Algebra Liniowa i Geometria

Wykład nr 2
4 marca 2019

UWAGA! Notatka nie jest stworzona przez prof. T. Szulca. Powstała ona w wyniku zaan-
gażowania kilku osób i wspólnej chęci pomocy, jednak nie oznacza to, że jest ona idealna, więc
w razie wszelkich uwag i pytań, prosimy o kontakt na maila: dawkor4@st.amu.edu.pl

1 Treść wykładu
1.1 Permutacje
Ostatni wykład skończyliśmy na ogólnym zapisie permutacji z opuszczeniem górnej linii. W
ramach przypomnienia:
 
1 2 3
2 3 1

oznacza permutacje zbioru S3 = {1, 2, 3}, która przeprowadza liczbę 1 w liczbę 2, liczbę 2 - w 3
i liczbę 3 - w 1. Dla uproszczenia zapisu. można opuścić górną linie i zapisać to co wyżej jako:
(2 3 1).
Teraz zajmiemy się składaniem permutacji. Jest to operacja bardzo prosta, którą wykonuje
się wręcz mechanicznie. Zilustrujemy to na przykładzie iloczynu dwóch permutacji czterech
elementów. Mamy

(2 4 3 1)(3 1 4 2) = (3 2 1 4).

W pierwszej permutacji, (3 1 4 2), liczba 1 przechodzi w liczbę 3, a w drugiej permutacji,

(2 4 3 1), liczba 3 przechodzi w liczbę 3. Dlatego w iloczynie obu tych permutacji liczba 1
przechodzi w liczbę 3. Kontynuując analogiczny sposób myślenia, w pierwszej permutacji liczba
2 przechodzi w liczbę 1, a w drugiej permutacji, liczba 1 przechodzi w liczbę 2. Dlatego w
iloczynie obu tych permutacji liczba 2 przechodzi w 2. Robiąc tak dalej, dojdziemy do wnosku,
że liczba 3 przechodzi w iloczynie w 1, a 4 - w 4. Dlatego ostatecznie permutacja ta będzie
wyglądała (oczywiście w tej uproszczonej wersji zapisu) w następujący sposób: (3 2 1 4).
Posiadając już taką wiedzę, łatwo dojść do tego, jak uzyskać permutację odwrotną do po-
danej. Załóżmy, że mamy podaną permutacje σ. Wtedy:
 
−1 σ(1) σ(2) . . . σ(n)
σ = .
1 2 ... n

Tak więc (3 1 4 2)−1 = (2 4 1 3). Dlaczego? W permutacji (2 4 1 3) stawiamy na pierwszym

miejscu liczbę 2, gdyż w permutacji (3 1 4 2) liczba 1 znajduje się na drugim miejscu, itd.
Definicja 1. Niech dana będzie permutacja σ ∈ Sn , n > 1,

σ = (j1 j2 . . . jn ).

1
1.2 Podgrupy Dawid Korybalski

Mówimy, że liczby jr i js tworzą inwersję, jeśli r < s oraz jr > js . Na przykład w permutacji
(2 4 5 8 1 3 7 6) liczby 8 i 1 tworzą inwersję, natomiast liczby 3 i 7 jej nie tworzą (inwersja
innymi słowami oznacza, że indeks mniejszej z dwóch liczb, jest większy od indeksu wiekszej z
tych dwóch liczb. Patrząc na podany wyżej przykład, indeks liczby 1 jest większy od indeksu
liczby 8, a to 8 jest większa od 1, dlatego jest to inwersja).
Permutacja σ nazywa się permutacją parzystą, jeśli przy n > 1 liczba inwersji jest w niej
parzysta lub jeśli σ ∈ Sn . Permutacja σ ∈ Sn (n > 1) nazywa się permutacją nieparzystą, jeśli
liczba inwersji w niej jest nieparzysta. Permutacja σ = (6 2 4 3 5 9 8 10 1 7) jest nieparzysta,
bo zawiera 15 inwersji.
Definicja 2. Znakiem permutacji σ nazywamy liczbę +1, gdy σ jest permutacją parzystą i
liczbę −1, jeśli σ jest permutajcą nieparzystą. Znak permutacji σ oznaczamy symbolem sgn σ.
Dlatego znakiem permutacji σ = (6 2 4 3 5 9 8 10 1 7) jest −1, bo permutacja jest nieparzysta
(innymi słowy, sgn σ = −1). Dlatego logiczny jest także wniosek, że znak permutacji iloczynu
permutacji jest równy iloczynowi znaków tych permutacji.
Definicja 3. Niech n > 1 będzie ustaloną liczbą naturalną (n ∈ N). W Z (zbiorze liczb
całkowitych) ustalamy relację przystawania modulo n. Dla dowolnych a, b ∈ Z mówimy, że
a ∼ b ⇔ n | (a − b). Jeśli a ∼ b ⇔ n | (a − b) to mówimy, że a przystaje do b mod n i piszemy
a ≡ b mod n.
Klasą abstrakcji liczby a ∈ Z względem relacji przystawania mod n jest zbiór {a + kn : k ∈
Z}. Zbiór ten możemy zapisać jako [C]r = {a+kn : k ∈ Z}. Klasę abstrakcji będziemy oznaczać
ā i będziemy nazywać klasą reszt mod n. Zauważy, że istnieje dokładnie n różnych klas reszt
mod n:

n : 0̄, 1̄, 2̄, . . . , n − 1.

W Z\nZ (zbiorze klas abstrakcji, nazywanym zbiorem klas reszt mod n) określamy relacje
dodawnia i mnożenia w następujący sposób:

(+) ā + b̄ = a + b

(*) ā ∗ b̄ = ab
Oczywiście przy założeniu, że a, b ∈ Z\nZ . Łatwo więc pokazać, że dla n > 1 zbiór
Z\nZ : = {0̄, 1̄, 2̄, . . . , n − 1} z określonym działaniem dodawania jest grupą abelową.
Elementem neutralnym w tym wypadku jest klasa reszt 0̄, a elementem odwrotnym do
ā ∈ Z\nZ jest klasa reszt n − a.

1.2 Podgrupy
Definicja 4. Niech G będzie grupą. Niepusty podzbiór H zbioru G jest podgrupą grupy G, jeśli
jest on grupą z działaniem grupy G zawężonym do H × H (np. zbiór liczb całkowitych Z jest
podgrupą zbioru liczb rzeczywistych R z dodwaniem). Innymi słowy, dla dowolnych elementów
podgrupy, wynik działania na nich też będzie elementem podgrupy.
Element neutralny podgrupy H jest identyczny z elementem neutralnym całej grupy G
(patrząc na przykład podany w definicji 4. - elementem neutralnym dla Z jest 0, tak samo
jak dla R). Element odwrotny a−1 do dowolnego elementu a podgrupy H jest równocześnie
elementem odwrotnym do a w grupie G, spełnia bowiem związek aa−1 = a−1 a = e, w których
e oznacza zarówno element neutralny grupy G i podgrupy H. Wynika z tego prosty wniosek:

dla każdego elementu a podgrupy H jego element odwrotny w grupie G należy również do H i
jest elementem odwrotnym do a w grupie H.
1.3 Homorfizmy grup Dawid Korybalski

Twierdzenie 1. Niepusty podzbiór H grupy G jest jej podgrupą, jeśli dla dowolnych elementów
a i b zbioru H ich iloczyn ab należy do H i jeśli dla dowolnego a, należącego do H, element
odwrotny a−1 również należy do podgrupy H (dla a ∈ H, istnieje a−1 ∈ H).
Wyróżniamy dwa rodzaje podgrup:
• podgrupa niewłaściwa - jest to podzbiór złożony tylko z elementu neutralnego grupy G
lub sytuacja, kiedy podgrupa jest całą grupą G (wszystkie elementy grupy G są także
elementami podgrupy),
• podgrupa właściwa - wszystkie inne sytuacje niż te podane wyżej. W ramach ciekawostki,
podgrupa dowolnej grupy abelowej jest także grupą abelową.
Przykład 1. Ponieważ dla zbiorów liczb całkowitych Z, wymiernych Q, rzeczywistych R i
zespolonych C prawdziwe są następujące relacje:
Z⊂Q⊂R⊂C
i ponadto w każdym z tych zbiorów dodawanie jest działaniem oraz są one zamknięte ze względu
na operację brania elementu odwrotnego, więc każdy z nich jest kolejno podgrupą następnego
z działaniem dodawania (więc Z jest podgrupą Q z dodawaniem jako działaniem grupowym
itd.)
Podobnie:
Z\{0} ⊂ Q\{0} ⊂ R\{0} ⊂ C\{0}
w każdym z powyższych zbiorów mnożenie jest działaniem i są one zamknięte ze względu
na operację brania elementu odwrotnego. Zatem każdy z nich jest podgrupą następnego z
działaniem mnożenia jako działaniem grupowym.
Twierdzenie 2. nazywane twierdzeniem Lagrange’a Rząd podgrupy grupy nieskoń-
czonej jest podzielnikiem rzędu grupy.

1.3 Homorfizmy grup

Definicja 5. Odwzorowanie h : G → H grupy G w grupę H nazywamy homorfizmem, jeśli dla
dowolnych dwóch elementów a i b zachodzi następująca równość:
h(ab) = h(a)h(b)
W równości tej ab oznacza iloczyn dwóch elementów grupy G, a więc element tej grupy (iloczyn
dwoch elementów grupy jest elementem tej samej grupy), a h(a)h(b) - iloczyn dwóch elementów
grupy H.
Definicja 6. Homomorfizm h : G → H nazywamy monomorfizmem, jeśli jest on iniekcją,
czyli w parze różnych elementów a, b grupy G odpowiada para h(a), h(b) różnych elementów
grupy H.
Definicja 7. Homomorfizm h nazywamy epimorfizmem, jeśli jest on suriekcją, czyli gdy
obrazem grupy G poprzez odwzorowanie h jest cała grupa H.
UWAGA! Homomorfizm h : G → H przeprowadza element neutralny grupy G na element
neutralny grupy H, natomiast obrazem dowolnego elementu jest odwrotność obrazu tego ele-
mentu.
Definicja 8. Jądrem homomorfizmu h : G → H nazywamy zbiór wszystkich elementów
grupy G, które poprzez odwzorowanie h przechodzą na element neutralny grupy H. Będzimy
oznaczali je symbolem Ker h. Zbiór Ker h nigdy nie jest pusty, bo zawiera element neutralny
grupy G.
Definicja 9. Obrazem homomorfizmu h nazywamy zbiór wszystkich elementów grupy H,
które są obrazami choć jednego elementu grupy G, tzn. zbiór h(G). Stosuje się oznaczenie Im
h. Mamy więc:
1.4 Pierścienie Dawid Korybalski

• Ker h = {a ∈ G : h(a) = e},

• Im h = {b ∈ H : ∀ a ∈ G takie, że b = h(a)}
Definicja 10. Homomorfizm h : G → H nazywamy izomorfizmem, jeśli jest on równocześnie
monomorfizmem i epimorfizmem, czyli inaczej mówiąc jest to homomorfizm, który jest bijekcją
grupy G na grupę H. Od razu można zauważyć, że jeśli h : G → H jest izomorfizmem, to
odwzorowanie odwrotne h−1 : G → H jest nim również. Wynika to z faktu, że odwzorowanie h
jest bijekcją.
Grupę G nazywamy izomorficzną z grupą H, jeśli istnieje izomorfizm h : G → H. Wówczas
rownież na odwrót, grupa H jest izomorficzna z grupą G, dzięki czemu możemy mówić, że
grupy G i H są izomorficzne. Zapisujemy to w takiej postaci: G ∼
= H. Relacja izomorfizmu jest
zwrotna, symetryczna i przechodnia. Jest to w takim razie relacja równoważności. Dzieli ona
zbiór wszystkich grup na rozłączne klasy grup izomorficznych.

1.4 Pierścienie
Definicja 11. Pierścieniem nazywamy zbiór R z dwoma działaniami: z dodawaniem + : R ×
R → R i z mnożeniem ∗ : R × R → R, dla których spełnione są następujące warunki:
(1) Zbiór R z działaniem + jest grupą przemienną. Element neutralny działania + oznaczamy
przez 0.

(2) Dla dowolnych a, b, c ∈ R : (a ∗ b) ∗ c = a ∗ (b ∗ c) (łączność mnożenia)

(3) Dla dowolnych a, b, c ∈ R :

a ∗ (b + c) = ab + ac
(a + b) ∗ c = ac + bc
(rozdzielność mnożenia względem dodwania)

Jeśli R 6= {0} oraz istnieje element neutralny mnożenia 1 ∈ R, taki, że a1 = 1a = a dla

każdego a ∈ R, to mówimy, że R jest pierścieniem z jedynką. Jeżeli mnożenie w pierścieniu
R jest przemienne, tzn. ab = ba dla dowolnych a, b ∈ R, to mówimy, że R jest pierścieniem
przemiennym.

1.5 Ciała
Definicja 12. Zbiór K, zawierający co najmniej dwa elementy, nazywamy ciałem, jeśli określone
są dwa działania: dodawanie i mnożenie, spełniające następujące warunki:
(a) K jest grupą abelową z działaniem dodawania,

(b) K ∗ = K\{0}, gdzie 0 oznacza element neutralny dodawania, jest grupą abelową z dzia-
łaniem mnożenia,

(c) mnożenie jest rozdzielne względem dodawania, tzn. a(b + c) = ab + ac, dla a, b, c ∈ K.
Twierdzenie 2. Niech K będzie ciałem. Wówczas:
(a) 0a = 0, dla każdego a ∈ K,

(b) (−1)a = −a, dla a ∈ K (gdzie −a oznacza element odwrotny do a względem dodawania),

(c) jeśli ab = 0, to a = 0 ∨ b = 0.
1.5 Ciała Dawid Korybalski

Zbiory liczb wymiernych Q, liczb rzeczywistych R i liczb zespolonych C z działaniami dodawania

i mnożenia są ciałami.
Definicja 13. Podzbiór L ciała K jest jego podciałem, jeśli jest on ciałem z działaniami
dodawania i mnożenia w ciele K zawężonym do zbioru L × L. Ciała liczb wymiernych Q i liczb
rzeczywistych są podciałami ciała liczb zespolonych C. Często używa się terminu ciało liczbowe
dla podciała ciała liczb zespolonych C.
Definicja 14. Podzbiór L ciała K jest jego podciałem, jeśli spełnione są następujące wa-
runki:

(a) L jest podgrupą grupy K z działaniem dodawania,

(b) L∗ = L\{0} jest podgrupą grupy K ∗ = K\{0} z działaniem mnożenia.

Każde ciało liczbowe zawiera jako podciało ciało liczb wymiernych Q.