Algebra Liniowa i Geometria

Wykład nr 1
25 lutego 2019

UWAGA! Notatka nie jest stworzona przez prof. T. Szulca. Powstała ona w wyniku zaan-
gażowania kilku osób i wspólnej chęci pomocy, jednak nie oznacza to, że jest ona idealna, więc
w razie wszelkich uwag i pytań, prosimy o kontakt na maila: dawkor4@st.amu.edu.pl

1 Polecana literatura uzupełninająca wiedzę

1. A. Sołtysiak - ”Algebra Liniowa”

2. G. Banaszak i W. Gajda - ”Elementy Algebry Liniowej” cz. 1 i cz. 2

2 Treść wykładu
Jednym ze sposobów tworzenia nowych zbiorów za pomocą istniejących zbiorów jest opera-
cja iloczynu kartezjańskiego, zwana także produktem zbiorów. Aby zdefiniować, czym jest
iloczyn kartezjański, potrzebujemy pojęcia pary uporządkowanej. Mając dowolne przedmio-
ty a i b, możemy z nich utworzyć parę uporządkowaną o poprzedniku a i następniku b.
Utworzoną w taki sposób parę będziemy oznaczać symbolem (a, b). Parę uporządkowaną (a, b)
uznajemy za różną od pary (b, a), jeśli tylko a 6= b. Ogólnie pary (a, b) i (c, d) uznajemy za
równe wtedy i tylko wtedy, gdy mają równe poprzedniki i następniki, czyli gdy a = c i b = d
(zapis matematyczny: (a, b) = (c, d) ⇔ a = c ∧ b = d).
Definicja 1. Iloczynem kartezjańkim (produktem kartezjańskim) zbiorów A i B nazywamy
zbiór wszystkich par uporządkowanych (a, b), takich że a ∈ A ∧ b ∈ B. Oznaczamy go przez
A × B.
Definicja ta w naturalny sposób przeniosi się na dowolną skończoną liczbę elementów. Mia-
nowicie, iloczynem kartezjańskim zbiorów A1 , A2 , …, An nazywamy zbiór wszystkich układów
uporządkowanych n-elementowych (a1 , a2 , . . . , an ) takich, że ak ∈ Ak dla k = 1, 2, . . . , n i
oznaczamy go symbolem A1 × A2 × · · · × An . Jeśli A1 = A2 = · · · = An , to powstały produkt
oznaczamy przez Ak , przy tym samym założeniu dotyczącym k co wyżej.
Definicja 2. Relacją pomiędzy elementami zbiorów X i Y nazywamy dowolny zbiór par
uporządkowanych (x, y), gdzie x ∈ X ∧ y ∈ Y . Jeśli R jest relacją, to zbiór poprzedników
par uporządkowanych, tworzących R nazywamy dziedziną relacji R, a zbiór następników tych
par - zbiorem wartości relacji R. Zatem relację R można interpretować jako podzbiór iloczynu
kartezjańskiego X × Y . Jedna i ta sama relacja może być podzbiorem róznych zbiorów (gdyż
jeśli X ⊂ X ∧ Y ⊂ Y 0 , to oczywiście R ⊂ X × Y ⊂ X 0 × Y 0 , a przecież zbiór X nie musi być
identyczny do zbioru X 0 i analogicznie z Y i Y 0 ).
Zamiast pisać (x, y) ∈ R, często pisze się x ∼ y i czyta, że x jest w relacji R z y (albo
używamy tego zapisu - a R b; podczas wykładu używamy notacji ”∼”, więc też będę jej używał,
ale warto wiedzieć, że istnieje także zapis x R y).

1
 Relację R określoną na zbiorze X nazywamy relacją równoważności, jeśli posiada ona
następujące własności:

(Z) dla każdego elementu x ∈ X : x ∼ x - zwrotność;

(S) dla dowolnych elementów x, y ∈ X : jeśli x ∼ y, to y ∼ x - symetria;

(P) dla dowolnych x, y, z ∈ X : jeśli x ∼ y i y ∼ z, to x ∼ z - przechodniość.

Relacje te odgrywają bardzo ważną rolę w matematyce.

Definicja 3. Jeśli R jest relacją równoważności w zbiorze X oraz y ∈ X, to zbiór [y] =
{x ∈ X : x ∼ y} nazywamy klasą abstrakcji (warstwą) elementu y względem relacji R.
Zbiór wszystkich klas abstrakcji relacji R będziemy oznaczać symbolem X/R.
Klasy abstrakcji relacji R mają następujące własności:

(1) x ∈ [x];

(2) x1 ∼ x2 ⇔ [x1 ] = [x2 ];

(3) jeśli x1 ∼ x2 nie zachodzi, to klasy [x1 ] ∧ [x2 ] są rozłączne.

Twierdzenie 1 (tzw. zasada abstrakcji). Relacja równoważności R określona w niepu-

stym zbiorze X ustala podział tego zbioru na rozłączne, niepuste podzbiory (mianowicie na klasy
abstrakcji tej relacji) takie, że dwa elementy (x, y) zbioru X należą do tej samej klasy wtedy i
tylko wtedy, gdy x ∼ y.
Przy przejściu od elementów x, y zbioru X do klas abstrakcji [x], [y] relacja równoważności
zostaje przekształcona w relację równości. Metoda ta jest bardzo często stosowana w matema-
tyce. Jest ona nazwyana metodą identyfikacji elementów równoważnych.

2.1 Funkcje
Definicja 4. Niech X i Y będą dowolnymi (niepustymi) zbiorami. Funkcją f określoną na
zbiorze X o wartościach w zbiorze Y nazywamy przyporządkowanie każdemu elementowi x ∈ X
dokładnie jednego elementu y ∈ Y . Piszemy wówczas f : X → Y . W tym wypadku zbiór X
nazywa się dziedziną funkcji, jego elementy są argumentami funckji, a element y, odpowiadający
elementowi x, wartością fukncji f dla elementu x (obrazem elementu x poprzez funkcje f ).
Stosujemy oznaczenie y = f (x) lub x 7→ y = f (x). Zbiór wszystkich wartości funkcji na
elementach zbioru X nazwyamy zbiorem wartości funkcji f lub obrazem zbioru X poprzez
funkcje f . Słowo fukncja jest naprzemiennie używane z słowami: odwzorowanie, funkcjonał,
operator, prekształcenie, morfizm, itp.
Definicja fukncji wymaga określenia trójki (X, f , Y ), gdzie X to dziedzina fukncji, f -
prawo (”przepis”), który każdemu x ∈ X przyporządkowuje (dokładnie jeden) element y ∈ Y i
Y , czyli zbiór, w którym znajdują się wartości funkcji f .
Definicja 5. O fukncji (odwozrowaniu, morfizmie, itd.) f : X → Y mówimy, że jest:

• suriekcją (inne nazwy: suriekiektywne, odwzorowaniem X na Y ), jeśli f (X) = Y ;

• iniekcją (inne nazwy: iniektywne, różnowartościowe, wzajemnie jednoznaczne), gdy speł-

nia ten warunek:

jeśli x1 , x2 ∈ X ∧ x1 6= x2 , to f (x1 ) 6= f (x2 )

lub co jest równoważne,

2
 jeśli x1 , x2 ∈ X ∧ x1 = x2 , to f (x1 ) = f (x2 )

• bijekcją (bijektywne), jeśli jest ono jednocześnie suriekcją i iniekcją.

Jeśli odwzorowanie f : X → Y jest bijekcją, to w naturalny sposób określone jest odwzoro-

wanie f −1 : Y → X wzorem

jeśli y = f (x), to x = f −1 (y),

tzn. elementowi y ∈ Y przyporządkowuje się ten element x ∈ X, którego obrazem przy odwzo-
rowaniu f jest y. Odwozrowanie f −1 nazywamy funkcją odwrotną do funkcji f . Jak też łatwo
pokazać odwzorowanie (f −1 )−1 : X → Y pokrywa się z f : X → Y .
Jeśli odwzorowania f : X → Y i g : Y → Z są takie, że jedno z nich jest określone na zbiorzę
wartości drugiego, to można zbudować nowe odwzorowanie

g ◦ f : X → Z,

którego wartości na elementach zbioru X określone są wzorem

(g ◦ f )(x) = g(f (x)).

Skonstruowane odwzorowanie g ◦ f nazywamy złożeniem (superpozycją) odwozrowań f i g.

2.2 Podstawowe struktury algebraiczne

Wprowadzimy teraz pojęcie:

1. grupy,

2. pierścienia,

3. ciała.

2.2.1 Grupa
Definicja 6. Niech X będzie dowolym niepustym zbiorem (X 6= ∅, symbol ∅ oznacza zbiór
pusty - nie znalazłem lepszego symbolu w latexu). Działaniem w zbiorze X nazywamy funkcję
f : X × X → X, np. w zbiorze liczb naturalnych N działaniami są funkcje określone w nastę-
pujący sposób: f (m, n) = m + n, albo f (m, n) = n ∗ m , a także f (m, n) = mn (UWAGA!
Działaniem nie jest dzielenie!).
Definicja 7. Grupą nazywamy niepusty zbiór G (G 6= ∅), w którym określone jest działanie
m/colonG×G → G zwane działaniem grupowym (albo mnożeniem w G). Działanie grupowe
spełnia następujące warunki:

(G1) dla dowolnych a, b, c ∈ G zachodzi równość a ∗ (b ∗ c) = (a ∗ b) ∗ c. Warunek ten nazywamy

łącznością działania w zbiorze G;

(G2) istnieje element e ∈ G, zwany elementem neutralnym grupy (albo jedynką grupy), taki że
a ∗ e = e ∗ a = a ∀a ∈ G (element neutralny grupy istnieje dla każdego a ∈ G);

(G3) dla dowolnego elementu a ∈ G istnieje element b ∈ G zwany elementem odwrotnym, taki
że a ∗ b = b ∗ a = e, Jeśli spełniony jest poniższy warunek

3
(G4) a ∗ b = b ∗ a dla dowolnych a, b ∈ G, to grupę G nazywamy grupą przemienną albo
ableową. Jeśli ilość elementów grupy G jest skończona, to nazywamy ją rzędem grupy G.
Jeśli zbiór G jest nieskończony, to mówimy, że rząd grupy G jest nieskończony.
WAŻNA UWAGA! W definicji grupy stosowaliśmy terminologię multyplikatywną (nie
należy mylić działania grupowego z mnożeniem liczb!). Zgodnie z tradycją ∗(a, b) zapisu-
jemy a ∗ b, czyli ab co daje e. Natomiast element neutralny oznaczamy przez 1.
W grupach abelowych przyjęło się oznaczać dzielenie symbolem ” + ” i nazywać je doda-
waniem. Element neutralny jest wówczas oznaczany przez 0, zaś odwrotny do a przez −a
(mówi sie: element przeciwny do a). Taka terminologia nazywa się terminologią addytyw-
ną. Oto przykład:

n-ta potęga elementu zapisze się w symbolice multipikatywnej w sposób: an = a ∗ · · · ∗ a,

a w addytywnej - n ∗ a = a + · · · + a, przy czym element n ∗ a nazwya się tu n-tą
wielokrotnością elementu a.

Każdy z następujących zbiorów: liczb całkowitych Z, liczb wymiernych Q, licz rzeczywistych

R, czy też liczb zespolonych C z dodawaniem jako działaniem grupowym jest grupą abelową.
Elementem neutralnym jest w każdym wypadku liczba 0, a elementem odwrotym do a - liczba
a. Zbiory te są grupami addytywnymi odpowiednio liczb całkowitych, liczb wymiernych,
liczb rzeczywistych i liczb zespolonych. Wszystkie one są rzędu nieskończonego.
UWAGA!! Zbiór liczb naturalnych z dodawaniem jako działaniem grupowym NIE jest grupą
abelową!
Zbiory Q∗ = Q\0, R∗ = R\0 i C∗ = C\0, z mnożeniem jako działaniem grupowym są
grupami abelowymi. Elementem neutralnym jest w każdym wypadku liczba 1, a odwrotnym
do a - liczba a1 . Rząd każdej z tych grup jest również nieskończony. Nazwyaja się one grupami
multipikatywnymi odpowiednio liczb wymiernych, liczb rzeczywistych i liczb zespolonych.

2.2.2 Grupy odwzorowań. Permutacje

Twierdzenie 2. Jeśli X będzie dowolym niepustym zbiorem (X 6= ∅), to zbiór jego wszystkich
bijekcji jest grupą ze składaniem odwzorowań jako działaniem grupowym. Grupę tę nazywamy
grupą symetryczną zbioru X i oznaczamy ją symbolem SX . Najbardziej będą interesować nas
bijekcje zbioru mającego skończoną ilość elementów.
Definicja 8. Niech X = {a1 , a2 , . . . , an }. Bijekcję zbioru X na siebie nazywamy permutacją
tego zbior lub permutacją (przestawieniem) elementów a1 , a2 , . . . , an . Permutację σ : X → X,
w której elementowi ak jest przyporządkowany element ajk = σ(ak ) zapisujemu symbolicznie w
następujący sposób:
 
a1 a2 . . . a n
σ= .
aj1 aj2 . . . ajn
W górnym wierszu wypisujemy w kolejności rosnących wskaźników elementy zbioru X, a w
dolnym pod każdym z nich umieszczamy jego obraz poprzez permutacje σ. Wobec wzajem-
nej jednoznaczności odwzorowania σ, każdy element zbioru X występuje dokładnie jeden raz
w dolnym wierszu. Zatem dolny wiersz różni się od górnego jdynie zmienionym porządkiem
wyrazów. Grupę tę nazwyamy symetryczną stopnian i zapisujemy ją Sn .
Na przykład

 
1 2 3
2 3 1

4
oznacza permutacje zbioru S3 = {1, 2, 3}, która przeprowadza liczbę 1 w liczbę 2, liczbę 2 - w 3
i liczbę 3 - w 1. Dla uproszczenia zapisu. można opuścić górną linie i zapisać to co wyżej jako:
(2 3 1). Ogólny zapis wygląda w taki sposób:

(s1 s2 . . . sn ).