Rozdziaª 4

Arytmetyka zmiennopozycyjna
Wszystkie obliczenia w octavie s¡ wykonywane w arytmetyce zmiennopozy-
cyjnej (inaczej - arytmetyce ) podwójnej precyzji (double) - cho¢ w najnow-
szych wersjach octave'a istnieje mo»liwo±¢ u»ywania zmiennych typu single,
czyli zmiennych w pojedynczej precyzji arytmetyki zmiennopozycyjnej.
Dokªadno±¢ wzgl¦dna arytmetyki podwójnej precyzji wynosi ok. 10−16 , a
dokªadno±¢ arytmetyki pojedynczej precyzji wynosi ok. 10−7 .
W octavie jest kilka funkcji zwi¡zanych bezpo±rednio z wªasno±ciami aryt-
metyki , mianowicie:

• eps - zwraca epsilon maszynowy arytmetyki, tzn. najmniejsz¡ liczb¦ 

tak¡, »e f l( + 1) > 1. Tu f l() oznacza wynik dziaªania w arytmetyce
zmiennopozycyjnej. Octave domy±lnie dziaªa na liczbach zmiennopozy-
cyjnych w podwójnej precyzji arytmetyki wi¦c oczywi±cie eps zwróci
nam epsilon maszynowy dla arytmetyki podwójnej precyzji. Z kolei
wywoªanie eps(a) - dla a liczby zwróci odlegªo±¢ od a do najbli»szej
wi¦kszej od a liczby w arytmetyce zmiennopozycyjnej

• single (x) - funkcja konwertuj¡ca zmienn¡ np. typu double, czyli w

podwójnej precyzji arytmetyki, do zmiennej typu single, czyli w poje-
dynczej precyzji arytmetyki zmiennopozycyjnej

• double(x) - funkcja konwertuj¡ca zmienn¡ do typu zmiennej w po-

dwójne precyzji arytmetyki, czyli odwrotna do funkcji single (x). Po-
dwójna precyzja jest w octavie domy±lna, wi¦c wydaje si¦ »e, gªównym
zastosowaniem tej funkcji jest konwersja zmiennej typu single z powro-
tem do typu double

Zastosujmy funkcj¦ eps - sprawd¹my, czy rzeczywi±cie eps + 1 w  jest

wi¦ksze od jeden, a np. eps/2 + 1 ju» nie - tu fragment kodu octave'a:

36
 i f ( ( eps +1)>1)
printf ( "%g+1>1 w f l \n" , eps ) ;
else
printf ( "%g n i e j e s t e p s i l o n e m maszynowym\n" , eps ) ;
endif
i f ((1+ eps /2)==1)
printf ( " f l (%g+1)=1\n" , eps / 2 ) ;
endif

Rysunek 4.1: Dwa sposoby obliczania f (x) = 1−cos(x) w arytmetyce zmien-

nopozycyjnej.

Przy pomocy eps mo»emy znale¹¢ najmniejsz¡ liczb¦ dodatni¡ w aryt-

metyce podwójnej precyzji:
o c t a v e :33 > x=eps ( 0 )
x = 4 . 9 4 0 7 e −324
o c t a v e :34 >
Sprawd¹my:

37
o c t a v e :34 > x/2>0
ans = 0
o c t a v e :35 >
Sprawd¹my, jak dziaªaj¡ funkcje zwi¡zane ze zmian¡ precyzji arytmetyki
single i double - tu fragment sesji octave'a:
b=s i n g l e ( eps )
i f ( ( s i n g l e ( eps )+1)==1)
printf ( " f l ( s i n g l e ( e p s )+1)==1\n" ) ;
endif
i f ( ( d o u b l e ( b)+1) >1)
printf ( " f l ( d o u b l e ( s i n g l e ( e p s ))+1) >1.\ n" ) ;
endif
#a t e r a z e p s i l o n maszynowy p r e c y z j a p o j e d y n c z a
eps ( s i n g l e ( 1 ) )
Otrzymali±my, »e epsilon maszynowy w podwójnej precyzji wynosi: 2.2204e−
16, a w pojedynczej precyzji arytmetyki: 1.1921e − 07.
Teraz znajdziemy najmniejsz¡ liczb¦ dodatni¡ w arytmetyce pojedynczej
precyzji:
o c t a v e :52 > eps ( s i n g l e ( 0 ) )
ans = 1 . 4 0 1 3 e −45
o c t a v e :53 >

4.1 Redukcja cyfr przy odejmowaniu

Inn¡ wªasno±ci¡ arytmetyki , która mo»e powodowa¢ problemy, jest tzw.
redukcja cyfr przy odejmowaniu liczb tego samego znaku.

4.1.1 Przykªad

Przetestujmy to na dwóch równowa»nych wzorach na funkcj¦

f (x) = cos(x) − 1 = 1 − 2 ∗ sin2 (0.5 ∗ x) − 1 = −2 ∗ sin2 (0.5 ∗ x).

Przetestujmy oba wzory dla x bliskich zeru:

f 1=@( x ) cos ( x ) − 1;
f 2=@( x ) −2∗ sin ( 0 . 5 ∗ x ) . ∗ sin ( 0 . 5 ∗ x ) ;
a=1e − 7;

38
x=linspace (− a , a , 1 0 0 0 ) ;
plot ( x , f 1 ( x ) , " ; wzor 1 ; " , x , f 2 ( x ) , " ; wzor 2 ; " ) ;
Wykres na rysunku 4.1 pokazuje, »e wzór drugi jest lepszy ze wzgl¦du na
arytmetyk¦ .
Mo»emy oczywi±cie policzy¢ te» bª¡d pomi¦dzy wynikami:
e r=f 1 ( 1 e −7)− f 2 ( 1 e − 7)
Ró»nica 3.9964e−18 jest pozornie maªa, bo rz¦du 10−18 . Jednak f 2(10−7 )
jest rz¦du 10−14 , wi¦c dokªadno±¢ wzgl¦dna jest rz¦du 10−4 . Jest to bar-
dzo maªa dokªadno±¢, jak na arytmetyk¦ podwójnej precyzji, w której bª¡d
wzgl¦dny oblicze« jest na poziomie 10−16 .
Mo»emy policzy¢ wzgl¦dny bª¡d wzgl¦dem f 2(10−7 ):
abs ( ( f 1 ( 1 e −7)− f 2 ( 1 e − 7))/ f 2 ( 1 e − 7))
i otrzymamy 7.9928e − 04.

4.1.2 Obliczanie funkcji z rozwini¦cia w szereg

Inny przykªad na problemy redukcj¡ cyfr, to obliczanie warto±ci funkcji ko-

rzystaj¡ce z rozwini¦cia w szereg o wyrazach o ró»nych znakach.
Rozpatrzmy funkcj¦ sin(x), która ma nast¦puj¡ce rozwini¦cie w globalnie
zbie»ny szereg:
x3 x5 x7
sin(x) = x − + − + ....
3! 5! 7!
Zaimplementujmy w octavie funkcj¦ obliczaj¡c¡ przybli»enie funkcji ma-
tematycznej sin(x), korzystaj¡ce z odpowiedniego obci¦cia tego rozwini¦cia
dla dowolnego x rzeczywistego. Implementacja tej funkcji b¦dzie wektorowa,
tzn. wywoªanie jej z macierz¡ X jako argumentem zwróci macierz przybli»e«
warto±ci sin na odpowiednich elementach macierzy X .
function y=n a s z s i n ( x ,N=300)
#o b l i c z a m y w a r t o s c s i n ( x )
#k o r z y s t a j a c z r o z w i n i e c i a w s z e r e g :
#x−x ^3/3!+ x ^ 5 / 5 ! − . . . . ( − 1 ) ^ ( k +1) ∗ x ^{2 k +1}/(2 k + 1 ) ! + . . .
#N − i l o s c wyrazow w s z e r e g u − d o m y s l n i e 300
kx=−x . ∗ x ;
y=x ;
for k =1:N,
x=x . ∗ kx . / ( ( 2 ∗ k ) ∗ ( 2 ∗ k + 1 ) ) ;
y+=x ;
endfor
endfunction
39
Rysunek 4.2: Wykres funkcji sinus obliczanej z rozwini¦cia w szereg na
[11π, 13π]

Przetestujmy nasz¡ funkcj¦ na [−π, π].

w=linspace (− pi , pi ) ;
plot (w, sin (w) , " ; s i n ; " ,w, n a s z s i n (w) , " ; n a s z s i n ; " )
Na wykresie nie wida¢ ró»nicy.
Przetestujmy nasz¡ funkcj¦ dla wi¦kszych argumentów: [11 ∗ π, 13 ∗ π]:
w=linspace ( 1 1 ∗ pi , 1 3 ∗ pi ) ;
plot (w, sin (w) , " ; s i n ; " ,w, n a s z s i n (w) , " ; n a s z s i n ; " )
Wida¢ z rysunku 4.2, »e rozwijanie w szereg nie zawsze ma sens z powodu
wªasno±ci arytmetyki zmiennopozycyjnej.
Mo»na postawi¢ pytanie, czy w rozwini¦ciu nie byªo za maªo wyrazów
szeregu?
w=linspace ( 1 1 ∗ pi , 1 3 ∗ pi ) ;
plot (w, sin (w) , " ; s i n ; " ,w, n a s z s i n (w, 1 0 0 0 0 0 ) , " ; n a s z s i n ; " )
Prosz¦ sprawdzi¢, »e zwi¦kszenie ilo±ci wyrazów szeregu nic nie zmieniªo.

40
Rysunek 4.3: Wykres bª¦du w skali póªlogarytmicznej obliczania funkcji sinus
z rozwini¦cia w szereg

Popatrzmy, jak ro±nie bª¡d na skali logarytmicznej, por. rysunek 4.3:

w=linspace ( eps , 1 3 ∗ pi , 1 0 0 0 ) ;
semilogy (w, abs ( sin (w)− n a s z s i n (w ) ) )
Bª¡d w skali logarytmicznej ro±nie liniowo. To oznacza, »e bª¡d ro±nie wy-
kªadniczo.

4.1.3 Obliczanie przybli»onej warto±ci pochodnej

Kolejnym przykªadem sytuacji, w której mog¡ pojawi¢ si¦ problemy, to ob-

liczanie pochodnej za pomoc¡ ilorazów ró»nicowych, czyli wprost z denicji.
Przetestujmy przybli»one obliczanie pochodnej z denicji, czyli ze wzoru:
f (x + h) − f (x)
f 0 (x) ≈ .
h
Wydawaªoby si¦, »e im h jest mniejsze, tym lepsze przybli»enie otrzymamy.
Ale np. dla f (x) = sin(x) z x = 1 i h < eps, np. dla h = eps/2, otrzymamy

41
Rysunek 4.4: Wykres bª¦du przy obliczaniu pochodnej ilorazem ró»nicowym
dsin() dla x = 1 w zale»no±ci od h.

w arytmetyce :
f l(x + h) = f l(1 + h) = 1.
Sprawd¹my:
> h=eps /2
h = 1 . 1 1 0 2 e −16
> sin (1+h)− sin ( 1 )
ans = 0
#c z y na pewno
> sin (1+h)== sin ( 1 )
ans=1
Czyli rzeczywi±cie h nie mo»e by¢ dowolnie maªe.
Spróbujmy znale¹¢ dla tego przykªadu optymalne h postaci h = 2−n eks-
perymentalnie.
f=@sin ;
h=1; x =1;

42
Rysunek 4.5: Wykres bª¦du przy obliczaniu pochodnej ilorazem ró»nicowym
dsin() dla x = 1 w zale»no±ci od h w skali póªlogarytmicznej

f x=f ( x ) ; d f x=cos ( x ) ;
e r=zeros ( 5 3 , 1 ) ;
e r o p t=e r (1)= abs ( ( f ( x+h)− f x ) / h−d f x ) ;
hopt=h ; n=nopt =0;
while ( h>=eps )
h /=2;
n++;
e r ( n)= abs ( ( f ( x+h)− f x ) / h − d f x ) ;
i f ( e r ( n)< e r o p t )
e r o p t=e r ( n ) ;
nopt=n ;
hopt=h ;
endif
endwhile
printf ( " optymalne h=%g=2^(−%d ) \ n" , hopt , nopt ) ;
plot ( e r ) ;

43
Na wykresie nie wida¢ dokªadnie, por. rysunek 4.4, gdzie jest minimum.
Na wykresie w skali póª-logarytmicznej minimum jest widoczne, por. rysu-
nek 4.5:
semilogy ( e r )
Widzimy, »e optymalne h w tym przypadku jest rz¦du 2−27 , czyli ok 10−9 .
Mo»na powtórzy¢ te same obliczenia dla przybli»ania pochodnej za po-
moc¡ tzw. ilorazu centralnego:

f (x + h) − f (x − h)
f 0 (x) ≈ .
2h

W kolejnych rozdziaªach b¦dziemy omawiali wpªyw arytmetyki zmienno-

pozycyjnej na wyniki oblicze« dla konkretnych zada«.

44