Matfun

Matematyczne Podstawy Kognitywistyki
Jerzy Pogonowski
Zakªad Logiki i Kognitywistyki UAM
pogon@amu.edu.pl
Funkcje
Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 1 / 41

Wst¦p
Ilo±ciowe opisy zjawisk
Poj¦cie funkcji to jedno z najwa»niejszych poj¦¢ matematycznych. W

opisach ilo±ciowych, które s¡ charakterystyczne dla wspóªczesnej
nauki, u»ywa si¦ powszechnie tego poj¦cia.
Funkcje s¡ formalnymi reprezentacjami sytuacji, gdy jaka± wielko±¢

jest w sposób jednoznaczny zale»na od innych wielko±ci.
Rozwa»a si¦ jednak caªkiem ogólne sytuacje, a wi¦c równie» te, w

których zale»no±¢ funkcyjna nie wi¡»e wielko±ci liczbowych, lecz
elementy jednego zbioru z elementami innego zbioru.
Z funkcjami spotykamy si¦ bardzo wcze±nie w procesie edukacji

tabliczki dodawania i mno»enia charakteryzuj¡ bowiem pewne funkcje,
okre±lone dla liczb i maj¡ce warto±ci liczbowe.

Wst¦p
Uwaga na intuicyjne skojarzenia!
W zale»no±ci od kontekstu, u»ywa si¦ okre±le«: funkcja,

przyporz¡dkowanie, odwzorowanie, przeksztaªcenie, operacja, i in.
Nale»y jednak wyra¹nie podkre±li¢, »e funkcje w matematyce s¡

pewnymi zbiorami, a dokªadniej: relacjami, speªniaj¡cymi stosowne
warunki jednoznaczno±ci.
Czasami trudno uwolni¢ si¦ od ró»nych intuicyjnych skojarze«,

motywowanych uzusem j¦zykowym i skªaniaj¡cych np. do »ywienia
przekona«, »e funkcje s¡ jakimi± procesami, »e za ich przyczyn¡ co±
dzieje si¦ z rozwa»anymi obiektami.
Pewna praktyka posªugiwania si¦ funkcjami pozwala na wyzwolenie si¦

z tego typu zªudnych prze±wiadcze«.

Denicje
Poj¦cie funkcji
Funkcj¡ ze zbioru X w zbiór Y nazwiemy ka»d¡ tak¡ relacj¦ mi¦dzy

elementami zbiorów X oraz Y, która nie zawiera »adnych dwóch par
uporz¡dkowanych maj¡cych te same poprzedniki oraz ró»ne nast¦pniki.
Innymi sªowy, f jest funkcj¡ ze zbioru X w zbiór Y, je»eli:
1 f ⊆X ×Y
2 dla dowolnych x ∈ X oraz y1 ∈ Y , y2 ∈ Y : je±li ( x , y1 ) ∈ f i
(x , y2 ) ∈ f , to y1 = y2 .
Je±li (x , y ) ∈ f ,
x nazywamy argumentem funkcji f , za± y
to
nazywamy warto±ci¡ funkcji f (dla argumentu x ). Zamiast pisa¢
(x , y ) ∈ f zwykle piszemy f (x ) = y .

Denicje
Dziedzina i przeciwdziedzina
Dziedzin¡ funkcji f ⊆X ×Y nazywamy zbiór dom(f ) wszystkich jej

argumentów, czyli zbiór tych wszystkich x ∈ X , dla których istnieje
y ∈ Y taki, »e y = f (x ).
Przeciwdziedzin¡ (lub zbiorem warto±ci) funkcji f ⊆ X × Y nazywamy
zbiór rng (f ) tych wszystkich y ∈ Y , dla których istnieje x ∈ X taki,
»e y = f (x ).
Je±lif ⊆ X × Y jest funkcj¡ oraz jej dziedzina jest równa caªemu

zbiorowi X (czyli gdy dom(f ) = X ), to mówimy, »e f jest okre±lona w
zbiorze X (lub: okre±lona na zbiorze X ). W takim przypadku u»ywamy
(znanego ze szkoªy) zapisu f : X → Y . U»ywa si¦ wtedy okre±le«:
1 funkcja f odwzorowuje X wY
2 funkcja f przeksztaªca X w Y.

Denicje
Przykªady
Zbiór f = {(x , y ) ∈ R2 : x · y = 1} jest funkcj¡. Zapisujemy j¡: y = x1

lub f (x ) = . Mamy w tym przypadku: dom (f ) = R − {0},
1
x
rng (f ) = R − {0}.
Relacja mniejszo±ci < liczb rzeczywistych nie jest funkcj¡.
Dla dowolnej liczby rzeczywistej x ∈ R, niech xx y b¦dzie najwi¦ksz¡

liczb¡ caªkowit¡, która nie przekracza x (czyli jest mniejsza lub równa
x ). Wtedy x y : R → Z. T¦ funkcj¦ nazywamy funkcj¡ podªogi.
Dualna do niej jest funkcja sutu p q : R → Z, która ka»dej liczbie
rzeczywistej x przyporz¡dkowuje najmniejsz¡ liczb¦ caªkowit¡ px q,
która jest wi¦ksza lub równa liczbie x. Dla przykªadu: xπy = 3,
pπq = 4.
Dla dowolnego ustalonego uniwersum U, funkcjami s¡:
{(X , ℘(X )) : X ⊆ U } oraz {(X , X 0 ) : X ⊆ U }.
Denicje
Je±lif : X × Y → Z , to argumentami funkcji f s¡ pary

uporz¡dkowane (x , y ) ∈ X × Y , za± jej warto±ciami s¡ elementy zbioru
Z . W takich przypadkach warto±¢ funkcji f dla argumentu (x , y )
oznaczamy przez f (x , y ). Mówimy te», »e jest to funkcja
dwuargumentowa. Nale»y przy tym pami¦ta¢, »e kolejno±¢
argumentów funkcji dwuargumentowej jest istotna.
W caªkiem podobny sposób okre±lamy funkcje trójargumentowe,

czteroargumentowe, itd. Ogólnie, mówimy, »e f jest funkcj¡
n
n-argumentow¡ (funkcj¡ n zmiennych), f : Xi → Y ,
Q
gdy dla
i =1
pewnych zbiorów X1 , X2 , . . . , Xn oraz Y.
Dla dowolnego ustalonego uniwersum U, funkcjami

dwuargumentowymi s¡: {((X , Y ), X ∪ Y ) : X ⊆ U oraz Y ⊆ Y} oraz
{((X , Y ), X ∩ Y ) : X ⊆ U oraz Y ⊆ Y }.
f : R3 → R f (x , y , z ) = x2 + y2 + z2
p
Funkcja okre±lona wzorem:
jest trójargumentowa.

Denicje Funkcje znane ze szkoªy
B¦dziemy wielokrotnie korzysta¢ w dalszych wykªadach niektórych funkcji,

znanych s¡ sªuchaczom ze szkoªy:
Podstawowe dziaªania arytmetyczne: dodawanie, mno»enie,

odejmowanie, dzielenie.
Dalsze operacje: pot¦gowanie, pierwiastkowanie, funkcja wykªadnicza,

funkcja logarytmiczna.
Funkcje wielomianowe jednej zmiennej. W szczególno±ci: funkcja

liniowa oraz funkcja kwadratowa.
Funkcje wymierne. Funkcja homograczna.
Funkcje trygonometryczne: sinus, cosinus, tangens, cotangens.
Warto±¢ bezwzgl¦dna.
Zach¦camy sªuchaczy do przypomnienia sobie denicji wymienionych

rodzajów funkcji.

Rodzaje funkcji
Wygodnie b¦dzie przyj¡¢ oznaczenia:
1 N+ : zbiór wszystkich dodatnich liczb naturalnych (czyli

N+ = N − {0})
2 Z+ : zbiór wszystkich dodatnich liczb caªkowitych (co jest tym samym
co zbiór N+ )
3 Q+ : zbiór wszystkich dodatnich liczb wymiernych
4 R+ : zbiór wszystkich dodatnich liczb rzeczywistych.
Iniekcje. Funkcja f :X →Y jest iniekcj¡ ze zbioru X w zbiór Y , gdy

ró»nym argumentom funkcji f przyporz¡dkowane s¡ ró»ne jej warto±ci. Tak
wi¦c, f : X → Y jest iniekcj¡ ze zbioru X w zbiór Y , gdy dla dowolnych
x1 ∈ X oraz x2 ∈ X , je±li x1 6= x2 , to f (x1 ) 6= f (x2 ). Je±li f jest iniekcj¡, to
mówimy, »e f jest funkcj¡ ró»nowarto±ciow¡. Je±li f : X → Y jest
ró»nowarto±ciowa, to stosujemy zapisy:
−1
f : X −−→ Y f : X −−→ Y
1
lub
1−1
Rodzaje funkcji
Surjekcje. Funkcjaf : X → Y jest surjekcj¡ ze zbioru X na zbiór Y ,

gdy przeciwdziedzin¡ funkcji f jest caªy zbiór Y . Tak wi¦c, f : X → Y
jest surjekcj¡ ze zbioru X na zbiór Y , gdy dla ka»dego y ∈ Y istnieje
x ∈ X taki, »e f (x ) = y .Je±li f : X → Y jest surjekcj¡, to stosujemy
zapisy:
na
f : X −→ Y lub f : X −→ Y
na
Bijekcje. Funkcja f : X → Y jest bijekcj¡ ze zbioru X na zbiór Y
(albo: bijekcj¡ mi¦dzy zbiorami X i Y ), gdy f jest jednocze±nie
iniekcj¡ z X w Y oraz surjekcj¡ z X na Y . Bijekcje nazywamy
funkcjami wzajemnie jednoznacznymi (tak»e: 1 − 1 funkcjami). Je±li
f : X → Y jest bijekcj¡, to stosujemy zapisy:
na −1
f : X −−→ Y f : X −−→ Y
1
lub
1−1 na

Rodzaje funkcji
Funkcja f (x ) = 2 x + 3 jest bijekcj¡ z R w R.

Funkcja f (x ) = x 2 jest surjekcj¡ z R na R+ . Nie jest ona surjekcj¡ z
R na R.
Funkcje sutu i podªogi s¡ surjekcjami z R na Z. Nie s¡ surjekcjami z

R na R. Nie s¡ bijekcjami z R na Z.
Bijekcje f :X →X nazywamy równie» (zwªaszcza w przypadku, gdy
zbiór X jest sko«czony) permutacjami zbioru X.

Rodzaje funkcji
Dowoln¡ funkcj¦, której dziedzin¡ jest zbiór {1, 2, 3, . . . , n} dla pewnej

n ∈ N+ nazywamy ci¡giem sko«czonym (o dªugo±ci n). Warto±ci
takiej funkcji nazywamy wtedy wyrazami tego ci¡gu: jej warto±¢ dla
k -tego argumentu nazywamy k -tym wyrazem ci¡gu. Zwykle ci¡gi
sko«czone o dªugo±ci n zapisujemy tak samo jak n -tki uporz¡dkowane:
(a1 , a2 , . . . , an ). Je±li »adne dwa wyrazy ci¡gu nie s¡ identyczne, to
ci¡g nazywamy ró»nowarto±ciowym.
Ci¡giem niesko«czonym nazywamy funkcj¦, której dziedzin¡ jest zbiór

N+ . Ci¡g niesko«czony o n-tym wyrazie równym an oznaczamy
(an )n∈N+ (czasem przez: han in∈N+ ). Cz¦sto pomijamy indeks n ∈ N+ ,
gdy kontekst na to pozwala. Czasem wyrazy ci¡gu indeksujemy
elementami zbioru N.
Ci¡gi, których wyrazami s¡ liczby, nazywamy ci¡gami liczbowymi.

Podobnie, ci¡gi, których wyrazami s¡ funkcje, nazywamy ci¡gami
funkcyjnymi.

Rodzaje funkcji
Ci¡g (∅, {1}, {1, 2}, {1, 2, 3}) jest sko«czonym (ró»nowarto±ciowym)
ci¡giem zbiorów.
Ci¡g (1, 2, 3, 4, 3, 2, 1) jest sko«czonym ci¡giem liczbowym, który nie

jest ró»nowarto±ciowy.
Ci¡g (an )n∈N+ , którego n-tym wyrazem jest an = n1 jest wa»nym

niesko«czonym ci¡giem liczbowym (nazywanym ci¡giem
harmonicznym), który wielokrotnie pojawi si¦ w dalszych wykªadach.
Ci¡g (fn )n∈N+ , którego n -tym wyrazem jest funkcja, zdeniowana
wzorem fn (x ) = x jest przykªadem ci¡gu funkcyjnego (dla x ∈ R,
1
n
powiedzmy).
Ci¡g (pn )n∈N+ , którego n-tym wyrazem jest n-ta liczba pierwsza pn
jest niesko«czonym ci¡giem liczbowym.
Rozwini¦cia dziesi¦tne liczb rzeczywistych traktujemy jako ci¡gi:

zerowym elementem jest cz¦±¢ caªkowita liczby rzeczywistej, a kolejne
dalsze elementy rozwini¦cia maj¡ posta¢
c n
, gdzie n ∈ N+ , za± cn
10n
jest liczb¡ naturaln¡ nie wi¦ksz¡ od 10.

Wizualizacje
Pami¦tamy, »e relacje reprezentowa¢ mo»na przez grafy. Poniewa» ka»da

funkcja jest relacj¡, wi¦c równie» funkcje mog¡ by¢ reprezentowane przez
grafy. Mo»na równie», w przypadku funkcji o dziedzinie sko«czonej,
podawa¢ jej reprezentacj¦ w postaci tabeli: wertykalnie kolumna
argumentów, kolumna odpowiadaj¡cych im warto±ci (albo horyzontalnie
wiersz argumentów, wiersz odpowiadaj¡cych im warto±ci). Bardziej
rozpowszechniona jest jednak dobrze znana sªuchaczom ze szkoªy
reprezentacja graczna funkcji poprzez ich wykresy. Sªuchacze pami¦taj¡
ze szkoªy ukªad wspóªrz¦dnych kartezja«skich na pªaszczy¹nie. Gdy
rysujemy wykres funkcji jednej zmiennej rzeczywistej, to argumenty x tej
funkcji tworz¡ o± odci¦tych, jej warto±ci f (x ) znajduj¡ si¦ na takim
wykresie pionowo nad x na takiej wysoko±ci, która odpowiada warto±ci
f (x ). Rysujemy wi¦c graf relacji {(x , y ) ∈ R2 : y = f (x )}. Nale»y przy tym
pami¦ta¢, »e na osi odci¦tych oraz osi rz¦dnych mo»emy u»ywa¢ ró»nej
skali, co cz¦sto znakomicie uªatwia zarówno rysowanie wykresów, jak te»
ich rozpoznawanie. Rozwa»my kilka przykªadów (¹ródªo:
http://pgfplots.sourceforge.net/gallery.html).

Wizualizacje Funkcja kwadratowa f (x ) = x2 − x − 4
Skala na osi rz¦dnych taka sama, jak na osi odci¦tych:

2
x2 − x − 4
x
−2 −1 1 2
−2
−4

Wizualizacje Funkcja kwadratowa f (x ) = x2 − x − 4
Inne skale na obu osiach:

x2 − x − 4
20
10
x
−4 −2 2 4

Wizualizacje Funkcja wykªadnicza f (x ) = 2x
Skala na osi rz¦dnych taka sama, jak na osi odci¦tych:

4
2
x
x
−2 −1 1 2

Wizualizacje Funkcja wykªadnicza f (x ) = 2x
Inne skale na obu osiach:

x
2
30
20
10
x
−4 −2 2 4

Wizualizacje Funkcja wykªadnicza f (x ) = (1
2)
x
30 ( 12 )x
20
10
x
−4 −2 2 4

Wizualizacje Funkcja trygonometryczna sin(x )
1
sin x
0.5
x
−4 −2 2 4
−0.5
−1

Wizualizacje Narz¦dzia do rysowania wykresów funkcji
Sªuchacze znaj¡ ze szkoªy pewne wykresy funkcji dwóch zmiennych

rzeczywistych: sfer¦, paraboloid¦, elipsoid¦, sto»ek, walec, itp.
Przykªadowe prezentacje ukazuj¡ce jak rysowa¢ takie wykresy:
1 https://www.youtube.com/watch?v=Q_NEbzFAdDE
2 https://www.youtube.com/watch?v=L3QEkUEsLbM
Narz¦dzia do rysowania wykresów funkcji, np.:
1 https://www.geogebra.org/
2 https://www.medianauka.pl/portal:matematyka
3 http://www.matemaks.pl/index.html
4 http://www.scilab.org/
5 http://fooplot.com/
6 https://rechneronline.de/function-graphs/
7 MATLAB, Mathematica, itp.

Dalsze wa»ne poj¦cia Zªo»enie funkcji, funkcja odwrotna, obci¦cie funkcji
Obci¦ciem funkcji f :X →Y do zbioru Z ⊆X nazywamy funkcj¦ f |Z

zdeniowan¡ nast¦puj¡co:
f |Z = f ∩ (Z × Y ) = {(x , y ) ∈ f : x ∈ Z }
Je±li funkcja g jest obci¦ciem funkcji f do pewnego zbioru, to f nazywamy
przedªu»eniem g . Tak wi¦c, f jest przedªu»eniem g , gdy g = f |dom(g ).
Zªo»eniem (superpozycj¡) funkcji f oraz g nazywamy funkcj¦ g ◦ f
zdeniowan¡ nast¦puj¡co:
g ◦ f = {(x , z ) ∈ dom(f ) × rng (g ) :
istnieje y taki, »e (x , y ) ∈ f oraz (y , z ) ∈ g }
Rozpatruj¡c zªo»enie g ◦ f , zwykle zakªada si¦, »e rng (f ) ⊆ dom(g ). Tak
wi¦c, je±li f jest funkcj¡ z X w Y , za± g jest funkcj¡ z Y w Z , to ich
zªo»enie, czyli g ◦ f jest funkcj¡ z X w Z . Je±li nie prowadzi to do
nieporozumie«, to warto±¢ zªo»enia funkcji f oraz g dla argumentu
x ∈ dom(f ) oznaczamy te» g (f (x )).
Je±li f jest funkcj¡ ró»nowarto±ciow¡, to zbiór {(y , x ) : (x , y ) ∈ f } równie»
jest funkcj¡, nazywan¡ funkcj¡ odwrotn¡ do funkcji f . Funkcj¦ odwrotn¡
do funkcji f oznaczamy zwykle przez f
−1 . Tak wi¦c, je±li f jest funkcj¡ z
X w Y , to funkcja do niej odwrotna, czyli f −1 jest funkcj¡ z Y w X .

Dalsze wa»ne poj¦cia Zªo»enie funkcji, funkcja odwrotna, obci¦cie funkcji
Obci¦ciem ci¡gu (3, 5, 7, 9, 2, 2, 4) do zbioru {3, 4, 5} jest ci¡g (7, 9, 2).

Niech f (x ) = 2x + 3 dla x ∈ R oraz g (x ) = x dla x ∈ R.
2
Wtedy
(g ◦ f )(x ) = (2x + 3)2 , natomiast (f ◦ g )(x ) = 2x 2 + 3.
√
Niech f (x ) = x 2 dla x ∈ R oraz g (x ) = x dla x > 0. Wtedy
(g ◦ f )(x ) = |x | dla x ∈ R.
Niech f (x ) = x dla x > 0. Wtedy f
2 −1 (x ) = √x dla x > 0.

Dalsze wa»ne poj¦cia Funkcja charakterystyczna zbioru
Niech X b¦dzie dowolnym podzbiorem ustalonego uniwersum U . Funkcj¡

charakterystyczn¡ zbioru X (w tym uniwersum) nazywamy funkcj¦
χX : U → {0, 1}, zdeniowan¡ nast¦puj¡co:
1 Je±li x ∈ X, to χX (x ) = 1
2 Je±li x∈/ X, to χX (x ) = 0.
Funkcja charakterystyczna zbioru jest zatem indykatorem przynale»no±ci
elementów uniwersum do tego zbioru.
Funkcja charakterystyczna zbioru wszystkich liczb parzystych w

uniwersum N przyjmuje warto±¢ 1 dla ka»dej liczby parzystej, a
warto±¢ 0 dla ka»dej liczby nieparzystej.
Rozwa»my funkcj¦ charakterystyczn¡ zbioru Q wszystkich liczb

wymiernych w uniwersum R. T¦ funkcj¦ nazywamy funkcj¡ Dirichleta.
Czy potrasz wyobrazi¢ sobie jak wygl¡da jej wykres?

Dalsze wa»ne poj¦cia Obrazy i przeciwobrazy zbiorów wzgl¦dem funkcji
Niech f : X → Y , A ⊆ dom(f ), B ⊆ rng (f ).

1 Obrazem zbioru A wzgl¦dem funkcji f jest zbiór:
f [A] = {f (x ) : x ∈ A}.
2 Przeciwobrazem zbioru B wzgl¦dem funkcji f jest zbiór:
f −1 [B ] = {x ∈ dom(f ) : f (x ) ∈ B }.
Rozwa»my funkcj¦ f (x ) = 2 x oraz przedziaª otwarty (3, 4). Wtedy

f [(3, 4)] = (6, 8). Proponujemy sporz¡dzi¢ wykres. Jakie± reeksje?
|[R − R+ ]| = R+ ∪ {0}.
Przeciwobrazem zbioru {1} wzgl¦dem funkcji Dirichleta jest zbiór
wszystkich liczb wymiernych Q.
Niech f (x ) = x dla x ∈ R oraz niech B = (1, 2). Wtedy
2
f −1 [B ] = {x ∈ R√: 1 < x 2 < 2}√. Wtedy

f −1 [(1, 2)] = (− 2, −1) ∪ (1, 2). Narysuj wykres rozwa»anej
funkcji, zaznacz na nim zbiór B i podaj interpretacj¦ geometryczn¡
zbioru f
−1 [(1, 2)].

Dalsze wa»ne poj¦cia Sposoby deniowania funkcji
Opis j¦zykowy. Funkcja mo»e zosta¢ okre±lona przepisem

otrzymywania jej warto±ci dla ustalonych argumentów. Przepis musi
gwarantowa¢ istnienie oraz jednoznaczno±¢ warto±ci funkcji. Tak
deniujemy np. funkcje podªogi oraz sutu.
Jawny wzór. Funkcja mo»e zosta¢ okre±lona w postaci jawnego wzoru,

ustalaj¡cego zale»no±¢ mi¦dzy argumentami a warto±ciami. Np.:
funkcja liniowa, kwadratowa, pot¦gowa, itd. s¡ tak wªa±nie
deniowane.
Deniowanie warunkowe. Funkcja mo»e by¢ okre±lona ró»nymi

wzorami dla ró»nych fragmentów swojej dziedziny. Np.: warto±¢
bezwzgl¦dna |x | liczby rzeczywistej x : |x | = x dla x > 0, a |x | = −x
dla x < 0.
Denicje przez indukcj¦. Funkcja mo»e by¢ okre±lona przez wzory
rekurencyjne, okre±laj¡ce jej warto±ci dla wybranego pocz¡tkowego
argumentu oraz formuªuj¡ce przepis, jak otrzymywa¢ dalsze warto±ci,
gdy obliczone s¡ ju» warto±ci wcze±niejsze. Np.: dodawanie, mno»enie
i pot¦gowanie liczb naturalnych, funkcja silnia.
Dalsze wa»ne poj¦cia atwa rekursja: ci¡g Fibonacciego
Nie±miertelne monogamiczne kazirodcze króliki
Mamy Pierwsz¡ Par¦ królików (samca i samic¦). Chcemy obliczy¢, ile

par królików otrzymamy po n miesi¡cach przy zaªo»eniu, »e ka»da para
królików rodzi co miesi¡c now¡ par¦ (samca i samic¦), która staje si¦
reproduktywna po miesi¡cu (i natychmiast z tego korzysta).
Nadto, króliki »yj¡ wiecznie, s¡ monogamiczne i kazirodcze

(pocz¡wszy od drugiej pary tylko brat z siostr¡ daj¡ potomstwo;
Pierwsza Para te» kontynuuje prokreacj¦), oraz nie ustaj¡ w
rozmna»aniu. [Jest równie» wersja ze ±miertelnymi królikami.]
Ci¡g Fibonacciego:
F (0) = 0
F (1) = 1
F (n) = F (n − 1) + F (n − 2) dla n>2

Dalsze wa»ne poj¦cia Ci¡g Mosera-Steinhausa
Ci¡g Mosera-Steinhausa
Wprowad¹my oznaczenia (oryginalna symbolika Steinhausa byªa inna):
1 4(n) oznacza nn
2 (n) oznacza iterowanie n razy operacji 4 dla argumentu n
3 F(n) oznacza iterowanie n razy operacji dla argumentu n .
Czy potrasz obliczy¢ F(2)?
1 F(2) = ((2)) = (4(4(2)))

2 4(4(2)) = 4(22 ) = 4(4) = 44 = 256
3 F(2) = (256) = 4(4 . . . (4(256) . . .)), gdzie operacja 4
wykonywana jest 256 razy.

Dalsze wa»ne poj¦cia Ci¡g Mosera-Steinhausa
Ci¡g Mosera-Steinhausa
W notacji Steinhausa argumenty byªy umieszczane wewn¡trz wielok¡tów.

Konstrukcj¦: n m p -k¡tach (p > 3)
w opisuje funkcja M (n , m , p ):
1 M (n, 1, 3) = nn
2 M (n, 1, p + 1) = M (n, n, p )
3 M (n, m + 1, p ) = M (M (n, 1, p ), m, p ).
Liczba F2 (czyli 2 w pi¦ciok¡cie) nazywana jest czasem mega, za± 2 w

mega-k¡cie (czyli wielok¡cie o mega bokach) nosi nazw¦ moser. Liczb¦
F10 (czyli 10 w pi¦ciok¡cie) nazywa si¦ megiston:
1 mega= M (2, 1, 5)
2 megiston=M (10, 1, 5)
3 moser=M (2, 1, M (2, 1, 5)).

Wybrane prawa dotycz¡ce funkcji
Dla dowolnej funkcji f : X → Y:
f [A ∪ B ] = f [A] ∪ f [B ].
f [A ∩ B ] ⊆ f [A] ∩ f [B ].
f [A] − f [B ] ⊆ f [A − B ].
Je±li A ⊆ B , to f [A] ⊆ f [B ].
f −1 [A ∪ B ] = f −1 [A] ∪ f −1 [B ].
f −1 [A ∩ B ] = f −1 [A] ∩ f −1 [B ].
f −1 [A − B ] = f −1 [A] − f −1 [B ].
Je±li A ⊆ B , to f
−1 (A) ⊆ f −1 (B ).
Je±li A ⊆ dom(f ) i B ⊆ rng (f ), to:
A ⊆ f −1 [f [A]], f [f −1 [B ]] = B , f [A] ∩ B = f [A ∩ f −1 [B ]].

f [A] ∩ B = ∅ wtedy i tylko wtedy, gdy A ∩ f −1 [B ] = ∅.
f [A] ⊆ B wtedy i tylko wtedy, gdy A ⊆ f −1 [B ].
Zbiory sko«czone i niesko«czone
Dysponuj¡c poj¦ciem funkcji, mo»emy poda¢ formaln¡ denicj¦

zbiorów sko«czonych oraz niesko«czonych. Mo»emy obieca¢
sªuchaczom, »e nasza Matematyczna Przygoda Edukacyjna stanie si¦
naprawd¦ frapuj¡ca od momentu, gdy zaczniemy obcowa¢ z
Niesko«czono±ci¡.
Mamy wszyscy do±¢ dobre intuicje, je±li chodzi o sko«czone kolekcje

przedmiotów, nawet je±li tych przedmiotów jest bardzo du»o.
Nasuwaj¡c¡ si¦ charakterystyk¡ zbiorów sko«czonych jest wyra»enie
liczby ich elementów poprzez jak¡± liczb¦ naturaln¡: zbiór X jest
sko«czony, gdy ma n elementów, dla pewnej n ∈ N.
Taka charakterystyka zakªada, »e dobrze wiemy czym jest zbiór N.

Zdarza si¦, »e potramy udowodni¢, »e jaki± zbiór jest sko«czony w
powy»szym sensie, ale nie potramy okre±li¢ w sposób wyra¹ny
dokªadnej liczby jego elementów. Zdarza si¦ i tak, »e potramy
wyrazi¢ liczb¦ elementów jakiego± zbioru jako warto±¢ stosownej
funkcji liczbowej, ale dokªadne wypisanie tej warto±ci nie jest mo»liwe.

Zbiory sko«czone i niesko«czone Równoliczno±¢
Mówimy, »e zbiory X iY s¡ równoliczne, gdy istnieje bijekcja f : X → Y.
Zbiór pusty nie jest równoliczny z »adnym zbiorem niepustym.
Zbiór wszystkich liczb parzystych jest równoliczny ze zbiorem

wszystkich liczb naturalnych. Funkcja f (n) = 2n jest bijekcj¡ ze zbioru
N na zbiór wszystkich liczb parzystych.
Zbiór {1, 2, 3} nie jest równoliczny ze zbiorem ℘({1, 2, 3}). Za chwil¦

zobaczymy, »e »aden zbiór nie jest równoliczny z rodzin¡ swoich
podzbiorów.
Ka»de dwa przedziaªy domkni¦te (dªugo±ci dodatniej) w zbiorze liczb

rzeczywistych s¡ równoliczne. Niech a<b oraz c < d. Bijekcj¡
mi¦dzy przedziaªami [a, b] oraz [c , d ] jest funkcja okre±lona dla
x ∈ [a, b] nast¦puj¡co: f (x ) = (d −c )bx−+abc −ad .

Przedziaª otwarty (0, 1) jest równoliczny ze zbiorem R+ .
Równoliczno±¢ t¦ ustala np. bijekcja okre±lona dla x ∈ (0, 1)
nast¦puj¡co: f (x ) = 1−x x .
Zbiory sko«czone i niesko«czone Zbiory niesko«czone w sensie Dedekinda
Denicja Dedekinda. Zbiór jest niesko«czony, gdy jest równoliczny z jakim±

swoim podzbiorem wªa±ciwym. W przeciwnym przypadku jest sko«czony.
Zbiór pusty jest sko«czony w sensie tej denicji.
Zbiór {1, 2, 3} jest sko«czony w sensie tej denicji.
Zbiór N jest niesko«czony w sensie tej denicji, albowiem jest

równoliczny ze swoim podzbiorem wªa±ciwym: zbiorem wszystkich
liczb parzystych.
Zbiór Z wszystkich liczb caªkowitych jest niesko«czony w sensie tej

denicji, albowiem jest równoliczny ze swoim podzbiorem wªa±ciwym
N. Stosown¡ bijekcj¦ f : N → Z otrzymujemy np. deniuj¡c:
f (n) = n2 dla n parzystych oraz f (n) = − n+2 1 dla n nieparzystych.

Zbiory sko«czone i niesko«czone Liczby pierwsze
Zbiór P wszystkich liczb pierwszych nie jest sko«czony.
Udowodnimy to metod¡ nie wprost. Przypu±¢my, »e jest tylko

sko«czenie wiele liczb pierwszych (tj. takich liczb n, które maj¡
dokªadnie dwa dzielniki: 1 oraz n): p
2, 3, 5, 7, 11, 13, 17,. . . , .
Zatem p jest (rzekomo) najwi¦ksz¡ liczb¡ pierwsz¡. Tworzymy iloczyn:

m = 2 · 3 · 5 · 7 · 11 · 13 · 17 · . . . · p (rzekomo) wszystkich liczb
pierwszych.
Liczba m+1 jest liczb¡ pierwsz¡, poniewa» nie dzieli si¦ bez reszty
przez »adn¡ z liczb pierwszych 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17,. . . , . Nadto, p
m+1 jest wi¦ksza od p.
Otrzymujemy sprzeczno±¢: m + 1 jest liczb¡ pierwsz¡ wi¦ksz¡ od
(rzekomo) najwi¦kszej liczby pierwszej p. Zatem, musimy odrzuci¢
przypuszczenie, i» liczb pierwszych jest sko«czenie wiele. W
konsekwencji, liczb pierwszych nie jest sko«czenie wiele. Nie istnieje
najwi¦ksza liczba pierwsza.

Zbiory sko«czone i niesko«czone Twierdzenie Cantora
Czy wszystkie zbiory niesko«czone s¡ równoliczne?
Twierdzenie Cantora. aden zbiór nie jest równoliczny z rodzin¡

wszystkich swoich podzbiorów.
Dowód. Przeprowadzimy dowód nie wprost.
We¹my dowolny zbiór X i przypu±¢my, »e X jest równoliczny z rodzin¡

wszystkich swoich podzbiorów ℘(X ). Oznacza to, i» istnieje bijekcja f
ze zbioru X na zbiór ℘(X ). Okre±lmy nast¦puj¡cy element rodziny
℘(X ): Xf = {x ∈ X : x ∈ / f (x )}.
Wtedy dla pewnego xf ∈ X musiaªoby by¢: f (xf ) = Xf . St¡d i z
denicji zbioru Xf otrzymujemy, i»: xf ∈ Xf wtedy i tylko wtedy, gdy
xf ∈
/ Xf , a to jest sprzeczno±¢.
Musimy zatem odrzuci¢ przypuszczenie o istnieniu funkcji f. W
konsekwencji, X oraz ℘(X ) nie s¡ równoliczne.

Konsekwencje twierdzenia Cantora
Jednym z wniosków z tego twierdzenia jest to, »e zbiór N nie jest

równoliczny ze swoim zbiorem pot¦gowym ℘(N). Oznacza to, »e nie
mo»na ponumerowa¢ w sposób wzajemnie jednoznaczny liczbami
naturalnymi wszystkich zbiorów liczb naturalnych.
Innym wnioskiem jest oczywi±cie to, »e je±li utworzymy niesko«czony

ci¡g zbiorów niesko«czonych:
(N, ℘(N), ℘(℘(N)), ℘(℘(℘(N))), . . .),
to »adne dwa wyrazy tego ci¡gu nie b¦d¡ równoliczne.
Metoda u»yta w dowodzie twierdzenia Cantora nazywa si¦ metod¡

przek¡tniow¡. Wykorzystamy j¡ teraz do pokazania, »e nie mo»na
ponumerowa¢ w sposób wzajemnie jednoznaczny liczbami naturalnymi
wszystkich gaª¦zi peªnego drzewa dwójkowego.

Peªne drzewo dwójkowe
•
HH
H
HH
H
H
•0 •1
H H
HH HH
H H
•00 •01 •10 •11
HH HH HH HH
•000 •001 •010 •011 •100 •101 •110 •111
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
Ka»dy z kolejnych wierzchoªków ma dwóch bezpo±rednich potomków. Wierzchoªki

(oprócz korzenia) kodujemy ci¡gami zer i jedynek. Je±li jaki± wierzchoªek ma kod
s , to jego bezpo±rednimi potomkami s¡ wierzchoªki o kodach: s 0 oraz s 1. Gaª¦zi¡
nazwiemy ka»dy niesko«czony ci¡g zªo»ony z zer i jedynek. Czy mo»liwe jest
ponumerowanie (liczbami naturalnymi: 0, 1, 2, 3, 4, 5,. . . ) wszystkich gaª¦zi?

Metoda przek¡tniowa
Przypu±¢my, »e mo»na ponumerowa¢ wszystkie gaª¦zie liczbami

naturalnymi (ka»da aij jest zerem lub jedynk¡):
g1 = a a a . . .
1
1
2
1
3
1
g2 = a a a . . .
1
2
2
2
3
2
g3 = a a a . . .
1
3
2
3
3
3
...
Rozwa»my ci¡g G = b1 b2 b3 . . ., gdzie:
je±li a n
n = 0, to bn = 1
je±li a n
n = 1, to bn = 0.
Wtedy ci¡g G ró»ni si¦ od ka»dego z ci¡gów gn (co najmniej na n-tym

miejscu). Tak wi¦c, jakkolwiek chcieliby±my ponumerowa¢ wszystkie
gaª¦zie peªnego drzewa dwójkowego liczbami naturalnymi, to zawsze
pozostan¡ gaª¦zie, dla których numerów nie starczy.

Zbiory sko«czone i niesko«czone Zbiory przeliczalne i nieprzeliczalne
Zbiory, które s¡ równoliczne ze zbiorem N wszystkich liczb naturalnych

nazywamy przeliczalnymi (czasem: przeliczalnie niesko«czonymi). Je±li
zbiór jest sko«czony lub przeliczalny, to mawia si¦, »e jest co najwy»ej
przeliczalny. X jest niesko«czony, ale nie jest przeliczalny, to
Je±li zbiór
mówimy, »e jest nieprzeliczalny. Je±li zbiór X jest równoliczny ze zbiorem
℘(N), to mówimy, »e jest on zbiorem mocy kontinuum.
Zbiór wszystkich liczb parzystych jest przeliczalny. Funkcja f (n) = 2n

jest bijekcj¡ ze zbioru N na zbiór wszystkich liczb parzystych.
Zbiór wszystkich liczb wymiernych jest przeliczalny. Ka»d¡ liczb¦

wymiern¡ rozumie¢ mo»emy jako par¦ liczb caªkowitych: licznik oraz
mianownik uªamka (przy zastrze»eniu, »e mianownik nie jest zerem).
Jedna z bijekcji mi¦dzy zbiorami Q+ oraz N jest wyznaczona przez
funkcj¦ pary Cantora: f (m, n) = (m+n)(m

2
+n+1)
+ m.
Zbiór R wszystkich liczb rzeczywistych jest nieprzeliczalny. Jest
zbiorem mocy kontinuum.

Zach¦ta do reeksji
My±l przekornie!
Czy ka»da funkcja ma jaki± opis j¦zykowy?
Czy mo»na sporz¡dzi¢ wykres dowolnej funkcji?
Co to znaczy, »e jedna funkcja ro±nie szybciej od drugiej?
Czy argumentami funkcji mog¡ by¢ funkcje?
Czy warto±ciami funkcji mog¡ by¢ funkcje?
Ze szkoªy znasz funkcj¦ silnia, zdeniowan¡ dla liczb naturalnych. Czy

istnieje podobna do niej funkcja dla liczb rzeczywistych?
Przypu±¢my, »e Wszech±wiat jest sko«czony. Jaki jest wtedy sens

mówienia o zbiorach niesko«czonych?

Podsumowanie
Co musisz ZZZ (Zapami¦ta¢-Ze-Zrozumieniem)
Denicja funkcji, argument i warto±¢ funkcji, jej dziedzina i

przeciwdziedzina, obrazy i przeciwobrazy zbiorów wzgl¦dem funkcji.
Iniekcje, surjekcje, bijekcje.
Zªo»enie funkcji, funkcja odwrotna, obci¦cie funkcji, funkcja

charakterystyczna zbioru.
Wykres funkcji (zmiennej rzeczywistej).
Równoliczno±¢ zbiorów.
Zbiory niesko«czone (w sensie Dedekinda).
Twierdzenie Cantora.
Zbiory przeliczalne i nieprzeliczalne.
Zbiory mocy kontinuum.

Matfun

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matfun

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Matematyczne Podstawy Kognitywistyki

Zakªad Logiki i Kognitywistyki UAM

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 1 / 41

Ilo±ciowe opisy zjawisk

Poj¦cie funkcji to jedno z najwa»niejszych poj¦¢ matematycznych. W

Funkcje s¡ formalnymi reprezentacjami sytuacji, gdy jaka± wielko±¢

Rozwa»a si¦ jednak caªkiem ogólne sytuacje, a wi¦c równie» te, w

Z funkcjami spotykamy si¦ bardzo wcze±nie w procesie edukacji 

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 2 / 41

Uwaga na intuicyjne skojarzenia!

W zale»no±ci od kontekstu, u»ywa si¦ okre±le«: funkcja,

Nale»y jednak wyra¹nie podkre±li¢, »e funkcje w matematyce s¡

Czasami trudno uwolni¢ si¦ od ró»nych intuicyjnych skojarze«,

Pewna praktyka posªugiwania si¦ funkcjami pozwala na wyzwolenie si¦

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 3 / 41

Funkcj¡ ze zbioru X w zbiór Y nazwiemy ka»d¡ tak¡ relacj¦ mi¦dzy

Innymi sªowy, f jest funkcj¡ ze zbioru X w zbiór Y, je»eli:

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 4 / 41

Dziedzin¡ funkcji f ⊆X ×Y nazywamy zbiór dom(f ) wszystkich jej

Je±lif ⊆ X × Y jest funkcj¡ oraz jej dziedzina jest równa caªemu

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 5 / 41

Zbiór f = {(x , y ) ∈ R2 : x · y = 1} jest funkcj¡. Zapisujemy j¡: y = x1

Dla dowolnej liczby rzeczywistej x ∈ R, niech xx y b¦dzie najwi¦ksz¡

Je±lif : X × Y → Z , to argumentami funkcji f s¡ pary

W caªkiem podobny sposób okre±lamy funkcje trójargumentowe,

Dla dowolnego ustalonego uniwersum U, funkcjami

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 7 / 41

B¦dziemy wielokrotnie korzysta¢ w dalszych wykªadach niektórych funkcji,

Podstawowe dziaªania arytmetyczne: dodawanie, mno»enie,

Dalsze operacje: pot¦gowanie, pierwiastkowanie, funkcja wykªadnicza,

Funkcje wielomianowe jednej zmiennej. W szczególno±ci: funkcja

Funkcje wymierne. Funkcja homograczna.

Funkcje trygonometryczne: sinus, cosinus, tangens, cotangens.

Zach¦camy sªuchaczy do przypomnienia sobie denicji wymienionych

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 8 / 41

Wygodnie b¦dzie przyj¡¢ oznaczenia:

1 N+ : zbiór wszystkich dodatnich liczb naturalnych (czyli

4 R+ : zbiór wszystkich dodatnich liczb rzeczywistych.

Iniekcje. Funkcja f :X →Y jest iniekcj¡ ze zbioru X w zbiór Y , gdy

Surjekcje. Funkcjaf : X → Y jest surjekcj¡ ze zbioru X na zbiór Y ,

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 10 / 41

Funkcja f (x ) = 2 x + 3 jest bijekcj¡ z R w R.

Funkcje sutu i podªogi s¡ surjekcjami z R na Z. Nie s¡ surjekcjami z

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 11 / 41

Dowoln¡ funkcj¦, której dziedzin¡ jest zbiór {1, 2, 3, . . . , n} dla pewnej

Ci¡giem niesko«czonym nazywamy funkcj¦, której dziedzin¡ jest zbiór

Ci¡gi, których wyrazami s¡ liczby, nazywamy ci¡gami liczbowymi.

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 12 / 41

Ci¡g (1, 2, 3, 4, 3, 2, 1) jest sko«czonym ci¡giem liczbowym, który nie

Ci¡g (an )n∈N+ , którego n-tym wyrazem jest an = n1 jest wa»nym

Rozwini¦cia dziesi¦tne liczb rzeczywistych traktujemy jako ci¡gi:

jest liczb¡ naturaln¡ nie wi¦ksz¡ od 10.

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 13 / 41

Pami¦tamy, »e relacje reprezentowa¢ mo»na przez grafy. Poniewa» ka»da

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 14 / 41

Skala na osi rz¦dnych taka sama, jak na osi odci¦tych:

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 15 / 41

Inne skale na obu osiach:

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 16 / 41

Skala na osi rz¦dnych taka sama, jak na osi odci¦tych:

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 17 / 41

Inne skale na obu osiach:

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 18 / 41

Jerzy Pogonowski (MEG ) Matematyczne Podstawy Kognitywistyki Funkcje 19 / 41

Z funkcjami spotykamy si¦ bardzo wcze±nie w procesie edukacji

Funkcje wymierne. Funkcja homograczna.

Zach¦camy sªuchaczy do przypomnienia sobie denicji wymienionych

Funkcje sutu i podªogi s¡ surjekcjami z R na Z. Nie s¡ surjekcjami z

Deniowanie warunkowe. Funkcja mo»e by¢ okre±lona ró»nymi

Czy potrasz obliczy¢ F(2)?

Dysponuj¡c poj¦ciem funkcji, mo»emy poda¢ formaln¡ denicj¦

Denicja Dedekinda. Zbiór jest niesko«czony, gdy jest równoliczny z jakim±

Zbiór pusty jest sko«czony w sensie tej denicji.

Zbiór {1, 2, 3} jest sko«czony w sensie tej denicji.

Zbiór N jest niesko«czony w sensie tej denicji, albowiem jest

Twierdzenie Cantora. aden zbiór nie jest równoliczny z rodzin¡