Działanie ośrodka głodu i sytości

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Działanie ośrodka głodu i sytości

Uczucie sytości pojawia się dopiero po ok. 20 minutach od rozpoczęcia posiłku. Aby mniej zjeść, trzeba
wolno i dokładnie przeżuwać każdy kęs. Taki sposób jedzenia wspomaga też trawienie.
Źródło: pixabay.com, domena publiczna.

By masa naszego ciała nie rosła, w ciągu doby powinna być zachowana równowaga
energetyczna między energią wprowadzaną do organizmu w postaci pokarmów a energią
zużywaną. Kontrolę nad ilością przyjmowanych pokarmów, czyli nad ilością wprowadzonej
do organizmu energii, ma ośrodkowy układ nerwowy (OUN), a dokładniej podwzgórze.
Tam zlokalizowane są ośrodki głodu oraz sytości generujące popęd
głodowy. W ujęciu neurofizjologicznym głód jest popędem nakierowanym na
poszukiwanie, zdobywanie i pobieranie pokarmu. Fizjologicznie głód jest niedoborem
składników energetycznych (np. białka, tłuszczów, cukrów, witamin czy soli mineralnych).
Twoje cele

Dowiesz się, czym są ośrodki głody i sytości.

Poznasz dokładną lokalizację i funkcje ośrodków głodu i sytości.
Dowiesz się, jakie są czynniki aktywujące ośrodki głodu i sytości.
Przeczytaj

Ośrodkowy układ nerwowy (OUN) jest odpowiedzialny za koordynowanie wszystkich

czynności życiowych organizmu, w tym za zachowania pokarmowe. Są nimi apetyt
(psychologiczne pragnienie spożycia określonego pokarmu) oraz działania polegające na
poszukiwaniu, zdobywaniu, przechowywaniu, przetwarzaniu, podziale i zjadaniu pokarmu.
Podejmujemy je pod wpływem impulsów z ośrodków głodu i sytości.

Ośrodek głodu wyzwala mechanizm poszukiwania, zdobywania i przyjmowania

pokarmów. Ośrodek sytości hamuje apetyt, gdy organizm ma dość składników odżywczych.
Oba zlokalizowane są w części międzymózgowia zwanej podwzgórzem. Część mózgu
odpowiedzialna za odczuwanie głodu znajduje się w bocznej części podwzgórza, natomiast
obszar hamujący apetyt – w jądrze podwzgórza. Do obu tych ośrodków docierają cztery
rodzaje sygnałów informujących o potrzebie poszukiwania jedzenia bądź jej braku:
metaboliczne, motoryczne, hormonalne i termiczne.

Sygnalizacja głodu i sytości

Są ściśle związane z poziomem glukozy, wolnych 1

kwasów tłuszczowych oraz aminokwasów.
Wzrost stężenia cukru oznacza sytość, jego
spadek sprawia, że znowu stajemy się głodni.
Podobnie dzieje się w przypadku kwasów
tłuszczowych. Kiedy organizm zaczyna
„wypuszczać” z tkanki tłuszczowej kwasy
tłuszczowe, do mózgu dociera informacja, że
jesteśmy głodni. Aminokwasy są natomiast
niezbędne, aby organizm mógł wytworzyć
neuroprzekaźniki, które doprowadzą impuls
z określonym komunikatem do ośrodka głodu
lub sytości.
2 Ośrodek sytości w przyśrodkowej części
podwzgórza otrzymuje sygnały z receptorów
w ścianach żołądka i dwunastnicy, które
informują o poziomie rozciągnięcia tych
narządów. Gdy masa pokarmowa wypełni
żołądek i dwunastnicę, dochodzi do
zahamowania ośrodka głodu i pobudzenia
ośrodka sytości.

Dodatkowo komórki ścian dwunastnicy 3

wydzielają hormon tkankowy –
cholecystokininę, która hamuje ośrodek głodu
(sygnał hormonalny). Zasadniczo sygnały
hormonalne przekazują substancje
produkowane przez przewód pokarmowy (np.
grelina) i trzustkę (np. insulina), które wraz
z krwią docierają do mózgu i oddziałują na
podwzgórze.

4 Komórki, które kontrolują ciepłotę ciała, do

prawidłowego funkcjonowania potrzebują
energii, a tę czerpią przede wszystkim
z pożywienia. Potrzeby termiczne organizmu
zależą od pory roku. W ciepłe dni (ale także
wtedy, gdy jesteśmy chorzy i mamy gorączkę)
jemy mniej niż w dni zimne.

Ostatecznym sygnałem (metabolicznym) 5

hamującym działanie ośrodka głodu
i pobudzającym ośrodek sytości jest wzrost
stężenia glukozy w osoczu krwi, który następuje
kilkanaście minut po zakończeniu posiłku.
Wykres pokazujący zmiany stężenia glukozy i insuliny w zależności od rodzaju zjedzonego posiłku.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ośrodkowa regulacja pobierania pokarmu

Pierwsze badania dotyczące ośrodkowej regulacji pobierania pokarmu przeprowadzono na

początku lat 40. ubiegłego wieku. Wykazano, że uszkodzenie przyśrodkowo‐brzusznego
obszaru podwzgórza wywołuje u zwierząt hiperfagię – wyraźny wzrost ilości pobieranego
pokarmu, któremu towarzyszy szybki przyrost masy ciała. W kolejnych doświadczeniach
udowodniono, iż uszkodzenie bocznej okolicy podwzgórza wywołuje zespół afagii –
zahamowania przyjmowania pokarmu, któremu towarzyszył spadek masy ciała.

Obszar bocznego podwzgórza, którego uszkodzenie wywoływało afagię, nazywano

ośrodkiem głodu, natomiast obszar przyśrodkowego podwzgórza, którego uszkodzenia
powodowały hiperfagię, zdefiniowano jako ośrodek sytości. Ośrodek głodu wyzwala
mechanizm zachowań pokarmowych, a ośrodek sytości – hamuje apetyt.
Przekrój mózgu człowieka. Na niebiesko zaznaczone podwzgórze.
Źródło: BruceBlaus, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Uszkodzenie bocznego obszaru podwzgórza – zespół afagii i adypsji

W toku opisanych powyżej badań wykazano, że równolegle z afagią występuje całkowity lub
częściowy zanik pragnienia (adypsja). Oznacza to, że obszary neuronalne tych dwóch
regulacji mogą się pokrywać. Zdefiniowano w ten sposób tzw. zespół afagii i adypsji. Jest on
skutkiem uszkodzenia bocznego podwzgórza. Szczury z takimi uszkodzeniami odmawiały
przyjmowania pokarmu oraz wody i umierały, jeżeli nie były karmione przez sondę
dożołądkową.

Uszkodzenie przyśrodkowego obszaru podwzgórza – hiperfagia

Z kolei hiperfagii nie towarzyszy nadmierne pobieranie płynów. Zwierzęta z uszkodzeniami

przyśrodkowego podwzgórza przechodzą przez dwa etapy:

Dynamiczna: obserwuje się szybki wzrost masy ciała, co jest konsekwencją

nadmiernego przyjmowania pokarmu.
 Statyczna: hiperfagia już się nie rozwija, a zmieniona masa ciała utrzymuje się
na tym samym, znacznie podwyższonym poziomie.

Poziomy regulacji zachowań pokarmowych w obrębie OUN

Nadrzędne struktury związane z kontrolą zachowania pokarmowego znajdują się w ciele

migdałowatym. Regulują one czynność głównych, podwzgórzowych ośrodków głodu
i sytości. System ośrodków głodu i sytości ma dwa poziomy.

Poziom I

Lokalizacja podwzgórza (podświetlenie na czerwono).

Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

W bocznej części podwzgórza zlokalizowany jest ośrodek głodu, natomiast w części

przyśrodkowej ośrodek sytości.

Poziom II

Słownik
adypsja
stan, w którym organizm całkowicie nie pobiera wody
afagia

stan, w którym organizm całkowicie nie pobiera pokarmu

cholecystokinina

hormon tkankowy wydzielany przez śluzówkę dwunastnicy i jelita czczego; oddziałuje na

układ pokarmowy oraz na poziomie mózgowym uczestniczy w regulacji pobierania
pokarmu
ciało migdałowate

struktura mózgu wchodząca w skład jąder podstawnych oraz układu limbicznego; jej
podstawową rolą jest regulacja zachowań emocjonalnych organizmu
hiperfagia

stan zwiększonego pobierania pokarmu

hipodypsja

stan obniżonego pobierania wody

hipofagia

stan obniżonego pobierania pokarmu

osmoreceptory

podwzgórzowe receptory wrażliwe na zmiany ciśnienia osmotycznego

podwzgórze

część międzymózgowia odpowiedzialna m.in. za regulację pobierania pokarmu oraz

rytmu dobowego, temperatury ciała, aktywności autonomicznego układu nerwowego,
czynności hormonalnej
polidypsja

stan zwiększonego pobierania wody

wazopresyna (hormon antydiuretyczny)

hormon produkowany przez komórki nerwowe podwzgórza, a wydzielany przez tylny

płat przysadki; jego funkcją jest regulowanie ilości wody wydalanej przez nerki
wolumenoreceptory

zlokalizowane w sercu i tętnicach płucnych receptory wrażliwe na zmiany objętości krwi

Grafika interaktywna

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D19PMDncC

Działanie ośrodka głodu i sytości.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1

Przeanalizuj grafikę i opisz czynniki pobudzające ośrodek sytości.

Polecenie 2

Napisz, co sprawia, że będąc na czczo, czujemy się głodni. Uwzględnij pobudzenie ośrodków
głodu i sytości, stężenie glukozy i insuliny we krwi oraz bodźce z układu pokarmowego.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przyporządkuj daną część ciała migdałowatego do funkcji, jaką pełni w regulacji odczuwania
głodu i sytości.

część przyśrodkowa ośrodek głodu

część boczna ośrodek sytości

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz prawidłową odpowiedź.

Podstawowym sygnałem powodującym silną aktywację ośrodka głodu jest...

 wzrost stężenia glukozy w osoczu krwi.

 spadek stężenia glukozy w osoczu krwi.

 spadek wypełnienia żołądka i dwunastnicy masą pokarmową.

 wzrost stężenia cholecystokininy.

Ćwiczenie 3 輸

Połącz w pary terminy z ich prawidłowymi objaśnieniami.

stan, w którym organizm całkowicie nie

hipofagia
pobiera pokarmu

hiperfagia stan obniżonego pobierania pokarmu

afagia stan zwiększonego pobierania pokarmu

stan, w którym organizm całkowicie nie

adypsja pobiera wody

Ćwiczenie 4 醙

Przyporządkuj prawidłowo części podwzgórza, ich funkcje i zaburzenia wywołane

uszkodzeniem danej części.

część boczna podwzgórza

ośrodek głodu hipofagia

ośrodek sytości afagia

hiperfagia
część przyśrodkowa podwzgórza
Ćwiczenie 5 醙

Zaznacz wszystkie mechanizmy biorące udział w sygnalizacji sytości.

 spadek wydzielania cholecystokininy

 niski stopień rozciągnięcia ścian żołądka i dwunastnicy

 wzrost stężenia glukozy we krwi

 wzrost wydzielania cholecystokininy

 wysoki stopień rozciągnięcia ścian żołądka i dwunastnicy

 spadek stężenia glukozy we krwi

Ćwiczenie 6 醙

Oceń, czy podane stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Część mózgu odpowiedzialna za odczuwanie głodu
znajduje się w bocznej części podwzgórza, natomiast  
obszar hamujący apetyt – w jądrze podwzgórza.
Stymulacja ośrodka pragnienia jest wywoływana przez
dwa rodzaje receptorów: osmoreceptory  
i wolumenoreceptory.
Funkcją hormonu antydiuretycznego jest wzmożenie
 
wydalania moczu.
Ćwiczenie 7 難

Cukrzyca typu I polega na upośledzonym wydzielaniu insuliny przez trzustkę. Osoby chorujące
na nią w celu utrzymania prawidłowej glikemii (odpowiedniego stężenia glukozy we krwi)
muszą dostarczać ten hormon z zewnątrz. Dostępne są liczne analogi insuliny ludzkiej, które
różnią się czasem działania. Podstawowym sposobem leczenia jest stosowanie raz lub dwa
razy dziennie insuliny długodziałającej (imituje ona podstawowe wydzielanie insuliny przez
trzustkę) oraz podawanie przed każdym posiłkiem tzw. bolusów posiłkowych, czyli insuliny
szybko lub ultraszybko działającej (redukuje ona poposiłkowy wzrost glukozy). Poniżej znajduje
się wykres przedstawiający siłę działania poszczególnych preparatów w zależności od czasu.

2
3

Insuliny ultraszybko działające

Insuliny szybko działające

Insuliny o pośrednim czasie działania

4

Insuliny długo działające

Wykres zależności aktywności różnych rodzajów analogów insuliny ludzkiej od czasu.
Źródło: Anne Peters, MD, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Przeanalizuj powyższy wykres i wyjaśnij, co się stanie, jeśli osoba, chorująca na cukrzycę typu
I, przyjmie insulinę ultraszybko działającą i nie spożyje 30 min po tym posiłku.

Ćwiczenie 8 難
Wyjaśnij, dlaczego w sytuacji stresowej nie odczuwa się głodu.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Działanie ośrodka głodu i sytości

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

V. Budowa i fizjologia człowieka.

2. Odżywianie się. Uczeń:

8) przedstawia rolę ośrodka głodu i sytości w przyjmowaniu pokarmu;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XI. Funkcjonowanie zwierząt.

2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem

struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.

1) Odżywianie się. Uczeń:

j) przedstawia rolę ośrodka głodu i sytości w przyjmowaniu pokarmu przez

człowieka,

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Dowiesz się, czym są ośrodki głody i sytości.

 Poznasz dokładną lokalizację i funkcje ośrodków głodu i sytości.
Dowiesz się, jakie są czynniki aktywujące ośrodki głodu i sytości.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
burza mózgów;
symulacja;
prezentacja;
gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla cele zajęć z sekcji „Wprowadzenie”, a następnie wspólnie

z uczniami ustala kryteria sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Nauczyciel pyta uczniów: „Czy głód i apetyt to to samo?”.
Uczniowie udzielają swobodnych odpowiedzi.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”

i zapisują na kartkach minimum pięć pytań do tekstu. Przedstawiają propozycje pytań
nauczycielowi, który w razie potrzeby odrzuca niektóre z nich lub proponuje nowe
(np. by się nie powtarzały). Uczniowie wybierają 25 pytań, które zostają umieszczone
w urnie. Następnie dzielą się na 5 grup, losują 5 pytań z puli i przygotowują
 odpowiedzi. Zespół, który jest gotowy, zgłasza się i przedstawia rezultaty swojej pracy.
Pozostali uczniowie wraz z nauczycielem weryfikują poprawność odpowiedzi.
2. Prezentacja. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery grupy. Zadaniem każdego zespołu
jest przygotowanie krótkiej prezentacji na przydzielony temat:
– grupa I – lokalizacja i funkcje ośrodka głodu;
– grupa II – lokalizacja i funkcje ośrodka sytości;
– grupa III – sygnalizacja głodu i sytości;
– grupa IV – poposiłkowe zmiany stężenia insuliny i glukozy we krwi.
Prezentacja przygotowana na podstawie e‐materiału oraz zasobów internetowych
powinna zawierać schemat porządkujący informacje (np. mapę myśli) oraz jego
omówienie.
Grupy prezentują wyniki swojej pracy. Nauczyciel ocenia poprawność każdej
prezentacji, wskazuje błędy, uzupełnia brakujące informacje.
3. Praca z multimedium („Symulacja interaktywna”). Nauczyciel wyświetla symulację
interaktywną i wspólnie z uczniami dokonuje jej analizy. Prosi podopiecznych, by
pracując w parach, omówili wpływ cholecystokininy na odczuwanie głodu. Następnie
uczniowie konsultują swoje rozwiązania z inną, najbliżej siedzącą parą.
4. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Uczniowie tworzą niewielkie, 3- lub 4‐osobowe
zespoły i wykonują ćwiczenie nr 7 („Przeanalizuj powyższy wykres i wyjaśnij co się
stanie jeśli osoba chorująca na cukrzycę typu I przyjmie insulinę ultraszybko działającą
30 min przed posiłkiem, a następnie zapomni go spożyć.”) z sekcji „Sprawdź się”.
Następnie wskazany zespół prezentuje przygotowane odpowiedzi. Klasa ocenia ich
poprawność. Nauczyciel wyjaśnia ewentualne wątpliwości.
5. Uczniowie wykonują w parach ćwiczenie nr 8 („Wyjaśnij, dlaczego w sytuacji stresowej
nie odczuwa się głodu”), wyświetlone przez nauczyciela na tablicy. Podczas wspólnych
dyskusji rozwiązują zadanie, następnie łączą się z inną parą i kontynuują swoją
dyskusję, uzasadniając swój wybór.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie rozwiązują ćwiczenie nr 6 (typu „prawda/fałsz”) z sekcji „Sprawdź się”.

Następnie przygotowują podobne zadanie dla osoby z pary: tworzą trzy prawdziwe lub
fałszywe zdania dotyczące tematu lekcji. Uczniowie wykonują ćwiczenie otrzymane od
kolegi lub koleżanki.
2. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji
„Wprowadzenie” i w tym kontekście podsumowuje pracę uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 5 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:
 Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Multimedium zamieszczone w sekcji „Grafika interaktywna” można wykorzystać

w fazie wstępnej zajęć, w celu wzbudzenia zaciekawienia uczniów.