Relacje

October 29, 2020

Dla danej pary zbiorów S i T relacja̧ na zbiorze S × T nazywamy dowolny

podzbiór iloczynu kartezjańskiego S × T , tzn. dowolny zbiór uporza̧dkowanych
par, gdzie pierwszy element pochodzi ze zbioru S, a drugi ze zbioru T . Jeżeli
dwa elementy s ∈ S, t ∈ T sa̧ w relacji R, oznaczamy to sRt lub po prostu
(x, y) ∈ R.
Relacjȩ możemy zdefiniować wyliczaja̧c wszystkie pary (np. R =
{(1, 2), (2, 3), (3, 1)} ⊂ {1, 2, 3}2 ), albo przez warunki, które spelniaja̧ wszystkie
pary w relacji (np. {(x, y) ∈ N2 : y ≤ 2x} albo a ≈ b ⇔ |a − b| < 1).

Przyklad 1.
Kilka przykladów relacji:

• Dla zbioru wykladów W i zbioru studentów S możemy zdefiniować relacjȩ

R ∈ S × W taka̧, że sRw wtedy i tylko wtedy, gdy student s chodzi na
wyklad w.
• Relacja ≤ na R × R, czyli zbiór wszystkich par (x, y) ∈ R2 takich, że
x≤y
• Relacja ⇔ na zbiorze wyrażeń logicznych. Dwa wyrażenia sa̧ w relacji ⇔,
jeśli maja̧ taka̧ sama̧ wartość 0 lub 1
• Relacja ≡ na klasie zbiorów∗ zdefiniowana jako: A ≡ B ⇔ |A| = |B|
• Relacja zawierania na zbiorach, tzn. {(A, B) : A ⊂ B}
• Relacja równości na pewnym zbiorze A, czyli zbiór par (x, x), gdzie x ∈ A

∗ Nie istnieje zbiór wszystkich zbiorów. Można jednak mówić o klasie wszystkich zbiorów.

Zadanie 1. Dana jest relacja R i pary elementów (x, y). Sprawdź czy xRy.

a) R = {(x, y) ∈ R2 : x = 2x ∨ y = 2x}; (3, 7), (16, 8), (0, 0)

b) R = {(x, y) ∈ R×Z : x ∈ [y, y+1)}; (2.7, 2), (2.7, 3), (−2.7, −3)

1
 c) A i B sa̧ zbiorami; ARB jeśli |A| = |B|;
({1, 2, 3}, {a, b, c}), ({1, 2, 3, 4, 5}, {0, 1, 2, 3, 4, 5}), (N,zbiór liczb parzystych)

Zadanie 2. Dana jest relacja R ⊂ {0, 1, 2}2 . Zapisz relacjȩ jako zbiór par
uporza̧dkowanych.
a) mRn ⇔ m ≤ n
b) mRn ⇔ m + n ∈ {0, 1, 2}
c) mRn ⇔ m + n jest parzyste
d) mRn ⇔ mn = 0

1 Relacje na zbiorze S
Czȩsto rozważanym przypadkiem sa̧ relacje bȩda̧ce podzbiorami S×S dla jakiegoś
zbioru S.
Tego rodzaju relacje można przedstawić w postaci grafu. Graf definiujemy
jako parȩ zbiorów G = (V, E), gdzie V nazywamy zbiorem wierzcholków, a E
zbiorem krawȩdzi. Elementami zbioru E sa̧ pary elementów zbioru V . Zbiór
krawȩdzi jest wiȩc relacja̧ na zbiorze wierzcholków. Jeśli (u, v) ∈ E, mówimy,
że wierzcholki u i v sa̧ sa̧siednie. Rozważa siȩ grafy skierowane, czyli takie,
w których krawȩdzie sa̧ parami uporza̧dkowanymi, oraz grafy nieskierowane, w
których krawȩdź (u, v) jest jednocześnie krawȩdzia̧ (v, u). Graf skierowany może
zawierać krawȩdź (u, v), (v, u) lub obie naraz. Grafy czȩsto przedstawia siȩ w
postaci rysunków.

Figure 1: Graf skierowany G przedstawia relacjȩ R = {(x, y) : x < y} ⊂

{1, 2, 3, 4, 5}2
Graf nieskierowany H przedstawia relacjȩ R = {(1, 2), (2, 1), (2, 2), (3, 4),
(4, 3)} ⊂ {1, 2, 3, 4, 5}2

2
2 Wlasności i rodzaje relacji
Spośród dwuargumentowych relacji R ∈ S 2 dla dowolnego zbioru S możemy
wyróżnić takie, które maja̧ pewne szczególne wlasności, na przyklad:

1. Relacja jest zwrotna jeśli xRx dla każdego x ∈ S.

2. Relacja jest przeciwzwrotna, jeśli (x, x) ∈
/ R dla każdego x ∈ S.
3. Relacja jest symetryczna, jeśli xRy ⇒ yRx dla każdego x, y ∈ S.
4. Relacja jest antysymetryczna, jeśli xRy i yRx ⇒ x = y dla każdego
x, y ∈ S.
5. Relacja jest przechodnia, jeśli xRy i yRz ⇒ xRz dla każdego x, y, z ∈ S.

Przyklad 2.
Relacja < na R jest przeciwzwrotna, antysymetryczna i przechodnia. Nie
jest zwrotna ani symetryczna.
Relacja {(a, a), (b, b), (a, b)} ⊂ {a, b}2 jest zwrotna, przechodnia i antysymetryczna.

Zadanie 3. Które z wlasności 1-5 spelnia relacja?

a) {(x, y) ∈ R : x ≥ y}
b) Relacja {(A, B) : |A| = |B|} na klasie zbiorów
c) {(a, b) ∈ R : a = 2b ∨ b = 2a}
d) {(m, n) ∈ N : m = n + 1 mod 4}
e) {(m, n) ∈ Z : m + n = 3}
Zadanie 4. Które z wlasności 1-5 spelnia relacja przedstawiona na grafie?

a) b)
a b a b

e c e c

d d

c) d)
a b a b

e c e c

d d

3
2.1 Relacja równoważności
Mówimy, że relacja jest równoważnościa̧, jeśli jest

1. zwrotna
2. symetryczna
3. przechodnia

Każda relacja równoważności dzieli zbiór na rozla̧czne podzbiory. Podzbiory

te nazywamy klasami abstrakcji relacji. Oznaczamy

[a]R = {b ∈ S : aRb}

Zbiór klas abstrakcji relacji R na zbiorze S oznaczamy S/R

Przyklad 3.
Relacja ≡= {(a, b) ∈ Z : m = n mod 3 } jest zwrotna, symetryczna i
przechodnia, jest wiȩc równoważnościa̧.
Klasy abstrakcji tej relacji to:
[0] = {a : a = 0 mod 3} = {... − 3, 0, 3, 6, 9, ...}
[1] = {a : a = 1 mod 3} = {..., −2, 1, 4, 7, 10, ...}
[2] = {a : a = 2 mod 3} = {... − 1, 2, 5, 8, 11, ...}
Możemy wiȩc zapisać

Z/≡ = {0, 1, 2}.

Ogólnie: relacjȩ równości modulo n oznaczamy zazwyczaj ≡ lub ≡n . Zbiorem

klas abstrakcji takiej relacji jest zbiór możliwych reszt z dzielenia przez n, czyli
{0, 1, ..., n}. Zbiór ten oznaczamy Zn .

Zadanie 5. Czy relacja jest równoważnościa̧?

a) {(x, y) ∈ R : |x − y| ≤ 1}
b) {(f, g) : g = f −1 } na zbiorze bijekcji f : R 7→ R
c) Relacja {(A, B) : |A| = |B|} na klasie zbiorów
d) {(m, n) ∈ N : m = n + 1 mod 5}
e) {(m, n) ∈ Z : |m − n| jest parzyste }

Zadanie 6. Wyznacz klasy abstrakcji relacji

a) {(a, a), (b, b), (c, c), (a, b), (b, a)} ∈ {a, b, c}
b) {(a, b) ∈ R2 : ∃n∈Z n ≤ a < n + 1 ∧ n ≤ b < n + 1}
c) Relacja na zbiorze
√ punktów √na plaszczyźnie zdefiniowana jako
(x1 , y1 )R(x2 , y2 ) ⇔ x21 + y12 = x22 + y22

4
2.2 Porza̧dek czȩściowy
Mówimy, że relacja jest czȩściowym porza̧dkiem, jeśli jest

1. zwrotna
2. antysymetryczna
3. przechodnia

Przyklad 4.
Relacja zawierania zbiorów (A ⊂ B) jest zwrotna, ponieważ każdy zbiór jest
swoim wlasnym podzbiorem. Wiemy też, że jeśli A ⊂ B i B ⊂ A, to A = B,
czyli relacja jest antysymetryczna. Jest też przechodnia, ponieważ A ⊂ B i
B ⊂ C, to A ⊂ C. Relacja ⊂ jest wiȩc czȩściowym porza̧dkiem.

Zadanie 7. Czy relacja jest czȩściowym porza̧dkiem?

a) {(x, y) ∈ R : x ≥ y}
b) {(m, n) ∈ N : ∃k∈N n = km}
c) (x1 , y1 )R(x2 , y2 ) ⇔ (x1 < x2 ∨ y1 < y2 )
d) (x1 , y1 )R(x2 , y2 ) ⇔ (x1 < x2 ∧ y1 < y2 )
√ √
e) (x1 , y1 )R(x2 , y2 ) ⇔ x21 + y12 ≤ x22 + y22

3 Funkcja jako relacja

Dowolna̧ funkcjȩ f : S 7→ T możemy przedstawić jako relacjȩ R ⊂ S ×T . Relacja
ta ma postać

{(x, y) : y = f (x)}.

Relacja R ⊂ S×T jest funkcja̧ wtedy i tylko wtedy, gdy dla każdego elementu
s ∈ S istnieje dokladnie jeden element t ∈ T taki, że sRt.
Relacja̧ odwrotna̧ do danej relacji R ⊂ S ×T nazywamy relacjȩ R← ⊂ T ×S
zdefiniowana̧ jako
R← = {(y, x) : (x, y) ∈ R}.
W przypadku funkcji odwracalnej f : S 7→ T relacja̧ odwrotna̧ jest poprostu
funkcja odwrotna f −1 . Jednak, w odróżnieniu od funkcji odwrotnej, relacja
odwrotna istnieje dla każdej relacji.

Przyklad 5.
Funkcja f (x) = x2 na zbiorze liczb rzeczywistych nie ma funkcji odwrotnej.
Możemy jednak przedstawić ja̧ jako relacjȩ
Rf = {(x, y) ∈ R2 : y = x2 }.

5
 Relacja̧ odwrotna̧ do Rf jest Rf← = {(y, x) ∈ R2 : y = x2 }. Rf← nie jest
funkcja̧. Funkcja jest odwracalna wtedy i tylko wtedy, gdy relacja odwrotna
jest funkcja̧.

Zadanie 8. Czy relacja jest funkcja̧?

a) {(x, x) : x ∈ Z}
b) {(x, y) ∈ R : x = y 2 ∨ y = x2 }
c) {(m, n) ∈ Z : m + n = 3}
d) {(f, g) : g = f −1 } na zbiorze funkcji f : R 7→ R
e) {(f, g) : g = f −1 } na zbiorze bijekcji f : R 7→ R

4 Relacje n-argumentowe
Rozważa siȩ również relacje o wiȩcej niż dwóch argumentach. Taka̧ relacjȩ
definiujemy jako dowolny podzbiór iloczynu kartezjańskiego n zbiorów. Dla
danej relacji R ∈ S1 × S2 × ... × Sn , i-ta̧ dziedzina̧ tej relacji nazywamy zbiór
wszystkich elementów zbioru Si , które sa̧ w relacji z jakimiś elementami po-
zostalych zbiorów, tzn.

Di = {xi ∈ Si : ∃x1 ∈S1 ...∃xi−1 ∈Si−1 ...∃xi+1 ∈Si+1 ...∃xn ∈ Sn (x1 , ..., xn ) ∈ R}

W przypadku relacji dwuargumentowych, podobnie jak dla funkcji, pierwsza̧

dziedzinȩ nazywamy poprostu dziedzina̧, a druga̧, przeciwdziedzina̧.
Zadanie 9. Wyznacz dziedziny relacji
a) {(a, b, c), (a, c, b), (a, d, b)} ∈ {a, b, c, d}3
b) {(a, b, c), (b, c, a), (c, a, b)} ∈ {a, b, c, d}3
c) {(a, b, c) ∈ N : a > b > c}
d) {(a, b) ∈ N2 : a = 2b}

5 Zadania różne

Zadanie 10. Podaj przyklad relacji

a) przechodniej i zwrotnej
b) przechodniej, ale nie zwrotnej
c) symetrycznej, ale nie zwrotnej
d) antysymetrycznej i przechodniej, ale nie zwrotnej
e) symetrycznej i antysymetrycznej

6
 Relacje sa̧ zbiorami, wiȩc możemy na nich wykonywać takie same dzialania
jak na zbiorach. To znaczy R1 ∪ R2 = {(x, y) : (x, y) ∈ R1 ∨ (x, y) ∈ R2 },
R1 ∩ R2 = {(x, y) : (x, y) ∈ R1 ∧ (x, y) ∈ R2 }, itd.

Zadanie 11. Wykaż, że jeśli relacje R1 i R2 sa̧ przeciwzwrotne, to R1 ∪ R2

też jest relacja̧ przeciwzwrotna̧.

Zadanie 12. Wykaż, że jeśli relacje R1 i R2 sa̧ przechodnie, to R1 ∩ R2 też

jest relacja̧ przechodnia̧.

Zadanie 13. Wykaż, że R jest relacja̧ symetryczna̧ wtedy i tylko wtedy,
gdy R← = R