczył mi, że nie należy się dziwić homoseksualizmowi
w Kościele: „bo przecież chłopcy muszą mieć jakiś rodzaj bliskości,
a zakazano jej z kobietą”. Tak samo jak i temu, że księża porzucają kobietę
z dzieckiem: „Przecież oni wcześniej zaślubili Kościół, więc to jest zdrada
małżeńska, z której grzesznicy chcą powrócić na łono prawowitej
małżonki”.
W trakcie moich badań etnograficznych spotkałam wiele podobnych
sytuacji. Każde z tych przekroczeń wytwarzało we władzach zwierzchnich
Kościoła sposób postępowania, który też był rzeczą powszechnie znaną,
niejawną i niepodlegającą krytyce. Kuria w znanych mi przypadkach
tuszowała sprawę – żeby się nie rozeszło, nie było kompromitacji, żeby nie
kalać gniazda. Występowała w roli dobrej instancji, która udzielała pomocy
kobiecie z dzieckiem, bo księdzu jako cudzemu małżonkowi nie wolno było
tego zrobić. Następowało więc odwrócenie ról, bo kuria w ten sposób
w białych rękawiczkach załatwiała po prostu swój własny interes.
Nasz katolicyzm nie mógłby jednak funkcjonować jako tak zakłamany
system, gdyby nie zgoda bardzo wielu instancji. Żyjemy w społeczeństwie,
które całkowicie oddało pole kategoriom sakralnym – kategorii narodu
i religii, które w toku historii połączyły się w jedną całość. Polak–katolik –
tak oficjalnie polskie władze dziś definiują kategorie zbiorowe. Wszystko,
co związane jest z indywidualnym dobrostanem jednostek, przestało być
istotne.
Sakralizacja wymusza tabu. Coś, co raz zostało uświęcone, jest
uświęcone na zawsze. Sakramentu nie można odwołać. Jak z małżeństwem
– można je unieważnić, ale nie odwołać. Jak z sakramentem kapłaństwa –
ksiądz jest uświęcony, święty, in persona Christi. Ludzie milczą, bo czują,
że status księdza jest statusem sakralnym.
Sakralizacja jest niebezpieczna, bo ma określone konsekwencje. Nie
można wobec niej przyjąć żadnej innej postawy oprócz dwóch: dalszej
sakralizacji albo świętokradztwa, czyli występku. Dziecko księdza podważa
świętość ojca samym swoim istnieniem. My, jako społeczeństwo, zostajemy
postawieni wobec tego faktu i mamy do wyboru zachować pozory albo
dokonać występku i zakwestionować sakrament kapłaństwa. To, że ksiądz
miał swój udział w świętokradztwie, nie jest ważne, bo on nie podlega
zwykłym, ludzkim kategoriom.
Zmowy społeczne służą temu, by unikać cierpienia. Chronią przed
poczuciem bezsilności, gdy jest się świadkiem gwałtu zadawanego innym.
Albo przed przyznaniem się do tego, że jest się członkiem społeczności,
która ten gwałt zadawała. To mechanizm obronny ograniczający ból. Tylko
pytanie, czyj ból jest tutaj ważniejszy?
Zmowa milczenia, o której tu mówimy, jest rodzajem wielogłowej
hydry. Jedna głowa to stosunek do dzieci księży, druga – do kobiet, trzecia
– do Żydów, czwarta – do ludzi o innej orientacji seksualnej. Jest jeszcze
wiele innych. Odetniesz jedną, wyrasta następna.
Ci, którzy są w tej zmowie, wskazują kozły ofiarne, by za cenę ich
życia przywrócić dobrostan grupy. Jest to nic innego, jak składanie ludzi
w ofierze. To są nasi bracia i siostry mniejsze, na których śmierć się
zgadzamy w obrębie tego porozumienia, nad którym pieczę ma Kościół.
A wszystko pod szyldem „kochajmy się”. To haniebne. Kozłem ofiarnym
może stać się każdy z nas. Wszyscy jesteśmy kandydatami na ofiarę na
ołtarzu kościelnego i narodowego dobrostanu.
Rzecz, która mnie szokuje, to stosunek Polaków do pedofilii księży.
Zaprzeczanie faktom i zupełny brak empatii dla ofiar. Od lat badam legendy
o krwi i mogę zrozumieć, dlaczego burzą się ludzie, którzy usłyszeli plotkę,
że porwano dziecko, pobrano mu krew i je zabito. Od tego rozpoczął się
pogrom kielecki. To pierwotna reakcja grupy na krzywdę dzieci, które są jej
przyszłością. Ale dlaczego tej reakcji nie ma, kiedy mówi się o pedofilii?
Czy to znaczy, że ta grupa straciła nawet swoje pierwotne reakcje, swój
instynkt samozachowawczy i że zachowanie dobrego imienia stało się
najważniejsze? Ten sposób, w jaki pod szyldem pięknych haseł, traktuje się
najsłabszych, to jest coś oburzającego. Naprawdę, jeśli Bóg jest w niebie,
to… To po prostu to widzi.
Tak samo trudno jest u nas rozmawiać, że podczas wojny Polacy
zabijali Żydów. Ludzi, którzy poruszają ten temat, oskarża się o kalanie
dobrego imienia Polski. Na co my się godzimy? Czy to znaczy, że możemy
być krajem rozpustników, gwałcicieli, morderców, tylko żeby to się nie
wydało?
Gdy słyszę ludzi, którzy tak myślą, pytam: czy oni w ogóle wierzą
w Boga? I za kogo go mają? Za jakiegoś kolesia, którego można oszukać?
Ogarnia mnie wtedy pobożna zgroza. Czy Bóg żąda od nas, abyśmy
zamiatali pod dywan wszystko, co nie jest zgodne z jakimś wydumanym,
idyllicznym obrazem rzeczywistości?
Ale do tego ci, którzy pomstują na „kalanie gniazda”, nie mają na myśli
żadnego kalania. Chcą wymusić posłuch. Nie obchodzi ich Pan Bóg. To jest
bardzo ateistyczna strategia. Ludzie, którzy zamykają innym usta, nie liczą
się ani z karą boską, ani z boskim osądem, ani w ogóle z realnością tej
władzy, która w każdej znanej mi kulturze jest przywiązana do postaci
transcendentnej.
Każdy człowiek ma zdolność rozróżniania pomiędzy dobrem a złem.
Ludzie odchodzą z Kościoła, bo rozdźwięk pomiędzy tym, co być powinno,
a tym, jak jest, stał się dla nich nie do zniesienia.
Czy to się zmieni? Polski katolicyzm budował się na ludowym
katolicyzmie. To była kultura oparta na niesamowitym autorytecie
głoszącego słowo Boże, niezapośredniczona przez prywatną modlitwę,
niesprawdzana we własnym kontakcie z Pismem Świętym. Jego czytanie
było zakazane, mimo że istniał polski przekład. Do dzisiaj, w czasach
internetu, znajomość Biblii jest minimalna. W protestantyzmie było inaczej
– Luter przetłumaczył Pismo, dał je ludziom do ręki, powiedział: masz
prawo interpretować. Jest w tym element ryzyka, który grozi schizmami,
ale jest i postęp. A w katolicyzmie wszystko jest kontrolowane przez
Watykan z jego wykładnią doktryny wiary. Centralizm władzy powoduje,
że kultury katolickie trudniej zmienić.
Czy zniesienie celibatu przyniosłoby odnowę? Problemem nie jest
celibat, ale stosunek do kobiet i seksualności. Męska dominacja i władza.
Może się okazać, że brak celibatu nic nie zmieni. Mężczyźni mogą używać
przemocy, bo mają pozycję, która zwalnia ich z odpowiedzialności,
pozwala nie mieć sumienia, a następnie chroni przed konsekwencjami
własnych czynów. Nie należy jednak wyciągać wniosku, że demonizuję
mężczyzn. Nie mam złudzeń, że kobiety, gdyby miały władzę, używałyby
jej tak samo. Ludzie są do siebie podobni. Nie łudźmy się, że jesteśmy
aniołami.
 Kartki z kalendarza

1787 rok – zmarł Alfons Maria Liguori, założyciel zakonu redemptorystów,

kaznodzieja i poeta, święty i doktor Kościoła. Najznaczniejszy teolog
moralny XVIII wieku. Podjął się rozstrzygnięcia następujących dylematów:

Czy żona może odmówić mężowi stosunku seksualnego w sytuacji

wielkiej nędzy, kiedy wie, że trudno jej będzie wyżywić kolejne
dziecko?

I odpowiadał:

Nie, ponieważ istnieje niebezpieczeństwo, że mąż ulegnie swojej

pokusie i popadnie w grzech cudzołóstwa.

Czy zgwałcona kobieta może usunąć nasienie?

Nie, w takiej sytuacji usuwająca nasienie kobieta wyrządza krzywdę

naturze i ludzkości, której rozrodczość doznałaby wówczas uszczerbku.

Czy kobieta w ciąży, gdy zagrożone jest jej życie, ma prawo przyjąć
lekarstwo, które jednakże mogłoby skutkować poronieniem?

Nie ma prawa, ponieważ dziecko musi zostać ochrzczone, a matka ma

obowiązek przedkładania życia duszy swojego dziecka nad własne
doczesne. Taki lek może przyjąć tylko w sytuacji, gdy bez niego umrze
i ona, i ono.

Czy matka musi wyrazić zgodę na otwarcie łona, aby dziecko mogło
zostać ochrzczone?

Nie musi wyrażać zgody. Operację można przeprowadzić bez jej

przyzwolenia, jeśli jest nadzieja, że dziecko zostanie ochrzczone,
a matka ma szansę przeżyć zabieg.
W 1938 roku w podręczniku teologii moralnej Mausbacha–Tischledera
powtórzono myśl Alfonsa:

Dozwolone natomiast jest stosowanie środków leczniczych i operacji,

które nie są skierowane przeciw ciąży, ale przeciw istniejącej
jednocześnie śmiertelnej chorobie matki, które jednak per accidens
mogą spowodować także aborcję; dozwolone pod warunkiem, że przez
to nie pogorszy się możliwość udzielenia dziecku chrztu.

Przekład cytatów: Uta Ranke-Heinemann i Marek Zeller

 NARÓD

Joanna Tokarska-Bakir mówi, że zmowa milczenia to system, w który

wszyscy jesteśmy uwikłani. System rządzi się swoimi prawami – ma normy
jawne i niejawne, których przestrzeganie jest konieczne, aby utrzymać go
w całości. Niejawne to te nigdy nienazwane, ale o których wszyscy wiedzą,
że trzeba być im posłusznym. Tak jak w przypadku dzieci księży, kiedy nie
wspomina się o ich ojcach. Wszyscy pilnują, aby nikt się nie wyłamał
z obowiązujących reguł – łodzi nie wolno rozhuśtać! Z badań społecznych
wiadomo, że normy powstają po to, aby chronić jakieś dobro. Kogo chroni
społeczność, uciszając matki księżowskich dzieci? I przed czym?

Z tymi pytaniami idę do profesora Tomasza Stryjka, historyka.

– Kogo chroni społeczność? Siebie. Przed czym? Przed rozpadem.

Rozpadem na każdym poziomie. Zamach na wartości dyktowane przez
Kościół to u nas zamach na Polskę. Ksiądz jest nie tylko święty, on jest
także strażnikiem narodu – profesor na chwilę milknie. – Ale żebym mógł
obronić tę tezę, potrzebujemy dłuższej chwili – zastrzega. – Nasza historia
potoczyła się inaczej, w Europie Zachodniej nie mamy z kim się porównać.
Najbliższa nam jest Irlandia, kraj katolicki, który wybił się na niepodległość
spod panowania Brytyjczyków. Ale są też duże różnice. Tam trochę walk,
powstanie, terroryzm, straty – kilkanaście tysięcy ludzi. U nas – miliony.
Dwie wojny światowe, Zagłada, komunizm. To miało miejsce, to nie jest ta
sama historia. Nie da się tego ot tak porzucić i wybrać przyszłości. Ale nie
to jest kluczowe.

– A co jest kluczowe?

– Zanim do tego dojdę, chcę powiedzieć o dzieciach księży. Ich sytuacja,

moim zdaniem, wynika ze szczególnego stosunku do księży jako
przedstawicieli władzy budzącej większe zaufanie niż państwo, czego
przyczyną jest zrośnięcie katolicyzmu z polskością. Co więcej, dominacja
sprawy narodowej przez ostatnie dwieście lat spowodowała, że nie było
czasu i przestrzeni, żeby zająć się podmiotowością innych grup niż naród.
A więc przede wszystkim kobiet, których miejsce było na zapleczu tego
frontu. Przemiany obyczajowe nie zaszły więc w takim stopniu, jak
w innych krajach europejskich.

– Czyli kobieta, która zajdzie w ciążę z księdzem, musi wciąż uciekać

z wioski? Bo jesteśmy odwiecznym narodem Polaków–katolików?

– Po pierwsze, żadnym odwiecznym. Ta zbitka obowiązuje dopiero od

końca XIX wieku. Po drugie można budować państwo i naród bez religii,
a nawet w opozycji do niej. To przykład Francji. A po trzecie wszystko, co
najciekawsze w naszej historii, wcale nie wyszło spod ręki księży
i biskupów, ale było dziełem szlachty i inteligencji, a od końca XIX wieku
także chłopów i robotników.

– Jak to?

– Żeby zrozumieć, co się dzieje dziś, nie musimy szukać daleko. Punktem
zwrotnym w dziejach Europy była rewolucja francuska, która zniosła
odwieczny porządek wyznaczany przez sojusz tronu z ołtarzem. Wyrosła na
ideach wieku Rozumu – wierzącego w postęp, racjonalność,
kwestionującego istnienie Boga. Polski Kościół, w co może dziś trudno
uwierzyć, przed upadkiem I Rzeczypospolitej do pewnego stopnia szedł
z duchem czasu. Przemiany edukacyjne, zakładające oświeceniową wiarę
w naukę i otwartość na inne kultury, wprowadzali przede wszystkim księża.
Cała formacja ludzi, której ton nadawali Konarski, Kołłątaj i Staszic. To oni
stworzyli Komisję Edukacji Narodowej i Collegium Nobilium – najbardziej
nowoczesną szkołę dla szlachty. To oni, pod kierunkiem księdza
Piramowicza, przewodniczącego Towarzystwa Ksiąg Elementarnych, byli
odpowiedzialni za nowe, światłe podręczniki do szkół. To właśnie
duchowni katoliccy, dawni jezuici, po kasacie tego zakonu, zreformowali
uniwersytety w Krakowie i Wilnie. Księża z kręgu tak zwanej Kuźnicy
Kołłątajowskiej wysuwali wówczas najdalej idące projekty reformy
państwa.
W pierwszych latach zaborów, choć nie było już w pełni wolnej debaty,
jak społeczeństwo kształtować i wychowywać, wciąż wielu księży
angażowało się w reformatorskie działania. Także w stworzonym przez
Napoleona Księstwie Warszawskim Kościół nie był instytucją
pierwszoplanową. W słynnej pieśni śpiewanej w powstaniu listopadowym
Oto dziś dzień krwi i chwały, oby dniem wskrzeszenia był… nie ma żadnego
odwołania do Boga.
Ale po powstaniu zaborcy biorą odwet. Następują prześladowania.
Kiedy car ostatecznie likwiduje autonomię Królestwa Polskiego,
odpowiedzią są masowe demonstracje. Ten moment jest kluczowy. Jest taki
słynny cykl portretów Warszawa z 1861 roku. Autor – Artur Grottger.
Tytuły jego obrazów są wymowne: Lud w kościele. Błogosławieństwo.
Chłop i szlachta. Pierwsza ofiara. Wdowa. Zamknięcie kościołów.
Więzienie księdza. Sybir.
Na obrazach innych malarzy: Kozacy z nahajkami rozpędzają tłumy
Polaków. Na pierwszym planie księża krzyżem osłaniający się przed
ciosami. Obok płaczące matki z dziećmi przy piersi. Wyprowadzane
z kościołów obrazy. W tle trumny. Nieuniknione w tej atmosferze
powstanie styczniowe wybucha dwa lata później. W pieśniach
zagrzewających do boju Bóg już splata się z narodem i tradycją.

– Jak na przykład w tej:

Hej strzelcy wraz, nad nami orzeł biały,

A przeciw nam śmiertelny stoi wróg.
Wnet z naszych strzelb piorunne zagrzmią strzały,
A lotem kul kieruje Zbawca Bóg.

Więc gotuj broń i kule bij głęboko,

O ojców grób bagnetem poostrz stal.
Na odgłos trąb twój sztuciec bierz na oko.
Hej baczność! Cel i w łeb lub serce pal!

– Tak, tutaj dobrze to widać. Ginie coraz więcej ludzi, wszędzie ciała
zabitych, kobiety w czerni. Żałoba narodowa. Cierpienie. Ludzie zadają
sobie pytanie: jaki sens ma nasza ofiara? Przecież musi mieć jakiś sens. Do
głosu dochodzi mesjanizm z przesłaniem, że ten naród ma w planie boskim
poważniejsze zadanie niż pozostałe. Ma swoją ofiarą zbawić ludzkość.
Polska Chrystusem narodów. W takiej właśnie atmosferze po raz pierwszy
Kościół katolicki wiąże się ze sprawą narodową. Księża biorą udział
w walkach, są prześladowani. Po powstaniu styczniowym następują kasaty
zakonów, czyli ich likwidacja. Niemcy i Rosja zaczynają traktować Kościół
katolicki jako instytucję, którą trzeba bezwzględnie podporządkować –
sterowaną przez Rzym, czyli ośrodek z zagranicy, oraz roztaczającą wizję
powszechnego zbawienia, która nie ma nic wspólnego z interesami
państwa.
Bismarck, ówczesny kanclerz Niemiec, rozumuje tak: nie można liczyć
na duchownych w Kościele katolickim, oni nie będą razem z żołnierzami
i urzędnikami lojalnie budować Rzeszy. Ale można na nich liczyć
w Kościele protestanckim. W Rosji carat już dawno doszedł do tego
wniosku i podporządkował sobie Cerkiew. W końcu XIX wieku próbował
to samo zrobić z Kościołem katolickim.
Germanizacja i rusyfikacja równolegle uderzają więc w pozycję
Kościoła. Księża muszą zdawać specjalne egzaminy, seminaria poddaje się
kontroli, zakazuje uczenia religii w języku polskim.
W Galicji Kościół jest w najlepszej sytuacji, ponieważ katolicyzm stał
się spoiwem monarchii austro-węgierskiej. Ale cesarstwo to także wielki
i różnorodny obszar, w którym toczy się gra narodów – cicha rywalizacja,
która ze stron uzyska większe wsparcie władz. Wiązanie polskości
z katolicyzmem następowało tutaj nie w opozycji do władzy, tylko do
„innych”, których się podejrzewało, że wyrobili sobie „lepsze chody”
w Wiedniu. Polacy pilnowali więc, żeby nie utracić swojej pozycji na rzecz
Ukraińców, zwanych wówczas Rusinami, i do pewnego stopnia także
Żydów. Do dziś Małopolska i Podkarpacie, czyli ówczesna Galicja, to
najbardziej konserwatywna i katolicka część Polski.
Z kolei Francja w XIX wieku staje się republiką i buduje swoje państwo
narodowe w opozycji do religii katolickiej. Ogranicza wpływ Kościoła na
edukację i społeczeństwo. Francuzi także jednoczą się pod hasłami
narodowymi, ale narodu obywatelskiego, wyzwolonego spod zewnętrznego
wpływu papiestwa, uważanego za sprzeczny z interesem państwa. W 1905
roku zostaje tam wprowadzona pierwsza w Europie ustawa o całkowitym
rozdziale religii od państwa. Od tego momentu Kościół staje się jedynie
stowarzyszeniem. Naród ma być wspólnotą na wskroś świecką.
W Polsce odwrotnie. Bo takie są okoliczności. Nie ma państwa
polskiego, a tworzy się naród. Ten moment jest bardzo ważny. Wtedy
właśnie zaczęły powstawać narody, jakie znamy dzisiaj. Wcześniej był
podział na poddanych i władców, a tylko wąskie elity miały świadomość
przynależności narodowej. Ale w drugiej połowie XIX wieku następują
zmiany. Trwa modernizacja, rozwija się kapitalizm i wolny rynek. Na ludzi,
dotychczas niepiśmiennych, zaczyna oddziaływać szkoła i służba
wojskowa. Tam uczą się, do jakiego państwa i narodu przynależą.
Konieczna staje się nowa forma integracji społecznej, którą ma zapewnić
jeden język i jedna kultura. Naród nabiera charakteru masowego.
Na przełomie stuleci pojawia się endecja. Dmowski. Człowiek, który
ostatecznie wiąże Polaka z katolikiem. Dmowski jest ateistą. Nie wierzy
w miłość bliźniego i Pana Boga, ale w krew, walkę gatunków i dobór
naturalny. Kościół traktuje instrumentalnie. Żeby wypaść wiarygodnie, swój
stosunek do religii musi ukryć. Jego plan jest prosty: skoro doszło do
związku katolicyzmu z polskością, to trzeba użyć Kościoła, żeby tę
polskość umocnić. Naród powinien okrzepnąć, stać się zdyscyplinowany
i w codziennej pracy zdolny do zmagań z zaborcami. A Kościół ze swym
doświadczeniem organizacyjnym i hierarchiczną strukturą pomoże go
uformować.
Kiedy Dmowski z tym wychodzi, społeczeństwo jest jeszcze w połowie
niepiśmienne. Trwa walka, kto pierwszy je zalfabetyzuje i wraz z nauką
czytania i pisania wniesie swoją kulturę i ideologię. Czy będzie to Niemiec
w zaborze pruskim? Czy Rosjanin w Kongresówce? Czy my, jako polskie
elity? Dmowski zakładał, że jeśli to zrobi Kościół we współpracy ze szkołą
niezależną od zaborców, będzie gwarancja, że chłopi staną się Polakami.
W 1903 roku ukazuje się jego fundamentalna praca Myśli
nowoczesnego Polaka. Pisze w niej, że naród jest gatunkiem – tak samo jak
są gatunki w przyrodzie. Przetrwa ten, który się najlepiej dostosuje do
zmieniających się warunków. A warunki są takie, że trwa walka.
Proszę posłuchać, co jeszcze pisze: „Główną podstawą patriotyzmu jest
niezależny od woli jednostki związek moralny z narodem, związek
sprawiający, że jednostka zrośnięta przez pokolenia ze swym narodem,
w pewnej szerokiej sferze czynów nie ma wolnej woli, ale musi być
posłuszną woli zbiorowej narodu, wszystkich jego pokoleń, wyrażającej się
w odziedziczonych instynktach. Instynkty te, silniejsze nad wszelkie
rozumowania i panujące częstokroć nad osobistym instynktem
samozachowawczym, gdy nie są zdeprawione lub wyrwane z korzeniem,
zmuszają człowieka do działania nie tylko wbrew dekalogowi, ale wbrew
samemu sobie, bo do dania życia, do poświęcenia droższych od niego
rzeczy, gdzie idzie o dobro narodowej całości”.
 Innymi słowy, mówi Dmowski, dla dobra narodu należy poświęcić
wszystkie wartości, nawet Dekalog. Dobro narodu usprawiedliwia
stosowanie przemocy, łamanie prawa, a nawet boskich przykazań.
Moralność chrześcijańska nie obowiązuje polityków i żołnierzy ani nikogo
innego w tym wypadku. A gdyby obywatele nie chcieli zrezygnować ze
swoich praw na rzecz dobra państwa? Należy wówczas użyć przymusu:
albo moralnego poprzez odpowiednie wychowanie, albo – jeśli się z tym
nie zdąży – fizycznego. Pisze o tym Bohdan Cywiński w Rodowodach
niepokornych i Jan Józef Lipski w Katolickim Państwie Narodu Polskiego.
Rodowody niepokornych to książka ciekawa jeszcze z innego względu.
Cywiński, przedstawiciel katolicyzmu otwartego, wyraża się w niej
krytycznie o Kościele pod zaborami. Pisze, że Kościół w Polsce był wtedy
kościołem juliańskim, a nie konstantyńskim. Kościół konstantyński to
termin powszechnie stosowany – wywodzi się od cesarza Konstantyna,
który w 313 roku zniósł prześladowanie chrześcijaństwa. Kościół wyszedł
z podziemia, a kiedy kilka dekad później zakazano wszystkich innych
kultów, stał się jedyną instytucją religijną w cesarstwie rzymskim.
Wówczas zawiązał się sojusz Kościoła i tronu, który obowiązywał w całej
Europie aż do 1905 roku, kiedy to Francja ostatecznie oddzieliła państwo
od religii.
Natomiast termin „juliański” wymyślił Cywiński. Wywiódł go od
Juliana Apostaty, który objął władzę krótko po Konstantynie. Nastąpiła
wtedy próba przywrócenia pogaństwa, ostatnia fala prześladowań. Kilka lat,
w czasie których chrześcijanie znów musieli zejść do katakumb. Kościół
juliański to ten, który stracił swoją pozycję, Kościół sfrustrowany,
zawiedziony, wściekły. Pozostaje instytucją, ale instytucją zagrożoną
w swojej władzy nad społeczeństwem. Zdaniem Cywińskiego Kościół pod
naciskiem zaborców taki właśnie się stał. Nie wrócił do swoich pierwocin,
do bezpośredniego związku z wiernymi, ubogości, idei sprawiedliwości
społecznej. Był jak król na wygnaniu. Pozbawiony władzy politycznej, ale
dysponujący autorytetem moralnym. Walczący o zachowanie przywództwa
nad narodem. Nieprzyjmujący do wiadomości innej opozycji niż ta, którą
sam kontroluje. W swoim konflikcie z władzą świecką chciał występować
sam, bo nie poczuwał się do solidarności z nikim innym.
Wydaje się, że te cechy celnie charakteryzują polski Kościół nie tylko
pod zaborami, ale i w innych sytuacjach, kiedy tracił wpływ na dusze,
a państwo zaczynało się od niego dystansować. Tak było na początku III
RP. Już tego nie pamiętamy, bo dziś sojusz tronu i ołtarza wydaje się być
całkowity. Ale wtedy, na początku lat dziewięćdziesiątych, premier Bielecki
wyraził się o prymasie „Pan Glemp”, a nie „Jego Ekscelencja kardynał
Józef Glemp”. Był to znak, że nie wszyscy politycy wywodzący się z obozu
Solidarności łatwo zgodzą się, by Kościół przekuł po 1989 roku swój
autorytet moralny na wpływ polityczny. Prymas odwdzięczył się krytykom
tych ambicji Kościoła – bardzo widocznym, bo właśnie trwały negocjacje
między nim a rządem o zawarcie konkordatu – epitetem „szczekające
kundelki”.
Przez lata zaborów, okupacji i PRL-u pozycja Kościoła i księży była
budowana na tym, że stanowili oni instytucję zaufania alternatywną do
państwa, które tego zaufania nie budziło, bo było postrzegane jako obce.
W II Rzeczpospolitej nie powinno być co prawda poczucia obcości władzy,
ale w perspektywie dwóch stuleci to zbyt krótki okres. I choć
społeczeństwo otrzymało wtedy prawa wyborcze, żyło w biedzie. Po
dwudziestu latach istnienia polska gospodarka wyszła na zero. W 1938 roku
mieliśmy ledwie 94 procent produkcji przemysłowej z roku 1913!
Zaliczyliśmy dwa kryzysy gospodarcze, w tym jeden światowy. Był jakiś
postęp, trochę kolei, samoloty, powstała Gdynia, pojawiło się radio, ale
z perspektywy chłopa i robotnika państwo nic im nie dało. Zwykły
człowiek nie widział, żeby istnienie państwa polskiego przełożyło się na
podwyższenie jego standardu życia. Dlaczego więc miałby nabrać do niego
zaufania i uważać za swoje?

– Ale przecież wybiliśmy się na niepodległość, odzyskaliśmy naszą

ojczyznę?
– Mit wolnej Polski? Szklane domy, żeromszczyzna? Kto to czytał?
Przecież nie chłopi i robotnicy, których ta Polska dopiero uczyła czytać
i pisać. Tylko jakieś elity, inteligencja.
A potem zaczęła się II wojna światowa, po niej nastał PRL. Naród
polski ostatecznie okrzepł w czasie okupacji hitlerowskiej, kiedy każdemu,
kto miał niearyjskie pochodzenie, groziła śmierć. Wówczas również chłopi,
dla których często jedyną znaną im ojczyzną była ich własna wieś,
ostatecznie poczuli, że są częścią narodu polskiego.
Po wojnie Kościół przyjmował wobec władzy różną postawę, nie
zawsze niezależną. Tak było między innymi tuż po śmierci Stalina, kiedy
został aresztowany prymas Wyszyński, a bez niego episkopat był bliski
ugięcia się naciskom władzy. Ostatecznie jednak Kościół zapisał chlubną
kartę. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych odegrał rolę
zastępczego społeczeństwa obywatelskiego. Stał się instytucją pozwalającą
wszystkim – poza komunistami – na swobodną wymianę myśli i dyskusję,
jak naszą ojczyznę ukształtować. Nikt jednak wówczas nie myślał o tym, że
do wyzwolenia człowieka potrzebne są także przemiany kulturowe
i obyczajowe. Nie było na to miejsca. Nie tylko dlatego, że nie chciał ich
ani Kościół, ani komuniści. Po prostu dominacja sprawy narodowej
spychała za horyzont wszystko inne. Nie było tego tematu. Był Wałęsa,
Solidarność i Jan Paweł II.
Społeczeństwo przechodziło wtedy przemianę, ale przemianę
polegającą na odzyskaniu poczucia godności – godności ludzi pracy. Dzięki
Wojtyle, Tischnerowi i innym księżom, odważnie głoszącym swoje
poglądy, ludzie zrozumieli, że uczestniczą w systemie, który nie tylko jest
nieefektywny gospodarczo, bo społeczeństwo biednieje, ale też ich
upokarza.

– Naród, suwerenność, walka. Kobieta – matka Polka, płacząca nad

grobami synów, ucząca dzieci wiary przodków, opatrująca rany bohaterom.
Sama utrzymuje dom, bo mężczyźni zostali zesłani na Sybir lub polegli.
Tak się zapisała od czasu powstania styczniowego, poprzez dwie wojny
i komunizm. Innego miejsca historia dla niej nie przewidziała?

– Nie było oczekiwania po stronie społecznej na emancypację obyczajową.

Kobiet. Mniejszości. Mieliśmy upodmiotowić się jako naród, a nie jako
grupy społeczne czy jednostki. Do kształtowania tej wielkiej wspólnoty
Kościół nadawał się najlepiej. To w nim widziano depozytariusza naszej
prawdziwej tożsamości. Tej, którą nam komuniści próbowali zabrać, ale
Kościół ją ocalił. I teraz nam ją zwraca, w 1989 roku.
W III RP Kościół uważał, że wszystko, co dostał, po prostu mu się
należało. Tyle lat wytrwał w oporze przeciw władzy. Odegrał znaczącą rolę
w upadku komunizmu. Dzięki niemu nie doszło do rozlewu krwi. A teraz
społeczeństwo do niego wraca i uznaje za jedyny autorytet. Bo to przecież
on symbolizuje związek z naszą przeszłością, sprzed komunizmu. To on
przechował wiedzę o historii Polski, tej prawdziwej. Ta opowieść stała się
jednym z mitów założycielskich III RP za sprawą Solidarności i jej liderów,
którzy w większości podzielali światopogląd katolicki. Kiedy objęli władzę,
nawet jeśli część z nich rozczarowała się co do otwartości Kościoła, nie
próbowali zanegować tej narracji. W 1989 roku z dwóch rywalizujących ze
sobą przez pół wieku sił na placu boju został tylko Kościół. Komunizm
zniknął. Powstało własne państwo, ale okazało się, że Polacy nadal mu nie
ufają.

– Bo czy Polska to państwo? Czy Polska to katolicyzm i naród? Czy Polskę

ma się bardziej w sercu? Czy Polska to obrazy i wiersze? Czy Polska to
prezydent, rząd, sejm, wojewoda, urząd skarbowy i ZUS?

– Władza jawi się nam w dużej mierze jako coś odległego, obcego,
domagającego się podatków, danin i obowiązków. Krępuje przepisami,
biurokracją i niepotrzebnymi regulacjami. Na tym tle Kościół budzi
zaufanie jako instytucja swojska. W Polsce wiele osób nadal myśli, że jeśli
ktoś występuje u boku biskupów albo jest zapraszany na antenę Radia
Maryja, to ma rzeczywistą wiedzę o tym, jak nasz kraj powinien wyglądać.
W niektórych kręgach brak krytycyzmu jest wręcz absolutny, ksiądz jest
ustami Boga, a to, co powie, ostateczne. Ten tok rozumowania jest
następujący: Kościół jest ważniejszy niż państwo, jest przed państwem
i najlepiej by było, żeby istniał zamiast państwa. Bo tylko on nosi w sobie
prawdę. Legitymizuje porządek społeczny ze źródeł pozaziemskich,
niewątpliwych i niezmiennych, bo umocowanych w porządku boskim.
A świecka władza, to czym właściwie ona jest? Z czego pochodzi?
Z wyborów? A więc z jakichś przepychanek, targów, gier. Wszystko to jest
podejrzane, zachachmęcone, trąci szwindlem.
Co więcej, idąc dalej tym tropem myślenia, świeckie państwo działa
w sposób naruszający porządek naturalny i moralny. Politycy, którzy nie
zostali autoryzowani przez Kościół, błądzą i narzucają rozwiązania
niespełniające kryteriów wiary, autentyczności i prawdy. A władza, która
ma pochodzenie ludzkie i wynika z arytmetycznej sumy głosów, nigdy nie
będzie miała takiego autorytetu jak ta z boskiego nadania…

– No dobrze, ale na początku naszej rozmowy mówiliśmy o Irlandczykach,

którzy w ostatnich latach wyszli ze związku katolicyzmu z irlandzkością.
To widać w wynikach referendów – zagłosowali za małżeństwami dla
gejów i lesbijek, potem za prawem do aborcji. My wreszcie mamy wolną
Polskę, a końca sprawy narodowej nie widać.
– Ta obsesja u nas potrwa jeszcze długo. Moim zdaniem należy ją
tłumaczyć tym, że wyczerpała się pewnego rodzaju opowieść.
Towarzyszyła nam ona od Solidarności lat osiemdziesiątych i skończyła się
w momencie wejścia do Unii Europejskiej. Była to opowieść, przywołując
słynną metaforę Francisa Fukuyamy, o polskim końcu historii. My, naród
bardzo doświadczony, o fatalnym geopolitycznym położeniu, poddawany
ludobójczym eksperymentom, nareszcie wyszliśmy na prostą.
Zakotwiczyliśmy w NATO i w Unii. Teraz już będziemy się tylko bogacić
i odcinać kupony od naszej chwalebnej przeszłości. Bo historia już dalej się
nie toczy, ona trwa tylko wtedy, kiedy ludzie się zabijają. W Collegium
Civitas zrobiliśmy niedawno badanie, w którym pytaliśmy Polaków,
w jakich ważnych historycznych wydarzeniach uczestniczyła ich rodzina.
Ludzie jako ostatnie wymieniali stan wojenny. Bo mieli przekonanie, że
historia jest wtedy, kiedy giniemy za ideę, za wspólnotę, za nas. A taka
historia się skończyła.
Ta narracja doholowała nas jedynie do 2004 roku. Aż do tego momentu
najważniejsza była idea wejścia do Unii Europejskiej. W imię jedności
narodowej wstrzymano przemiany obyczajowe. Wszyscy się na to zgodzili:
Kościół, rządząca wówczas postkomunistyczna lewica i intelektualiści
z kręgu „Gazety Wyborczej”. A kiedy wreszcie weszliśmy do tych struktur,
okazało się, że historia się nie skończyła, stan ukojenia nie nadszedł,
a zagrożenia nie zniknęły.
Na pierwszy plan wysunęła się narracja, która do tej pory była
ignorowana w imię dołączenia do Europy. Jest to opowieść o tym, że naród
polski znów jest zagrożony w swoim istnieniu. Zagraża nam Unia, Rosja,
ekspansja Chin, ataki hakerskie, wykupienie nieruchomości przez
Niemców, imigranci. Nie nastąpiło więc uwolnienie od problematyki
narodowej. Nie skończyła się dramatyczna historia i państwo znów musi się
bronić przed sąsiednimi potęgami. Tak jak w czasie zaborów, okupacji
i komunizmu. A w chwilach zagrożenia wiadomo, że ratunkiem jest
Kościół.
Od kilku lat oddala się więc klimat sprzyjający zastanawianiu się nad
czymkolwiek innym niż naród polski. Więc znów prawa kobiet czy związki
gejów i lesbijek są nieważne, bo to nas dzieli, a my musimy się jednoczyć.
W tej narracji zagrożenia są demonizowane i wyolbrzymiane, bo dzięki
temu można zachować kontrolę nad społeczeństwem. Poczucie bycia ofiarą
zewnętrznych potęg powoduje dominację kwestii narodowej, a to oznacza
jedność, zwarte szeregi i Kościół na sztandarach. Moim zdaniem
Irlandczycy dlatego mogli „odłączyć się” od katolicyzmu, bo wyszli
z syndromu bycia ofiarą Brytyjczyków.

– Zaczęliśmy rozmowę od tego, że nasza i Irlandii historia są różne.

Powiedział Pan jednak, że to nie jest kluczowe. To co jest?

– Kompleks niższości wobec Zachodu. Szybko się tej różnicy nie uleczy.
„Stara” Unia, czyli państwa zachodnie osiągnęły poziom stabilizacji
i dobrobytu, na który my, doświadczeni, postkomunistyczni, nie mieliśmy
do 1989 roku żadnych szans. Ale, co nie mniej istotne, tamte kultury
narodowe mają poczucie uniwersalności. Brytyjczycy, Francuzi, Hiszpanie,
Portugalczycy czują się dziedzicami światowych imperiów. Ich językami
mówi większość globu. Niemcy, Włosi i Holendrzy także wyrastają
w przekonaniu, że zapisali się znacząco w historii powszechnej. A my tutaj,
w drugiej części Europy, mamy poczucie unikatowości naszych kultur.
Koncentrujemy się tym, że przez ostatnie stulecia ktoś nieustannie chciał je
zniszczyć. Skupiamy się na krzywdach i na tym, żeby nikt nam nie odebrał
naszej tożsamości.
Dla Zachodu to trudne do zrozumienia. Oni tam myślą tak: skoro
przyjęliśmy ich do Unii, to powinni spełniać nasze standardy jako część
wielkiej europejskiej rodziny. Spoglądają na nas i coś im nie pasuje. Czują
się za nas odpowiedzialni, więc zaczynają nam stawiać wymagania, do
czego zresztą przywykli na etapie negocjacji o członkostwo. A my sądzimy,
że oni się nas brzydzą. Że widzą tylko te nasze uprzedzenia, ciasne
wyobrażenia o świecie. To, że jesteśmy do tyłu w obyczajach i stylach
życia, że biegamy co niedziela do Kościoła, że nie znamy „ich” języków.
Czujemy więc, jakbyśmy znaleźli się w szkole, w której Zachód jest
nauczycielem, a my uczniami. Lata mijają, a my cały czas oblewamy
egzamin na „prawdziwego Europejczyka”. Ta relacja jest dla nas nie do
zniesienia. I tylko umacnia nasze przekonanie o własnej wyjątkowości,
o tym, że nasza kultura jest tylko dla nas. I że my nic innego nie mamy.

– Powstania, Mickiewicza i Jana Pawła II? Ale mamy też Kopernika

i Skłodowską-Curie?

– To za mało, żebyśmy przestali się bać, że nasza kultura zniknie

w europejskim tyglu. Obnażenie tego tabu kulturowego, o którym tu
rozmawiamy, uderza w czuły punkt i stawia nas przed ważnymi pytaniami.
Jak my, naród, który nie był światowym imperium i zapisał się skromniej
w historii powszechnej, do tego leży na peryferiach Europy i nie jest zbyt
bogaty, ma się teraz w tej zachodniej wspólnocie odnaleźć? Czy musimy
stać się tacy sami jak tamci? Czy to oznacza, że mamy zapomnieć o naszej
historii? O tym, kim jesteśmy? O tym, co na naszym kawałku ziemi jest
najważniejsze? Czy jeśli przestaniemy być sobą, to będziemy nikim? Po co
wtedy było to wszystko? Tylu ludzi naginęło w tej naszej historii po nic?

– No właśnie. Czy pozostaje nam przyjąć tożsamość Polaków–katolików

i odciąć od tej, wymarzonej niegdyś, Unii Europejskiej? I zgodzić się, że
w imię Kościoła i narodu będziemy wciąż kogoś poświęcać? Zaczęliśmy tę
rozmowę od dzieci księży, ale przecież chodzi także o kobiety, o osoby
nieheteroseksualne, o niekatolików. O tych, którzy nie posyłają swoich
dzieci na religię i na film „Smoleńsk”. I o tych, którzy wzywają do naprawy
Kościoła, bo widzą jego nadużycia. Nic nie wskazuje na to, aby głos
katolików otwartych mógł odmienić instytucję, która wygląda, jakby nie
chciała żadnych zmian.
Czy jest szansa, żebyśmy poszli drogą Irlandii? Tam Kościół stracił
swoją pozycję w momencie, w którym społeczeństwo uświadomiło sobie,
jak wiele zła wyrządził najsłabszym – kobietom i dzieciom. Ale po naszej
rozmowie boję się, że jeśli dokonamy świętokradztwa i obnażymy księdza,
który przestanie być święty, i Kościół, w którym wielu z nas się nie
odnajduje, to okaże się, że nie ma dla nas miejsca w polskim narodzie. Co
zostanie, kiedy odklei się Polaka od katolika?

– Zostanie wielki dorobek. Wbrew pozorom Kościół rzadko odgrywał

wiodącą rolę w naszych dziejach. Prawie wszystko, co w historii Polski
wyrastało ponad przeciętność, powstało bez jego udziału. Po pierwsze,
demokracja szlachecka – unikatowe zjawisko ustrojowe, którego nie było
wówczas w żadnym innym państwie. Chroniła wolność polityczną szlachty,
kształtowała odpowiedzialność za państwo. Gwarantowała swobodę
wyznania w czasach, w których w Europie toczyły się wojny między
katolikami a protestantami. Do połowy XVII wieku Polska była azylem dla
ludzi, którzy uciekali przed prześladowaniami religijnymi. Biskupi jakoś
umieli się w tym odnaleźć.
 Po drugie, myśl niepodległościowa i działalność emigracyjna w XIX
wieku od powstania kościuszkowskiego po styczniowe, były inspirowane
świecką ideą – republiki i równości społecznej. Krzewiły wizję państwa,
w którym znoszono stany, a chłopom dawano ziemię na własność.
Wpisywała się w to także solidarność Polaków z ruchami rewolucyjnymi
w Europie, walczącymi o sprawiedliwość społeczną z monarchią, a w
takich krajach jak Włochy także z dominacją Kościoła. Nasze
zaangażowanie w ówczesne ruchy wolnościowe, między innymi Wiosnę
Ludów czy Komunę Paryską, bez cienia przesady pozwala mówić o tym, że
Polacy byli wówczas w europejskiej czołówce postępu.
Po trzecie, mocna tradycja polskiej lewicy niepodległościowej, a w niej
Józef Piłsudski, Naczelnik Państwa, który śmiałą decyzją przyznania prawa
wyborczego kobietom w listopadzie 1918 roku wprowadził Polskę do grona
nowoczesnych demokracji europejskich. Konstytucja marcowa II
Rzeczypospolitej, zrównująca w prawach wszystkich obywateli, oraz
ówczesne ustawodawstwo socjalne z prawem do emerytury oraz płatnego
urlopu pracowniczego. Są zapoczątkowane w latach trzydziestych projekty
rozwoju przemysłu, budowy miast oraz dokończenia reformy rolnej. Gdyby
zostały zrealizowane w ciągu kolejnych dwudziestu lat, Polska osiągnęłaby
podobny poziom zamożności jak Włochy czy Austria.
Po czwarte, wychowane w szkołach II Rzeczypospolitej pokolenie
Polski Podziemnej, zaprzysiężone w Armii Krajowej, które pozostawiło po
sobie w konspiracji szereg programów reformatorskich podsumowanych
w Testamencie Polski Walczącej z 1945 roku. Ich realizacja, gdyby nie
wkroczenie Armii Czerwonej i wprowadzenie komunizmu, rozwiązałaby
problemy społeczne i najprawdopodobniej wyniosłaby nasz kraj do grona
tak zwanych państw dobrobytu nie później niż w dwie dekady po wojnie.
W końcu po piąte, najsilniejszy opór społeczny wobec władz
komunistycznych w całym bloku wschodnim, w którym, choć Kościół
odegrał ważną rolę, to tylko dopomógł inteligencji i robotnikom.
Nie można zaprzeczyć, że najnowsza historia Polski ma także swoje
ciemne strony, na czele z udziałem przedstawicieli naszego narodu
w Zagładzie, ale należy przy tym pamiętać, że mamy swój wkład w walkę
o powszechną sprawiedliwość i równość. Nie była to w tamtych czasach
walka o prawa kobiet czy ludzi różnych orientacji seksualnych i stylów
życia, ale przyświecały jej podobne wartości. Bo idea narodu, jeśli się ją
rozumie w związku z równością i demokracją, a nie z tą specyficznie polską
katolicką tradycją, prędzej czy później otwiera drogę do zdobycia praw
także przez mniejszości społeczne. W końcu samo przesłanie Chrystusa
było uniwersalne i tylko w szczególnych okolicznościach historycznych
Europy Środkowo-Wschodniej zaczęto w nim widzieć naszą rzekomą
wyjątkowość.
Z historii Polski można wybrać to, co podkreśla tę odrębność, do której
Kościół jako instytucja bardzo mocno się przyczynił. Tylko to nas oddziela
od świata i ogranicza krąg inspiracji. Z drugiej strony można oprzeć się na
tym, co czyni nas zrozumiałymi dla innych, czyli na tym, o co walczono
wszędzie na świecie. Bowiem Polacy naprawdę byli w tym dobrzy.
 Kartki z kalendarza

1850 rok – Jean-Pierre Gurry, francuski jezuita, jeden z najbardziej

poczytnych teologów moralnych XIX wieku, wydał swoje największe
dzieło Compendium theologiae moralis. Potępił w nim zapobieganie ciąży:

Kobieta grzeszy ciężko, gdy skłania męża, choćby pośrednio lub

milcząco, do nadużywania małżeństwa (do stosunku uwzględniającego
antykoncepcję), narzekając na mnogość dzieci, trudy rodzenia lub
wychowania, a także gdy oświadcza, że podczas następnego porodu
umrze.

1858 rok – urodził się Arthur Vermeersch, wpływowy belgijski jezuita,

czołowy teolog moralny przełomu wieków. Jego działalność przypada na
okres, kiedy odkryto wulkanizację gumy, co umożliwiło przemysłową
produkcję prezerwatyw. Vermeersch głosił, że gdyby mąż chciał użyć
zabezpieczenia, żona „zobowiązana jest stawić opór aż do fizycznego
zdławienia go lub poświęcenia dobra równej co życie wartości”. Ma
„bronić się przed mężem jak przed gwałcicielem”, choćby nawet spotkały
ją takie konsekwencje, jak „brak szczęścia i radości w rodzinie, rozbicie
małżeństwa, złośliwe opuszczenie rodziny, rozwód”. W swoich pismach
zadawał retoryczne pytanie: „Dlaczego ma się uważać za coś strasznego, że
czystość małżeńska, jak wszystkie cnoty chrześcijańskie, żąda swych
męczenników?”
Przekład cytatów: Uta Ranke-Heinemann i Marek Zeller
 KOŚCIÓŁ

Tomasz Polak jest trochę poirytowany. Że nic nie rozumiem.

– Czy mówię, że ja tak uważam? Nie, ale pani mnie pyta, jak Kościół myśli.
Żeby to pojąć, nie można kierować się logiką dobra i zła, która obowiązuje
w świecie. Ona tu nie działa. Zachodzą inne mechanizmy.
Pyta pani o dzieci i o ich matki. Księża się nimi nie interesują. Jedyne
pytanie, które wtedy się pojawia, brzmi, czy księdza-ojca wyrzucą czy
przeniosą? Kwestia kobiety z dzieckiem nie istnieje.
To nie jest procedura. To jest we krwi, to jest kultura kościelna. Ksiądz
za wszelką cenę ma zostać księdzem. On należy do instytucji. Gdy
zdecydowałem się odejść, miałem obawy, że inni będą naciskać, będą
chcieli mnie zatrzymać, będę się wił. Okazało się to słabsze, niż myślałem,
ale tak sądziłem i trzymało mnie to w ryzach. Dla instytucji ważne jest, aby
zawrócić z fałszywej drogi kogoś, kto na nią wszedł, uratować, zmusić do
wycofania się. Kobiety z dzieckiem nikt nie bierze pod uwagę, nikt o niej
nie myśli. Podstawowym celem jest utrzymanie księdza w zasobach. Może
płacić alimenty, może mieć kontakty. Ale musi być w środowisku,
w którym nikt o tym nie wie. Dlatego się go przenosi – im dalej, tym lepiej,
jak trzeba to za granicę.
Jest jeszcze jedna kwestia – jeśli ksiądz sam nie porzuci kapłaństwa,
tylko się go wydali, czyli przeniesie do stanu świeckiego, to Kościół musi
go utrzymywać. Mowa o podstawowych warunkach, ale to jest ścisły
obowiązek.
Czy ksiądz odczuwa wagę sprawy? Najczęściej nie odczuwa. Ksiądz
wdał się w relację, w którą nie powinien się wdać. Sprawa nie ma
znaczenia. Jest zakłóceniem. Wypadkiem przy pracy. Oczywiście gdyby
przed nim postawić inną kobietę z dzieckiem, to by się nią zajął, pomógł,
ale nie tutaj. To jest nie do wytłumaczenia dla kogoś z zewnątrz. Ta
nieczułość, wgryziona hipokryzja, która nie jest przeżywana jako
hipokryzja.
 Pod tym względem księża są skrzywieni, bo ich życie seksualne zostało
oddzielone od wartości. Nie czują, że robią krzywdę, bo sami są
skrzywdzeni. To jest degradacja wewnętrzna związana z uczuciami
seksualnymi. Nie wolno im wziąć odpowiedzialności za drugiego
człowieka, za związek, za miłość, bo toby oznaczało wyjście z kościelnego
świata. Można się co najwyżej z tego wyspowiadać.
Oczywiście, że potrafią głosić piękne kazania o rodzinie i miłości.
Przeszli trening. To, co się mówi, to jest zawód, praca, to się samo mówi.
Odtwórcza część wykształcenia, materiał, który trzeba opanować. Jeśli ktoś
chce robić coś więcej, od samego początku musi się ukrywać. Nie, że nie
wolno, tylko od razu czujesz, że tego się nie robi.
Większość kleryków nie ma żadnej refleksji nad swoim powołaniem.
Byłem rektorem seminarium i często prowadziłem z nimi rozmowy.
Nazywaliśmy je czwórką ze sternikiem. Ich czterech i ja. Mniej niż jedna
trzecia umiała powiedzieć coś więcej poza „chcę być księdzem”.
Siedemdziesiąt procent by nie studiowało, gdyby nie musiało.
Kobiety i dzieci są spychane za horyzont, żeby nie były problemem.
A że już są? To niech znikną, księdza się przeniesie i po kłopocie. Cała
instytucja ma zgrane swoje warstwy ochrony. Działa omerta. Na każdym
szczeblu. Obrońcą słynnego ojca Maciela, założyciela Legionu Chrystusa,
był kardynał Sodano, watykański sekretarz stanu. Przez lata chronił
pedofila, któremu udowodniono liczne nadużycia seksualne. System zawsze
będzie bronił swoich. Ja zderzyłem się z tym przy sprawie arcybiskupa
Paetza. Rzadko kiedy tego typu sprawy kończą się usunięciem kogoś ze
struktur. Paetz, który przez lata molestował kleryków w seminarium, wciąż
cieszy się względami kurii. Kościół musiał tylko jakoś uspokoić sytuację.
Więc Paetz wyszedł i powiedział „niektóre moje serdeczne gesty zostały źle
zinterpretowane” i to zakończyło sprawę. Każdy ksiądz wie, że ma oparcie
w instytucji pod warunkiem, że nie będzie robił zbyt dużych problemów.
Najczęściej odcięci zostają reformatorzy, którzy podważają słuszność
nauczania Kościoła w kwestii jego nieomylności albo celibatu. Odbiera im
się misję kanoniczną i ucina relacje. Z zasady z księdzem, który odszedł,
nie utrzymuje się kontaktów.
Głównym powodem, dla którego celibat jest utrzymywany, nie są
sprawy majątkowe. Celibat jest elementem tożsamości systemu.
Postanowiliśmy i tak ma być. Ktoś, kto zdradza wątpliwości, nie przejdzie
selekcji. Każdy, kto chce piąć się wyżej, musi jasno opowiedzieć się za
celibatem, a przeciw kapłaństwu kobiet. Wątpliwości można co najwyżej
ukryć.
Pyta pani, dlaczego ksiądz nie może się zająć swoim dzieckiem.
Załóżmy, że złamał celibat, wyspowiadał się z tego i grzechy ma
odpuszczone. Załóżmy, że od tego momentu już nigdy go nie łamie. Ale ma
dziecko. Dlaczego nie może go wychowywać?
Tu chodzi o warstwy. Trzeba zobaczyć te warstwy. Pierwsza jest
ogólnoludzka. Mówi, że moralne i dobre jest to, że ksiądz ma zająć się
dzieckiem. Druga jest instytucjonalna. Wskazuje, że to właśnie jest
niemoralne i złe. Bo zobowiązał się tego nie robić. Naruszył zwykłą
moralność? Spowiedź to załatwi. Naruszył moralność instytucji? Nic tego
nie załatwi.
Gdyby zajął się swoim synem lub córką, byłoby to dalsze łamanie tej
zasady. Z perspektywy Kościoła dziecko jest prywatne. Nie może mieszkać
na plebanii, nie jest w służbie diecezji, nie należy do elementów „ludzkiego
wyposażenia” parafii. Ksiądz-ojciec budzi zgorszenie, więc nie ma na to
zgody. Gdyby to była inna sytuacja, równie nieregularna, ale niebudząca
zgorszenia, można by było na nią przystać. Ale dziecko potwierdza, że
ksiądz zlekceważył celibat.
Przynajmniej tak jest w naszej kulturze. W Austrii wierni mówią:
biskupie, daj spokój nam i naszemu księdzu. Kapłanów jest tam mało, więc
każdy w cenie. A w Afryce czy Ameryce Południowej jest już zupełnie
inaczej. Kiedyś przyjechał do nas misjonarz z Brazylii i powiedział, że
u nich straszny kłopot. Wszyscy mają kobiety i dzieci, więc Rzym żadnego
z nich nie chce wyświęcić na biskupa.
 Kartki z kalendarza

1562 rok – w Chórze Sykstyńskim zaśpiewał pierwszy kastrat.

Młodych chłopców okaleczano poprzez usunięcie im jąder po to, aby ich

głos się nie obniżał i mogli śpiewać sopranem i altem. Naturalnie osiągające
wyższe tony kobiety miały zakaz śpiewania w chórach kościelnych.
Muzyka sakralna pełniła funkcję liturgiczną, a do tych czynności mogli być
dopuszczeni tylko mężczyźni. W okresie kontrreformacji zapotrzebowanie
na chóry kastratów wzrosło, ponieważ papież zakazał występować
kobietom także na scenach rzymskich teatrów publicznych i oper. W ślad za
decyzją papieża aktorki i śpiewaczki wygnano także z innych włoskich
miast. Zakaz ten zniosła dopiero rewolucja francuska w 1789 roku. Kobiety
powróciły na sceny, ale nadal nie były godne, by śpiewać w kościołach.
Żaden synod ani w XVIII, ani w XIX wieku nie sprzeciwił się zwyczajowi
kastrowania chłopców. Dopiero siedemdziesiąt lat temu, w połowie
ubiegłego stulecia, kobiety ostrożnie dopuszczono do śpiewania
w kościołach.

Okaleczani wbrew swej woli chłopcy ponosili jeszcze jedną karę – zgodnie
z poglądami teologów nie wolno im było się żenić, jako niezdolnym do
zapłodnienia kobiety. Ich organizm nie wytwarzał nasienia, a jedynie „płyn
przypominający nasienie”. Byli więc skazani na dożywotni celibat. Tak jak
i wszyscy inni mężczyźni niezdolni do zapłodnienia, którym Kościół do
niedawna odmawiał prawa do małżeństwa. W 1977 roku Watykan uznał, że
mężczyzna, by zawrzeć małżeństwo, nie musi już wykazać się odpowiednio
sprawczym nasieniem, ale jedynie sprawnością fizyczną, czyli możliwością
umieszczenia nasienia w odpowiednim miejscu (zwanym przez teologów
„naczyniem”).

1948 rok – papież Jan XXIII w swoim dzienniku duchowym zapisał:

Po przeszło czterdziestu latach zachowałem jeszcze w pamięci budujące

wspomnienie rozmów prowadzonych w biskupim pałacu w Bergamo
z moim czcigodnym biskupem, monsignore Radinim Tedeschim.
O osobach z Watykanu, od Ojca Świętego aż do najostatniejszej, nigdy,
przenigdy nie słyszałem ani jednego słowa zawierającego najlżejszy
bodaj odcień niegrzeczności czy braku szacunku. Ale o kobietach, o ich
postaciach, o tym, co ich dotyczyło, nie padło nigdy ani jedno słowo.
Jak gdyby nie istniały na tym świecie. To bezwzględne milczenie – brak
jakiejkolwiek poufałości w odniesieniu do drugiej płci – było jedną
z najwymowniejszych i najgłębszych lekcji z czasów mojej młodości,
także kapłańskiej. Jeszcze teraz zachowuję wierne i dobroczynne
wspomnienie tego, kto mnie tak wychował.

Przekład cytatów: Uta Ranke-Heinemann i Marek Zeller

 MŁODZI

Kiedy TVP emitowała serial Ptaki ciernistych krzewów, przed telewizorem

zasiadała cała rodzina. Matki i córki wycierały oczy chusteczką, synowie
i mężowie rękawem. To były lata osiemdziesiąte i cała Polska płakała nad
losem Meggie, która oddała swoje serce przystojnemu kardynałowi
Ralphowi de Bricassart, granemu przez Richarda Chamberlaina.
Właściwie przy każdym odcinku trzeba było płakać.
– Jedź do swojego Boga. Wrócisz do mnie, bo ja cię kocham – mówi
dwudziestoletnia Meggie w ślad za odjeżdżającym do Rzymu księdzem
Ralphem.
– Boga kocham bardziej – wtedy jeszcze myśli młody de Bricassart.
Ale z upływem lat coraz mniej jest tego pewien. Ich miłość rozkwita na
nowo, kiedy Ralph jest już kardynałem, a jego ukochana mężatką. Jej
owocem jest syn Dane. Wówczas Meggie nie ma już złudzeń:
– Najbardziej kochasz siebie i swoją chorą ambicję – mówi, godząc się
z tym, że Ralph nigdy nie będzie należał do niej. Dopiero w finałowej
scenie powie mu, że to on jest ojcem Dane’a. Oboje stoją wówczas przy
grobie syna. Dane, który też został księdzem, zginął, ratując tonącą kobietę.
Ralph mówi wówczas do Meggie:
– W głębi serca wiedziałem od pierwszego dnia, że on jest mój. Ale
wolałem być kardynałem. Wybrałem to zamiast syna. Zamiast Ciebie. Ze
wszystkich moich grzechów najgorszy był jeden. Nigdy nie wybrałem
miłości. W połowie byłem oddany Tobie, w połowie Bogu, a tak naprawdę
swoim ambicjom…
Wydaje się, że nie takiego rozwiązania oczekiwały rodziny przed
telewizorem. Dyskusje przy obiedzie albo w kolejce po mięso nie toczyły
się wokół strasznego grzechu popełnianego przez księdza. Wręcz
przeciwnie, wszyscy, których o to pytałam, mieli nadzieję, że Meggie
i Ralph będą w końcu razem. Że on dla niej zostawi kościelne zaszczyty.
Nic nie wskazywało, aby chcieli potępić ich „grzeszną” miłość.
Ponieważ Dane nie wiedział, że jest synem księdza, widzowie nie
zastanawiali się nad jego losem. Ale gdyby wiedział? O czym wtedy
toczono by dyskusje w kolejkach? Ku czemu by się skłaniano: Czy
powinien mówić otwarcie o swoim ojcu? Czy wręcz przeciwnie, tak jak
jego matka, zachować tajemnicę?
Ale może emocje, które rozpalał serial, wskazują, że jesteśmy jednak
skłonni uznać, że ksiądz też ma prawo do miłości? Że kobieta nie wiedzie
go na pokuszenie, tylko ku szczęściu? Wreszcie, że dzieci księży spotkają
się z większą otwartością naszego społeczeństwa, niż moglibyśmy
przypuszczać?

Zbierając historie do książki, przeprowadziłam setki rozmów. Ludzie nie

mieli złudzeń, że księżą żyją wstrzemięźliwie. Ale nie mieć złudzeń to
jedno, a znać takich duchownych to drugie. Usłyszeć u znajomych historię
o synu proboszcza albo córce kanonika nie oznacza jeszcze, że zna się
osobiście dzieci księży. W takiej sytuacji, aby sprawdzić, jak jest
w rzeczywistości, najprościej zapytać studentów. To sposób często
wykorzystywany przez naukowców. Profesor Józef Baniak w swojej
niedawno wydanej książce o bezżenności podaje, że większość, bo trzy
czwarte młodych ludzi z uczelni w Kaliszu, jest za zniesieniem celibatu.
Ostatnio badał ich w 2008 roku. Jednak ani on, ani nikt inny nie pytał do tej
pory o dzieci księży.
Układam więc krótką ankietę, aby sprawdzić, co na ten temat myślą
studenci i studentki trójmiejskich uczelni. Jest ich czterystu – połowa to
przyszli psycholodzy i socjolodzy, połowa – sportowcy. Badanie
przeprowadzam na Uniwersytecie Gdańskim, Uniwersytecie
Humanistycznospołecznym (SWPS) oraz w Akademii Wychowania
Fizycznego i Sportu. O odpowiedź na pytania proszę całe grupy wykładowe
pierwszego i trzeciego roku.
Leży przede mną stos ankiet wypełnionych przez czterysta osób.
Wszyscy są młodzi – najstarsi skończyli 26 lat. Przeważają kobiety – jest
ich równo dwie trzecie. Połowa badanych mieszka w małych
miejscowościach (do 100 tysięcy mieszkańców), reszta w dużych miastach.
Trzy czwarte jest wierzących, połowa praktykuje, czyli chodzi do kościoła
przynajmniej raz w miesiącu. Co sądzą o dzieciach księży?
Przeważają opinie, że celibat powinien zostać zniesiony. Tylko jedna
czwarta studentów jest za tym, aby był obowiązkowy dla wszystkich
kapłanów, tak jak do tej pory. Połowa badanych zna księży, którzy nie
zachowują abstynencji seksualnej, a blisko jedna trzecia (28%) ich partnerki
lub partnerów będących z nimi w intymnej relacji. Prawie czterdzieści
procent wie, który wikary, proboszcz czy biskup jest ojcem, ale już tylko co
dziesiąty respondent (13%) zna ich syna lub córkę. I chodzi tu tylko o takie
przypadki, w których badani są w osobistej relacji z osobami, o których
mowa, lub taki kontakt mają ich najbliżsi.
Jak studenci oceniają taką sytuację? Przed tym dylematem postawiło
ich kolejne pytanie: „Wyobraź sobie, że w małej miejscowości jest lubiany
ksiądz. Okazuje się, że ma on małe dziecko z jedną z parafianek. Są od
kilku lat parą, ksiądz jest zaangażowany w jego wychowanie. Jak uważasz,
co powinno się zrobić?” Odpowiedź pierwszą – taka sytuacja stanowi
zgorszenie i należy jak najszybciej poinformować o niej biskupa – wybrała
jedna piąta badanych (22%). Większość (60%) zdecydowała, że najlepszym
rozwiązaniem jest wsparcie księdza i jego rodziny poprzez otwarte
okazywanie im akceptacji. Najmniejsza liczba osób (7%) uważała, że
należy chronić księdza przed biskupem i ludźmi, trzymając tę informację
w tajemnicy. Nieliczni przekonywali, że należy zmusić takiego
duchownego do wystąpienia z kapłaństwa.
Studenci musieli też zdecydować, kto ponosi odpowiedzialność za tę
sytuację. Czy bardziej kobieta, bo wiedziała, z kim się wiąże? Nie – tę
opcję wskazało zaledwie trzy procent osób. Czy bardziej ksiądz, bo złamał
celibat? Dla jednej piątej – tak. Czy może oboje w równym stopniu? Tak –
tę odpowiedź wybrało aż trzy czwarte respondentów.
Czy jednak księdzu wolno być ojcem, skoro tej roli nie przewidział dla
niego Kościół? Czy młodzi ludzie będą uważać, że powinien dla
kapłaństwa zostawić swoją rodzinę? Nie, takie przekonanie jest bardzo
rzadkie. Zaledwie kilka osób (2%) uznało, że powinien zerwać relację
z dzieckiem, bo służba Bogu jest najważniejsza. Badani uważali, że ma
przede wszystkim obowiązek wobec człowieka – ksiądz stworzył rodzinę,
więc jest za nią odpowiedzialny. I tu nastąpił radykalny podział: jedni
uznali, że aby być ojcem, musi wystąpić (43%); drudzy, że wcale nie,
powinien nadal być księdzem (39%).
A jeśli duchowni, którzy są ojcami, nie zdecydują się wystąpić, to kto
powinien płacić alimenty na dziecko? Aż jedna trzecia badanych
odpowiedziała, że to za trudna kwestia i nie umie odpowiedzieć na to
pytanie. Najczęściej jednak, bo w połowie przypadków, przychylano się, że
to ksiądz powinien łożyć na rodzinę ze swojego uposażenia, ewentualnie
datków parafian, a co dziesiąta osoba uznała, że ten obowiązek ciąży na
biskupie.
Najciekawsze wnioski wynikają z ostatniego pytania, czy dziecko
księdza ma prawo otwarcie mówić o swoim ojcu, i z uzasadnienia tych
opinii. Ponad połowa badanych opowiada się za tym, żeby miało takie
prawo (58%), a jedna czwarta uważa, że powinno milczeć (27%), pozostali
nie mają zdania. Wbrew pozorom wielu zwolenników celibatu jest za
otwartością i odkryciem prawdy o ojcu-księdzu.
Czym to tłumaczyć? Wydaje się, że w przywołanej sytuacji każde
rozwiązanie narusza porządek społeczny. Ludzie są postawieni przed
wyborem: po pierwsze, która wartość jest dla nich ważniejsza; po drugie,
jaką drogę obrać, aby ją ochronić. Jak zachować się wobec prawdy? Jeśli ją
ukrywać, to znaczy, że trzeba kłamać. Zmuszanie dziecka do zatajenia, kto
jest jego rodzicem, to namawianie do oszukiwania. Innymi słowy nic
dobrego, a wręcz postępek niegodny chrześcijanina. A może jednak godny?
Bo jeśli prawda wyjdzie na jaw, będzie przyczyną zgorszenia. Ksiądz
zgrzeszył, upadł i dziecko jest tego dowodem. Kościół nakazał mu celibat,
nie przewidział dla niego roli ojca. On ma być kapłanem, wysłannikiem
Boga. Powinien więc nadal czynić swoją posługę, pozostać wierny temu, co
najważniejsze i ostateczne. Osoba wierząca musi zawsze myśleć przede
wszystkim o dobru Kościoła. A dla Kościoła będzie dobre, gdy dziecko
zniknie z oczu parafian. Powinno żyć gdzieś daleko. Jeśli to już konieczne,
niech widuje się z ojcem potajemnie. Niech zachowa wszystko w tajemnicy.
Niech niesie swój krzyż.
W tym rozumowaniu dobro Kościoła stawia się wyżej niż dziecka. Ale
czym jest to dobro Kościoła? Pomyślnością wspólnoty? Interesem
instytucji? Myśli układają się spójnie do momentu, kiedy chrześcijanin nie
postawi sobie pytania: czy Jezus by tak zrobił? Czy by to pochwalił?
A może powiedziałby raczej: „Ten lud czci mnie wargami, ale jego serce
daleko jest ode mnie i czczą mnie na próżno”? (Mt 15, 8–9). A wobec tego
jak postąpić? Co będzie w oczach Boga większym grzechem – krzywda
dziecka czy zgoda na ujawnienie gorszącej prawdy? Takie wątpliwości
pojawiają się w odpowiedziach wierzących studentów i studentek. W takiej
sytuacji nawet ci, którzy są za celibatem, zaczynają uważać, że to właśnie
ten nakaz Kościoła stawia wszystkich przed dylematem, w którym trudno
o dobre rozwiązania.
 Osoby niewierzące nie mają dylematu. Nad pomyślność Kościoła
przedkładają interes dziecka i życie w prawdzie. Uważają, że lepiej jest
mówić otwarcie o ojcu–księdzu. Nie boją się, że może to komuś
zaszkodzić. Ukrywanie szkodzi, bo prowadzi do życia w obłudzie, co
nikomu nie wychodzi na dobre. Z tym nie zgadza się część wierzących
studentów. Wielu boi się, że w naszym społeczeństwie dziecko księdza
będzie prześladowane i ludzie się od niego odwrócą.
Wszyscy, w badaniu i w życiu, staramy się oszacować, jaka jest
rzeczywistość. Czy więcej w niej odważnych czy tchórzy? Tych, co spluną,
czy tych, którzy podadzą rękę? Tych, którzy będą się gorszyć, czy tych,
którzy powiedzą: dość tej obłudy? Tych, którzy nigdy w oczy, ale za
plecami zawsze chętnie obmówią? Czy tych, którzy głośno powiedzą, że
tak się nie godzi? A gdybyśmy wszyscy wiedzieli, że więcej jest ludzi,
którzy chcieliby świata, gdzie można być sobą, żyć w prawdzie i być
szczęśliwym, czy to by coś zmieniło? Bo w badaniu jest ich więcej.
W sumie aż trzy czwarte studentów wolałoby, aby dzieci księży mogły żyć
otwarcie i nie miały z tego powodu nieprzyjemności.
Dla większości badanych najważniejsze jest dobro dziecka. Różnią się
jego rozumieniem. Jedni widzą dobro dziecka w tym, aby prawdę odkryć,
drudzy w tym, aby ją ukryć. Pierwsi piszą: „powinno mówić, bo każdy ma
prawo do swojej rodziny”, „to nie wina dziecka”, „nieważne, co robi
ojciec”, „ukrywanie to cierpienie”, „dlaczego ktoś ma żyć w poczuciu, że
jest gorszy?”, „każdy ma prawo do szczęścia”. Drudzy: „niech milczy, bo
narazi się na przykre sytuacje”, „nie spotka się ze zrozumieniem”, „potępią
go”, „poniżą”, „będą prześladować”, „społeczeństwo tego nie zaakceptuje”,
„napiętnuje”, „odrzuci”. Do milczenia namawiają więc z obawy o jego
bezpieczeństwo. Cześć badanych, choć nie pisze wprost o dobru dziecka, to
podkreśla, że „ksiądz też człowiek”, a więc ma prawo do założenia rodziny
i bycia ojcem oraz do swoich potrzeb biologicznych. I są także respondenci,
dla których prawda jest wartością nadrzędną. Uważają, że kłamstwo nie
przynosi dobrych owoców, a hipokryzja Kościoła powinna zostać
obnażona. Jedynie sześć procent osób jest przeciwnego zdania i pisze
o zgorszeniu, którego przyczyną stałyby się dzieci księży, gdyby ujawniły,
kto jest ich ojcem: „nie ma się czym chwalić”, „nie należy się obnosić” ,
„nie wywoływać zamętu”, „to temat tabu”.
Co ciekawe, miejsce zamieszkania, które zwykle dzieli Polaków na
ludzi bardziej konserwatywnych z mniejszych miejscowości i bardziej
otwartych z dużych miast, nie miało praktycznie żadnego wpływu na
wyniki. Nawet przy pytaniu o osobistą znajomość księdza, który nie
przestrzega celibatu, nie miało znaczenia, czy badani mieszkali na wsi, czy
w stolicy województwa. Najbardziej istotny okazał się kierunek studiów.
Kontrast między uczelniami był ogromny. Przy każdym pytaniu różnice
sięgały kilkunastu punktów procentowych. Przyszli psychologowie
i socjologowie zdecydowanie częściej byli za zniesieniem celibatu, za tym,
żeby dzieci mogły mówić otwarcie o swojej rodzinie i tym, żeby ksiądz-
ojciec pozostał kapłanem i aby w takich sytuacjach wspierać jego oraz
dzieci. Natomiast studenci wychowania fizycznego dwukrotnie częściej
uznali taką sytuacją za zgorszenie, które należy zgłosić biskupowi. Dużo
większy odsetek z nich znał też księży żyjących w związkach z kobietami.
Na to wszystko nakłada się jeszcze różnica płci. Studentki psychologii
i socjologii były najbardziej przekonane, że dzieci księży powinny móc żyć
w prawdzie i należy je w tym wspierać, a także że celibat powinien zostać
zniesiony. Podobnie, choć już nie tak często, uważali ich koledzy z uczelni.
Jeszcze rzadziej studentki z AWF-u, a najrzadziej ich koledzy z tych
samych studiów, którzy najczęściej przychylali się do tego, aby celibat był
obowiązkowy, a biskup został zawiadomiony o zgorszeniu, jakim są dzieci
księdza.
Należy pamiętać, że wyniki te nie są odbiciem poglądów całego
społeczeństwa. Podpowiadają jednak, jak myśli nowe pokolenie Polaków
i Polek. Przede wszystkim rzuca się w oczy, że wiedza o nieprzestrzeganiu
celibatu przez duchownych jest powszechna. Dla większości badanych
nakaz ten jest martwym prawem, które jak najszybciej powinno zostać
zniesione. Studenci nie chcą skazywać rodzin księży na życie w ukryciu
w imię narzuconych przez Kościół czy wspólnotę norm. Wydaje się, że
młode pokolenie nie podziela już tradycyjnego myślenia, że ksiądz jest
święty, jego kapłaństwo najważniejsze, a dziecko wobec tego ma chować
się samo. Wręcz przeciwnie studenci uważają, że w takiej sytuacji ojciec
powinien zająć się swoim synem lub córką. Nie musi w tym celu nawet
występować z kapłaństwa. Akceptacja sytuacji, w której ksiądz pełni swoją
posługę i jednocześnie wychowuje dzieci, jest wysoka. Większość
badanych jest przeciwna utrzymywaniu tajemnicy i chciałaby otwarcie
okazać swoje wsparcie takiej rodzinie. Najważniejsze jest dobro dziecka,
czyli jego prawo do mówienia o swojej rodzinie bez narażania się na ludzką
niechęć2.
 Kartki z kalendarza

Odpowiedzi Stolicy Apostolskiej w sprawie zapytań dotyczących

szczególnych przypadków przerwania ciąży:

1884 rok – Czy można zastosować zabieg kraniotomii

(rozkawałkowania czaszki dziecka), aby uratować matkę, jeśli bez tej
interwencji zarówno matka, jak i dziecko umrą?

Nie, zgodnie z nauką katolicką nie zezwalamy na stosowanie takiego

zabiegu.

1885 rok – Czy można wobec tego – aby ratować matkę przed pewną
i bezpośrednio zagrażającą śmiercią – sztucznie wydobyć żywy płód,
który jednak jako niedojrzały nie będzie zdolny do życia?

Nie, zgodnie z nauką katolicką nie zezwalamy na stosowanie takiego

zabiegu.

1889 rok – Czy można podjąć więc jakąś inną interwencję?

Nie, zgodnie z nauką katolicką nie zezwalamy na podjęcie żadnej

interwencji, która bezpośrednio powoduje śmierć matki albo dziecka.

Przekład cytatów: Uta Ranke-Heinemann i Marek Zeller

 CELIBAT

W XIII wieku anonimowy dominikański skryba zapisał w księgach

klasztoru:

Wszyscy księża mają konkubiny, chłopi zachęcają ich nawet do tego,

wychodząc z założenia, że ksiądz i tak nie dochowa czystości, a więc
lepiej, żeby miał jedną „żonę”, niżby miał uwodzić wszystkie inne
kobiety.

Średniowieczne raporty z biskupich wizytacji podają, że jawnie

nieprzestrzegających celibatu duchownych było od trzydziestu aż do stu
procent stanu kapłańskiego w zależności od diecezji. Na soborach
i synodach nieustannie podnoszono kwestię łamania przez księży zakazu
zawierania małżeństw lub potajemnego życia w związku z konkubiną. Taka
sytuacja była powszechna w całej Europie – od Hiszpanii po Polskę, od
Włoch po Skandynawię.
Bo celibat nie był czymś „naturalnym” dla Kościoła. Wręcz przeciwnie,
od czasów Jezusa kapłani mieli żony i dzieci. W Biblii nie ma pochwały
życia w czystości. Stary Testament zaleca kapłanom małżeństwo, a o
wstrzemięźliwości seksualnej mówi tylko jako o pewnym rytuale
poprzedzającym czynności liturgiczne. Życie w stanie bezżennym było
rozumiane jako kara, bo oznaczało bezpłodność, a więc poniżenie i hańbę.
W Nowym Testamencie także trudno dopatrzyć się zachęty do celibatu.
Jezus nie namawia ani do ascezy, ani do zachowywania dziewictwa. Wręcz
przeciwnie, podkreśla, jak ważne jest małżeństwo i jego nierozerwalność.
Święty Paweł zaś pisze, że „biskup ma być mężem jednej żony” i dodaje, że
Jezus nie zostawił mu żadnych wytycznych dotyczących konieczności
zachowywania dziewictwa, nie tylko jeśli chodzi o kapłanów, ale też
wszystkich innych. Małżonkom zaleca „nie unikajcie jedno drugiego”. Co
więcej, Biblia podaje, że apostołowie mieli żony i dzieci. W najbardziej
pozytywnej dla celibatu interpretacji był on po prostu traktowany jako dar,
który jedni otrzymują, a drudzy nie, ale życie w bezżenności nie było
traktowane jako lepsze. „Pismo Święte niczego nie przesądza i jest
niezwykle powściągliwe, jeśli chodzi o zalecenie wstrzemięźliwości
seksualnej tak kapłanom, jak małżonkom” – pisze w swojej książce Celibat
arcybiskup Ryś.
Wszystkie decyzje synodów i soborów, które zakazywały duchownym
małżeństw, nie opierały się na Biblii. Skąd więc wzięła się idea celibatu
duchownych? Na pewno nie pochodziła z judaizmu, któremu asceza była
obca. Jej korzenie tkwią w filozofii Greków i Rzymian z ostatniego okresu
starożytności. Chrześcijanie w pierwszych wiekach nasiąkali tym, co ich
otaczało. A więc filozofią Platona, stoicyzmem, gnozą. Platon wprowadził
dualizm ciała i duszy, stoicy spokój i ascezę jako przeciwstawienie się
namiętnościom ciała, a gnostycy przekonanie o marności świata. To nie
chrześcijaństwo narzuciło pogaństwu ideał panowania nad popędami. Było
odwrotnie. To filozofowie greccy i rzymscy przejęli z Persji pesymizm
seksualny oraz niechęć do spraw ciała.
„Stąd tylko krok, aby – już w «ochrzczonej» wersji stoicyzmu –
postawić znak równości pomiędzy przyjemnością i grzechem, a seks uznać
za dziedzinę niebezpieczną i niegodną zainteresowania” – pisze w swojej
książce arcybiskup Ryś. Od tego czasu popęd seksualny przestał być
źródłem radości zmysłowej, małżeństwo straciło na znaczeniu, a ideałem
stało się życie ascetyczne, wstrzemięźliwe, pozbawione cielesnych
przyjemności. Chrześcijanie po śmierci Chrystusa podążyli za apostołami,
a potem za innymi mistrzami, pierwszymi mnichami i teologami. Myśli
Jezusa nadawano różne interpretacje, obudowywano ją, zniekształcano,
dopisywano to, co w danej epoce wydawało się ważne. Chrześcijanie,
stojąc na rozdrożu pomiędzy dwiema tradycjami filozoficznymi –
Jerozolimą i Atenami, skręcili w stronę Aten, a im dłużej szli w tamtym
kierunku, tym trudniej było zawrócić.
Trzeba jednak przyznać, że idea celibatu, rozumianego wtedy jako
abstynencja seksualna, padła w kształtującym się wówczas Kościele na
bardzo podatny grunt. Po raz pierwszy próbowano ją narzucić duchownym
w IV wieku na synodzie w Elwirze, ale natrafiła na opór kapłanów, którzy
nie chcieli rozstać się ze swoimi żonami i dziećmi. Z początku duchownym
nakazano wstrzemięźliwość, potem zabroniono zawierania małżeństw,
wreszcie uznano, że nawet te, które zostały wcześniej prawowicie zawarte,
są nieważne. Rodziny kapłanów zostały skazane na wykluczenie
i społeczny niebyt. Ich żony stały się „księżowskimi dziwkami”, a dzieci
„bękartami”.
Celibat przez ponad tysiąc lat wprowadzano siłą, a kolejne synody
i sobory ustalały coraz bardziej surowe kary za jego złamanie. W każdym
stuleciu był przedmiotem sporów. Co więcej, nakaz abstynencji seksualnej
od średniowiecza zaczął obejmować nie tylko duchownych, ale
i wszystkich innych ludzi. Ideałem stało się życie w czystości, pozbawione
przyjemności cielesnych. Penitencjały, czyli księgi pokutne, nakazywały
małżonkom zachować wstrzemięźliwość przez większość dni w roku – we
wszystkie środy, piątki, soboty i niedziele oraz pięć miesięcy Wielkiego
Postu, Adwentu i innych ważnych religijnie okresów. Do tego należy dodać
zachowanie czystości siedem dni przed komunią i siedem dni po niej oraz
kary kościelne za cięższe grzechy, które mogły trwać kilka lat, a nawet całe
życie.
Tej wizji ludzkiej seksualności sprzeciwił się zarówno Kościół
wschodni, jak i protestanccy reformatorzy Kościoła z Marcinem Lutrem na
czele. W pierwszym przypadku chodziło przede wszystkim o to, że na
Wschodzie nie wyobrażano sobie, żeby ksiądz nie mógł mieć żony. Jeśli
ktoś chciał wybrać wstrzemięźliwość i ascezę, otwarta była dla niego droga
życia monastycznego w klasztorze. Niezgoda na celibat przyczyniła się do
rozpadu chrześcijaństwa w 1054 roku. Nastąpił wówczas podział na
Kościół zachodni, uznający zwierzchnictwo papieża, w którym największą
wspólnotą wiernych jest Kościół rzymskokatolicki, oraz na Kościół
wschodni, zwany ortodoksyjnym, gdzie największą wspólnotą religijną jest
Cerkiew prawosławna – tam księża mogą zakładać rodziny, a celibat muszą
zachować jedynie biskupi.
W przypadku reformacji sprawy potoczyły się inaczej. Kiedy na
początku XVI wieku Marcin Luter stanął naprzeciw papieża i sprzeciwił się
obłudzie Kościoła, miał na myśli również zakaz zawierania małżeństw
przez duchownych. I choć dla liderów reformacji z początku nie była to
sprawa pierwszorzędna, to dla większości księży i zakonników, którzy
przyłączyli się do ruchu, była ona najważniejsza. Coraz bardziej
prześladowani przez biskupów chcieli wreszcie uznania swoich partnerek
i dzieci za prawowite rodziny.
Nazwanie sytuacji, która wówczas panowała, „prześladowaniami” jest
w tym kontekście jak najbardziej adekwatne. I nie chodziło tylko
o duchownych, ale także kobiety, które były z nimi w związkach, i ich
dzieci, a nierzadko także o całą wspólnotę. Sytuację, w jakiej znajdowały
się wówczas rodziny księży, opisuje praca amerykańskiej historyczki
Marjorie Elizabeth Plummer mająca znamienny tytuł Od księżowskiej
dziwki do żony pastora. Drobiazgowo prześledziła ona sytuację rodzin
księży w okresie reformacji – przede wszystkim w Niemczech.
Przewertowała setki stron dokumentów z tamtego okresu – listy, kroniki,
korespondencję oficjalną i osobistą, zapisy rad miejskich, kościelne raporty
z wizytacji, zeznania sądowe. Zebrała dane o ponad 2500 duchownych i ich
rodzinach, którzy z księży katolickich stali się luterańskimi pastorami.
Decyzje synodów i soborów wprowadzały liczne sankcje dla
duchownych, którzy nie podporządkowali się nakazowi celibatu. Po decyzji
soboru laterańskiego w 1139 roku małżeństwa księży stały się nieważne,
nakazano im odprawienie swoich żon i dzieci. Nieprzypadkowo właśnie
w tym czasie Kościół z wielką siłą zaangażował się w walkę o powszechny
celibat. Zgodnie z praktyką panującego wówczas w całej zachodniej
Europie systemu feudalnego, lenna, czyli ziemie powierzane przez władców
rycerzom, biskupom i innym dostojnikom kościelnym, po ich śmierci
przechodziły w ręce ich dzieci. Było to w sposób oczywisty sprzeczne
z interesem Kościoła, który chciał, aby cały majątek pozostał w jego rękach
i pod jego kontrolą. Sami władcy również woleli takie rozwiązanie. Liczyli,
że duchowni, zwłaszcza biskupi, będą bardziej lojalni, jeśli nie założą
rodziny, dla której gromadziliby majątek.
Kary nakładane przez Kościół za złamanie celibatu biskupi
egzekwowali więc przy wsparciu władz świeckich. Z początku duchownym
kazano płacić grzywny – o ich wysokości decydował biskup. W jednej
z niemieckich diecezji każdą ciążę wyceniono na dwa guldeny. Szybko
jednak zaniechano nakładania kar finansowych, ponieważ księża albo
traktowali je po prostu jako dodatkowy podatek, albo, co gorsza, żeby je
zapłacić, wyprzedawali sprzęty kościelne. Duchownym grożono również
więzieniem i ekskomuniką, ale ponieważ nie zwiększało to dyscypliny,
a wszystkich księży nie można było usunąć, postanowiono objąć sankcjami
także ich rodziny.
W zależności od diecezji kary były mniej lub bardziej surowe.
Konkubinom, aby je upokorzyć, nakazywano nosić na ubraniu żółte łaty,
jakie miały także prostytutki i Żydówki. Skazywano je na pręgierz lub
chłostę. Mogły zostać uwięzione, wypędzone z miasta, oddane w niewolę
księciu lub biskupowi. Pilnowano także, aby nie otrzymały żadnego spadku.
Dzieci również były wyłączone z dziedziczenia, nie wolno im było zostać
księżmi ani pełnić żadnych szanowanych funkcji w społeczności. Nie
przyjmowano ich również do gildii kupieckich, mimo iż inne dzieci
z nieprawego łoża miały tam wstęp. Po śmierci księdza zarówno im, jak
i matkom groziło życie w nędzy, bo nie mogły liczyć na wsparcie
finansowe ani od Kościoła, ani od miasta.
Wszystkie te sankcje wymierzone w kobiety i dzieci wykluczały je
z życia społecznego. Konkubinom nie wolno było uczestniczyć
w kościelnych rytuałach. Zabraniano im przystępować do komunii i innych
sakramentów, a w kościele mogły siadać tylko w ostatniej ławce. Groziła
im też odmowa chrześcijańskiego pochówku.
Sankcje objęły również wspólnotę – wiernym nie wolno było brać
udziału w mszach odprawianych przez żonatych księży, służące, jeśli nie
doniosły na swą panią, która miała romans z księdzem, chłostano, a tych,
którzy udzielali konkubinom schronienia, karano grzywną.
Jeśli jednak biskup niezbyt gorliwie podchodził do kwestii związków
duchownych w swojej diecezji, a ksiądz zachowywał pozory, społeczność
tolerowała jego rodzinę. Oficjalnie konkubina księdza była przedstawiana
jako gosposia lub służąca. Na czas ciąży musiała zniknąć i była wywożona
z dala od parafii, a następnie wracała już z dzieckiem. Potem cała rodzina
wiodła takie samo życie jak przedtem. Dzięki temu ojcostwo księdza było
oficjalnie ukryte przed wiernymi. Póki gosposia i dzieci żyły w zgodzie ze
społecznością i nie popełniały żadnych wykroczeń, póty zostawiano je
w spokoju.
W taką rzeczywistość wdarła się reformacja. Dla księży była szansą na
życie w jawności i uczciwości. Dla ich partnerek i dzieci oznaczała
całkowitą odmianę losu. Oddawała im godność. Pozwalała odzyskać
utracone miejsce we wspólnocie. Wyzwalała od życia w nędzy
i poniewierce. Znosiła groźbę wydziedziczenia. Przynosiła sprawiedliwość.
Samo zanegowanie celibatu nie było jednak decydujące. Reformacja
zmieniła bowiem rolę społeczną kobiet. Żony pastorów nie miały tylko
usługiwać księżom i zajmować się domem. Pełniły ważną funkcję we
wspólnocie, wspierając męża w jego pracy duszpasterskiej. Duże znaczenie
miał tutaj sam przykład Lutra, który wziął ślub z byłą zakonnicą Katarzyną
von Bora. Ich korespondencja świadczy o tym, że była ona powierniczką
wszystkich jego lęków i nadziei. W klasztorze odebrała wykształcenie, więc
nie uchylała się od zabierania głosu na tematy religijne. Była partnerką
także na innych polach. Gdy Luter wyjeżdżał, przejmowała pieczę nad
wszystkimi jego interesami, a także podejmowała w domu myślicieli z całej
Europy. Mąż, na ile mógł, wspierał ją w wychowaniu ich szóstki dzieci.
Oboje byli dla innych wzorem protestanckiej rodziny.
Związek z Katarzyną von Bora miał niebagatelny wpływ także na
poglądy Lutra w kwestii wykształcenia kobiet. Odmiennie od
obowiązujących w owych czasach poglądów uważał, że należy objąć je
powszechną edukacją i inicjował zakładanie nowych szkół żeńskich. Pod
koniec XVI wieku dziewczynki stanowiły w Niemczech blisko połowę
wszystkich uczniów, podczas gdy w katolickiej Wenecji nie było ich prawie
wcale (0,2%). Kobiety w krajach protestanckich powszechnie uczyły się
czytać i pisać, co otworzyło im drogę do wykształcenia, a w konsekwencji
zmieniło pozycję społeczną. Za edukacją kobiet przemawiał także jeden
z najważniejszych postulatów reformacji. Luter uważał, że każdy powinien
móc samodzielnie studiować Pismo Święte. Kilkanaście lat życia poświęcił
tłumaczeniu Biblii na niemiecki po to, aby umożliwić kontakt ze słowem
Bożym wszystkim wierzącym. To była kolejna rewolucja reformacji,
ponieważ do tej pory Kościół posługiwał się łaciną, którą znali tylko
wybrani, a ksiądz pełnił funkcję egzegety, tłumaczącego niepiśmiennemu
ludowi, jak trzeba rozumieć Biblię.
I wreszcie najważniejsza zmiana, która wpłynęła na pozycję kobiet,
dotyczyła roli kapłana. Zdaniem Lutra ksiądz nie jest kimś ponad ludźmi,
ponieważ wszyscy wierzący są sobie równi. Każdy, kto poprzez chrzest
wszedł do wspólnoty, ma kontakt z Bogiem i staje się kapłanem. Pastor jest
duszpasterzem i opiekuje się zborem. Jego rola jest ważna, ale nie ma
z Bogiem bardziej wyjątkowego kontaktu niż pozostali członkowie
wspólnoty. W późniejszych wiekach taka interpretacja otworzyła drogę do
równości kobiet w Kościele ewangelickim i pozwoliła uznać je za godne
posługi księdza.
Dzięki temu wszystkiemu reformacja dokonała ogromnej zmiany
społecznej. Pastor, który ożenił się i wychowywał dzieci, stawał się
członkiem wspólnoty połączonym z nią silnymi więzami. Ksiądz
ewangelicki należał do świata zwykłych ludzi, a nie do świata
nadprzyrodzonego. Pełnił rolę męża, ojca i pełnoprawnego obywatela.
Ksiądz przestał być święty. Przestał być ponad ludźmi. Przestał żyć
w oderwaniu od nich.
 Odpowiedzią Rzymu na rewolucję reformacji był sobór trydencki
w 1545 roku, który przekreślił ostatecznie szanse na porozumienie
z protestantami:

Jeśli ktoś twierdzi, że duchowni lub zakonnicy mogą zawierać

małżeństwa i takie związki są ważne wbrew prawu kościelnemu albo
jeśli twierdzi, że ci, którzy sądzą, że nie otrzymali daru czystości, mogą
zawierać małżeństwa – niech będzie wyklęty. Albowiem Bóg nie
odmówi daru tym, którzy z ufnością proszą, ani nie pozwoli, byśmy
byli kuszeni ponad nasze siły.

Jednak to nie powtarzany od przeszło tysiąca lat nakaz celibatu miał

znaczenie, ale dekret wprowadzający w całym Kościele seminaria
duchowne jako jedyną lub najlepszą drogę do kapłaństwa. Dzięki temu
systemowi, w którym zbierano razem młodych mężczyzn, poddawano ich
kontroli i formowaniu, udało się wreszcie wymóc na duchownych
bezżenność. Ci, którzy wchodzili w związki, musieli je coraz staranniej
ukrywać przed otoczeniem.

Decyzje średniowiecznych soborów do dziś pozostają w mocy.

Obowiązujący obecnie Kodeks prawa kanonicznego zabrania duchownym
katolickim małżeństw i nakazuje wstrzemięźliwość seksualną. Jednak nie
wszystkim. Istnieją niewielkie Kościoły katolickie pozostające w jedności
z Rzymem, uznawane przez papieża, w których duchowni mogą zawierać
małżeństwa – jak na przykład w Kościele greckokatolickim. Także
duchowni anglikańscy mogą dokonać konwersji na katolicyzm, nawet jeśli
są żonaci. Benedykt XVI, aby ich przyjąć na łono Kościoła, wprowadził
specjalne prawo – ryt anglikański, który w tym przypadku umożliwia
odstąpienie od celibatu. Kościół stara się jednak nie nagłaśniać istnienia
żonatych duchownych. Mogłoby się bowiem pojawić niewygodne pytanie,
co stoi na przeszkodzie, aby znieść celibat także dla księży
rzymskokatolickich. A na razie nic nie wskazuje na to, aby Stolica
Apostolska miała zmienić swoje stanowisko w tej sprawie. Dlaczego?
W odpowiedzi często opowiada się taki dowcip:
Na soborze biskupi i ojcowie dyskutują, czy znieść celibat.
Dwadzieścia procent jest za. Dwadzieścia procent przeciw. A sześćdziesiąt,
żeby zostało tak, jak jest.
A jak jest? W 1996 roku „Irish Times” napisał, że dziewięćdziesiąt osiem
procent irlandzkich księży nie zachowuje abstynencji seksualnej. W Polsce
według badań profesora Baniaka – sześćdziesiąt procent, a piętnaście
procent ma dzieci. Założenie rodziny jest też głównym powodem odejść
z kapłaństwa.
W przeszłości los dzieci księży zależał od tego, kogo obciążono
odpowiedzialnością za grzech niewstrzemięźliwości. Ksiądz był święty,
kobieta grzeszna. Dziecko musiało podzielić los matki. Upokorzenie,
niewolę, wygnanie, nędzę. Dziś jest podobnie – to na kobiecie spoczywa
cała odpowiedzialność i cały trud wychowania dziecka.

Nakaz celibatu jest wyrazem myślenia Kościoła katolickiego o całej

sferze ludzkiej seksualności. Sytuacja synów i córek księży wciąż jest więc
powiązana z tym, jak traktowane są ich matki. Im bardziej kobiety okazują
się winne sprowadzenia duchownych na złą drogę, tym trudniejsza sytuacja
dzieci z takich związków.
Nie można mieć wątpliwości, że na zakazie małżeństw księży
najbardziej korzysta instytucja Kościoła. To jego majątek był uszczuplany,
kiedy synowie duchownych dziedziczyli po ojcach. To jego władza była
osłabiana, gdy kapłani mieli oparcie w swych rodzinach. Ale sprawy
praktyczne to jedno. Celibat miał też mocne uzasadnienie teologiczne.
W jego przypadku to teologowie dostarczali uzasadnień, które budowały
potęgę Kościoła.
Kto może na ten temat wiedzieć więcej niż Uta Ranke-Heinemann,
która książką o celibacie podsumowała kilkadziesiąt lat swoich studiów
teologicznych? To jednak dłuższa historia…
 Kartki z kalendarza

1931 rok – ogłoszona została encyklika Piusa XI o małżeństwie

chrześcijańskim Casti connubii. Papież potępił w niej lekarzy, którzy ratują
życie kobiety, przerywając ciążę. Powiedział o nich, że „ze względów
leczniczych lub przez niewłaściwe współczucie nastają na życie matki lub
dziecka”. Wielokrotnie odwołał się do nauki świętego Augustyna.
Stwierdził, że nie ma żadnej bezwzględnej konieczności, która pozwoliłaby
poświęcić życie dziecka. Dokument jasno wskazuje, że nie jest nią nawet
życie kobiety–matki.

W dalszej części encykliki papież całkowicie potępił antykoncepcję. Nie

istnieje żadna, choćby najpoważniejsza przyczyna, która by
usprawiedliwiała zapobieganie ciąży: „Ktokolwiek użyje małżeństwa w ten
sposób, by umyślnie udaremnić naturalną siłę rozrodczą, łamie prawo Boże
oraz prawo przyrodzone i obciąża sumienie swoim grzechem ciężkim”.
Uzasadnieniem tych obostrzeń była „nauka chrześcijańska, przekazana od
początku i niezłomnie zachowana” oraz ustęp Starego Testamentu
dotyczący historii Onana:

Nie dziw więc, że według świadectwa Pisma św. Bóg w majestacie

swoim haniebną tę zbrodnię straszliwym swoim ścigał gniewem
i niekiedy nawet ukarał śmiercią, jak o tym wspomina św. Augustyn:
„Bezprawnie i haniebnie używa małżeństwa z własną żoną ten, kto
unika potomstwa. Tak czynił Onan, syn Judy, i dlatego uśmiercił go
Bóg”.

Historia Onana nie dotyczyła jednak w ogóle małżeństwa, tylko złamania

żydowskiego prawa lewiratu. Zgodnie z nim, jeśli mężczyzna zmarł
bezpotomnie, jego brat miał obowiązek spłodzenia z wdową potomstwa.
Dzieci z takiego związku przedłużały linię rodu i stawały się
spadkobiercami imienia i majątku zmarłego. Onan, nie chcąc dopełnić tego
obowiązku, ściągnął na siebie gniew Boży:
Onan wiedząc, że potomstwo nie będzie jego, ilekroć zbliżał się do
żony swego brata, unikał zapłodnienia, aby nie dać potomstwa swemu
bratu. Złe było w oczach Pana to, co on czynił, i dlatego także zesłał na
niego śmierć. (Rdz, 38)
 UTA

– Nie weźmiesz ślubu z katolikiem! Nie ma mowy! – mówi podniesionym

głosem Gustaw Heinemann do swojej córki Uty. On za dwadzieścia lat
zostanie prezydentem Niemiec Zachodnich, ona – pierwszą na świecie
profesor teologii katolickiej. Ale teraz jest rok 1945. Uta ma siedemnaście
lat i stoi naprzeciw swojego ojca, który oddziela ją od miłości życia.
Niemieckie Essen, Zagłębie Ruhry. Miasto jest w gruzach. W czasie
wojny alianci przeprowadzają na Essen 272 naloty, zrzucając 11 800 ton
bomb. Ataki potrafią trwać czterdzieści minut bez przerwy. Heinemannowie
z czwórką dzieci przenoszą się do piwnicy. Matka Uty pisze dla córki
pamiętnik: „Ryk wojny, która szalała nad nami, wydawał się głosem
piekieł. W strachu przed śmiercią, tuląc się do siebie, staliśmy wokół
łóżeczka małego Piotrusia. Barbara, 9-latka, krzyczała «Nie chcę żyć
sama», 14-letnia Christa tylko cicho płakała, a ty, choć zaledwie rok od niej
starsza, byłaś spokojna i opanowana”.

[– Nie wiem dlaczego w takim razie, tak mną wstrząsnęło, gdy w 1999 roku
bomby spadały na Belgrad. A potem na Bagdad – powie
siedemdziesięcioletnia Uta. – Tyle czasu minęło, a kiedy nagle usłyszałam
w telewizji warkot samolotów i zaraz potem huk eksplozji, strach podszedł
mi do gardła. Po latach był nie do opanowania.]

W piwnicy, w której chronią się Heinemannowie, stoi również powielacz,

na którym Gustaw, jako członek niemieckiego ruchu oporu, drukuje
odezwy przeciw Hitlerowi. Oddaje też swoje kartki żywnościowe, dzięki
którym można pomóc ukrywającym się Żydom. Za to, podobnie jak
wówczas w okupowanej Polsce, całej rodzinie groziła śmierć.
Rok przed zakończeniem wojny matka wywozi trójkę najmłodszych
dzieci do krewnych. Z najstarszą Utą staje przed drzwiami Rudolfa
Bultmanna, jednego z największych profesorów teologii protestanckiej. To
właśnie u niego zdała przed wojną egzamin kończący jej studia z historii
religii i filozofii. Teraz prosiła, by przygarnął córkę i zaczął ją kształcić.
 – Zapraszamy małą Utę – profesor szeroko otwiera drzwi. W jego domu
w Marburgu Uta spędza rok. O dziesiątej idzie do szkoły, potem tłumaczy
z greki Platona, a Bultmann objaśnia jego filozofię. Wieczorem razem
z całą rodziną odgrywa na głosy sztuki Szekspira. Nocą z lampą pod kołdrą
– bo wciąż obowiązuje zaciemnienie – czyta Dostojewskiego. Studiuje też
algebrę i geometrię, bo waha się, czy nie wybrać matematyki zamiast
teologii. Bultmann powie o niej, że jest „wybitnie zdolna”.
Kiedy kończy się wojna, wraca do Essen. Jedyną szkołą, w której może
dalej uczyć się greki i łaciny, jest męskie gimnazjum Burg. Szkoła
z tradycjami, założona w IX wieku, w której przez ostatnie siedemset lat nie
było żadnej uczennicy.
– Przykro nam, ale dziewcząt nie przyjmujemy – słyszy. Nie daje za
wygraną. Jedzie do prezydenta okręgu w Düsseldorfie:
– Uczę się łaciny i greki od przedszkola i tu właśnie muszę chodzić.
Żadne inne gimnazjum nie zapewni mi wykształcenia na tym poziomie –
oświadcza. Zgodę otrzymuje.
W męskim gimnazjum jest ośmiuset uczniów i jedna Uta. Na przerwach
otaczają ją adoratorzy. Przestaje na nich zwracać uwagę w momencie, gdy
milczący chłopak z ostatniej ławki, wywołany przez nauczyciela, zaczyna
czytać Homera po grecku. Jak płynnie! Jak pięknie przekłada na niemiecki!
Zakochuje się w jego głosie. A oprócz głosu w tym, że tak bezbłędnie
tłumaczy. Jest pewna, że ćwiczył w domu przez parę godzin. Ale nie, bo
jak, skoro on nie ma żadnej książki po grecku. W ogóle nie ma żadnej
książki. W ogóle nic nie ma. Jego rodzice zginęli, a dom został
zbombardowany. Mieszka kątem u księdza i jego jedyny majątek to szary
dziurawy wojskowy sweter i zielone wieczne pióro. Po tym, co przeżył
w czasie wojny, chce zostać mnichem. To właśnie jest Edmund Ranke.
Następnego dnia siada z nim w ławce. Szybko zostaje poproszona
o zmianę miejsca, bo cały czas rozmawiają. Kolejnego dnia siada więc za
nim. Ale to nic nie pomaga, bo nauczyciel znów ich rozdziela. I tym razem
komentuje:
– Och, panno Heinemann, odruch serca jest głosem przeznaczenia.
Może więc tylko wziąć sweter Edmunda i cerować go ukradkiem
podczas zajęć. Ale już wie, że to ten – najinteligentniejszy, najłagodniejszy
i najbardziej lojalny chłopiec w całej szkole. A on wówczas ostatecznie
rozstaje się z myślą o wstąpieniu do zakonu dominikanów.
[Uta powie po latach: – Jako jedyna dziewczyna wśród ośmiuset chłopców
miałam ogromny wybór. I wybrałam ciebie! Na to Edmund zauważy
spokojnie: – Weź pod uwagę, że ja za to nie miałem żadnego wyboru.]

Postanawiają się zaręczyć. Uta ma siedemnaście lat. Staje przed swoim

ojcem i prosi o błogosławieństwo. Z dzisiejszego punktu widzenia nic nie
wróży dramatu. Ale wówczas szkolne dziedzińce dzieliło się na pół,
z jednej strony katolicy, z drugiej protestanci, nie wolno było się razem
bawić. Dzieci przestrzegano, że katolicy najpierw kłamią, potem się
spowiadają, a potem znowu kłamią, więc nie należy się z nimi zadawać. Po
drugiej stronie protestantów uważa się za heretyków. Co gorsza, Gustaw
Heinemann zajmuje wysoką pozycję w Kościele ewangelickim, gdzie
inaczej niż w katolicyzmie nie trzeba być pastorem, żeby, będąc świeckim,
na równi z duchownymi stanowić najwyższą władzę. Po wojnie doceniono
jego niezłomną postawę oporu wobec Hitlera i w 1949 roku wybrano na
przewodniczącego Synodu Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego. Nie ma
wyższego stanowiska. Nie mogło być więc większego skandalu. Córka
„tego Heinemanna” chce wyjść za katolika!
Odruch serca jest jednak głosem przeznaczenia. Uta zaręcza się
z Edmundem wbrew woli ojca. Razem uczą się do matury – ona ma
pierwszy wynik w Burggymnasium, najlepszy od trzydziestu lat, on drugi.
Razem dostają się na studia w Bonn – ona wybiera teologię protestancką,
on – katolicką. Kiedy ojciec dowiaduje się o potajemnych schadzkach,
wpada we wściekłość. Doprowadza do usunięcia córki z uczelni. Każe jej
zostać w Essen i studiować na pobliskim protestanckim uniwersytecie
w Wuppertalu. Wyszukuje w Piśmie Świętym cytaty, które zakazują
małżeństw z wyznawcami innej, „nieprawowiernej”, religii. Zabrania
jakichkolwiek kontaktów z Edmundem.
Uta zapada się w sobie. Prawie nic nie je. Jest coraz bledsza i chudsza.
Niknie. W końcu ciotka nie wytrzymuje i idzie do głowy rodziny
Heinemannów:
– Jeśli to dłużej potrwa, wkrótce będziesz odwiedzał swoją córkę na
cmentarzu! O to ci chodzi?
Czy Gustaw wówczas przypomniał sobie swoją małą roześmianą Utę,
gdy do niego biegła, a jej dwa warkoczyki powiewały na wietrze? Czy już
trochę starszą, nastolatkę, która zawsze musiała wyrazić swoją opinię,
choćby była zupełnie różna od zdania jej rodziców? W każdym razie
widział, że jego córka już się nie śmieje i niewiele mówi. Zgodził się na jej
powrót do Bonn, ale pod warunkiem, że pojedzie również na studia do
Oksfordu i Bazylei, uważanych wówczas za „twierdze protestantyzmu”.
Może wierzył, że religia oddzieli ją od Edmunda?
Ale stało się odwrotnie. Ani studia teologiczne, ani rozłąka nie były
w stanie zniechęcić Uty do „innowiercy”. To protestanci wydali jej się
surowi, nietolerancyjni i gniewni – jak ojciec. A katolicy pełni miłości
i łagodności – jak Edmund, który uważał, że powinna sama zdecydować, do
czego jej bliżej. I Uta wybiera. Po siedmiu latach bicia się z myślami
dokonuje konwersji. Staje się katoliczką. Jest rok 1954. Wbrew ojcu bierze
ślub z Edmundem. Gustaw mówi jej wówczas: – Podjęłaś decyzję
i zatrzasnęłaś za sobą drzwi. Choć nie może tego zrozumieć, postanawia
uszanować. Nie wraca więcej do tego tematu. W prezencie ślubnym kupuje
im dom w Essen. Po latach zaprzyjaźni się z Edmundem. Za swoją decyzję
płaci cenę. Przestaje być przewodniczącym Synodu Kościołów
Ewangelickich, a funkcja ta znaczy dla niego więcej niż późniejsza
prezydentura kraju.

[ – To stało się przeze mnie, bo przeszłam na katolicyzm. Ludzie myśleli, że

Heinemann nie potrafi wychować własnej córki. Ale nigdy mi o tym nie
powiedział – nawet teraz Uta smutnieje, gdy sobie o tym przypomina. Do
dziś mieszka w domu, który podarował im wtedy ojciec.]

Jest wybitną studentką. Greki i łaciny uczy się od przedszkola.

Hebrajskiego później, w Bonn. Przed egzaminem, żeby nie tracić czasu,
przez trzy tygodnie nie wychodzi z łóżka. W swetrze narzuconym na
koszulę nocną, ze słownikiem i podręcznikiem gramatyki zdanie po zdaniu
tłumaczy Biblię. Zdaje na „dobry”. Angielski i francuski (nie mówiąc
o niemieckim) zna biegle. W niedługim czasie opanowuje jeszcze włoski.
Wszystko czyta w oryginale i sprawdza u źródła. Ta dociekliwość za
kilkanaście lat doprowadzi ją do zguby.
Ale na razie jest przykładną katoliczką. W rok pisze doktorat – o ojcach
Kościoła i pierwszych pustelnikach. Rodzi dwóch synów. Chodzi do
kościoła. Pracuje naukowo. Na jej oczach Kościół przechodzi ogromne
zmiany. Zaczynają się lata sześćdziesiąte, a wraz z nimi Sobór Watykański
II. Niezmienna Tradycja, na którą powołuje się Kościół, zaczyna się chwiać
w posadach. – Potrzeba odnowy – mówią ojcowie soboru.
 Jezuita i profesor Karl Rahner, jeden z największych teologów XX
wieku, proponuje Ucie habilitację. Spełnia przecież wszystkie wymagania
akademickie, jej wiedza i publikacje są imponujące. Jedyny problem – nie
jest mężczyzną. Poważny problem, polityczny problem, problem samego
papieża. Dotąd pozostawały w mocy słowa świętego Pawła: „Nauczać zaś
kobiecie nie pozwalam ani też przewodzić nad mężem”. Ale jednak, wyłom
w odwiecznej Tradycji Kościoła po soborze staje się możliwy. W 1969 roku
jako pierwsza kobieta na świecie otrzymuje tytuł profesora teologii
katolickiej.
W tym samym czasie Gustaw Heinemann zostaje prezydentem kraju,
więc o sukcesie jego córki dowiadują się całe Niemcy.
Uta zaczyna pracę na uniwersytecie. Od rana do wieczora czyta,
a Edmund bierze na siebie dom. On idzie do sklepu, ona pisze. On czeka
z obiadem, ona zarabia na rodzinę. On bawi się z dziećmi, ona jeździ
z wykładami po kraju. I tak już będzie przez całe ich życie. Kiedy zacznie
się trudny czas, Uta będzie się chronić w domu z Edmundem. W jego
spokoju, umiejętności dostrzegania rzeczy istotnych i obracania w żart tego,
co błahe. To on będzie jej opoką i największym sojusznikiem, kiedy Uta
stanie do walki o najważniejsze wartości.
Bo co jest najważniejsze? Zawsze stać po stronie ofiar. Zawsze.
W środku wojny Uta jedzie do Wietnamu. Wszystko w gruzach, wszędzie
leje po bombach. Warkot samolotów, czarne niebo, huk eksplozji. Już to
widziała, już to zna… Odwiedza przedszkola, szpitale. Przywozi leki
i sprzęt medyczny. Organizuje pomoc dla poparzonych napalmem. W Hanoi
nazywają ją aniołem.
Kiedy słyszy arcybiskupa Nowego Jorku, który nazywa amerykańskie
wojska „żołnierzami Chrystusa”, nie może w to uwierzyć. Chrystusa? Który
mówił: „Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za nich”? Zrzucanie
bomb nigdy nie może odbywać się w jego imieniu. Nigdy nie może zostać
zaakceptowane.
W Niemczech bierze udział w niezliczonych demonstracjach i wiecach.
– Nigdy więcej wojny! – krzyczy ze sceny. Pisze nawet list do Breżniewa
z apelem o pokój. Wtedy jeszcze wierzy, że ma to sens. Założona przez nią
fundacja przekaże w sumie ponad pięć milionów marek na pomoc dla ofiar
wojny.
Kiedy w 1980 roku świat dowiaduje się o ludobójstwie w Kambodży,
z ośmioma tonami leków ląduje w stolicy, Phnom-Penh. To, co zobaczyła,
opisuje w „Der Spiegel”. „Prześcieradła już dawno zostały zużyte na
bandaże, nie ma bieżącej wody, a ta w rzece niesie cholerę”. Po ośmiu
latach od czasu Wietnamu pozbyła się złudzeń: „Na lotnisku jest gorąco,
kurz zatyka oddech. Samolot wznosi się ku niebu, w którym nie ma
pocieszenia. Zaczynamy naszą podróż do domu, do kraju zamieszkanego
przez chrześcijan. Ale nie mam nadziei na zmiłowanie”.
Za drzwiami, które zatrzasnęła Uta, jej ojciec, ewangelik, robi
dokładnie to samo. Dzieli ich doktryna, ale nie wartości. Zaraz po jego
wyborze na prezydenta RFN jedna z gazet publikuje karykaturę. Na
rysunku on jako głowa państwa stoi na piedestale otoczony generałami
i żołnierzami. Ponad ich głowami przelatują wojskowe samoloty. Wszyscy
patrzą w górę, tylko nie Heinemann. On patrzy w przeciwnym kierunku –
na białego gołąbka. „Pokój wszystkim i ponad wszystkim” – tak widział
swoje polityczne zadanie.
Ludzie uważają go za człowieka, który swoim życiem daje świadectwo
wartościom najwyższym, uosobienie etyki protestanckiej. I właśnie w imię
tych wartości, kiedy zostaje ministrem sprawiedliwości, pierwszą decyzją
znosi karalność homoseksualizmu i cudzołóstwa oraz zrównuje status dzieci
z „prawego” i „nieprawego” łoża. – Kościoły, które żądają ochrony prawnej
dla głoszonych przez siebie poglądów, muszą bardzo źle sobie radzić –
odpowiada swoim przeciwnikom. Jego rodacy podobnie będą rozumieć
chrześcijańską moralność. Przed wyborami prezydenckimi „Der Spiegel”
w artykule zatytułowanym wymownie „Nic prócz kochającego Boga” pisze
o nim: „Kandydat Heinemann jest dla nas, Niemców, szansą – niezasłużoną
możliwością połączenia autorytetu moralnego i władzy państwowej. To nie
jest jego szansa, tylko nasza. Pewnego dnia zostanie nazwana historyczną –
szczególnie, jeśli ją stracimy”.
Do dziś jest stawiany za wzór: „Życzyłbym sobie, żeby nasi dzisiejsi
liderzy choć trochę zbliżyli się do ideału chrześcijańskiego polityka, jaki
pozostawił nam po sobie Heinemann” – napisze jeden z portali
ewangelickich.
Uta wspiera ojca w jego decyzjach. Nalega, aby jak najszybciej położył
kres niesprawiedliwości, jaką jest karanie więzieniem osób
homoseksualnych. Ofiary są nie tylko w konfliktach zbrojnych, zdają się
mówić oboje, musimy zmienić świat tak, aby jedni nie dominowali nad
drugimi, aby nie było w nim pogardy i bezduszności.
 Wartości najważniejsze Uta wywodzi z Ewangelii. Wierzy, że Kościół
katolicki prowadzi ją ku prawdzie, dobru i miłości. Z początku jej wiara jest
niezachwiana, a obraz świata jasny i pewny. Ale z czasem pojawiają się
pęknięcia. Pierwszym była postawa arcybiskupa Nowego Jorku, który
w imieniu Kościoła poparł wojnę w Wietnamie. Drugim encyklika
Humanae vitae. Trzecim komunia synów. Potem już nic nie daje się skleić.

[ – W pewnym momencie przestałam wierzyć, zaczęłam myśleć.]

Ale może wszystko zaczęło pękać wcześniej? Uta przez lata prowadzi
w gazecie rubrykę, w której odpowiada zwykłym ludziom na pytania
związane z wiarą. Ale nie wszystkie wątpliwości łatwo rozwiać. Co
poradzić kobietom, które boją się, że następnego porodu nie przeżyją, a mąż
nie chce być wstrzemięźliwy? Co małżonkom, którzy pragną bliskości, ale
żona osiągnęła wiek, w którym poczęcie dziecka jest niemożliwe? Co
kobiecie, która pyta, czy musi podporządkować się woli męża, bo
„niewiastę Bóg stworzył do pomocy mężczyźnie”?
Czy teologowie nie popełnili błędu, skazując tych wszystkich ludzi na
cierpienie? Czy Jezus tego chciał? Uta szuka odpowiedzi. Czyta
w oryginale Biblię – po grecku, hebrajsku i łacinie. Porównuje przekłady.
Zestawia z pismami ojców Kościoła, ze świętym Augustynem, Tomaszem.
Z kanonami synodów, wyrokami inkwizycji, encyklikami papieży. Jako
profesor teologii ma dostęp do wszystkich bibliotek, dokumentów
i świętych ksiąg. Nie opiera się na opracowaniach, nie korzysta
z przekładów – żaden język nie jest dla niej barierą.

[– Uto, za dużo siedzisz, za dużo piszesz, za mało się ruszasz – powtarza

ojciec.]

Im bardziej się zagłębia, tym trudniej jej dostrzec nimb świętości,

uduchowienie i ascezę. Z bliska widać mężczyzn opętanych walką ze
swoim pożądaniem. Traktaty teologiczne pełne są opisów ich zmagań.
Winną męskiego popędu seksualnego jest zawsze kobieta. To ona kusi,
sprowadza na złą drogę, wpycha w grzech. Samo jej istnienie wywołuje
męską żądzę. Po co została stworzona? Przez pomyłkę chyba. Jedyny
logiczny powód to żeby dzieci urodzić. Płodzenie usprawiedliwia więc akty
seksualne. Nic innego. Więc kobieta musi ciągle być gotowa płodzić.
Wszystko, co z nią związane, jest nieczyste, krew miesięczna nieczysta,
połóg nieczysty, żądza nieczysta. Trzeba się tego wystrzegać. Najlepiej
całkowicie. Konieczny jest więc celibat. Duchowni mają się rozstać ze
swoimi żonami. Nie działa? A więc nie mogą mieszkać z żadną kobietą.
Wykluczmy ich dzieci z dziedziczenia. Nie pomaga? Ekskomunikujmy.
A małżonkowie? Czy oni też nie powinni zachować wstrzemięźliwości
seksualnej? Niech podejmują akty tylko w celu płodzenia dzieci. A co, gdy
mężczyzna już nie może wytrzymać i musi? Tedy kobieta ma mu służyć, bo
inaczej on w grzech popadnie i cudzołożnikiem się stanie. Nie popełni ona
grzechu, gdy zrobi wszystko, by męża ze złej drogi zawrócić. Ma zawsze
być gotowa i oddana, nawet jeśli to życiem by miała przypłacić. Jak
powiedziano w Biblii, Bóg stworzył Ewę Adamowi do pomocy, a nie
odwrotnie.
Kiedy prawda staje przed Utą, a ona staje w tej prawdzie, nie może się
już cofnąć. Nie może zamknąć oczu i nie widzieć, że tak wygląda
„odwieczna i niezmienna Tradycja”. Owa Tradycja, na którą powołuje się
Kościół, głosząc nauki moralne. I że w jej centrum są średniowieczne
przekonania biskupa Augustyna i mnicha Tomasza, którzy uważali kobietę
„za pomyłkę natury powstającą w wyniku działania niesprzyjających
okoliczności, przede wszystkim wilgotnych południowych wiatrów”…
– Tylko Jezus był przyjacielem kobiet – powtarza w myślach Uta.
Pierwszym i na wiele wieków ostatnim. Wierzy, że to musi się zmienić. Że
posoborowa odnowa zniesie historyczne uprzedzenia.
Ale tak się nie dzieje. W 1968 roku papież Paweł VI ogłasza encyklikę
Humanae vitae. Jest ona wymierzona w wynalezioną niedawno pigułkę
antykoncepcyjną pozwalającą kobiecie przejąć kontrolę nad płodnością.
Papież zabrania jej używać – jak i innych metod – poza wstrzemięźliwością
i wykorzystaniem okresów bezpłodności. Zapobieganie ciąży, głosi
encyklika, nie jest rozumne i nawet jeśli ktoś myśli, że dzięki temu „osiąga
się większy spokój i zgodę rodzinną oraz stwarza lepsze warunki do
wychowania dzieci”, to jest w błędzie. Tylko Kościół określa, co jest
rozumne, bo zna Boski porządek. Więc wie, że pigułka jest z nim
niezgodna.
„Należy również obawiać się i tego, że mężczyźni, przyzwyczaiwszy
się do stosowania praktyk antykoncepcyjnych, zatracą szacunek dla kobiet
i lekceważąc ich psychofizyczną równowagę, sprowadzą je do roli
narzędzia, służącego zaspokajaniu swojej egoistycznej żądzy, a w
konsekwencji przestaną je uważać za godne szacunku i miłości towarzyszki
życia” – pisze papież.
Czy naprawdę mężczyźni w przeszłości potrzebowali pigułki, żeby móc
używać kobiet jako narzędzi do zaspokajania swojej żądzy? Czy zażywanie
pigułki przez żonę wywołuje niedający się okiełznać popęd u męża,
a zaniechanie jej stosowania sprawia, że staje się on cnotliwy
i wstrzemięźliwy? – Uta z żelazną logiką podważa wywód papieża. Ale na
dyskusję z Urzędem Nauczycielskim Kościoła nie ma szans. Jego głównym
argumentem w takich sprawach jest zawsze odwołanie się do Tradycji.
Tradycji Klemensa Aleksandryjskiego, Augustyna, Tomasza, soborów
i Młota na czarownice.
– Tylko Jezus był przyjacielem kobiet – powtarza Uta.
Ostatnie pęknięcie to komunia synów. Uta zna wszystkie przewodniki
dla spowiedników od średniowiecza po wiek XX. Opowiadanie o swoich
najintymniejszych przeżyciach seksualnych młodemu mężczyźnie, któremu
nie wolno mieć żadnych doświadczeń z kobietami, zawsze budziło jej
wątpliwości. A teraz obcy człowiek ma wypytywać jej małych chłopców,
czy nie mają „brudnych” myśli? Czy czegoś zdrożnego nie robią sami albo
z innymi? Nie, to nie jest odpowiednie. Dzieci nie powinny rozmawiać
w konfesjonale o takich sprawach. Wywozi synów do Holandii, bo tam nie
ma obowiązku spowiedzi przed komunią. Jeszcze nie nastały czasy Jana
Pawła II.
O swoich przemyśleniach mówi na wykładach i pisze w gazetach. Nie
jest odosobniona. W Niemczech katolicy encyklikę Humanae vitae
przyjmują jako dopust Boży. Debata, która dotąd trwała w zamkniętych
kręgach profesorów teologii, przenika do rozmów zwykłych ludzi.
W mediach pojawiają się księża, tacy jak Hans Küng, który podważa
dogmat o nieomylności papieża i Eugen Drewermann mówiący, że Biblii
nie należy rozumieć dosłownie, tylko symbolicznie. Obydwaj głęboko
wierzący, że Kościół może być lepszy. Obydwaj w ciągu najbliższych lat
zostaną odsunięci od nauczania teologii.
To samo grozi Ucie, kiedy w 1976 roku Paweł VI i Święta Kongregacja
Nauki Wiary ogłaszają Deklarację o niektórych zagadnieniach etyki
seksualnej. Kolejny dokument, który potępia ludzką seksualność: „Bez
względu na wartość niektórych uzasadnień o charakterze biologicznym lub
fizjologicznym, którymi niekiedy posługiwali się teologowie,
w rzeczywistości zarówno Urząd Nauczycielski Kościoła wraz
z niezmienną Tradycją, jak i zmysł moralny chrześcijan stanowczo
stwierdzają, że masturbacja jest aktem wewnętrznie i ciężko
nieuporządkowanym”.
I wtedy Uta już nie wytrzymuje.

[– Wyjaśniłam w wiadomościach korzenie tego zabobonu.]

Mówi, że onanizm nie wysusza mózgu. Nie dostaje się po nim drgawek ani
epilepsji. Jak można w XX wieku opierać się na Hipokratesie
i rozważaniach medyków z czasów oświecenia? Jak można straszyć ludzi
tym, że masturbacja jest grzechem ciężkim, a onanista traci miłość Boga?
Zostaje wezwana przez biskupa. Wie, co to może oznaczać, więc na
wizytę zabiera swoją matkę. Przy Hildzie Heinemann, wciąż jeszcze
cieszącej się szacunkiem pierwszej damy, biskupowi nie wypada
dyskutować o masturbacji. Proponuje wspólne oświadczenie korygujące
słowa jej córki. Uta zdecydowanie odmawia. Następnego dnia gazety
napiszą „Ranke-Heinemann niezłomna nawet wobec biskupa”.
Zachowuje katedrę teologii, ale jest na cenzurowanym. Drugi raz
ciemne chmury zbierają się nad nią cztery lata później. Powodem jest
Albert Wielki – inaczej Magnus – uznany za świętego w 1931 roku.
Dominikanin, profesor teologii, patron przyrodników i doktor Kościoła.
W 1980 roku, z okazji 700-lecia jego śmierci, papież Jan Paweł II odwiedza
Niemcy. Nad grobem świętego w Kolonii mówi, że Albert był
„nauczycielem wiary i wzorem chrześcijanina” oraz że „walczył z błędami
i pogłębiał prawdę”. Uta w odpowiedzi cytuje w mediach fragment pism
Magnusa:

Kobieta jest mniej skłonna (niż mężczyzna) do obyczajności. Gdyż

kobieta zawiera więcej płynu niż mężczyzna, a właściwością płynu jest,
że łatwo przyjmuje, a trudno zatrzymuje. Płyn łatwo się porusza.
Dlatego kobiety są niestałe i wścibskie. Gdy kobieta ma z mężczyzną
stosunek, chciałaby możliwie jednocześnie leżeć pod innym. Kobieta
nie zna wierności. Wierz mi, jeśli dasz jej wiarę, będziesz
rozczarowany. Wierzaj doświadczonemu nauczycielowi. Dlatego mądry
mężczyzna jak najmniej zwierza się swej żonie ze swych planów
i czynów. Kobieta jest nieudanym mężczyzną i w porównaniu
z mężczyzną ma uszkodzoną i wadliwą naturę. Dlatego jest niepewna
 siebie. Czego sama nie potrafi zdobyć, próbuje osiągnąć zakłamaniem
i diabelskimi oszustwami. Dlatego, mówiąc krótko, należy się strzec
każdej kobiety jak jadowitego węża i rogatego diabła. Gdybym mógł
powiedzieć, co wiem o kobietach, cały świat by się zdumiał. Dokładnie
mówiąc, kobieta nie jest mądrzejsza, lecz podstępniejsza od mężczyzny.
Mądrość ma posmak dobra, przebiegłość – zła. Dlatego też
w uczynkach złych i perwersyjnych jest kobieta mądrzejsza,
tzn. przebieglejsza od mężczyzny. Uczucia pchają kobietę w stronę
wszystkiego, co złe, tak jak rozum porusza mężczyznę w stronę
wszystkiego, co dobre.

A potem pyta, jak to możliwe, żeby ktoś taki był dzisiaj „wzorem
chrześcijanina”. Zwłaszcza że święty Albert był również znany
z prześladowań Żydów, a jego podpis widnieje pod werdyktem
zezwalającym na palenie Talmudu. Za jego zgodą zniszczono
w średniowieczu całe biblioteki i doprowadzono do upadku żydowskich
studiów religijnych. Gdy Uta wypowiada te słowa, wszyscy mają jeszcze
w pamięci II wojnę światową. Upłynęło od niej niecałe czterdzieści lat.
Arcybiskup Kolonii oskarża ją o „obrzucenie emocjonalnym błotem”
Magnusa i „bezprawną próbę jego dyskredytacji”. Oświadcza, że „każde
twierdzenie Ranke-Heinemann jest fałszem”. Historycy biorą ją w obronę.
Potwierdzają, że nie ma wątpliwości co do antysemityzmu świętego
Alberta. Arcybiskup nie cofa jednak wypowiedzianych słów. Pałeczkę
przejmuje inny znany dominikanin, ojciec Eckert, który wyjaśnia opinii
publicznej, że teolożka „pomyliła po prostu teksty i autorów”. Kiedy Uta
udowadnia mu, że nie ma mowy o błędzie, Eckert brnie dalej: – To tylko
taki „żartobliwy eksperyment” świętego – tłumaczy.
Dyskusja, która przetacza się wokół postaci Alberta Magnusa, jest
znamienna. Z jednej strony Uta, która z pamięci cytuje całe fragmenty pism
od Augustyna po Kanta i podaje fakty, z drugiej szanowani przedstawiciele
Kościoła, którzy publicznie im zaprzeczają. Oni, biorący z historii tylko to,
co im potrzebne, by uzasadnić wersję religii, która wywyższa mężczyzn.
Ona, która nie może zrozumieć, dlaczego Kościół nie wycofuje się
z twierdzeń godzących w kobiety.
A przecież z takich przekonań mogli zrezygnować mężczyźni
kanclerze, mężczyźni ministrowie i mężczyźni naczelnicy państw, którzy
przez cały wiek XX w Europie opowiadali się za równością. Nawet
w Szwajcarii, ostatnim kraju europejskim, kobiety otrzymały już prawo
głosu. Uta jednak zbyt dobrze zna historię, by mieć złudzenia, że mężczyźni
zrobią „drugiej płci” miejsce z własnej woli. Kiedy okazuje się, że zalega
z opłatami za domek letni, który razem z mężem kupili w Holandii, pisze
do tamtejszego urzędu skarbowego, że wszystkie podatki zapłaciła
w terminie. A gdy otrzymuje odpowiedź, że zgodnie z prawem wszelkie
przelewy dokonane przez nią, jako kobietę, są nieważne, bo tylko mąż ma
prawo je robić, nie waha się napisać do ministra spraw zagranicznych. Chce
interwencji dyplomatycznej w sprawie „przestarzałego prawa”, które
sankcjonuje nierówność.
Ostatecznie wszystko w głowie Uty rozpada się, kiedy dociera do niej,
że Kościół nie chce żadnych zmian. Zamiast przeprosić za wymierzoną
w kobiety teologię, opiera się na niej coraz bardziej. Zamiast wrócić do
nauk Jezusa, oddaje hołd myśli Augustyna i Tomasza. Ze średniowiecznych
przekonań o świecie wywodzi głoszone współcześnie poglądy na temat
kobiet i seksu, antykoncepcji i płodzenia. I choć w niektórych wypadkach
pozbywa się balastu anachronicznych wyobrażeń, to poglądy dotyczące płci
utrzymuje do dziś w niewiele zmienionej wersji. Dlatego mężczyzna jest
zawsze w centrum, a kobieta ma mu służyć. Przewiduje się dla niej tylko
rolę piastunki domowego ogniska, a jej geniusz ma się realizować poprzez
rodzenie dzieci. Jedyna zmiana to opakowanie średniowiecznych poglądów
w piękny język.
Kwintesencją pozbawienia kobiet godności jest dla Uty kult Maryi
Panny. To twierdzenie przestaje być herezją, kiedy dostrzeże się, co jest
przeciwieństwem wyidealizowanego obrazu Dziewicy. A jest nim każda
matka, która wydaje na świat dziecko. I wszystko, co zgodne z naturą: seks,
ciąża, poród, pot i krew. A więc – konkluduje Uta – Maryja nie mogła
urodzić Jezusa, jak to czynią inne kobiety, bo odbyłoby się to ze szkodą dla
jej „dziewictwa w czasie porodu”, a tym samym jej „nieustannego
dziewictwa”. Maryja pozostała „nienaruszona”, nie został rozerwany jej
hymen, bo inaczej byłaby naruszona i uszkodzona, jak wszystkie inne
matki.
Tylko taka Maryja mogła stać się w teologii kimś ważnym. Maryja
pozbawiona człowieczeństwa. Wypreparowana ze wszystkiego, co ludzkie,
co seksualne, a więc brudne. Inaczej nie mogłaby być czczona. Kobieta
bowiem z założenia była gorsza od mężczyzny, była skalana, była pokusą,
grzechem. Im bardziej więc czyniono z Maryi czystą, tym bardziej oddalała
się ona od reszty „skalanych” matek.
Wniosek, że bez przywrócenia Maryi człowieczeństwa nic się nie
zmieni, nasuwa się sam. Uta czeka więc na dobry moment. Najlepszy to
taki, kiedy w telewizji nikt nie zdąży wyciąć tego, co powie. Od pewnego
czasu media zaczęły bowiem cenzurować jej wypowiedzi.
Dobry moment pojawia się więc dopiero w 1987 roku. Z okazji wizyty
papieża w sanktuarium maryjnym w Kevelaer niespodziewanie dostaje
zaproszenie do telewizji. Audycja ma być na żywo! Tylko Uta i biskup.
Wie, że ma szansę tylko na jedno zdanie. Zdanie, które musi trafiać w punkt
tak, by nie można mu było nadać innego sensu. Mówi więc: – Wielu Żydów
straciło swoje życie, bo nie chciało uwierzyć, że Jezus narodził się
z dziewicy. Ja też w to nie wierzę.
Wybucha burza. Dostaje setki listów. Koledzy po fachu są oburzeni. Nie
wolno było mówić czegoś takiego do prostych ludzi. To jest dyskusja
wyłącznie między teologami i taką ma pozostać.
Po dwóch tygodniach dostaje list z kurii z prośbą o wycofanie się
z tego, co powiedziała, i podpisanie się pod credo: „Wierzę w Boga Ojca…
I w Jezusa Chrystusa, który się począł z Ducha Świętego, narodził się
z Maryi Panny…”. Ton listu jest dyplomatyczny, ale wiadomo, że za
odmowę w takich sytuacjach płaci się głową. Kiedyś stosem, dziś
ekskomuniką.
Kilka dni przed wyznaczonym spotkaniem teolog Hans Küng daje jej
przyjacielską radę: – Wymamrocz po prostu. Po niemiecku nie usłyszą
różnicy pomiędzy urodzony z młodej panny (junge Frau), a nie z dziewicy
(Jungfrau). Dodaje, że to nic takiego i że każdy by tak zrobił.
Może każdy, ale nie Uta: – Panie Küng, ale narodziny z dziewicy są
biologicznie niemożliwe. Muszę nanieść poprawkę – mówi.
– Nie da rady, nie można nanosić żadnych poprawek – tłumaczy Küng.
– W takim razie nie mogę skłamać.
Odmawia wycofania się ze swoich poglądów. Krótko potem z telewizji
dowiaduje się, że biskup zdecydował o cofnięciu jej misji kanonicznej. Tym
samym traci prawo do nauczania teologii. Zostaje ekskomunikowana.
Zgodnie z prawem niemieckim uniwersytet nie może jej zwolnić, specjalnie
tworzy więc niezależną od Kościoła katedrę historii religii.
Jeszcze liczy na pomoc kardynała Ratzingera, ówczesnego prefekta
Kongregacji Nauki Wiary, który w swojej książce Wprowadzenie do
chrześcijaństwa również zanegował dziewictwo Maryi. To jej dawny
kolega ze studiów. Razem przekładali na łacinę prace zaliczeniowe. Wiele
godzin spędzili na rozmowach zamknięci w sali wykładowej. Latami
wymieniali listy.

[– Wybrałam go, bo świetnie znał łacinę i wiedziałam, że nie będzie

żadnych podtekstów. Byłam zaręczona, nie chciałam, by ktoś próbował
całować mnie w policzek. Ratzingera już wtedy otaczała kardynalska aura
i był pozbawiony jakiegokolwiek erotyzmu w stosunku do kobiet – Uta
chętnie wyjaśnia tło swojej znajomości z przyszłym papieżem.]

Ratzinger odpowiada grzecznym listem, że niestety nie może jej pomóc,

a swoje słowa prostował w innej publikacji. Po dwudziestu latach Uta
wejdzie do biblioteki, zdejmie z półki najnowsze wydanie jego
Wprowadzenia do chrześcijaństwa i znajdzie tam te same nieskorygowane
słowa, że dziewictwo Maryi „nie jest faktem biologicznym, tylko
ontologicznym”.

[– Zdradził mnie. Nie ma ani jednego teologa od Harvardu po Niemcy,

który by dosłownie rozumiał słowa o „poczęciu z Ducha Świętego”. Od
dawna nikt już nie wierzy w biologiczne dziewictwo Maryi. Po prostu nie
mówią głośno na ten temat – podsumuje po latach.]

Na pytanie, czy jest rozczarowana Kościołem, odpowiada mediom:

„To Kościół powinien się zmienić, nie ja”.
„Uważam się za głęboko wierzącą katoliczkę. Tylko ramy tej instytucji
są dla mnie za ciasne”.
Traci katedrę teologii i tamto audytorium, ale zyskuje nowe – całe
Niemcy. Przez dwa miesiące jest gościem wszystkich talk-show i audycji
publicystycznych. Zawsze pojawia się w tym samym kostiumie w kolorze
morskiej zieleni.

[ – Jest bardzo praktyczny. Wyleję coś na niego i od razu schodzi –

odpowiada na pytanie, czemu stale go zakłada.]

W telewizji nie ma jednak wystarczająco czasu, aby wytłumaczyć

wszystkie zawiłe teologiczne kwestie. Pisze więc swoją najważniejszą
książkę Eunuchy do raju. Kościół katolicki a seksualizm. Wyjaśnia w niej,
skąd się wziął celibat. Im bardziej seks postrzegany był jako nieczysty, tym
surowiej nakazywano zachować wstrzemięźliwość. Im silniejsze stawały się
pragnienia, tym trudniej było dotrzymać celibatu. Im bezwzględniej ścigano
za jego złamanie, tym większą winą obarczano kobiety…
Uta rezygnuje z wyważonego teologicznego języka. Pisze wprost
o rozterkach ojców i doktorów Kościoła. O tym, jak w błędnym kole
próbują znaleźć usprawiedliwienie dla swojego pożądania, popadają
w grzech, a potem szukają winnych. Cytuje traktaty teologiczne, które
poświęcone są najbardziej szczegółowym rozważaniom z dziedziny
płciowości. Czy Adam i Ewa utrzymywali kontakty seksualne już w raju?
Czy nocne wytryski nasienia u mnichów i księży są grzechem i jak
wielkim? Czy stosunek przerywany jest gorszym grzechem niż cudzołóstwo
i nierząd? A może większym nawet niż obcowanie seksualne z własną
matką? Czy w raju narządy płciowe były poddane woli człowieka, tak jak
dziś są nogi i ręce? Czy zgwałcona kobieta ma prawo usunąć nasienie czy
też wyrządzi krzywdę ludzkości, której rozrodczość dozna uszczerbku? Czy
coś może usprawiedliwić odmowę spełnienia obowiązku małżeńskiego
przez żonę? Na przykład skrajna nędza albo zagrożenie jej życia? Chyba
nie, bo przecież odmowa grozi tym, że mąż popadnie w cudzołóstwo, co
jest grzechem śmiertelnym. Czy kobieta ma prawo zapobiec ciąży, jeśli wie
od lekarza, że podczas porodu umrze? Ależ nie, nie wolno jej, bo unikanie
prokreacji jest sprzeczne z głównym celem małżeństwa. Czy większym
grzechem jest stosunek z brzydką czy ładną kobietą? Z piękną, bo bardziej
cieszy. Nie, z brzydką, bo widokiem pięknej mężczyzna jest bardziej
przymuszony, a gdzie większy przymus, tam mniejszy grzech…
Panuje przekonanie, że chrześcijaństwo wyzwoliło kobiety. – Nie –
mówi Uta. – To błąd w myśleniu. Jezus je wyzwolił, a chrześcijaństwo
uciemiężyło. A najbardziej uciemiężył je Kościół katolicki.
Książka sprzedaje się w milionowych nakładach na całym świecie.
Zanim jednak to się stanie, Uta musi rozwiązać problem przekładów.
Ponieważ opierała się na oryginałach dzieł teologów, złe tłumaczenie
cytatów z ich dzieł mogłoby podważyć cały jej wywód. Rozwiązanie może
być tylko jedno – przez następne lata uczy się hiszpańskiego,
portugalskiego, rosyjskiego aż wreszcie polskiego, żeby móc autoryzować
przekłady Eunuchów.
Kilka lat później pisze drugą książkę Nie i amen, w której podważa
dogmaty wiary katolickiej.
[– Nauczyłam się polskiego, że sprawdzić przekłady moich książek. To
chyba najtrudniejszy z dwunastu języków, które znam!]

Sukces Eunuchów nie odrywa jej od walki o wartości. Zabiera publicznie

głos w sprawie dokumentów Watykanu potępiających aborcję
i zapobieganie ciąży. Ona, która nigdy w życiu nie wzięła pigułki
antykoncepcyjnej [„w moim przypadku działają tylko skutki uboczne”]
i która jako pacyfistka jest w pełni za życiem, a więc przeciw przerywaniu
ciąży, staje w obronie kobiet.
Przypomina, że przez wieki w chrześcijaństwie uważano, że dusza
wstępuje w płód męski około czterdziestego, a w płód żeński około
osiemdziesiątego dnia. Z braku możliwości ustalenia płci dziecka
powszechnie uznawano, że usunięcie ciąży do trzeciego miesiąca nie jest
zabójstwem, a więc grzechem śmiertelnym. Ten pogląd podzielali nawet
święty Augustyn i Tomasz. Ich wykładnię zanegował w 1661 roku lekarz
papieża Innocentego X Paul Zacchias, który stwierdził, że dusza zostaje
przekazana płodowi już w momencie poczęcia. Gdyby było inaczej,
argumentował, wówczas święto Niepokalanego Poczęcia Najświętszej
Maryi Panny nie miałoby sensu. Jak można byłoby oddawać cześć Maryi,
która w tej formie życia płodowego jest bezduszną komórką? Pogląd ten
przypieczętował Pius IX, który w połowie XIX wieku ogłosił dogmat
o Niepokalanym Poczęciu Maryi i, dalej idąc tym tokiem rozumowania,
potępił aborcję od momentu poczęcia. Następnie opowiedział się za
wprowadzeniem dogmatu o nieomylności papieża, który przyjęto za jego
pontyfikatu. Od tamtego momentu Urząd Nauczycielski Kościoła nie
zmienił stanowiska. Ale – argumentuje Uta – teologicznie nikt nie jest
w stanie uzasadnić, że życie zaczyna się od poczęcia.
Jako buntowniczka płaci swoją cenę. Ratzinger ucina korespondencję.
Prymas Glemp, z którym jej mąż był spokrewniony, przestaje ją odwiedzać.
Dostaje też setki nienawistnych listów. Jej pozycja jest jednak wciąż
wysoka – nie przestaje brać udziału ani w debatach teologicznych, ani
w programach telewizyjnych. Po prostu podpisuje się ją inaczej: „krytyk
Kościoła”. W trakcie pontyfikatu Benedykta XVI traci jakąkolwiek
nadzieję, że katolicyzm powróci do nauczania Jezusa. Do kolejnego
wydania Eunuchów dopisuje rozdział na jego temat zatytułowany „Moje
największe rozczarowanie”.
 – Czy widać w Kościele rzymskokatolickim jakieś kobiety? Czy mówi
się o nich? Czy zajmują jakieś pozycje? Kościół całkowicie się ich pozbył –
konkluduje.
W 2001 roku umiera jej mąż Edmund. Pięćdziesiąt sześć lat temu,
kiedy stała przed swoim ojcem i prosiła go o zgodę na ślub, nie pomyliła
się. Edmund był miłością jej życia. Po jego śmierci wycofuje się ze świata.
Po latach w jednej kwestii przyznaje rację swojemu ojcu, Gustawowi
Heinemannowi: – Myślałam, że katolicyzm mnie uwzniośli, że stanę się
lepsza. Mój ojciec przestrzegał mnie: „Dlaczego chcesz oddać swój umysł
papieżowi? Dlaczego chcesz go oddawać komukolwiek?” Lepiej niż ja
umiał przewidzieć to, co się wydarzy, i chciał mnie przed tym ochronić. Ale
nie widział tego co ja – ograniczeń swojej protestanckiej religii.
Od śmierci Edmunda Uta coraz rzadziej publicznie zabiera głos. Ale
kiedy to robi, dotyka spraw najważniejszych.
– Wiem, że Bóg stworzył niebo i ziemię, a ludzie z zemsty i zawiści
dodali do tego piekło. Natomiast religijne wzorce pochodzą od człowieka.
Każdy, kto się im przyjrzy, musi zapytać, czy Bóg przypadkiem nie został
stworzony na podobieństwo mężczyzny? Religie to wypełnianie fantazją
luk w poznaniu Boga.
– Powinniśmy dać Jezusowi prawo, aby zszedł z krzyża i zamieszkał
wśród nas. Pozwolić mu się ożenić i mieć dzieci, jeśli będzie chciał. Bo
w ten sposób zniknie obraz okrutnego Boga, który żąda ofiary ze swojego
syna, i pojawi się w jego miejsce inny: obraz łagodnego Boga, który jest
Bogiem życia, a nie zabijania.
Dziś ma 91 lat i mieszka sama w swoim domu w Essen otoczona
dziesięcioma tysiącami książek. Na ścianach całe życie – zdjęcia Hildy
i Gustawa Heinemannów, jej i Edmunda, synów, notki wycięte z gazet,
okładki zagranicznych wydań Eunuchów, pamiątki. Na dwóch biurkach
komputery z dawnej epoki lat dziewięćdziesiątych – wciąż używane. Ale
największe wrażenie robią na mnie książki. Na półkach stoją tysiące
zakurzonych tomów, wśród nich Sokrates, Kartezjusz, Kant, Dostojewski –
wszystko w oryginale. Uta szuka w nich pocieszenia. Dokąd odszedł
Edmund? Gdzie teraz jest? – te pytania nie dają jej zasnąć i towarzyszą
każdego dnia.
– Z całego chrześcijaństwa pozostała mi tylko myśl, że jeszcze ujrzę
moich bliskich, mojego męża i matkę. I że połączę się z nimi po śmierci.
Ale równie dobrze mogłabym to wziąć od Cycerona lub Sokratesa,
starożytnych Żydów, Egipcjan, Chińczyków… Utraciłam wiarę, ale
nadzieja i miłość ze mną pozostały.
 JEZUS

To on wystąpił przeciw starym prawom, które odbierały kobiecie godność

i czyniły ją poddaną mężczyźnie. To on:
Uzdrawiał kobiety ciche, niepozorne, cierpiące, którym nikt nie
poświęcał dotąd uwagi;
Bogatym mężczyznom stawiał za wzór moralności i wiary ubogą
wdowę;
Przyjmował kobiety do wspólnoty swoich uczniów, mimo że
Żydówkom nie wolno było pobierać nauk ani studiować Pisma. To Marię,
która go słuchała, stawiał za wzór jej siostrze Marcie, która w tym czasie
zajmowała się przygotowaniem posiłku. Podważył podział na
wykształconych mężczyzn i usługujące im kobiety;
Przy studni pierwszy zwrócił się do Samarytanki i wdał w dyskusję na
tematy wiary, choć nie uchodziło wówczas mężczyźnie publicznie
rozmawiać z niewiastami ani tym bardziej poważnie traktować ich słów;
Pozwalał kobietom jako swoim uczennicom wędrować razem z nim po
Galilei, dzielić codzienne życie, modlitwę, posiłki. To gorszyło pobożnych
mężczyzn.

Kiedy mówił: „Kto oddala swoją żonę, a bierze inną, popełnia

cudzołóstwo”, znosił ustalony porządek. W czasach, kiedy mężczyzna mógł
odprawić kobietę z jakiegokolwiek powodu, nawet jego uczniowie nie
chcieli o tym słyszeć:
– Jeśli tak się ma człowieka sprawa z żoną, to nie warto się żenić –
odpowiadali. Dlaczego mieliby zmieniać prawo dające im władzę nad
kobietami?
Cudzołóstwo rozumiano wówczas inaczej. Popełniał je mężczyzna, gdy
obcował seksualnie z żoną innego mężczyzny. Ale już nie z kobietą wolną
czy wdową. Natomiast dla kobiety każdy stosunek pozamałżeński był
cudzołóstwem. Ta różnica wynikała z prawa własności. Kobieta była
towarem lub ładniej – pewnego rodzaju dobrem, które przynależało się
mężowi na skutek umowy małżeńskiej. Dobro mogło zostać uszczuplone,
gdy żona oddała się innemu mężczyźnie. Mąż natomiast nigdy nie należał
do kobiety. Co najwyżej biorąc sobie kochankę, która nie była stanu
wolnego, naruszał prawo własności jej małżonka. Dlaczego mężczyzna
miałby stracić swoją swobodę seksualną i uprzywilejowaną pozycję? To nie
mogło się podobać.
– Nie wszyscy to pojmują, a tylko ci, którym jest to dane – dodawał
więc Jezus. A gdy kazano mu osądzić cudzołożnicę, polecił, aby
oskarżyciele pierwsi rzucili kamień, jeśli są bez grzechu.
I wreszcie to Marii Magdalenie ukazał się w dniu zmartwychwstania.
I choć wówczas świadectwo kobiety było jak świadectwo dziecka, któremu
nie dawało się wiary, to jej jako pierwszej dał polecenie: idź i powiedz...

Był pierwszym i na wiele wieków ostatnim przyjacielem kobiet w Kościele.

 OSTATNIE SŁOWO

JANUSZ: Gdyby Bóg nie chciał, to nie pozwoliłby synowi księdza być
gejem. A jeśli stworzył ludzi homoseksualnych i dzieci księży, to znaczy, że
miał w tym jakiś zamysł. Nikt nie powinien zmuszać nas do utrzymywania
tajemnicy.

MIŁKA: Wierzę, że miłość jest silniejsza niż ludzkie słabości. Chciałabym,

żebyście spróbowali nas zrozumieć i nie oceniali swoją miarą.
Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu. Dobrze widzi się tylko sercem.

WIKTORIA: Nie ma w Kościele celibatu. Nie było, nie ma i nie będzie.

Rodzą się nieślubne dzieci, rodzą się poranione kobiety. Księża nie są
święci, są tylko ludźmi. Chcę, żeby społeczeństwo o tym wiedziało
i przestało ślepo im wierzyć.

JACEK: Niech Kościół przestanie nawoływać do rodzenia kalekich dzieci.

Niech już nie mówi o rodzinie, o której nic nie wie. Niech księża staną się
prawdziwymi ludźmi i zaczną się opiekować swoimi dziećmi.

TOMEK: Mężczyźni w sutannach wykorzystują to, że kobiety obdarzyły ich

miłością. Celibat niszczy życie tysiącom dzieci, a Kościół się na to zgadza.
Wszyscy powinniśmy z całą mocą żądać jego zniesienia i walczyć
o sprawiedliwość.

JADWIGA: Jestem gotowa założyć grupę wsparcia dla kobiet, które są

w takiej sytuacji jak ja. Moja mama straciła czwórkę dzieci, umarły z głodu.
Miały skazę białkową, wtedy nie było dla nich ratunku. To jest prawdziwe
nieszczęście, resztę da się pozałatwiać.
 PRZYPISY

Uwagi generalne: Kiedy piszę „Kościół katolicki nakazuje celibat”, mam na

myśli Kościół rzymskokatolicki (łaciński). Stosuję ten skrót z uwagi na to,
że w Polsce takie określenie jest powszechnie używane w stosunku do
Kościoła rzymskokatolickiego. Jest to jednak, jak wyjaśniam w rozdziale
„Celibat”, skrót, ponieważ w niektórych Kościołach katolickich
(np. greckokatolickim czy polskokatolickim) księży nie obowiązuje nakaz
celibatu.
W niektórych przypadkach bohaterowie prosili mnie, aby zmienić ich
imiona i inne dane identyfikujące.

JANUSZ
W tekście użyto fragmentu tekstu piosenki Wymyśliłam Cię autorstwa Jana
Zalewskiego, a śpiewanej przez Irenę Jarocką.
Kartki z kalendarza – Klemens Aleksandryjski
W książce zdecydowałam się korzystać przede wszystkim z przekładów
cytatów z dzieł teologicznych dokonanych przez Utę Ranke-Heinemann
oraz jej polskiego tłumacza Marka Zellera. Wydanie Eunuchy do raju.
Kościół katolicki a seksualizm, z którego korzystałam, zostało
autoryzowane przez znającą język polski autorkę. Dlaczego używam tych
przekładów, wyjaśniam w rozdziale poświęconym Ucie Ranke-Heinemann.
Biogram Klemensa i informacje o konstytucjach opracowane na
podstawie powszechnie dostępnych źródeł encyklopedycznych. Cytaty
z Klemensa Aleksandryjskiego oraz Konstytucji apostolskich w przekładzie
Uty Ranke-Heinemann i Marka Zellera. Źródło: książka Uty Ranke-
Heinemann Eunuchy do raju. Kościół katolicki a seksualizm (najnowsze
wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny problem Kościoła). Informacja
o odniesieniu się przez Benedykta XVI do Klemensa Aleksandryjskiego za
jego audiencją generalną 18 kwietnia 2007 roku.

MIŁKA
W tekście użyto trawestacji wiersza Edwarda Stachury List do pozostałych.
Oryginalny fragment brzmi:

Umieram
za winy moje i niewinność moją
za brak, który czuję każdą cząstką ciała i każdą cząstką duszy,
za brak rozdzierający mnie na strzępy jak gazetę zapisaną hałaśliwymi nic
nie mówiącymi słowami
Następnie fragmentu wiersza Edwarda Stachury Jak:

Jak suchy szloch w tę dżdżystą noc

Jak lizać rany celnie zadane,
Jak lepić serce w proch potrzaskane…
Następnie trawestacji tekstu piosenki zespołu Dżem List do M. autorstwa
Ryszarda Riedla i Doroty Zawiesienko. Oryginalny fragment brzmi:

Samotność to taka straszna trwoga,

Ogarnia mnie, przenika mnie.
Wiesz mamo, wyobraziłem sobie, że
nie ma Boga, nie ma, nie! Nie ma Boga, nie.
Oraz fragmentu wiersza autorstwa Adama Ziemianina Modlitwa końca
mojego wieku:

Ty, który śmieszne kawki nauczyłeś latać…

Ty, który jesteś z tego i nie z tego świata
Uratuj dzisiaj od nienawiści
Moje serce, moje oczy, moje myśli…
W tekście nie ma informacji o tym, w jakim wieku jest bohaterka, co dla
niektórych czytających może być ważne, bo pozwala ułożyć sobie
doświadczenia bohaterów chronologicznie. Miłka ma trzydzieści lat.

Kartki z kalendarza – decyzje synodów i soborów

Cytaty w przekładzie Uty Ranke-Heinemann i Marka Zellera. Źródło:
książka Uty Ranke-Heinemann Eunuchy do raju. Kościół katolicki
a seksualizm (najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny problem
Kościoła). Cytat z Kodeksu prawa kanonicznego z 1917 roku za artykułem
Michała Grochowiny Zobowiązanie duchownych do celibatu według
Kodeksu prawa kanonicznego z 1983 roku, a cytat z Kodeksu prawa
kanonicznego z 1983 roku za oficjalnym polskim przekładem KPK.
Korzystałam również z: Grzegorz Ryś Celibat oraz Marjorie Elizabeth
Plummer From Priest’s Whore to Pastor’s Wife: Clerical Marriage and the
Process of Reform in the Early German Reformation. Temat
średniowiecznych synodów w Polsce omawia szczegółowo praca Adama
Krawca Seksualność w średniowiecznej Polsce.

Kartki z kalendarza – święty Augustyn i święty Tomasz

Cytaty ze świętego Augustyna i Tomasza w przekładzie Uty Ranke-
Heinemann i Marka Zellera. W przypadku Augustyna pierwszy cytat
pochodzi z Niedokończony komentarz słowny do Księgi Rodzaju (De Gen.
ad litt. 9, 5–9); Drugi z Wyznań IX, 9. W przypadku Tomasza cytaty
pochodzą z: pierwszy – S. Th. 7, q. 92, a. 1; drugi – S. Th. 3 q. 42 a. 4 ad 5;
trzeci – S. Th. Suppl, q 64 a. 5 ad 2; czwarty – S. contra gent. III, 123; 122;
piąty– S. Th. Suppl. q. 39 a. 1). Źródło: książka Uty Ranke-Heinemann
Eunuchy do raju. Kościół katolicki a seksualizm (najnowsze wydanie pod
tytułem Seks. Odwieczny problem Kościoła). Tekst opracowałam na
podstawie powszechnie dostępnych źródeł encyklopedycznych oraz
następującej literatury: Uta Ranke-Heinemann Eunuchy do raju. Kościół
katolicki a seksualizm (najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny
problem Kościoła) oraz Władysław Tatarkiewicz Historia filozofii, tom I.

Kartki z kalendarza – Młot na czarownice

Cytaty z Młota… w przekładzie Uty Ranke-Heinemann i Marka Zellera.
Źródło: książka Uty Ranke-Heinemann Eunuchy do raju. Kościół katolicki
a seksualizm (najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny problem
Kościoła). Opracowanie na podstawie Uty Ranke-Heinemann Eunuchy… ,
artykułu Joanny Tokarskiej-Bakir Ganz Andere? Żyd jako czarownica
i czarownica jako żyd w polskich i obcych źródłach etnograficznych czyli
jak czytać protokóły przesłuchań oraz książki Guya Bechtela Cztery kobiety
Boga: ladacznica, czarownica, święta, głupia gęś. Informacja o piecu we
Wrocławiu z tekstu Małgorzaty Radziewicz Procesy o czary na pograniczu
nysko-jesenickim.

Kartki z kalendarza – Marcin Luter

Cytaty z dzieł Marcina Lutra w przekładzie Uty Ranke-Heinemann i Marka
Zellera. Źródło: książka Uty Ranke-Heinemann Eunuchy do raju. Kościół
katolicki a seksualizm (najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny
problem Kościoła). Korzystałam również z książki Andrew Pettegree
Marka Luter. Rok 1517, druk i początki Reformacji.

WSPÓLNOTA – wywiad z prof. Joanną Tokarską-Bakir

Poruszane w rozmowie kwestie są szerzej omówione także w artykule jej
autorstwa Zmowa społeczna. Socjologia i antropologia zaprzeczania oraz
w książkach Eviatara Zerubavela, a szczególnie w The Elephant in the
Room: Silence and Denial in Everyday Life.

Kartki z kalendarza – Alfons Maria Liguori

Wszystkie cytaty w przekładzie Uty Ranke-Heinemann i Marka Zellera.
Źródło: książka Uty Ranke-Heinemann Eunuchy do raju. Kościół katolicki
a seksualizm (najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny problem
Kościoła). Opracowanie na podstawie wymienionej wyżej pozycji.

NARÓD – wywiad z prof. Tomaszem Stryjkiem

Profesor podczas autoryzacji nie był przekonany do niektórych zwrotów
potocznych, które zostawiłam w tekście. Mnie jednak zależało na tym, żeby
wywiad nie operował trudnym językiem. Wszelkie uproszczenia biorę więc
na siebie.
Kartki z kalendarza – Jean-Pierre Gurry, Arthur Vermeersch oraz
odpowiedzi Rzymu
Wszystkie cytaty w przekładzie Uty Ranke-Heinemann i Marka Zellera.
Źródło: książka Uty Ranke-Heinemann Eunuchy do raju. Kościół katolicki
a seksualizm (najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny problem
Kościoła). Opracowanie na podstawie wymienionej wyżej pozycji oraz
książki Martina Rhonheimera Vital Conflicts in Medical Ethics: A Virtue
Approach to Craniotomy and Tubal Pregnancies.
Kartki z kalendarza – kastraci i Jan XXIII
Wszystkie cytaty w przekładzie Uty Ranke-Heinemann i Marka Zellera.
Źródło: książka Uty Ranke-Heinemann Eunuchy do raju. Kościół katolicki
a seksualizm (najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny problem
Kościoła). Opracowanie na podstawie wymienionej wyżej pozycji.

CELIBAT
Cytat z anonimowego dominikanina otwierający rozdział za Marjorie
Elizabeth Plummer, From Priest’ s Whore to Pastor’ s Wife: Clerical
Marriage and the Process of Reform in the Early German Reformation.
Opracowanie na podstawie przede wszystkim tej pozycji oraz książek
Grzegorza Rysia Celibat, Adama Krawca Seksualność w średniowiecznej
Polsce i Andrew Pettegree Marka Luter. Rok 1517, druk i początki
Reformacji.
W tekście skupiam się na wpływie celibatu na sytuację kobiet i tylko
pod tym kątem piszę o reformacji, w oczywisty sposób jest więc to tylko
obraz pewnego wycinka tego ogromnego ruchu religijno-społecznego, który
miał także, jak każda rewolucja, swoje ciemne strony. Sam Luter
prezentował postępowe poglądy w kwestii praw kobiet, ale w innych,
między innymi takich jak jego pełen uprzedzeń stosunek do Żydów, nie
wykraczał poza swoją epokę. Jeśli chodzi o emancypację kobiet, warto
podkreślić, że oprócz religii miała na nią wpływ także kultura – szybciej te
procesy zachodziły w Anglii i Holandii niż w Niemczech czy Szwajcarii.
W tych dwóch ostatnich krajach bardziej rozpowszechniła się patriarchalna
interpretacja protestantyzmu – surowy obraz Boga przełożył się na
wzmocnienie pozycji męża i ojca w rodzinie. Pisze o tym m.in. Maria
Bogucka w książce Gorsza płeć. Mimo wszystko, nawet jeśli wziąć pod
uwagę, że w kolejnych stuleciach interpretatorzy myśli Lutra nie byli tak
postępowi w kwestii praw kobiet, jak on sam, to zmiana, jaka się dokonała
w krajach protestanckich w porównaniu z katolickimi, była i jest ogromna.
Informacja o badaniu w „Irish Times” z 1996 roku oraz cytat
z postanowień soboru trydenckiego zaczerpnięte z książki Grzegorza Rysia
Celibat. Dane z badań profesora Baniaka dotyczące nieprzestrzegania
celibatu za jego książką Bezżenność i czystość seksualna księży
rzymskokatolickich w świadomości katolików świeckich i osób duchownych
w Polsce. Założenia i rzeczywistość oraz dwoma wywiadami – z portalem
NaTemat.pl 60 proc. księży jest w związkach z kobietami? Prof. Baniak,
autor badania: prawdziwa skala jest jeszcze większa oraz „Newsweekiem”
Co dziesiąty ksiądz w Polsce może mieć dziecko.

Młodzi
Cytaty z serialu Ptaki ciernistych krzewów na podstawie polskiej ścieżki
dźwiękowej.
Rozdział na podstawie badań własnych – pełny raport na stronie:
http://martaabramowicz.pl

Kartki z kalendarza – encyklika Casti connubii

Cytaty z encykliki – oficjalny polski przekład. Opracowanie na podstawie
Uta Ranke-Heinemann Eunuchy do raju. Kościół katolicki a seksualizm
(najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny problem Kościoła).

UTA
Rozdział o Ucie Ranke-Heinemann napisałam na podstawie mojej rozmowy
z nią w maju 2018 roku oraz jej książki Eunuchy do raju. Kościół katolicki
a seksualizm (najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny problem
Kościoła), artykułów jej autorstwa i wywiadów z nią. Dokładny wykaz
źródeł znajduje się w bibliografii. Poniżej kilka uwag: Cytat z pamiętnika
matki Uty oraz jej słowa dotyczące strachu przed bombardowaniami za jej
tekstem Der BDM-Keller im Hause meines VatersMeine
Jugenderinnerungen an die Hitlerzeit. Cytat z „Der Spiegel” o Gustawie
Heinemannie z artykułu Nichts Anstelle vom Lieben Gott „Der Spiegel”
3/1969, cytat z portalu ewangelickiego z artykułu Apostelandacht zu Gustav
Heinemann 17.11.2013. O swoim ojcu Uta pisze też w tekście Mein Vater
Gustav der Karge z 22.08.2006. Cytat z Uty Ranke-Heinemann o wojnie
w Kambodży z jej artykułu w „Der Spiegel” 3/1980. Sprawę konfliktu
wokół Alberta Magnusa opisał „Der Spiegel” 3/1981. Konflikt wokół
dziewictwa Maryi opisany m.in. w „Der Spiegel” 22/1987 oraz w tekście
Uty Ranke-Heinemann dla „Die Zeit” 31/1987, a cytat z jej rozmowy
z Hansem Küngiem za wywiadem Die »Teufelin« im grünen Kostüm. Uta
o Benedykcie XVI wypowiadała się bardzo często m.in. w „Der Spiegel
Online” z 07.04.2005 i 18.09.2011 oraz w swoim artykule dla „Die Zeit
Online” z 13.02.2013. Cytat dotyczący jej rozczarowania Kościołem za
wywiadem dla „Der Spiegel” 25/1987. Jedynego wywiadu po polsku Uta
udzieliła Adamowi Krzemińskiemu z „Polityki” w 1998 roku.

JEZUS
Wszystko, o czym piszę, można znaleźć w Biblii. Komentarz na ten temat
(szczególnie o stosunku Jezusa do cudzołóstwa) znajduje się również u Uty
Ranke-Heinemann w książce Eunuchy do raju. Kościół katolicki
a seksualizm (jej najnowsze wydanie pod tytułem Seks. Odwieczny problem
Kościoła). O takim stosunku do kobiet, ich postrzeganiu jako własność
mężczyzny, trwającym aż po wiek XX (!) pisze Steven Pinker w Zmierzchu
przemocy (w rozdziale o prawach kobiet).
Kontakt z Autorką

STRONA INTERNETOWA: martaabramowicz.pl

E-MAIL: marta@martaabramowicz.pl

Na stronie internetowej znajduje się raport z badań opisanych w rozdziale

„Młodzi”.

Wszystkie osoby chcące podzielić się swoim komentarzem, w tym

szczególnie rodziny księży, zapraszam do kontaktu.
 BIBLIOGRAFIA

Baniak Józef, Bezżenność i czystość seksualna księży rzymskokatolickich

w świadomości katolików świeckich i osób duchownych w Polsce.
Założenia i rzeczywistość, Wydawnictwo Nomos, Kraków 2017.

Baniak Józef, Co dziesiąty ksiądz w Polsce może mieć dziecko, wywiad

przeprowadził Dariusz Wilczak, Newsweek.pl, 27.07.2010.
http://www.newsweek.pl/polska/co-dziesiaty-ksiadz-w-polsce-moze-miec-
dziecko-socjolog-religii-dla-newsweeka,62498,1,1.html (dostęp
21.08.2018).

Baniak Józef, 60 proc. księży jest w związkach z kobietami? Prof. Baniak,

autor badania: prawdziwa skala jest jeszcze większa, wywiad w portalu
NaTemat, 2012. https://natemat.pl/25743,60-proc-ksiezy-jest-w-zwiazkach-
z-kobietami-prof-baniak-autor-badania-prawdziwa-skala-jest-jeszcze-
wieksza (dostęp 21.08.2018).

Bechtel Guy, Cztery kobiety Boga: ladacznica, czarownica, święta, głupia

gęś, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2015.

Bogucka Maria, Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek

XXI, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2005.

Benedykt XVI, Klemens Aleksandryjski. Audiencja generalna 18 kwietnia

2007.
https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/audiencje/ag_1804200
7.html (dostęp 21.08.2018).

Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus

(25.01.1983), AAS 75 (1983), pars II, s. 1–317; tekst polski [w:] Kodeks
prawa kanonicznego, przekład polski zatwierdzony przez Konferencję
Episkopatu, Poznań 1984, https://ekai.pl/dokumenty/kodeks-prawa-
kanonicznego/ (dostęp 21.08.2018).
Cywiński Bogdan, Rodowody niepokornych, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2010.

„Der Spiegel”, Feuchter Südwind, 12.01.1981, 3/1981,

http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-14316923.html (dostęp 21.08.2018).

„Der Spiegel”, Beleidigende Lehre, 25.05.1987, 22/1987,

http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-13524621.html (dostęp 21.08.2018).

„Der Spiegel”, Personalien: Uta Ranke-Heinemann, 06.12.1976 50/1976,

http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-41119617.html (dostęp 21.08.2018).

„Der Spiegel Online”, Ohne Aussicht und Ambition, 16.05.1999,

http://www.spiegel.de/politik/deutschland/ranke-heinemann-ohne-aussicht-
und-ambition-a-21902.html (dostęp 21.08.2018).

Głowa Stanisław, ks. SJ, „ Antwort auf aktuelle Glaubensfrage”, Uta

Ranke-Heinemann, Essen 1966: [recenzja], „Collectanea Theologica” 39/3,
198–199, 1969.

Grochowina Michał, Zobowiązanie duchownych do celibatu według

Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku, „Kościół i Prawo” 1(14) 2012,
s.11–24,

https://www.kul.pl/files/387/KiP_1_14_2012_pene_teksty/KiP2012T1_011
-024_Grochowina.pdf (dostęp 21.08.2018).

Hans Barbara, Ein paar Worte zum Sonntag – und zum Papst, 18.09.2011,
„Der Spiegel Online” http://www.spiegel.de/panorama/gesellschaft/zu-gast-
bei-uta-ranke-heinemann-ein-paar-worte-zum-sonntag-und-zum-papst-a-
786900.html.

Hileman Linda, The Unique Needs of Protestant Clergy Families:

Implications for Marriage and Family Counseling, „Journal of Spirituality
in Mental Health”, Vol. 10(2), 2008.

Hileman Linda S., Clergy Families: Keeping up Appearances, 07.01.2011,

https://www.ministrymatters.com/all/entry/318/clergy-families-keeping-up-
appearances (dostęp 21.08.2018).

Höver Heinz A., 90 Jahre alt geworden: Uta Ranke-Heinemann, 02.10.17

http://heinz-hoever.de/index.php/uta-ranke-heinemann-wird-90-jahre-alt
(dostęp 21.08.2018).

Jung Irene, Ein Abschied vom Glauben, aber nicht von der Liebe,
13.03.2004, „Hamburger Abendblatt”
https://www.abendblatt.de/vermischtes/journal/article106846384/Ein-
Abschied-vom-Glauben-aber-nicht-von-der-Liebe.html (dostęp
21.08.2018).

Kornetzki Heinz, Der Papst und der Sex, 05.03.1976, „Die Zeit” 11/1976,
https://www.zeit.de/1976/11/der-papst-und-der-sex (dostęp 21.08.2018).

Krawiec Adam, Seksualność w średniowiecznej Polsce, Wydawnictwo

Poznańskie, Poznań 2002.

Löbbert Raoul, Hallo Gott, hier spricht Uta, 09.06.2017 „Die Zeit” 24/2017
https://www.zeit.de/2017/24/glaube-christentum-zweifel-katholizismus-uta-
ranke-heinemann/komplettansicht (dostęp 21.08.2018).

Paweł VI, Encyklika Humanae vitae, 25 lipca 1968.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/encykliki/humane.html
(dostęp 21.08.2018).

Pettegree Andrew, Marka Luter. Rok 1517, druk i początki Reformacji,

Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2017.

Plummer Marjorie Elizabeth, From Priest’

s Whore to Pastor’s Wife:
Clerical Marriage and the Process of Reform in the Early German
Reformation, Routledge, 2016.

Polle Rolf, Apostelandacht zu Gustav Heinemann, 17.11.2013,

http://www.ev-ke.de/information-kontakt/nachrichten-und-
berichte/details/62.html (dostęp 21.08.2018).
Radziewicz Małgorzata, Procesy o czary na pograniczu nysko-jesenickim,
http://www.muzeum.nysa.pl/web.n4?go=487 (dostęp 21.08.2018).

Pinker Steven, Zmierzch przemocy, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań

2015.

Pius XI, Encyklika Casti connubii, 31 grudnia 1930.

https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xi/encykliki/casti_connubi_311
21930.html (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Jetzt waschen wir mit Asche, 14.01.1980. „Der

Spiegel” 3/1980 http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-14317353.html
(dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Die vollkommene Ehe, 12.11.1982, „Die Zeit”

46/1982 https://www.zeit.de/1982/46/die-vollkommene-
ehe/komplettansicht (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Fragen an, 15.06.1987 „Der Spiegel” 25/1987,

http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-13524639.html (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Maria und die zolibatären Männer, 24.07.1987,

„Die Zeit” 31/1987, https://www.zeit.de/1987/31/maria-und-die-
zoelibataeren-maenner/komplettansicht (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Bitte um einen sanften Gott, 14.11.1988, „Der

Spiegel” 46/1988, http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-13531237.html
(dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Wg. Maria. Die Lehren der katholischen Kirche zur
Beseelung, 26.06.1991, „Die Zeit” 31/1991
https://www.zeit.de/1991/31/wg-maria/komplettansicht (dostęp
21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Eunuchy do raju. Kościół katolicki a seksualizm,

tłum. Marek Zeller, przekład autoryzowany przez Autorkę, Wydawnictwo
Uraeus, Gdynia 1995.
Ranke-Heinemann Uta, Nie i amen, tłum. Marek Zeller, przekład
autoryzowany przez Autorkę, Wydawnictwo Uraeus, Gdynia 1995.

Ranke-Heinemann Uta, Kiedyś spłonęłabym na stosie, rozmowę

przeprowadził Adam Krzemiński, [w:] Lekcje dialogu. Mowy, eseje
i wywiady. Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocławskie Wydawnictwo
Oświatowe, Wrocław 2010.

Ranke-Heinemann Uta, Der Vatikan – ein frauenloses Terrarium mit vielen

Homosexuellen, wywiad przeprowadził Alexander Schwabe, 24.04.2002,
„Der Spiegel Online”, http://www.spiegel.de/panorama/interview-mit-uta-
ranke-heinemann-der-vatikan-ein-frauenloses-terrarium-mit-vielen-
homosexuellen-a-193261.html (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Meine Suche nach den Spuren Gottes, 29.05.2003,

http://www.meinhard.privat.t-online.de/frauen/meine_suche.html (dostęp
21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Gespräch, 21.04.2004, „ Auricher

Wissenschaftstage”, https://www.auricher-
wissenschaftstage.de/rankhein.htm (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Aus der Bratpfanne ins Feuer, wywiad

przeprowadzony przez „Neues-deutschland”, 21.05.2004,
https://www.neues-deutschland.de/artikel/53430.aus-der-bratpfanne-ins-
feuer.html (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Altersweisheit und Jugendkult, 19.09.2004,

http://www.meinhard.privat.t-
online.de/frauen/altersweisheit_und_jugendkult.html (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Ich habe mich 26 Jahre über den Papst geärgert,
wywiad przeprowadził Alexander Schwabe, 07.04.2005, „Der Spiegel
Online” http://www.spiegel.de/panorama/interview-mit-uta-ranke-
heinemann-ich-habe-mich-26-jahre-ueber-den-papst-geaergert-a-
350035.html (dostęp 21.08.2018).
Ranke-Heinemann Uta, Mein Vater Gustav der Karge, 22.08.2006,
http://www.meinhard.privat.t-online.de/frauen/mein-vater.html (dostęp
21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Der BDM-Keller im Hause meines Vaters. Meine

Jugenderinnerungen an die Hitlerzeit, [w:] A.N. DuMont (red.) Jahrgang
1926/27, Erinnerungen an die Jahre unter dem Hakenkreuz, Köln 2007
http://www.meinhard.privat.t-
online.de/frauen/bdm_keller_im_hause_meines_vaters.html (dostęp
21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Antisemitismus unterm Kreuz, 30.01.2009, „Die

Zeit Online”, https://www.zeit.de/online/2009/06/papst-
holocausleugner/komplettansicht (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Die Kirche will sich nicht mit den strukturellen
Ursachen auseinandersetzen, wywiad przeprowadzony przez „Die Zeit
Online”, 10.03.2010, https://www.zeit.de/gesellschaft/zeitgeschehen/2010-
03/katholische-kirche-missbrauch-ranke-heinemann/komplettansicht
(dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Jenseits-Sein, 29.04.2010, „Die Zeit” 18/2010,

https://www.zeit.de/2010/18/Heilig-Kolumne (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Der Papst, schwul statt asexuell?, wywiad

przeprowadził Stefan Lauer, 20.12.2011, „Vice”
https://www.vice.com/de/article/nnme78/der-papst-schwul-statt-asexuell-
0000059-v7n12 (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Nichts habe ich erreicht, wywiad przeprowadzony

przez evangelisch.de, 02.10.2012,
https://www.evangelisch.de/inhalte/21471/02-10-2012/uta-ranke-
heinemann-nichts-habe-ich-erreicht?kamp=b-011 (dostęp 21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Mein Leben mit Benedikt, 13.02.2013, „Die Zeit

Online” https://www.zeit.de/gesellschaft/zeitgeschehen/2013-02/papst-
benedikt-ratzinger-ranke-heinemann (dostęp 21.08.2018).
Ranke-Heinemann Uta, Die »Teufelin« im grünen Kostüm, wywiad
przeprowadził Heike Würfel, https://www.enveda.de/Die-tTeufelinT-im-
gruenen-Kostuembr-/Eine-Begegnung-mit-Uta-Ranke-Heinemann (dostęp
21.08.2018).

Ranke-Heinemann Uta, Seks. Odwieczny problem Kościoła, Wydawnictwo

RM 2015.

Rhonheimer Martin, Vital Conflicts in Medical Ethics: A Virtue Approach to

Craniotomy and Tubal Pregnancies, The Catholic University of America
Press, 2009.

Riedel Ryszard, Zawiesienko Dorota, List do M., piosenka wykonywana

przez zespół Dżem. Album Detox, 1991.

Ryś Grzegorz, bp, Celibat, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002.

Schmidt Uta C., Uta Ranke-Heinemann, 1927: „ Ich habe beharrlich

gezweifelt”, FRAUEN.ruhr.GESCHICHTE
http://www.frauenruhrgeschichte.de/index.php?
id=52&tx_frgdatabases_pi1[showUid]=79.

Soehring Maren, Allein unter Jungen, 01.10.2009, „Die Zeit” 41/2009,

https://www.zeit.de/2009/41/C-Abi-Prominente-Ranke-
Heinemann/komplettansicht (dostęp 21.08.2018).

Schreiber Hermann, Nichts Anstelle vom Lieben Gott, 13.01.1969, „Der

Spiegel” 3/1969. http://www.spiegel.de/spiegel/print/d-45845435.html
(dostęp 21.08.2018).

Stachura Edward, List do pozostałych, 1979. Tekst wiersza za:

http://silesius.wroclaw.pl/2014/07/23/list-do-pozostalych-2/ (dostęp
21.08.2018).

Stachura Edward, Jak, [w:] Cudne manowce. Wiersze, piosenki, poematy,

proza poetycka, Wydawnictwo Libros, Warszawa 2001.
Święta Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja o niektórych zagadnieniach
etyki seksualnej, 29 grudnia 1975.
http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con
_cfaith_doc_19751229_persona-humana_pl.html (dostęp 21.08.2018).

Tatarkiewicz Władysław, Historia filozofii, tom I–III, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 1993.

Tokarska-Bakir Joanna, Ganz Andere? Żyd jako czarownica i czarownica

jako żyd w polskich i obcych źródłach etnograficznych czyli jak czytać
protokóły przesłuchań, [w:] M. Janion, C. Snochowska-Gonzalez,
K. Szczuka (red.) Inny, inna, inne: O inności w kulturze, Wydawnictwo
IBL, Warszawa 2004. Dostęp przez researchgate.net:
https://www.researchgate.net/profile/Joanna_Sabina_Tokarska-Bakir
(dostęp 21.08.2018).

Tokarska-Bakir Joanna, „Zmowa społeczna. Socjologia i antropologia

zaprzeczania” [w:] red. P. Kosiewski i in. (red.) Przebyta droga 1989–2009.
Dla Aleksandra Smolara, Warszawa 2010.

Wallendorf Claudia, Griechische Übersetzungen im Kellerzimmer,

27.05.2008, „General Anzeiger”, http://www.general-anzeiger-
bonn.de/news/wissen-und-bildung/wissenschaft/Griechische-
Übersetzungen-im-Kellerzimmer-article166518.html (dostęp 21.08.2018).

Zalewski Jan, Wymyśliłam Cię, piosenka śpiewana przez Irenę Jarocką.

Pierwsze wykonanie 1974 rok.

Zerubavel Eviatar, The Elephant in the Room: Silence and Denial in

Everyday Life, Oxford University Press, New York 2006.

Ziemianin Adam, Modlitwa końca mojego wieku, [w:] Modlitwy mojego

wieku, Wydawnictwo Gaudium, Lublin 2004.
1 Informacje o cytowanej literaturze i innych źródłach umieszczone zostały w przypisach
znajdujących się na końcu książki.
2 Raport z badania ze szczegółowymi wynikami jest dostępny na stronie internetowej:
martaabramowicz.pl.
Marta Abramowicz, Dzieci księży. Nasza wspólna tajemnica
Warszawa 2018

Copyright © by Marta Abramowicz, 2018

Copyright © for this edition by Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2018

Wydanie pierwsze

ISBN 978-83-65853-97-4

Redakcja: Justyna Dąbrowska

Korekta: Urszula Roman
Opieka redakcyjna: Maciej Kropiwnicki
Projekt okładki: Piotr Chatkowski
Zdjęcie na skrzydle: Sławomir Panek
Układ typograficzny, skład: Katarzyna Błahuta

Wydawnictwo Krytyki Politycznej

ul. Jasna 10 lok. 3
00-013 Warszawa
redakcja@krytykapolityczna.pl
wydawnictwo.krytykapolityczna.pl

Książki Wydawnictwa Krytyki Politycznej dostępne są w redakcji Krytyki Politycznej (ul.

Jasna 10, Warszawa), Świetlicy KP w Trójmieście (Nowe Ogrody 35, Gdańsk), Świetlicy
KP w Cieszynie (al. Jana Łyska 3), księgarni internetowej KP
(wydawnictwo.krytykapolityczna.pl) i w dobrych księgarniach na terenie całej Polski.

Skład wersji elektronicznej: Michał Latusek

konwersja.virtualo.pl