□νηρεα κασέτα

η φυσική μου
η φυσική σου
 ΜΗΧΑΝΙΚΗ II

αντρεα κασέτα
η φυσική μου
η φυσική σου
 Πάν γνήσιον άναιυπον φέρει ιήν
υπογραφήν τοΰ συγγραφέας.

Απαγορεύεται ή καβ’ οίοτύήηοτε τρόηον άνατνπωσις τοΰ παρόττο; ή μέραν; αύτοΰ,

τή; ίγγριίφου άόείας τοΰ σνγγραφίιο;
 Οί αισθήσεις βομβαρδίζονται μέ μηνύματα. Πέσω άπ’αύτά, βρί­
σκεται ή φύση, πραγματική, αύτόνομη, με' ύπαρξη ανεξάρτητη άπ ’ τη'
δική μας. Πήραμε τά έργαλεΐα μας χυ αρχίσαμε το σμίλεμα της εΐ-
κόνας της. Κάθε προσπάθεια ξεκινάει άπ’τη νόηση' μας καί καταλή­
γει στη νο'ηση' μας. Είμαστε σέ θέατρο πού κάνουμε το'ν θεατή καί
τόν ηθοποιό ταυτόχρονα. ’Αναγνωρίζουμε τίς δυσκολίες καί προχω-
ράμε. Κάνουμε Φυσική.
τϊο πεδίο
Ραρυτ^ηΌος
 Α. Ή παγκόσμια έλξη

1.1. Τά μήλα πέφτουν,δταν ώρεμάσουν. Κενοΰνταε δηλαδή πρός τη

γη. Τό φεγγάρε γυρεζεε γύρω άπό τη γη κε αύτη μέ τη σεερά της
γύρω άπ’τόν ηλεο .
1.2. 'Ο Νίοοίβε ΟορθΓηΐαυδ ήταν Πολωνός. Αύτός ήταν ό πρώτος
πού μελησε θαρραλέα γεά τη θεωρεα τοϋ ηλεοκεντρεκοΰ συστήματος.
Αέ άπόψεες του συνάντησαν έχθρεκη ύποδοχη,γεατε ήρθαν ’ σέ
άπ’εΰθεεας άντεθεση μέ τες θρησκευτεκές δοξασεες καε τες προλη-
ψεες πού έπεκρατοϋσαν καε' θεωρούσαν τη' γη κέντρο τοϋ σύμπαντος.
1.3. αργότερα
'Εκατό περεπου χρόνεα * ό Γερμανός ό. ΚβρΙβΓ, θά
δεατυπώση τούς τρεες έμπεερεκούς νόμους σχετεκά μέ τες κενησεες
τών πλανητών.
α) Οέ πλανήτες στρέφονταν γύρω άπό τόν ηλεο σέ έπεπεδες τρο-
 6
νάλογα των χρόνων.

γ) Τά τετράγωνα των περιόδων περιστροφής,είναι ανάλογα πρός

τους κύβους των μεγάλων αξόνων των ελλείψεων.
1.4. Τήν ίδια έποχη περίπου στην ’ΐταλόα ό Γαλιλαίος, άφηνον-
τας αντικείμενα άπό τήν κορυφή τού' Πύργου της *
,
Πόζας· μελετάευ
τή νομοτέλεια πού αφορά την κίνηση των σωμάτων πρός-·ςη γη ( ε­
λεύθερη πτώση τεύχος Ι,σελίδα 108 ).
Οι κινήσεις των πλανητών καί ή έλεύθερη πτώση των σωμά-
των,θεωρήθηκαν φαινόμενα ανεξάρτητα μεταξύ τους. Τό θέμα της
ερμηνείας τους απασχόλησε τήν επιστημονική σκέψη της εποχής.Μι­
λάμε βέβαια γιά μιά έποχη πού ανάμεσα στις προτεινόμενες θεωρί­
ες, ύπάρχουν μερικές,πού υποστηρίζουν ότι οΐ πλανήτες στρέφονται
γιατί πίσω τους ύπάρχουν αόρατοι άγγελοι,πού τινάζοντας τά φτε­
.
**
ρά,τούς οδηγούν
1.5. Πρέπει νά περάσουν μερικά χρόνια ακόμα,γιά νά παρουσιαστη
εκείνος πού θά επιχείρηση νά συνδυάση καί νά έρμηνεύση μέ έ'να
γενικό νόμο τά δύο φαινόμενα. Αύτός είναι ό 18330 Νβκΐοη, ό ό-
«
ποιος γύρω στα 1710,γράφει δτι δλα τά φαινόμενα αύτά,συμβαίνουν
σά νά ύπάρχη μία παγκόσμια δύναμη,ή οποία γιά δλα τά κομμάτια
ύλης είναι ελκτική.
2. *Ο Νόμος της παγκοσμίου έλξεως (Νθμϊοπ, 1710)
2.1. ”Ας είναι δύο ύλικά σημεία μέ μάζες πΐι καί τπ2 αντίστοιχα,
καί σέ απόσταση Κ.
”Αν μελετήσουμε τό ένα άπ’αύτά (π.χ. τό πΐ2),θά δοΰμε νά άσκηται
δύναμη Ε μέ α) φορέα την εύθεΐατών δύο ύλικών σημείων β) φορά

* “Ετσι αναφέρει ή παράδοση

** Γθγηπι3η ΙεοΐυΓθδ οη ΡΗγ8Ϊο3.
 7

πρός τό μέρος τοϋ άλλου ηαό γ) μέτρο πού δεδεταε άπ’τη σχέση :

ρ _ ν ^1^2
1 Κ. Π11 <3 ΪΠ2

δπου X ή λεγομένη σταθερά παγκοσμίου έλξεως,μέ τεμη ανεξάρτητη

άπό τό ύλεκό πού παρεμβάλλεται ανάμεσα ατύς τηι καε ι»2.'θ πεερα-
λ < , . «Γ /,
* ζ ζ££ω-ι<-ι~8 άγη σπι
ματεκος υπολογεσμος εδωσε γεα την Κ,την τεμη 6,68.10 -------- 2—’

2.2. ’Αποδεεκνύονταε τά έξης :

α) Μεα ομογενής σφαίρα μέ μάζα Μ,άσκεε σέ ύλεκό σημείο Σ πού
βρεσκεταε στό έξωτερεκό της,δύναμη εση μ’έκεενη πού θά α­
σκούσε,άν ολόκληρη ή μαζα της ήταν συγκεντρωμένη στό κέν­
τρο της.
Πρόκεεταε γεα' την συνεσταμένη των δυνάμεων οέ οποίες ά-

σκοϋνταε στό Σ ,άπό τά ύλεκά σημεία της σφαίρας.

Β) 'Ομογενης σφαίρα Σι,άσκεε σέ ομογενή σφαίρα Σζ.έλκτεκη δύ­
Μ1Μ2,
ναμη μέ φορέα την δεάκεντρο καε μέτρο Γ = Κ δπου Κ ή
Κζ
απόσταση των κέντρων. Στό σχήμα παρεστάνονταε μέ βι » 32
καε οέ άντεστοεχες έπεταχύνσευς.
 8

γ) Όμογενές σφαιρικό στρώμα ,ασκεί σέ ύλικό σημείο Σ ιού βρί­

σκεται στην κοιλότητά του,δυνάμεις των οποίων ή συνιστα-

2.3. Μ’αύτόν λοιπόν τόν τρόπο,ό Νθμϊοπ καταφέρνει νά έρμηνεύ-

ση ταυτόχρονα:
ί) τούς έμπειρικούς νόμους τοϋ ΚβρΙβΓ,θεωρώντας τις κι­
νήσεις των πλανητών σαν κεντρικές .
καί ΐί) τήν ύπαρξη σταθερής έπιταχύνσεως (§) κατά την έλεύ-
θερη πτώση,θεωρώντας τή δύναμη "βάρος" σά συνισταμέ-
νη των δυνάμεων Π.Ε.,πού άσκοϋν τά υλικά σημεία της
γης στό Σ.
(Γιά ένα ύλικό σημείο μέ μάζα τη,πού βρίσκεται πάνω
στην επιφάνεια της γης,μποροϋμε νά έχουμε τή σχέση
Β = )
ΚΖ
 9

3. Τό πεδίο βαρύτητος.
„ , , . ■, ,
Ας ξαναγυρεσουμε στα δυο υλεκα σημεεα,με μάζες πΐι καε πΐ2·
Είπαμε δτε στό π»2 άσκεεταε δύναμη.
Στό ερώτημα "ποεός άσκεε αύτη τη δύναμη",απαντήσαμε "τό πΐι".Στό
εδεο ερώτημα όμως,μπορούμε νά δώσου­
με καύ άλλη μορφή άπαντησεως , λέγον­
τας ότε τη δύναμη αύτη άσκεε ό χάρος
γύρω άπ’τό πη .
Αύτη βέβαεα ή ύκανότητα τοϋ χώρου,νά άσκη δυνάμεες, δημ^ουργη -
θηκε άπό την παρουσία τοϋ τπχ.
Στη φυσεκη,ένας χώρος έξουσεοδοτημένος νά άσκη δυνάμεες
λέγεταε "δυναμεκό πεδεο".
“Ενας τέτοεος χώρος ,δημεουργεεταε γύρω άπό κάθε ύλεκό σώμα καε
όνομάζεταε πεδεο βαρύτητος αύτοΰ τοϋ σώματος.
Πεδεο βαρύτητος ενός σώματος,όνομάζεταε χώρος,τέτοεος ώ­
στε νά άσκηταε έλκτεκη δύναμη,πάνω σέ όποεοδηποτε κομμάτε ύλης,
βρεθη μέσα σ’αύτόν.
"Εχουμε λοεπόν γεά κάθε σώμα κε ένα πεδεο βαρύτητος.’Ενδεαφέρον
παρουσεάζεε τό πεδεο βαρύτητος ένός πλανητη.

4. Μελέτη τοϋ πεδίου βαρύτητος

4.1. Πώς θά μπορούσαμε νά "μελησουμε" γεά ένα πεδεο βαρύτητος;

"Εγραφα στην εέσαγωγη,δτε γεά νά δημεουργηθη ή γλώσσα της φυσε-

κης ,εέσάγονταε τά μεγέθη.
Είναε λοεπόν δύο κατάλληλα μεγέθη ,τά όποεα έπενοησαμε γεά νά
μδΓς έξυπηρετησουν στη μελέτη τοϋ πεδεου βαρύτητος .
 10

Αύτά είναι ή ένταση (§) καί τό δυναμικό (υ).

4.2. θεωρώ ύλικό σημείο μέ μάζα πι ,σέ σημείο Σ ένός πεδίου βα­
ρύτητας. Σ’αϋτό ασκείται δύναμη Γ. Είναι χαρακτηριστικό δτι γιά
τό σημείο Σ,
α) ή δύναμη Γ έχει σταθε­
ρή διεύθυνση καί φορά.
(’Ανεξάρτητη δηλαδη άπό
τήν τιμή της ιη).
ρ
β) Τό πηλίκο —~ έχει τι­
μή,χρονικά σταθερή.
“Ενταση (9) πεδίου βαρύ­
τητας σέ σημείο αύτοϋ Σ,
ονομάζεται διανυσματικό
μέγεθος μέ μέτρο ,διεύθυνση δέ κα ί φορά,την αντίστοιχη της
δυνάμεως Γ.

4.3. Θεωρώ ότι ένα ύλικό σημείο μέ μάζα πι κινείται άπό τό Σ

μέχρι τό άπειρο. Κατά τήν κίνηση αύτη,τό πεδίο άσκεϊ συνεχώς δύ­
ναμη στή μάζα τη. Θά έχουμε λοιπόν ένα έργο Α αύτης της δυνάμεως.

Είναι χαρακτηριστικό
α) ότι γιά μιά ώρισμένη μάζα πι,τό έργο αύτό έχει τιμή, άνεζάρ-

τητη τοϋ τρόπου μέ τόν όποιον έγινε η κίνηση, καί

β) ότι τό πηλίκο · είναι σταθερό γιά κάθε μάζα ιπ.

Δυναμικό πεδίου βαρύτητας σέ σημείο αύτοϋ Σ, ονομάζεται

μονομετρο μέγεθος ,η τιμή τοΰ οποίου δίδεται από τό πηλίκο ---- .
πι
 11

όπου Α^οο τό έργο της δυνάμεως πού άσκεΰ τό πεδύο στη μάζα πι, άν

τη θεωρήσουμε νά κονηταο άπό τό Σ μέχρο τό άνευρο.

4.4. Σέ κάθε διατεταγμένο ζεύγος σημεύων (Ζ,Η) ένός πεδύου βα­
ρύτητας,άυτοστοοχεΰ ή λεγομένη δυαφορά δυναμυκοϋ

Α71
= υζ - υΗ.

4.5. Παρατηρησεος
α. Κάθε ένα άπό τά δύο αύτά μεγέθη έχεο τομή ή όπούα έξαρτά-
ταο μόνο άπό τη θέση τοΰ σημεύου Σ καύ όχυ άπό τό χρονο.

β = §(χ,γ,ζ) καύ □ = υ(χ^,ζ).

Τό πεδύο βαρύτητος δηλαδη,είναο ένα χρονΰκά σταθερό ( η

μόνμμο ) δυναμοκό πεδύο.

β. Γυά κάθε διατεταγμένο ζεύγος (Ζ,Η)τό έργο ΑΖρ{,της δυνάμε­
ως πού άσκεΰ τό πεδύο πάνω στη θεωρουμένη νά κονηταο μάζα
τη,είναο άνεξάρτητο της δεαδρομης,καύ έξαρτάταμ μόνο άπό
τύς θέσευς τών Ζ καύ Η.
Τά δυναμυκά πεδύα πού χα-
ρακτηρύζονταο άπό αύτη
την ύδοότητα,λέγοντας ά-
*
στρόβςλα .

Λ Αύτός είναυ ό πυό απλός τρόπος γυά νά καταλχίβης τό ά-

στρόβυλο πεδύο. Περισσότερα πράγματα θά ποΰμε αργότερα
στό τεΰχος 6.
 12

"Εχουμε λουπόν αναφέρει, δύο χαρακτηρυστυκά γυά τό Π.Β.“θτυ

είναι, μόνυμο καί άστρόΒυλο.Τέτουο είναυ,δπως θά δοϋμε αρ­
γότερα καί τά ήλεκτροστατυκό πεδίο.
γ. Γυά κάθε σημείο Σ έχουμε ΑΣοο < 0 καν έφ’δσον πι > Ο,ΰσχύευ
□Σ < 0.
δ. Τά ύπόθεμα μάζης πι,πρέπευ νά θεαρήταυ στό Σ,κατά τρόπον
ώστε ή παρουσία του νά μη άλλουώνη τό πεδίο.
4.6. ’Εκτός άπ’αύτά,γυά νά μπορέσουμε νά παραστησουμε τό Π.Β.
χρησυμοπουοϋμε τίς δυναμυκές γραμμές καί τίς ΰσοδυναμυκές έπυφά-
νευες.
α. Δυναμυκη γραμμή ονομάζεται, μία γραμμή σέ κάθε σημείο Σ
της όπρίας,έφάπτεταυ τό δυάνυσμα §£. Σάν φορά της γραμμής
θεωρούμε τή φορά του §.’Από κάθε σημείο τοϋ Π.Β. θά διέρ­
χεται, λουπόν μία καί μόνη
δυν. γραμμή.

β.’ΐσοδυναμυκη ονομάζεται, μία έπυφάνευα,έφ’δσον σέ κάθε ση­

μείο της τό δυναμυκό τοϋ Π.Β. έχευ την έδυα τυμη. Ου δυ­
ναμικές γραμμές ευναυ κά­
θετες στυς ΰσοδυναμυκές έ-
πυφάνευες.
 13

5. Τό γηϋνο πεδίο βαρύτητας

*5.1. "Ενα,οπωσδήποτε ,εύδυκό ενδιαφέρον,παρουσυάζευ τό πεδίο βα

ρύτητος,τό οποίο δημυουργεί ό δοκός μας πλανήτης.'Η δύναμη ή ο­
ποία άσκεϋταυ σέ ύλυκό σημείο πού θά βρεθη σέ κάπουα θέση Σ, ο­
νομάζεται. βάρος (Β) τοΰ ύλυκοΰ σημείου στή θέση Σ. Μποροΰμε νά
έχουμε μία μαθηματική περυγραφή
αύτοΰ τοΰ πεδίου, άν συμβατυκά
δεχθοΰμε δτυ τό σχήμα τοΰ πλα­
νήτη μας είναυ απόλυτα σφαυρυ-
κό.
5.2. "Ενταση τοϋ γη’ίνου πεδίου
α) "Αν είναυ Μ ή μάζα της γης,
Β ή ακτίνα καί 0 τό κέντρο της,
εύκολα άποδευκνύευ κανένας,δτυ γυά ένα σημεΰο Σ μέ ΟΣ > Κ ΰσχύ-
Μ
ευ §Σ = X 70Σ)Τ(1)·
π , _ Β _ 1 , Μιη . __ Μ_
"ραγμ“τυ ΒΣ - —8Ε - —X -<> Βς - Χ^ί

"Αν εύναυ Η τό ύψος τοΰ Σ,θεωρούμενο πάνω στήν ΟΣ,ό τύπος (ι)

γράφεταυ: _ , Μ
(Κ+Η) 2
, „ Μχ ....
Γυα Η = 0 εχουμε βο = —7 (3). Δυαυρώντας κατα μέλη τυς (2)καυ
Κ Κ2
( 3),παίρνουμε τη σχέσή βΗ = βο ”(κ+11)ί

β) Μελέτη τοΰ β στό έσωτερυκό της γης (ΟΣ < Κ) μπορεί νά γυνή
μόνο άν θεωρηθή ή γή ομογενής."Ας είναυ ένα ύλυκό σημείο μέ μά­
ζα ιη,στή θέση Σ (σχήμα). Θεωρώ την σφαίρα ΟΣ. Οΰ δυνάμευς πού
δέχεταυ τό ύλυκό σημείο,άπό τό σφαυρυκό δακτύλυο έχουν συν-
 14

ισταμένη μηδέν.'Η δύναμη δη-

λαδή9τήν οποία δέχεται άπό
τή γή τό ύλικό σημεχο,προέρ­
χεται μόνο άπό τή σφαίρα
(Ο,ΟΣ). ”Αν θέσω ΟΣ = χ , θά
~ ., „ , Μ τη,..
μπορώ να γράψω Βχ = Κ—?(5),
χ
όπου Μ' ή μάζα τής σφαίρας
ΟΣ. Θεωρώντας ά τήν γήινη πυ-
, , μ 3
κνοτητα,εχω Μ = <1.— π.χ .
”Αρα ή (5) γίνεται Βχ =—-Κπτηάχ (ε),όπότε §χ =-γΧπάχ (7). Γιά
» 4 · $
χ = Κ’έχουμε §ο = — ΚπάΚ (β).
<5
’Από τίς δύο τελευταίες παίρνουμε :

9χ 9ο ρ ί9)

γ). Μπορούμε ,συνοψίζοντας, νά ποΰμε ότι άν θεωρήσουμε τή γη σάν

ακίνητη σφαίρα. μέ σταθερή πυκνότητα, θά ϊσχύη :

Γιά σημεία. Σ μέ ΟΣ = χ.

Μ τ>2
α) Αν χ > Κ -«> 9ς = (ή 9Σ = 9ο“^

β) "Αν χ < Κ => 9Σ =-γπλάχ (ή 9ς ~

Μέ τίς παραδοχές πού άναφέρθηκαν,ή σχέση § = ί(χ) μπορεί νά ά-

πειχονισθή ώς έξης :
 15

δ) Μεταβολή τής έντάσεως τοΰ πεδίου βαρύτητας,πάνω στήν επιφά­

νεια τής γης.
Στά πιό πάνω,ή γή θεωρήθηκε απόλυτα σφαιρική καί ακίνητη,
μέ αποτέλεσμα να' δεχθούμε δτι ή ένταση πάνω στην έπιφάνειά της
είναι σταθερή. Μάλιστα τήν παραστήσαμε καί μέ τό σύμβολο §0.Εί­
ναι γνωστό δμως,πώς ή γή δέν έχει απόλυτα σφαιρικό σχήμα καί
κινείται,μέ αποτέλεσμα νά παρατηρεϊται μιά αύξηση τοϋ 9
ισημερινό πρός τούς πόλους άπό 9,78 -ΙΠ-2 μέχρι 9,83 - 111 ϊ
560 560
Μ’άλλα λόγια, έχουμε μιά έξάρτηστ' ·.οΰ § άπό τό γεωγραφικό πλά­
τος. Στήν πόλη πού γράφεται αύτό τό βιβλίο,τό § είναι περίπου
9,81 —— 2 ·
3ΘΟ
Δέν.θ’άγραφε δμως τό ίδιο ένας Φινλανδός.
ϊ) Μεταβολή τοΰ μετρουμέυου 9 λόγψ της οττροφικής κινήσεως
τής γης.
Βρίσκεσαι πάνω στή γή καί λές δτι κάνεις μέτρηση τοϋ §.
Τί ακριβώς μετράς ; Νά ένα καλό έρώτημα.
Απάντηση : Μετράς τσ πηλίκο__ 2. δπου Β' ή ένδειξη τοϋ ζυγοϋ ,
πι ▼
ή οποία άντιστοιχεΐ στήν πιεστική δύναμη
* πού άσκεϊ τό σώμα
στον ζυγό.

* ’Η κάθετη συνιστώσα τής μεταξύ τους δυνάμεως

 16

'Η δύναμη αύτη (Β^) θά ήταν δμως όση μέ τό βάρος , μόνο άν

εΰμαστε σέ πλανητη πού δέν περιστρέφεται,. ”Ας δούμε δμως τό θέμα
λεπτομερέστερα.
Θεωρώ τη γη σφαυρυκη καύ περυστρεφομένη.
"Ενα σώμα μέ μάζα ιη βρύσκεταυ πάνω σέ ζυγό, σέ γεωγραφικό
πλάτος φ.

Οΐ. δυνάμευς πού πρέπει, νά σημευωθοϋν στό οωμα, είναι, :

I) Τό πραγματικό βάρος Β (ή δύναμη παγκ. έλξεως).
II)'Η δύναμη Βφ την όπούα άσκεΰ ό ζυγός στό σώμα (άντύδραση
της πυεστυκης δυνάμεως Β^ την όπούα μετράμε γυά βάρος. Τη
δύναμη αύτη θά τη λέμε φαυνόμενο βάρος).
III)'Η φυγόκεντρος Γφ. (Μη ξεχνάς πώς εδσαυ στρεφόμενος παρα­
τηρητής).
Γυά τό σώμα,τό όποϋο σχετυκά μέ σένα ΰσορροπεϋ, ύσχύευ
 17

Β + Βφ + Γφ = 0. Είναυ φανερό πώς ή δύναμη Β$ δεν είναυ όση μέ

τό βάρος Β,παρά μόνο στους δύο πόλους.
"Αν τώρα εκμεταλλευτούμε την ύσορροπύα τών τρυών δυνάμεων,
μπορούμε νά δημυουργήσουμε μυά σχέση ανάμεσα στην ένταση καύ
στό γεωγρ. πλάτος φ.
*Η συνυσταμένη τών Εφ καύ Β. έχευ τό μέτρο της Βφ.”Αρα Βφ =
= Γφ + Β + 2ΓφΒσυνω (1) (κουταξε το σχήμα). Αλλά υσχυευ :
Β = πΐβ , Βφ = πι§φ , Εφ = ιπω2Γ = πιω2Βσυνφ , ω+φ = 180
'Η σχέση (ι) λουπόν γύνεταυ :
7 2 ο 1* 2 2 22 22
τη £φ = ιπ ω Β συν φ + πι § + 2πι ω §Βσυνφσυνω =>
2 I* 7 7 9 ο
§φ = ω Κ συν φ + § - 2ω βΚσυν φ.
”Αν παραλεύψουμε τόν όρο ωι*Κ 2συν2φ,θεωρώντας τον αμελητέο,
θα εχουμε = § - 2§ω Κσυν φ η κατα προσέγγιση :

9φ = 90 ~ ω2Βσυν2φ

'Η τελευταύα αύτη σχέση έκφράζευ δτυ τό § , έζ αίτύας της

γήϋνης περυστροφής,παρουσυάζευ τη μεγαλύτερη έλάττωση στόν ύση-
μερυνό (§0 = § - ω2Κ). Στούς δύο πόλους ή τυμη του μένευ ανεπη­
ρέαστη άπό την περυστροφη (§90 = §)·
’ίσχύει, §90-β0 = ω2Κ - 3,4 · ”Αν οηλαδη ή γη ήταν από­
λυτα σφαορυκή,μεταξύ ύσημερυνοϋ καύ πόλου, θά εϊ,'χαμε δυαφορά
στην τυμη τοϋ § ό'ση μέ 3,4 ΟΓη/εεσ2.

ϋ) Μεταβολή τοϋ ς έξ αίτιας τοϋ σχήματος της γης.

Τό σχήμα της γης δέν ε^ναυ σφαορυκό,άλλά έλλευψοευδές έκ
περιστροφής. Παρατηρούται, μυά έλάττωση της γηϋνης άκτύνας άπό
τόν ΰσημερυνό πρός τούς πόλους,ή όπούα έχεο σά συνέπευα,τήν αύ-
 18

ξηση της έύτάσεως μετά τοΰ γεωγρ. πλάτους. Λόγω αύτης της αιτίας
η αύξηση του ε είναι 6.5------
5βσζ
'Η περιστροφή λοιπόν καί τό ελλειψοειδές σχήμα; δημιουργούν δια-
φορά στην τομή του ε *
3,4----- , + 6,5 ------ , = 9,9 ----- ,. Ου μετρη
3εσ2 8εσ2 3εσζ
V Γ
* » τ - ΟΤΠ . > / υ, ι
σευς ορως δείχνουν οτυ η δυαφορα ευναυ ρονο 5 3θο2■ Αυτά ολα ο-

δήγησαν στην αναζήτηση καί τρίτης αιτίας,ή οποία θά έπηρεάζη την

τιμή τοΰ μετρουμένου §.
ίϋ) Μεταβολή τοϋ 9 λόγω τοΰ ισημερινού εξογκώματος
"Ας φανταστούμε τη σφαιρική επιφάνεια,πού περιλαμβάνει βό­
ρειο καί νότιο πόλο.
Τό τμήμα πνύ περιλαμβάνεται ανάμεσα σ’αύτήν και στην πραγματική
γήινη επιφάνεια,δεν ασκεί δύναμη σέ υλικά σημεία ,πού θά βρεθούν
στούς πόλους (2.2.γ),ενώ έξασκεΐ έλξη σέ σώματα πού βρίσκονται
στόν ισημερινό.
"Ετσι λοιπόν προκύπτει
στόν ισημερινό μεγαλύτερη
τιμή έντάσεως, έξ αιτίας
αύτοϋ τοΰ αιτίου.
"Αν τώρα άφαιρέσουμε
άπό τό αποτέλεσμα των δύο
πρώτων αιτίων (§90" §0 =
η η σπι ·. .> ..
= 9,9------ ?),το αποτέλεσμα
3βσ2
πού προκαλεΐ ή τρίτη αύτή
» . σιη
αίτια (§0 - §90 Σ 4,9 βρίσκουμε τήν πραγματική διαφορά,
ότι δηλαδή

Ή τιμή τοΰ 9 στούς πόλους είναι μεγαλύτερη αύτης τοϋ ίση-

 19

μερινοϋ κατά 5οϊι/5θο2.

ε) Παρατήρηση. Τό μέγεθος *Γνπίση γήινου πεδίου βαρύτητος”
ζ « ~ « ζ ζ ζ * "β Ύ ζ ν
το οποοο ορυσαμε με τη σχέση εουαο φανερό οτυ
συμπίπτει μέ τό μέγεθος "επιτάχυνση κατά την ελεύθερη
πτώση". Το σύμβολο "§" χρησιμοποιείται καί γεά τά δύο αύ-
τά συμπίπτοντα μεγέθη.

5.3. Τό δυναμικό τοϋ γήινου πεδίου βαρύτητος.

α. Γιά τό δυναμικό ενός σημείου Σ, πού απέχει άπό τό κέντρο
της γης,απόσταση χ > Κ,άποδεικνύεται ότι ισχύει Ιΐ£ =-]<— ,
όπου Μ ή γηινη μάζα.
’Απόδειξη : ”Ας θεωρήσουμε
ένα ύλικό σημείο μέ μάζα γπ

νά κινηται άπό τό Σ πρός τό

άπειρο. Γιά τό στοιχειώδες
έργο,της δυνάμεως πού άσκεϊ
τό πεδίο στό ύλικό σημείο ιη,
ισχύει :

Μτπ
άΑ = Γάχσυνπ => άΑ = -Κ —~ άχ
χ2
Συνεπώς γιά τό έργο άπό Σ μέχρι τό άπειρο, έχουμε
00
_ Γ , Μιη , _ . Μ Γ άχ _ Μτπ
Ατςο — — / κ—ζ— άχ - -κΜιη | ~ ~κ-----
/ X2 ·> X2 X
X X

Γ,τ ' » Γ, ^Σ°Ο η . Μ , .

Είναι γνωστό οτι 1)£ =—— . Αρα [}£ = . (ι)
”Αν θέσουμε χ = Κ + Η , ή παραπάνω σχέση θά γίνη.

υΣ = ■* (2)
 20

β. Γιά ένα σημείο Γ της γηίνης επιφάνειας θά είναι.

Μ
□ Γ = -Κ~ (3)
κ
Αλλά §0= Κ-ρ- . ”Αρα υρ = -90Κ (4)

Υ. 'Ο τύπος (ι) ισχύει μόνο γιά χ > Κ.

’Ας επιχειρήσουμε τώρα νά δημιουργήσουμε τη συνάρτηση ϋ =
= 1)(χ) γιά χ < Κ. Θά άναφερθοϋμε δηλαδη σε' σημεία Σ πού
βρίσκονται στό εσω­
τερικό της γης.
’ίσχύευ-ΑΣοο=ΑΣΓ+ΑΓοο( °

Θά ύπολογύσω αρχικά
τό έργο της δυνάμεως
τοΰ πεδίου βαρύτη­
τας,κατά την κίνηση
ύλικοΰ σημείου άπό Σ
μέχρι Γ (κοίταξε τό σχήμα) άΑ = Γάχσυνπ (2).”Αν θεωρηθη
η γη σφαιρική καί ομογενής,έχουμε πη (5.2.β) δτι Γ =
= ΓΓ,§ο'ρ' ( 3) · ”Αρα ή (2) γίνεται :
Η
άΑ =χάχσυνπ ΑΣΓ = ί άΑ = - ΓΠ^°- χάχ =>
•'χ

Αςγ = —(Η2-χ2) (**

),
4,1 ζΚ

’Επίσης ύπολογίστηκε δτε ΑΓοο = -Χ-—-= -Π)£.Κ.

ι X Ο
'Η (Ό γίνεται, ΑΣοο = --^-(Κ2-χ2)-πι§0Κ.

Γυά τό δυναμικό λοιπόν τοΰ Σ έχουμε :

 21

υ =Δ^=> υ =-9 —9οκ· (5)

Τό δυναμικό π.χ. στό κέντρο της γης, θά είναι ϋο =
= —|-8οκ (6)

Παρατήρηση. Σέ περίπτωση πού έφαρμόζεται σέ πρόβλημα,ένας

τύπος τής (γ),θά είναι απαραίτητη καί ή άπόδειζή του.
δ. Δυναμική ενέργεια βαρύτητος.
Στό τεΟχος 1 (σελίδα 171) άναφέρεται ότι ό τύπος Ε = πι§Η
γιά τήν δυυ. ενέργεια βαρύτητος δέν ισχύει παρά μόνον αν
τό § θεωρηθή σταθερό.”Αν υποθέσουμε ότι έχουμε ένα ύλικό
σημείο στη θέση Σ ,ή δυναμική του ενέργεια ώς πρός τήν ε­
πιφάνεια χχ'ύπολογίζεται με
* τό έργο τήδ δυνάμεως βάρος.

Εδυν = = (ΠΣ - υΣ')πι. —>

. ί , Μ , Μ \ .
ΑΣΣ' ~ Κ+Η; + κ Κ+ή2/

Λ ( 1 1 λ
ΑΤΓ' = - ΚΜτηΙ-=-Γ— --ζ—τ---- )
\ Η+Ηι Κί·π2 /
'Η επιφάνεια χχ' πού άναφέρε-
ται,είναι φανερό δτι είναι
μιά ΐσοδυναμική έπιφάνεια.
 22

Β. 01 τεχνητοί δορυφόροι
1. Τό 1957 είναι, μιά χρονιά πού ανήκει στην ηρωική έποχή, γιά

κάθε συνομίληκό μου. Στις 4 ’Οκτωβρίου,μαςί μ’ολο τό κόσμο,

ακούσαμε τη βρεφική κραυγή της διαστημικής εποχής.
'Ο πρώτος τεχνητός δορυφόρος,ό δροιιΐηϊΚ I,πραγματοποιούσε πε­
ριφορά γύρω άπό τη γη σέ 96 πρώτα λεπτά. Συναισθήματα θαυμα­
σμού ανακατεμένα μέ αρκετή ά'γνοια.
2. ”Αν άπό ύψος Η έκτοξευθή ένα σώμα μέ *
οριζόντια ταχύτητα
υρ = /§Η
* ί!,αύτό θά έκτε-
λέση ομαλή κυκλική κίνη-
ση. Θά γυνή δπως λέμε,
δορυφόρος σέ κυκλική τρο­
χιά. 'Η άπόδειξη στηριζε-
ταυ στον θεμελιώδη νόμο
τής δυναμικής. Τό βάρος
τοΰ σώματος,μέ -φορά συν­
εχώς πρός τό κέντρο τής
γης καί διεύθυνση πάντο­
τε κάθετη στην ταχύτητα,
παρουσιάζεται ιδανικό
γιά νά παίξη τό ρόλο τής
κεντρομόλου δυνάμεως.

ΣΓ = ιπγ^ => πι§ =

Κάθετη στη διεύθυνση τοΰ §.

Τό § παριστάνει την τιμή τής έντάσεως στό ύψος Η καί τό Κ

την απόσταση τοϋ σώματος άπ’τό κέντρο τής γης. Κ = Κγ+Η
 23

'Η σχέση αύτη,μπορεε νά θεωρηθη χαε μέ άλλο τρόπο

Μπι υ2 Γ Μ
ΣΓ - πιγ^ -> Κ (Κγ+Η)2 - Κγ+11 υ = ψ ργ+Η

3. Τε θά συμβη δμως,άν ή όρεζόντεα ταχύτητα δέν είναε έση μέ

’Αποδεεκνύεταε τότε,δτε ή χενηση τοϋ σώματος θά γένη
σέ έλλεεπτεκη τροχεά. Μεά άπό τες έστεες της έλλεεψεως , θά
συμπεπτη μέ τό κέντρο της γης.
”Αν υο < , άποδεεκνύεταε δτε τό κέντρο της γης θά συμπε­
πτη μέ την απώτερη έστεα. Σ’αύτη την περεπτωση,τό σώμα φθά-
νεε στό έδαφος.

”Αν δμως η έκτόζευση γένη μέ όρεζόντεα ταχύτητα υο γεά την ό-

ποεα νά έσχύη > υο > , άποδεεκνύεταε δτε τό κέντρο
της γης,θά άποτελη την πλησεέστερη έστεα της έλλεεπτεκης τρο

* ’Αντεσταση άέρος άμελητέα

 24

χι,άς. Αυτό σημαυνευ δτυ σώμα γόνεταυ δορυφόρος σέ έλλευπτυ-

κή τροχυά.
4. Αν τέλος ή βολή γυνή μέ ταχύτητα υ0 = 1^2§Κ η καί μεγαλύτε -
ρη,τό σώμα ξεφεύγευ άπό τη γήυνη έλξη (φθάυευ στό άπειρο).
Η ταχύτητα υο = ή άπαυτουμέυη,δπως άποδευκνύεταυ , γυά
νά φθάση τό σώμα στό άπειρο,ονομάζεται ταχύτητα, διαφυγής.
Σ αυτή τήν περίπτωση,ή διαφυγή έπιτυγχάνεται μέ όπουαδήποτε
διεύθυνση κυ ά'ν γυνή ή βολή.
Η απόδειξη τοΰ τύπου υο = /2§Κ γυά τήν ταχύτητα διαφυγής,
μπορεί νά γυνή μέ τό θεώρημα κυυητυκής ένεργευας.

1 7
0 πιυθ = ΑΓοο =>

1 2
~ —ωυθ = υΓ.πι =>

1 2 , Μ
- —Ηΐυ0 = -Κ—πι =>

υο
 25

Πίνακας

'Οριζόντια βολή στό πεδίο βαρύτητας,

(άεραντίσταση αμελητέα)

υ0 > τό σώμα διαφεύγει άπό τό

πεδίο βαρύτητος

/2§Κ < υ0 < /2§Κ τό σώμα γίνεται, δορυφό­

ρος σέ έλλειπτικη τροχιά

υ0 = /2§Κ δορυφοροποίηση σέ κυκλι­

κή τροχιά

υ0 < τό σώμα φτάνει, στό έδα­

φος

5. 'Η δορυφοροποίηση,γίνεται, μέ τη βοήθεια πολυορόφου πυραύλου.

Κατά την έκτόζευση,λειτουργεί ό πρώτος όροφος τοΰ πυραύλου,
όταν τά καύσιμά του έξαντληθοϋν,απορρίπτεται καί λειτουρ­
γεί ό δεύτερος όροφος κ . λ. π.,μέχρις ότου άπομείνει μόνος ό
δορυφόρος,τοΰ οποίου ή τροχιά έχει, τώρα πιά όριζοντιωθη. Τό
σχήμα τοΰ τεχνητού δορυφόρου ποικίλλει, (σφαιρικό,κωνικό,κυ­
λινδρικό) .
Οι έρευνες μέ τούς δορυφόρους, ένδιαφέρουν ά'μεσα την μετε­
ωρολογία,τίς έπικοινωνίες,τη μελέτη τών κοσμικών άκτίνων,
την αστρονομία,την βιολογία,τη γεωφυσική κ.λ.π.
 26

Γ. Βολές σέ πεδίο βαρύτητας μέ σταθερή ένσταση

1. Σ ’δλες τύς περι,πτώσει,ς πού άναφέρθηκαν,τό βάρος παρουσυά-

στηχε σάν δύναμη,ή όπούα πατά την κύνηση τοϋ σώματος μετα­
βάλλει, συνέχευα την διεύθυνση της καύ τό μέτρο της έξαρτά-
ταε άπό τό ύψος της κενήσεως.
"Αν δμως :
α) ή ταχύτητα βολής υ0 ευναο μυκρη σχετυκά μέ την , καύ
β) ή κύνηση παρουσιάζεται, έτσι, ώστε καύ τό ύψηλότερο της
τροχυάς νά άπέχη λύγο - σχετεκά μέ την γήενη άκτύνα
άπό τό έδαφος,μπορούμε νά θεωρήσουμε τό βάρος σά σταθερή
δύναμη. Σ’αύτές τύς περι,πτώσει,ς ,άποδευκνύεταο δτυ ή κύ­
νηση τοϋ σώματος είναι, εύθύγραμμη ή παραβολική, ανάλογα
μέ τή δυεύθυνση τής άρχυκής ταχύτητος.'Η μελέτη αύτών
τών κυνησεωυ στηρύζεταε στη θεωρύα συνθέσεως κι,νήσεων.
Γεά τό θέμα αύτό μυλήσαμε στό τεύχος 1 (σελύδα 100). Σ’
δλες τύς περοπτώσευς θά θεωρηθή σάν αρχή τών χρόνων, ή
στυγμη πού πραγματοποεεϋταε ή βολή καύ αρχή τών αξόνων
τό σημεϋο βολής.

2. Κατακάρυφη βολή πρός τά κάτω.

"Επακολουθεί εύθύγραμμη όμαλώς έπυταχυνομένη κύνηση. Γεά τή
 27

μελέτη της,χρειαζόμαστε 'λοεπόν μόνο ένα άξονα.

Δεαλέγουμε τόν γ,κατάλληλα προσ­
ανατολισμένο .
Οέ έξεσώσεες θά εεναε κατά τά γνω­
στά :

Υ = υοΐ + -γ^2 (ι)

υ = υ0 + (2)

3. τά πάνω.
3.1. 'Η κενηση μπορεε νά θεωρηθη,ότε προέρχεταε άπό σύνθεση με-
άς εύθύγραμμης ομαλής πρός τά πάνω μέ υ0,καε μεάς όμαλώς
έπεταχυνομένης πρός τά κάτω. Σύμφωνα μ’
αύτά πού εεπαμε στη σύνθεση κενησεων, ε-
σχύεε :
->· ~1 ->Λ
Υ = Υ1+Υ2 => Υ = υοΐ+— (ι)

->■ ·*> -> ->->■->·

υ = υχ+υ2 => υ = υο+§ΐ (2)

3.2. θεωρώντας τόν υ προσανατολεσμένο

πρός τά πάνω μέ θετεκό πρόσημο,μπο­
ρώ νά πάρω τες άντεστοεχες άλγεβρε-
κές σχέσεες :
 28

, 1 ,ι
γ = υ0£ — <&■ (3)

υ = υ0 - 9ΐ

3.3. Οι σχέσεις (3) καε *(♦) ισχύουν γυά κάθε χρονική στιγμή
της κινήσεως (καί δχι μόνο κατά την διάρκεια της έπιβρα -
δυνομένης ανόδου). Σ’αύτές :
α) Τά υ0 καί παριστάνουν τά μέτρα των αντιστοίχων μεγε­
θών.
β) Τα γ καί υ παριστάνουν τίς αλγεβρικές τιμές
* άπομα -
κρύνσεως καί ταχύτητας αντίστοιχα. Αύτό σημαίνει πώς
αν π.χ. τό κινητό Σ βρίσκεται,μετά χρόνο ΐ,πάνω άπό τό
σημείο βολής ,τό πρόσημο τοϋ γ θά είναι θετικό,γιατί τό
διάνυσμα ΟΣ (πού παριστάνει την απομάκρυνση) έχει φορά
πρός τό + τοΰ άξονα.
3.4. 'Ο χρόνος πού χρειάζεται γιά νά φθάση στό μέγιστο ύψος εί-
ναι τ: =—— ( 5) και το μέγιστο ύψος χ = --Ο (®).
9 2$
3.5. "Ας ύπολογίσουμε τόν άπαιτούμενο χρόνο γιά νά έπιστρέψη
στό σημείο βολής.
’ίσχύει γ = υοτ~·—-§τ2. "Αν θέσω γ = 0 , θά έχω 0 =
= υοτ-#γ§τΖ —> ΐχ = 0 καί ΐ.2 =--^° (7). Είναι φανερό

πώς ή δεύτερη λύση μοϋ δίνει τόν ζητούμενο χρόνο. Συγκρί-

νοντας τούς τύπους (5) καί (7) εύκολα μπορείς νά συμπερά-
νης δτι ό χρόνος ανόδου είναι ίσος μέ τόν χρόνο καθόδου.

* Διάβασε στη σελίδα 19 τοΰ τεύχους Ι,τι ακριβώς είναι ή αλγεβρι­

κή τιμή ένός διανυσματικοϋ μεγέθους.
 29

3.6. Παράδεεγμα : ’Από ύψος Η=α τη βάλλεταε πρός τά πάνω άντε-

κεεμενο,μέ υ0 = λπι/δθσ. Μετά πόσον χρόνον θά φθάση στό έ­
δαφος ;
(’Αντεσταση άέρος αμελητέα).
"Αν είναε Η τό μέτρο τοΰ ύψους (θετε-
. , 1 2
κη ποσότητα) στη σχέση γ=υοΐ-—§τ
. , < , 1 2 2
θα θέσω γ = -Η,οποτε -Η=υοΐ- —=>
§ΐ2-2υοΐ-2Η=Ο
_ υο+/υο + 2§Η
11------------ 1

+ 2£Η
ΐ2_------------- - ---------

'Η λύση ΐ2 άπορρύπτεταε σάν άρνητεκή.

<„ . , , , η , τ _ λ + /λ2 + 2α§
Η απάντηση λοεπον θα εεναε ΐχ =--------------------- —
2

4. ^Οριζόντια βολή
4.1. Προκύπτει, έπεπεδη κενηση καε γεά νά τη μελετήσουμε χρησε-
μοποεοϋμε τούς άξονες χ καε γ προσανατολεσμένους έτσε ώστε
νά μάς εξυπηρετούν, (σχήμα).'Η κενηση αύτή μπορεε νά θεω-
ρηθή ότε προέρχεταε άπό σύνθεση α) μεάς εύθύγραμμης ομαλής
μέ όρεζόντεα δεεύθυνση καε β) μεάς όμαλώς έπεταχυνομένης
μέ § (έλεύθερη πτώση).
 30

4.2. ’Εξεσώσεες κενησεως.

Πρόκεεταε γεά τες σχέσεες χ = χ(ΐ) καε γ = γ(τ) όπου χ καε
Υ οέ συντεταγμένες της θέσεως Σ τοϋ κενητοϋ,μετά χρο'νον ΐ.
'θ καθορεσμός της θέσεως Σ τοϋ κενητοΰ μετά χρόνον ΐ,μπορεε
νά γένη άν τό θεωρήσουμε νά έκτελη ανεξάρτητα καε δεαδοχε-
κά κάθε μεά κένηση έπε τόν χρόνο ΐ.
”Ετσε λοεπόν τό φανταζόμαστε νά κενηταε έπε χρόνο τ μέ υο,
οπότε φθάνεε στό 0'(00' = υοΐ) καε στη συνέχεεα έπε τόν ε-
δεο χρόνο νά κάνη έλεύθερη πτώση,οπότε φθάνεε στό Σ.
(ΟΣ =-^-§τ2). Εδναε φανερό λοεπόν,δτε οέ συντεταγμένες της

θέσεως του θά είναε :

χ = υ0Ί (ι) καε' Υ =±-<&2 (2)

 31

Στη χρονοφωτο-
γραφεα φαενεταε
καθαρά, δτε τά
δύο σώματα βρε-
σκονταε κάθε
στεγμη στό έδεο
όρεζόντεο έπε -
πεδο. Τονεζεταε
δηλαδη , δτε ό
χρόνος πού ά-
παετεεταε γεά
νά φθάση τό κε-
νητό,σ’ένα όρε­
ζόντεο έπεπεδο,
εεναε έσος με'
τόν χρόνο πού
θά έφθανε μέ ε­
λεύθερη πτώση.

4.3. ’Εξε'σωση τροχεας

’ Απαλεύφοντας τό χρόνο άπό τε'ς πάρα πάνω σχέσεες, έχουμε ο-
τε :
19 2

'Η σχέση αύτη',άποτελεε τη μαθηματεκη έξεσωση της καμπύλης

τροχεας καε έκφράζεε δτε ή καμπύλη αύτη εεναε παραβολή β'
βαθμού.
 32

4.4. Βεληνεκές
Νά ύποθέσουμε δτι γίνεται μία οριζόντια βολή άπό σημείο 0
τό όποιο βρίσκεται σέ ύψος Η,σέ σχέση μέ οριζόντιο έπίπε-
δο Ρ.'Η τροχιά τοΰ βλήματος τέμνει τό Ρ σέ σημείο Σ. Την
απόσταση τοΰ Σ άπό
την κατακόρ-υφο πού
διέρχεται άπό τό 0
την λέμε συνήθως
βεληνεκές ως πρός
Ρ.'Η άπόσταση αύτη
β,ύπολογίζεται εύ­
κολα άπό τίς έξι^_
σώσεις κινησεως.
’ Ισχύει β = υοΐ
Η = 1 2

4.5. 'Υπολογισμός ■της ταχύτητος.

α. Τό θεώρημα διατηρησεως της μηχανικής ένεργεύας προσφέρε-
ται γιά κατάστρωση σχέσεων μεταξύ μέτρου ταχύτητος καί ύ­
ψους .
Νά ένα παράδειγμα :
Γίνεται μία οριζόντια βολή μέ υο άπό σημείο 0. Πόση ταχύ­
τητα θά έχη τό κινητό σέ μιά στιγμή πού έχει κατέλθει κα­
τά ύψος Η ; (δπως στό πιο πάνω σχήμα).
Λύση:Ε^ο+ Εδ,ο = ΕΚ,Σ+ Εδ,Σ + πΐβΠ =-γ-τηυ
* + 0

(Θεωρήθηκε επίπεδο άναφοράς διερχόμενρ άπό τό Σ).

*
*Αρα υΣ = /) +
 33

β. 'Η ταχύτητα πάντως, μπορεί νά καθορυστή σύμφωνα μέ τήν θε­

ωρία των συνθέτων κινήσεων.

5. Πλάγια βολή

Χρονοφωτογρα-
φύα τής κινη'-
σεως.
 34

5.1. Μπορούμε νά θεωρήσουμε δτε ή κύνηση προέρχεταε άπό σύνθε­

ση τρεών κυνησεων'
α) Μεας όρυζόντυας μέ σταθερή ταχύτητα υΟχ = υοσυνφ.
Β) Μεάς κατακόρυφης πρός τά πάνω μέ σταθερή ταχύτητα
υογ = υοημφ , καύ
γ) Μεάς όμαλώς έπεταχυνομένης μέ την επιτάχυνση της
βαρύτητας.
5.2. ’Εξεσώσευς κενησεως.
Γεά νά καθορίσουμε τη θέση τοϋ κενητοΰ μετά χρόνο ΐ, μπο­
ρούμε νά τό θεωρήσουμε νά έκτελή καθεμεά κύνηση ξεχωρεστά
ανεξάρτητα καύ δεαδοχεκά έπύ τόν χρόνο ΐ. Θά έχουμε λοε-
* 1 2
πον ΟΣχ = υοΐσυνφ Σ1Σ2 = υοΐημφ Σ2Σ

Εεναε εύκολο λοεπόν νά συμπεράνης οτυ γεά τες συντεταγμέ­

νες τοΰ Σ θά έσχύη :

1 2
χ = υοίοουνφ γ = υοΐτιμιφ -~γ^
 35

5^3. ’Εξίσωση τροχυάς.

’Από τίς πάρα πάνω σχέσευς,μέ άπαλουφη τοΰ χρόνου, προκύ-
πτευ ή σχέση : γ = ί (χ) ·

9Χ
Υ = χεφφ------ ----- —·
2υθσυν φ

η οποία αποτελεί την έξίσωση τροχυάς.

'Η τροχυά είναυ συνεπώς παραβολή β' βαθμού.
5.4. Τό βεληνεκές
’Από τό σημείο 0 δυέρχεταυ ένα όρυζόντυο έπίπεδο Ρ.'Η τρο-
χοά τέμνευ τό Ρ στά σημεία 0 καί θ'. 'Η απόσταση β = 00'
όνομάζεταυ στην
περίπτωση αύτη
βεληνεκές.'0 ύ-
πολογυσμός τοΰ
β μπορεί νά γέ­
νη άν στην εξί­
σωση τροχυάς
τεθη χ = β καί
7 = 0.
§β2 -χ
β =-^-ημ2φ
0 = βεφφ ’ 2υ^νΣ~
9

Μέ ορυσμένη ταχύτητα υ0,τό μέγυστο βεληνεκές έπυτυγχάνε-

ταυ μέ γωνία βολής 45°. Αύτό φαίνεταυ εύκολα άπό τη σχέση
(*
»). β = βιηαχ <=> ημ2φ = 1 => 2φ = 90°
 36

(γιατί Ο < φ < 90°) “> φ = 4-5°

5.5. Τό βέλος
Τό μέγιστο ύψος ϊι^χ, στό όποιο μπορεί νά φτάση το' βλήμα,
ονομάζεται βέλος.
^2
’Αποδεικνύεταϋ ότι = = —-^-ημ2φ.

Απόδειξη : θεωρώ δτι ή κύνηση προέρχεται άπό σύνθεση μιας

οριζόντιας μέ σταθερή ταχύτητα υΟχ = υ,οσυνφ καύ μιας χα-
τακόρυφης βολής πρός τά πάνω,μέ ταχύτητα υογ = υοημφ. Τό
βλήμα φτάνει στη θέση μεγίστου ύψους,έκτελώντας κάθε μια
2
_ ' λ ι ΌοV
ξεχωριστά. Αρα Η^χ =-—Σ— ■=>

Ϊ1Π0Χ =-^-ημ2φ

5.6. ’Η παραβολή ασφαλείας.

*Ας δοΰμε τό παρακάτω πρόβλημα.
Δίδεται ό στόχος Α. Νά ύπολογιστή ή γωνία ύπό την οποία
πρέπει νά γίνη βολη,μέ καθορισμένη υο,ώστε τό βλήμα νά
πετύχη τό στόχο.
*Ας είναι χ = α καί γ = β οΐ συντεταγμένες τοϋ Α.
 37

'Η έξύσωση τροχυάς ευναυ γ = χεφφ -~ς—ζ----- ζ— ν1) >

] ψ 2υ§συν φ
§χ2
Υ = κεφφ (1 + εφ2φ). Γυά χ = α καύ γ = β, έχουμε
9 2 2
§α
β = αεφφ - 2“(1 + εφ2φ) -=> 2α„.εφ2φ - αεφφ+β+-®ϊ- = 0( 2)
2υο 2υ§ υο
'Η τελευταύα αύτη έξύσωση ώς πρός εφφ,έχευ δύο πραγματικές
καύ ανυσες ρύζες,έάν Δ > 0.
Παύρνοντας τη δυακρύνουσα, έχουμε :

Δ > 0 => α2 - (β ΐ-2^-) > 0 => 1 --^|-(β +-^~) > 0

2'-)0 υθ υο
2

2β -ο
’Αποδευκνύεταυ,οτυ τά σημεϋα Α μέ συντεταγμένες α ,β γυά τύς

όποϋες νά ΰσχύη ή (3) ,βρυ'σκονταυ στό έσωτερυκό της λεγομέ-

νης παραβολής ασφαλείας.

Καθένα άπ’αύτά τά σημεϋα προσφέρεταυ γυά στόχος,προσβαλλό­
μενος ύπό δύο γωνυ'ες βολής.
'Η παραβολή άσφαλεύας ΜΜ' τέμνευ τούς άζονες γ καύ χ σέ
Μ καύ Μ', γυά τά όποϋα ΰσχύευ :

ΟΜ =-^- καύ ΟΜ' =-------

2§ §
5.7. ’Υπολογυσμός της ταχύτητος.

α) Μέ τό θεώρημα δυατηρησεως της μηχ. ένεργεύας μπορούμε νά

έχουμε σχέση μέτρου ταχύτητος καύ ύψους.
 38

β)’Από την σχέση υ = υοχ + υΟγ +

παυρνουμε υ = /υθχ + (υογ - §ΐ)Ζ “>

υ = Λ)οσνυζφ + (υρημφ ~ §ΐ)2

5.8. Πλάγυα βολή προς τά κάτω.

Σ’αύτη την περίπτωση
προσανατολίζοντας τόν
γ μέ την θετυκη φορά
πρός τά κάτω., έχουμε
τός έξυσώσευς κυνησε-
ως,ώς έξης :

χ = υθΐσυνφ

*. 1 .2
Υ = υοΐημφ +—§τ
 39

Δ. Τό κέντρο μάζης καί τό κέντρο βάρους

1. Τό κέντρο μιάζης

”Αν θά γένη λοιπόν βολή στό πεδίο βαρύτητας,θά έχουμε (στη

γενική περίπτωση) μιά παραβολική τροχιά. Αύτό βέβαια γιά άντι-
κείμενο μέ αμελητέες διαστάσεις,γιατί άπό πείρα ξέρεις πώς σ’αύ-
τές τίς περιπτώσεις οί .κινήσεις τών σωμάτων μέ διαστάσεις, είναι
πολύπλοκες.
’Αρκεί νά σκεφτης τη δισκοβολία η την κίνηση πού κάνει ένα άπό
τά πιάτα πού εκτοξεύει ή κυρία στον κύριο,στίς περιπτώσεις πού ό
αριθμός τών ετών γάμου είναι μεγαλύτερος η ίσος τοϋ πέντε.
Είναι δμως χαρακτηριστικό,ότι ένα υλικό σημείο τοϋ πιάτου,θά έκ-
τελέση παραβολική κίνηση. Τό σημείο αύτό δηλαδή κινείται σά νά
δρουν πάνω του όλες οι έΕωτερικές δυνάμεις (στην περίπτωση αύτή
είναι μόνο τό βάρος) καί σά νά περιλαμβάνη ολόκληρη τη μάζα τοϋ
σώματος.
Τό σημείο αύτό λέγεται κέντρο μάζης τοϋ σώματος,καί δέν είναι ά-
παραίτητο νά βρίσκεται πάνω στό σώμα.“Ενα τέτοιο σημείο χαρακτη­
ρίζει κάθε σώμα η σύστημα σωμάτων.
Νά ένα παράδειγμα : Βλήμα κινείται σέ παραβολική τροχιά καί σέ
μιά στιγμή έχουμε έκρηξη. Τά κομμάτια τής έκρήζεως θά κινοϋνται
κατά τέτοιο τρόπο,ώστε τό κέντρο μάζης τους νά συνεχίζη τήν πα­
ραβολική τροχιά.
 40

"Αλλο ένα παράδειγμα, είναι ή σύνθετη κίνηση του εργαλείου,ή ο­

ποία παριστάνεται στην φωτογραφία

"Αν παρατηρήσουμε τήν κίνηση τοϋ κέντρου μάζης,θά δοΰμε δτι εί-
ναυ εύθύγραμμη.
" θεώρημα κινησεως τοϋ κέντρου μάζης
Τό κέντρο μάζης σώματος η συστήματος,κινείται σάν ύλικό σημείο
μέ μαζα ίση μέ την άλικη μάζα,στό όποιο θά δροϋσε ή συνισταμένη
των εξωτερικών δυνάμεων.

2. Τό κέντρο βάρους

2.1. "Ενα σώμα Σ βρίσκεται στό πεδίο βαρύτητος. Σε κάθε ένα

άπό τά ύλικά σημεϋα του,
ασκείται δύναμη. Ού δυ­
νάμεις όλες αύτές, είναι
παράλληλες καί ή συν-
 41

οσταμένη τους Β,λέγεται, " Βάρος τοϋ Σ ".”Αν τό σώμα στρα-

φη,Π διεύθυνση όλων τών δυνάμεων Βι, Β2,.·· Βχ αλλάζει, σέ
σχέση μέ τό σώμα. Τό ΰδυο γίνεται, καί μέ τη διεύθυνση της
συνεσταμένης τους Β.'Ο φορευς όμως της συνυσταμένης, θά
διέρχεται, πάντοτε
* άπό όρυσμένο σημείο Κ, τό οποίο λέγε­
ται. κέντρο βάρους τοϋ Σ.
2.2. ”Αν τό σώμα βρίσκεται, σέ ομογενές πεδίο,τό κέντρο βάρους
συμπίπτει, μέ τό κέντρο μάζης. Σ’αύτη την περίπτωση,ή θέση
αύτοϋ τοϋ σημείου έξαρτάταο μόνο άπό την κατανομή της μά­
ζης τοϋ σώματος.
2.3. Θεωρώντας τό σώμα σέ σχέση μέ τρυσορθογώνυο σύστημα χγζ9
μπορώ ν’άποδείζω ότυ γοά τίς συντεταγμένες , υ^, τοϋ

* Δοάβασε γοά τό κέντρο όμοπαραλληλων δυνάμεων,στό τεϋχος 1,σε­

λίδα 49.
 42

οπού τηοχ η όλεχή μάζα τοϋ σώματος η τοϋ συστήματος χαε χ£,
, οΐ, συντεταγμένες ύλεκοΰ σημεεου μέ μάζα πΐ£.
'Η άπόδεεξη στηρεζεταε στό θεώρημα των ροπών.
Οΐ, δυνάμεες πΐ££ έχουν γεά συνεσταμένη την Κ = πιοχ§ θεωρών­
τας τες ροπές ώς πρός τόν άξονα γ, έχω :
Κ
ΣΜγ = Μγ Σιηί§χί = τηθχβχ
* “> χχ =
1 Σιη^

(Στην περίπτωση που ό ζ θεωρηθη μέ την χατακόρυφη διεύθυν­

ση).
Παράδειγμα : "Ας είναε ένα σύστημα λ ύλεκών σημεεων στην
έδεα εύθεϋα,μέ μάζες Π) ι, πΐ2,.·· πΐχ. Θεωρώ μόνο τόν άξονα χ,
οπότε γεά τη'ν θέση τοϋ κέντρου βάρους έχω :

Π11Χ1+ ΠΙ2Χ2 +■. . πΐχχχ

ΤΠ1 + Π>2 + · · ·+ Πΐχ

Σχόλεο : Σέ περύπτωση πού θεωροΰμε συνεχή κατανομή μάζης τά

άθροεσματα,πρέπεε νά άντεκατασταθοϋν μέ ολοκληρώ­
ματα .
2.4. Θεώρημα : "Οταν ένα ομογενές σώμα παρουσεάζεε έπεπεδο συμ­
μετρεας ,άξονα συμμετρεας η κέντρο συμμετρε'ας ,τό κέντρο βά­
ρους του θά βρεσκεταε άντεστοεχα, στό έπεπεδο συμμετρεας,
 43

στον άξονα συμμετρίας η θά συμίόπτη μέ τό κέντρο συμμετρί­

ας.
Μέ βάση αύτό,μπορεϋ νά καθορυστη τό κέντρο βάρους γυά τά
ομογενή σώματα πού παρυστάνονταυ στο σχήμα.

Γυά τόν καθορυσμό όμως τοϋ κέντρου βάρους σωμάτων πού έ­

χουν ένα μόνο άξονα συμμετρίας δ^ιως ό ορθός κώνος η τό ή-
μυσφαύρυο, δέν είναυ αρκετό τό πάρα πάνω θεώρημα.

Υπάρχουν περυπτώσευς,κατά τύς όποϋες εϋμαστε δυκαυολογημέ-

 44

νου άν αγνοήσουμε τη μία η καύ δύο άπό τύς δυαστάσευς ένός

σώματος (πολύ λεπτή πλάκα η ράβδος) καύ νά ύποθέσουμε δτυ
τά ύλυκά σημεία άπό τά όποϋα άποτελεΰταυ,κατανέμονταυ σέ
ένα έπόπεδο ή καύ σέ μύα γραμμή. ”Ετσυ φτάνουμε στη φυσοκη
έννουα τού κέντρου βάρους ενός έπυπέδου σχήματος η καυ μυ-
άς γραμμής"

Ε. Τά είδη Ισορροπίας τού στερεού σώματος

Καύ στυς τρεΰς περυπτώσευς , ου ■ κώνου πού παρυστάνονταυ

στά σχήματα,ύσορροποϋν. ’ίσχύευ δηλαδή ΣΓ = 0 καύ ΣΜ = 0
κατά τά γνωστά.
 45

Ενώ δμως ή παραμικρή ώθηση θέτει τον (α) σε κίνηση προς

τά κάτω,άν συμβη τό ίδιο στον (γ)αύτός τείνει νά έπανέλθη
στην προηγουμένη θέση,αμέσως μόλος σταματηση ή ώθηση. "θσο
γιά τόν κώνο (Β)αύτός θά ισόρροπη σ’όποιαδηποτε νέα θέ­
ση.
Καί ού τρεις λοιπόν κώνου βρίσκονται σέ ισορροπία, αλλά
η ισορροπία τοϋ πρώτου χαρακτηρίζεται άπ’τό επίθετο " α­
σταθής " , τοϋ δεύτερου " αδιάφορος " , καύ τοΰ τράτου
"*
εύσταθής ".

2. Ισορροπία σώματος στρεπτού περί άξονα.

α) Εύσταθης ισορροπία.
Τό κέντρο βάρους X βρί
σκεται χαμηλότερα άπό
τόν οριζόντιο άξονα
άναρτησεως.”Αν μετακι­
νήσουμε λόγο τό σώμα
δημιουργεϊται ζεύγος
(Β,Γ) έπαναφοράς.

β)’Ασταθής ισορροπία.
Τό X βρίσκεται ψηλότε­
ρα άπό τόν άξονα άναρ­
τησεως. ”Αν μετακινηθη
τό σώμα, δημιουργεϊται
ζεΰγος άνατροπης (Β,Ε)
 46

γ)’Αδιάφορη ισορροπία.
Τό κέντρο βάρους Κ βρί­
σκεται στον άξονα άναρ-
τησεως. Τό σώμα ισορρο­
πεί σέ όποιαδηποτε άλλη
θέση. (Οι δυνάμεις Β,Γ
δέν δημιουργούν ζεύγος)

3. ' Ισορροπία σώματος σέ οριζόντιο έπίπεδο.

α) Στήριξή μέ ένα σημείο,
ί) ημισφαίριο (εύσταθης
ισορροπία)

ίί) κώνος (ασταθής όσορ- ,

ροπία)

ΐΠ)σφαΐρα (αδιάφορη ι­
σορροπία)

β) Ευθεία στηρίξεως.
"Οταν ή στήριξή γίνεται μέ πολλά σημεία ,τά όποια βρίσκονται
στην ίδια εύθεΐα,την εύθεϊα αύτη τη λέμε εύθεΐα στηρίξεως.Σ
αύτη την περίπτωση,είναι δυνατόν νά έχουμε ισορροπία ευσταθή
(ήμικύλινδρος),ασταθή■(τριγωνικό πρίσμα) , η αδιάφορη (κύλιν­
δρος).
 Μ

γ) Στήριζη σέ πολλά σημεία που δέν βρίσκονται, στην έδυα εύθεία.

"Αν ενώσουμε δλα τά εξωτερικά σημεία επαφής σώματος καν επι­
πέδου,θά έχουμε ένα κυρτό πολύγωνο,τό όποιο αποτελεί τη βάση
στηρίξεως. Θά έχουμε ισορροπία μόνο άν ό φορεύς τοϋ βάρους
τέμνει, τη βάση στηρίξεως καί ή ΰσορροπυα αύτη θά είναι εύ-
σταθής.
Βαθμός εύσταθείας , σ’αύτή την περίπτωση,όνομάζεταε ή γωνία
φ κατά την οποία πρέπει νά στραφή τό σώμα περί σημείο η πλευ­
ρά τής βάρεως μέχρις δτου ν’άρχίση ή ανατροπή.
'Ο βαθμός εύσταθείας έξαρτάταυ άπό τό ύψος στό οποίο βρίσκε-
ταυ τό κέντρο βάρους,άπό τίς διαστάσεις τής βάσεως καί άπό
τόν τρόπο μέ τόν οποίο έπυχευρείταυ ή άνατροπή.

4. *Η δυναμική ενέργεια βαρύτητας καί τό είδος της ισορροπίας.

'Η ισορροπία ονομάζεται εύσταθής,όταν κατά όποιαδήποτε δυνατή
μετακίνηση τό ΚΒ ανέρχεται ή ή δυν. ενέργεια βαρύτητος αύξά-
νει (Εδυν = τηολβήΚΒ).
*Ασταθής ονομάζεται ή ισορροπία,όταν άντίστοιχα τό Κ.Β.κατέρ­
χεται ή ή δυν. ένέργεια βαρύτητος έλαττώνεται.
Τέλος άν ή ισορροπία είναι τέτοια,ώστε κατά όποιαδήποτε με­
τακίνηση τό Κ.Β. νά παραμένη σέ σταθερό ύψος ή ή δυν.ενέργεια
βαρύτητος νά διατηρήται σταθερή,την ονομάζουμε άδιάφορη.
ορμή
 Α. Ή όρμή

1. θΰ ανθρώπου θέλησαν νά μυλήσουν γυά την κυνητυκή κατάσταση

καύ φτυάζαν φυσυκά μεγέθη. Τέτουα εδναυ ή κυνητυκη' ένέργευα
καύ ή όρμή.
Είναυ γνωστό πώς ή κυνητ. ένέργευα είναυ ένα μονόμετρο μέ­
γεθος . ’Αντυθετα ή όρμή είναυ μέγεθος δυανυσματυκό. Μέσ’ άπ’
αυτό,έκφράζεταυ ή στυγμυαύα κυνητυκή κατάσταση τοϋ ύλυκοϋ
σημεύου,τοϋ συνόλου των ύλυκών σημεύων ή καύ τοϋ σώματος σέ
μεταφορυκή κύνηση.
Πυστεύω πώς είναυ εύστοχο νά τή λέμε καύ ποσότητα κυνήσεως.
2. 'Ορμή ένός ύλυκοϋ σημεύου,πού παρουσυάζευ γυά μυά στυγμή τα­
χύτητα υ καύ μάζα πι όνομάζεταυ τό γυνόμενο αύτών των δύο
 50

Πρόκειται δηλαδη γιά διανυσματικό μέγεθος μέ :

α) μέτρο Ρ = τη.υ
β) διεύθυνση δέ καί
γ) φορά της στιγμιαίας ταχύτητος

3. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ή όρμη,όταν άναφέρεται σ’

ένα σύστημα ύλικών σημείων.
'Ορμή συστήματος ύλικών σημείων,ονομάζεται τό διανυσματικό
άθροισμα των όρμων τους.

’Αποδεικνύεται,δτι ή στιγμιαία όρμη ενός συστήματος είναι ό­

ση μέ τό γινόμενο πιοχυχ,όπου πιοχ ή όλικη μάζα καύ υχ ή τα­
χύτητα τοΰ κέντρου μάζης.

ιπχυι + ιπ2υ2 + ... + πιλυλ = ιηολυχ

"Ενα σύνολο σημείων τά οποία έχουν ταχύτητες υι, υ2,.......... υχ

καί μάζες πη , ιπ2 , .... πιλ είναι δυνατόν νά παρουσιάζη όλι-
κή δρμή μηδέν. ’Από φυσική άποψη αύτό σημαίνει,ότι τό κέν­
τρο μάζης τοϋ συστήματος παραμένει ακίνητο.

4. 'Η όρμη ενός σώματος πού έκτελεΐ μεταφορική κίνηση.

’Από τη στιγμή πού τό σώμα θά θεωρηθή σά σύνολο ύλικών ση-
 51

μείων μέ τήν ίδια στιγμιαία ταχύτητα υ, είναι εύκολο νά δει-

χθη δτι :

? = ΙΠοχ.υ

Πράγματι Ρ = τη1υ+ιη2υ+.. .πΐχυ=>

Ρ = (Π1Χ+Π12+. · ·πΐχ)υ => Ρ=πιοχυ

'Ο φορεύς της Ρ θά διέρχεται άπό τό κέντρο μάζης τοϋ σώματος.

Β. Ή ώθηση μιας δυνάμεως

1. Λέγαμε κάποτε,δτι μέ τό έργο εκφράζεται τό αποτέλεσμα μνας
δυνάμεως μέσα στό χώρο.
Λέμε τώρα,δτι μέ την ώθηση μνας δυνάμεως θέλουμε νά έκφρά-
σουμε τό αποτέλεσμά της μέσα στό χρόνο.
2. Στοιχειώδης ώθηση.
Δύναμη Γ ασκείται επί χρόνο άτ σέ ύλικό σημείο. Τό διανυ-
σματικό μέγεθος άΩ,πού' ορίζεται άπ’τη σχέση άΩ = Γάτ ονομά­
ζεται ώθηση της Γ σέ χρόνο άΐ
3. "Ωθηση δυνάμεως μέ σταθερή διεύθυνση,σέ χρόνο ΐ.
'Ο ύπολογισμός μπορεί νά γίνη μόνο άν είναι γνωστη' ή σχέση
Γ = ί(ΐ)
τ
άΩ = Γάτ -> Ω = ί Γάτ
Λ
 52
Τό ίδιο ακριβώς έκφράζεται
και μέ τό εμβαδόν τοϋ σχήμα­
τος,όπου παριστάνεται ή σχέ­
ση Ε = ί(ΐ)-
4."Ωθηση σταθερής δυνάμεως.
τ
άΩ = Ράΐ -> Ω = { Γάτ -ο
ο

Ω = Ε.ΐ

Γ. Ή μεταβολή τής όρμής καί ό μαθηματικός

όρισμός τής δυνάμεως
1. “Ενα ύλικό σημείο έχει ταχύτητα υ, ή όποια σέ χρόνο άτ με­
ταβάλλεται κατά άυ.
Θεωρώντας τη μάζα του ανεξάρτητη άπό την ταχύτητα
*
,μπορού ­
με νά γράψουμε

άΡ = τη(υ+άυ)-ιπυ —> άΡ = τπάυ

’Αλλά άυ = γάΐ.”Αρα άΡ = πιγάΐ —> άΡ = Εάΐ. (ι) η

(2),όπου Γ βέβαια,ή συνυσταμένη δύναμη.

2. Παρατηρήσε ε ς.
'Η πάρα πάνω σχέση (2)
α) ’ΐσοδυναμεΐ μέ τόν 2° νευτώνειο νόμο της κενησεως, γεά
την περίπτωση σταθερής μάζας.
β) ’ίσχύεε καε γεά μεταβλητή μάζα.
γ) ’Εκφράζεε τόν μαθηματεκό όρεσμό της δυνάμεως.
Άπό μαθηματική άποψη λοιπόν, ή δύναμη μπορεί νά αριστη
σάν πρώτη παραγωγός της διανυσματικής συνορτήσεως Ρ =
= ρ(υ
 53

3. Γιά ένα σύστημα ύλικών σημείων, γιά τό όποιο ή συνισταμένη

<1Ρ
τών εξωτερικών δυνάμεων είναι Εεξ ,άποδεικνύεται δτι-^=Εεξ.
'Η μεταβολή τής όρμής δηλαδή,καθορίζεται άπό τις εξωτερικές
δυνάμεις.

Δ. Τό θεώρημα μεταβολής τής όρμής

1. ’Από τη σχέση (Ο καύ τόν ορισμό της ώθήσεως προκύπτει, δτι
άΡ = Γ?ΐ => άΡ = άΩ =>

- ?2 = 3
"'Η μεταβολή της ορμής ύλικοϋ σημείου ή συ­
στήματος ύλικών σημείων είναι ίση μέ τήν
ώθηση της δυνάμεως ή οποία προκάλεσε τήν
μεταβολή

Σ’αύτή τή διατύπωση τοΰ θεωρήματος μεταβολής τής όρμής σαν

"δύναμη ή οποία προκάλεσε τή μεταβολή" νοείται ή συνισταμέ-
νη τών έζωτερικών δυνάμεων.
2.1.Μπορούμε νά συμπεράνουμε :
α)“θτι ή όρμή καί ή ώθηση έχουν τις ίδιες διαστάσεις. Μονά­
δες μετρήσεως λοιπόν καί γιά τά δύο μεγέθη,θά είναι όΐ

άγη.8θο , Ντ.δβα , .8βα

Χ§Γ
*

γιά καθένα άπό τά συστήματα 0<3δ, ΜΚ5 καί Τεχνικό , αντί­

στοιχα.
β) Τό μέτρο,ή διεύθυνση καί ή φορά τής ώθήσεως,μπορούν νά
 54

καθοριστούν άπό τά αντίστοιχα στοιχεία της μεταβολής της ορ­

μής.
Παράδειγμα : Στό σχήμα παριστάνεται ή όμαλη' κυκλική κίνηση
ενός ύλικοϋ σημείου, Θά ύπολογόσουμε την ώθηση της συνιστμ-
μένης δυνάμεως (πού τη λέμε
καί κεντρομόλο) σέ χρόνο ΐ=
-ζ

Εχουμε Ω=Ρ2~Ρι=> Ω = ιηυ2-πιυι

Τά υι καί υ2 έχουν ίσα μέ­
τρα,άς ποϋμε υ.
”Αρα Ω2=πι2υι+ιη2υ2 “> Ω2 = 2πι2υ2

=> Ω = /2πιυ καν

γ) Γιά σταθερή δύναμη.θά ΐσχύη :

Ρ2 - Ρι = Γΐ.

3. Μπορούμε τώρα πιά.συνοψίζοντας, νά πούμε δτι ή μαθηματικοποί-

ηση της φυσικής σχέσεως

αποτέλεσμα δυνάμεως
* = μεταβολή κινητικής καταστάσεως
**

επιτυγχάνεται :
α) Στό θεώρημα κινητικής ένεργείας.

"Εργο = μεταβολή κιν. ένεργείας

Α = Ε]<2-Ε]<1 (αλγεβρική σχέση)

* ’Εννοώ τη συνισταμένη δύναμη

** ’Αναφέρομαι σέ ύλικό σημείο
 55

δπου τό αποτέλεσμα της δυνάμεως,εκφράζεται, μέ τό έργο

καί ή κιν. κατάσταση μέ τό μέγεθος "κιν. ενέργεια".
β) Στό θεώρημα μεταβολής της άρμης

Ώθηση = μεταβολή της όρμης

2 = Ρ2 - ?ι (διανυσματική σχέση)

δπου τό αποτέλεσμα της δυνάμεως εκφράζεται, μέ την ώθηση

καί ή κινητική κατάσταση μέ'τό μέγεθος "ορμή".

Ε. Ή άρχή τής διατηρήσεως τής όρμής

1. "Αν οί εξωτερικές δυνάμεις,πού ασκούνται σ’ ένα σώμα η
σ’ ένα σύστημα σωμάτων , ισορροπούν (ΣΕες = 0),μπορού­
με μέ βάση τά πιό πάνω,νά συμπεράνουμε δτι δέν έχουμε με­
ταβολή της όρμης.
ΣΕεξ = 0 => Ρ2 = Ρι (Ό
’Η σχέση αυτή παρουσιάζει ένδιαφέρον,δταν πρόκειται γιά σύ­
στημα σωμάτων καί άναφέρεται σάν "αρχή της διατηρήσεως τής
όρμής".
"Ή ορμή μονωμένου συστήματος διατηρείται"

ΣΕεξ - 0 “> Π)ιυι+ιη2υ2 + .. .= πΐιυι+πι2υ2 + ... ,οπου υι,υ2....

καί αι,υ2... είναι αντίστοιχα οΐ ταχύτητες τών ύλικών ση­
μείων τοΰ συστήματος,πρίν νά συμβή καί αφού συμβή ορισμένο
γεγονός.
2. Παρατηρήσεις
2.1. 'Η σχέση (2) είναι διανυσματική.’Απ’αύτήν μπορούμε νά έχου-
 56

- στη γενικη' περίπτωση - τρεις αλγεβρικές σχέσεις,άρκεϊ νά βασι­

στούμε στό θεώρημα των προβολών. Γιά συνεπίπεδες ταχύτητες θά έ­
χουμε βέβαια δυο σχέσεις ·

/—»πηυιχ+πΐ2υ2χ+... =πιιυιχ+πΐ2μ2χ+...
πΐιυι+πΐ2υ2+.. · =ιπια 1+012^2+· · ·
—»πηυΐγ+πΐ2υ2γ+... =πηυ 1^+1112^27+.. ·

εκτός άν οΐ ταχύτητες είναι συγγραμμικές,οπότε θά πάρουμε μόνο

μιά αλγεβρική σχέση :

πΐιυι + τη2υ2 +... = πΐιΠι + 1112^2 +...

Πρέπει βέβαυα νά διευκρινιστη,ότι σ’αύτές τις σχέσεις,τά σχετικά

σύμβολα παριστάνουν τις αλγεβρικές τιμές (και όχι τά μέτρα) των
ταχυτήτων.
2.2. Η ορμή ένός συστήματος θεωρείται σταθερά και στη'ν περίπτω­
ση πού ασκούνται εξωτερικές δυνάμεις μέ αμελητέα ώθηση.
(Δυνάμεις όχι ωστικές). Τέτοια δύναμη είναι π.χ. τό βάρος
στις περιπτώσεις κρούσεων.

ΣΤ. Εφαρμογές
1. * Η άνάκρουση τοΰ πυροβόλου.
1.1. Ενα ακίνητο πυροβόλο μέ μάζα Μ,πρόκειται νά έκτοζεύση βλή­
μα μέ μάζα γπ καί ταχύτητα μέτρου ν. "Αν η τριβή καί ή αντί­
σταση τού άέρος θεωρηθούν αμελητέες,μπορούμε νά πούμε ότι
κατά ττη διάρκεια της έκτοζεύσεως,γιά τό σύστημα πυροβόλο -
βλήμα,ισχύει ΣΕες = 0.
 57

θεωρώντας δτυ τό πυροβόλο θά κινηθή μέ άντίθετη φορά καί μέ

ταχύτητα μέτρου ν,θά έχουμε :

Σ εξ = Ό -> ΡΙρ($ = ?μετά -> 0 = πιυ+Μν (ι)

Μπορούμε εύκολα άπό τη διανυσματικη σχέση (1) νά πάρουμε τη

0 = την - Μν■=> ν =-77~υ
Μ
1.2. Παρατηρήσεις
α) Μέ τά σύμβολα ν καί υ παραστήσαμε τά μέτρα των απολύτων
ταχυτήτων.
*
Αν μ’αύτά παρασταθοΟν οί άλγεβρικές τιμές των
ταχυτήτων άντύ γιά τη σχέση(2)θά έχουμε ν = --^-υ
β) Χαρακτηριστικό είναι,τό δτι τό κέντρο βάρους τοϋ συστή­
ματος παραμένει ακίνητο.

2. Κίνηση πυραύλου έκτός πεδίου βαρύτητας

2.1. 0 πύραυλος είναι αύτοκίνητη μηχανή,ικανή νά άναπτύξη μεγά­
λη ταχύτητα.
Στό εσωτερικό του βρίσκεται δ θάλαμος έκρηξεως καί μέσα σ’
αύτόν αναφλέγεται ύγρό η στερεό καύσιμο.’Ο θάλαμος έκρηξε­
ως φέρει άνοιγμα άπό τό όποιο έξέρχονται τά αέρια τής καύ­
σεως.
2.2. ”Ας είναι πύραυλος,ό όποϋος κινείται έξω άπό τό πεδίο βαρύ­
τητας καί ο όποιος γιά μιά στιγμή παρουσιάζει (μαζί μέ όλα
 58

τά καύσνμα πού περεέχεε) μαζα Μ καε ταχύτητα V.

α) έκτοξεύθηκε ποσότητα καυσεμου Δπι με' απόλυτη ταχύτητα υ, μέ

αποτέλεσμα νά
β) έχουμε αύξηση της ταχύτητος τοΰ πυραύλου κατά ΔΫ.
Τό σύστημα πύραυλος - καύσεμα άποτελεε ένα μονωμένο σύστη­
μα (ΣΕες = 0),έχουμε λοεπόν :

Ρ1 = Ρ2 => ΜΫ = (Μ-Δπι) (ν+Δν) + Δπμυ (1)

”Αν εισάγω τώρα τη σχετεκη ταχύτητα μ των καυσεμών ώς πρός

τόν πύραυλο,θά έχω :

υ= υ - V ==> υ = υ + V (2).’Από τες (ι) καε (2) έχω:

Μ7 = (Μ - Διΐι)(ν+Δν) + Διπ(υ+ν) (3)

’Από την (3),μπορώ νά πάρω την άντεστοεχη σχέση ανάμεσα στα
μέτρα των μεγεθών
ΜΫ = (Μ-Διη)(ν+Δν) - Διπα + Δηιν (*
) =>
0 = -ΔιηΔν + ΜΔΫ - Δπι.μ (5) =>

Θά έπεχεερησω τώρα ,νά ύπολογεσω τη στεγμεαεα έπετάχυνση.

 59

’Από την (θ) έχω :

Δν _ Δτη α
(7)
Δΐ Δΐ Μ-Διη
Γυά Δΐ 0 => Μ-Δτη -* Μ. *Αρα

υ (β) δπου
Υ = α-ττ
Μ—
Δΐ ·* 0
Παρατηρώ λουπόν δτυ ή έπυτάχυνση τοΰ πυραύλου εξαρτάταυ :
α) άπό την παροχή α των καυσύμων,
β) άπό τη σχετυκη ταχύτητά τους υ,
καύ γ) άπό τη στυγμυαύα μαζα πυραύλου καύ περιεχομένου καυ-
σύμου.
’Από την (8) μπορούμε πάλυ νά πάρουμε την

Μγ = α.υ => Γπρ = α.υ (θ)

δπου Γπρ ή δύναμη την όπούα δέχεταυ ο πύραυλος από τά καύ-
συμα,ή λεγομένη προωστυκη δύναμη.
Σημ.:Γυά τό σύστημα πύραυλος - καύσυμα,ή Γπ)5 είναυ δύναμη έσω -
τερυκη.
2.3. Παρατηρησευς
α) Οί τύπου αυτού πρέπευ νά άποδευκνύωνταυ.
β)’ΐσχύουν καύ γυά πύραυλο πού κυνεΰταυ κάθετα στύς δυν.γραμ­
μές τοϋ πεδύου βαρύτητος.
γ) Κατά την εκτόξευση ένός πυραύλου πρέπευ νά μην ξεχνάμε την
ώθηση τοϋ βάρους. Σ’αύτη την περύπτωση δηλαδη,θά έχουμε :

Ρ2 - Ρι = Βΐ
 60

Ζ. ΟΙ κρούσεις
1.1. "Ας μελετήσουμε τώρα την κρούση,τό φαινόμενο δηλαδη κατά
τό οποεο δύο σώματα με άνεσες ταχύτητες,έρχονταε σ’έπαφη.
1.2. Κατά ττί δεάρκευα τοϋ φαενομένου,τά σώματα θά ύποστοϋν πα­
ραμορφώσει, ς ,οΰ όποεες πραγματοποεοϋνταε με δαπάνη της κε-
νητεκης τους ένεργεύας.
1.3. Σε περεπτωση πού τά σώματα έπανέρχονταε μόνα τους στό
προηγούμενο σχήμα τους,ή κενητεκη ένέργεεα τοϋ συστήματος
θά απόκτηση τη'ν προηγούμενη τεμη της. Τότε λε'με δτε έχου-

1.4. “Αν όμως τά δύο σώματα δεν είναι, τελεεως έλαστεκά,μετά την
κρούση θά παραμεύνη σ’αύτά μεά μόνεμη παραμόρφωση καε ή
κενητεκη ένε'ργεεα θά παρουσεασθη ελαττωμένη."Εχουμε τότε
μεά κρούση ήμεελαστεκή.
1.5. *Αν τέλος δεν ύπάρχεε καμμεά έλαστεκότητα,τά δύο σώματα θά
προσκολληθοϋν καε θά αποτελούν πεά ένα σώμα. (Πλαστική
κρούση).
1.6. Καύ στες τρεες δμως περεπτώσεες γεά τό μονωμένο συνήθως
 61

σύστημα των δύο σωμάτων ισχύει ή διατήρηση της ορμής.(Σ’αύ-

τές τύς περιπτώσεις,τό βάρος θεωρείται δύναμη μέ αμελητέα
ώθηση).

’Ορμη τού συστήματος ’Ορμη τοϋ συστήματος

πριν άπό την κρούση μετά τη'ν κρούση

ρπρό Ρμετά

2. Κεντρική κρούση

2.1. *Η κρούση δύο σφαιρών ονομάζεται κεντρική,έφ’όσον πριν νά

συμβή αύτή,τά κέντρα βάρους τών δύο σωμάτων έκινοΰντο στήν
ίδια εύθεϊα.
Εύκολα άποδεικνύεται οτι και μετά τήν κρούση τά κέντρα βά­
ρους θά κινούνται στήν ίδια εύθεϊα.
2.2. Τελεί ως έλεστική κρούση
”Ας είναι υι,υ2 και Οι,θ2 οΐ ταχύτητες τών δύο σφαιρών Σι
και Σ2 πριν και μετά άπό τήν κρούσηΙσχύει :
Γιά τό σύστημα τών δύο σφαιρών :

α) Εκιν,πρό Εχυν>μετ($

1 Ο X Ο X 9 1 7
-^~ιηιυι+— πι2υ2 = ^-πΐιυι4·—ιπ2υ2

β) ^πρό ~ Ρμετά

ΙΏχΟχ + 1X1202 = ΙΪΙχΟχ + 111202

 62

2.3. 'Ημιελαστική κρούση

α. ’ίσχύει :
Γιά το σύστημα των δύο σφαιρών

ρπρό = ρμετά
πΐχυχ+ ιπ2υ2 = πΐχύχ + ιπ2υ2

β. ’Από τό πείραμα άποδεικνύεται δτι ισχύει υ2-υχ - Κ(υχ-υ2)

όπου λ ένας καθαρός αριθμός,ό όποιος γιά ορισμένη δύάδα
σωμάτων είναι χαρακτηριστικός καύ ανεξάρτητος της ταχύ -
τητος.'Ο αριθμός αύτός ονομάζεται συντελεστής κρούσεως
(γιά τι'ς κεντρικές κρούσεις).
Στην ήμιελαστιχη κρούση έχουμε 0 < Κ < 1.
Εύκολα άποδεικνύεται ότι στην τελείως ελαστική κρούση
Κ = 1.
"Αν μέ υχ,α2,υχ,υ2 παρασταθοΰν οι άλγεβρικές τιμές των
ταχυτήτων,μπορούμε νά γράψουμε ότι :

]ς - ~ Πχ
υχ - υ2

ή και ότι )< =-2έ2_ιύ_ , νά ορίσουμε δηλαδή τόν συντελεστή

υι ,2
κρούσεως σάν λόγο σχετικών ταχυτήτων.
2.4. Πλαστική κρούση
Γιά τό σύστημα των δύο σφαιρών ισχύει :

ρ / = ρ *
^προ *
μετα

πΐχύχ + ιπ2υ2 = (ιπχ+ϊη2) υ

 63

2.5. Παρατηρήσεις
α. "Οταν ή κρούση δεν είναι τελείως ελαστική,είπαμε δτι ή κι­
νητική ένέργεια παρουσιάζεται ελαττωμένη.
Αύτό μπορεί νά εκφραστή μέ σχέση.
ΤΤ
Π.χ. '
Τ,Για' την « Λ
ημιελαστικη ζ —
' κρούση 1 Ηΐ2υ22 =
1 πηυι2 + —

1 ο 1 ο > / ζ ^^-2^-2
= ΐΒι^ι-ί- ·2 ΠΙ2Η2+ΔΕ. Γυα την πλαστυκη κρούση—τπιυι+—τη2υ2 =
= -|~ (τπ1+πι2)υ2+ΔΕ. ’Από τίς σχέσεις αύτές είναι δυνατόν νά

καθοριστή και τό εμφανιζόμενο ποσό θερμότητος.

β. Στις κεντρικές κρούσεις,είναι φανερό ότι τό κέντρο βάρους
τοϋ συστήματος κινείται όμαλώς.
Υ. Στήν κεντρική τελείως ελαστική κρούση δύο σφαιρών μέ ίσες
μάζες,παρατηρεΐται ανταλλαγή των ταχυτήτων τους.Αύτό μπο­
ρεί εύκολα ν’άποδειχθή ,μέ τις δύο εξισώσεις πού άναφέραμε
 64

3. Πλάγια κρούση

3.1. Δύο όμογενεΕς σφαΕρες μέ μδζες τπι »ιη2 και ταχύτητες υι , υ2

συγκρούονται. Τά διανύσματα υι, υ2 δεν βρίσκονται στη διεύ­
θυνση τής διακέντρου."Εχουμε μιά πλάγια κρούση."Ας τη με-

3.2. Εφ όσον στό σύστημα των δύο σφαιρών δέν άσκοΕνται εξωτερι­
κές δυνάμεις,έχουμε τή διανυσματική σχέση :

π^υχ + η2υ2 = πηαι + πι2υ2 (ι)

Παίρνοντας στό επίπεδο τών διανυσμάτων,σάν άξονα χ τήν εύ-

θεΐα τής διακέντρου κατά τή στιγμή τής επαφής και. γ τόν
κάθετο σ’αύτόν,θά έχω :

= ιη1υ1χ-Ηη2π2χ * (2)
-------------- '---------------------------------

3.3. Μποροϋμε όμως νά έχουμε κι άλλες εξισώσεις μελετώντας τήν

* ’Από τά πάρα κάτω θά καταλάβης γιατί δέν παίρνω τις προβολές

στον άξονα γ.
 65

καθεμυά σφαίρα ξεχωρυστά.

'Η σφαΰ,ρα Σι π.χ. δέχεταυ έξωτερυκη δύναμη Ε άπό τη Σ2·Γυά

καύ ή ώθηση Ωρ) θά έχη τη διεύθυνση της δυακέντρου.

Προβάλλοντας στον άξονα γ,μπορώ νά έχω την άλγεβρυκη σχέ­
ση : ___________________

ΓΛιΠίγ = Πΐιυΐγ (*») (*Η προβολή της Ωρ είναο

μηδέν)
’Αντύστοοχα γυά τη σφαίρα Σϊ θά έχω :

Ηΐ2«2γ = ΙΒ2υ2γ (5)

3.4. 'Ο συντελεστής κρούσεως,στη πλάγυα κρούση,όρύζεταυ άπό τη

σχέση :

(6)
(^2 1 )χ

Τό (Π!2)χ παρυστάνευ την προβολή στόν άξονα χ τίίς σχετυ-

 66

κης ταχύτητος της Σι ώς προς Σ2, μετά την κρούση και τό

(υ21)χ αντίστοιχα την προβολή της σχετικής ταχύτητος της
Σ2 ώς πρός Σχ,πρύν άπό την κρούση. Σαν χ παίρνουμε τόν ά­
ξονα με' τη διεύθυνση της δυνάμεως Γ.
3.5. Παρατήρηση.
Οι παραπάνω εξισώσεις άναφέρονται βέβαια στην περίπτωση
ήμιελαστικης κρούσεως.
"Αν π.χ. ή πλάγια κρούση είναι καε τελείως ελαστική, παίρ­
νουμε τες σχέσεες (2), (*
♦), (5) Μαί την εξίσωση πού έκ-
φράζεε τη διατηρηση της κινητικής ένεργείας τοϋ σύστημα -
τος.’Αντί γεά την τελευταία μπορούμε νά πάρουμε καε Κ = 1

4. Κρούση σφαίρας μέ ακλόνητη επιφάνεια

4.1. Λεία σφαίρα προσπίπτει ύπό γωνία φ και με' ταχύτητα υχ, σε'
ακλόνητη λεία επιφάνεια καί ανακλάται ύπό γωνία ω καί μέ
ταχύτητα αχ. Θέλω νά καθορίσω τη σχέση ανάμεσα σ’αύτά τά
μεγέθη

4.2. ’Εφαρμόζω τό θεώρημα μεταβολής της άρμης στη σφαίρα,γιά τη

χρονική διάρκεια της επαφής της μέ τό τοίχωμα.

πηιχ-πιυχ = Ω (ι) (Πρόκειται γιά τη'ν ώθηση της Γ. "Εχου­

με πη ότι σ’αύτε'ς τις περιπτώσεις,ή ώθηση τοϋ βάρους εί­
ναι αμελητέα).
 67
’Από την (1) έχουμε :

ππΐι = τπυι + Ω ==> τπυιχ = ιηυιχ =>

πιυιημω = ωυιημφ —>

ιΐι - ηυφ
υι ημω

4.3. 'Ο συντελεστής κρούσεως σ’αύτη την περίπτωση θά εύναυ

- υιν _> υχσυνω
υΐγ ” υισυνφ

4.4. “Αν ή κρούση είναυ τέτουα,ώστε νά δυατηρεϋταυ ή κυνητυκη

ένέργευα της σφαΧρας (τελείως έλαστυκη),εύκολα συμπεραί-
νεταυ οτυ υι = υι καύ κατά συνέπευα φ = ω καί Κ = 1.

Κλείνοντας αύτό τό κεφάλαυο ,μπορούμε συμπερασματυκά νά

ποϋμε ,δτυ οΰ έξυσώσευς της άρμης βρίσκουν κυρίως έφαρμογη σε'
προβλήματα,τά όποϋα περιλαμβάνουν :
α) Κρούση
β) Κίνηση πυραύλου
γ)’Εκπυρσοκρότηση όπλου
δ) “Εκρηξη βόμβας
Εκρηξη
ε)
* βλήματος
στ) ’Ενσφηνωση βλήματος σέ σώμα κλπ.
τ:ο στρεφόμενα
στερεό ®
 Α. Ή μεταφορική κίνηση τού στερεού

Στη μέχρυ τώρα μελέτη μας,πρωταγωνυστής ήταν τό ΰλυχό ση­

μείο. ”Ας μυλήσουμε όμως χαυ γεά τό στερεό σώμα, θεωρώντας
το δτυ άποτελεϋταυ άπό ΰλυχά σημεία των οποίων ή απόσταση
εύναυ αμετάβλητη (μηχανυχό στερεό σώμα).
“Οταν ή κίνηση τοϋ στερεού παρουσυάζεταυ έτσυ,ώστε τά ύλυ-
χά σημεία νά έχουν την έδυα στυγμυαία ταχύτητα,λέμε δτυ
έχουμε μυά μεταφορική κίνηση."Ολα τά ύλυχά σημεία θά δυα-
γράφουν σέ ορισμένο χρόνο,ίσα δυαστήματα.

*Η κινητική ένέργεια σ’αύτη' τη'ν περίπτωση ύπολογίζεταυ άπό

τη, σχέση
- 2
ΕΜύν- .= 1Σ—πτ^υ^ -> Εχυν>_ 1- —2νυ Σπ^ ->

Τ-Ι 1 2
Εχυν. =γ·πιολυΖ

*Η ορμή τοΰ στερεού ύπολογίζεταυ σύμφωνα μέ τή σχέση Ροχ =

= ΓΠ; υ I + 111202 +. . . => Ρολ = Π^ολΟ
Γυά τόν φορέα τοϋ Ροχ έχουμε πή,δτυ δυέρχεταυ άπό τό χέν-
τρο μάζης
 70

4.1. θ αναζητήσουμε τώρα τύς σχέσευς ανάμεσα στες έξωτ. δυνά­

μεις πού άσκοΰνταε στο στερεό καύ στά μεγέθη πού περιγρά­
φουν την κίνηση του.
θά μας βοηθηση τό θεώρημα τοϋ κέντρου μάζης (σελύδα 40) .
Εφαρμόζοντάς το σ’αύττί την περίπτωση,θά πάρουμε τη σχέση:

ΣΓ = ΠίολγχΒ

*
Η συνυσταμένη δηλαδη όλων των εξωτερικών δυνάμεων πρέπεε
νά εχη. μέτρο πίς,χγ^β όπου γ^β ή έπετάχυνση τοϋ κέντρου βά­
ρους (κέντρον μάζης) καύ φορέα πού νά περελαμβάνη τό κέν­
τρο βάρους.’Απ’αύτό τό τελευταεο,εύκολα μπορείς νά συμπε-
ράνης δτε :

ςμχβ = ο
4.2. Στην περύπτωση πού οΰ τροχεές των ύλεκών σημεύων εΰναε
ευθύγραμμες,ή μεταφορεκη κενηση λέγεταε καύ εύθύγραμμη.
Αν οΰ ασκούμενες δυνάμεες εεναε συνεπύπεδες καύ σάν χ,δεα-
λέξουμε αξονα μέ τη δεεύθυνση κενησεως,θά έχουμε :
 71

->ΣΕΧ = ιηγ^β εύθύγραμιμη μεταιρορικη

ΣΓ = ΐΠολΎκΒ κίνηση στερεού

->ΣΕγ = 0

ΣΜ^β = 0 -> ΣΜ^β = ο έ^ωτερυκές δυνάμεις

συνεπίπεδες

Β. Ή περιστροφική κίνηση τοΰ στερεού

1. Πρδχευταυ γυά μυά χυνηση χατά την όπούα δλα τά ύλυχά ση­
μεία διαγράφουν χυχλυχές τροχυές,τά χέντρα των όπουωυ βρυ-
σχονταυ σε μυά άχύνητη εύθεϋα.'Η εύθεϋα αύτη άποτελεΰ του
άξονα περιστροφής. Είναι φανερό οτι το διανυσμα της ω χαυ
της .ω' χάθε σημείου,θά
βρίσχεταυ σ’αύτόν τόν
άξονα.
"Ολα δέ τά σημεία έχουν
την υδυα στιγμιαία γω-
νιαχη ταχύτητα χαί γω-
νιαχη επιτάχυνση. "Ε­
χουμε λοιπόν τη γωνια­
κή ταχύτητα χαό τη γω-
νιαχη επιτάχυνση τοϋ
στερεοϋ. Ευχολα μπορείς έπύσης νά χαταλάβης,δτυ τά ύλυχά
σημεϋα δέν έχουν δλα την έδυα γραμμυχη ταχύτητα,ούτε τη'ν
έδυα έπυτάχυνση.
 72

2. Δυναμική τοΟ στρεφομένου στερεού

2.1. 'Ο καθορισμός τής θέσεως τοΟ στρεφόμενου στερεοί, γεά κάθε
χρονική στιγμή,μπορεί νά γίνη με τη γωνία στροφής φ την ο­
ποία σχηματίζει, ενα ορισμένο επίπεδο ΟΑΒ πού περιλαμβάνει
το'ν άξονα,μέ ενα άλλο ακίνητο επίπεδο (ΟΑΓ) πού επίσης πε­
ρελαμβάνεε τόν ά­
ξονα. 'Η ατροφική
κίνηση θεωρείται
καθορισμε'νη ,άν γνω­
ρίζουμε την τιμή
τής φ σέ συνάρτηση
με' το χρόνο
φ = φ(ΐ)

3. θεμελιώδης έξίσωση γιά τήν ατροφική κίνηση

3.1. Ας υποθέσουμε δτι γίνεται δυναμική μελέτη τής ατροφικής κι-

νη'σεως,άπό παρατηρητή πού συμμετε'χει σ’αύτη'ν. Σημειώνονται
λοιπόν στά υλικά σημεία όλες οΐ πραγματικε'ς δυνάμεις, αλλά
καί οΐ δυνάμεις άδρανείας. Σε μάζα π.χ. γπ^ σημειώνεται ά-
δρανειακή δύναμη μέτρου τη^γ^,ή όποια μπορεί νά θεωρηθή, μέ
δυο συνιστώσες πΐ£γ£ε καί π^γ·^. Είναι φανερό ότι ή ροπή
 73

της ΓΠΐΎϊ]< ώς πρός τόν

άξονα περιστροφές γ,
είναι μηδέν. Τό σύ­
στημα των πραγματικών
δυνάμεων καί των δυ­
νάμεων άδρανείας ι­
σορροπεί. (’Αρχη
Ώ’ ΑΙβπΛβΓΐ). "Αρα
ΣΜγ = 0. "Αν είναι
Μπρ η συνισταμένη ρο­
πή των πραγματικών
δυνάμεων,θά ΐσχύη :

ΣΜ7 = 0 => Μπρ - ΣτηίΎίεΓ^ = 0 .

“Εχουμε όμως μιλήσει στην κινηματική τοΰ ύλυκοΰ σημείου,γιά
τη σχέση γε = ω'γ. Θά είναι λουπόν Μπρ-Σπΐΐω'γϊ2 = 0. Τό ω'
είναι κουνό γιά όλα τά σημεϋα. "Αρα Μπρ = ω'Σιώ^γ^2 .
*Η ποσότητα Σιπ-^γ^2 Ονομάζεται " ροπή άδρανείας τοΰ στερεού
ώς πρός τόν άξονα γ Θά χρησιμοποιώ γι’αύτη,τό σύμβολο
Θ,οπότε Μπρ = θ^ω'
'Η κίνηση λοιπόν τοΰ στερεοΰ πού στρέφεται περί άξονα γ,χα-
ρακτηρίζεται άπό τη θεμελιώδη έξίσωση :

Θεμελιώδης έξίσωση
Μ = Θω'
ατροφικής κινήσεως

Πρόκειται γιά μιά διανυσματικη έξίσωση στην όποια τό Μ εκ­

φράζει τό διανυσματικό άθροισμα των ροπών (συνισταμένη ρο-
 74

πη),όλωυ των έξωτερυκών πραγματικών δυνάμεων,ώς πρός τόν

ι λ
αξονα περιστροφής,τό ω' τη στνγμναία γωνυακή έπι,τάχυνση
τοΟ στερεού, τό θ τη ροπή άδρανείας ώς πρός τόν άξονα πε­
ριστροφής.
3.3. Μέ τήν εξίσωση αύτή,έκφράζεταν δτε ή γωνυακη επιτάχυνση
(αποτέλεσμα) έχει, τη φορά της συνυσταμένης ροπής (αίτνα).
3.4. Τά δυανύσματα τών ροπών καν η γωνυακη επιτάχυνση , έχουν
τόν έδι,ο φορέα (τόν άξονα_περνστροφης),συνεπώς στή θεμε­
λιώδη εξίσωση άντυστουχεί μία άλγεβρνκη σχέση: ΣΜγ = θ^ω'
όπου ΣΜ^ τό άλγεβρυκό άθρουσμα τών ροπών ώς πρός τόν γ.
3.5. Εδώ χρευάζεταν νά θυμηθοίμε τόν δρυσμό της γωννακής ταχύ­
τητας ω,καί της γωνυακης έπυταχύνσεως ω'

άφ άω ά2φ
ω ω ' => ω
άΐ άΐ άτ2

3.6. Μετά απ όλα αύτά,μπορούμε νά ποϋμε δτι, ή συνάρτηση φ=φ(ΐ)

γεά στερεό πού στρέφεται, περί σταθερό άξονα,είναι, :

Μ -

4. Ή ρσηη άόρανείας
’Από τήν θεμελυώδη έξίσωση,μπορεί κανείς νά συμπεράνη δτε
η ροπή άδρανείας (μέγεθος μανόμετρο) έκφράζεν τήν αντί­
σταση τοΟ στρεφομένου στερεοί,στην μεταβολή τής στροφνκής
κι,νητνκής του καταστάσεως. ’Αποτελεί δηλαδή ένα μέτρο αύ-
τής τής άντυστάσεως.
 75

Ροπή άδρανείας στερεού ώς πρός άζσνα

λ
ορίζεται άπό τή σχέση θ = £ (έφ’δσσν τό στε­

ρεό θεωρηθη σά σύνολο υλικών σημείων)

ή άπό τή σχέση Θ = ^τ2<±π (άν θεωρηθη μιά
συνεχής κατανομή μάζης).

άναφέρεται σέ καθορισμένη δυάδα στερεού σώματος καί ά­

γονος.

έζαρτάται άπό τόν τρόπο κατανομής της μάζης σέ σχέση

μέ τόν άξονα.

έκφραζει τήν άντίσταση (άδράνεια) τοϋ στερεού στήν

μεταβολή της ατροφικής κινητικής καταστάσε-
ως ώς πρός τόν άξονα.

5. Τό θεώρημα δίβϊηβΓ
*Αν εϊναι, Θρ ή ροπή άδρανείας σώματος μάζης Μ ώς πρός κάποι­
ον άξονα Ρ καί ώς προς άξονα παράλληλο πρός τόν Ρ καώ
διερχόμενο άπό τό κέντρο βάρους,άποδεικνύεται δτι ΐ.σχύει :

+ Μι2

όπου 1ι ή απόσταση των δύο αξόνων.

ρ 0 ο 0 0 0
Απόδειξη : θρ = Σγπϊγϊ . Σύμφωνα με το σχήμα,

Γΐ2= (χ|-α)2+(γ£-]ο)2 . ”Αρα θρ=Στπΐ [(χ|-α)2 + (γ£-1>)2] =>

 76

θρ=Σιηχ(χ^2+γ£2 )-2αΣιη·[Χ£

- 21)Σιη^/ϊ+(α2+1)2 )Σπΐ£ "■>

Σύμφωνα όμως μέ όσα εί­

παμε γιά τό κέντρο βά­
ρους,έχουμε οτι :

Σιη^Χί = 0, παν ΣιηΐΥ£ = Ο

'Αρα
®ρ = θΚ + ΜΗ2

Παρατήρησή : ’Από τό θε­

ώρημα δΐθίηθΓ φαίνεται
καθαρά,ότι ή μικρότερη ροπή άδρανείας πού μπορεί νά παρουσίαση
ένα σώμα.ώς πρός σύνολο παραλλήλων αξόνων,είναι ή Θ^.

6. Ή άχτι να άδρανείας α, σώματος μάζης ιη,ώς πρός άξονα γ,είναι

ένα μέγεθος μέ διαστάσεις μήκους,πού ορίζεται άπό τη σχέση Θ=πια2
όπου θ η ροπή άδρανείας τοΰ σώματος ώς πρός γ.

7. Ροπές άδρανείας μερικών δμογενων σωμάτων

7.1. *Η ροπή άδρανείας ενός σώματος πού παρουσιάζει όλη τη μαζα
του κατανεμημένη στην πε­
ριφέρεια,ώς πρός άξονα
κάθετο στην περιφέρεια καί
στό κέντρο της θά είναι :
θ = ΣΠ1£Γ£2 =>
 77

θ = ΣπκΚ2 θ = Κ2Σιηί

Θ = γπΚ2

7.2. "Ενας δίσκος έχευ μάζα Μ,ακτίνα Β. καί σταθερή επυφανευακή

, , , δ γπ λ
πυκνότητα" ρ.(ρ - "Ε—> ·
α3
Γυά άξονα Α κάθετο στο επίπεδο του
"στη θέση τοϋ κε'ντρου" ,έχουμε :

ΘΑ = I Γ2άιη = IΓ2ρά3 =

/■Κ 2 ί 3, πρΚ1*
= γ γ ρ2πηάΓ = 2πρ 7 γ ογ =—------
ο 0 1
1 2
’Αλλά ιη = ρ.πΚ2 . ”Αρα ΘΑ =—ΠΪΚ

7.3. Μία ράβδος έχευ μήκος 1 καί σταθερή γραμμυκη πυκνότητα

δ (δ = . 'Η ροπή άδρανευας της,ώς πρός άξονα Α κάθετο
αΐ
-------------------------------- ——---- ■------- στη δυευθυνσή της, δ όποϋος
περνάευ άπό τό μέσο της, θά
'------- ευναυ : . ,
, ί...... -—■» !/2
----- !----- . θΑ = Γ2δ.άΓ =>

! χ/2

ΘΑ = -γ2 ιΛ2 χ/2 13

=> θΑ = δ / γ άΓ => Θα^'ΤΤ'
=_===_= λ/2
ρ = ——■ όπου άπι ή μάζα που άντυστουχεϋ σε εμβαδόν άΞ.
 78

θ.
θΑ " 12

8. Ή κινητική ένέργεια τοϋ στρεφομένοο στερεού.

"Οπως εχουμε αναφέρει (ΤΙ,σελ. 165) ύπολογίζεται δτι :

^κιν = ^~2~Π1ΐυΐ => Ε-κιν =-2-Σ·πΐ£ω2Γ£2 =>

Εχυν ~ 2 Σπι^τ^ > $κιν ~ 2 θω

9. Οι εξωτερικές δυνάμεις πού δρούν στό στρεφόμενο στερεό,ανά­

γονται σέ ζεύγος. Οΐ αλγεβρικές λοιπόν εξισώσεις θά είναι:
ΣΓΧ = 0 , ΣΓγ = 0 , εκτός άπό την ΣΜγγ' = θω'.

ΣΡΧΛ = 0 περιστροφική κίνηση

2Εγ = 0 στερεόΰ σώματος περί σταθερό

άξονα γγ’
~ 'ω ' δυνάμεις δμοεπίπεδες

Αξίζει εδώ νά τονίσουμε,δτι σύμφωνα μ’αύτά πού εχουμε πη

γιά τό ζεύγος,τό πιο πάνω αλγεβρικό άθροισμα των ροπών ΣΜ,είναι
σταθερό ώς πρός οποιονδηποτε άξονα παράλληλο προς τόν γγ'.

10. Τά προβλήματα πού άφοροΰν λοιπόν αύτη την κίνηση, αντιμε­

τωπίζονται :
α) μέ τίς πάρα πάνω έξισώσεις
η β) μέ τό θεώρημα κινητικής ένεργείας.
 79

11. Λύνω παρακάτω μερικά παραδείγματα.

Παράδειγμα α.
Ράβδος μήκους 1 βρίσκεται σε' κατακόρυφη θέση,επάνω σέ ο­
ριζόντιο δάπεδο μέ μεγάλη τρι­
βή. ’Εάν άνατραπη,μέ ποιά τα­
χύτητα θά φθάση στό δάπεδο,
τό ανώτερο άκρο της; ’Ακτίνα
άδρανείας ώς πρός άζονα διερ-
χόμενο διά τοΰ κέντρου βάρους
καί κάθετο στη διεύθυνση
* της

Τό θέμα μπορεί νά άντιμετωπι-

στη μέ τό θεώρημα κινητικής ένεργείας.
1 2 1
Εκιν,2 " Εκιν,ι ~ Αολ => — θω - 0 = πι§— (1)

’Αλλά θ = θρ. + πι(“~—)2 (θ. δΐθϊηθΓ) , θ]ς = πια2

I2 I2 I2 I2
θ = πια + ιη-—— θ = Πι - — + πι—— —> θ = γπ—ζ— (2)
Η 12 4 -3

καί = ωΐ (3) .

’Εξ αιτίας των (2) καί (3), ή (ι) γίνεται :

(ι) => — ----- -----—— = ___ => υ =

Παράδειγμα β.
Νά καθοριστη ή έπιτάχυυση γιά κάθε ένα άπό τά σώματα. Δί­
 80

δονται τά μεγέθη πη, πι2, Ε, Γχ, γ2,Γλ πι μαζα της τροχαλί­

ας καί α ή ακτίνα άδραυείας της ώς πρός τόν άξονα περι­
στροφής.

Γιά τό σώμα μέ μαζα πΐχ,

έχουμε εύθύγραμμη κίνηση μέ ε­
πιτάχυνση ,ας ποΌμε γχ.
’ίσχύει :

ΣΕ =ιπιυ -> ιπι<3’--1?ι=ιηιγι (ι)

’Αντίστοιχα γιά τό άλλο σώμα,

πΐ2,έχουμε :

ΣΕ=πτ2γ ·=> Γη29~ϊ^2Υ2 (2)

Γιά την τροχαλία,ή δ-

ιοι'α παρουσιάζει ατροφική κίνηση περί σταθερο' οριζόντιο άξονα
χχέχουμε :

ΣΜ = Θω' ·=> ΕΥ - ΕχΓι - Ε’2Γ2 = ΐηα.2ω' (3)

"Αν είναι γει καί γε2 οΐ έπιτρο'χιες επιταχύνσεις των ση­

μείων της τροχαλίας πού απέχουν Γχ, γ2 άπό τό κέντρο , έχουμε
γ£χ ~ ω'Γχ καί γε2 = ω 'γ2· Είναι δμως φανερό δτι οΐ γει , γε2
συμπίπτουν κατά μέτρο μέ τις γχ, γ2 αντίστοιχα.
'Αρα Υχ ~ ω'Γχ )(** καί γ2 = ω'τ2 (5)

Τό σύστημα των εξισώσεων (ι) έως (5) παρουσιάζει πε'ντε ά­

γνωστους. Προχωρώντας στην επίλυση του έχουμε :

Γγ~(Π)2Γ2 + Π3χΓχ)§ , Γχ
Ύ2 = και γχ =—— γ2
πια2 γ? γ2
ΪΓ- ΠΙχ-ϊφ-Π^
 81
Γ. Επίπεδες κινήσεις. Ή κύλιση
1. Νά φανταστούμε μεά κενηση στερεοϋ,κατά την όποεα τά σημεία
μεάς όρεσμένης δεατομης θά διαγράφουν τροχεές,κείμενες στό έδεο
έπεπεδο. Λέμε τότε,δτε έχουμε μεά έπεπεδη κενηση. "Ενα χαρακτη­
ριστικό της εΰναε,δτε οΰ ταχύτητες όλων των σημείων παραμένουν
παράλληλες πρός ένα σταθερό έπεπεδο (έπεπεδο κενησεως).
"Ενα απλό παράδειγμα έπεπεδης κενησεως,εΰναε ή κύλεση ένός
κυλίνδρου. Καύ ή περεστροφη όμως περί σταθερό άξονα,τη'ν οποία
μελετήσαμε,αποτελεί περίπτωση επίπεδης κενησεως.

2. ’Η δυναμεκη μελέτη μεας τέτοεας κενησεως μπορεί νά γένη μέ

δύο τρόπους :
2.1. 1°£ τρόπος
Νά τη θεωρήσουμε σύνθετη,δτε προέρχεται δηλαδη άπό σύνθε­
ση μεας μεταφορικής κενησεως καε μεάς στροφεκης περί τό
κέντρο βάρους. Γυ’αύτό τόν τρόπο μελέτης έχω :
α) Νά ύπενθυμύσω δτυ τό ΚΒ ένός σώματος κενείταε σάν νά εε-
ναε ολόκληρη ή μαζα συγκεντρωμένη σ’αύτό καί όλες οΰ έξω-
τερυκές δυνάμεες νά δροίν πάνω του.
β) Κατά την έπεπεδη κενηση,ή ροπή ώς πρός ΚΒ,τών δυνάμεων
αύτών δέν έπεφέρεε κενητεκό αποτέλεσμα στό κέντρο βάρους.
'Υπό την έπεδραση αύτών των ροπών,τό σώμα στρέφεταε περε
άξονα κάθετο στό έπεπεδο κενησεως καε δεερχόμενον δεά τοϋ
ΚΒ. Θά ΰσχύη λοεπόν :

ΣΓΧ = πιγΚΒ>χ
έπίττεδη κίνηση
ΣΓγ = ιπγΚΒ>γ
στερεού
ΣΜΚΒ = Θχβω'
 82

2.2. 20δ τρόπος

Η όποιαδηποτε όμως (όχι μεταφορική) επίπεδη κίνηση μπορεί
νά θεωρηθη σάν στιγμιαία περιστροφή περί άξονα κάθετο στό
έπίπεδο κινησεως.'Ο άξονας αύτός.μεταβάλλει θέση άπό στιγ­
μή σέ στιγμή και ονομάζεται στιγμιαίος άξονας περιστροφής

3. *Η κύλιση χωρίς δλίσθηση

3. "Ας θεωρήσουμε ένα κύλινδρο Σ ,νά κυλιέται σέ οριζόντια ε­

πιφάνεια Ρ. Σύμφωνα μέ όσα είπαμε
3.1. Μπορούμε νά μελετήσουμε αύτη την κίνηση,θεωρώντας τη ότι
προέρχεται άπό σύνθεση α) μεταφορικής κινησεως μέ την τα­
χύτητα τοϋ κέντρου βάρους υ και β) στροφικης περί τό ΚΒ
μέ (στιγμιαία) γωνιακή ταχύτητα ωχ και γωνιακή επιτάχυνση
. "Αν είναι υι ή γραμμική ταχύτητα των εξωτερικών ση-

δτι υι - υ^β.'Η σχέση βέβαια άναφέρεται στά μέτρα τών δύο

μεγεθών.
 83

3.2. Μπορούμε όμως νά δοϋμε την κενηση απλώς σαν μεα περιστρο­
φή περε' στεγμεαεο άξονα Α,ό όποεος βρε'σκεταε στη γενέτεε-
ρα επαφής.
Σ’αύτη την περεπτωση βέβαεα,όλα τά ύλεκά σημεεα θά παρου-
σεάσουν την εδεα (στεγμεαεα) γωνεακη ταχύτητα ω2 περε τόν
Α,καε στεγμεαεα γωνεακη έπετάχυνση ω2' περε τόν Α.
γΗ ταχύτητα υ καθενός άπ’αύτά καθορεζε -
ταε κατά μέτρο μεν,σύμφωνα μέ τη σχέση
υ = ω2Ρ (δπου ρ ή απόσταση τοΰ σημεεου
άπό τόν άξονα Α) καε' μέ δεεύθυνση κάθε­
τη στη δεεύθυνση της ρ. ’ Αντεστοεχα ή γε
κάθε σημεεου ύπολογεζεταε κατά μέτρο
άπό τη σχέση γε = ω2Γ καε εέναε γνωστό
δτε εχεε τη δεεύθυνση της ταχύτητος.
Ισχύευ :
4. Παρατήρησε ε ς.

α) Τό κέντρο βάρους έκτελεε εύθύγραμμη κενηση.

Κατά συνέπεεα δέν παρουσεάζεε κεντρομόλο συνεστώσα επετα-
χύνσεως.'Η όλεκη του έπετάχυνση εϊναε η έπετρόχεος.

Υε,ΚΒ - ΪΚΒ

β) ”Αν βασεστοΰμε στη σχέση υι = υ^β,μπορούμε ν’ άποδεεξουμε

οτε ωι = ω2 καε ωχ = ω2
 84

Δηλαδη :

Γωνιακή ταχύτητα (καύ Γωνιακή ταχύτητα (καύ

γωνιακή έπιτάχυνση) γωνιακή επιτάχυνση)
λόγω τής ίδύας ατρο­ λόγω τής ατροφικής κι-
φικής κινήσεως περύ νήσεως περύ τόν στιγ­
τόν άξονα συμμετρύας μιαίο άξονα

γ) Μιά παράξενη τριβή αναπτύσσεται άπό τήν επιφάνεια Ρ πρός

τόν κύλινδρο Σ πού κυλιέται.
Τη λύω παράξενη,γιατύ πρόκειται γιά τριβή (δύναμη) ή ό­
πούα δέν καταναλισκει έργο-. Ξέρεις,δτι γιά νά εμφάνιση
μιά δύναμη έργο,πρέπει ν’άσκηται συνεχώς σέ ορισμένο κι­
νούμενο ύλικό σημείο. Αύτό δέν συμβαύνει μέ τη δύναμη τρι­
βάς στήν περίπτωση κυλύσεως,γιατύ αύτή ασκείται στά συν­
εχώς διαφορετικά ύλικά σημεία της κάθε φορά γενέτειρας ε­
παφής.
’Εδώ,πρέπει ίσως νά τονιστη,δτι άναφέρομαι στη δύναμη
τριβάς και δχι φυσικά στή τριβή κυλύσεως ή όποια είναι ρο­
πή· ’Εξ άλλου σ’δλα τά πάρα κάτω παραδείγματα.θεωρείται α­
μελητέα ή τριβή κυλύσεως.

5. "Εφαρμογές

Θά κάνουμε τώρα μερικούς ύπολογισμούς γιά νά καταλάβουμε

τό θέμα καλύτερα.
 85

α. Σχετικά μέ τύν ταχύτητα

Μέ σύνθεση κινήσει Μέ στιγμιαίο ά­

ξονα
ταχύτητα τοϋ «Δ = υ^+υΚΒ "> υΔ = ω2.2Β «>
άνώτέρσυ ση­
υ^ρ = ω2Κ
μείου Δ. υΔ = 2υΚΒ

υΔ “ 2υΚΒ

ταχύτητα του υρ = υΐ + υ^ υΓ = ω2./2Β

Γ. (σχήμα) υΓ = /2~.υΚΒ υΚΒ = ω2.Κ .
υΓ =

Δ Δ
—>
Λ *
ί 1 \
/ 1 \
αχημα. Γ 1 !----- ► 1Γ
1 4 ς—*ι \ 1 -'Κ
\ ι \ 1
\ 1 \ 1 Ζ ✓ V
’___ *Ι -----ι / 7____ Μ

β. Σχετικά μέ την επιτάχυνση τοϋ ΚΒ.

Ας ύποθέσουμε δτι στύ κέντρο τοϋ κυλίνδρου ασκείται ο­

ριζόντια δύναμη Γ.
 86

θεωρώ

Ρ - Τ

ΣΓΥ =
ΣΜΚΒ

Έξ

’Από

V. Σχετυχα ρε την χυνητυχη ένεργευα

1°ε τρόπος 20ζ τρόπος

τ-, 1 2. 2
Εχεν^θΚΒωι+Υ^ΚΒ Εχυν =~θΑω2 =>

Εκου = (θΚΒ+ιΤ1κΖ )“2

Εκο\> ~~ θΚΒω2+ ~ΓΠΚ2ω2

 87

’Αλλά ωι = ω2 καί ω2Κ = υΚΒ·

1 2 1 2
”Αρα Εχυν=-ΓθΚΒωι+— ηυΚΒ

6. Παράδειγμα.
Δύο δεσχοο μέ όσες μάζες πι καε' αχτίνες Κ., άφηνονταε άπό
την κορυφή κεκλεμένου
έπεπέδου. Ποεός θά
φθάση πρώτος στη βά­
ση; Οέ ροπές άδρα-
νεύας (ώς προς άξονα
χάθετο στό έπύπεδό
τους) εεναε θΚΒ1 καε
θΚΒ2 άντεστοεχα μέ
θΚΒι > ΘΚΒ2 ·

θεωρώντας την κίνηση

σάν στροφεκη περί
στυγμεαίο άξονα Α,
έχω :
ΣΜβ=θβω '=>πι§Β,ημφ =
„ γΚΒ χ
= ΘΑ—=> πι^Κημφ =

ι2λ γΚΒ βηρφ , χ ,

= (Θκβ+γπΚ ) —— ----- ------ . Από την τελευταία αυ-
ΥΚΒ
1+ ΘΚΒ
,τπΚ.2 , , ,
τη σχέση,γίνεταε φανερό ότε την μεγαλύτερη επετάχυνση κέν­
τρου βάρους,θά παρουσεάση ό δίσκος μέ τη μεκρότερη ροπή ά-
δρανεεας. Αυτός φυσεκά θά φθάση ταχύτερα στη βάση.
 88

Στό δυπλανό σχήμα,φαίνεταυ

ότε ή σφαίρα κερδίζει, τόν
αγώνα δρόμου κυ αύτό γυατί
έχευ μικρότερη ροπή άδρα­
νείας,σέ σχέση μέ τά άλλα
δύο σώματα,αν καώ τά τρώα
έχουν ίσες μάζες καί ακτί­
νες.
7. Σχετικά μέ τήν κίνηση
τοϋ τυχαίου ύλικοϋ σημείου
της περκρερείας.
”Ας θεωρήσουμε μυά κύλι,ση τροχοί μέ σταθερή ταχύτητα. Τό
ΚΒ δηλαδή μετακινείται, μέ σταθερή ταχύτητα υ0. Θά έπυχευρησουμε
νά κάνουμε μελέτη της κυνησεως ενός σημείου Α πού βρίσκεται,
στην περυφέρευα. Νά ύποθέσουμε ότι, στην άρχη των χρόνων, τό Α
ίταν στην άρχη 0 τών αξόνων."Οπως έχουμε πη,ή κίνηση του εύναυ
σέ ορυσμένο επίπεδο,είναι, συνεπώς αρκετοί οΰ άξονες χ καί γ γεά
τή μελέτη της.
 89

Μετά χρόνον ΐ τό ΚΒ θά εχη διανύση απόσταση υοΐ· Τό τόξο

Α'Δ θά εχη επίσης μήκος υοΐ.
*
Η γωνία ΔΚΑ' έχη μέτρο φ=υοΐ.Β. Γιά
τις συντεταγμένες λοιπόν τοϋ Α' θά ΐσχύη :

υοΐ
χ =υοΐ-Κημ εξισώσεις κινήσεως
Β

υοΐ
Υ = Β-Βσυν
Β
*Η καμπύλη τήν όποια παριστάνουν αύτές οΐ έξυσώσεος,ονομά­
ζεται κυκλοειδής.
Μπορούμε άν θέλουμε ,παραγωγίζοντας,νά Βροϋμε τις συνιστώ­
σες τής ταχύτητας.
άχ υοΐ
υν = υο~υοσυν —5—
Λ Ι\

όγ
υ^ = υοημ

Προχωρώντας πιό πέρα,μπορούμε νά πάρουμε τύς συνιστώσες

τής έπιταχύνσεως

υοΐ

^7 —«■— =>
άΐ2

Εοναυ χαρακτηριστικό,όπως Βλέπουμε,δτι ή επιτάχυνση έχει

σταθερό μέτρο.
 90

Δ. Ή Στροφορμή
1. Σε προηγούμενο κεφα'λαιο , είχα αναφέρει, δτι ή άρμη απο­
τελεί μέγεθος μέ το όποιο εκφράζεται, ή κινητική κατάσταση τοΰ
υλικοϋ σημείου τοϋ συνόλου των ύλικών σημείων η καί τοΰ στερεοΰ,
σέ μεταφορική κίνηση.
“Οταν πρόκειται δμως νά μιλήσουμε γεά την κινητική κατάστα­
ση τοΰ στρεφόμενου στερεοΰ,τό παραπάνω μέγεθος δέν εξυπηρετεί.
'Η στροφορμή είναι, τό μέγεθος πού επινοήθηκε γι’αύτό άκρι-
βώς το' σκοπό.

2. Στροφορμή τοΰ ύλικου σημείου.

“Ενα υλικό σημείο παρουσιάζει γεά μεά στιγμή άρμη Ρ(Ρ=τηυ) ,
καθώς βρίσκεταε σέ θέση Α. Κατά την στεγμη εκείνη,στροφορμή τοΰ
Σ ώς πρδς κάποιο σημείο Ο καλείται τό εξωτερικό γινόμενο

όπου γ τό διάνυσμα
ΟΑ. Πρόκειται δηλαδη
γιά διανυσματικό μέ­
γεθος μέτρου ύ =
= ΓΡημθ (θ ,ή γωνία
των διανυσμάτων γ

και Ρ) μέ διεύθυνση
κάθετη στό επίπεδο
των γ και Ρ και φορά
πού καθορίζεται μέ τόν κανόνα τοΰ δεξιόστροφου συστη'ματος. 'Ο ο­
ρισμός τοΰ μεγέθους θυμίζει εκείνον της ροπής δυνάμεως ώς πρός
 91

σημείο. Πολλές φορές ή στροφορμη άναφέρεται καί σαν ροπή της άρ­
μης.
Προ'ταση : 'Η στροφορμη' ύλικοϋ σημείου Σ,ώς πρός σημείο 0, συμπί­
πτει μέ τό μέγεθος στροφορμη ύλικοΰ σημείου Σ ώς πρός άξονα, κά­
θετο στό επίπεδο γ,Ρ καί στη θέση Ο.(Κάτ.ι σχετικό είχαμε αναφέ­
ρει, καί γιά τη ροπή δυνάμεως ώς πρός άξονα).

3. Στροφορμή ύλικοΰ σημείου σέ κυκλική κίνηση ,ώς πρός τό κέν-

Εξ ορισμού ά 0 χ ~ ι 2 + · · ·3χ·
“Ολα τά διανυσματα ά1,ά2... βρί­
σκονται πάνω στον άξονα. Κατά συν-
έπεια^ή στροφορμη' τοΰ συστήματος
υπολογίζεται άπό τό αλγεβρικό ά­
θροισμα 0ολ = όι+ά2+...όχ.

5. Στροφορμή του στερεού σώμα­

τος ώς πρός άξονα περί τόν όποιον στρέφεται.
“Αν θεωρήσουμε καί πάλι τό στερεό σώμα σάν σύνολο άλικων ση-
 92

μεε'ων μέ σταθερή απόσταση,μεταφέρουμε τό θέμα στην προηγούμενη

περύπτωση.
1 - ιί χ + ύ 2 + ύ3 +. .. ύχ

"Ολα τά δυανύσματα των στροφορμών των ύλεκών σημεεων,έχουν τό

εδυο στηρεγμα άλλα
καύ την έδυα φορά,
τη φορά της γωνε-
ακης ταχύτητας."Ε­
χουμε λοεπόν ύ =
= ΓΠΐυιη+Π12υ2Γ2 + · · ·
π1λυλΐ’λ
λ
ύ = Σ πιίυίΓί
ί=1
ί.
Σ
πι^ωΓ^
1=1
λ 2
1 = ω £ πΐ£Γ£
ί=1

θ = Θω
6. "Ωθηση σταθερής ροττης.

"Αν ΰποτεθη δτυ σ’ένα στερεό σώμα άσκεϋταε σταθερή έζωτε-

ρεκη ροπή Μ,έπε χρονεκό δεάστημα ΐ,τό δεανυσματεκό μέγεθος πού
όρέζεταυ άπό τη σχέση

Ο = Μι

όνομάζεταε ώθηση της ροπής Μ κατά τη δεάρκεεα ΐ.

 93

7. Τό θεώρημα μεταβολής της στροφορμής.

'Η μεταβολή της στροφορμής ώς πρός άξονα,ενός στερεού σώ­

ματος (η ενός συστήματος) είναι, ιση μέ την ώθηση της συνισταμέ-
νης ροπής ώς πρός τόν ίδιο άξονα.
-> ->■ ->■
ύ 2 ~ <ί 1· - ό

Παρατηρήσεις
7.1. ’Εάν ή ροπή αύτη,είναι χρονικά 'σταθερη,μπορούμε νά γράψου-,
με δτι 02 ~ Ίι = Μτ => 32 = Ίι + Μτ.
7.2. Γιά την περίπτωση πού τό σώμα παρουσιάζει σταθερή ροπή ά-
δρανείας,ή σχέση αύτη ΐσοδυναμεϊ μέ τη θεμελιώδη εξίσωση
Μ = Θω '*

8. *Η αρχή της διατηρήσεως της στροφορμής.

'Η στροφορμή συστήματος,ώς πρός ορισμένο άξονα,διατηρείται

σταθερή,έφ’δσον δέν υπάρχει καμμία εξωτερική ροπη,ώς πρός τόν
ίδιο άξονα.

ή α τπρό _ -ίμετά
Εαν — 0 => λ —

Παρατήρηση.
Γιά ένα σύστημα ύλικών σημείων μέ κοινή γωνιακή ταχύτητα,
γράφουμε,οτι αν Μα = 0 => θΑιω.ι = θΑ2ω2 ·
”Αν δηλαδη λόγω εσωτερικών δυνάμεων γίνη μετακίνηση τών σημείων

_ ά(θω) „ άω άθ
* Μάΐ = άύ —> Μάτ - —ττ— > Μαΐ = θ -γ— + ω -τ— .
άΐ άΐ άτ
-λ άθ Μ = θ-^-ο Μ = θω'
Αν - =0 “=>
ατ άτ
 94

χαυ' έλαττωθη ή Θ^, θά αύξπθη η γωνεακη ταχύτητα.

Παράδεεγμα
*0 καταδύτης αποτελεί
ένα σύστημα ΰλεκών
σημεεων,στά οποία ά-
σχοΰνταε βε'βαεα έξω-
τερεκές δυνάμεες.(Τά
βάρη). Το' θέμα εεναε
δμως,δτε ή συνεστα -
μένη τους (όλεκό βά­
ρος), περελαμβάνεε
στο' φορέα της τό ΚΒ,
οπότε δέν έχουμε ρο­
πή ώς πρός όρεζόντεο
άξονα δεερχόμενο δεά
τοΰ ΚΒ.'Η στροφορμη
λοεπόν τοϋ άθλητη,ώς
πρός αυτόν τόν άξονα
δεατηρείταυ σταθερή.

θΚΒ·ω ~ σταθ. Τες στεγμές δηλαδη' πού μαζεύεε χέρεα καε πόδεα,έ-
λαττωνεταε η Θ^β χαε .αΰξάνεε ή ω. Στρέφεταε δηλαδη τότε περε
τό ΚΒ με' συγχρετεχά μεγαλύτερη γωνεακη ταχύτητα. ’Αξεζεε νά προ­
σέξουμε αχόμα,την παραβολεκη τροχού τοΰ κέντρου βάρους.
 95

Ε. Ελεύθεροι άξονες περιστροφής

1. Στροφική κίνηση περί ελεύθερον άξονα.

Είναι εύκολο νά καταλάβης,δτι ή ατροφική κίνηση περί ακί­
νητο άξονα άπαιτεΐ κατάλληλες δυνάμεις στηρίξεως,οΐ οποίες θά
διατηρούν τον άξονα σε σταθερή θέση καί δτι οΐ, δυνάμεις αύτές
θά έχουν μηδενική ροπή (ώς προς τόν άξονα).
“Οταν αύτές οΐ δυνάμεις δέν υπάρχουν,ό άξονας περιστροφής λέγε­
ται ελεύθερος.

2. Οι κύριοι άξονες άδρανείας.

"Αν υπολογίσουμε τίς ροπές άδρανείας σώματος,ώς πρός διά­
φορους άξονες που νά περιλαμβάνουν τό κέντρο βάρους,θά βρούμε
δτι οΐ δυο άξονες στους ό­
ποιους αντιστοιχεί ή μεγα­
λύτερη καί ή μικρότερη ρο­
πή άδρανείας είναι κάθετοι
μεταξύ τους. Οι δύο αύτοί,
μαζί μέ ένα τρίτο άξονα ,
κάθετο στό επίπεδό τους,ο­
νομάζονται κύριοι άξονες
άδρανείας. Θά τούς συμβολίζουμε μέ Α^χ, Απιίη, Α» αντίστοιχα.

3. ’Αποδεικνύεται δτι μόνο οΐ κύριοι άξονες άδρανείας,μπορούν

νά είναι ελεύθεροι άξονες. Τό πείραμα δμως λέει,δτι μόνιμη στρο­
φή περί ελεύθερο άξονα,παρουσιάζεται μόνο άν το σώμα στρέφεται
περί τόν Α^χ η τόν ΑΙΏ£Γ1,ένώ ή ελεύθερη περιστροφή περί το'ν Α,
 96

είναι, ασταθής. Οΐ Αιη3χ καί Απ1·[η λέγονται εύσταθεϋς ελεύθεροι ά­

ξονες, ο &ί Α ασταθής.

4. *Ο στρδβος.
Φε'ρε στό μυαλό σου ένα σώμα πού στρέφεται περί άξονα χ, · ο
όποιος είναι ταυτόχρονα :
α) άξονας συμμετρίας β) ελεύθερος άξονας καί γ) άξονας μεγί­
στης ροπής αδρανείς (Αιη3χ).
"Ενα τέτοιο σώμα,αποτελεί στρόβο .
ΣτρόβΌς είναι π.χ. δ στρεφόμενος
τροχός ενός ακίνητου κατά τ’ άλλα
ποδηλάτου.

5. *Η μετάπτωση. "Ενα παράδοξο φαινόμενο.

’Η μετάπτωση,είναι μιά κίνηση πού κάνει ό άξονας τοϋ στρό-
βου όταν σ'αύτόν άσκενται έξωτερική ρσπή.’Η ροπή αύτη μπορεί νά
προέρχεται κι άπό τό βάρος τοϋ στρόβου.
Τό γυροσκόπιο είναι μιά έξυπνη διάταξη,με' την οποία μπορεί
νά γίνη ή πειραματική μελέτη του φαινομένου.’Αποτελεϊται άπό δί­
σκο Δ,ό όποιος μπορεί νά
στρέφεται περί άξονα χ. '0
χ στερεώνεται,κατά τρόπο
ώστε νά μπορεί αύτός μέ τη
σειρά του νά στρέφεται πε­
ρί οριζόντιο άξονα γ καί
περί κατακόρυφο ζ. Τό βά­
ρος τοΰ δίσκου Δ ΐσορρο-
 97

πεϊται μέ βάρος Ρ,οπότε ο χ είναι οριζόντιος.”Αν ο Δ στρέφεται

περί τόν χ και έμεϊς έξαρτησουμε βάρος Μ (σχήμα), θά δημιουργηθη
ροπή ώς πρός τόν οριζόντιο άξονα γ.’Ενώ έμεϊς θά περιμένουμε νά
δημιουργηθη στρέψη περί·τόν γ,(κίνηση σέ κατακόρυφο έπίπεδο), θά
παρατηρήσουμε μία φαινομενικά παράξενη οριζόντια κίνηση περί τόν
ζ.
""Οταν άσκηθη ροπή ώς πρός τόν άξονα στρεφόμενου
στρόβου, τέτοια. ώστε νά. τείνη νά άναγκάση τόν
άξονα νά στροφή σέ δρισμενο επίπεδο Ρ, παρατη-
ρεΐται αντί γι’αώτό,δτι δ άξονας θά κινηθη σέ
έπίπεδο κάθετο στό Ρ. Μετάπτωση τοΰ άξονα".

5.2. ”Ας δικαιολογήσουμε τώρα θεωρητικά,αύτη την κίνηση.Θά πρέ-

πη νά προσέξουμε στά παρακάτω σημεία :
α)
*
Η ροπή Μ της δυνάμεως Ν ώς
πρός τόν γ έχει τη διεύθυνση
τοΰ γ (οριζόντια).
β)'Η άρχικη στροφορμη τοϋ στρό-
βου,ή ύι,είναι κάθετη στό έπί­
πεδο τοϋ δίσκου.
γ) Σύμφωνα μέ γνωστό θεώρημα
(Δ.7.)>Π ροπή Μ θά δημιουργηση μεταβολή της στροφορμης (Δύ) κατά
τη διεύθυνση της. Δύ = ΜΔΐ. Η Δϋ δηλαδή θα είναι κάθετη στον χ
άρα καί στην ύι.'Η νέα λοιπόν στροφορμη ϋ2,(άρα καί ή νέα θέση
τοΰ χ) θά βρίσκεται στό οριζόντιο έπίπεδο. ύ2 = ϋι + Δύ.
”Ετσι καταλήγουμε στό ότι ό χ θά κινηται στό οριζόντιο έπίπεδο.
 98

5.3. 'Η γωνιακή ταχύτητα μέ την όποια στρέφεται, ό άξονας τοϋ

στρόβου ονομάζεται, γωνιακή ταχύτητα μεταπτώσεως,ωμετ.
Γιά αύτην,μπορούμε νά έχουμε τον έξης ύπολογισμό.
’Από τό όρθογ. τρίγωνο τοΰ τελευταίου·σχήματος έχουμε :
ΜΔΐ = άιεφΔφ —> ΜΔΐ = 3·Δφ, (άναφερόμαστε σε μικρή γω-
γία, άρα Δφ = εφΔφ)

Μάτ = ύάφ =>4^ =—Τ Μ Μ

αΐ υ ωμετ άι ω^τ =

5.4. Ή σβούρα
ΤΗταν μιά εποχή πού ή σβούρα ήταν τό αγαπημένο παιχνίδι
στις γειτονιές της ’Αθήνας.”Ας τοποθετήσουμε ένα περιστρε­
φόμενο στρόβο έτσι ώστε α) ό άξονάς του νά μήν είναι κατα-
χόρυφος καί β) νά
στηρίζεται κατάλ­
ληλα πάνω σέ ορι­
ζόντια επιφάνεια.
Θά δοΰμε τότε ,δτι
παρ όλο πού ό φο­
ρέας τοϋ βάρους
πέφτει έξω άπό τή
βάση στηρίξεως ό
στρόβος δέν άνα-
τρέπεται αλλά ό
άξονάς του δια­
γράφει χωνιχή ε­
πιφάνεια (μετάπτωση). Πρόκειται γιά μετάπτωση ή οποία ερ­
μηνεύεται μέ σκέψη ανάλογη πρός την προηγούμενη (5.2).
 99

6. Κλόνηση τοϋ στρόβου.

Σέ κλόνηση είναι δυνατόν νά ύποπέση ένας στρόβος στον ό­

ποιο δέν ασκούνται εξωτερικές ροπές,όπως π.χ. δταν στηρίζεται
στό κέντρο βάρους του.
’Εφ’δσον δέν ασκούνται εξωτερικές δυνάμεις,δέν έπιταχύνεται
και επειδή δέν ασκούνται ού'τε ροπές η στροφορμή τοϋ στρόβου πα­
ραμένει σταθερή.”Αν ύπό αύτές τις συνθήκες δ στρόβος τεθη σέ πε­
ριστροφή,κατά τρόπον ώστε δ φο­
ρέας της στροφορμής νά μη συμπί-
πτη άρχικά μέ τόν άξονα συμμε­
τρίας γ, τότε δ τελευταίος θά
έκτελέση περιοδική κίνηση σέ κω­
νική επιφάνεια,γύρω άπό τόν στα­
θερό άξονα της στροφορμής.

7. Μετάπταση καί κλόνηση τοΰ άξονα της γης.

Ξέροντας δτι τό σχήμα της'γης είναι "ελλειψοειδές εκ περι­

στροφής", μπορούμε νά τη φανταστούμε σά μία σφαίρα Σ,ή δποία πε­
ριβάλλεται άπό δακτυλιοειδές εξόγκωμα Δ. Τό επίπεδο της εκλει­
*
πτικής χωρίζει αύτό τό εξόγκωμα σέ δύο συμμετρικά μέρη,τά όποια
δέν άπέχουν,κατά μέσον δρο,έξ ίσου άπό τόν ηλιο.'Ο ήλιος άσκεϊ
στη γη ελκτικές δυνάμεις."Ας τις μελετήσουμε.'Η συνολική δύναμη
 100

πού ασκεί στη σφαί­

ρα Σ,έχει στήριγμα
τόν άξονα της περι­
στροφής της (διε'ρ -
χεται δρλαδη' άπό τό
γήινο κε'ντρο). Οι
δυνάμεις όμως Γι
καί ?2 πού ασκούν­
ται στά εξογκώματα
(σχήμα) δε'ν είναι
γενικά ίσες λόγω
διαφορετικής, όπως
είπαμε,άποστάσεως άπό τόν ήλιο,. Λόγω αύτης της ανισότητας δημι-
ουργειται μιά. ροπή ώς πρός τόν γήινο άξονα περιστροφής.
"Εχουμε λοιπόν ενα στρόβο (τη γη) υπό την επίδραση εξωτε­
ρικής ροπής,με αποτέλεσμα δ άξονας τοΰ στρόβου (δ γήινος άξονας
περιστροφής) νά έκτελη κίνηση μεταπτωσεως,διαγράφοντας πληρη ε­
πιφάνεια κώνου σε 26000 χρόνια περίπου.
Λόγω δε της σεληνιακής ελξεως δ γήινος άξονας μαζί με τη
μεταπτωτικη κίνηση έκτελεϊ καί κλόνηση με' περίοδο 29 χρόνων.
 Α. Γενικά

Η απόλυτοι λεία επιφάνεια τοϋ στερεού,είναι, μιά έννοια που

έχουμε δεχθη,δτι μπορεί νά ύπαρξη και ή όποια μας έχεε εξυπηρε­
τήσει, στη μελέτη θεμάτων δυναμικής.
Η πραγματικότητα όμως στέλνει, πληροφορίες γιά τό αντίθετο.
'Οτε δε' μπορεί δηλαδη νά ύπαρξη τέτοια επιφάνεια καί δτι μόνο
κατά συνθηκη είναι, δυνατό νά
δεχθοϋμε κάτι, τέτοιο. Στην
περίπτωση π.χ. πού ού ανωμα­
λίες ί: είναι σέ πολύ μικρή
τάξη μεγέθους σχετικά μέ τίς
δυνατότητες τών οργάνων με-
τρησεως. Στις περισσότερες
όμως περιπτωσεις,κατά τούς
ύπολογισμούς μας εμφανίζεται
η τριβη'. 'Η τριβή,πού παρουσιάζεται - όπως θά δοϋμε - είτε σά
δύναμη είτε σά ροπή,έχει αλήθεια,τόσο πολύ συνδεθη μέ την καθη­
μερινή ζωη μας.

Μιλάμε γιά επιφάνειες πού δεν καλύπτονται μέ λιπαντικό μέσο.

 103
Πόσα πράγματα,θά ?ίταν αδύνατο νά κάνουμε χωρίς αύτήν, άρ-
χίζοντας άπό τό βάδισμα καύ φθάνοντας στό τρίψιμο των χεριών
γεά ζέσταμα.
"Ας μιλήσουμε όμως τώρα στη γλώσσα της φυσικής.
Λέγαμε κάποτε,ότι ανάμεσα σέ δύο απόλυτα λείες έπιφάνειες
ασκείται δύναμη στηρίξεως μέ διεύθυνση κάθετη σ’αύτές.

Β. Στατική τριβή
1. Θά μιλήσουμε τώρα γεά τη δύναμη στηρύζεως πού ασκείται άπό
επιφάνεια Σι πρός άλλη Σζ,δταν αυτές δέν είναι λείες.Θ’ αρ­
χίσουμε άπό την περίπτωση κα.τά τη'ν όποια οΰ δύο επιφάνειες
βρίσκονται σέ σχετική ισορροπία.
2.1. "Ενα κιβώτιο Σι βρίσκεται σέ οριζόντιο δάπεδο Σζ καί άκι-
νητεΐ σχετικά μέ αύτό."Ας σημειώσουμε τις δυνάμεις πού δέ­
χεται τό Σι.Αύτές είναι δύο,άπό τίς όποιες ή μια είναι τό
Β.'Η άλλη λοιπόν δύ­
ναμη Κ (άπό τό δάπε­
δο) δέν μπορεί παρά
νά παριστάνεται μέ
τό αντίθετο διάνυσμα
Ν (σχήμα). Είναι δη­
λαδή κι αύτη κάθετη
στην επιφάνεια έπα -
φής.
2.2. "Ας θεωρήσουμε ότι
στή συνέχεια , άσκεΐ-
ται στό κιβώτιο όρι-
 104

ζόντια δύναμη Ε κι αύτό παραμένει άκίνητο.’Η άκινησία του

(η ισορροπία δηλαδή των τριών δυνάμεων) δέν δικαιολογείται
μέ την καθετότητα της Κ. Γυά νά έξηγηθή ή ισορροπία,πρέπει
νά δεχθούμε δτι ή άσκουμένη δύναμη Κ,παρουσιάζει εκτός της
Ν καί άλλη συνιστώσα άντίθετη της Γ.
Τη συνιστώσα αύτή τη λέμε στατική τριβή,Τ.
Αν αυξάνουμε συνεχώς τό μέτρο της Ε - και τό κιβώτιο εξα­
κολουθεί νά μένη ακίνητο - ή στατική τριβή θά παρακολουθή
την αύξηση, έχοντας πάντα τό μέτρο της Ε.
2.3. Θά έλθη μια στιγμή δμως,πού τό μέτρο της Τ θά φθάση σέ μία
"μεγίστη τιμή" ΤΠ13Χ, μή μπορώντας νά παρακολούθηση την πα­
ραπέρα αύξηση της Ε.
Αυτό θά τό καταλάβουμε,γιατί θά παρατηρήσουμε ότι έπίκει-
ται ολίσθηση. Τό κιβώτιο με' στοιχειωδώς μεγαλύτερη τιμή
τής Ε,θά ξεκινήση.
2.4. Τό πείραμα λέει.δτι ή τιμή τής ΤΠ13Χ είναι ανεξάρτητη άπό
τό εμβαδόν κοινής επαφής καί δτι έξαρτάται άπό τήν τιμή
τής άλλης κάθετης συνιστώσας (Ν) καί άπό τή φύση των δύο
έπιφανειών επαφής,σύμφωνα μέ τή σχέση :

Τ
Π18Χ = η0Ν

Το Πο είναι ένας καθαρός αριθμός,δ όποιος εκφράζει ποσοτι­

κά την επίδραση τής φύσεως τών επιφανειών στήν τιμή τής
^Π18Χ·
 105

3. 'Η γωνία στατικής τριβής

”Ας είναι α ή γωνία των διανυσμάτων Κ καί Ν. Είναι φανερό

δτι,κατά τη διάρκεια τοϋ πειρά­
ματος πού άναφέραμε,την αύξηση

της τιμής της Τ ακολουθεί αύξη-

, Τ
ση της γωνίας α (εφα = .
”θταν ή Τ αποκτά τη μεγίστη τι-
μη' της,ΤΠ13Χ ή γωνία α άποκτα,με
τη σειρά της τη μεγίστη τιμή
της α = φ. Τότε λέγεται καί γω­
νία στατικής τριβής.
, ΤΠ13Χ η 0Ν
Ισχύει εφφ = -- => εφφ = => εφφ = π0
Η τελευταία σχε'ση μάς λέει δτι ή γωνία φ έξαρταται μόνο άπό τη
φύση των δύο επιφανειών.

4. Ό κώνος στατικής τριβής

Εύκολα μπορεί κανείς νά καταλάβη δτι το στήριγμα τής Κ
μπορεί νά ύπάρξη μόνο

στο εσωτερικό τής γω­

νίας 2φ. Κατά τό πει -
ραμα δμως οΐ ασκούμε­

νες δυνάμεις θεωρήθη­

καν σέ ορισμένο κατα -
κόρυφο επίπεδο. Μπο­
ρούμε γενικεύοντας, νά
φθάσουμε στό συμπέρα -
σμος,δτι τό στήριγμα
 106

τής Κ παραμένει στό εσωτερικό ενός κώνου,μέ κορυφή ένα σημείο

τής επιφάνειας επαφής,άξονα τό στήριγμα της Ν και άνοιγμα κορυ­
φής φ. ’Ο κώνος αύτός λέγεται κώνος στατικής τριβής.

5. Συνοψίζοντας καί γενικεύοντας ταυτόχρονα,μπορούμε νά ποϋμε

«Τ
οτι :
(α)’Ανάμεσα σέ δυο οχι λείες επιφάνειες,πού βρίσκονται σέ
σχετική ισορροπία.αναπτύσσεται δύναμη στηρίξεως Κ,η οποία
αναλύεται σέ δύο συνιστώσες,στην στατική τριβή Τ καί στην
κάθετη αντίσταση (όπως συνηθίζεται νά λέγεται) Ν.
(β)'Η στατικη' τριβή αποτελεί την προβολή της Κ σέ επίπεδο τό
όποιο εφάπτεται τών δύο σωμάτων.
(γ)'Η φορά τής στατικής τριβής την όποια άσκεϊ ή Σζ στην Σι,
είναι αντίθετη της (σχε -
τικης) ταχύτητος την ο­

μα λέει,ότι η τιμή της Ί ποία θά αποκτούσε ή Σι χω­

όν κοινής επαφής καί ότι ρίς τριβή.

ΐς κάθετης συνιστώσας (Ν) (δ)Τό μέτρο της Τ μπορεί νά

ιών επαφής,σύμφωνα μέ τη' παίρνη τιμές άπό μηδέν

(όταν δέν ύπάρχει καμμία

ΤΠ13Χ = Π δύναμη πού τείνει νά κί­

νηση σχετικά τόν Σι), μέ­
είναι ένας καθαρός αριθμός χρι καί τη μεγίστη τιμή
η0Ν.
Ο < Τ ΠΟΝ (ε)'Η μεγαλύτερε) γωνία φ,πού
μπορεί νά ύπαρξη . μεταξύ
^Γη3Χ ~ ηθΝ
τών Ν καί Κ λέγεται.γωνία
στατικής τριβής. Γι’αύττίν
 107

ισχύει εφφ = η0

Συνθήκη σχετικής ισορροπίας Τ £ η0Ν

Συνθήκη έπικειμήνης. δλισθήσεως Τ = ποΝ

Παρατήρησή
*Η δύναμη τριβής πού αναπτύσσεται,όπως είδαμε,κατά την κύ-
λιση,έκείνη γιά τήν όποια είπαμε ότι δεν καταναλίσκει έργο, δεν
είναι παρά στατική τριβή. Το σημείο στο όποιο κάθε φορά ασκεί­
ται,έχει ταχύτητα μηδέν.
Πρόσεχε,δεν μιλάμε τώρα γιά τήν τριβή κυλίσεως η όποια όπως θά
δοΰμε πιο κάτω είναι ροπή καί όχι δύναμη.

6. ’ Εφαρμογή

Γιά νά υπολογίσουμε τή γωνία στατικής τριβής,μεταξύ των

επιφανειών Σι καί Σζ κάνουμε τή Σζ στρεπτή περί δριζόντιο άξο­
να,οπότε μπορούμε νά μετα­
βάλλουμε τή γωνία Θ μέ τό
όριζοντιο επίπεδο. Αύξάνον-
τας τή γωνία Θ,παρατηρούμε
ότι γιά κάποια ορισμένη
τιμή αύτής,αρχίζει ή ολί­
σθηση τού Σι. Αύτό σημαί -
νει ότι ή στατική τριβή Τ
έχει αποκτήσει τή μεγίστη
τιμή της ΠοΝ."Εχουμε λοιπόν :
 108

ΣΓΧ = 0 => ιη§ημθ - ηοΝ = Ο

> εφθ = η ο
ΣΓγ = 0 => ιη§συνθ - Ν = Ο

’Αλλά ηο = εφφ. "Αρα θ = φ.

Μπορούμε δηλαδη,μετρώντας τη γωνία θ γεά την δποία έπε-
κευταμ δλεσθηση,νά έχουμε τη γωνία στατεκης τρεβης φ καε' οπωσ­
δήποτε καί τό συντελεστή στατ. τρεβης.

7. Παράδε ίγματα
7.1. Δέσκος στρέφεταε μέ συχνότητα ν. Σέ ποεά απόσταση άπό τό
κέντρο του μπορούμε νά τοποθετήσουμε ένα ύλεκό σημεεο Σ,
ώστε αυτό νά παρακολούθηση την κίνηση του.
Δύδεταε δ συντελεστής στατεκης τρεβης Πο καί ή έπετάχυνση
βαρύτητας §.
’Απάντηση.
Θέλουμε τό Σ νά εσορροπη σχετικά μέ το δίσκο."Ας υποθέ­
σουμε ότε αύτό τό έχουμε πετύ-
χεε γεά μεά απόσταση χ άπό τό
κέντρο τοϋ δίσκου.
Γεά στρεφόμενο παρατηρητή Π,οέ
δυνάμεες πού άσκοϋνταε στό Σ
εδναε :

α) ’Από τό πεδίο βαρύτητας τό βάρος Β = πις·

β) ’Από την έπεφάνεεα τοΰ δίσκου ή Κ, πραγματεκές
η οποία έμφανεζεταε με
* τες δύο δυνάμεες
συνεστώσες Τ καί Ν,
 109

καί γ) επειδή δ Π είναι, στρεφόμενος,γεά νά δικαιολογηση τη

σχετική ισορροπία τού Σ θά σημειώση καί τη δύναμη ά-
δρανείας Γ$ = ιηω2χ (τη φυγόκεντρο δύναμη).
’Ισχύει Β + Τ+ Ν + Γφ = Ο =>
2
ΣΓΧ = Ο => Τ - Γφ = Ο “> Τ = πιω χ
ΣΓγ = 0 => Β - Ν = 0 => τπ§ = Ν.
Γεά νά ύπάρχη σχετική ισορροπία πρέπει νά είναι τέτοια ή
απόσταση χ ώστε Τ < ηοΝ.
_ . . 2 2 ω=2πν ,22
Τ .< ηοΝ τηω χ .< ποΐη§ => ω χ <. ηο§ _=> 4π ν χ < η0§

„ ηοα
Χ ~ 4π2ν2

7.2. Σε οριζόντιο,επίπεδο άκινητεϊ σώμα Σ. Ζητείται ή γωνία

θ (ώς πρός τόν ορίζοντα) υπό την όποια πρέπει νά άσκηθη
δύναμη Γ γιά νά μετακινηθη τό κιβώτιο,με τη' μικρότερη δύ-
νατη τιμή της Γ. Δίδεται τό βάρος Ρ τού σώματος καί ό
συντελεστής τριβής η.

’ Απάντηση
”Ας υποθέσουμε ότι α­
σκείται ή Γ η άπαι-
τουμένη γιά μετακίνη­
ση. ’Εφ’δσον έπίκειται
ολίσθηση,ή γωνία της
Κ μέ την κατακόρυφη
διεύθυνση θά είναι
ή γωνία τριβάς Οι τρεις δυνάμεις Γ, Β, Ρ ισορροπούν.
Κατά τό θεώρημα δΐβνϊη ,θά έχω :
 110

Γ _ Ρ Ε _ Ρ
ημ(κ,Ρ) ηυ(κ,Γ) ημ^π ημ(φ+-~-θ)

Γ = Ρ~σϋν"(φ~θΤ· Γ = Γπιϊη <==> συν(φ-θ) = 1 => θ = φ.

'Η δύναμη Ε λοεπόν,πρέπεε νά άσκηθη ύπό γωνύα ώς προς τόν

ορίζοντα,εση μέ τη γωνύα τρεβης,ώστε νά κενήση τό κεβώτεο μέ

την μεκρότερη δυνατή τομή της.

Γ. Τριβή όλισβήσεως
1. Τό πείραμα μάς λέεε,δτε στην επαφή δύο έπεφανεεών,οε ο­
ποίες όλισθαίνουν ή μία σέ σχέση μέ την δλλη,άναπτΰσσεταε δύνα­
μη Κ,ή οποία άναλυομένη σέ δύο συνεστώσες,μάς δίνει την κάθετη
αντίδραση Ν καύ την (κινητεκη) τρεβη όλεσθησεως Τ.
2. ’Απ’αύτές.ή τρεβη όλεσθησεως την δπούα ασκεί π.χ. ή έπεφά-
νεια Σι (στη Σ2),εχεε φορά αντίθετη της σχετεκης ταχύτητος της
Σι (ώς πρός τη Σζ). Τό μέτρο της μπορεί νά καθορεστη πευραματυ-
κά,άπό τό μέτρο της όρεζόντεας Ε,ή οποία άπαετεεταε γεά νά κε-

νηθ?ί τό σώμα,μέ σταθερη' όρεζόντεα ταχύτητα (σχήμα).

 111

3. Οΐ πειραματικοί νόμοι της τριβής δλισθήσεως.

'Ο 0Η3Γ1Θ5 0ου1οπ±> ?)ταν άπό τούς πιό επινοητικούς,άλλα και
υπομονετικούς έπιστήμονες της γενιάς του.
Γύρω στά 1780 διατύπωσε τούς
πειραματικούς νόμους της τρι­
βή ς.
*
*Η τριβή δλισθήσεως
α. Είναι άνεξάρτητη τοΰ εμ­
βαδόν συνεπαφής.
β. Είναι άνεζάρτητη της

νά εκφραστούν μέ τή σχέση
Τ = ηΝ , όπου η ό λεγόμενος συντελεστής τριβής ολισθήσεως ., ο
όποιος έξαρτάται άπό τή φύση των δύο επιφανειών επαφής.
4. Γιά κάθε δυάδα επιφανειών,(τό πείραμα λέει ότι) έχουμε
συντελεστή τριβής ολισθήσεως η,λίγο μικρότερο άπό τό συντελεστή
στατικής τριβής Πο·
Μ’άλλα λόγια,ή οριζόντια δύναμη πού άπαιτεϊται γιά νά δια-
τηρήση μιά ομαλή ολίσθηση σέ οριζόντιο έπίπεδο,είναι λίγο μι-
 112

χροτερη από εχεενη (την όρεζόντεα),πού χρεεάστηχε γεά νά ξεχενη-

ση τό σώμα.
ηο > η <=> η0Ν > ηΝ
5. Η τρεβη ολεσθησεως εεναε μεά δύναμη,της δποε'ας τό έργο θά
εϊναε πάντα άρνητεχό (χαταναλεσχόμενο ).
6. Εεναε χαραχτηρεστεχό.ότε τό έργο της τρεβης μεταξύ δύο θέ­
σεων ,εζαρτ&ταε άπό τό δρόμο. (Αύτό δέ συμβαενεε π.χ. γεά την δύ­
ναμη "βάρος").'Η τρεβη άνηχεε στην χατηγορεα των δυνάμεων πού
οε Αμερεχάνοε τες λένε άΪΞ5Ϊρβτίνθ (η ηοηοοηεθΓνβ,τϊνε ) Εογοθξ.

Δ. Ή τριβή κυλίσεως
1. Ενας χύλενδρος χυλεεταε πάνω σέ όρεζόντεα έπεφάνεεα,ή ό­
ποεα δεν έπεδέχεταε
παραμορφώσεες. Εεναε
φανερό δτε ή έπαφη
γενεταε πάντοτε χατά
μεά γενέτεερα.'Η δύ­
ναμη λοεπόν,ή όποεα
άσχεεταε άπό τη'ν έ-
πεφάνεεα στον χύλεν-
δρο,έχεε φορέα ο όποεος τέμνεε τη γενέτεερα έπαφης. 'Η κάθετη
στην επεφανεεα συνεστώσα Ν,εχεε τον εδεο φορέα μέ τό βάρος Β. 'Η
άλλη συνεστώσα Τ εεναε όπως εεπαμε στατεχη τρεβη.
2. Τε συμβαενεε όμως άν η έπεφάνεεα εεναε έπεδεχτεχη παραμορ­
φώσεων ;
Σ αυτη' την περε'πτωση ή έπαφη' τοΰ χυλενδρου δέν γενεταε χα-
 113

τά μιά γενέτειρα,αλλά κατά μιά μικρή επιφάνεια,δπως έξ άλλου

δεύχνει καύ τό σχή­
μα. Αύτό βέβαια ό-
φεύλεται στην παρα­
μόρφωση της έπιφα -
νεύας.
'Ο φορέας λοι­
πόν της Ν δεν συμ-
πύπτει μέ έκείνον
τοΰ βάρους. Οΐ, Ν
καύ Β δηλαδή δημι­
ουργούν ζεύγος τό οποίο μπορούμε νά ποΰμε δτι άντιτύθεται στην
κύλιση τοΰ κυλύνδρου. *Η ροπή Μ αώτου τοΰ ζεύγους όνομάζεται
τριβή κυλύσεως Μ = Ν.1.
Τό 1 στην περίπτωση όριζοντύας κυλύσεως αποτελεί την από­
σταση πού δημιουργείται ανάμεσα στό φορέα της Ν καύ σ εκείνο
τοΰ βάρους Β.
3. Γενικώτερα (δχι δηλαδή μόνο στην οριζόντια κύλιση) ισχύει
γιά τήν τριβή κυλύσεως

Ίΐριβή κυλύσεως
Μ = Ν . 1
(Ροπή ζεύγους)

"Οπου 1 ό λεγόμενος συντελεστής τριβής κυλύσεως

μέγεθος πού έξαρτάται άπό τήν πλαστικότητα καύ τήν φύση κυλιο­
μένου σώματος καύ έπιφανεύας.
 114

4.1. Εεναε γνωστό άπό την έμπεερεα,οτε είναε *

εύκολώτερο νά δεα-
τηρησης μεά δμαλη **
κύλεση σε' σχέση με' μεά ομαλή όλεσθηση,
πάνω στην νδεα έπεφάνεεα.
4.2. Γεά νά μπορέσουμε νά μελησουμε με' τη γλώσσα της φυσεκης πά­
νω σ’αύτό τό θέμα, εέσάγουμε την έ'ννοεα της όρεζόντεα δυνά-
μεως,ή δπου'α άσκουμένη
στο κέντρο βάρους τρο­
χού μπορεΰ νά δεατηρηση
την όμαλη όρεζόντεα κύ-
λεση' του.
Αυτή εεναυ ή δύναμη έλ­
ξεως Ρε.
4.3. ”Ας την ΰπολογεσουμε γεά κύλεση σε' όρεζόντυο δάπεδο. Γεά νά
έχουμε σταθερή ταχύτητα τοϋ ΚΒίγ^ = 0) πρέπεε καε' άρκεϋ
ΣΜβ = 0 οπού Α ο στεγμεαΰος άξονας περεστροφης.
ΣΜα =0 => Γε.(ΖΗ) = Β.1 => Γε.(ΖΗ) = Ν.1
Αλλά η απόσταση τοϋ Η άπό τό κατώτερο σημείο τοΰ τροχού
είναε άση'μαντη. (ΖΗ ~ Κ). ”Αρα Εε.Β. = Ν.1 =>
= -|~Ν => Ρε = λΝ δύναμη έλξεως.

Ο καθαρός άρεθμός λ (λ = ) όνομάζεταε συντελεστής έλξεως.

“Οπως φαενεταε κε άπό τη σχε'ση λ = — ,ό λ έξαρταταε άπ ’ την
Κ
ακτενα τοϋ τροχοϋ (Κ) καέ άπό τά στοεχεεα πού καθορεζουν
τόν 1.

Λ Η σύγκρεση βε'βαεα άναφε'ρεταε σέ σώματα με' υσες μάζες τη κε

άπό τό ϋδυο ΰλεκό.
Σταθερή ταχύτητα γεά τό κέντρο βάρους.
 115

Γυά όρυζόντυα λουπόν κύλυση έχουμε δτυ Γε = λ.Β.

4.4. 'Η δύναμη Γε ,συγκρυνομένη μέ την Ε πού άπαετεεταο γυά νά
δεατηρηση όμαλη όλύσθηση (Γ = Τ = ηΒ),παρουσυάζεταο πάντο­
τε μικρότερη της.
 116

Ε. Ή έλασ τι κότητα

1. Μέχρι τώρα, αντιμετωπίζαμε τά διάφορα αντικείμενα,θεωρών­

τας ότι διατηρούν αμετάβλητη τή μορφή τους, ανεξάρτητα άπό τήν
.*
δράση οποιοσδήποτε δυυάμεως
’Αναφερθήκαμε σέ υλικά σημεία καί σέ μηχανικά στερεά σώματα στά
οποία τό αποτέλεσμα τών δυνάμεων ήταν "ή μεταβολή κινητικής κα-
ταστάσεως".
”Ας γίνουμε όμως πιο πραγματικοί. Ξέρουμε άπό πείρα, ότι οΐ δυ­
νάμεις προκαλοΰν καί παραμορφώσεις.
2. "έλαεττικότητα"
’Ονομάζουμε * τήν ιδιότητα τών σωμάτων νά ά-
ποκτοϋν τό άρχικό τους σχήμα (ή ό'γκο), μετά τήν κατάργηση τής
αιτίας ή οποία είχε προκαλέσει τήν μεταβολή τους.
Διακρίνουμε α) ελαστικότητα σχήματος (χαρακτηριστική ιδιό­
τητα τών στερεών) καί β) ελαστικότητα όγκου (χαρακτηριστική τών
ύγρών).
Τά παρακάτω, άναφέρονται στήν ελαστικότητα σχήματος.

’Εξαίρεση άποτελεΐ ή μελέτη μας γιά τις κρούσεις.

Μία άλλη ιδιότητα τών σωμάτων είναι ή πλαστικότητα.
Σύμφωνα μ’αύτήν,τά σώματα διατηρούν μόνιμα τό σχήμα που άπέ-
κτησαν ύπό τήν επίδραση μιας αίτιας, ακόμα κι αν ή αίτια αύ-
τή καταργηθή.
 117

Ζ. Ό Νόμος ΗοοΙίβ
1. Μεά όποεαδήποτε μεταβολή σχήματος η όγκου, χαρακτηρεζεταε
σάν "έλαστεκή παραμόρφωση", έφ’όσον παύεε νά ύπάρχη μετά τη'ν κα­
τάργηση της αέτεας πού την προκάλεσε.
Κατά την μελέτη των έλαστεκών παραμορφώσεων :
ρ .
α.'Ο όρος τάση (τ) χρησεμοποεεεταε γεά τό πηλεκο — ,οπου Γ ,
Ο
δύναμή πού άσκεεταε σέ έπεφάνεεα έμβαδοΰ 5.
β. Σχετεκή (η άνηγμένη) παραμόρφωση σ, όνομάζεταε ό λόγος τής
μεταβολής των δεαστάσεων τοϋ σώματος πρός τες άρχεκές δεα-
στάσεες του.
Γεά μεά ράβδο π.χ. τής όποε'ας τό μήκος αύξάνεε άπό Ιο σέ
1, έχουμε σ = . (Σ’αύτή την περε'πτωση, ή σ λέγεταε
1ο,
καε άνηγμένη μήκυνση).
2. Στά φαενόμενα πού σχετεζονταε μέ έλαστεκές παραμορφώσεες,
τά σώματα ύπακούουν στον γενεκό "νόμο τοϋ ΗοοΧβ".
Σύμφωνα μ ’αΰτόν :
"'Η σχετεκή παραμόρφωση είναε άνάλογη πρός την τάση, η ό-
ποεα την προκάλεσε".

σ = ΟοηΞό. τ Νόμος ΗοοΚθ

Πρέπεε νά σημεεωθή, ότε ό νόμος έσχύεε μέχρε μεά όρεσμένη

τεμή τάσεως, χαρακτηρεστεκή γεά κάθε ένα ύλεκό.

Η. Είδη έλαστικών παραμορφώσεων

1. ΕΔΚΥΣΜΟΣ

1.1. 'Ελκυσμός ράβδου (ή σύρματος) όνομάζεταε ή έπεμήκυνση πού

 118

προκαλεΰται. σ’αΰτην,άπό δυνάμει, ς που έχουν την διεύθυνση τοΰ ά-

ξονά της.
1.2. ’Ο νόμος ΗοοΚ© γυά τον ελχυσμό.
Μυά ράβδος με' δυατομή 2 καύ
άρχυχό μήκος 1, έπυμηκύνεταυ
κατά Δ1 ύπό την έπύδραση δυ-
νάμεως Ε.
Στη'ν περίπτωση αύτη έχουμε :
Δ1 , Γ
σ =— και τ =—
X Ο

καύ ό νόμος Ηοοίτε γράφεται. :

σ = Οοηδί. τ => σ =ητ-τ ..Δ1 _. 11 Μ ..Γ

1 Ε 5

1 Γ 1
Δ1 Ε 5 1

Η σταθερά Ε χαρακτηρίζει, τό ύλυχό χαύ λέγεταε "με'τρο έλα-

στυχότητος" η "με'τρο Υουη§".
1.3. Γυά έλατηρυο μέ αμελητέα
μάζα, ή σχέση ανάμεσα στη
δύναμη πού τό έπυμηκύνευ
χαύ στην έπυμηκυνση γ γρά­
φεται. Ε = Κχ.'Η σταθερά
Κ, λέγεται, τότε "κατευθύ-
νουσα δύναμη του έλατηρύ-
ου" η "σταθερά τοϋ ελατη­
ρίου" .
 119

1.4. Τό δυάγραμμα έλαστυκότητος κατά τόν ελκυσμό.

α. ’Η σχέση σ = Γ(τ) είναυ γραμμυκή,έφ ’δσον τό ύλυκό ύπακούει,
στό νόμο ΗοοΧβ.
β. ”Αν ύπερβοϋμε μι,ά τομή
τάσεως,ή σχέση παύει,
νά έχη τη μορφή άνα -
λογύας (τμήμα αβ τής
καμπύλης).
γ. Δένοντας στη'ν τάση
τομές μεγαλύτερες τής
Τβ, τό ύλυκό θά πα-
ρουσυάση μόνυμη παρα­
μόρφωση.'Η το όνομά-
Ρ
ζεταυ "δριο έλαστι-
κότητος" τοϋ ύλυκοΰ.
δ. Τέλος γυά κάπουα τομή τάσεως ή όπούα είναι, χαρακτηρυστυκή
γυά τό ύλυκό, τό σώμα θραύεταυ.'Η τομή αύτή λέγεται, "όριο
θραύσεως" τοϋ ύλυκοϋ.

2. ΘΛΙΨΗ ΜΙΑΣ ΡΑΒΔΟΥ

Θλύψη ράβδου .ονομάζεται, ή ελάττωση τοϋ μήκους της,η οπούα

προκαλεϋταυ άπό δυνάμευς κατά τή διεύθυνση τού αξονά της.

3. ΚΑΜΨΗ ΜΙΑΣ ΡΑΒΔΟΥ

Κάμψη μνας ράβδου, ονομάζεται, ή παραμόρφωση,ΰ όπούα είναι,

αποτέλεσμα ροπής μέ δυεύθυνση κάθετη στον άξονα τής ράβδου.
Κατ’αΰτήν,οΰ ίνες τής κυρτής έπυφάνευας ύπόκευνταυ σέ 'ελ-
 120

χυσμό ενώ της χούλης ύπόχευνται. σε' θλύψη.

Οΰ ίνες πού βρύσχονται, στο'ν
άξονα τής ράβδου δυατηροϋν
τό άρχυχό τους μηχος χαύ ό-,
νομάζονταυ οΰδε'τερες .'Η με-
γύστη απόσταση των σημεύων
των ουδετέρων όνων άπό την
άρχοχη' τους θέση, ονομάζε­
ται βέλος κάμψεως.

4. ΣΤΡΕΨΗ ΕΝΟΣ ΚΥΛΙΝΔΡΟΥ

6.1. Στρέψη ενός χυλύνδρου,ονομάζεται ή παραμόρφωση του,άπό ρο-

πη' πού έχει, δυεύθυνση παράλληλη προς τόν άξονά του.
6.2. Γωνόα στρέψεως θ,λέγεται,
ή γωνύα χατά τη'ν όπούα
στρέφεται, χάθε έγχάρσοα
δεατομη του.
6.3. Δεατμητοχη' γωνύα φ,λέγε­
ται, ή γωνύα την όποόα
σχηματύζευ μυά γενέτεορα
μέ την άρχι,χη' της διεύθυνση.
6.4. ’Από τό πεύραμα συμπεραό-
νεταο ότι. :

τ = Ο . φ

τ είναι, ή άσχουμένη τάση

χαύ φ ή δοατμητεχη γωνύα
'Ο συντελεστη'ς Ο,χαραχτη-
 121

ρύζευ τό ύλι,κό καύ λέγεται, μέτρο στρέφεως η (μέτρο δυατμησεως)

τοϋ ύλυκοϋ.
Γι,ά του κύλυνδρο πού παρεστάνεταυ στό πρώτο σχήμα, ίσχύευ
Κθ , Γ Γ
φ =— καε τ =— = ' Αρα

_ 5.2πΚ2ΔΚ.
ΔΚ.2πΚ
*Αν Μ, είναι. τό μέτρο της ροπής ή όπούα άσκεϋταε, θά έχουμε
6.2πΚ2ΔΚ
Μ = Γ.Κ => Μ = θ
Μ = ϋ
*
1
'Ο συντελεστής ϋ
* λέγεται, κατευθύυουσα ροπη' τοϋ σώματος.Χα­
ρακτηρίζει, τό όρι,σμένο σώμα καί δχυ τό ύλυκό του. Είναι, φανερό
(ϋΛ = ·$■ ) ότι, εκφράζει, την άπαετουμένη ροπή,γι,ά νά προκληθη γω­
νύα στρέψεως 1 Γβά.
 Α. Γενικότητες

1. Τά ρευστά

1.1. Στά επόμενα κεφάλαια θά μιλήσουμε γιά τη μηχανική τών ρευ­

στών. Τί ακριβώς δμως είναι τά ρευστά ;
1.2. Στή μακροσκοπική γλωσσά, "ρευστά",λέμε τά σώματα πού έχουν
σάν κουνά χαρακτηριστικό τους νά μην παρουσιάζουν σημαντι­
κή άντίσταση στη μεταβολή σχήματος.
Τά διακρίνουμε α) σέ υγρά καί β) σέ άέρυα.
Τά ύγρά έκτος άπό τό κου- Τά άέρυα, άντίθετα, εμφα­
νό χαρακτηρυστυκό τών νίζουν μυά ιδιαίτερη συμ­
ρευστών,παρουσυάζουν καύ πιεστότητα. ’Εκτός άπ’αυ­
μεγάλη αντίσταση κατά τη τό ,παρουσυάζουν καί την
μεταβολή του όγκου τους, επεκτατική ιδιότητα σύμ­
ώστε νά θεωρούνται πρα- φωνα μέ τήν οποία,τείνουν
κτυκά ασυμπίεστα. νά καταλάβουν όλο τό χώρο
'Υπά τη'ν, επίδραση της βα­ πού τούς προσφέρεται.
ρύτητας παύρνουν τό σχή­
μα τοϋ δοχείου τους.
 124
1.3. Στή μοριακή γλώσχι.
Τά μόρια των ύγρών άσκοΰν Τά μόρια των αερίων έ­
μεταξύ τους δυνάμεις α­ χουν πολύ μεγαλύτερες μέ
σθενέστερες άπό έκεϊνες σες αποστάσεις μεταξύ
μεταξύ των στερεών καί έ­ τους,μέ συνέπεια οΐ με­
τσι παρουσιάζουν μεγαλύ - ταξύ τους δυνάμεις νά
*
τερη ελευθερία κινήσεως. είναι πολύ ασθενέστερες
'Η βαρύτητα προκαλεΐ εύκο­ άπό τις μεταξύ των μορί­
λα μεταβολή τής μεταξύ ων των ύγρών.(’Ακόμα με­
τους άποστάσεως. Δικαιο­ γαλύτερη ελευθερία κινή-
λογείται ,έτσι τό ότι ύπό σεως).Κινούνται μέ πολύ
τήν έπίδρασή της παίρνουν μεγαλύτερες (συγκριτικά)
τό σχήμα τοϋ δοχείου. ταχύτητες καί παρουσιά -
ζουν συγκρούσεις μέ τά
τοιχώματα τοϋ δοχείου κα
θώς καί μεταξύ τους. "Ε­
τσι δικαιολογείται η έ-
πεκτατική ιδιότητα.

2. Μεγέθη πού θά μδς εξυπηρετήσουν στή

μελέτη των ρευστών.

2.1. Η ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ
Πυκνότητα ά,ομογενοϋς σώματος
** ονομάζεται τό πηλίκο τής
, 111
μάζης του πρός τόν όγκο V τόν όποιο καταλαμβάνει ά =~

* σε' σχέση μέ τά στερεά.

** Γιά ένα όποιοδήποτε σώμα τό πηλίκο - ονομάζεται μέση πυκνότητα.
*Η πυκνότητα σώματος σέ σημείο αυτοΰ Σ,ορίζεται απο τη σχέση ά£-
='Ομογενές λέγεται ένα σώμα μέ = 0οπ3ΐ. για κάθε σημείο Σ.
άν
 125

2.2. ΕΙΔΙΚΟ ΒΑΡΟΣ

Ειδικό βάρος ομογενούς σώματος ονομάζεται το πηλίκο τοϋ
μέτρου τοΰ βάρους
_η— του,πρός το'ν όγκο V τόν όποιο καταλαμ-
βανει ε = -^—
Είναι φανερό δτι ε = (ε = -γ· ==>ε = -^~ εά§)

Τά δύο αύτά μεγε'θη έζαρτώνται :

α) γιά ασυμπίεστα ύγρά καί στερεά σώματα,άπό τη θερμοκρα­
σία.
β) γιά αέρια ,άπό πίεση καί θερμοκρασία.
2.3. Η ΠΙΕΣΗ
α. Ή μέση πίεση.
ΐ)”Ας ύποθέσουμε ,δτι σ’δλα τά σημεία μιας επιφάνειας έμβαδοϋ
Δ5 ασκούνται δυνά­
μεις (ενα βιβλίο βρί­
σκεται πάνω στό τρα­
πέζι). ”Αν είναι
ή κάθετη στην επιφά­
νεια συνιστώσα κάθε
μιας άπ’αύτες,η συν-
ισταμενη ΔΕ όλων αυ­
τών τών ονομάζε­
ται πιεστική δύναμη.
ίί) Μπορώ νά παραστησω την επιφάνεια με τό κάθετο σ’ αύτην
διάνυσμα Δ2,τό όποιο εχει τό μέτρο τοϋ έμβαδοϋ καί τη
φορά της δυνάμεως ΔΓ.
Με'ση πίεση σέ έπιφάνεια έμβαδοϋ Δ5 ονομάζεται μο.νόμετρο
 126

μέγεθος που ορίζεται

, , . , η. ΔΓ
απο τη σχέση Ρ ='~τζ-
ία

β. Πίεση έπιφανεί-
ας σέ σημείο Σ.
ί) ’Η με'ση πίεση γιά
τά διάφορα τμή­
ματα μιας επι­
φάνειας , μπορεί
νά είναι διαφο­
ρετική. Γιά νά
έκφραστοΰμε σχετικά με' την πίεση κάθε σημείου της έπιφα -
νειας,χρησιμοποιούμε τή σχε'ση :

Ρ = ορ ρ =_^_ της ρ = Γ(5).

Δ5 αί>
Δ5 -> 0

πίεση έπιφάνειας σέ σημείο

Τ, άΓ
ρ --------
35 αΰτης (μσνόμετρο μέγεθος)

Αυ
*
ϋ) ή Ρ^,είναι σταθερή γιά κάθε Α,της επιφάνειας, έχουμε
Γ , ,
ΡΑ = Ρ =~β~· Μπορούμε δηλαδη να καθορίσουμε την πίεση κά­
θε σημείου,μετρώντας μιά όποιαδήποτε με'ση πίεση.

γ. Στή συνέχεια θά μιλήσουμε γιά τή συμπεριφορά των ύγρων,

πού ισορροπούν. σέ σχέση πρός τό δοχείο τους. ’Η μελε'τη
αύτή αποτελεί τό αντικείμενο της υδροστατικής.
 127

Β. Ή έλεύθερη έπιφάνεια τών ύγρών

1. 'Ο καφές στό φλυτζάνε έ’χεε όρεζόντεα .έπεφάνεεα."Οχε όμως πάν­
τα.Σχέψου τό γενεταε δταν τόν γεά νά κρυώση η δταν τόν πε-
νης στό τραενο πού ξεκενάεε.
Τό πεεραμα δεεχνεε δτε ή έλεύθερη έπεφάνεεα ύγροΰ τό όποεο έ-
σορροπεε ύπό τη'ν έπεδραση δυναμε-
χοΰ πεδεου,εεναε κάθετη στη δεεύ-
θυνση της έντάσεως §'5'! τοΰ· πεδε-
ου.Μ’άλλα λόγεα,μπορούμε νά πού­
με δτε είναε κάθετη στη διεύθυν­
ση τοΰ νήματος της στάθμης.
2. 'Η θεωρητεκη άπόδεεξη αύτοΰ,
στηρεζεταε στην έξης πρόταση:
"'Η συνολεκη δύναμη επαφής πού δέχεταε ένα στοεχεεώδες τμήμα της
ύγρης έπεφάνεεα,άπό τό ύπόλοεπο άσυμπεεστο ύγρό,έχεε δεεύθυνση
κάθετη στην έπεφάνεεα".
”Ας κάνουμε μεά άπόδεε-
ξη γεά δοχεεο πού πα-
ρουσεάζεε όρεζόντεα έ-
πετάχυνση γ.
Γεά παρατηρητή πού συμ-
μετέχεε της κενη'σεως ,
η σχετεκά άκενητη στοε-
χεεώδης μάζα πι της έ~
πεφανεεας δέχεταε τες
... .............................. . έξης δυνάμεες :
β' = -γ + §. “Οπου γ ή έπετάχυνση του συστη'ματος αναφοράς,στό
σημεεο έκεενο .
 128

α) την Γεπ β) τό βάρος πι§ γ) τη δύναμη άδρανείας

Γα·(Γα - -πιγ).
’ίσχυεο Εεπ + πΐ£ + = 0.
”Αν είναε φ,η γωνία που σχηματεζεε μέ τόν ορίζοντα,ή δεεύθυνση
της ύγρης έπεφανευας στό Σ,θά έχουμε :
Ύ V
ΣΡχ = 0 ”*> πι§συνφ - πιγημφ ==> εφφ =— ·=>φ = τοξοεφ ——
§ §
Η κλίση δηλαδη έξαρτδταε μόνο άπό την έπετάχυνση.
3. Συμπεράσματα
3.1. "Αν όλα τά σημεία τοΰ ύγροΰ έχουν την έδυα έπετάχυνση,η έ-
λεύθερη έπεφάνεεα θά είναι, επίπεδη.
3.2. 'Η γωνία <ρ τοΰ νήματος της στάθμης μέ την κατακόρυφο, εε-
ναε φ = τοξοεφ-—. Η δυευθυνση του λοεπον,εεναε κάθετη
β
στην έπεφάνεεα.
3.3. "Αν τό σύστημα είναε άδρανεεακό (γ = 0),ή ελεύθερη έπεφά­
νεεα είναε όρεζόντεα.
'Ορεζόντεα έπεφάνεεα έ­
χουμε καί σέ σύστημα
πού έπεταχύνεταε κατά
τη δεεύθυνση τοϋ §.(π.χ.
σέ ένα άνερχόμενο καί
έπεταχυνόμενο ανελκυστή­
ρα,ύπάρχεε δοχείο σέ ύ-
γρό).
4. Γεά δοχείο πού στρέφεταε μέ σταθερή γωνεακη ταχύτητα,ή ε­
λεύθερη έπεφάνεεα είναε παραβολοεεδης εκ περεστροφης.
θεωρώντας μεά κατακόρυφη τομή αύτης της έπεφα'νεεας άπό
 129

κατακόρυφο έπεπεδο που νά περυλαμ-

βάνη ένα άξονα συμυετρεας, μπορώ
θά άποδεύξω ότε ή γραμμή εϊναε πα­
ραβολή.
’Αφοϋ σημεεωθοϋν οΐ, δυνάμεις (Εεπ ,
κάθετη στην έπεφάνεεα,βάρος Β = πι§
καε' η Γφ = πΐω2Γ),μπορούμε νά δούμε
δτυ Β + Γφ + Γεπ = 0.
τη§ημθ - τπω 2 ρσυνθ = 0 —> εφθ --------
§
, . άν
Αλλα εφθ = -^τ
2 2
„, άν ω γ ω _
Αο οι —“ =----- —> οίν------ ΓύΓ
άτ § β

1 2
ν =— ——ρ2 . (έξε'σωση παραβο-
2 §
λης)

Γ. Υγρό έκτός πεδίου βαρύτητας

*Η εξωτερική ηίεση. 'Αρχη τοϋ Ρ3303.1.

1. ’Ο ΒΙβίδθ Ρβεοβΐ υπήρξε άπό τά φωτεινότερα άστέρυα στό στό
πνευματικό στερέωμα τοϋ 17ου αύώνα. Στά νεανεκά του χρόνεα α­
σχολήθηκε μέ έρευνες πάνω στην έσορροπόα των ρευστών.
'Η άρχη πού έχεε τό όνομά του,άναφέρεταε στη μετάδοση των
έζωτερεκών πεέσεων μέσα άπό την ύγρη μαζα.
 130

""Οταν άσκηθη πίεση στην έλεύθερη έπιφάνεια ενός

άκίνητου ύγροϋ,μεταδίδεται ακέραια σ'όλη τη
μαζα του".

Μιά όποιαδηποτε δηλαδη εμφάνιση εξωτερικής πιέσεως Ρεξ,

θά έχη σάν αποτέλεσμα την αύξηση της πιέσεως,σέ κάθε σημείο τοϋ
ύγροϋ.
2. Τέτοια εξωτερική πίεση μπορεί νά προέρχεται άπό στερεό
σώμα (έμβολο),άπό ά'λλο ύπερκείμενο ύγρο',η καί άπό άέριο ( άτμό-
σφαιρα ).
3. Σε κάθε σημείο Σ θά έχουμε λοιπόν,έκτος άπό όποιαδηποτε
άλλη πίεση Ρ = Ρ(χ,γ,ζ) (ή όποια πιθανόν νά είναι συνάρτηση της
θέσεως τοϋ Σ) καί την εξωτερική πίεση Ρες μέ τιμή ανεξάρτητη
της θέσεως του Σ.
ρολ = ρ<χ.ν >ζ) + ?εξ·

"Αν λάβουμε δε ύπ’δψη μας,ότι αύτη ή όποιαδηποτε άλλη πί­

εση,προέρχεται από δυνάμεις πεδίου βαρύτητος
*
,μπορούμε νά φθά-
σουμε σέ άλλη διατύπωση της άρχης Ρβεσβί.
"*Η πίεση ύγροϋ,τό όποιο βρίσκεται εκτός πεδίου
βαρύτητος,είναι σταθερή".

4. Η θεωρητική απόδειξη της άρχης ΡβεσΗΐ μπορεί νά στηριχθη

στην ασυμπιεστότητα των ύγρών καί στην αφθαρσία τοΰ μηχανικοί
έργου.

!· Μιλάμε γιά άδρανειακό σύστημα (γ = 0),γιατί άλλοιώς θά έπρε­

πε νά άναφέρουμε καί τίς δυνάμεις άδρανείας.
 131

Στό δοχείο τοΰ

σχήματος,τό έμβολο Ε
μετατοπίζεται κατά τη
φορά της Ρ, κατά ά,
οπότε καί τό Ε' μετα­
τοπίζεται. αντίθετα ά­
πό τή φορά της Γ' κα­
τά ά ’Αφοϋ δεν έχου­
με τριβε'ς,εξισώνουμε
τά μηχανικά έργα
Γ.ά = Γ'ά'.
’Επειδη ό όγκος τοΰ ύ-
γροΰ παραμένει σταθε-
θέρος, έχουμε
δά = 8 'ά '
’Από τίς εξισώσεις αύτές .παίρνουμε ότι :
Ρ =...Ρ
---- .. '.. η
ε ΰ Ρ = Ρ'

5. 'Ειραρμογή. Τό υδραυλικό πιεστήριο,αποτελεί ένα εξαιρετικό

πολλαπλασιαστή δυνάμεως.
Κατά βάση άποτελεϊται άπό
δύο κυλίνδρους με άνισες
διατομε'ς Αχ καί Α2>οΐ ό­
ποιοι συγκοινωνοΰν μέ σω­
λήνα. Κατά την ισορροπία
”εχουμε ο-ο χ,
Ρι-Ρ2 =>——Ρ 1 - Ρ—
2 =>χ
 132

ρ2 - ρ! —-— . Ασκώντας δηλαδη μεκρη δύναμη Ρχ,μπορούμε να εσορρο-

Λι
- >- „ · , , , Α·>
πησουμε αντεσταση Ρ2 μεγαλύτερη κατα τον συντελεστή —— .
Μ

Δ. Υγρό στό πεδίο βαρύτπτος

1. Ή ύδροστατική πίεση

Σε' βάθος Η άπό την ελεύθερη όρεζόντεα έπεφάνεεα ενός όμο -

γένους ύγροΰ, βρεσκεταε έπεφάνεεα 8. 'Η ύγρη στηλη πού
βρεσκεταε άπό πάνω , άσκεε στην 8 λόγω τοϋ βάρους της ,δύ­
ναμη επαφής Ρ , όπως ένα κεβώτεο σ’ένα όρεζόντεο δάπεδο. 'Η
, , , ρ
επεφανεεα λοεπον 8 δεχεταε πεεση Ρ =— , λόγω τοϋ βάρους
Ο
της ύπερκεεμε'νης ύγρης στηλης.
Αυτη' εεναε ή ύδροστατεκη πεεση. ’Εφ’δσον τό δοχεεο βρεσκεταε
σέ σύστημα αναφοράς
πού δεν έπεταχύνε-
ταε , εύκολο εεναε
νά άποδεε'ξη κανεε'ς
δτε Ρ = Β.
η Γ
’Άρα Ρυδρ = -X" =>
ο
Ρ \ - _Β_
Γυόρ “ 5

“Αν τό ύγρό εεναε ό-

 133

μογενές μπορούμε νά πάρουμε τη σχέση Β = εν = εεΠ.

ν· ~ εεΗ . η _ ,
Συνεπώς Ρυδρ = —----- -> Ρυδρ - είι

Υδροστατική πίεση σέ βάθος Η,

^υδρ - εη· γιά ομογενές ύγρό πού βρίσκε­
ται σέ αδρανεί οκό σύστημα
(Ύ = 0)

Είναι λοιπόν φανερό,δτι γιά ένα ομογενές ύγρό,ή πίεση εί­

ναι συνάρτηση μόνο τοϋ βάθους.
Ρ = ί(Η).

2.
* Η ολική πίεση.
Γιά έ’να ομογενές ύγρό πού
βρίσκεται σέ άδρανειακό σύστη­
μα,ή ολική πίεση ένός σημείου
θά έξαρταται α) άπό τήν εξωτε­
ρική αιτία καί β) άπό τό βάθος
ώς πρός τήν οριζόντια ελεύθερη επιφάνεια,θά είναι δηλαδή :

Ρολ = Ρεξ + εΗ

3. Ή θεμελιώδης εξί­
σωση της υδροστατικής
Θεωρώ μία στοιχειώδη
ποσότητα ύγροϋ μέ ύ­
ψος άδ καί διατομή Α,
ή οποία ισορροπεί ύπό
 134

την επίδραση α) των δυνάμεων ε­

παφής άπό τό ύπόλουπο ύγρό καν
2) τοϋ βάρους της άΒ.(άΒ = εάν=>
άΒ =ρ!'£Αάϊι.).
Ού δυνάμευς επαφής πού ασκούνται,
στην παράπλευρη έπυφάνευα εξου­
δετερώνονται,οπότε μένουν οΰ δυ­
νάμεις Γι = ρΑ , Ρ2 = (ρ+άρ)Α
καί άΒ = ρ§Α3Η (σχήμα).
"Εχουμε λοιπόν Γι + Ρ2 + άΒ = 0 => ρΑ-(ρ+άρ)Α+ρ§Αά1τ = 0

=> άρ = ρ§άη η άρ = εάΗ

3.2. Η εξίσωση αύτη ή οποία άναφέρεταυ καί σάν "θεμελιώδης" γυά

την ύδροστατυκή ύσχύευ γυά όπουοδηποτε **
πού
ύγρό ΰσορροπεϋ
στό πεδίο βαρύτητας,μέσα σέ δοχεϋο οτιδήποτε σχήματος.
3,3. Γυά ύγρό ομογενές (ε = αοηεΐ.) έχουμε

γ Ρ, /-Η,
άρ =εάΗ => ζάρ = ε/ => ρ2 ~ Ρι = ε(Η2-Πι) ή
Ρι \

Θεμελιώδης εξίσωση υδροστατικής.

ρ2-ρι = εΗ γυά ομογενές ύγρό πού βρίσκεταυ
στό πεδίο βαρύτητας (σύστημα
άβρανευακό)

** ’ Αργότερα θά δοΰμε δτυ ύσχύευ καυ* γυά άέρυο σε υσορροπυα (θεμε-

λυώδης έξΰσωση στατυκης ρευστών)
Γυά νά μη γένη σύγχυση,ή πυκνότητα παρυστάνεταυ μέ "ρ"
 135

όπου Η = Ηί ~ Ηχ.
ά2 και Ηι είναι οΐ αποστάσεις των δύο σημείων (στά όποια άναφέ-
ρονται ον πιέσεις Ρ2,?ι) άπό την οριζόντια ελεύθερη επιφάνεια τοΰ
ύγροΰ.
4. ’Εφαρμογές.
4.1. Δύο ομογενή υγρά γιά τά'όποϊα δεν παρατηρεϊται άνάμειζη ού­
τε χημικη αντίδραση,ισορροπούν
σε' δοχεία πού συγκοινωνούν (ό­
πως στό σχήμα).
”Αν είναι Ηχ καί Ιι2 τά ύψη πάνω
άπό τη διαχωριστικη επιφάνεια
τους καί εχ,ε2 τά ειδικά βάρη
τους,άποδεικνύεται ότι :
Ηι _ ε2
Η2 ει
Τά ύψη δηλαδη είναι άντιστρό-
φως ανάλογα των ειδικών βαρών.
Απόδειξη. Θεωρώ σημείο 0 πάνω
στη διαχωριστικη τους επιφάνεια.
Τά σημεία 0 καί Β ανήκουν στό ακίνητο ύγρό 1.
’ίσχύει Ρς - Ρβ = εχΗι
Τά σημεία 0 καό Α ανήκουν στό άκύνητο ύγρό 2.
’Ισχύει Ρς - ΡΑ = ε2Η2.
Αλλά ΡΑ = ΡΒ = Ρ9ΐΠ1 . ’Άρα ε1Η1 = ε2Η2 => ~|γ = 7Γ

4.1. ”Αν στά δοχεία πού συγκοινωνούν»βρίσκεται μόνο ενα ομογενές

ύγρό,εύκολα συμπεραινεται οτι ή ελεύθερες επιφάνειες του
 136

πρέπευ νά βρίσκωνταυ στό ΰδυο όρυζόντι,ο έπίπεδο.(ει = ε2

==> 1ΐι = Η2).

Αύτό εκφράζεται, στην λεγομένη " άρχή τών συγκοιυωνούυτωυ

δοχείων " γυά όσαδη-
ποτε δοχεία,άνεξάρ -
τητα άπό τό σχήμα
τους.
"’Εάν δοχεία όπου-
ουδηποτε σχήματος ,
συγκομνωνοΟν μεταξύ
τους καί περυέχουν
τό δόμο ομογενές ύγρό,ακίνητο σέ σχέση μ’αύτά , τότε οΐ,
ελεύθερες έπυφάυεμες σ’δλα τά δοχεϋα θά βρίσκονται στό
ΰ'δυο όρυζόντυο επίπεδο".
Αυτό βέβαυα υσχύευ έφ’δσον :
α) Πάνω άπ’δλες τίς ελεύθερες έπυφάνευες υπάρχει, ή "δι,α
εξωτερυκη πίεση Ρ^. (π.χ. ή άτμοσφαμρυκη πίεση)
καί β) Τό σύστημα άναφορας δέν επιταχύνεται,.

5. “Υγρό σέ ισορροπία ώς πρδς

έπι,ταχυυόμενο δοχείο

5.1. Ισοπιεστικτ^ έπιφάνεια όνομάζεταυ κάθε έπμφάνεοα μέ την ΰ-

δυότητα "τά σημεία της νά δέχωνταυ ίσες πμέσευς". Μυά
τέτουα έπμφάνει,α είναι, δρμζόντυα δταν τό δοχείο βρίσκε-
 137

ταυ σέ σύστημα μέ μηδενική έπιτάχυνση.

Γενικώτερα δμως,υποδεικνύεται δτι οΐ ΐσοπιεστικές έπιφάνει-
ες είναι κάθετες στη διεύθυνση τοϋ νήματος της στάθμης. Παράλλη­
λες δηλαδη προς την ελεύθερη έπιφάνεια.(”Αν φυσικά υπάρχει ελεύ­
θερη έπιφάνεια,γιατί μπορεί το' δοχεϋο νά είναι κλειστό άπό δλες
τες μεριές).
5.2. *Η θεμελιώδης εξίσωση της υδροστατικής γιά τη γενική αυτή
περίπτωση,άναφερομένη σέ δύο σημεία μέ διαφορά πιέσεως άΡ,
γράφεται άΡ = ε’άΗ.
"Οπου άΗ ή απόσταση των δύο ΐσοπιεστικών επιφανειών πού πε­
ριλαμβάνουν τά δύο σημεία.
Τό ε' παριστάνει τό πηλίκο
— οπού Β το μέτρο της
συνισταμένης τοϋ βάρους
καί των δυνάμεων άδρανείας
πού αντιστοιχούν σέ όγκο
V (Β = πΐ£+Γα)

Ε. Δυνάμεις τοΰ ύγροΰ

1. Τό πείραμα δείχνει,δτι ή δύναμη τη'ν όποια έξ επαφής άσκεϊ
ένα ύγρό σέ μιά επίπεδη έπιφάνεια, έ’χει διεύθυνση κάθετη στην έ-
 138

πιφάνεια καύ φορά πρός. τό μέρος της.

2. ’Αποδεικνύεται,δτι τό μέτρο αυτής της δυνάμεως είναι ίσομε
τό γινόμενο Ρ^β.δ,όπου ΡκΒ Π πίεση στό κε'ντρο βάρους της επιφά­
νειας καί 8 τό εμβαδόν της.

Δύναμη ακίνητου ύγροΰ

Ρ — ρ 2 ,
~ ΚΒ· σέ επίπεδη επιφάνεια

3. Γιά τά παρακάτω,νά θεωρηθή τό δοχείο μέ γ = 0.

3.1. Δύναμη σέ οριζόντιο πυθμένα.
Γ = Ρ^.8 => Ρ = Ρ.5 ...<Ξ^τ· ρ = (Ρεξ+εή)8
’Εάυ Ρεξ = 0 => Ρ = εΗδ.

3.2. Δύναμη σέ πλευρικό τοίχωμα.

„ Γ - ρ ς ε = ΟΟΠ8τ _ . εΐΐ .
“· 1 ~ ^ΚΒ·^ =■ =........ > ρ - νρεξ+~5—) 5.
*Η δύναμη έζ αιτίας
μόνο της ύδροστα -
τικής πιέσεως, θά
Τ 1
είναι Γι - —— εΗ8
β."Αν τό πιεζόμενο
τοίχωμα έχει ορθο­
γώνιο σχήμα μέ ά­
ξονα συμμετρίας την ΓΔ (σχήμα),άποδεικνύεται ότι φορέας
τηε ρι9διέρχεται άπό σημείο Ζ τής ΓΔ,γιά τό όποιο ισχύει
 139

ΓΖ = —ΓΔ (Δέν περνάει,

δηλαδη άπό τό κέντρο
βάρους).Αύτό βέβαια
δέν πρέπει νά σέ κάνη
νά ξεχάσης δτι τό μέ­
τρο της Γχ είναι ?! =
_ 1 , „
-—εΗ5.

3.3. Όλική δύναμη ύγροϋ στό δοχείο του (Ρεξ = 0).

Αποδεικνύεται ότι ή δύναμη Ρ2 την όποια άσκεΐ έξ επαφής
ένα ακίνητο ύγρό στό δοχείο του (πυθμένα καί τοιχώματα),
είναι ίση κατά μέτρο,μέ τό βάρος τοϋ ύγροϋ Γ2 = Β (’Εάν
Ρεξ = 0).
Απόδειξη : Οι έξωτ. δυνάμεις πού δέχεται τό ύγρό,μποροΰν
νά θεωρηθούν σάν δύο
ϊ) Τό βάρος του Β
καί
ϊϊ)'Η συνισταμένη
Γεπ των δυνάμεων
έπαφης πού δέχε -
ται τό ύγρό άπό
πυθμένα καί τοι­
χώματα .
’Αφοΰ τό ύγρό σώμα

άκινητεϊ έχουμε Β + Γε, =0 => Β = Γεπ.*

Η Γεπ όμως απο­
τελεί την άντίδραση της Γ2 πού άναφέραμε πάρα πάνω.
”Αρα Β = Γ2.
 140

ΣΤ. Ή "Ανωση
1. "Ενα σώμα βρίσκεται βυθισμένο μέσα σε' ύγρό.
Σύμφωνα μ’αύτά πού λέγαμε προηγουμένως,κάθε τμήμα της ε­
πιφάνειας του δέχεται άπό τό ύγρό κάθετη πιεστική δύναμη. Ετσι
έχουμε λοιπόν,ένα σύστημα δυνάμεων
οΐ όποιες άσκοΰν- ται έξ επαφής,α­
πό τό ύγρό πρός τό σώμα. ’Εμεϊς
βέβαια μελετώντας τη συμπεριφορά
τοΰ σώματος,παρα- τηρούμε την έκ-
δηλωση της συν- ισταμένης τους .
’Εφ’δσον καμμιά άπό τίς έπιφάνεί"
ες τοϋ σώματος δέ βρίσκεται σέ α­
πόλυτη έπαφη', με' πύθμενα η μέ τοι-
χώμα,ή συνισταμε- νη δλων αύτών
των δυνάμεων ονο- μάζεται άνωση.

2. Τό πείραμα άποδεικνύει,δτι έφ’δσον τό δοχείο μέ τό σχετικά

ακίνητο ύγρό δέν παρουσιάζει
έπιτάχυνση,ή άνωση έχει :
α. μέτρο ίσο μέ τό βάρος
τοΰ ύγροΰ πού έχει έκ-
τοπ-ισθη Α = Βεχτ,
0. τη διεύθυνση της βα­
ρύτητας
 141
καί γ. φορά αντίθετη άπό τη φορά τοΰ βάρους. Αυτά έκφραζον -
ταυ στην περίφημη "άρχή τοΰ ’Αρχιμήδη".
"Κάθε σώμα πού βυθύςετα^ οέ ύγρό,δέχεται άπ’αύτό μιά
κατακόρυφη δύναμη προς τά πάνω,ίση μέ τό βάρος τοΰ εκ­
τοπισμένου ύγροΰ".
δ. "Οσον άφορά τό φορέα τής δυνάμεως αυτής, άποδεικνύεται
δτι είναι, ή κατακόρυφη εύθεΰα πού διέρχεται άπό τό
κέντρο βάρους τής εκτοπισμένης ύγρής μα'ζας. Τό σημείο
αυτό λέγεται κέντρο άνώσεως.

3. *Από θεωρητική άποψη,όλα αυτά δικαιολογούνται μέ βάση τη

διαφορά πιέσεων.. Οι πιεστικές δυνά­
μεις δηλαδή πού άσκοΰνται στήν κάτω
πλευρά τοΰ σώματος είναι μεγαλύτερες
των υπολοίπων,ώστε ή συνισταμένη νά
αποκτά φορά προς τά πάνω.”Αν π.χ. τό
βυθισμένο σώμα είναι κύλινδρος (όπως
στό σχήμα) ο υπολογισμός τής άνώσεως
γίνεται εύκολα.
Είναι δηλαδή φανερό δτι σ’αύτήν τήν
περίπτωση ή άνωση είναι ή συνισταμένη των πειστικών δυνάμεων
πού ασκούνται άπό τό ύγρό,στήν άνω καί στήν κάτω βάση.
Α = Ρ^2 + Ρ?5 => Α = ΡΧ2 - Ρ25 => Α = (Ρ2 - Ρι)2 =>

Α = εΌϊι2 Α ~ ευνεκτ Α " ®εκτ.

 142

4. Παρατηρήσεις.

4.1. Γυά τό μέτρο τής άνώσεως ύσχύευ Α = Βεχτ => Α = ευνεΜτ =>
Α = άυ§νεΜτ . ”Αν τό σώμα δέν έχευ έσωτερυκή κοελότητα,έ­
χουμε νεΜτ = νβ<σ>,άρα Α= ευνβ>σ> δπου νεΜτ ό δγκος
του εκτοπισμένου ύγροϋ, νβίΟφ ® όγκος τοϋ βυθυσμένου τμή­
ματος τοϋ σώματος καν ευ τό εΰδυκό βάρος τοϋ ύγροϋ.
καί ευ τό εΰδυκό βάρος τοϋ ύγροϋ.
4.2. "Οταν τό σώμα βρίσκεταυ μέσα σέ ομογενές ύγρό καυ' περυβρε'-
χετα,υ ολόκληρο άπ’αύτό,η άνωση ευναυ σταθερή,έχευ δηλαδή
,τυμη ανεξάρτητη άπό τό βάθος.
’Αντίθετα τό μέτρο της αύξάνευ η έλαττώνεταυ δταν τό σώμα
εΰσέρχεταυ η έξε'ρχεταυ άπό τη'ν έπυφάνευα τοΰ ύγροϋ.( Αυτό
ευναυ φανερό,γυατύ μεταβάλλεταυ τό βυθυσμένο τμήμα τοΰ ύ-
γρου).
4.3. Σέ κάθε δράση (δύναμη) άντυστουχεϋ μυά άντύδραση.
’Ετσυ καυ' στην άνωση άντυστουχεϋ ή άντύδραση της,ή δύναμη
δηλαδή τήν δπούα άσκεϋ τό βυθυσμένο σώμα στό ύγρό.
“Οταν βυθύζουμε τό χε'ρυ μας σ’ενα ύγρό (δπως στό σχήμα τής
σελ. ) ,δεχόμαστε μυά δύναμη με' φορά πρός τά άνω. Ευ-
ναυ φανερό δμως,δτυ ταυτόχρονα άσκοϋμε στό ύγρό δύναμη
ίσου με'τρου με' φορά πρός τά κάτω.
4.4. Οταν ένα σώμα βρύσκεταυ σε' απόλυτη επαφή κατά μυα έπυφά-
νευά του,με τόν πυθμένα ή μέ ενα τούχωμα,οΰ πυεστυκές δυ-
νάμευς πού δέχεταυ άπό τό ύγρό δέν δίνουν συυυσταμένη μέ
φορά μέ τά πάνω.
 143
4.5. "Οταν τό σύστημα ύγροϋ - δοχεύου
παρουσυάζευ έπυτάχυνση γ (σέ με
ιαφορυκή κενηση),ή άνωση ύπο-
λογύζεταυ μέ τύς παρακάτω σχέ-
Φευς :
Μελετώντας τό θέμα σάν παρατή -
ρητής πού συμμετέχει τής έπε-
ταχυνόμενης κυνήσεως, σημευώνω
σέ κάθε ύλεκό σημείο μέ μαςα τη,έκτος άπό τύς πραγματικές δυνά­
μεις χαύ τή δύναμη άδρανεύας Γα = -ιπγ. Σ’ένα τέτουο σύστημα α­
ναφοράς δταν ένα σώμα άφεθή ελεύθερο",θά χενηθή κατά τή δυεύ-
—κ —ή ।
θυνση τής συνυσταμένης των Β χαύ Εα,μέ επιτάχυνση ε'=------------- .
τη
Μπορούμε δηλαδή
νά ποΰμε δτυ έ­
χουμε ένα ύπο-
θετυχό πεδύο
Βαρύτητος έν-
τάσεως
Σ’αύτή τήν πε­
ρίπτωση,η άνωση ευναυ δύναμη μέ φορά άντύθετη τής φοράς τοϋ β'
* ι } ν . Εα Ί* 1^"
χαυ νετρο^ σ ν„& Λ I « ,7 οπού ε =-------------- =>

Χωρύς νά δρουν πάνω του δυνάμευς επαφής.

 144

-τηγ + τη§
§
Π)

8' = -γ + §

Παραδείγματα
α. "Ενα δοχείο μέ ύγρό,
Βρίσκεται, μέσα σέ
ανελκυστήρα που'
ανέρχεται, μέ στα­
θερή επιτάχυνση. Συμπα­
γές σώμα είναι βυθισμέ­
νο στό ύγρό,κατά όγκο V.
'Η άνωση την οποία δέχε­
ται θά είναι Α = ά^'ν
=> Α = άυ(§+γ)ν γιατί
β’ = ϊ+§ (κατά μέτρο)

β. "Οταν ΰ σωλήνας είναι α­

κίνητος,ή φυσαλίδα δέ­
χεται άνωση μεγαλύτερη άπό τό
βάρος της καί ανέρχεται."Οταν
ό σωλήνας άφεθη καί κάνη έ-
λεύθερη πτώση,ή άνωση είναι
μηδενική 0(§' = §+(-γ) =>
§ =0 *
=> Α = 0).
Η φυσαλίδα
τότε ισορροπεί,σχετικά μέ τό
σωλήνα.
 145
5. Προβλήματα.
5.1. Μυκρή ξύλυνη σφαίρα μέ δγκο V καί πυκνότητα άσ άφήνεταυ ά­
πό ύψος Η, πάνω άπό την ελεύθερη έπυφάνευα άκυνητου ύγροϋ πυ-
κνότητος άυίάυ > άσ). Σέ πουό βάθος χ θά φθάση αν θεωρηθη α) α­
μελητέα ή άντίσταση άέρος καί ύγροϋ κατά την κίνησή της καί β)
σταθερή ή άνωση χατά την είσοδο τής σφαίρας στό υγρό.
’Απάντηση.
"Εφαρμόζω τό θεώρημα
κυν. ένεργείας (άπό Γ
έως Ζ) δυά την σφαίρα
Εχον Ζ = 0 Αβ =

= άσ§ν(Η+χ) ΕΜυυ Γ=0

|ΑΑ| = άυ§νχ Αολ =

= άσ§ν(Η + χ) - άΌ§νχ

Εχυν ζ “ Εχυν = Αολ

*^σ ,
·=> 0 = άσ§ν(ή + χ) - άυ§7χ => χ = η
άυ"άσ
5.2. Δοχείο μέ ύδωρ όλυσθαίνευ χωρίς τρυβή κατά μήκος κεκλ. ε­
πιπέδου γωνίας Θ. Πουά γωνία σχηματίζει, τό κεκλ. επίπεδο μέ την
έλεύθερη έπυφάνευα.
’Απάντηση.
”Ας ευναυ φ ή ζητουμένη γωνία."Αντιμετωπίζοντας τό θέμα σάν πα­
ρατηρητής πού συμμετέχει, τής χυνήσεως,θεωρώ σέ ποσότητα ύγροϋ
τής έπυφάυευας,τίς έξης δυνάμευς :
 146

α) Το βάρος Β.
Β) Τή δύναμη επαφής
Ρεπί: άπό τό 'ώπό-
λοιπο ύγρό καί
γ) Τη δύναμη άδρα -
νείας Γα .

Β+^επ+Γα = 0 =>
θεωρώντας άξονα χ,πα­
ράλληλο προς τό κε­
κλιμένο, έχω :
ΣΓχ = 0 —> ιη§ημφ-Εεπημω-ιηγ = 0
Είναι όμως γνωστό ότι γ = §ημφ.
’Άρα : πι§ημφ-Ρεπημω-ιη§ημφ = 0 => Γεπημω =0 => ημω = 0
ω = 0

*Η ελεύθερη δηλαδή έπκράνεια εΓναι παράλληλη πρός τό κεκλι­

μένο έπίπεδο.

5.3. ’Από τόν πυθμένα λίμνης βάθους Η , έκτοξεύεται κατακόρυφα

πρός τά πάνω,ομογενής καί συμπαγής κύβος ακμής α, μέ ταχύτητα
υο» έχοντας δύο έδρες κάθετες στη διεύθυνση κινησεως. Ποια τα­
χύτητα (υ) θά έχη μετά την έξοδό του άπό την έπιφάνεια; Δίδον­
ται ακόμα τά ειδικά βάρη κύβου καί ΰδατος ει καί ε2 αντίστοιχα

Γιά την οποία έχουμε πη,δτι έχει διεύθυνση κάθετη στην επιφά­
νεια.
 147
καύ τό §. (’Αντόσταση ύδατος αμελητέα).
’Απάντηση.
”Ας συμβολίσουμε την άνωση μέ Ε."Εχουμε δτυ :
ΕΜυν1Ζ-ΕΜϋυιΓ = Αολ->

1 1
— ιηυ2- — ΐΏυο=Αβ+Αρ( 1)

ΑΒ=-Βϊι=>ΑΒ=-εια3Η (2)
Γυά νά ΰπολογυσω τό
έργο της άυώσεως, θε­
ωρώ την κόνηση τοΰ
κύβου σέ δύο φάσευς.
Κατά την πρώτη φάση,
(Γ -> Δ) ή άνωση εεναε
σταθερή δύναμη.
Τό έργο της λοεπόν θά
εεναε Α^Α = Γ.(Η-α)=>
=> Α™ = εζα3( Ιτ-α). (3)
Κατά τη δεύτερη φάση άπό Δ μέχρυ Ζ (κατά την έξοδο δηλαδη τοϋ
κύβου) ή άνωση εεναε δύναμη μέ σταθερή διεύθυνση καύ φορά , τής
όποεας όμως τό μέτρο Ε μεταβάλλεταο.'Η συνάρτηση όμως Ε = ί (χ)
- όπου χ ή μετατόπιση - εεναε εύκολο νά δή κανεός δτε έχεε την
μορφή Ε - ε2α2 (α-χ) —> Ε = ε2α3-ε2α2-<·
'Η συνάρτηση αύτη άπευκονεζεταυ όπως στό σχήμα (σχέση πρώτου βα­
θμού).
Τό έργο ΰπολογύζεταε σύμφωνα μέ όσα έχουμε άπό τό γραμμοσκεα-
 148
σμένο εμβαδόν

ΑρΖ = —α.ε2α3 -=>

Δ^Ζ „*» ( λ
ι ε2α * ' '
*Η σχέση (ι) λοιπόν γί­
νεται :
1 2^2
— ητυζ~ —ιηυξ =

= -ε 1α3η+ε2α3(η~α)+—ε2α4

θέτοντας ιη = -2-5-£12----
§ §

11 1
έχουμε —~ ε ια3υ2- — εχα3υ2 = -εια3£Η+ε2α3§(Η-α) +~ εζα1*® =>

6. Ισορροπία τοΟ επιπλέοντος αόρατος. Τό μετάκεντρο.

6.1. Είναι φανερό,οτι γιά νά έπιπλέη ένα σώμα σέ ακίνητο υγρό

πρέπει νά ισχύουν και οΐ δύο παρακάτω συνθήκες :
α. Τό βάρος Β του σώματος και ή άνωση Α την άπονα δέχεται τό
βυθισμένο τμήμα του, νά. έχουν ίσα μέτρα.
β. Οΰ δύο αύτές δυνάμεις νά έχουν τόν ίδιο φορέα. Δηλαδη τό
κέντρο βάρους ΚΒ καυ' τό κέντρο άνώσεως ΚΑ, νά βρύσκωνταυ
στην έδυα κατακόρυφο.
 149
6.2. 'Η ισορροπία βέβαια,δυνατόν νά είναι :
α)εύσταθής β) ασταθής η και γ) αδιάφορη.
"Οταν ένα σώμα επιπλέει καί έκτραπή άπό τη θέση ισορροπίας του
οΐ δυνάμεις Β καί Α δημιουργούν ζεύγος
.
* "Οταν ή φορά τοΰ ζεύ­
γους είναι τέτοια ώστε νά τείνη νά έπαναφέρη τό σώμα στην θέση
ισορροπίας,λέμε ότι ή ισορροπία είναι εύσταθής."Αν όμως τό σώμα
μέ την παραμικρή μετατόπιση,λόγω της φοράς τοΰ δημιουργουμένου
ζεύγους,άνατρέπεται,ή ισορροπία λέγεται ασταθής. Στήν περίπτωση
της αδιάφορης ισορροπίας δέν δημιουργεΐται ζεύγος.
6.3. Γιά την τελειωτική απάντηση στό "πότε έχουμε καθένα άπό
τά είοη ισορροπίας" εΐσάγεται τό μετάκεντρο.
"Ενα σώμα βρίσκεται
σέ ισορροπία (θέ­
ση α,σχήμα).
Χαράσσουμε τήν εύ-
θεΐα υυ ' τών δύο
σημείων ΚΑ καί ΚΒ.
Μετάκεντρο γιά μιά
άλλη θέση τοΰ σώ­
ματος, ονομάζεται
τό σημείο Μ στό
όποιο ό φορέας τής
Α τέμνει τήν εύ-

"Οχι πάντοτε βέβαια,γιατί έχουμε καί τήν άδιάφορη ισορροπία.

 150
θεία γγ '(ή όποια βε'βαια έχει στραφεί μαζί μέ τό σώμα καί δεν
έχει τώρα την χατακόρυφη διεύθυνση). Γιά κάθε μιά θέση δηλαδη
τοΰ σώματος έχουμε κι ένα μετάκευτρο. Μέ βάση τό μετάκευτρο ας
μελετήσουμε την ευσταθή ισορροπίαΥποθέτουμε δτι το' ρώμα έ’χει
έκτραπεί άπό τη θε'-
ση ισορροπίας.(ι)ρυά
νά ύπαρξη ζεύγος ε­
παναφοράς ,πρε'πει ό
φορέας της άνώσεως
νά μην περνα'η άπ’τό
γραμμοσκιασμένο τμή­
μα. Μ’άλλα λόγια (ό­
πως φαίνεται καθαρά
καώ στο' σχήμα) πρέ­
πει τό Μ νά βρεθη
ψηλότερα άπό τό ΚΒ.(II)’Ασταθή ισορροπία έχουμε, εάν το' Μ μέ
την παραμικρή ώθηση βρίσκεται χαμηλότερα άπό τό ΚΒ.
”Αν τά Μ καί ΚΒ συμπίπτουν,ή ισορροπία είναι αδιάφορη.
6.4. 'Η κατασκευή τώυ πλοίων είναι, τέτοια ώστε καί γιά μεγάλες
γωνίες στροφής περί τον οριζόντια ά'ξουα,τό Μ νά βρίσκεται ψυ-
λότερα άπό τό ΚΒ.

7. Πυκνόμετρα καί αραιόμετρα

7.1. Στην ύπαρξη της άνώσεως,στηρίζεται ή λειτουργία τώυ πυ-

κυομέτρωυ καί των αραιομέτρων.
Αυτά είναι όργανα με' τά όποια επιτυγχάνεται μέ πολύ απλό τρόπο

(ΙΙΙ)"Αν τά Μ καί ΚΒ συμπίπτουν,ή ισορροπία είναι αδιάφορη.

 151
ό προσδιορισμός της πυκνότητας άχ ένός ύγροΰ.”Ας εέναυ ά^2ο Π
πυκνότητα τοΰ Η20.
Πυκνόμετρα λέγονται, εκείνα πού χρησυμοπουοϋνταυ γυα με­
τρήσεις πυκνοτήτων άχ > θ. ^ττίν αντίθετη περίπτωση (άχ<ά^2φ)
λέγονταν αραιόμετρα. Τά πνό συνηθισμένα είναι, τά λεγάμενα πυ­
κνόμετρα (η άραυόμετρα) σταθερού βάρους,τά οποία αποτελούνται,
από γυάλννο έρματυσμένο σωλήνα Σ,ό οποίος καταληγεν σέ λεπτό­
τερα σωλήνα ΖΗ.
7.2.

7.3. 'Η βαθμολογία ενός τέτουου αραιομέτρου γίνεται, ώς έξης :

α) Προσδιορίζονται, δύο σημεία Ζ καί Η,τά οποία αντυστουχοϋν
στη μεγαλύτερη (ά) καί στή μικρότερη (ά') πυκνότητα πού
μπορεί νά μετρηθη.
 152
θεωρώντας τό όργανο νά έπιπλέη σέ υγρά μέ <1 καν ά',έξισώνω βά­
ρος (τηοδ) και άνωση γιά καθεμιά περίπτωση.
Β = Αι => τηΟβ = (ι)
8άά'= ν(ά-ά') (3)
Β = Αί => π>οΕ = ά'§(ν+31) (2)

όπου V ο όγκος τοϋ Σ, 5 ή διατομη τοϋ ΖΗ και 1 ή απόσταση 2Η,

β) ’Αφήνουμε τό όργανό νά έπιπλεύση σέ ύγρό με' πυκνότητα άχ
και έστω δτι βυθίζεται
μέχρι σημείου Θ.
"Αν ΖΘ = χ,έχουμε.
Β=ΑΧ “> τηαβ =
= άχ§(ν+3χ). (*»)
Συνδυάζοντας αΰτη την
σχέση,μέ την πρώτη άπό
τις παραπάνω,έχουμε :
ν(<±—άχ) = 3χάχ. (5)
*Από τις σχέσεις (3) .καύ
(ε),μποροϋμε νά φτιά -
ξουμε τη συνάρτηση χ = ί(άχ).

ά - <3.χ
X = 1Τ —αχ—
άχ ά - ά’

Είναι φανερό ότι οι υποδιαιρέσεις δέν πρέπει νά βρίσκων-

ται σέ ίσες άποστάσεις (Δέν είναι γραμμική ή σχέση χ =
= ί(άχ)).
 153

7.4. Αύθαίρετες πρακτικές κλίμακες

Οι λεγάμενες "κλίμακες Βββιιηΐθ" είναι οι πιο διαδεδομένες

ανάμεσα στίς πρακτικές κλίμακες πυκνόμετρων και αραιομέτρων.
α) Γιά ύγρά μέ άχ > <3^ 0 το' πυκνόμετρό Βββιιιηβ έρματίζεται έ­
τσι ώστε σέ άπεσταγμένο Η2Ο, 12,5°0 νά Βυθίζεται μέχρι τό
ανώτερο άκρο Ζ (ύποδιαίρεση 0°) μέσα δέ σέ διάλυμα μαγει­
ρικού άλατος 15% νά βυθίζεται μέχρι σημείου Γ όπου σημειώ­
νεται ή ύποδιαίρεση 15°.Τό μεσοδιάστημα υποδιαιρείται σέ
15 ίσα μέρη.
β) Γιά ύγρά μέ άχ < τό αραιόμετρο Βθβυπίθ έρματίζεται έ­
τσι,ώστε η ύποδ. 0° νά αντίστοιχη σέ διάλυμμα 10% μαγειρι­
κού άλατος,ή δέ ύποδιαίρεση 10° σέ βύθιση μέσα σέ άπεστα­
γμένο ύδωρ (12,5°Ο. Τό μεσοδιάστημα διαιρείται σέ 10 ΐιχχ
μέρη.

ή ί« ή
αεροστατική Μ
 Α. Γενικά

1. Μετά τη Νευτώνεεα έπανάσταση ή δποεα θεμελίωσε την κλασσε-

κη φυσεκη,έδραεώνεταε ή πίστη δτε δλα τά φαενόμενα είναι, δυνα­
τόν νά έρμηνευθοϋν μέ μηχανεκές σχέσεες.'Ο Ηιιγ§θΠ8, σύγχρονος
τοΰ Νονΐοη γράφει, :
"......... μπορούμε νά καταλάβουμε τύς αέτεες δλων των φυσεκών φαε-
νομένων,άρκεε νά βασεστοϋμε στες μηχανεκές κενησεες. Σε' άντεθε-
τη περίπτωση,θά επρεπε ν’άπαρνηθοΰμε κάθε ελπίδα νά κατανοή­
σουμε την φυσεκη...."
Βρεσκόμαστε στον αέώνα (18°) πού δημεουργεεταε ή μηχανεστεκη
κοσμοεεκόνα.
2. ’Εκεενη άκρεβώς την έποχη προτεενεταε καε ή λεγάμενη μορε-
ακη' θεωρία των αερίων (ΒβΓηουΙΙί).
Σύμφωνα μ’αύτην,μπορούμε νά εξηγήσουμε μέ μηχανεκες σχέσεες, τη
συμπερεφορά πού παρουσεάζεε ενα άέρεο,άν δεχθούμε δτε άποτελεε-
ταε άπό μόρεα,πού κενοϋνταε μέ αταξία πρός δλες τες δεευθύνσεες
συγκρουόμενα μεταξύ τους,καθώς καε μέ τά τοεχώματα τοΰ δοχεεου.
 156

Β. Ή πίεση τοϋ άερίου

1. Τά μο'ρια τοΰ αερίου,κτυπώντας στά τοιχώματα δέχονταν (συν­
επώς καν ασκούν) δυνάμευς,σύμφωνα με' το' θεώρημα μεταβολής της
άρμης (Ργ-Ρι = Ω). Το κάθε τοίχωμα λουπόν τοϋ δοχείου,ή καί δ-
πουαδήποτε άλλη επιφάνεια σ’έπαφή μέ το άέρυο,θά δέχεταυ πύεση
έζ αιτίας της μοριακής κινήσεως. Αύτός είναι καυ δ μοναδικός λό­
γος,γυά τον δποϋο ένα αέριο ασκεί πύεση.
*Η πίεση ένός άερίου άρείλεται αποκλειστικά στή μοριακή κίνηση.

2. Ακίνητο
'* άέριο έκτός πεδίου βαρύτητας.
Οταν δεν υπάρχει επίδραση τοϋ πεδίου βαρύτητος,μποροϋμε νά

* ’Ακίνητο άπό μακροσκοπική άποψη.

 157
δεχθούμε,δτι κατά την άτακτη μοριακή κίνηση,καμμιά διεύθυνση
δέν προτιμάται ιδιαίτερα.'Επομένως γιά δεδομένο χρο'νο,σέ κάθε
επιφάνεια ορισμένου έμβαδοΰ συμβαίνουν οΐ ίδιες κρούσεις. Πάνω
σ’αύτό μπορεί νά στηριχθή το δτι :
"’Η πίεση ένός άερίου πού βρίσκεται έκτός πεδίου βαρύ­
τητας,είναι σταθερή γιά κάθε σημείο"
(’Αρχή Ρ38031 γιά την αεροστατική).

3. 'Ακίνητο αέριο έντδς πεδίου βαρύτητος.

3.1. Τό βάρος τοΰ άερίου.
"Ενα δοχείο με' άέριο ζυγίζει περισσότερο,άπ’δσο άν ήταν
κενό. Τό πείραμα δηλαδή δείχνει δτι τά αέρια έχουν βάρος.
3.2. *Η δημιουργουμένη διαφορά πιέσεων αιτίας τοΟ πεδίου βα­
ρύτητος.
'Η εμφάνιση της κατακόρυφης έπιταχύνσεως (§) στην, κίνηση
των μορίων,συντελεί ώστε τό τοίχωμα πού βρίσκεται προς τό
μέρος της γης νά δέχεται μεγαλύτερη πίεση Ρ καί οΐ χαμηλό­
τερες περιοχές νά παρουσιάζουν μεγαλύτερη πυκνότητα (ρ) ,
συγκριτικά μέ τίς άλλες. Γιά την έμφανιζομένη διαφορά πι­
έσεων ισχύει άρ = -ρ§άΗ.
'Η σχέση αύτη,ή οποία συναντήθηκε καί στην υδροστατική5,!θε-
ωρεΐται θεμελιώδης γιά την ισορροπία ρευστού στό πεδίο
βαρύτητος.
3.3. Μία σημαντική παρατήρηση.
"Οταν ένα αέριο βρίσκεται σέ δοχείο συνηθισμένων διαστά­
σεων,η λόγω βαρύτητος διαφορά πιέσεων είναι στην πράξη

* Στην ύδροστατυ^ή γράφεται συνήθως άρ = +ρ§άΗ,γιατί τό Η

παριστάνει τό βάθος άπό την ελεύθερη επιφάνεια.
 158
αμελητέα. 'Η μετρουμένη δηλαδη τιμή πιέσεως, έχει την ίδια τιμή
γιά κάθε περιοχή του αερίου
καί λέγεταυ πίεση τοΰ άε­
ρίου.
’Αναφέρεται σάν μέγεθος πού
χαρακτηρίζει, οχι σημείο η
επιφάνεια (όπως στά υγρά)
άλλα όλοκληρη την αέρια πο­
σότητα .

Γ. Ή ατμοσφαιρική πίεση
καί ό ΤοΓΓΪοβΙΙΐ
1. *0 ατμοσφαιρικός αέρας
ασκεί πίεση σέ κάθε έπιφάνεια πού βρίσκεται σέ έπαφη' μαζί του.
Αύτη είναι ή ατμοσφαιρική πίεση καί οφείλεται στην κίνηση των
μορ ίων.
Στην ύπαρξη τοϋ πεδίου βαρύτητας οφείλεται η παρατηρούμενη ε­
λάττωση στην ατμοσφαιρική πυκνότητα καί πίεση,σέ συνάρτηση μέ
τό ύψο,ς.
2. Αν η πυκνότητα ρ θεωρηθη σταθερή,ανάμεσα σέ δύο θέσεις
πού βρίσκονται σέ ύψη Ηι καί *
Η
,μπορούμε άπό τη σχέση άρ =
= -ρ§άΗ νά πάρουμε τη'ν ρι~ρ2 =ρ§(Η1-Η2).
3. Επειδή δμως πυκνότητα καί πίεση ενός **
αερίου συνδέονται

* καί § = σταθ.
** τό οποίο νά μπορη νά θεωρηθη τέλειο.
 159

μέ σχέση τής μορφής ρ = λΡ (γυά θεωρούμενη σταθερή θερμοκρασία),

μπορούμε νά έχουμε τόν παρακάτω τύπο γυά τή συνάρτηση Ρ = ί(Η).
άΡ
άΡ = -ρ§άΗ => άΡ =-λΡ§άή => —— = -§λάή

'Χλ'-1 = ’Ελ ίο 44

1ηΤο =

ρ = Ροβ-§λΗ

4.1. 'Ο δοάδοχος τοϋ Οβίϊΐβΐ

στή θέση τοϋ καθηγητή
μαθηματικών'στή Εϊγθπζθ
λεγόταν Εν.ΤοΓΓίαεΙΙί.
’Ονομαστό ευνασ τό πεό-
ραμά του (1643) μέ τό όποϋο :
α) άπέδεοξε τήν ύπαρξη άτμοσφαοροκής ποέσεως, καύ
β) ταυτόχρονα ύπολόγυσε τήν τομή της.

4.2. Γεμύζουμε μέ Η§, ένα γυάλονο σωλήνα καύ άναστρέφοντας, *το

ν
τοποθετούμε σέ λεκάνη μέ Η§, μέ τρόπο ώστε νά μήν εΐ,σχωρή-
ση αέρας.'Η στήλη τοϋ Η§ κατέρχεται,, φθάνοντας μέχρι, ένα
ύψος Η (Η - 76 οπι), τό όποϋο είναι, ανεξάρτητο άπό τό σχή­
μα καύ τή δι,ατομή τοϋ σωλήνα. Μέ τό ύψος αύτό, μπορεί νά
μετρηθή η ατμοσφαιρική πύεση.
θεωρώντας τήν όσορροπύα τοϋ ύγροΰ Η§, έχω :

Ρι - Ρ2 = ε(γ2-νι) => ?ι = εή=> Ρ3ΐΓη=

 160

Αν Η = 76 στη καί

13 ,6~^-=> ΡΗΐ = 1,03-—^—

’ ΟΠΓ 3τΓη ’ σπι2

5. Οι μετρήσεις της ατμοσφαι­

ρικής πιέσεως γίνονται με' τά
βαρόμετρα.
Τό ύδραργυρικό βαρόμετρο στη­
ρίζεται στό πείραμα τοϋ Τογγϊ-
οθΙΙϊ.

Στά μεταλλικά βαρόμετρα,η ατ­

μοσφαιρική πόεση καθορίζεται
άπό τίς παραμορφώσεις που
προκαλοϋνται στην έπιφάνεια
κενών μεταλλικών δοχείων.

6. Πιεστική δύναμη του άερι'ου

6.1. "Ενα αέριο μέ ορισμένη
πίεση Ρ, ασκεί σέ έπίπεδη επι­
φάνεια 3,κάθετη πιεστική δύναμη,μέτρου Γ = Ρ.3. Μιλάμε βέβαια
γιά αέριο,τό όποιο μακροσκοπικά,βρίσκεται σέ ισορροπία.

6.2. "Οταν ή επιφάνεια είναι ήμι-

σφαιρική,μέ ακτίνα Κ,ή όλι-
κη' πιεστικη' δύναμη ύπολογί-
ζεται ώς έξης :
 161

’Αναλύοντας την Γ σέ δύο συνιστώσες (σχήμα) Γχ καί παρατηρώ

δτι δλες οΐ Εχ έζουδετερώνονται καί μένουν οΐ παράλληλες Γγ.
Γυά κάθε μιά άπ’αύτές,έχουμε- Εγ = ΡΔδσυνφ => Εγ =ΡΔ5'(Τό Δδσυνφ
αποτελεί την προβολή (Δ5') τοϋ Δ5 στη βάση).
'Η συνισταμένη των παραλλήλων καί όμορρόπων Ε^ θά εχη μέτρο

Εολ = ΣΓΥ = ΣΡΔ2' ~ ΡΣΔ5' => Γολ = Ρ·πΗ2

6.3. Τό πείραμα τοϋ νοη ΟυβΓίο&θ (1643).

”Αν δύο κοίλα ημισφαίρια έλθουν σέ έπαφη καί κατόπιν άφαι-
ρεθη ό αέρας άπό το εσωτερικό τους,είναι ιδιαίτερα δύσκολο νά
άποσπασθοΰν,έξ αιτίας των εξωτερικών πιεστικών δυνάμεων.
Την ίδια χρονιά πού πραγματοποιούσε ό ΤογγϊοθΙΙϊ το γνωστά πεί-
ραμα στό Μαγδεμβούργο,δ τότε δήμαρ­
χος νοη <3υθηία]<6,έκτελούσε τό εξίσου
όνομαστό πείραμα των δύο ημισφαιρίων
γιά την αποκόλληση των οποίων χρησυ-
μοπουηθηκαν οκτώ άλογα.

7. *Η άρχη τοϋ 'Αρχιμήδη γιά

όλα τά ρευστά

7.1. Τό πείραμα δείχνει δτι ένα σώμα πού βρίσκεται μέσα σέ αέ­
ριο
,δέχεται
* άνωση μέ μέτρο ίσο μέ έκείνο τοϋ βάρους τοϋ έκτο-
πισμένου αερίου.
Α = εαερ.νσ ==> Α = ραερ.§νσ δπου ραερ ή μέση πυκνότη­
τα της εκτοπισμένης αέριας μάζας.

* καί στό πεδίο βαρύτητας.

 162

7.2. 'Η σχετυκη δηλαδη άρχη τοΰ ’Αρχυμηδη, πού γνωρόσαμε στην
μελε'τη των ύγρών,φαύνεται, νά αφορά δλα τά ρευστά.

7.3. 'Η θεωρητύκη έρμηνεύα της ύπάρξεως αύτης της δυνάμεως,στη­

ρίζεται, (δπως καύ γυά τά υγρά) στην δημυουργουμένη δυαφορά πεέ-
σεως,λόγω τοΰ πεδύου βαρύτητος.

7.4. ’Από τά παραπάνω είναι, φανερό,δτυ ή τομή της άνώσεως πού

δέχεται, ένα όρυσμένο σώμα άπό τόν άέρα,έζαρταταυ άπό τύς συνθή­
κες πνέσεως καύ θερμοκρασόας.

8. Εφαρμογές της άνώσεως τοΰ άτμοσφ. αέρα.

8.1. Τό άερόστατο κατασκευάζεται, έ-
V < Μ * / ~ >>
τσιτώστε η άνωση να μπορη ν απο-
κτά μεγαλύτερο μέτρο άπό τό όλυ-
κό βάρος.'Η συνυσταμένη τους λέ­
γεται, καί άνυψωτυκη δύναμη Γαυ =
= Α-Βοχ.

8.2. Κατά την άκρυβή ζύγιση ενός

σώματος πρέπει, νά μην ξεχνάμε δτι
υπάρχει, καύ η άνωση γιά τό σώμα,άλλα
καύ γιά τά σταθμά.
Γυά ένα σύστημα πού ισορροπούσε στην
άτμόσφαιρα,δέν ισχύει τό ίδιο δταν
άφαιρεθη δ άέρας (σχήμα).
Τότε τό άντικείμενο μέ τό μεγαλύτερο
δγκο,θά φανη βαρύτερο (γιατί;)

'Η δύναμη αύτη ύπάρχει,άνεζάρτητα άπό τό αν κι,νεΰταμ τό σώμα

ως πρός τό άέρυο.
 163

Δ. Τό τέλειο άέριο
1. Στίς αρχές τοϋ 19ου αιώνα,ήταν κι δλας γνωστό ότι τά άέρια
παρουσιάζονταν νά ύπακούουν μέ προσέγγιση,σέ κάποια νομοτέλεια ,
διατυπωμένη μέ μαθηματικές σχέσεις. Γιά μερικά μάλιστα άπ’αύτά ,
ή προσέγγιση ίταν ιδιαίτερα ικανοποιητική,
2. Σ’έκείνη περίπου την έποχη ανάγεται ή επινόηση τοϋ τελείου
(η ΐδανικοϋ) άερίου ,δηλαδη ενός μοντέλου αερίου τό όποιο θά μπο­
ρούσε νά ΰπακοόη απόλυτα στη νομοτέλεια πού άναφέρθηκε.
"Ενα τέτοιο μοντέλο κοιταγμένο,άπό μοριακή σκοπιά,παρουσιάζει τά
παρακάτω προσόντα :
α. Τά μόριά του βρίσκονται σέ
συνεχή κίνηση καί ύπακού -
ουν στους νόμους κινησεως
τοϋ Νθμϊοπ.
β. 'Ο όγκος τών μορίων είναι α­
μελητέος, σέ σχέση μέ τον
όγκο πού καταλαμβάνει τό
άέριο.
γ. Κατά την κίνηση τών μορίων,
οΐ μεταξύ τους άσκούμενες δυνάμεις έχουν άμελητέα τιμή.
’Εξαιροΰνται οΐ δυνάμεις πού άναπτύσσονται κατά τίς κρού -
σεις.
Στό διάστημα λοιπόν μεταξύ δύο κρούσεων,τά μόρια κινούνται
μέ σταθερή ταχύτητα.
δ. Οι κρούσεις είναι τελείως ελαστικές καί γίνονται σέ άση-
μαντη χρονική διάρκεια.'Η άλικη κινητική ενέργεια,διατηρεί
συνεπώς,σταθερή τιμή.
 164

3. Μέ μηχανικές σχέσεις,μπορούμε υ’άποδείξουμε,δτι ένα τέτοιο

μοντέλο αερίου,πρέπει νά υπάκουη απόλυτα :
α) στό νόμο Βογίθ β) στους νόμους τοϋ 03γ-Επ353ο
* γ) στό νόμο
ϋβΐΐοη.
4. Τό πείραμα δείχνει δτι σε' πολλές περιπτώσεις,τά πραγματικά
αέρια υπακούουν κοιτά προσέγγιση σ’αύτούς τούς νό­
μους.
Συγκεκριμένα,πρόκειται γιά έκεϊνα πού βρίσκονται μακριά άπό τίς
συνθήκες ύγροποιήσεως.

5. *Ο Νόμος Βογίθ (1661)

5.1. Πολύ πρίν νά έμφανισθή ή ιδέα τοϋ τελείου αερίου, ο Κ.

Βογ1β πειραματιζόμενος μέ πραγματικά αέρια, κατέληξε στό νά
διατύπωση δτι :
" Σέ κάθε ισόθερμη μεταβολή
** δρισμένης ποσότητας α­
ερίου, τό γινόμενο της πιέσεως έπί τόν άντίστοίχο
όγκο,διατηρεί σταθερή τιμή "

Ρ7 = ΟοηΞδ.

Θ = Οοηεί;.

Γι’αύτούς θά μιλήσουμε στό κεφάλαιο τής Θερμότητας.

Αύξηση ή ελάττωση τής πιέσεως,ύπό σταθερή θερμοκρασία.
 165

5.2. Οπως,
* βέβαια κατάλαβες καύ άπό τά παραπάνω,ό νόμος ισχύει
απόλυτα,μόνο γιά τέλεια άέρια.
5.3. Σχόλιο,. 15 χρόνια αργότερα, ο Μβτΐοττε, έργαζόμενος τε­
λείως ανεξάρτητα κατέληξε στά ίδια αποτελέσματα.
'Ο νόμος αύτός λέγεται συνήθως καί "νόμος Βογ1ε-Μ3Γίοττε".
5.4. Μπορεί-κάνεις νά συμπεράνη δτι σέ μιά τέτοια μεταβολή, η
σχέση πυκνότητος (ρ) Ήαι πιέσεως (Ρ) τοΰ αερίου, είναι :

Ρ
ρ - Ρο-ρ;

’Απόδειξη

5.5. Πρόβλημα

εΗι!ΐ2.5 = σταθ *=> Ηζ = σταθ.

 166

6, Μίγμα τελείων άερίων

'6.1. *.Η έννοια, "μερική πίεση" .

”Ας θεωρήσουμε τώρα ένα μίγμα άερίων.
Είναι φανερό,ότι δεν μπορούμε νά μετρήσουμε μέ πιεσο'μετρο,
τή συμμετοχή καθενός αερίου στή δημιουργία τής τελικής πιέσεως .
Η μόνη πίεση που μπορε-ϊ νά μετρηθή,η πίεση όλου τοΰ μίγματος,
λέγεται καί "ολική πίεση".
Μερική πίεση (ΡΡ) ενός αερίου τοΰ μίγματος,ονομάζουμε, τήν
πίεση που θά άσκοΰσε,αν του προσφέραμε τόν ολικό όγκο τοΰ μίγμα­
τος,στίς ίδιες θερμοκρασιακές συνθήκες.
Η μερική πίεση είναι λοιπόν μιά ύποθετική πίεση καί δχι
μία πίεση που μπορεί άμεσα νά μετρηθή.
6.2. Ό Νόμιος των μερικών πιέσεων (ϋβΐΐοη, 1802).
'Η ολική πίεση ενός μίγματος είναι ίση με' τό άθροισμα των
μερικών πιέσεων,των συστατικών του.

λ
Ρολ = Σ Ρϊ
ΐ=1

6.3. Εφαρμογές.
Νά υποθέσουμε ότι έχουμε τέλεια αέρια στήν ίδια θερμοκρα -
σία,καθένα άπό τά όποια βρίσκεται σέ κατάσταση πιέσεως-όγκου
(Ρινι) , (Ρ27Ζ) , (Ρ3ν3).............. κλπ.
Τά αέρια αύτά έρχονται σέ άνάμειζη μέ σταθερή θερμοκρασία. ”Ας
είναι Ρθχ, ή πίεση τοΰ μίγματος καί νοχ ό όγκος του. ’Εφαρμόζον-
τας τούς δύο νόμους πού άναφέρθηκαν, έχουμε :

Ρ0λν0λ = Ρΐνΐ + ρ2ν2 +..............

 167

’Αποδ.
”Αν έχης καταλάβει τί είναι "μερική πίεση" , θα δης εύκολα δτι
Ρ17! = Ρ^.νολ

Ρ272 = ?2.ν0λ » Ρΐνΐ+Ρ2ν2+Ρ3ν3+·· .= νολ(ρ^+ρ^+...)

ρ3ν3 = Ρ3·νολ
λ
Άλλα Σ ?£ = Ροχ . Άρα Ρινι+Ρ2ν2+Ρ3ν3 +···= Ρολνολ·

6.4. Παρατηρήσεις.
α. *Η τελευταία σχέση,άναφέρεται σέ ισόθερμη ανάμειξη αερίων .
Μπορεί δμως νά βρη εφαρμογή ζκαί στην περίπτωση πού μια αέρια πο­
σότητα (σέ κατάσταση Ροχ .νοχ) διαχωρίζεται σέ άλλες.
Να ένα παράδειγμα :
Σέ δοχείο δγκου νοχ βρίσκεται οξυγόνο ΰπό πίεση Ρ.
Άνοίγοντας μιά στρόφιγγα,διαφεύγει στην ατμόσφαιρα μιά πο­
σότητα οξυγόνου δγκου ^2 (Θ = σταθ.).
Άς υπολογίσουμε,ποιά πρέπει νά είναι η πίεση ?2 τΰΰ υπολοίπου
(τό οποίο βέβαια,τώρα πιά καταλαμβάνει δλο τον όγκο τοϋ δοχείου^

νΟλ)·
.Ισχύει : Ρνολ = Ρ3ίν1+Ρ2νολ => V,
Ρ2 = Ρ'Ραΐ^Γ

β. "Οταν οΐ αναμείξεις καί οΐ διαχωρισμοί δέν γίνονται μέ στα­

θερή θερμοκρασία,ό νόμος ϋαΐΐοη βρίσκει εφαρμογή,μέ σχέση
της μορφής.
Ρολ^ολ -·ηνι
Τολ Τϊ Τ2

όπου Τ τό σύμβολο γιά την απόλυτη θερμοκρασία.

 168

Αλλά γιά τό θέμα αύτό, θά μιλήσουμε αργότερα.

5. Μανόμετρα
Μανόμετρα λέγονται τά όργανα μέ τά όποια γίνεται μέτρηση της πι­
έσεως ενός άερίου.
Μανόμετρα μέ ύγρό.
α) Το άνοιχτδ μανόμετρο είναι κα­
τάλληλο γιά τη μέτρηση πιέσεων
πού δέν διαφέρουν πολύ,άπό την
άτμοσφαιρικη.
Γιά τό μανόμετρο πού παριστάνε-
ται στό σχήμα,έχουμε :
Ρι-Ρ2=ε(γ2-Υι) =;> Ρ-Ρο = εΠ =>
Ρ - Ρο + εΗ

β) Μέ τό κλειστό μανόμετρο μπορού­

με νά μετρήσουμε καί πιέσεις
πολύ μεγαλύτερες άπό την άτμο -
σφαιρική.
Η λειτουργία του στηρίζεται στό νόμο
Βογ1ε και στη'ν θεμελιώδη εξίσωση της
υδροστατικής.
’ίσχύει (σχήμα) Ρε-Ρ = εΗ =>
Ρ = Ρε - εΗ. *Η πίεση Ρε τοϋ έγκλει-
σμένου άερίου καθορίζεται (μέτό νόμο
Βογ1θ) άπό τον όγκο V.
Στό μεταλλικό μανόμετρο,ή πίεση κα-
 169

θορίζεταυ άπό τίς παραμορφώσεις πού προκαλοΰνταε σέ μεταλλυκό

δοχείο μέ έλαστυκά τοιχώματα.

6. Αντλίες άερίων

6.1. Χρησυμοπουοϋνταε γυά την άραίωση άερίου,πού περοέχεταμ σέ

δοχείο σταθεροί όγκου.’Ευδυαφέρον έχευ ή άναρροφητι,κη άντλία μέ
έμβολο (σχήμα).
"Ας είναι, ν ό όγκος πού άντυστοι,χεί στη δυαδρομη τοϋ έμβό-
λου,ν ό όγκος κά­
τω άπό τόν κώδωνα
καί Ρο ΰ άρχυκη
πύεση άέρεας μά­
ζας γπ0 .
“Οταν άνασυρθη τό
έμβολο,ή μάζα αύ­
τη άποκτα όγκο
ν+ν,αρα πίεση Ρχ
γυά την οποία ε-
σχύεε :
Ρι(ν+ν) = Ρον (νόμος Βοχίβ). Μέ τό κατέβασμα τοϋ εμβόλου,κλείνει.
ή βαλβίδα Α καί ό άέρας πού βρίσκεται, στον κύλονδρο εξέρχεται, άπ’
τη βαλβίδα Β. Τώρα, ή μαζα τοϋ άερίου στόν κώδωνα είναι, ελαττωμέ­
νη κατά Δπι = πΐο-πιι.
Μέ τη νέα κίνηση τοϋ εμβόλου,έχουμε (γωά τη μάζα πι) :
?2(ν+ν) = Ρχν. Μετά λ διαδρομές έχουμε : Ρ = Ρ (-^-)λ
ν ν+ν 1
6.2. Ό έπιζήμιος χοίρος.' Η τελυκη πίεση δέν είναι,' δυνατόν νά πε-
ράση ένα κατώτερο δρι,ο.
 170

”Ας συζητήσουμε τό "γι,ατί".

“Οταν τό έμβολο βρίσκεται, στην κατώτερη θέση,ανάμεσα σ’αύ-
τό καί στη βάση τοϋ κυλίνδρου,ύπάρχεε ένας χώρος νεπ Αύτός εί­
ναι, ό έπεζημεος χώρος.
Γεά νά μπορη η βαλβίδα Β νά άνοίγη ,πρε'πεε ή πίεση Ρ' τοϋ αερίου
σ αυτό τό χώρο νά είναι, δχε μυκρότερη της άτμοσφαερεκης Ρο.
’Από τη στυγμη πού κλείνει, ή βαλβίδα Α,ίσχύεε: Ρ.ν =' Ρ'νεπ =>
, Ρν , ν ,
ρ - -------- . Πρεπεε όμως Ρ > Ρο
νεπ
”Αρα~- > Ρο => Ρ > Ρο-^-=> ρ £ = Ρ02ίεπ_
νεπ ν Ι,1-Ι-Η ν

7. Ό Σίιρωμ
Μ’αύτόν,μπορούμε νά μεταγγίζουμε υγρά άπό ύψηλότερη στάθμη
προς χαμηλότερη.
Πρόκειται γεά σωλήνα σέ σχήμα Π (συνήθως) μέ δχε εσα σκέλη.
’Εάν Η > Η ' τό ύγρό δέν
μπορεί νά έσορροπη καί η
βαρύτερη στηλη Η ρέει, καί
παρασύρει, τη'ν ύπόλοεπη ύ­
.
*
γρη' μάζα
Συνήθως λεετουργεε ως έ­
ξης :
Βυθίζουμε τό σκέλος Η'
στό ύγρό καί κάνουμε α­
ναρρόφηση τοΰ αέρα άπό
τό άλλο άκρο Η. Δημεουρ -
Εξ αετεας τών δυνάμεων συνοχής
 171

γεϊται τότε πίεση κατώτερη από την ατμοσφαιρική καί τό ύγρό τοϋ
δοχείου ανέρχεται, στό σίφωνα καί τόν γεμίζει, αρκεί νά ισχΰη
Η < 76 οτη (γιατί;)
8. Τό σιφώνιο.'Η λειτουργία του στηρίζεται στην ατμοσφαιρική πί­
εση καί στό νόμο Βογ1θ.
Χρησιμεύει στη μεταφορά μικρών ποσοτήτων ύγροϋ.
"Οταν τό κάτω άκρο βρεθη μέσα
στό ύγρό καί γόνη αναρρόφηση
άπό τό άλλο άκρο,ό σωλήνας θά
γέμιση μέ ύγρό.
Κλείνοντας τό πάνω άκρο καί
άνασόροντας ,θά έκρε.ύση ποσό­
τητα ύγροϋ,θά διασταλη ό αέ­
ρας,οπότε γιά τη νέα πίεση
Ρι θά είναι Ρ)< Ρ3ΐΙί1.
Μποροΰμε δηλαδη νά διατηρήσου­
με ύγρη στηλη Η,άρκεϊ ?3ΐπι-Ρι =
= εϋ.
"Αν έλευθερώσουμε τό πάνω άκρο,ή ροη ξαναρχίζει.
 Α. Γενικά

1. Στό κεφάλαιο αύτό θά μιλήσουμε γεά τη σχετική κίνηση ενός

ρευστοί,ώς πρός τό δοχείο του. Τό φαινόμενο ονομάζεται, ροή.
'Ο χώρος με'σα στον όποιο κινείται τό ρευστό,λέγεται.πεδίο ροής.
’Ακολουθούμε μυά με'θοδο μελέτης,ή όποια υποστηρίχτηκε άπό
τον Ε. ΕυΙθΡ. Σύμφωνα μ’αύτήν,ένα πεδίο ροής είναι τελείως κα­
θορισμένο, αν είναι γνωστές οΐ τιμές πυκνότητας καί ταχύτητας σέ
κάθε σημείο τοϋ πεδίου καί γιά κάθε χρονική στιγμη'. Μ’άλλα λό­
για,όταν είναι γνωστές οΐ συναρτήσεις
υ = υ(χ,χ,ζ,τ) καί ρ = ρ(χ,γ,ζ,τ).

Στά παρακάτω,θά θεωρούμε σταθερή

* τη'ν πυκνότητα.
Μπορούμε νά ποϋμε λοιπόν ότι σέ κάθε πεδίο ροής αντιστοιχεί ένα
διανυσμπτικό πεδίο ταχυτήτων.
2. *Η στρωτή ροή.
"Οταν μιά ροή δημιουργεί διανυσματικό πεδίο ταχυτήτων χρο­
νικά σταθερό,λέγεται στρωτή ή μόνιμη.
Σ’αύτή τήν περίπτωση,ή τιμή τής ταχύτητας ενός στοιχειώδους σω­
ματιδίου, είναι συνάρτηση μόνο της θέσεώς του.
υ = υ(χ,γ,ζ)
 174

3. Τό ιδανικό ρευστό.
*Η θεωρητική μελέτη της ροής,ένα ιδιαίτερα δύσκολο θέμα,ά-
πλουστεύεται,άν θεωρήσουμε δτι τό ρευστό :
α) Είναι τελείως ασυμπίεστο.
β) Δεν παρουσιάζει συνάφεια μέ τά τοιχώματα τοΰ δοχείου.
γ) Δεν παρουσιάζει εσωτερική τριβή.
“Ενα μοντέλο ρευστοί μ’αύτά τά προσόντα λέγεται, ιδανικό
ρευστό.
4. Βοηθητικές έννοιες καί μεγέθη.
4.1. 'Η ρευματική γραμμή.
Γενικά. Ρευματική γραμμή ονομάζεται γραμμη',σέ κάθε ση­
μείο της οποίας εφά­
πτεται τό διάνυσμα
της ταχύτητας.
Ειδικά,στην περίπτω­
ση της στρωτής ροής,
ή ρευματική γραμμή
συμπίπτει μέ την τρο­
χιά ένός στοιχειώδους σωματιδίου.
4.2. *Η φλέβα.
Θεωρώ μιά έπιφάνεια μέσα στό πεδίο ροής καί τό σύνολο
των ρευματικών γραμμών οΐ
οποίες διέρχονται άπό την
περίμετρό της.
Τό ρευστό πού βρίσκεται
στό έσωτερικό αύτών των
 175

γραμμών,αποτελεί μιά φλέβα. Εεναε φανερό δτε τό περιεχόμενο μιας

φλέβας δέν έξέρχεται άπ’αύτήν.
4.3. *Η παροχή μιας φλέβας.
α. *Η μέση παροχή.
"Ας εεναε μιά ορισμένη δεατομή Δ5,φλέβας (σχήμα). Σέ χρο­
νική διάρκεια Δΐ,θά πέραση
άπ’αύτην ύγρό όγκου Δ7. Τό
ΔΫ , , ,
πηλίκολεγεταε μέση πα­
ροχή της φλέβας γιά τή δια
τομή της Δδ,κατά τή χρονι­
κή διάρκεια ΔΊ.

π=<-
ΔΈ

β. Στιγμιαία παροχή.
"Αν γιά ορισμένη διατομη' φλέβας είναι γνωστή ή συνάρτηση
διερχομένου όγκου καί χρόνου V = ί(τ), άπό τή σχέση
άν « , , , ,
Π =-^ ορίζεται το μεγεθος "στιγμιαία παροχή".

Στιγμιαία παροχή φλέβας

Π=^
ατ γιά ορισμένη διατομή της

Τό μέγεθος αύτό' λοιπόν,άναφέρεται σέ μιά ορισμένη διατομή

τής φλέβας καί σέ μιά ορισμένη χρονική στιγμή.
Υ. ’Απ’τόν ορισμό τής στιγμιαίας παροχής,συμπεραίνει κανείς
V
οτο :

Π = 5.υ
 176

6. ”Αν ή στιγμιαία παροχή είναι, χρονικά σταθερή,ισχύει Π =

V ,. , , , .
- υ = —. μ τιμή της δηλαδη υπολογίζεται απο την οποία -
δήποτε μέση παροχή.

Β. ΟΙ νόμοι τής στρωτής ροής

ιδανικού ρευστού.
1. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ.
Είπαμε δτι τά ιδανικά ρευστά είναι ασυμπίεστα. Κατά την
κίνηση λοιπόν ενός τέτοιου ρευστού,θά πρέπει σέ ορισμένο χρόνο
νά διέρχεται ό ίδιος όγκος ύγροΰ άπό όποιαδηποτε διατομη. Οι
συλλογισμοί αυτοί,οδηγούν στην ερμηνεία τού πειραματικού νόμου
της συνεχείας,σύμφωνα μέ τόν όποιο
Η
"* στιγμιαία παροχή μιας φλέβας είναι
σταθερη' γιά όποιαδηποτε διατομη της".
Π = Οοπδΐ. => ε.υ = 0οη8ΐ.=>

—> 5101- 52^2

Μέ τή σχέση αύτη,εκφράζεται ότι

στά στενότερα σημεία έχουμε συγκριτι­
κά μεγαλύτερες ταχύτητες,ένα γεγονός
δηλαδη παρατηρημένο άπ’δλους μας.

2. Ο ΝΟΜΟΣ ΒΕΚΝΟΕΕΙ
2.1. *Η δυναμική πίεση.
"Ενα σωματίδιο ύγροΰ έχει μάζα τη καί ταχύτητα υ,άρα κινητι-
κη ενεργεια ΕΜυυ =— πιο .
”Αν είναι V ό όγκος του,τό πηλίκο—ψΐΰί ορίζει ένα μέγεθος
 177

πού
εκφράζει την κινητική ενέργεια άνά μονάδα όγκου,
έχει διαστάσεις πιέσεως καί ονομάζεται δυναμική
πίεση
-1- .πιυ2
Ρδ =—ν—=> Ρδ=γρυ2

2.2. *Η ύψομετρική πίεση.

Τό ίδιο σωματίδιο παρουσιάζει δυναμική ενέργεια μέσα στο
πεδίο βαρύτητας (ώς πρός ορισμένο επίπεδο αναφοράς) Εδυυ = πι§Η.
£
Τό πηλίκο ορίζει ένα μέγεθος πού
εκφράζει τη δυναμική ένέργεια άνά μονάδα όγκου,έχει
διαστάσεις πιέσεως καί ονομάζεται ύψομετρική πίεση
ΡυΥ=2^-=> Ρυγ = ρΦ·

2.3. *Η πίεση (στατική πίεση) .

"Ενα μανόμετρο όμως τό όποιο δέν θά άνακόπτη τη ροή,θά δί­
νη μία μόνο τιμή γιά τήν πίεση. Αύτή είναι ή στατική πίεση.
2.4. 'θ νόμος ΒθγποιιΙΙϊ γιά τη άτρωτή ροή τοϋ ιδανικού ρευ­
στοί,αναφέρει δτι :
"Κατά μήκος μιας ρευματικής γραμμής,τό άθροισμα δυναμικής
πιέσεως,ύψομετρικής πιέσεως καί στατικής πιέσεως , διατηρείται
σταθερό".

1 7
— ρυ + ρςψι + Ρ = σοηεύ.

2.5. 'Η παραπάνω εξίσωση,αποτελεί θεμελιώδη σχέση γιά τή μηχα­

νική των ρευστών.
 178

Όπως όμως δλες οΐ. έξεσώσεες της ρευστομηχανεχής,έτσε χε

αύτη δέν άποτελευ νέα ανεξάρτητη άρχη της Φυσεχής,άλλά συνάγε -
ταέ άπό τες θεμελεώδεες άρχές της Νευτώνειας μηχανεχης.
Στη συνέχεεα,θά δώσουμε μεά άπόδεεξη,ή όποεα θά βασεζεταε
στό θεώρημα της χενητεχης ένεργεε'ας.
2.6. *Απόδειξη.
α. Όξετάζω τη μεταβολή” χενητεχης ένεργεεας γεά τη'ν ύγρη' μάζα
πού παρεστάνεταε στό σχήμα (η),ή όποεα-μετά άπό χρόνο ΐ,
μετατοπύζεταε στη θέση πού παρεστάνεε τό σχήμα (ό). Σ’αΰ-
 179

δεατηρεεταε. Μην ζεχνάμε δτε πρόκεεταε γεά μόνεμη ροη'.

1 2 12
△ΕΜυν - — Ηΐυ2-— πιυι

δπου ΐϊΐ η μάζα της γραμμοσκεασμένης περεοχης.

β. ’Εξετάζω τώρα το δλεκό έργο των έξωτερεκών δυνάμεων. Κατά
την μετακενηση πού άναφέρθηκε,έχουμε :
ΐ) "Εργο των δυνάμεων τοΰ πεδόου βαρύτητος.
Είναε φανερό δτυ Αβ = -ιπ§(γ2-γι).
ίϊ) "Εργο των πυεστεχών δυνάμεων Γχ - ΡχΑχ καύ Γ2 - ?2Α2

Αρι = ΓιΔΙι => Αρχ - ΡχΑιΔΙχ => Αρχ = Ρχνι

Αρ2 = Γ2Δ12 => Αρ2 - Ρ2Α2Δ12 => Αρ2 - Ρ2ν2

’Αφοϋ μελάμε γεά έδανεκό ύγρό,δέν έχουμε άλλες έξωτερεκε'ς,

δυνάμεες πού νά έμφανεζρυν έργο.
Αολ = ΑΒ + αΓ} + αΕ2

γ. ’Εφαρμόζω τό θεώρημα κενητεκης ένεργεε'ας

1 2 1 2
ΔΕχυχ) = Αολ => — ιηυ2-— πιυι = -πι§( γ2 -γ ι )+Ρ χν ι -Ρ2ν2 .

’Αλλά V} - ν2 = V (άσυμπεεστο ύγρό).

">'«Αρα —-1—^-υ
τπ 22--^—
1 —ΤΠ υ) 2 - - — §( γ2 -γι \)+Ρ
τ, ι -Ρ
τ, 2 —>

12 12
-^■•ρυί + Ρ9Υ! + Ρι =-2-ρυ5 + ρςγ2 + Ρ2

2.7. Εεναε φανερό δτε γεά ό-

ρεζόντεα φλέβα έσχύεε :
1 ρυ 2 + Ρ - οοπ3ΐ.
—
'Η έξεσωση αύτη,δεκαεο -
λογεε αυτά πού παρεστά-
νονταε στό σχήμα.
 180

2.8. * Ορισμένες παρατηρήσεις γιά νά καταλάβης τί είναι ή δυνα­

μική πίεση.
α. Είπαμε πώς μέ τό μέγεθος "δυναμική πίεση" (-|-ρυ2=-^Σ)
εκφράζεται ή κινητική ένε'ργεια άνά μονάδα όγκου.
β. Ενα υγρό ρεει ελεύθερα ως πρός οριζόντιο σωλήνα. Μετρώ
τήν πίεση μέ μανόμετρο πού δεν ανακόπτει τή ροή καί τή
βρίσκω Ρχ.
Είπαμε δτι αύτή είναι ή στατική πίεση.
Αν θεωρήσω ένα εμπόδιο στή ροή (σχήμα),στό μέτωπο τοϋ
εμποδίου δημιουρ-
γεϊται ανακοπή.
(Στιγμιαία ταχύ -
τητα μηδέν). Με­
τρώντας ταυτόχρο­
να τήν πίεση Ρ2,
στό σημείο ανακο­
πής καί τήν στα­
τική πίεση Ρχ μα-
κρυά άπό τό εμπό­
διο βρίσκω οτι Ρ2 > Ρχ.’Εφαρμόζοντας μάλιστα καί τό νόμο
ΒθγποιιΙΙϊ,υπολογίζω καί- τη” διαφορά τους.
Ισχύει Ρχ + -|-ρυ2 = Ρ2+0 => Ρ2-Ρχ = -^-ρυ2 .

Η αύξηση δηλαδη,είναι ιση μέ τή δυναμική πίεση.

Η δυναμική πίεση,είναι λοιπόν ή παραπάνω πίεση, πού θά
έμρανισθη όταν γίνη άνακσπή της ροής.
 181

Γ. Εφαρμογές

1. *0 σωλήνας Ρίΐχ±.
'Η πίεση πού μετράμε κατά την ανακοπή της ροής,λέγεται καί
, , , ΤΛ ,-, 1 ?
ολική πίεση. Ροχ - Ρο +~ρυ .
Μέ τόν σωλήνα Ρίΐοΐ μπορούμε νά μετρήσουμε τή διαφορά της
άπό τή στατική πύεση Ρο ·
'Η διαφορά αύτή είναι δπως είπαμε ή δυ­
ναμική πίεση. Στη συνέχεια, μπορούμε
νά προχωρήσουμε στον ύπολογισμό τής
σχετικής ταχυ'τητος υ,τοϋ ύγροΰ ή τοϋ
αερίου, ώς προ'ς τό δοχείο.

2. 'Εκρσή όσιό πλευρική όπή.

"Οταν σ’ένα εύρύ δοχείο άνοιχθή πλευρική όπή,τό ύγρό θά
έκκρε'ει μέ ταχύτητα υ =
= ,δπου Η τό ύψος τής
υγρής στήλης. (Θεώρημα Τογ-
ΓΪΟβΙΙΐ).
’Απόδειξη.
’Εφαρμόζω τό νόμο Βερηουΐΐΐ
γιά μιά ρευματική γραμμή.
1 2
Ρ3ΐιπ+Ρ§^+ύ=Ρ3ΐπι+θ+ 2 ρυ =>

υ = .

Αυτά έφ’δσον πάνω άπό τήν

 182

ελεύθερη επιφάνεια και έξω άπό την όπη,έχουμε ίσες πιέσεις(Ρ3ΐπ))

3. Τό βεντουρίμέτρο.
Μέ αύτό μπορούμε να μετρη'σουμε την παροχή ενός σωληνος. Μέ
κατάλληλη διάταξη ύπολογιζεται ή
διαφορά των στατικών πιέσεω\|
(Ρ1-Ρ2) Υΐά δύο διατομές γνωστών
έμβαδών 5ι και 82.
'Η ταχύτητα υι ύπολογιζεται ώς
έξης :
διυι = δ2υ2 (ι)

’Απ’τη'ν ταχύτητα τώρα,μπορούμε νά ύπολογισουμε την παροχή

(Π = ε1υ1).

4. Συνέπειες
Οι μεγάλες ταχύτητες των άεριων ρευμάτων,δημιουργούν πιέ­
σεις μικρές (συγκριτικά μέ άλλες),μέ χαρακτηριστικε'ς συνέπειες.

5. Αρπαγή στέγης
Οταν φυσάει ισχυρός άνεμος είναι δυνατόν νά έ’χουμε άρπαγη
της στε'γης ενός σπιτιού.
Πώς εξηγείται αυτό ;
Τό σχήμα της στέγης δημιουργεί πύκνωση τών ρευματικών
*
γραμμών πάνω άπ’αύτην. Αύτό συνεπάγεται ελαττωμένη πίεση

Οΐ συγκριτικά μεγαλύτερες ταχύτητες,παριστάνονται στό πεδίο ροής

μέ πυκνότερες δυναμικές γραμμές.
 183
(ύποπεεση) στην έξωτερεκη' έπεφάνεεα. Την μεκρη πεεση την εννοού­
με σε' σχέση μέ την άτμοσφαερεκη ,πού έπεκρατεε στην έσωτερεκη
πλευρά. ”Ετσε ή στέγη δε'χεταε έσχυρότατες δυνάμεες άπό τό έσω-
τερεκό πρός τά έ'ξω,οέ όποεες εέναε δυνατόν νά τη'ν άποκολλη'σουν.

6. “Ελξη των σωμάτων

“Οταν μεταξύ δύο σωμάτων πού βρεσκονταε στην άτμόσφαερα ,
έμφανεσθη έσχυρό' ρεύμα άέρος,δημεουργεεταε δεαφορά πεέσεων γεά
τό κάθε σώμα ξεχωρεστά,οπότε παρατηρεεταε έλκτεκη δύναμη άπό τό
ένα πρός τό άλλο.

Τό πραγματικό ρευστό
Μέχρε τώρα άναφερθηκαμε σέ έδανεκά ρευστά.
Τε συμβαίνει όμως μέ ένα ρευστό πού δέν έκπληρώνεε τες
προϋποθέσεις,ώστε νά τό δεχθούμε γεά πραγματεκό ;“Οταν π.χ. ένα
ρευστό παρουσεάζευ έσωτερεκη τριβή ,συνάφεια καε' συμπεεστότητα.'Η
ροη' ενός τέτοεου ρευστού,είναι δυνατόν,γεά μεκρές ταχύτητες, νά
θεωρηθη στρωτή.
Δέν έσχύεε δμως εδώ ό νόμος Βθηηουΐΐί. Κατά την στρωτή ροη τού
έδανεκοϋ ρευστού σέ όρεζόντεο
σωλήνα,έ'χουμε σταθερή πίεση.
Τέτοεο πραγμα δέν συμβαίνει
κατά τη στρωτη' ροη ενός πρα-
*
γματεκού ρευστού .“Οπως φαίνε-
ταε καε' στη' διάταξη τού σχήμα­
τος,ύπάρχεε μεά δεαφορά πεέσε-
ων Ρ ι -Ρ 2 ·
Γεά τη'ν παροχη' Π,τού πραγματεκού ρευστοΰ,έσχύεε ό νόμος ΡοΪ5θαΐ11β
π Ρ1-Ρ2 Κ1* όπου η ό συντελεστής έσωτερικης τριβής,Κ. η, άκτενα
Π
8η
τοϋ σωλήνα καί 1 τό μήκος του.
 184

Δ. Ή άντίσταση τών ρευστών

1. ”Ε.χευ ύπάρξεε πρόνουα ώστε τά ψάρμα νά μην εδναμ δυστυχμ -

σμένα. Τούς δόθηκε το' γνωστό σχήμα.
2. "Ενα σώμα πού παρουσμάζεμ :
α) σχετεκη' ταχύτητα υσχ,ώς πρός ένα ρευστό, χαύ
β) άξονα συμμετρύας χατά τη' δμεύθυνση' της,δέχεταμ άπό τό ρευ­
στό άέρυο δύναμη Κ,μέ φορά άντύθετη της φοράς της υσγ.*
Η
δύναμη αύτη' λέγε ταμ άντίσταση τοϋ άερίου η τοΰ ύγροϋ.
3. Στό συμπέρασμα αύτό,καταλήγουμε μετά άπό πεμραματυκή δμα-
δμκασύα."Οπωσδήποτε δμως,έκεΰ οδηγούν καί ομ θεωρητεκού συλλογι­
σμού.
Η έρμηνεεα τής ύπάρξεως τής Κ,βασύςεταε στη δημεουργεα
στροβελων στό πέσω μέρος τοΰ
κενητοϋ.
Αυτό σημαενεε,στροφεκές κε-
νησεες τών σωματεδεων τοϋ ρευ­
στού,μέ μεγάλες ταχύτητες,πρά­
γμα πού συνεπάγεται τη' δημμ-
ουργμα ύποπμέσεως. Στό πέσω
δηλαδη' μέρος τδϋ σώματος,έχου-
 185

με μικρότερη στατεκη πε'εση άπό δτε μπροστά.“Ετσε καταλήγουμε σέ

δύναμη,ή όποεα εόναε άντεθετη στην κενηση καε ή όποεα ύπάρχεε μό-
νο όταν ύπάρχεε κενηση.
4. Τό μέτρο της άντεστάσεως Κ,
'
α) εδναε ανάλογο της δυναμεκής πεεσεως,ι( — ρυ 2 ■>)

της μετωπεκής έπεφαυεε'ας (έτσε

όνομάζεταε ή κάθετη,στη δεευ' -
θυνση ταχύτητος,τομη τοΰ γεω-
μετρεκοϋ στερεού,τό όποεο δεα-
γράφεταε άπό τό κενητό).
γ) έζαρτάταε άπό τό σχήμα πού πα-
ρουσεάζεε τό σώμα κατά τη δεεύ-
θυνση κενη'σεως.

Κ =~2 '-αντ $μετΡυσχ

'0 συντελεστής 0αντ εόναε ένας

καθαρός άρεθμός,μέ τεμη άνεξάρτητη
άπό τες δεαστάσεες τού σώματος·’Εκ-
φράςεε τη'ν έπερροη' τοΰ σχη'ματος στο
μέτρο της Κ. Γεά όλες τες σφαερες
π.χ. έχεε την εδεα τεμη.
“Οταν ένα σώμα,έχεε στό πέσω μέρος
του,σχήμα κατάλληλο ώστε νά παρ-
εμποδε'ζεταε ή δημεουργεα στροβε'λων,
ό 0αυτ θά παρουσεάζη έδεαετερα με-
κρη τεμη. Τέτοεα εόναε τά σώματα μέ
 186

"αεροδυναμικό σχήμα".
5. Ο τύπος γιά την Κ.,γράφεται πολλές φορές καν Η?=]<5μετυ2χ,

ο«
που Κ,σταθερά για την οποία είναι, φανερό δτι, έχει διαστάσεις πυ-
κνότητος (]<=-— ρθαντ).

6. “Ελεύθερη πτώση στόν ατμοσφαιρικό άέρα.

6.1. ’Από μεγάλο ύψος αφήνουμε
μια' σφαίρα νά πέση ελεύ­
θερα. Στην άρχη των χρό­
νων ή αντίσταση Η είναι
μηδενική,έφ’δσον δέν έ­
χουμε ταχύτητα. ' Υπό τη'ν
επίδραση βάρους καί άνω-
σεως (Β > Α) αποκτά τα­
χύτητα,πράγμα πού σημαί­
νει καί εμφάνιση αντι­
στάσεις .
6.2. *Η μικρή τιμη' ταχύτητας
(πού έχει αμέσως κατόπιν)
σημαίνει καί μικρή τιμή
γιά τη'ν Κ.
Μικρή τιμη' γιά τη'ν Κ,ση­
μαίνει Β > Κ + Α,άρα. ε­
πιτάχυνση πρός τη γη,άρα
αύξηση της υ,άρα αύξηση
τής Κ.υΕνα σωρό "άρα" .
 187

“Οταν λοεπόν ή Κ είναε μεκρη':,ί,μεγαλώυεε έπεεδη άκρεβώς είναε με-

κρη (κυρεολεκτεκά).
6.3. Κάποτε ή Κ αποκτά τέτοεα τομή,οπότε τό σύστημα των δυνάμεων
•νά έσορροπη. ΣΓ = 0 => Β = Α + Β
Αύτό σημαενεε δτε ή Κ δε'ν θά μπορεε νά μεγαλώση πεά. Δεν
μπορεϋ πεά νά μεγαλώση,γεατε ΣΓ = 0 σημαενεε σταθερή ταχύ -
τητα καό σταθερή ταχύτητα,σημαενεε σταθερή Κ.’Η τεμη' της Κ.
γεά την οποεα έσορροπεε τό σύστημα των δυνάμεων ,λε'γεταε καε
όρεκη τεμη',Βορ = Β - Α. *Η άντεστοεχη της Βορ ταχύ­
τητά , με' την όπούα θά συνεχεστή
ή κενηση,λέγεταε όρική ταχύτητα.
6.4. θεωρώντας άμελητε'α την άνωση,
τοϋ άέρος (σέ σχέση μέ Β καε
Β) έχουμε Βορ = Β =^>]<Ξυθρ= Β

7. Τό (ραινόμενο ΜβςηιΐΒ

"Οσοε παρακολουθούν ποδόσφαερο θά

έχουν εσως παρατηρησεε δτε μερεκές φορές ή μπάλλα έκτελεε κενη-
σεες πού δεν εδναε εύκολο νά δεκαεολογηθοϋν,παρά μόνο άν έχης
δεαβάσεε άεροδυναμεκη. “Αν π.χ. ή μπάλλα κτυπηθη έτσε ώστε εκτός
άπό τη μεταφορεκη κε'νηση,νά έκτελη καε περεστροφεκη στον αέρα ,
συμπερεφέρεταε σάν νά δέχεταε κατακόρυφη άνυψωτεκη δύναμη.
Αύτό είναε τό φαενόμενο Μ3§ηυ3.”Ας τό μελετήσουμε. Γεά νά τό κα-

Σέ σχέση μέ τό βάρος.
 188

ταλάβουμε,άς αγνοήσουμε τούς στροβίλους πού δημιουργούν την Κ

καί άς προσέξουμε τά τρύα σχή­
ματα. Στό σχήμα (α), βλέπουμε
μιά σφαίρα σέ μεταφορική κινη-
ση ώς πρός του άέρα.'Η σχετική
ταχύτητα ν του αερίου είναι ή
ίδια γιά τά σημεία 1 καύ 2 (ψη­
λότερα καί χαμηλότερα άπό τη'υ
σφαίρα).
Στό δεύτερο σχήμα,ή σφαίρα έκ-
τελεΐ ατροφική κίνηση, οπότε
δημιουργειται,λόγω συνάφειας,
ατροφική κίνηση καί γιά τό αέ­
ριο.
Στό τρίτο σχήμα βλέπουμε τη
σύνθετη κίνηση. Προσθέτοντας
διανυσματικά,συμπεραίνουμε δτι
οι ταχύτητες των ανωτέρω σημείων είναι μεγαλύτερες. Αύτό παρ-
ιστάνεται στό πεδίο ροής μέ τήν πύκνωση των ρευματικών γραμμών
στό πάνω μέρος.
Οι μεγαλύτερες δμως ταχύτητες,δημιουργούν ύποπιέσεις. Αυ­
τό έχει σάν αποτέλεσμα τήν εμφάνιση τής ανυψωτικής δυνάμεως Ε,
ή οποία λέγεται δυναμική άνωση καί υπάρχει μόνο έφ’δσον έχουμε
κίνηση.

8. Πτέρυγα άερσπλάυου .
8.1. ’Η πτέρυγα του άεροπλα'νου κατά τή σχετική κίνησή της ώς
 189

πρός τόν αέρα,δέχεται άπ’ αύτόν

την άεροδύναμη Γ, μέ διεύθυνση
περύπου κάθετη στην χορδή της.
'Η χορδη' σχηματύζει μέ τη διεύ­
θυνση σχετικής ταχύτητος,μύα γω-
γύα α,ή όπούα λέγεται γωνύα προ­
σβολής.

8.2. Συνη'θως θεωρούμε τη'ν Γ μέ

δύο συνιστώσες :
α) Τη'ν κατακόρυφη άυυψωτικη' συνιστώσα Α, ή όπούα είναι ή δυναμι­
κή άνωση, καύ
β) Την δυναμικη' άντύσταση Κ, κατά τη'ν διεύθυνση κινησεως.
Γιά τά μέτρα των δυνάμεων αύτών,
ισχύει :
1 2 , 1 ?
Α =-^-ΟβΞρυ και, Κ = —Ο^ερυ

(Τά Οβ καύ 0$ είναι οί συντελε -

στές άνώσεως καύ άντιστάσεως, οΰ
όποιοι έξαρτώνται άπό τό σχήμα
της πτέρυγας καύ άπό τη γωνύα
προσβολής. Τό 3 είναι τό έμβαδόν
κατόψεως της πτέρυγος).
8.3. "Ας δικαιολογήσουμε όμως την εμφάνιση αύτών των δυνάμεων.
Κατά τη'ν σχετικη' κύνηση της πτέρυγος, δημιουργεϊται πεδύο ροής
πού προέρχεται από δύο συστήματα ρευματικών γραμμών,τά (I) καύ
(II), όπως παριστάνονται στό σχήμα.’Απ’αύτές,ή ροη (II), είναι
 190

λεσμα την ύπαρξη της δυνάμεως που άναφέραμε.

9. Τό άερσπλάνο
Ού δυνάμεις πού ασκούνται στό αεροπλάνο κατά την πτηση
του,είναι κυρίως :
α) Τό βάρος.
β) Η προωστική δύναμη.
γ) Η άεροδύναμη πού ασκείται σε'
κάθε πτε'ρυγα.
*Η άνωση (στατική άνωση) είναι
βέβαια αμελητέα.
 191

Σέ όρυζόντυα πτήση μέ σταθερή ταχύτητα,έχουμε :

ΣΓχ = 0 => Γπρ-Κ = 0

ΣΓγ = 0 => Β - Α = 0
'Η μέν δυναμυκή άνωση Α λοι,
πόν εξουδετερώνει, τό βάρος,
ώστε τό αεροπλάνο νά στηρί­
ζεται,,ή δέ άεραντύσταση Β
εξουδετερώνεται, άπό την
προωστι,κη δύναμη Γπρ.
'Η Γπο δημυουργείται, άπό τύς έ .μκες, εΰτε άπό τόν κυνητηρα
άερυωθησεως.
Ε. Υπερηχητικές ταχύτητες
1. Κάθε άντι,κεύμενο πού κι,νείταυ σέ σχέση μέ τόν αέρα, δημυ-
ουργεί διαταραχές (μεταβολές πι,έσεως) στόν περιβάλλοντα αέρα, οΐ,
οποίες δυαδύδονταυ μέ την ταχύτητα του ηχου,ύπό μορφήν σφαι,ρι,κώυ
κυμάτων.
“Ενα ύπερηχητι,κό αεροπλάνο κι,νεϋται,,συνεπώς,ταχύτερα άπό
τύς διαταραχές πού δημυουργεί.
'0 χώρος γύρω άπ’αύτό.χωρύζεταυ σέ δύο περι,οχές. Στην πε-
ρι,οχη' στην όπούα δέν έχουν φθάσευ ακόμη οΐ διαταραχές καύ στην
περι,οχη πού η ροη έχει, μεταβληθη λόγω τών διαταραχών.
2. Γυά.νά κατανοήσουμε τό θέμα,ας προσέξουμε τά παρακάτω.
'Υλι,κό σημείο Σ κι,νούμενο μέ ταχύτητα υ,ώς πρός τόν άέρα ,
βρίσκεται, στη'ν άρχη' τών χρόνων στη θέση 1.
α. Τη στυγμη έκεύνη,δημιουργεί δυαταραχη,ή όπούα δυαδύδεται,
μέ ταχύτητα Οηχ καύ σέ χρόνο ΐ = Τ θά έχη φθάση στη σφαυρυκη ε-
 192

πι,φάνει,α άκτύνος 0ηχ.Τ.

β. Σέ χρόνο ΐ
Τό κΰμα πού δη­
μιουργεί,θά φθά­
ρη την χρονυκη
στυγνή Τ, σέ
σφαυρυκη έπυφά-
νευα άκτύνοε
ζ ζ
'-ηχ ~

γ. Την χρονυκη στυγμη Τ,τό κυνητό βρίσκεται, στη θέση 3. "Οπως

φαίνεταυ κυ’άπ’τό σχήμα,η περυβάλουσα των σφαυρυκών κυμάτων πρέ­
πει, νά έχη σχήμα κώνου (κώνος ΜβρΗ).
τ *
* Ισχύει, ΟηχΤ
ημφ = —Ωώ__ => Οηχ
ημφ = _^χ_ ,

Ή κωνυκη αύτη έπυφάνει,α,διαχωρίζει, την περυοχή στην οποία δέν

έχουν φθάσευ οΰ διαταραχές,άπό εκείνη στη'ν οποία ή ροη έχει, με-
ταβληθη έξ αίτίας αύτών.
3. ’Απ’τη'ν στι,γμη λοι,πόν πού ένα αεροπλάνο ξεπερνάει, την ταχύ­
τητα τοΰ ήχου,παράγεται, ένα τεράστι,ο κΰμα πυέσεως', ένα "κΰμα
κρούσεως" (όπως λέγεται,) συμπιεσμένου άέρα,τό ρποίον φθάνει, στό
αυτό μέ δύναμη κεραυνόν. Καμμι,ά μηχανολογι,κη μεταβολή στην κατα­
σκευή τοΰ αεριωθουμένου,δέν μπορεί νά έξαλείψη αύτό τόν ^χο.
0 έκρηκτυκός ήχοε πού άκοΰμε όταν περνάει, ένα ύπερηχητι,κό
αεροπλάνο,δέν όφεύλεταυ στην μηχανη του,αλλά στην ταχύτητά του .
4. Τό κΰμα κρούσεως μπορεί νά φωτογραφηθη,γυατύ ή περυοχη του
 193

έχει πολύ διαφορετική

* πυκνότητα,άρα καί δείκτη διαθλάσεως, άπό
τη'ν ύπόλοιπη.
5. *Ο αριθμός Μ3<±ι. Κατά την έρευνα φαινομένων αεροδυναμικής
μέ μεγάλες ταχύτητες ροής,χρησιμοποιείται ό αριθμός ΜβοΗ. "Ετσι
ονομάζεται ό λόγος της σχετικής ταχύτητος σώματος ώς πρός αέριο,
πρός την ταχύτητα διαδόσεως τού ήχου,στό θεωρούμενο σημείο τοϋ
αέριου.

Μ — αριθμός ΜααΗ
^-ΠΧ

6. “Οταν ή ταχύτητα τοϋ αεροπλάνου εέναι μικρότερη άπό την τα­

χύτητα τοϋ ήχου (Μ < 1) δέν
παρουσιάζονται τέτοια φαινόμε­
να,τό άεροπλάνο δηλαδη, δέν
♦
προφταίνει τις διαταραχές πού
δημιουργεί.
“Οταν έχουμε Μ = 1 τά κύματα
διαταραχής,συγκεντρώνονται στό
μπροστινό μέρος τοϋ άεροπλάνου.
Τό άεροπλάνο ταξιδεύει μαζί μέ
τις διαταραχές πού δημιουργεί.
7. Πάντως έχει παρατηρηθη ότι
στην κίνηση τοϋ άεροπλάνου πα­
ρουσιάζονται δυσκολίες (αύξηση
της άντιστάσεως Κ) γιά
1,2>Μ>0,7
δυνάμεις - τ
 Α. 01 Μοριακές δυνάμεις

1. Τό παυδύ πήρε μυά κυμωλύα κυ έγραψε στον τοϋχο.

’Αργότερα πήγε κάπουος καύ.τά έσβησε.
2. Τό 1910 τό βραβείο Νο5θ1 Φυσυκης δόθηκε στον ’Ολλανδό ν&η
άθΓ Ν3318.
"Ενα άπό τά θέματα πού τόν είχαν απασχολήσει,, ?ίταν κάύ ου
μορυακές έλκτυκές δυνάμευς.
'Ορυσμένα φαυνόμενα (ύγροπούηση,τρυχοευδη ) καύ μερυκές υδυ-
ότητες των σωμάτων (έλαστυκότητα,έπυφανευακη τάση) είναυ δυνατόν
νά έρμηνευθοϋν,άν δεχθούμε δτυ μεταξύ των μορύων άσκοΰνταυ ελκτυ-
κές δυνάμευς.
3. Οΰ δυνάμευς αύτές είναυ ήλεκτρυκης φύσεως,έμφανύζονταυ δ­
ταν τά κέντρα δύο μορύων βρεθούν σέ απόσταση μυκρότερη άπό
5 ·10-6οπι>λε'γονταυ δέ "δυνάμευς νβπ 6θγ Νββίε".
4. Γυά νά κατανοη'σης τη'ν έρμηνεύα ύπάρζεώς τους,πρέπευ πρώτα
νά δυαβάσης τύ εδναυ τό ήλεκτρυκό δύπολο καύ τύ ή επαγωγή..............
“Αν αύτά τά δυάβασες,συνέχυσε παρακάτω.
Κατά τη'ν προσέγγυση δύο μορύων,τά ήλεκτρονυκά νέφη τους,
μπορούν νά άλληλοεπυδροϋν έξ( επαγωγής καύ νά παραμορφώνονταυ κα­
τά τρόπον ώστε τά μόρυα νά συμπερυφέρωνταυ σάν ήλεκτρυκά δύπολα,
 196

ασκώντας μεταξύ τους ηλεκτρικές δυνάμεις.

Οΐ δυνάμεις αύτές είναι, συνήθως αμελητέες ώς πρός τής δυ­
νάμεις ομοιοπολικού δεσμού.
5. “Οταν ασκούνται, μεταξύ όμοειδών μορίων,λέγονται, δυνάμεις
συνοχής καί τά αποτέλεσμά τους συνοχη.'Η συνοχή είναι μεγαλύτε­
ρη γι,ά στερεά,μικρότερη γιά τά ύγρά και αμελητέα γιά τά αέρια.
£ ’αύτην οφείλεται ή ελαστικότητα των στερεών καί η επιφα­
νειακή τάση των ύγρών.
6. "Εμφανίζονται όμως έλκτύκές δυνάμεις καί μεταξύ μορίων ετε­
ροειδών. Τότε λέγονται δυνάμεις συναιρείας καί τό αποτέλεσμά τους
συνάφεια. Στη συνάφεια βασίζεται τό γράψιμο τοϋ παιδιού μέ την
κιμωλία.
'Απωστικές μοριακές δυνάμεις. “Αν ή απόσταση μεταξύ τών μορίων
γίνη μικρότερη άπό μιά ορισμένη τιμή,δημιουργοΰνται μεταξύ αύ-
τών καί άπωστικές δυνάμεις ισχυρότερες τών ελκτικών.
Μ’αύτές μπορεί νά έξηγηθη π.χ. ή αντίσταση πού προβάλλει
ένα στερεό στην ελάττωση τοϋ όγκου του.
Περισσότερα γιά τη μοριακή εικόνα της ύλης, θά πούμε στό
κεφάλαιο της θερμότητος.

Β. Ή έπιφανειακή τάση
1.1. "Υπάρχουν έντομα πού μπορούν νά βαδίζουν πάνω στην επιφά­
νεια τού νερού, μέ την αύτοπεποίθηση ενός άθλητη,πού κάνει
πατινάζ σέ στερεό πάγο.
1.2. Είναι αρκετά τά πειράματα μέ τά όποια διαπιστώνεται ότι ή
ελεύθερη επιφάνεια τοϋ ακίνητου ύγροΰ,συμπεριφέρεται σάν
μιά λεπτή τεντωμένη έλαστικη μεμβράνη.
 197

1.3. ’Η συμπεριφορά αύτη τής ελεύθερης έπυφάνευας, ερμηνεύεται.

μέ τύς δυνάμευς 7βη άβΓ Ηβΐΐδ.
1.4. "Ας εξετάσουμε τύς κατακόρυφες μόνο συνυστωσες των δυνάμε­
ων συνοχής,ού οποίες ασκούνται,
σέ ένα μόρυο ύγροΰ,άπό τά ύπό-
λουπα.
(α) · Γυά ένα μόρυο πού βρύσκε-
ταυ στό έσωτερυκό τοϋ ύγροΰ θά
συμπεράνουμε ότυ έξουδετερώ -
νονταυ (σχήμα α).
(β) . Γυά ένα μόρυο τής έπυφά-
νευας,είναυ φανερό δτυ οΰ ασκούμενες σ’αύτό δυνάμευς συν­
οχής,δένουν συνυσταμένη,μέ φορά πρός τό έσωτερυκό τοϋ υ-
γροϋ. (σχήμα Β)
1.5. "Ας δοΰμε καύ τύς δρυζόντυες συνυστώσες αύτών των δυνάμεων.
α) Αύτές,ασκούμενες σέ μό­
ρυο τοΰ έσωτερυκοΰ έξου-
δετερώνονταυ.
β)’ΐσορροποϋν έπύσης καύ
γυά μόρυο,πού βρύσκεταυ
στην έλεύθερη έπυφάνευα,
αλλά δχυ στό περύγραμμά
της. (σχήμα ο)
γ)"Ενα μόρυο όμως πού βρύσκεταυ στό περύγραμμα τής ελεύθερης
έπυφάνευας,δέχεταυ άπό τά ύπόλουπα,δυνάμευς συνοχής, οΰ
όποϋες παρουσυάζουν συνυσταμένη όρυζόντυα καύ πρός τό έ­
σωτερυκό τής έπυφάνευας. (σχήμα ά)
 198

Μυα έξυπνη δεαταξη,με την οποεα μπορεε κανεες νά παρακο -

λουθήση καε' ποσοτεκά τό φαι­
νόμενο,είναν ή έξης :
Σ’ένα συρμάτενο πλαε'σεο,
ή ^εά πλευρά τοΰ όποόου εί­
ναι, κενητη,σχηματίζουμε ύμε'-
νεο άπό σαπωνοδεάλυμα.
Λόγω των δυνάμεων πού
άναφε'ρθηκαν , η ύγρη' στεβάδα
τεε'νε ε νά συσταλή καε' νά πα-
ρασύρη τη'ν κενητη πλευρά ΑΒ.
Ή δύναμη 2Γ τη'ν όπούα άσκεε ή ύγρη' στεβάδα στη'ν κενητη'
πλευρά,θά μετρηθή άπό τό βάρος των σταθμών με' τά όποεα
μπορεε νά άντεσταθμεστή.
Έδώ χρεεάζεταε νά τονεστή δτε ή ύγρη' μάζα έχεε δύο έπεφά-
νεεες. Η δύναμη 2Ε λοεπόν’ πού θά μετρήσουμε,θά εεναε δε-
πλάσεα έκεε'νης (της Γ) πού άσκεε ή μεά όψη τής στεβάδας
στην πλευρά ΑΒ.
Τό πεε'ραμα δεε'χνεε οτε η δύναμη Ε είναε ανάλογη τοΰ μή­
κους 1 τής πλευράς στην όποεα άσκεεταε (στό πεε'ραμα 1 =
= ΑΒ).

Γ = α.1.
0 συντελεστής άναλογε'ας α όνομάζεταε συντελεστής έπεφα-
νεεακής τάσεως καε' έξαρτάταε άπό τη'ν φύση τοΰ ύγροϋ καε
άπό τήν θερμοκρασε'α.
Μπορούμε όμως νά ορύσουμε τόν συντελεστή έπεφανεεακής τά-
 199

σεως και μέ τόν έξης διαφορετικό τρόπο :

Γιά νά επιτύχουμε αύξηση έμβαδοϋ ά2 σε' μία από τις επιφά­
νειες του ύμε νιου, πρε'πε ι νά μετακινήσουμε την κινητη πλευ­

ρά κατά άχ,δπου ά8 = Ιάχ.

Γιά νά γένη όμως αύτό,πρέπει νά παράγουμε έργο άΑ = Εάχ =>
άΑ
άΑ = αΐάχ => άΑ = αά5. ’Άρα α = -τ-τ-

Ρ
α = -γ­
Συντελεστής επιφανεια­
η
κής τάσεως
άΑ
α “ ά5~

1.7. "Ενα άλλο πείραμα,σχετικό με' τη'ν επιφανειακή τάση, παριστά-

νεται στό σχήμα. Σ ενα δακτύλιο

σχηματίζεται ύγρό ύμένιο καί
τοποθετείται θηλειά άπό νήμα
όπως ακριβώς δείχνει το' σχήμα .
”Αν σπάσουμε τό υμένιο στό εσω­
τερικό της θηλιάς,θά δοϋμε οτι
αύτη' αποκτά,ακριβώς κυκλικό σχή­

μα .
1.8. Δυναμική ενέργεια των μορίων της
επιφάνειας ενός ύγροΰ.
Είπαμε οτι οΐ κατακόρυφες συνιστώσες των μοριακών δυνάμε­

ων,πού ασκούνται στά επιφανειακά μόρια,έχουν συνισταμενη

Ρ,πρός τό εσωτερικό τού ύγροΰ.
Γιά νά κινηθη λοιπόν ένα μόριο,άπό τό εσωτερικό στην έλευ'-
 200

θέρη επιφάνεια πρέπει νά κατανικηθη η Ε,άρα πρέπει νά κα-

ταναλωθη έργο. Μπορούμε μ’άλλα λόγια νά πούμε,δτι κάθε μό-
ρεο στην έλεύθερη επιφάνεια κατέχει δυναμική ενέργεια, σε'
σχέση μέ τά μόρια τοϋ έσωτερεκοϋ.
1.9. Συμπεράσματα.
Σέ μεά έπε'πεδη ελεύθερη έπεφάνεεα.
'Η επιφανειακή τάση εκδηλω­ Οί κατακόρυφες συνιστώσες
νόταν μέ τις οριζόντιες των δυνάμεων πού ασκούνται
συνιστώσες των μοριακών δυ­ στά επιφανειακά μόρια,έ'χουν
νάμεων,οί όποιες βρίσκον­ βέβαια συνισταμένη πρός τό
ται στό επίπεδό της. Οι εσωτερικό τοϋ ύγροϋ, αλλά
δυνάμεις αυτές ασκούνται , δέν προκαλοϋν καμμιά αύξη­
από τά επιφανειακά μόρια ση της πιέσεως τοϋ εσωτερι­
στό περίγραμμα της επιφά­ κού. Σ’αύτές οφείλεται ή
νειας καί δεν επηρεάζουν δυναμική ενέργεια των επι­
την πίεση τοϋ εσωτερικού. φανειακών μορίων σέ σχέση
Αύτές είναι πού προκαλοϋν μέ τά μόρια τοΰ εσωτερικού.
μεταβολή στη'ν πίεση τοϋ
έσωτερικοϋ,άλλά μόνον έφ'
όσον ή επιφάνεια είναι κα­
μπύλη .

2. Επιφανειακή τάση στις καμπύλες επιφάνειες.

2.1. "Οταν η ελεύθερη επιφάνεια τοϋ ύγροΰ έχει τη' μορφη' καμπύλης
οι δυνάμεις επιφανειακής τάσεως δημιουργούν στό εσωτερικό
τοϋ ύγροΰ αύξηση η ελάττωση της πιέσεως (σέ σχέση μέ την
εξωτερική πίεση).
 201

Τη διαφορά των πιέσεων τη' λέμε καί ύπερπίεση. ΔΡ. ΔΡ =

= (Ρ2-Ρ1).
Γενικός κανόνας. "Οταν βρεθούμε
στό εσωτερικό τής κοιλότητος
και κινηθούμε πρός τά έξω,ή πί­
εση (μέ τό πού θά περάσουμε την
επιφάνεια) ελαττώνεται κατάΔΡ.
'Η πίεση π.χ. στό εσωτερικό μιας
σταγόνας είναι μεγαλύτερη άπό
τη'ν ατμοσφαιρική.
2.2. Υπολογισμός της ύπερπιέσεως στό έσωτερικό μιας σφαιρικής
σταγόνας.
Μελετώ τη'ν ισορροπία ενός τμη'ματος της σταγόνας (σχήμα) .
Σ’αύτό ασκούνται :
α) Δυνάμεις άπό την α­
τμόσφαιρα,μέ συνιστα -
2
μενη Γι = Ροπρ
β) Δυνάμεις λόγω της εσω­
τερικής πιέσεως μέ
συνισταμενη Γ2=Ρεσ·πΓ
γ) Δυνάμεις λόγω έπιφανει
ακης τάσεως. Αυτές α­
σκούνται στό περίγραμ­
μα της επιφάνειας, τό
όποιο είναι περιφέρεια. Σέ τμήμα Δ1 της περιφερείας,ή α­
σκούμενη δύναμη είναι αΔΙ.
’Από τις δύο συνιστώσες στις όποιες αναλύω αύ.τη τη'ν δύνα-
 202

μη»ή αΔΙημφ εξουδετερώνεται, από άντύστουχη συνυστώσα πού

βρυσκεταυ σέ συμμετρυκη θέση.’Η όλυκη δύναμη θά εεναε λου­
πών Γ3 = α.2ππ.συνω.
δ) Τό βάρος τοϋ σφαυρυκοΰ τμήματος τό όποϋο εδναυ αμελητέο
σέ σχέση μέ τύς άλλες δυνάμευς.
Ίσχύεε ΣΕ = Ο => Ε1+Ε3-Ρ2 = Ο —> ροπΓ2+α2ππσυνω -
ηρεσΚΓ 2 =0 > ,εσ-ρο 2α συνω.

Αλλά Ε = πσυνω

"Αρα ρεσ-ρο =~5—

2.3. ’ Υπερπίεση φυσαλλίδος.

Μυά σφαυρυκη' φυσαλλυδα βρυ'σκεταυ στ.ό έσωτερυκό ύγροϋ. ”Αν
ευναυ Ρ3 ή πυεση (τοϋ ύγροϋ) στο έξωτερυκό της, ή πυεση
~ ' , , 2α
του αερυου στο εσωτερυκό της,θα' ευναυ Ρ2 = ρι +----- όπου
Η
Κ. η ακτυνα της .
Βλέπουμε δη λαδή ότυ κυ εδώ έχουμε τόν ΰδυο τύπο γυά την
. , I 2α
υπερπ υεση ΔΡ = ——

2.4. *Υπερπίεση σέ μία πομφόλυγα (σαπουνόφουσκα) .

α. Ας θεωρήσουμε μυά φανταστυκη' πόρευα άπό την άτμόσφαυρα
πρός τό εσωτερυκό μυάς πομφόλυγος.
Μόλυς περάσουμε τη'ν έξωτερυκη' έπυφάνευα καυ βρεθούμε στό
• - · , , Τ . 2α
υγρό υμενυο,η πυεση ευναυ κυολας Ρο +——.Προχωρώντας στη
Κ
συνεχευα πρός τό αέρυο πού βρίσκεταυ στό εσωτερυκό της,
θά εχουμε κυ άλλη αύξηση πυέσεως κατά-^, έφ’δσον θά πε-
Κ
ράσου^ε χαύ την έσωτερυχη έπεφάνευοι του ύγροϋ ύμευυου. *Η
%υεοη τελυχα θα είναυ = ?ο -----
 203

4α » 4α
Ρεσ = Ρο + Κ η - Ρο
Κ
ζ »'
β. "Οταν δύο πομφόλυγες με α-
νεσες αχτίνες έλθουν σε'
έπεχουνωνύα (όπως στό σχή­
μα),ό αέρας εεναε φυσεχό
νά χενηθή άπό την μεχρό-
τερη πρός την μεγαλύτερη,
έφ’δσον στό έσωτερεχό της
μεχρότερης έπεχρατεε με­
γαλύτερη πίεση .

Γ. Τριχοειδικά φαινόμενα
1. Κοιτάζοντας προσεχτεχά τά σημεία επαφής ενός ύγροϋ μ’ ένα
στερεό (π.χ. μέ τό δοχείο του),θά δούμε δτυ στην περεοχη' αύτη', ή
ελεύθερη έπεφάνευα τού ύγροΰ δε'ν εεναε έπύπεδη,άλλά παρουσεάζε-
ταε χοελη η χυρτη.
2. Τό φαενόμενο αύτό έρμηνεύεταε
μέ τύς μορεαχές δυνάμεες. "Ενα μόρεο
στην ελεύθερη έπεφάνεεα δέχεταυ :
α) Δυνάμεες συνοχής άπό τά ΰπόλουπα
μόρεα τοΰ ύγροϋ (των όποεων ή συν-
εσταμένη παρεστάνεταε μέ Γχ).
β) Δυνάμεες συναφεε'ας άπό τά μόρεα
τοΰ στερεού (?2)·
Τό σχήμα πού θα' εχη ή ελεύθερη έ-
 204

πνφάυενα,έξαρτάταν άπό την δνεύθυυση της συννσταμένης Γοχ όλων

των δυνάμεων. Συγκεκριμένα έδυαν κάθετη στην Ροχ.
3. "Αν θεωρήσουμε ένα έπι'πεδο έφαπτομενο στην ύγρη έπνφάνενα,
θά σχηματνσθη μνά δύεδρη γωννα α,μεταξύ αύτοΰ καν της έπνπεδης
έπνφάυενας τοΰ στερεού.'Η γωννα αύτη λέγεται, γωννα συυεπαφης.
"Οταν έδυαν όξενα,λέμε δτν τό ύγρό δναβρέχεν τό στερεό.
Τέτονα σχέση έχουυ π.χ. τό υερό μέ τό γυαλν.
“Οταν ή γωνύα συνεπαφης εδναν άμβλενα,λέμε δτν τό ύγρό οέυ
δναβρέχεν τό σώμα δπως π.χ. ό ύδράργυρος μέ τό γυαλν.
"Αν α = Ο λέμε δτν τό ύγρό δναβρέχεν τελενως τό στερεό, εάν
δέ α = π,τό ύγρό "ούδόλως δναβρέχεν" τό στερεό.

3. Ανύψωση στό έσωτερικό στενόϋ σωλ,ήνα

3.1. Βυθνζοντας στό νερό ένας νδναντερα στενό γυάλννο σωλήνα,θά

παρατηρη'σουμε δτν :
α) Στό έσωτερνκό του, τό νερό θά βρεθη σέ ύψος Η, σέ σχέση μέ
τη'υ στάθμη των άλλων σημενων της
έπνφάνενας.
β) . 'Η ελεύθερη έπνφάνενα στό έ­
σωτερνκό του σωλήνα, εδναν δυνατόν
νά μη'υ παρουσνάζη έπνπεδο τμήμα,
αλλά μόνο κονλότητα.
3.2. ”Ας ύπολογνσουμε την ανύψωση
Η.'Η πνεση κάτω άπό την κονλη έπν-
φάυενα εδναν Ρό = Ρο~-£- δπου Β ή
άκτν'να καμπυλότητας της έπνφάνενας
 205

’ίσχύευ Ρο-?2 = εΗ. ”Αρα εΗ =-=— Η =—— .(ι)

Κ εκ
”Αν είναι, θ ή γωνία συνεπαφης καί γ ή αχτίνα τοΰ σωλήνα, έχουμε
γ = Κσυνα. --------------------------
'Η σχε'ση (ι) γίνεται, : Η =—— συνθ

Παρατηρούμε δτι, ή ανύψωση Η είναι,

άντυστρόφως ανάλογη προς την α­
κτίνα τοΰ σωλήνα.
3.3. ’Άν βυθίζαμε τόν γυάλυνο σω­
λήνα σε' ύδράργυρο,θά παρατηρούσα­
με ταπείνωση στάθμης στό έσωτερυ-
κό του,ή οποία ύπολογίζεταυ μέ
άντίστοι,χο τρόπο.
3.4. Τά φαυνόμευα αύτά όνομάζον- ....... ........
ταυ τρυχοευδυκά,γι,ατί παρατηρήθηκαν γι,ά πρώτη φορά,σέ σωλήνες μέ
μι,κρότατη δυάμετρο (τρι,χοει,δεΰς σωλήνες).

ή * *
εωοεις
 Α. Ή άπλή άρμονική ταλάντωση

1. Γενικότητες

1.1. Μέ τό επίθετο "περιοδική" έχουμε χαρακτηρίσει κάθε κίνη­

ση, κατά την οποία, άνά ί'σα χρονικά διαστήματα, τό κινητό
άνακτα την ίδια θέση,ταχύτητα καί επιτάχυνση.
1.2. Ταλάντωση,θά λέμε κάθε περιοδική κίνηση, κατά τήν οποία τό
κινητό μετατοπίζεται εκατέρωθεν μιας θέσεως.
(Κέντρο ταλαντώσεως).
1.3. Μιά ταλάντωση ύλικοϋ σημείου λέγεται γραμμική εάν ή τροχιά
είναι εύθεϊα.
1.4. Τέλος δέ, μια γραμμική ταλάντωση λέγεται καί αρμονική, έφ'
όσον ή αλγεβρική τιμή της άπομακρύνσεως είναι ήμιτσνοει-
δής συνάρτηση τοΰ χρόνου. Συνάρτηση δηλαδή μέ τύπο :

χ - χοημ(α± + φ0)

όπου τά χο, ω, φο, αποτελούν σταθερές.

Συνηθίζεται επίσης, ή κίνηση αύτη' νά λε'γεται "άπλή άρμονι­
κή ταλάντωση" ή "άπλή άρμονική κίνηση".
1.5. Γιά τή μελέτη της, θεωρούμε τόν άξονα χ, κατά τρόπον ώστε
 208

ή άρχτί των αξόνων 0 νά συμπίπτη μέ τό κέντρο ταλαντώσεως.(Σχήμα)

Στην εξίσωση ό-
ρισμοϋ, τό χο'^ε
ωρεϊται μέ την
απόλυτη τιμή του
ονομάζεται, πλά­
τος, και έκφρά -
ζει τή μεγαλύτε­
ρη (από τό 0) απόσταση στη'ν όποια μπορεί νά βρεθή τό ύλικό ση­
μείο. (χ0 = ΟΑ = ΟΑ').
'Η αλγεβρική τιμή τής άπομακρύνσεως, είναι άλλοτε θετική καί άλ­
λοτε αρνητική, ανάλογα μέ τή θέση τοϋ κινητού σέ σχέση μέ τό 0 .
1.6. Πριν προχωρήση ή συζήτηση πάνω σ’αύτό τό θέμα, θέλω νά ξε­
καθαρίσω περισσότερο τη θέση μου, απέναντι στίς φράσεις
"μέτρο" και "αλγεβρική τιμή" διανυσματικοϋ μεγέθους.
Δηλώνω λοιπόν ότι :
α) Η έκφραση "μέτρο διανυσματικοϋ μεγέθους" άναφέρεται σέ θε­
τική ποσότητα.
6) Η έκφραση "αλγεβρική τιμή διανυσμ. μεγέθους" έχει νόημα,
από τή στιγμή πού θά ύπάρξη ένας άξονας μέ τή διεύθυνση
τοϋ μεγέθους. Απο κεΐ καί πέρα,ή αλγεβρική τιμή άναφέρεται
στο μέτρο τοϋ μεγέθους μέ πρόσημο σύν ή πλήν, ανάλογα μέ
τή φορά του ώς πρός τόν άξονα.
Είναι φανερό,ότι ή αλγεβρική τιμή παρουσιάζει ενδιαφέρον,
σέ διανυσματικά μεγέθη μέ σταθερή διεύθυνση, γιατί είναι
ικανή νά έκφράζη τή φορά τους.
γ) Στους τυπους τής Α.Α.Τ., τά σύμβολα πού άφοροϋν διανυσμα -
 209

τικά μεγέθη, θά εκφράζουν άλγεβρικές τιμές. "Οπότε αύτό

δεν συμβαίνει,θά τό τανύζουμε ιδιαίτερα.
1.7. 'Η μελε'τη της Α.Α.Τ. θά γένη άπό :
α) Κινηματική , β) Δυναμική καί γ) ’Ενεργειακή σκοπιά.

2 .- ΚΙΝΗΜΑΤΙΚΗ.
2.1. 'Η Α.Α.Τ. σάν περιοδική κίνηση πού είναι ,χαρακτηρίζεται άπό
περίοδο (Τ) καί συχνότητα (ν).
2.2. Κυκλική συχνότητα. "Ενα άλλο με'γεθος πού χρησιμοποιούμε,εί
ναι ή χυχλιχή συχνότητα ω, ή όποια ορίζεται άπό τή σχέση :
ω - 2πν.
2.3. Φάση. Στην εξίσωση ορισμού χ = χοημ(ωΐ+φο) ή γωνία ωΐ+φο
λέγεται φάση της άπομαχρύνσεως καί έχει μιά χρονικά μετα­
βαλλόμενη τιμή.
Γενικότερα όμως, στη'ν Α.Α.Τ., φάση ενός μεγέθους, λέγεται
ή γωνία τό ημίτονο της οποίας, εμφανίζεται στή χρονική ε­
ξίσωση τού μεγέθους.
2.4. Αρχική φάση. Στην παραπάνω εξίσωση, ή γωνία φο λέγεται άρ-
χική φάση τής άπομαχρύνσεως.
'Η τιμή της,δίνει τή θέση τού κινητού κατά τήν άρχή των χρό
νων. ”Αν είναι χι π.χ. ή άρχική άπομάκρυνση, (διά ΐ=0), ι­
σχύει χι = χοημφ,·
’Εάν κατά τήν άρχή των χρόνων, τό κινητό ήταν στο κέντρο
ταλαντώσεως ή φο είναι μηδέν, καί ή εξίσωση κινήσεως γρά­
φεται : χ = χοημωΐ.
2.5. Ταχύτητα
α. Είναι γνωστό, ότι ή στιγμιαία ταχύτητα υ, ορίζεται άπό τή
, άχ
σχέση : υ = — .
 210

Στην Α.Α.Τ. λοιπον, θά ΐσχύη :

χ = χοην(ωΐ+φο ) . υ _ —— —> υ _ χ0ημ(ωΐ+φο )

υ __ Χο άημ(ωτ+φ
_ 0)
υ = ωχοσυν(ωΕ+φο)

β.'Η σχέση αύτη' γράφεται, καί υ = ωχοημ (ωΐ+φ0+ ~γ-). Σύμφωνα δε'
μ’δσα είπαμε, συμπεραίνεται δτι σε' κάθε χρονική στιγμή έ-
χουμε διάφορά φασεως — ,μεταξύ των μεγεθών χ καν υ.
γ. Ιδιαίτερα εύχρηστη, παρουσιάζεται καί ή σχε'ση :

υ2 = ω2 (χθ - χ2)

ή οποία άποδεικνύεται ώς έξης :

χ = χοημ(ωΐ+φο) => χ2 = χθημ2(ωΐ+φ0)
2 υ2
υ 2 X + —Γ χο
---- = Χοσυν(ωΐ+φο) => —χ-= χοσυν2(ωΐ+φο) ωΖ
ω------------------------------------ω
υ2 = ω2(χ2 - χ2).

2.6. Επιτάχυνση
α. "Εχουμε δράσει τη'ν “επιτάχυνση γ, άπο' τη' σχε'ση γ = . Στη'ν
Α.Α.Τ. εχουμε, φυσικά, μο’νο έπιτρο'χιο επιτάχυνση,γιά τη'ν
• - · '
οποία ισχύει : γ =
άυ Γ ά , .Ί
- => γ = -— ωχοσυν(ωΐ+φο) =>

άσυν(ωτ+φο)-
γ = ωχ() ........... => γ = -ω2χοημ(ωύί-φο) η

γ = -ω2χ

Τά γ και χ λαμβάνονται, όπως έχουμε πη, με' αλγεβρικές τι­

μές.
β.'Η τελευταία εξίσωση εκφράζει δτι τά διανύσματα των γ και χ
 211

έχουν πάντοτε αντίθετη φορά, η δτι το' διάνυσμα της γ έ­

χει, κάθε- στιγμή, φορά
προς το' κέντρο ταλαν-
τώσεως .
γ. Παρατηρήσεις .
ί) 'Η σχε'οη γ=ω2χοημ( ωΐ+φο )
γράφεται καί γ - ω2Χοημ(τοΐ+φο + π). “Οταν δηλαδή ή απομά­
κρυνση έχει φάση ωΐ+φο, ή φάση τής έπιταχύνσεως θά εί­
ναι, ωΐ+φο + π .
Θά εμφανίζεται, δηλαδή, σε' κάθε στιγμή, μιά διαφορά φά­
σεως π .
ίί)"Οταν το κινητο' περνάει, από τη θέση ισορροπίας, ή επιτά­
χυνση είναι, μηδε'ν.
ίίί)'Η διανυσματική σχέση έπιταχύνσεως καί άπομακρύνσεως εί­
ναι, γ = -ω2χ.
'Η σχέση δηλαδή,άνάμεσα σ’αύτά τά δύο μεγέθη μπορεί νά
γραφή μέ τρεις διαφορετικούς τρόπους.

αλγεβρική σχέση.
2
γ = -ωχ (τά γ καί χ παριστάνουν τις αλγεβρικές
τιμές)

2
γ = ωχ σχέση των μέτρων
(τά γ καί χ παριστάνουν μέτρα)
2”*·
->γ = -ωχ διανυσματική σχέση
 212

2.7. Γραφικές ππραστάσε ι ς

θεωρώντας αρχική φάση μηδέν, έχουμε :

Γιά την χ = χοηρωΙ:

Γιά την υ = ωχοσυνωίι

Γιά τήν γ = -ω2χοημωίι

2.8. *Ο κύκλος άναφορας.

α. Ενα υλικό σημείο εκτελεϊ ομαλή κυκλική κίνηση μέ περίοδο Τ
Είναι φανερό οτι η προβολή τοΰ σε μιά διάμετρο , έκτελεϊ
γραμμική ταλάντωση μέ
τήν ίδια περίοδο.’Αποδει-
κνΰεται δτι ή ταλάντωση
αυτή, είναι απλή αρμονι­
κή·.
Απόδειξη. θεωρώ τό κινη­
τό κατά τήν αρχή τών
χρόνων στή θέση Αο. Μετά
χρόνον τ , θά βρίσκεται
 213

στη θέση Αι γεά την όποε'α έσχύεε ΑοΟΑι = ωΐ.

Το ω αποτελεί σταθερή ποσο'τητα καε παρεστάνεε το μέτρο της
γωνεακής ταχύτητος.
"Εχουμε χ = Κημ(ωΐ+φο) => χ = χοημ(ωΐ+φο).
'Η σχέση αύτή, έκφράζεε άκρεβώς αύτό πού θέλαμε ν’άποδεεξου
με.
β. Παρατήρηση.
'Η γωνεακή ταχύτητα τοΰ κενουμένου σέ κυκλεκη' τροχεά,συμπε-
πτεε κατά μέτρο μέ τήν κυκλεκη' συχνο'τητα τοΰ κενουμένου άρ
μονεκώς. Αύτό άποδεεκνύεταε εύκολα από τον όρεσμό τής κυ-
κλεκής συχνότητος.
γ. '0 κύκλος αναφοράς παρουσεάζεε,οπωσδήποτε,ένδεαφέρον.
ϊ) Μπορεες μ’αύτόν, νά έχης μεά γωνεακή εέκόνα γεά τή φάση
καε γεά τήν άρχεκή φάση.
ϊΐ) Είναε δυνατόν νά φθάσης ατούς τύπους τής Α.Α.Τ. καε χώ­
ρες νά χρησεμοποεήσης παραγωγούς.
Γεά νά γένη αύτό, πρέπεε νά βασεστής σέ ένα θεώρημα τής
κενηματεκής, κατά τό όποεο :
"'Η προβολή κενουμένου ύλεκοΰ σημείου Σ, σέ άξονα τοΰ
έπεπέδου τής κενήσεώς
του, κενεεταε μέ τα­
χύτητα υ,εση μέ τήν
προβολή τής ι <ύτητος
τοΰ Σ καε έπετάχυνση,
εση μέ τήν προβολή
τής έπεταχύνσεώς του".
Σύμφωνα μ’αύτό, ή τα-
 214

χύτητα τοϋ ταλαντουμένου ύλικοϋ σημείου θά εχη με'τρο :

υ = ωΚσυν(ωΐ+φο) => υ = ωχοσυν(ωΐ+φ’ο)
τό με'τρο δε' της. έπιταχύνσεως θά είναι, :
Ύ - ω2Κημ(ωΐ+Φο) Υ = ω2Χοημ(ωΐ+φ0) => γ = ω2χ.
Με' πειραματικε'ς διατάζεις,όπως αύ-
τη που παριστα'νεται στο σχήμα,μπο­
ρείς νά δώσης μιά εικόνα τοϋ φαι-
νομε'νου που λε'γεται άπλη άρμονιχη'
ταλάντωση. ('θ προβολε'ας Π δημι­
ουργεί τη' σκιά τοϋ Σ πάνω στο πέ-
τασμα).

3 . ΔΥΝΑΜΙΚΗ

( Η έφατμογη τοϋ θεμελιώδους νόμου

στην άπλη αρμονική κίνηση).
3.1. Απο την διανυσματικη σχέση γ - -ω2χ,φτάνουμε στην πιγ =
- -ιπω2Χ η
ΣΓ = -τπω2χ

Καταλήγουμε σ’αΰτη τη σχέση , ξεκινώντας άπό την χ =

= Χοημ(ωΐ+φο) και χρησιμοποιώντας τις μαθηματικε'ς μας γνώ
σεις, τους ορισμούς ταχύτητας καί έπιταχύνσεως καί τό θε­
μελιώδη νόμο.
Αν θε'λουμε, μπορούμε, ξεκινώντας άπό τη'ν ΣΓ = -τηω2χ καί
παίρνοντας τον ακριβώς αντίθετο δρόμο νά χαταληζουμε στην
εξίσωση άπομαχρύνσεως χ = χοημ(ωΐ+φο).
Θε'λω μ’αΰτό να' τονίσω, δτι ή σχε'ση ΣΓ = -ιηω2χ άποτελεϋ ι­
κανή καί άναγκαία συνθηχη γιά κάθε άπλη αρμονική κίνηση.
 215

αναγκαία καί ικανή συνθήκη,

ΣΕ = -πω2χ
απλής αρμονικής κινήσεως

'Η σχέση αυτή εκφράζει,ότι γιά νά έδναι Α.Α.Τ.,η ευθυγραμ-

μη κύνηση ενός ύλικοϋ σημείου, πρέπει καί άρκεϊ :
α) 'Η συνισταμένη των δυνάμεων νά εχη μέτρο ανάλογο της
άπομακρύνσεως .
β) * 'Η φορά της συνισταμένης, νά είναι πάντοτε άντίθετη α­
πό τη' φορά τής άπομακρύνσεως.
, , V*”*· / / , , , Μ
Αυτό σημαίνει οτε η ΣΕ πρεπεε σε κάθε στεγμη να εχη
φορά πρός ένα όρεσμε'νο σημείο (κέντρο ταλαντώσεως). 1.7.
3.2. Παρατηρήσεις.
ΐ)“θταν οΐ ασκούμενες δυνάμεες είναι συνεπίπεδες, οϊ άλγεβρυ-
# / * * * ~2 Ύ
κες σχεσεες που παερνουμε απο την ΣΕ = -πιω χ εεναε :

ΣΕχ = -ιηωχ
ΣΕυ = 0

ϊΐ)'Η ποσότητα πιω2, λέγεται'σταθερά ταλαντώσεως.

Συνήθως συμβολίζεται μέ 0. (ΣΕ = -ϋχ).
ΐΠ)“θταν τό κενητό περνάεε από τό κέντρο ταλαντώσεως, έχουμε $
βέβαια τή μεγαλύτερη ταχύτητα, άλλα ή έπετάχυνση εεναε
μηδέν. Τό σύστημα δηλαδή των άσκουμένων δυνάμεων, εκείνη
τή στεγμή ισορροπεί (ΣΕ = 0).
Γε’αύτό τό λόγο,τό κέντρο ταλαντώσεως λέγεταε καί θέση ι­
σορροπίας .
3.3. Πάροδε ί γμχτα.
α. Νά ύπολογεσθή ή περίοδος ταλαντώσεως τής σφαίρας πού πα-
 216

ριστάνεται στό σχήμα, εάν είναι γνωστή ή μάζα της καί ή

σταθερά Κ τοΰ ελατηρίου.
Λύση.
Σέ μιά τυχαία στιγμή τής κινήσεως,
κατά την όπούα ή απομάκρυνση είναι,
χ, σημειώνω τίς δυνάμεις στη'σφαί­
ρα. Τό βάρος χαί ή δύναμη άπό τόν
άξονα εξουδετερώνονται.'Η συνιστα-
με'νη λοιπόν δύναμη προέρχεται άπό τό ελατήριο χαί έχει ,
σύμφωνα με' όσα άναφέρθηχαν στην ελαστικότητα, μέτρο Γ =
= λΔΙ. Στην περίπτωση όμως τής παραπάνω διατάξεως ισχύει:
χ = Δ1.
'Αρα ΣΡ = Γ = κχ (σχέση μέτρων).
Αν μιλήσουμε μέ αλγεβρικές τιμές , πρέπει νά πούμε ότι
ΣΓ = -Κχ. 'Η ταλάντωση δηλαδή τής σφαίρας είναι άπλή
άρμονιχή.
'Η θεωρία μας λέει , ότι στήν Α.Α.Τ. ισχύει : ΣΡ = -Οχ.
Βλέπουμε λοιπόν, ότι στήν παραπάνω διάταξη έ'χουμε
σύμπτωση τής σταθερας ταλαντώσεως καί τής σταθεράς τοΰ
ελατηρίου.
τ, , . 2 , . 4π , _ /ω
ϋ - ]< => πιω = Κ => πι. —= X => Τ = 2π /η—
ΤΖ V Κ
Σχόλιο. Μιά συνηθισμένη άδυναμία των μαθητών είναι ή σύγ­
χυση τής Κ μέ τήν 0.
 217

Στό προηγούμενο παράδειγμα, ετυχε νά συμπέσουν οΰ τομές

των Κ καε ϋ. Αυτό δέν πρέπεε δμως νά μάς κάνη νά μπλέξου­
με τε'ς δύο πόσο'τητες καε νά νομεσουμε δτε εεναε το' εδεο
πράγμα.
'Η μέν Κ εεναε σταθερά, χαρακτηρεστεκή τοϋ έλατηρεου καό
έκφράζεε την έλαστεκο'τητά του.
'Η β εεναε ή ποσότητα πιω2, πού αφορά μεά όρεσμένη ταλάντωση
σώματος μέ μάζα πι ή περύοδος τής όποεας εεναε Τ.
β."Ενας κύλενδρος μέ μάζα ιη καε έμβαδόν δεατομής 3,έζαρτάταε
άπο' τό άκρο έλατηρεου σταθερός ]<, τό ο­
ποίο ΰσορροπεϋ κατακόρυφα, καε έτσ ε ώ­
στε ένα μέρος τοϋ κυλε'νδρου νά βρε'-
σκεταυ βυθεσμένο μέσα σε' ύγρό εέδ. βά­
ρους ε.
Νά δεεχθή, δτε άν πεέσουμε τον κύλεν -
δρο ώστε νά βυθεσθή λύγο περεσσότερο
με'σα στο ύγρό,αύτός θά έκτελέση άπλή
άρμονεκή ταλάντωση.
’Απόδεεζη.
α. Στη θέση έσορροπεας,οέ άσκούμεν-ες δυνάμεες στο'ν κυ'λενδρο,
εεναε :
ϊ)Τό βάρος Β.
ΐί)'Η άνωση τοΰ βυθεσμένου τμήματος Α = ε3ή
ίϋ)'Η δύναμη άπό τό έλατήρεο Ρ = )<χι (χι εεναε ή έπεμήκυν-
ση πού παρουσεάζεε, σέ σχέση μέ τό ελεύθερο μήκος).
’Ισχύεε Β + Α + Γ = 0 —> +Β - Α - Ε = ·0 =>
Β - εεΗ - )<Χι = 0 (1)
 218

β. Σέ μιά τυχαία στιγμή τής κινήσεως, κατά την οποία ή απο­

μάκρυνση άπό τη' θέση ισορροπίας είναι1 κ, οΐ τρεις ασκού­
μενες δυνάμεις έχουν τις παρακάτω τιμές :
ί) τό βάρος Β.
Π) ή άνωση Α' = εε(Η+χ)
ϋί) ή δύναμη του ελατηρίου Γ' = )<(χ1+χ).
"Αν προσανατολίσουμε το'ν άξονα,θεωρώντας τό
σύν (+) κατά τή φορά τής άπομακρύνσεως, ή
αλγεβρική τιμή τής συνισταμένης δυνάμεως,
θά είναι :
ΣΕ = +Β-Α'+Ε ' => ΣΕ = +Β-ε8(Η+χ)-]<(χι+χ)

=> ΣΓ = +Β-εΞή-ε8χ-)<;χι-Κχ (2)

’Εξ αιτίας τής (1), ή (2) γίνεται :

ΣΓ = -(ε5+]ς)χ
Ή τελευταία σχέση, αποτελεί ικανή καί α­
ναγκαία συνθήκη απλής αρμονικής ταλαντώσε-
ως.

ΕΝΕΡΓΕΙΑ
1. Κινητική ενέργεια.
Σε μιά στιγμή τής κινήσεως,κατά τήν όποια ή απομάκρυνση
είναι χ καί ή ταχύτητα υ, ή κινητική ενέργεια θά έχη τιμή :

Ε]< 1 ,ηυ 2

Σύμφωνα μέ τόν τύπο υ2 = ω2(χθ-χ2),ή παραπάνω σχέση γίνε­

ται :
τρ ——1- ττν -Λ -2.-2
Εχ = ~ πιω2 (χ2-χ2 ) => “Κ ~χ0 - — ιηω χ
 219

2. Δυναμική ένέργεια.
Κατά την κίνηση άπό την θέση ισορροπίας 0,μέχρι μιά θέση
Μ, πού αντιστοιχεί σέ απομάκρυνση χ, ή ΣΕ εμφανίζει ένα έργο.
*Η απόλυτη τιμή αύτοϋ τοΰ έργου λέγεται δυναμική ενέργεια τοΰ
κινητού στη' θέση Μ.
"Αν είναι ΣΕ καί χ,τά μέτρα συνισταμένης δυνάμεως καί άπο-
μακρυνσεως. αντίστοιχα, ισχύει ΣΕ = πιω χ.
"Εχουμε δύναμη μέ σταθερή διεύθυνση καί μέ μέτρο ανάλογο της α­
πομακρύνσεων. Τό έργο σ’αύτη την περίπτωση, ύπολογίζεται κατά
τά γνωστά (Τ.1 σελίδα 156).
|Α| = -|-ιηω2χ2 => Τ-. δ
Ε 1
=-2-ιπω 2 χ2

Παρατηρη'σεις.
α) Είναι φανερό δτι Ε]<+ΕΔ =-±-πιω2χ2 = οοπεΐ.

$) Ελ = ΕΚ,Π13Χ
<=> χ = 0
Εδ = 0
 220

“Αμείωτες καί φθίνουσες ταλαντώσεις.

Η κίνηση γιά την όποια μιλούσαμε μέχρι τώρα, ί,ταν μιά τα-
τάντωση μέ σταθερό πλάτος.
I
Κατ’αΰτην, ή μηχανική ενέργεια
παραμένει, όπως είδαμε ,· σταθερά.
Μιά τέτοια ταλάντωση λέγεται α­
μείωτη (σχήμα α).
Στη'ν πράξη δμως,παρατηρεΐται μία
ελάττωση πλάτους καί μηχανικής
ένεργείας, των ταλαντώσεων πού
δε'ν συντηρούνται (φθίνουσες τα­
λαντώσεις) .
*Η ελάττωση αύτη, οφείλεται σέ
δυνάμεις όπως ή τριβή καί ή αν­
τίσταση των ρευστών.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση κατά την όποια ή αντίσταση τοϋ
ρευστού έχει μέτρο, ανάλογο της ταχύτητος (Κ = λυ). Σ’αύτη τη'ν
περίπτωση, οι τιμές των διαδοχικών πλατών Αο, Αχ, Α2,....Αν άπο-
τελούν φθίνουσα γεωμετρικη' πρόοδο, 'Ο λόγος ονομάζεται λό~
Αλ+2
γος άποσβέσεως (σχήμα ϋ).

Β. Σύνδεση άρμονικών ταλαντώσεων

1. Πριν άρχίσης νά μελετάς αυτό τό κεφάλαιο, ρίξε μιά ματιά
στην τριγωνομετρία κι άλλη μιά στη θεωρία των συνθέτων κινήσεων
(ΤΙ σ.99).
"Εχουμε πή, ότι ή θέση, ύλικού σημείου πού συμμετέχει δύο κινη'-
σεων, καθορίζεται άπό τη σχέση χ = χ!+χ2.
 221

(χχ καί Χ2 είναι οΐ απομακρύνσεις πού θά είχε τό κινητό, αν έκ-

τελοΰσε κάθε μιά κίνηση ξεχωριστά).

2. Σύνθεση δύο Α.Α.Τ. μέ την ίδια

διεύθυνση και συχνότητα.
2.1. Επευδη εχουμε χουνη δυευθυνση, μπορούμε απο την χ = Χ1+Χ2,
νά πάρουμε την αλγεβρική σχέση χ = χχ+χ2·
”Ας είναι δύο Α.Α.Τ. μέ εξισώσεις
Χχ = Αχημ(ωτ+φχ) και χζ - Α2Πμ(ωΐ:+φ2)

Οΐ δύο αύτές αρμονικές κινήσεις.παρουσιάζουν την ίδια συ-

χνο'τητα καί διαφορά φάσεως (στη'ν -απομάκρυνση) <Ρ2-φι·
Γιά την απομάκρυνση χ τής σύνθετης κινη'σεως ισχύει :
χ = Χχ+Χ2 => χ = Αχημ(ωΐ+φχ) + Α2ημ(ωτ+ψ2) =>

χ = Αχημωΐσυνφχ + Αχσυνωΐημφχ + Α2ημώΐσυνφ2+Α2συνωτημφ2“ξ>

χ = (Αχσυνφχ+Α2συνφ2)ημωτ+(Αχημφχ+Α2ημφ2)σννωΐ. (1)
Είναι γνωστό από την τριγωνομετρία δτι :

Χημτ+Υσυντ = »0<2+Υ2ημ(τ+φ), δπου εφφ =~π"

Λ
’Εάν λοιπόν τεθή Αχσυνφχ+Α2συνφ2 = X

Αχημφχ+Α2ημφ2 = Υ
ή σχέση (1) θά γίνη :

χ = /Χ2+Υ2ημ(ω +φ) (2)

, Υ
μέ εφφ = —
Λ

*Η σχέση (2) εκφράζει δτι ή κίνηση πού προκύπτει από τήν

σύνθεση, είναι απλή άρμονικη', έχει τήν ίδια συχνότητα μέ
τις δύο συνιστώσες κινήσεις καί αρχική φάση φ.
 222

2.2. 'Η γεωμετρεκη κατασκευή ΓΓβεπβΙ.

Τά στοεχεεα μιας Α.Α.Τ. ή όπούα προέρχεταε άπό σύνθεση δύο
άλλων (μέ τη'ν έδεα δεεύθυνση καύ συχνότητα), μπορούν νά
καθορυστοϋν καύ με' τη γεωμετρεκη' κατασκευή ή όπούα παρεστά-
νεταε στό σχήμα.
Σέ σύστημα άξονα χογ, θεω­
ρώ δεανύσματα Αχ καύ Αζ,
καθένα άπό τά όποεα, έχεε
μέτρο ίσο μέ-τό πλάτος καύ
σχηματύζεε μέ τόν χ γωνύα
εση μέ τη'ν άρχεκη φάση της
Α.Α.Τ. στην όπούα άντεστοε-
χεε.
Τό πλάτος Α της σύνθετης
κενησεως βρύσκεταε άπό τό
Εδναε φανερό ότε τά Αχχ=Αχσυνφχ,
δεανυσματεκό άθροεσμα των
Α2χ = Α2συνφ2 καύ Αχγ= Αχημφχ,
Αχ καύ Α2.
Α2γ= Α2ημφ άποτελοϋν τύς προβο­
*Η άρχεκη φάση φ παρεστά -
λές των Αχ,Α2 στούς άξονες χ
νεταε άπό τη' γωνύα τοΰ Α
καύ υ άντύστοεχα.
μέ τόν άξονα χ.
”Αν λοεπόν, τεθη
X = Αχσυνφχ+Α2συνφ2 καύ
Υ = Αχημφχ+Α2ημφ2,
γεά τη συνεσταμένη Α θά έχουμε
Α = /χ2+Υ2 γεά τό μέτρο
. Υ
καε εφφ γεα τη δεευθυνση
Λ
της.
 223

2.3. Εύδυκές περυπτώσευς.

α.”Αν φζ-φι = Ο , ή σχέση (2) γόυεταυ :
χ = (Α1+Α2)ημ( αΛ+φι)

β.’Άυ φ2~φι = π, έχουμε χ = (Αι~Α2 )ημ(ωΐ+φι) (Αχ > Α2)

 224

3. Σύνθεση δύο άπλϊυ άρμσνικών κινήσει, μέ ίδια διεύθυνση, ίσα

πλάτη καί μικρή διακρορά στις συχνότητες (Διακρότημα).
Θα μελετήσουμε την περίπτωση πού δε'ν ύπάρχει διαφορά φάσε-
ως.
"Εχουμε Χ1=Χοημ(ωιτ+φο)
>χ=χΌ[ημ(ωιΐ+φο)+ημ(ω2τ+φ0 )] (υ =>
Χ2=χοημ(ω2τ+φο)

=> χ=2χοημ( —τ+2φ0 ) συν - 1 ΐ (2)

Η μικρή διαφορά στίς συχνότητες οδηγεί στη σχε'ση :

νι+ν2= 2νι => —1* —■ ζ νι ωι +ω

=> ------ —2 ζ ωι

Με' βάση αυτό, ή σχε'ση (2) γίνεται :

χ = 2χ0συν £ ημ(ωιΐ+φ0) χ = Αημ(ωι£.+<ρο)

Μπορούμε λοιπόν, νά θεωρήσουμε τή σύνθετη κίνηση σάν τα­

λάντωση με τήν ίδια περίπου συχνότητα και με' πλάτος Α =
= ζχοσυν—-—τ, πλάτος δηλαδη το οποίο παρουσιάζει περιοδική
μεταβολή.
 225

'Η σύνθετη αυτή ταλάντωση, λε'γεται διακρότημα η συγκρότηση

καί έχει σαν χαρακτηριστικό της, την κύμανση πού παρουσιάζει ή
τιμή τοϋ πλάτους Α.
'Ο χρόνος ανάμεσα σε' δύο διαδοχικά μέγιστα (η ελάχιστα) τοϋ
πλάτους, ονομάζεται, περίοδος τοϋ διακροτη'ματος (Τ§).Τό αντίστρο­
φο της Τ§ ονομάζεται, συχνότητα δι,αχροτηματος (ν§).
’Εφ’όσον ή τιμη' τοϋ πλάτους δίνεται, όπως είπαμε άπό τη σχε'
ση Α = 2χ0συν —1 ω2·· ΐ η την Α = 2χ0συνπ(νι-ν2)ΐ> εύκολα άπο-
δεικνύεται ότι, :
υδ = νι - υ2

4. Σύνθεση δύο όπλων αρμονικών κινήσεων μέ κάθετες διευθύνσεις.

4.1. Δύο απλές αρμονικές κινήσεις μέ κάθετες διευθύνσεις καί ί­
σες συχνότητες έχουν εξισώσεις κινήσεως :
χ = Αχημ(ωΐ+δ) καί γ - Αγτχμ(ωτ+α).
α) Θά έξετάσουμε τη'ν περίπτωση πού έχουν ίσα. πλάτη.
Αχ = Αχ = Α.
”Αν είναι α = δ+φ, ή γωνία φ θά άποτελη τη' διαφορά φάσεως.
Θά έχουμε τότε :
χ=Αημ(ωΐ+δ) ζ1) => ημ(ωΐ+δ)=-^- (3) => συν(ωΐ+δ)=/1-(ι)
Α ΑΖ

γ=Αημ(ωΐ+δ+φ) (2) —^-ημ(ωτ+δ)συνφ+συν(ωΐ+δ)ημφ (5)

Α
’Εξ αιτίας των (3) καί Ο) ή (5) γίνεται :

_Σ- = Ασυνφ + ημιρ (6)

Α Α αζ

*Η σχέση αύτή αποτελεί τη'ν εξίσωση τροχιάς της σύνθετης κι-

νήσεως καί αντιστοιχεί (στή γενική περίπτωση) σέ ελλειπτική
τροχιά.
 226

!1) ”Αν η δεαφορά φάσεως εδναυ

μηδε'ν,ή (4) γράφεταε :
V = χ.
*Η κύνηση δηλαδη' εδναυ τότε
εύθύγραμμη.

11) ”Αν φ = ί~ ή έξύσωση τρο-

χεάς γόνε ταο :

γ2 + χ2 = Α2

(Κύνηση κυχλεκη).

111) Γυά φ =—- η έλλεοπτεκη

τροχνά εχεε τη μορφή πού

παρεστάνεταε στο σχήμα.

β) Καύ άνίΟΟ, νά εδυαο τά πλάτη, ή σύνθετη κύνηση θά έχη (στη

γενυκη' ιιερύτιτωση) τροχοά έλλεοπτεκή, η μορφη' της όπούας θά
εξαρτηθη από τό λόγο —— καύ άπό την τομή της δεαφορας φά-
ΑΧ
 227

σεως φ.
Στά παρακάτω σχήματα παριστάνονται τρεις περιπτώσεις τέτοιων κι­
νήσεων .

4.2. Τί γίνεται όμως άν οΐ δύο κάθετες αρμονικές κινήσεις δε'ν

έχουν όσες συχνο'τητες;
Στη γενική αύτη περίπτωση, ή τροχιά πού θά
εχη ή σύνθετη κίνηση, θά είναι περίπλοκη.
“Αν τύχη νά είναι ό λο'γος των συχνοτήτων
ρητο'ς αριθμός,ή τροχεά είναι κλειστή καί η
κενηση επαναλαμβάνεται.
Οΐ καμπύλες τροχιές πού προκύπτουν, παρ-
εστάνονταε μέ τις λεγο'μενες εικόνες 1,1333-
Ϊου3.

Γ. Τό μαθηματικό έκρεμές
"Από θεωρητική σκοπιά
“Ενα σώμα πού μπορεί νά θεωρηθη ύλικο' σημείο, έξαρτάται άπό
τό άκρο ενός νήματος μέ αμελητέα μάζα. Τό άλλο άκρο τοϋ νήματος
 228

είναι ακίνητο. Το σύστημα αύτό μπορεί νά αΐωρήται σέ κατακόρυφο

επίπεδο.
"Εχουμε ένα μαθηματικό (η άπλο') εκκρεμές
"Αν ή κίνηση θεωρηθή γιά μικρές γωνίες
φ (φ < 3°) τοΰ νήματος με την κατακόρυφο,
μπορούμε νά δεχθούμε δτι τό διαγραφόμενο ύ~
πό τού Σ, τόξο συμπίπτει κατά προσέγγιση με
τη χορδη'. Νά δεχθούμε δηλαδή ότι πρόκειται
γιά γραμμική ταλάντωση. Σ’αύτη' τήν περίπτω­
ση, άποδεικνύεται δτι ή γραμμική ταλάντωση
είναι καί αρμονική.
Απόδειξη.
Θεωρώ τίς δυνάμεις σέ μιά τυχαία στιγμή τής κινήσεως,Αύτε'ς
είναι τό βάρος πΐ£ καί ή δύναμη από τό νήμα Ν.
Παίρνοντας γιά άξονα χ τόν κάθετο στο νήμα (ό όποιος είναι
σχεδόν οριζόντιος) και προσανατολίζοντάς τον μέ (+) κατά τή φορά
τής άπομακρύνσεως, έχω :
ΣΓχ = -ιηβημφ. Άλλα γιά μικρές γωνίες φ , ισχύει : ημφ = εφφ _ χ
1

ΣΓχ = . Η σχέση αύτή είναι αρκετή γιά νά συμπεράνη κα-

χ 1
νείς δτι ή κίνηση είναι Α.Α.Τ.
'Υπολογισμός της περιόδου.
Σύμφωνα μέ τή θεωρία της Α.Α.Τ. έχουμε ΣΓΧ = -πιω2χ.

Άρα -γδ = -πιω2 => -£-= ω2 => ® =>

X 1 1 <ρ2
 229

'θ τύπος αύτός μάς δίνει τήν περίοδο τού μαθηματικού εκκρε­
μούς, τό όποιο αΐωρεϊται στο πεδύο βαρύτητος.

*Από πειραματική σκοπιά

'Η πειραματική μελέτη γιά ένα μαθηματικό* εκκρεμές, καταλή­

γει σέ συμπεράσματα, τά όποια συμφωνούν βέβαια μέ εκείνα τής θε­
ωρίας καί διατυπώνονται σάν "πειραματικοί νόμοι τοϋ μαθηματικού
εκκρεμούς".
Οι νόμοι αυτοί αναφέρουν,οτι γιά μικρά πλάτη αΐωρήσεως, η
περίοδος τοϋ μαθηματικού εκκρεμούς,
α) Είναι ανεξάρτητη τού πλάτους
.
**
β) Είναι ανεξάρτητη τής μάζης του.
γ) Είναι ανάλογη πρός ϊήν τετραγωνική ρίζα τοΰ μήκους τοΰ νήμα­
τος, καί
δ) Είναι άντιστρόφως ανάλογη πρός τήν τετραγωνική ρίζα τοΰ §.

Χρήσεις του μαθηματικού εκκρεμούς

α) ’Η μέτρηση τοΰ χρόνου μπορεί νά γίνη άπό έκκρεμές τό όποιο

έχει μήκος τέτοιο, ώστε ή περίοδος νά είναι 2 3θο. (Μία απλή
αιώρηση γίνεται σέ 1 βθο).

Λέμε τότε ότι πρόκειται γιά έκκρεμές πού κτυπάει τά δευτερό­

λεπτα .
■ΜΚΒΒΒ
* Φυσικά τό έκκρεμές πού χρησιμοποιούμε, είναι ένα κατά προσέγ­
γιση μαθηματικό έκκρεμές.
** Γιά μεγαλύτερα πλάτη, αυτό δέν ισχύει.’Ακριβέστερος άπό τόν
Τ = 2π ΖΧ , είναι ό τύπος Τ = 2π ΖΧ (1+ .£?.), όπου φ ή γωνία
/ § / δ 16
άποκλίσεως άπό τήν κατακόρυφο.
 230

β) Μέ τό μαθ. εκκρεμές μπορούμε επίσης, νά έχουμε ικανοποιητική

προσέγγιση στη μέτρηση τοΰ § ενός το'που.

Δ. Εξαναγκασμένες ταλαντώσεις
1. ' Ελεύθερες ταλαντώσεις
Φέρε στό μυαλό σου ένα κατακόρυφο ακίνητο ελατήριο μ ’ ένα
σώμα στο άκρο του. ”Ας ύποθέσουμε ότι σ’αΰτό τό αρχικά ακίνητο
συ'στημα εμφανίζεται μιά εξωτερική επίδραση (μιά κατακόρυφη δύνα­
μη) πού τό διεγείρει σε' ταλάντωση καί ή οποία στη συνέχεια παύει
νά άσκήται.
Τό σύστημα τότε έκτελεΐ όπως λέμε μιά ελεύθερη ταλάντωση,
ή μορφή της οποίας μελετήθηκε.
Κάτι πού πρέπει νά τονιστη ιδιαίτερα καί δέν έχουμε ίσως
προσέξει, είναι δτι ή περίοδος αύτής της ταλαντώσεως έχει τιμή
ανεξάρτητη από τό πλάτος. Καί μέ ισχυρότερη δηλαδή κατακόρυφη
δύναμη τό σύστημα θά έκτελέση πλη'ρη ταλάντωση στον ίδιο χρόνο.
'Ο χρόνος αϊτός, αποτελεί μία χαρακτηριστική "σταθερά" γιά τό
σύστημα ελατήριο σώμα.
Γενικώτερα, σέ κάθε σύστημα πού έκτελεΐ ή μπορεί νά έκτε-
λεση έλεύθερη ταλάντωση, αντιστοιχεί ένας χαρακτηριστικός χρόνος,
ο οποίος έξαρτάται άπό τά κατασκευαστικά στοιχεία τοϋ συστήματος.
'Ο χρόνος αϊτός είναι ή περίοδος τής ελεύθερης ταλαντώσεως , την
οποία έκτελεΐ ή θά μπορούσε νά έκτελέση. *Η ίδισπερίοδος (Το) ό­
πως λέγεται, του συστήματος.
'Η χορδή τής κιθάρας έχει μία δική της περίοδο ανεξάρτητη
άπό τό πόσο δυνατά θά την διεγείρουμε.
Τό τζάμι τοΰ παραθύρου έχει μία δική του τέτοια περίοδο.
 231

Τό ίδιο συμβαίνει μέ τό σώμα στο άκρο του ελατηρίου.

Σ’αύτη την περίπτωση μάλιστα, άποδεικνύεται δτι ή ΐδιοπερί
οδος έχει τιμή Το = 2π /~ ,έξαρταται δηλαδή από τη μάζα τοϋ σώ-
Γ Κ
ματος καί από τήν ]< τοϋ ελατηρίου.
*Η ΐδιοπερίοδος τοϋ άπλοϋ εκκρεμούς σ’ένα τόπο, έξαρταται
μόνο'άπό τό μήκος τοϋ νήματος (Το = '2π^/_£ ) ·
§
Τό αντίστροφο της Το λε'γεται ίδιοσυχνότητα (νο) .

2/Εξαναγκασμένη ταλάντωση. Συντονισμός.

2.1. ”Ας φανταστούμε τώρα, ένα σύστημα μέ ίδιοπερίοδο Το (η ι$ιο
συχνότητα νο). ”Αν σ’αύτό τό σύστημα, άσκηται μ,ιά εξωτερι­
κή δύναμη της οποίας τά στοιχεία παρουσιάζουν περιοδικότη­
τα (συχνότητος νεξ#) ή κίνηση πού προκύπτει λέγεται εξα­
ναγκασμένη ταλάντωση.
2.2. Στό διπλανό σχήμα,παρ-
ιστάνεται μιά διάταξη
μέ την όποια μπορόΰμε
νά έχουμε ταλάντωση τέ
τοιας μορφής .
2.3/ Η θεωρητική καί ή πει­
ραματική μελέτη, κατα­
λήγουν, σχετικά μέ τίς
εξαναγκασμένες ταλαν -
τώσεις, στά παρακάτω
συμπεράσματα.

(α) ’Η συχνότητα της έξαγκασμένης ταλαντώσεως, είναι πάντοτε

ίση μέ τή συχνότητα της εξωτερικής αιτίας ν - νεξ.
 232

Κάθε σύστημα δηλαδή έκτελεϊ Ε.Τ. μέ τη συχνότητα ακριβώς

εκείνη πού τοΰ επιβάλλει ή εξωτερική επίδραση, χωρίς νά
έχη καμμία σημασύα ,ποιά είναι, ή ίδιοσυχνότητά του.
Στη διάταξη τοΰ σχήματος, ή συχνότητα έξαν. ταλαντώσεως
τοΰ συστήματος, ελατήριο - σώμα, είναι, ίση με τη συχνότητα
περιστροφής τοΰ τροχού (νεξ>).
(β) Τό πλάτος ταλαντώσεως έξαρ-
τάται άπό τη συχνότητα. Τό
μεγαλύτερο πλάτος πού μπο­
ρεί νά εμφάνιση μιά δυάταξη,
σέ τέτοια ταλάντωση, είναι,
εκείνο πού- θά έχη ,δταν ή συ­
χνότητα τής εξωτερικής αί­
τνας είναι, ακριβώς ίση μέ
την ίδιοσυχνότητά της.
Σ’αύτη τήν περίπτωση,λε'με ότι έχουμε συντονισμό.
Σ'ένα σύστημα πού έκτελεϊ εξαναγκασμένη ταλάντωση,λέμε ότι
έχουμε συντονισμό, όταν αύτό παρουσίαση τό μεγαλύτερο δυ­
νατό πλάτος.
*Ο συντονισμός επιτυγχάνεται,μόνον άν ή συχνότητα της εξω­
τερικής αίτιας, συμπεση μέ τήν χαρακτηριστική ίδιοσυχνότη-

νεξ = νο συνθήκη συντονισμού

"Οταν άπό μιά γέφυρα περνάει στρατός, πρε'πει τό βάδισμα νά

γίνεται χωρίς ρυθμό γιατί;)
Παίζεις ηλεκτρική κιθάρα καί πολλές φορές τρέμουν τά τζά­
μια .
 233

”Αν κρεμάσουμε άπό μιά ράβδο, απλά εκκρεμή με διαφορετικά

μήκη (άρα καί ίδιοσυχνότητες) μπορούμε, κινώντας περιοδικά
τή ράβδο, νά συντονίσουμε ένα μο'νο άπ’αύτά .

3. Σύζευξη ταλαντώσεων.
3.1. Τά δύο εκκρεμή του σχήματος έχουν ισα μήκη αρα καί ίσες ί­
διοσυχνότητες (νοι = νο2).
”Αν τό Ει άρχίση καί κινείται, θά πα­
ρατηρήσουμε ότι. τό πλάτος των ταλαν­
τώσεων του θά ελαττώνεται συνεχώς,έ-
νώ θάχη αρχίσει νά κινήται και τό
Ε2 . Τή στιγμή πού τό Ε2 θά σταματή-
ση τό Ει θά έχη τό μεγαλύτερο πλάτος
Γίνεται δηλαδή μιά μετάδοση ένεργει-
ας άπό τό Ει πρός τό Ε2,αρχικά, και
στη συνέχεια μέ αντίθετη φορά.( ’Από
Ε2 πρός Ει).
Τό φαινόμενο αύτό συμβαίνει γενικώτερα, ανάμεσα σέ συστήμα­
τα μέ ίσες ΐδιοσυχνότητες, τά όποια βρίσκονται σέ σύζευζη .
3.2. Σχόλιο. Κατά τό φαινόμενο αύτό, η νέα συχνότητα του κάθε
συστήματος δέν είναι πιά ίση μέ τη'ν ίδιοσυχνότητά του.
Οι συχνότητες πού μπορεί νά παρουσίαση τό Ε! κατά την σύ­
ζευξη είναι νο+ν§ καί νο-νδ.
'Η τιμή "νδ" έξαρτάται άπό τό βάρος Β.

Ε. Στροφικές ταλαντώσεις
1. Στροφική αρμονική ταλάντωση.
1.1. "Ας θεωρήσουμε ένα σώμα στρεπτό περί άξονα Α όπως ακριβώς πα
 234

ρεστάνεταε στο σχήμα.

Το πάνω άκρο τοϋ άξονα δεατηρεϋταε άκενητο.
Τό σύστημα άρχεκά έσορροπεε σε
* όρεσμένη θέση. "Αν θελη'σου-
με νά μετακινήσουμε τό σώμα,στρέ-
φοντάς το περε το'ν άξονα καε
* αφή­
νοντας το ελεύθερο, δημεουργεεταε
ζεύγος τό όποϋο τεε'νεε νά έπανα -
φέρη τό σώμα στην προηγούμενη θέ­
ση. Στη συνέχεεα ό δε'σκος έκτελεϋ
περεστροφεκές κενη'σεες με
* εναλλασ­
σόμενες κατευθύνσεις.
Λέμε τότε, δτε ό δε'σκος έκτελεϋ
ελεύθερη στροφεκη' ταλάντωση περε' τόν άξονα Α.
Τη γωνεα θ, κατά την όποεα έχεε στραφη μύα δεατομή τοϋ σώ­
ματος παράλληλη προς τόν άξονα (σχετεκά μέ τη
* θέση εσορρο-
πεας), θά τη λέμε γωνόα άποκλύσεως η γωνεακη μετατόπεση.
1.2. ”Αν γεά τη γωνεα άποκλεσεως, έσχύη
θ = θοημ(ωΐ+φο) ί1)
ή στροφεκη' ταλάντωση, όνομάςεταε καε
* άρμονεκη.
Στόν τύπο (1) ή θο παρεστάνεε τη μεγαλύτερη γωνεα άποκλε'-
σεως καε ή ω τη'ν κυκλεκη συχνότητα (ω = 2πν).
“Αν εεναε Ω ή στεγμεαεα γωνεακη' ταχύτητα καε Ω' ή στεγμεαεα
γωνεακη' έπετάχυνση τοϋ σώματος.
Ισχύει Ω = => Ω = ωθοσυν(ωΐ±φο) χαυ

Ω' =-----— => β' - -ωΖθοημ(ωΐ+φο) => Ω' = -ω2θ.

άΐ
1.3. ’Εφαρμόζοντας καε τόν θεμελεώδη νόμο τής στροφεκής κενησε-
 235

ως, έχουμε : ΣΜΑ = ΘΑΩ'

ικανή καί αναγκαία συνθηκη

ΣΜα = -ΘΑω2θ ατροφικής αρμονικής ταλαν-
τώσεως.

1.4. Σχόλια.
α.”Ας θεωρήσουμε τό επίπεδο της θ, προσανατολισμένο.
Τό πρόσημο (-) στόν τύπο ΣΜΑ = -ΘΑω2θ εκφράζει, δτι η φόρα
τής συνισταμένης ροπής, είναι τέτοια, ώστε νά τείνη νά
στρέψη τό σώμα, μέ φορά αντίθετη άπο' εκείνη τής θ.
β.'Η ποσότητα Θω2 λέγεται, καί "σταθερά τής ατροφικής ταλαντώ-
*
"
σεως" καί συνη'θως συμβολίζεται μέ τό "ϋ οπότε γράφουμε :
ΣΜ = -ϋ
θ.
*
γ. Μπορούμε νά γράφουμε καί ΣΜ = Θω2θ (χωρύς τό πρόσημο δηλα-
δη'). Θά πρέπει, δμως σ’αύτή τήν περίπτωση νά τονίσουμε,δτι
ή σχέση άναφέρεται στά μέτρα των μεγεθών.

2. Τό Φυσικό ' Εκκρεμές

2.1. Κάθε στερεό σώμα πού μπορεί νά στρέφεται περί σταθερό ο­
ριζόντιο άξονα Ρ, έχοντας τό χέντρο βάρους χαμηλότερα απ’
αύτόν,αποτελεί ένα φυσιχό έχχρεμμές.
2.2. Χαρακτηριστικά στοιχεία ένός τέτοιου εκκρεμούς είναι ή α­
πόσταση (Η) κέντρου βάρους άπό τον άξονα,ή περίοδος (Τ)
και τό ισοδύναμο ή άνηγμένο μήκος <1υσ).
2.3. Υπολογισμός της περιόδου.
’Αποδεικνύεται,δτι γιά μικρές γωνιακές μετατοπίσεις,ή τα­
λάντωση τού φυσικού εκκρεμούς είναι ατροφική αρμονική.
 236

’Απόδειξη. Σέ μιά τυχαία στιγμή της κινήσεως κατά την ά­

πονα ή μικρή γωνιακή μετατόπιση είναι
θ, σημειώνουμε τις δυνάμεις.Αύτές εί­
ναι τό βάρος (τπ§) καί ή δύναμη άπό
τόν άξονα.
’ Ισχύει ΣΜΑ = ιη§Ηημθ (κατά μέτρο).
’Επειδή ή γωνία θ είναι μικρή, έχουμε
ημθ = θ.
"Αρα ΣΜα = πι§Ηθ. (1) ’Η κίνηση λοιπόν
είναι ατροφική άρμουική ταλάντωση.
Στις κινήσεις αύτές, είπαμε δτι ισχύει ΣΜ = ΘΑω2θ (2)
(κατά μέτρο).
’Από τις (1) και (2) συμπεραίνεται δτι :
,„ 2 , « *+π 2
πι§Η = ΘΑαΤ =·> ιη§1ι = θΑ.----- => Τ = 2π /—Δ.
Τ2 ✓ τη§η

"Αν είναι α, ή ακτίνα άδρανειας περί οριζόντιο άξονα διερ-

χόμενο διά τοϋ κέντρου βάρος , έχουμε Θδ = 3ι.+πιΗ2 (θεώρη-
μα δΐθΐηθί) χαί θΑ = πι(α2+Η2).
0 τύπος τής περιόδου γίνεται :

Τ = 2π . Ό τύπος αύτός, μάς εκφράζει δτι τό

<ίυσικό, έκκρεμές παρουσιάζει την ίδια περίοδο άν άυορτηθη

άπό οριζόντιους άξονες ,οΐ όποιοι ίοαπέχουν τοΰ κέντρου (βά­
ρους.
2.4. Ιδοσύναμο μήκος (Ι^σ) ενός φυσικού εκκρεμούς, ονομάζεται
τό μήκος πού θά έπρεπε νά έχη ένα μαθηματικό έκκρεμές
γιά νά παρουσιάζη την ίδια περίοδο μέ τό φυσικό. Λέγεται
 237
καί άνηγμένο μήκος
Γι,ά την περίοδο τοϋ Γυά την περίοδο τοϋ
φυσι,κοϋ εκκρεμούς μαθηματικού
εχουμε εχουμε

Τ Τ = 2π

θα _ θΚ-ΗηΗ2 _ πίΕ^+τηΙι2
Αρα Ιυσ -'-οσ Χί-σ ' πώι
ιώι

Κσ =·§" + 11

2.5. Τό κέντρο αίωρήσεως είναι, ενα σημείο Α' τό οποίο βρίσκεται,

στην κατακόρυφο πού περιλαμβάνει, τό Α καί σέ απόσταση 1υσ
κάτω από αύτό.
’Από τά παραπάνω γίνεται, φανερό, δτυ άν φανταστούμε όλη τη
μάζα του εκκρεμούς συγκεντρωμένη στο Α', θά προκύψη ενα
μαθηματικό εκκρεμές μέ περίοδο ίση μ’έκείνη τοϋ φυσι,κοϋ.
2.6. Θεώρημα.
*Η περίοδος φυσι,κοϋ έκκρεμοϋς πού άναρτάται, από άξονα Α,δέν
μεταβάλλεται,,άν αύτό άναρτηθή από άλλον άξονα δυερχόμενον
από τό κέντρο αίωρήσεως Α'. (’Από άξονα δηλαδή πού απέχει,
κατά 1υσ από τόν Α).
’Απόδευξη.
Θά αποδείξω ,ότι, καί στίς δύο περυπτώσει,ς,παρουσυάζευ τό ί-
δι,ο όσοδύναμο μήκος.
*Ας είναι, α ή ακτίνα άδρανείας τοϋ σώματος, ώς προς ορι,ζόν-
τι,ο άξονα πού περνάει, άπό τό κέντρο βάρους Κ. ’Επίσης Η =
= Αλ καί Η' = Α'Χ.
α2 α2
’ίσχύευ (2.4) 1υσ =— + Η (1) 1^ =—+Η' (2)
 238

'Επίσης 1ϋσ = 1ι + Η ' (3)

’Από (1) καί (3) έχουμε Η+Η' = φ- +Η => α2 = ΗΗ' (4)
η
’Από (2) καί (4) έχουμε 1,ννσ'= 4Φ
Κ χ +Η ' => 1υσ'= 11+11 (5)

Τέλος άπό (3) καί (5) 1.ννη - 1.υυ„-

2.7. Συνοψίζοντας αυτά πού συμπεραίνονται :

, , , , /α2+Η2 ,
α. Απο τον τύπο Τ = 2π \—; και
ν δΗ
3. ’Από τό παραπάνω θεώρημα, μπορούμε
νά πούμε ότι ένα φυσικό εκκρεμές
άναρτημένο άπό άξονα Α, θά έμφανί-
ση την έδυα περίοδο, αν άναρτηθη.
(α) ’Από όποιονδηποτε άξονα, σέ απόστα­
ση Ηι (Ηχ = ΑΧ) άπό τό X.
δπως καί (β) άπό άξονα πού περνάει άπό
τό κέντρο αΐωρησεως (πού άπέχει δηλαδη 1υσ άπό τό Α καί Τΐ2
άπό τό X).
2.8. Πειραματικός καθορισμός τοϋ 1ϋσ.
Μέ βάση τά παραπάνω, μπορούμε νά καθορίσουμε τό 1υσ φυσι­
κού εκκρεμούς, άναρτημένου άπό Α, άρκεϊ
(ί) Νά βρούμε ένα άλλο άξονα ,Α' (στό επίπεδο τού X καί
τού άξονα Α), διά τού οποίου έξαρτώμενο νά παρουσιά-
ση τη'ν ίδια περίοδο. ’Η άπόσταση ΑΑ' θά είναι τό 1ΙΓΙ.
(ϋ) Νά προσέξουμε, οί Α καί Α' νά μην ΐσαπέχουν τού X.
2.9. "Εφαρμογές
Μέ τό φυσικό εκκρεμές μπορούμε :
α) Καθορίζοντας άρχικά τό Ιχ,σ, νά προσδιορίσουμε στη συν-
. . . , 4π2 .
εχειατην τιμή του (β = — 1υσ)
 239

β) Νά προσδυορύσουμε τη ροπή άδρανεύας άπό τον τόπο :

Τ2 - ι+π2 θ θ = Τ2

2.10. Παραδείγματα.
α. Νά άποδευχθή,δτυ τό ΰσοδύναμο μήκος τοϋ δακτυλίου του
σχήματος εδναυ 2Κ, αποτελεί
δηλαδή εκκρεμές,ΰσόχρονο με'
τό μαθηματικό εκκρεμές μή­
κους 2Κ.
’Απόδευξη.
Γυά τό φυσυκό εκκρεμές ΰ-
σχύευ:
I ΘΑ
Τ2 = 2π.//—£

Αλλα Θα = Θχ + πιΚ καυ Η =

= Κ.
Γυά τόν δακτύλυο,έχουμε θχ=
= πιΚ2 .
"Αρα ΘΑ = 2τηΚ2 καί

Γυά τό μαθηματικό

β. Νά άποδευχθή δτυ τά δύο εκκρεμή τοϋ σχήματος εδναυ ισό­

χρονα .
Νά θεωρηθή γνωστό γυά τή ράβδο δτυ :

Θκ = 75 1,112
 240

’Απόδευξη.
Γυα τη ράβδο έχουμε : ρ ρ-
θ]<+τη —
Τ2 = 2π 2 π, —-
π>β-2"

21
Τ2 = 2π —-
V §

Τι = Τ2.

2.12. Τά αντιστρεπτό εκκρεμές τοϋ Κηϊθγ .

Πρόκευταυ γυά ένα φυσυκο

εκκρεμές,στο όποϋο ή α­
νάρτηση μπορεϋ νά γύνεταε
από δυο ακμές Δχ καέ Δ2 .
Μετακινώντας τύς δύο πρό­
σθετες μάζες Μχ καύ Μ2
(σχήμα), κατορθώνουμε νά
τό κάνουμε νά έμφανύζη
την έδυα περύοδο, είτε ή
ανάρτηση γύνεταε από Αχ,
 241

είτε από Αζ.

Σύμφωνα μ’δσα είπαμε, αύτό το τελευταίο σημαίνει, δτυ η α­
.
*
πόσταση Α1Α2 μας δίνει, τό έσοδυναμο μήκος Μ’αύτό τόν
τρόπο, μπορούμε μετρώντας την περίοδο,νά ύπολογίσουμε την
τεμη του (Τ = 2π /ΐ^σ ).

Ού άξονες Αι καί Αζ δεν εδναε συμμετρικοί ώς πρός τό κέντρο βάρους

 242

Μσνάόες υετρήσεως.

0.8·8. ΜΛ.3. Τ.5.

(§) "Ενταση. Π.Β. 1

*
ε ]<§Γ ΤΜΜ

(Ε) Δυναμεκο Π.Β. ι-££β_ 1 άοηΐβ Ί *ι]<ΒΤ

η
ΤΜΜ

(Ρ)'Ορμη
Ιάγη .5θο ΙΝΐ·860 .360
(Ω)"Ωθηση

(Θ)Ροπη' άδρανεεας Ιβτ .οπι2 1Κ§τ .ιη2 1ΤΜΜ .ιη2

(ά) Στροφορμη'
Ιάγη .οπι.βθο ΙΝΐ. τη. 860 .Π) .360
(0) "Ωθηση ροππς

(Ρ) Πόεση ι άγη Νΐ 2 *

8Γ
σπι2 1 Π12 Π12

(ά)Πυκυοτητα 1_^_ ΤΜΜ

σπι 3 τη 3 Π13

(ε) Εόδ.βάρος 1 άγη 1 Νΐ

ΟΠΙ 3 Π13 Π13
 243

"Αλλες μονάδες.

1. Γυά την πύεση.

α. Το 1 §τ·:/οιη2
β. Τό 1 Τογγ άντυάτουχεϋ στην ύδροστατυκή πυεση ύδραργυρυκης
στήλης, ύψους 1 ιητη.
’Αν θεωρηθη εΗσ = 13,6 — - , τό 1 Τογγ θά άντυστουχεΰ σέ πύε-
& ΟΠ13
ση 1,36-^-
ΟΠ12
γ. Τό 1·οπιΗ§ έκφράζευ συμβατυκά τήν ύδροστατυκη πόεση, ύδραργυ-
ρυκής στήλης 1 οπι.
> ζ ζ ζ Ώ? &
Αντυστουχεϋ δηλαδη σε πυεση 13,6 '■οπι
-■■■■■
ζ
δ. Ή μυά φυσυκη άτμόσφαυρα (1 Αΐιη) άντυστουχεϋ σε' 76 οπιΗ§.

1 Αΐπι = 13,6.76-^- => 1 Αΐιη = 1,033

Οΐη2 ΟΠ12
ε. Ή μυά τεχνυκη άτμόσφαυρα
1 αΐπι = 1 λ§Γ
*
/οπι 2.

2. Γυά τό εΰδυκό βάρος,

α. Τό 1 §γ*/οπι3
 244

Γενικές έρωτήσεις.

1. ’ Αρχικά ή γωνιακή ταχύτητα τοϋ ανθρώπου είναι μηδέν και. οΐ

δίσκοι τους οποίους κρατάει στρέφον­
ται μέ ωχ καί ωζ,όπως στο' σχήμα.
Τί θά συμβή, αν αλλάζουν αμοιβαία
θέση οι δυο δίσκοι, ώστε ή φορά τοΰ
ωχ νά είναι προς τά κάτω καί τοϋ ωζ
προς τά πάνω ;
Η ροπή αδρανείας τοϋ ανθρώπου ώς
πρός τον άξονα τής πιθανής περιστρο­
φής νά θεωρηθή σταθερή καί ίση μέ
Θα·
2. “Οταν ένα σώμα βρίσκεται μέσα
σέ υγρό καί άνυψωθή παραμε'νοντας τε­
λείως βυθισμένο, θά μεταβληθή ή δυναμική ενέργεια τοϋ ύγροΰ ;
3. Είναι δυνατο'ν βυθίζοντας ένα ξύλινο κύβο μέσα σέ δοχείο κε­
νού καί άφήνοντάς τον, νά μήν άνέβη στήν επιφάνεια ;
4. Ποιές σταγόνες βροχής πέφτουν ταχύτερα στον αέρα, οΐ μεγά­
λες ή οΐ μικρές ;
 245
(Ού σταγόνες νά θεωρηθούν σφαερεκές).
5. Μέσα σ’ένα τεχνητό δορυφόρο ή πεεση εδναε 0,9 Αΐπι. Ποεά θά
εδναε ή ένδεεξη ύδραργυρεκοϋ βαρομέτρου.;
6. Ποεά εδναε ή τομή της σταθερας παγκοσμίου έλξεως μέσα στον
ύδράργυρο ;
7. Μέ ποεά ταχύτητα πρέπεε νά γένη η βολή ένός σώματος , ώστε
από τό κέντρο τής γής,νά φτάση στο άπεερο.
'Η γη νά θεωρηθή σφαερεκή καε ομογενής.
’Αντεσταση άτμοσφαερας αμελητέα.
8. *Η δύναμη την όποεα άσκεε ή γή στη σελήνη μεταβάλλεταε;
9. Γεατε 6 καλός δεσκοβόλος θέτεε σε περεστροφεκή κενηση τον
δεσκο ;
10. “Ενας τροχός, άφήνεταε από τήν κορυφή κεκλεμένου έπεπέδου.Τε
θά συμβή :
α) αν δέν ύπάρχουν τρεβές.
β) άν ό συντελεστής στατεκής τρεβής
εδναε η.
Ποεά πρέπεε νά εδναε ή σχέση συν-
τελεστοϋ η καε' γωνεας κλεσεως φ , ώστε
νά έχουμε κύλεση χωρύς όλε'σθηση. Γεά
τόν τροχό =-^-ιπΚ2. (Τρεβή κυλε'σεως αμελητέα).

11. Δύο φύλλα χαρτεοϋ κρατοϋνταε παράλληλα καε κατακόρυφα. Με­

ταξύ τους προσφυσάταε ρεϋμα άέρος. Τε θά συμβή ;
12. Γεατε μεά σταγόνα λαδεοΰ έξαπλώνεταε στήν έπεφάνεεα του νε­
ρού ;
13. Κατά τήν άκρεβή ζύγεση ένός σώματος στον αέρα, πότε τό
σφάλμα είναε μεκρότερο,δταν χρησεμοποεοϋνταε σταθμά ή δυναμόμε -
 246

τρο
14. Τί θά συμβή αν ανοίξουμε μιά τρύπα στό σωλήνα ΤογγϊοεΙΙ!
καί σέ ύψος 38 οιη από τη βάση. (*
0λ =
: 76 οιη).
15. Γίνεται μιά οριζόντια βολή στό κενό.
ΪΙοιά στοιχεία χρειάζονται, γιά να κα-
θορισθή ή διεύθυνση τοϋ διανύσματος "με­
ταβολή τής ορμής" ή όποια αντιστοιχεί
σέ χρονική διάρκεια ΐ ;
16. Γιατί σε' ορισμένες μηχανές αΐ όποι­
'Ερ.14 ες πρέπει νά έχουν σταθερή γωνιακή τα­
χύτητα χρησιμοποιούνται σφόνδυλοι ;
17. Κυλινδρικό κομμάτι ξύλου επιπλέει
σέ ύγρο'.’Ο λόγος είναι "λ".
Π2
Ποιά θά είναι ή τιμή αύτοϋ τού λόγου άν
τό δοχείο βρίσκεται μέσα σέ ανελκυστήρα
επιταχυνόμενο πρός τά πάνω μέ γ =~ ;
18. Σφαίρα εκτοξεύεται στην ατμόσφαιρα.
κατακόρυφα προς τά πάνω.
Ερ.17 Σέ ποιο σημείο της τροχιάς της έχει την
μεγαλύτερη επιτάχυνση ;
19. Δοχείο μέ ύγρό ισορροπεί επάνω σέ ζυγό μέ ελατήριο. θά με-
ταβληθή ή ένδειξη τού ζυγού, αν βυθίσουμε τό χέρι μας χωρίς νά
αγγίζουμε τόν πυθμένα;
20. Σέ μια απλή αρμονική κίνηση νά γίυη ή γραφική παράσταση
= ί(χ).
 247

21. “Ενας άνθρωπος βρίσκεται μέσα σέ ακίνητη βάρκα. Τέ θά συμβή

αν άρχίση νά κινήται χαί γιατί ;
22. Νά δικαιολογηθή,γιατί ή ύπαρξη τριβής σέ ένα δο,ρυφόρο εχευ
σάν αποτέλεσμα την αύξηση της ταχύτητάς του.
23. “Ενα ωρολογιακό έχχρεμές "πηγαίνει πύσω". Πώς μπορεί νά διορ-
θωθή αυτό ;
24. Γιατί άκοϋμε ένα ισχυρότατο κρότο δταν περάση αεριωθούμενο;
25. Μπασκετμπωλίστας παίζει χτυπώντας συνεχώς τη μπάλλα στό έ­
δαφος. Ποιό είναι τό είδος αυτής της κινήσεως;
26. Πόσο είναι, τό ειδικό βάρος του Η2Ο στό σύστημα Μ1<8 (§ =
= 9 ,81 τη/εεσ2).
27. Πότε έν λιθρίνι δέχεται, μεγαλύτερη άνωση, δταν κολυμπάει, σέ
μεγάλο βάθος η σέ μικρό ;
28. “Ενα μπαλλόνι περιέχει Η2 *
αί συγκροτείται στον άζέρα ακίνητο,
μέ νήμα στερεωμένο στό έδαφος. “Αν τό άπομαχρύνουμε λύγο άπό τη
θέση ισορροπίας καί τ’άφήσουμε ελεύθερο,τό κίνηση θά έκτελέση ;
29. 'Ο στοχος 0 βρίσκεται, στην
προέκταση τοϋ άξονα του πυροβό­
λου. Νά άποδειχθή δτι γιά όποι-
αδήποτε γωνία βολής καί απόστα­
ση ΠΟ, τό βλήμα θά πλη'ξη τό
στόχο, έάν κατά τη στιγμή πού
εξέρχεται, άπό τό στόμιο,δ στό­
χος αρχίζει, την ελεύθερη πτώση
του.
30. “Ενα δοχείο γεμάτο μέ ύγρό καί κλειστό άπ’δλες τις πλευρές ,
 248

τοποθετείται, σέ όχημα πού κινείται, μέ σταθερή οριζόντια έπιτά -

χυνση γ. Πονά είναι, ή διαφορά πιέσεως μεταξύ δύο σημείων του ύ-
γροΰ, πού ΐσαπέχουν άπό τό έδαφος ;
31. Τριχοειδής σωλήνας, βυθίζεται, κατά το ένα άκρο του μέσα στο
νερό. ’Εάν τό σύστημα τεθη μέσα σέ ανελκυστήρα πού κατέρχεται,
με γ = §, τί θά συμβη ;
32. Σφαίρα προσπίπτει σέ λείο δάπεδο, ύπό γωνία φ καί ανακλάται
ύπό γωνία ω. Ζητείται ό συντελεστής κρούσεως.
33. *Υπό ποιους περιορισμούς,ισχύει τό θεώρημα ΤογγϊοθΙΙϊ γιά
την εκροή ;
34. Σφαίρα αφήνεται άπό τη'ν κορυφη' κεκλιμένου επιπέδου γωνίας
φ καί κυλιέται χωρίς ολίσθηση. Ζητείται η επιτάχυνση τοϋ κέντρου
βάρους, άν είναι γνωστη' ή ακτίνα της σφαίρας καί ό συντελεστη'ς
τριβής κυλίσεως 1.
35. Πίθηκος μέ μάζα ιη, άνέρχεται μέ σχοινί αμελητέας μάζης, τό
οποίο διερχόμενο άπό τροχαλία φέρει στό άλλο άκρο του , μπανάνες
μάζης τη. "Αν οΐ μπανάνες είναι αρχικά ψηλότερα άπό τόν πίθηκο,
νά δείχθη ότι ό πίθηκος δέν μπορεί νά τις φτάση.
36. “Ενα αερόστατο, μπορεί νά γεμίζη μέ όποιοδηποτε αέριο ;
37. "Ενα ύλικό σημείο μέ μάζα Π), έκτελεί όμαλη, κυκλική κίνηση
μέ συχνότητα ν καί άκτίνα τροχιάς Κ. .Νά ύπολογισθη :
α) η μεταβολή της όρμης καί β) ή μεταβολή της κιν. ένεργείας σέ
>
χρονο ΐ =—δί­ .

38. "Ενας τροχός κυλιέται σέ οριζόντιο δάπεδο, δεχόμενος οριζόν­

τια δύναμη Ρ. Ποιά θά είναι ή φορά της στατικής τριβής πού α­
σκείται σ’αύτόν άπό τό δάπεδο ;
Για τον τροχο, ισχύει : = — πιΚ .
 249

(Τρνβη κυλίσεως αμελητέα).

39. Σε ένα από τα συγκοννωνοϋντα δοχενα έπνπλέευ σώμα, θά νσχύη
ή γνωστη' άρχη ;
40. Γνατί όταν πνέεν άνεμος ή καπνοδόχος τραβάεν περισσότερο κα­
πνό ;
41. Δύο σώματα έχουν νσες κννητνκές ένέργενες. Πονό έχεν τη'ν
μεγαλύτερη ορμή ;
42. Με ένα σύρμα σχηματίζουμε νσόπλευρο τρίγωνο πλευράς α. "Αν
τό θεωρήσουμε νά ανωρηταν περί όρνζόντνο άξονα, δνερχόμενο από
μύα κορυφη', πώς θά μπορέσουμε νά ύπολογύσουμε θεωρητικά την πε­
ρίοδο ταλαντώσεως.'Η ροπή άδρανεύας μνας ράβδου ώς προς τον άξο­
να Α^χ νά θεωρηθη γνωστη' (Θ = ιηΐ2).

43. ’Από ένα άνύνκτό αύτοκίνητο πού κννενταν μέ σταθερή έπντάχυ-

νση έκσφενδονίζεταν λύθος μέ σχετνκη ταχύτητα προς τά άνω. Κατά
την πτώση του θά συνάντηση τό όχημα ; (άντύσταση άέρος αμελητέα)
44. Εδναν δυνατόν ένας άλεξνπτωτνστης, νά απόκτηση ταχύτητα με­
γαλύτερη από την όρνκη ;
45. ’Από σημείο Α ενός κεκλνμένου έπνπέδου γωνίας φ, γίνεταν βο­
λή. Πονά πρέπεν νά είναι, ή γωνία βολής,ώστε τό βλήμα νά προσπέ-
ση κάθετα στο κεκλνμένο έπίπεδο ;
46. Ποΰ έχουμε μεγαλύτερη ύδροστατνκη' πίεση ; Στο νδνο βάθος Η
σέ μνά θάλασσα του ’Ισημερννοϋ,η σέ θάλασσα του νότνου πόλου.
47. Ν μνκρά σταγονίδια συνενώνονταν γνά νά αποτελόσουν μνά με­
γάλη σταγόνα. Πονά στονχενα χρενάζεσαν,γνά νά ύπολογίσης τό έ-
νεργενακό ποσό πού έλευθερώνεταν.
48. Πότε ένα πραγματνκό άέρνο συμπερνφέρεταν σχεδόν σάν τέλενο;
 250

49. "Ενας ανελκυστήρας έπυταχύνεταε προς τά πάνω μέ γ =-&-· Κατά

πόσο % μεταβάλλεται ή περίοδος ενός εκκρεμούς πού βρίσκεται μέσα
σ’αύτόν ;
50. ’Εάν η γη είχε μεγαλύτερη γωνυακη' ταχύτητα θά είχαμε δυαφο -
ρετυκό βάρος γυά τα σώματα ;
51. Πώς μπορούμε νά ύπολογίσουμε τη' μάζα της γης ;
52. Μέσα σ’ενα ακίνητο ιστιοφόρο βρίσκεται ανεμιστήρας καί μ’
αυτόν προσφυσάται ρεΰμα στά ιστία. Θά κινηθή τό πλεούμενο ;
53. Σέ δύο συγκοινωνοϋντα δοχεία πιέζεται τό ύγρό κατάλληλα στο
ένα δοχείο, ώστε νά κατέβη λύγο η στάθμη του καί έπειτα αφήνεται
ελεύθερο. Τί είδους κίνηση θά κάνη ;
54. Νά γραφή ή εξίσωση διαστάσεων για την σταθερά παγκοσμίου έλ-
ξεως.
55. "Ενα σώμα έχει στην επιφάνεια τής γης, βάρος Βχ . Ποιο θά εί­
* ~ * *ι V Η
ναι τό βάρος του μέσα σέ δορυφόρο, που κινείται σε ύψος Η = —
56. ’Η ορμή ενός ύλικοϋ σημείου μεταβάλλεται χρονικώς κατά τη'
σχέση Ρ = λΐ2 . Πώς θά παραστη'σουμε γραφικώς τή σχέση γ = ί(τ).
57. "Αν ένα πλοίο κινηθή από τό βορρά προς τον ισημερινό,θά με-
ταβληθή τό βυθισμένο τμήμα του ;
58. Τί είδους τριβή χρειάζεται,γιά την κίνηση ενός αύτοκινήτου;
59. Δύο σώματα μέ μάζες πΐι καί τη2,βρίσκονται σέ οριζόντιο επί­
πεδο καί άπωθοΰνται άπό ένα συσπειρωμένο ελατήριο. Ζητείται ό
λόγος των κινητικών των ένεργευών.
60. Πώς θά μπορέσουμε νά ύπολογίσουμε πευραματυκώς την τυμή του
§, αν έχουμε μόνο μυά μετροταυνία, ένα χρονόμετρο καί ένα δίσκο
πεκάπ ;
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ΡΗγδίΟδ ΡΓθθΠίΒη
2. ΡΗγδίοβ Αΐλίηδ
3. Τήθ ΓθγηπΒη Ιοοΐιυτθδ οη ΡΗγδίοδ
4. ϋηίνθΓΞίΐγ ΡΗγδίοβ 5θβτδ - Ζβτοηδϊζγ
5. ΡΗγΞΙΟΞ Ηβζβη - Ρίάά
6. ΜθοΗβηίσδ ΒθγΚθΙθυ Ρήγείσε οουτβθδ ΜσΟτο,ν - Ηϊΐΐ
7. υηίνθΓδίΐγ ΡΗγδίοδ Ο.ϋ.ΕτθίβΓ
8. ΡΗγδίσδ Βγομπ
9. ΡΗγδίσδ Κθδη1<± - ΗΗΐϋάπγ
10. ΜοάθΓη Οοΐΐβ^θ ΡΗγδίσδ Μιΐίβ
11. ΡΗγδίςυε Βθοςυβίίη - ΒμγΐοοΓ
Όλάκληρη ή έλληνική βιβλιογραφία
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κεφάλαιο 6. Τό πεδίο βαρύτητας

Λ. 'Η παγκόσμια έλξη 5
Μελέτη του πεδίου βαρύτητας 9
Τό γήινο πεδίο βαρύτητας 13
Μεταβολή τοΰ (§) πάνω στη'ν επιφάνεια τής γης 15
Τό δυναμικό τοΰ γήινου πεδίου 19
Β· Οΐ τεχνητοί δορυφόροι 22
Γ. Βολές σε πεδίο βαρύτητος μέ σταθερη' ένταση 26
Δ. Τό χε'ντρο μάζης καί τό κέντροβάρους 39
Ε. Τά είδη ισορροπίας τοΰ στερεού σώματος 44
Κεφάλαιο 7. "Ορμή
Α. 'Η ορμή 49
Β. 'Η ώθηση μιας δυνάμεως 51
Τό θεώρημα μεταβολής τής ορμής 53
'Η αρχή τής διατηρήσεως τής ορμής 55
'Η ανάκρουση τοΰ πυροβόλου 56
Κίνηση πυραύλου 57
Κρούσεις 60
Κεφάλαιο 8. Τό στρεφόμενο στερεό
Α. 'Η μεταφορική* κίνηση τοΰ στερεού 69
Β. 'Η περιστροφική κίνηση τοϋ στερεού 71
Γ. "Επίπεδες κινήσεις. *Η κύλιση 81
Δ. 'Η στροφορμή 90
Ε. ’Ελεύθεροι άξονες περιστροφής 95
'Η μετάπτωση. Το' γυροσκο'πιο 96
Κλόνηση τοϋ στροβου 99
Κεφάλαιο 9. Τριβή - Ελαστικότητα
Α. Γενικά, γιά την τριβή 102
Β. Στατική τριβή 103
Γ. Τριβή όλισθήσεως 110
Δ. 'Η τριβή κυλίσεως 112
Ε. 'Η έλαστικο'τητα 116
Ζ. 'Ο νομος Ηοο1<θ 117
Η. Είδη ελαστικών-παραμορφώσεων 117
Κεφάλαιο 10. Υδροστατική
Α. Γενικότητες 123
Β. 'Η ελεύθερη επιφάνεια των ύγρών 127
Γ. 'Υγρό έκτος πεδίου βαρύτητος 129
Δ. 'Η ύδροστατική πίεση 132
Ε. Δυνάμεις τοϋ ύγροΰ 137
ΣΤ. 'Η άνωση 140
Πυκνο'μετρα καί αραιόμετρα 150
Κεφάλαιο 11. Αεροστατική
Α. Γενικά 155
Β. 'Η πίεση τοϋ αερίου 156
Γ. 'Η ατμοσφαιρική πίεση καί ό ΤογγϊοθΙΙϊ 158
'Η αρχή τοϋ ’Αρχιμήδη γιά όλα τά ρευστά 161
 Το τέλειο άε'ριο 163
'Ο Νο'μος Βογίβ 164
Νύγμα τελείων αέριων 166
Μανόμετρα,'Αντλιες, Σίφων, Σιφώνιο 168
Κεφάλαιο 12. Δυναμική των ρευστών
Α. Γενιχά 173
Β. Οι νόμοι της στρωτής ροής τουιδανικού ρευστοϋ 176
’Εφαρμογές 181
Τό πραγματικό ρευστό 183
Δ. 'Η αντίσταση των ρευστών 184
Τό φαινόμενο Μβ§ηιΐ8 187
Πτέρυγα αεροπλάνου 188
Ε. 'Υπερηχητικε'ς ταχύτητες Αριθμός ΜβοΗ 191
Κεφάλαιο 13. Μοριακές δυνάμεις

Α. Οι μοριακές δυνάμεις 195

Β. 'Η έπιφανειακη' τάση 196
’Επιφανειακή τάση στις καμπύλες επιφάνειες.'Υπερπιεση 200
Γ. Τριχοειδικά φαινόμενα 203
Κεφάλαιο 14. Ταλαντώσεις
Α. 'Η άπλη άρμονικη' ταλάντωση 207
Αμείωτες και φθινουσες ταλαντώσεις 220
Β. Σύνθεση αρμονικών ταλαντώσεων 220
Γ. Τό μαθηματικό εκκρεμές 227
Δ. ’Εξαναγκασμένες ταλαντώσεις 230
Ε. Στροφικές ταλαντώσεις 233
Το φυσικό εκκρεμές 235
Μονάδες μετρησεως 242
ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 244
Ταυ ίδιου

" ΛΥΝΟΝΤΑΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΦΥΣΙΚΗΣ " * Αθήνα' 1972

" Η ΦΥΣΙΚΗ ΜΟΥ Η ΦΥΣΙΚΗ ΣΟΥ" 1 'Αθήνα 1973

Κεντρική πώλησις

Α. ΚΑΣΕΤΑΣ Καλλιρρόης 146 Τηλ. 915408