Wzór rekurencyjny ciągu określonego wzorem

ogólnym

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Wzór rekurencyjny ciągu określonego wzorem ogólnym

Źródło: dostępny w internecie: pxhere.com, domena publiczna.

Autotematyzm (mise en abyme) to technika malarska polegająca na umieszczeniu kopii

obrazu na danym obrazie. Często w sposób sugerujący nieskończone powtarzanie
sekwencji.
Diego Velázquez, Las meninas, 1656 r.
Źródło: dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, domena publiczna.

W teorii filmu i literatury autotematyzm odnosi się do techniki umieszczania historii danej
opowieści w tej opowieści (np. film o filmie).

Odpowiednikiem autotematyzmu w matematyce jest rekurencja. W tym materiale zajmiemy

się znajdowaniem wzoru rekurencyjnego ciągu, określonego wzorem ogólnym.

Twoje cele

Odkryjesz zależność między kolejnymi wyrazami ciągu opisanego wzorem ogólnym.

Zapiszesz wzór rekurencyjny  ciągu określonego wzorem ogólnym.
Określisz niektóre własności ciągu określonego rekurencyjnie.
Przeczytaj

Ciąg można określić między innymi poprzez podanie wzoru ogólnego. Można też podać
jego pierwszy wyraz (lub kilku początkowych wyrazów) i regułę wyznaczania kolejnych
wyrazów, w zależności od poprzednich, czyli określając definicję rekurencyjną ciągu.

Definicja: rekurencyjna ciągu

Mówimy, że ciąg jest zdefiniowany rekurencyjnie, jeżeli:

określony jest pewien skończony zbiór wyrazów tego ciągu (zwykle jest to
pierwszy wyraz ciągu lub kilka jego pierwszych wyrazów),
pozostałe wyrazy ciągu są  wyrażone  za pomocą poprzednich wyrazów tego ciągu.

Znając określenie rekurencyjne ciągu, jest na ogół trudno znaleźć wzór ogólny ciągu.
Znacznie łatwiej jest natomiast zapisać ciąg w sposób rekurencyjny, mając wzór ogólny
ciągu.

Przykład 1

Ciąg (an ) dla n ≥ 1 określony jest wzorem ogólnym an = (n − 2)(n + 2). Określimy ten
ciąg rekurencyjnie.

Rozwiązanie

Zapisujemy najpierw wzór ciągu w prostszej postaci.

an = (n − 2)(n + 2)

an = n2 − 4

Teraz obliczamy wartość pierwszego wyrazu ciągu.

a1 = 1 − 4 = −3

Wyznaczamy wyraz an+1 .

2
an+1 = (n + 1) − 4 = n2 + 2n + 1 − 4

Przekształcamy tak wyrażenie, aby wyraz an+1 zapisać w zależności od wyrazu an .

an+1 = (n2 − 4) + 2n + 1

an+1 = an + 2n + 1

Zapisujemy wzór rekurencyjny ciągu.

 {aa 1 = −3
an + 2n + 1, n≥1
n+1 =

Przykład 2

W historii matematyki ważną rolę odgrywa ciąg liczbowy (jn ), zwany ciągiem Jacobsthal
– Lucasa, nazwany tak na cześć dwóch znamienitych dziewiętnastowiecznych
matematyków – Niemca Ernsta Jacobsthala i Francuza Eduarda Lucasa.

Początkowe wyrazy tego ciągu to:

2, 1, 5, 7, 17, 31, 65, 127, 257, 511, 1025, 2047, 4097, 8191, 16385, 32767, 65537, 131071,
262145, 524287, 1048577,……

n
Wzór ogólny ciągu: jn = 2n + (−1) dla n ≥ 0.

Znajdziemy wzór rekurencyjny tego ciągu.

Rozwiązanie

Znajdujemy pierwszy wyraz ciągu, czyli w tym przypadku wyraz j0 , oraz drugi wyraz
ciągu, czyli j1 .

j0 = 20 + (−1) = 2
0

j1 = 21 + (−1) = 1
1

Wyznaczamy wyraz jn+1 .

n+1
jn+1 = 2n+1 + (−1)

Przekształcamy tak wyrażenie, aby wyraz jn+1 zapisać w zależności od wyrazu jn .

n n n
jn+1 = 2 ⋅ 2n + (−1) ⋅ (−1) + 2 ⋅ (−1) − 2 ⋅ (−1)

n
jn+1 = [2 ⋅ 2n + 2 ⋅ (−1)n ] − 3 ⋅ (−1)

n
jn+1 = 2 ⋅ jn − 3 ⋅ (−1)

Zapisujemy wzór rekurencyjny ciągu.

⎧j = 20

⎨⎩j = 1
1

jn = 2jn − 3 ⋅ (−1)n ,
+1 n≥1

Teraz trudniejszy przykład, wymagający nieco zastanowienia.

Przykład 3
Ciąg (an ) określony jest dla n ≥ 1 wzorem ogólnym an = n+1
1
. Podamy przykład wzoru
rekurencyjnego tego ciągu.

Rozwiązanie

Wyznaczamy pierwszy wyraz tego ciągu.

a1 =
1
1+1
=
1
2

Zapisujemy wyraz an+1 .

an+1 1
= n+1+1

Przekształcamy tak wyrażenie, aby wyraz an+1 zapisać w zależności od wyrazu an .

an+1 1
= n+1+1 = 1
1
+1
an

an
an+1 = 1+an

Zapisujemy wzór rekurencyjny ciągu.

a1 = 12
{a = an
, n≥1
n+1 1+an

Przykład 4

Na rysunku przedstawiono wykres skończonego ciągu (an ). Opiszemy ten ciąg wzorem
rekurencyjnym.
Rozwiązanie

Zauważmy, że wyrazy ciągu leżą na prostej.

Wyznaczymy najpierw równanie tej prostej.

Zapisujemy równanie prostej w postaci kierunkowej.

y = ax + b, gdzie a, b to współczynniki liczbowe.

Odczytujemy z wykresu współrzędne dwóch punktów należących do tej prostej, np.

(0, 4) i (5, 0) i podstawiamy do równania prostej.

4= a ⋅ 0 + b i 0 = a ⋅ 5 + b.

Stąd

b = 4 i a = − 54 , czyli y = − 45 x + 4.

Wzór ogólny ciągu:

an = −0, 8n + 4, gdzie n ∈ {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8}.

Teraz możemy przystąpić do wyznaczania wzoru rekurencyjnego. Odczytujemy

z wykresu wyraz a0 .

a0 =4

Obliczamy wyraz a1 .
a1 = −0, 8 ⋅ 1 + 4 = 3, 2

Obliczamy an+1 i przekształcamy.

an+1 = −0, 8(n + 1) + 4 = −0, 8n + 4 − 0, 8

an+1 = an − 0, 8

Wzór rekurencyjny:

⎧a = 4
⎨⎩a = 3, 2
0

an = an − 0, 8,  1 ≤ n ≤ 7
+1

Podobnie jak wzór ogólny ciągu, wzór rekurencyjny można wyznaczać różnymi
sposobami. W zależności od użytego sposobu, ten sam ciąg można opisać różnymi
wzorami rekurencyjnymi.

Przykład 5

Określimy dwoma sposobami wzór rekurencyjny ciągu opisanego słownie:

każdej liczbie naturalnej dodatniej przyporządkowany jest jej kwadrat.

Rozwiązanie

Wzór na n-ty wyraz ciągu: an = n2 .

Wyznaczamy wyraz pierwszy:  a1 = 1 oraz wyraz an+1 .

2
an+1 = (n + 1) = n2 + 2n + 1.

Ciąg określimy rekurencyjnie na podstawie różnicy:

an+1 − an = n2 + 2n + 1 − n2 = 2n + 1.

Otrzymujemy wzór rekurencyjny.

{aa 1 =1
an + 2n + 1,  n ≥ 1
n+1 =

Wzór rekurencyjny można też uzyskać na podstawie ilorazu.

an+1 (n+1)
2

= ( n+1
2
an = n 2 n )

Teraz otrzymujemy nieco inny wzór rekurencyjny.

 a =1
{a1 = ( n+1 )2 ⋅ a ,  n ≥ 1
n+1 n n

Słownik
definicja rekurencyjna ciągu

mówimy, że ciąg jest zdefiniowany rekurencyjnie, jeżeli:

określony jest pewien  skończony zbiór wyrazów tego ciągu (zwykle jest to pierwszy
wyraz ciągu lub kilka jego pierwszych wyrazów),
pozostałe wyrazy ciągu są wyrażone  za pomocą poprzednich wyrazów tego ciągu
Animacja

Polecenie 1

Przeanalizuj przykłady zawarte w animacji. Staraj się najpierw samodzielnie rozwiązać podane
tam zadania, a następnie porównaj z rozwiązaniami.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DkO68s31J

Film nawiązujący do treści lekcji dotyczącej wzoru rekurencyjnego ciągu określonego

wzorem ogólnym.

Polecenie 2

Ciąg Jacobsthala to ciąg (Jn ) liczb naturalnych nazwany tak na cześć niemieckiego
matematyka Ernesta Jacobsthala. Początkowe wyrazy ciągu to 0, 1, 1, 3, 5, 11, 21, 21, 85, 171,
341, 683, 1365, 2731, 5461, …

Ciąg ten można opisać wzorem ogólnym

N.
n n
Jn = 2 −(−1)
3
dla n ∈

Wykaż, że ciąg ten można opisać wzorem rekurencyjnym

⎧J = 0
0

⎨⎩J = 1
1

Jn = 2Jn + (−1)n ,  n ≥ 1
+1
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ciąg (an ) dla n ≥ 1 określony jest wzorem an = 0, 5 ⋅ (3n + 1). Ten ciąg można określić
wzorem rekurencyjnym:

 {aa 1 =3
n+1 = 3an ,  n ≥ 1

 {aa 1 =1
n+1 = 3an − 2,  n ≥ 1

 {aa 1 =2
n+1 = 3an − 1, n ≥ 1

 {aa 1 =2
n+1 = 3an + 1,  n ≥ 1

Ćwiczenie 2 輸

Ciąg (an ) dla n ≥ 1 określony jest wzorem an = n2 . Ten ciąg określono wzorem
a1 = k
rekurencyjnym {an +1 = an − k
,  n ≥ 1
.
n+n2
Zatem liczba k jest równa:

 3

 2

 4

 1
Ćwiczenie 3 輸

N
Każdy z ciągów (an ) i (bn ) opisany jest dla n ∈ + za pomocą wzoru ogólnego i wzoru
rekurencyjnego. Uzupełnij zapisy, wstawiając odpowiednie liczby.

an = (n − 1)(n − 3)

a1 =

an+1 = an + n − 3,  n ≥ 1

bn = (n + 2)(n + 3)

b1 =

bn+1 = bn ,  n ≥ 1

n+4
n+2 0 2 12

Ćwiczenie 4 醙

Połącz w pary wzór ogólny i wzór rekurencyjny ciągu (an ) określonego dla n ≥ 1.

an = 2n + 3 {aa 1 =2
an + 2n + 2,  n ≥ 1
n+1 =

an = 3n−1 {aa 1 =0
an + 2n,  n ≥ 1
n+1 =

an = n(n − 1) {aa 1 =1
n+1 = 3an ,  n ≥ 1

an = n(n + 1) {aa 1 =5
n+1 = 2 + an ,  n ≥ 1
Ćwiczenie 5 醙

Ciąg (an ) dla n ≥ 1 określony jest wzorem an = (n − 1) ⋅ 2n + 1 . Zaznacz, które zdanie jest
prawdziwe, a które fałszywe.

Prawda Fałsz
a3 = 17  
a6 = 320  
a5 − 1 = 4 ⋅ 25  
a4 + a3 = 3 ⋅ 24 + 2 ⋅ 23  
Wzór rekurencyjny
a1 = 1  
an+1 = 2 ⋅ an + 2n+1 − 1,  n ≥ 1

Ćwiczenie 6 醙

Ciąg (an ) określony jest wzorem ogólnym an = n(n + 1)(n − 1) dla n ≥ 1. Ciąg ten
określono wzorem rekurencyjnym na dwa sposoby – na podstawie różnicy i na podstawie
ilorazu. Uzupełnij te wzory, przeciągając odpowiednie wyrażenia.

a1 =0

a2 =6

an+1 = an + ,  n ≥ 2

a1 =0

a2 =6

an+1 = an ,  n ≥ 2

n+1 n−3 n+2

n−1 (n + 2)(n + 1) n−1 3n(n + 1) 2n(n + 1) n−1
Ćwiczenie 7 難

n
Ciąg (an ), w którym wyrazy sa większe od 2, określony jest wzorem ogólnym an = n+1 dla
N
n ∈ + . Ciąg (bn ), w którym wyrazy sa większe od 2, określony jest wzorem rekurencyjnym

b1 = 12
{b = 1
,  n ≥ 1
.
n+1 2−bn

Wykaż, że ciągi te są równe.

Ćwiczenie 8 難

Ciąg (an ) dla n ≥ 0 określony jest wzorem an = 2n + 3n . Wykaż, że ten ciąg można opisać
wzorem rekurencyjnym

⎧a = 2
0

⎨
⎩aan == 55an
1 .
−1 − 6an−2 ,  n ≥ 2
Dla nauczyciela

Autor: Justyna Cybulska

Przedmiot: Matematyka

Temat: Wzór rekurencyjny ciągu określonego wzorem ogólnym

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony.

Podstawa programowa:

VI. Ciągi. Zakres podstawowy.

Uczeń:

1) oblicza wyrazy ciągu określonego wzorem ogólnym;

2) oblicza początkowe wyrazy ciągów określonych rekurencyjnie, jak w przykładach

{aa1 = 0, 001
,
n = an + ⋅ an (1 − an )
1

⎧
2
a1 = 1
⎨
⎩aan = =1 an
2 .
+2 +1 + an

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

odkrywa  zależność między kolejnymi wyrazami ciągu opisanego wzorem ogólnym,

zapisuje wzór rekurencyjny ciągu określonego wzorem ogólnym,
określa niektóre własności ciągu opisanego wzorem rekurencyjnym,
prowadzi rozumowania mające na celu zauważenie analogii i wykorzystanie jej do
tworzenia wzorów rekurencyjnych.

Strategie nauczania:
 konstruktywizm

Metody i techniki nauczania:

okienko informacyjne,
skacząca żaba,
Smily.

Formy zajęć:

praca w grupach,
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z dostępem do Internetu w takiej liczbie, żeby każdy uczeń miał do

dyspozycji komputer,
karton, mazaki.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca:

1. Uczniowie metodą skaczącej żaby  przypominają wiadomości na temat ciągów. Jeden

z uczniów, wskazany przez nauczyciela, przypomina w jaki sposób ze wzoru
rekurencyjnego ciągu uzyskać wzór ogólny.
2. Nauczyciel podaje temat i cele zajęć, uczniowie ustalają kryteria sukcesu.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie pracują w małych grupach metodą okienka informacyjnego. Zapoznają się

z przykładami zapisanymi w sekcjach: Przeczytaj i  Animacja.
2. Pozyskane informacje zapisują na  dużym arkuszu papieru. Arkusz dzielą na 4 części.
W pierwsze okienko wpisują hasło nad którym pracują – zamiana wzoru ogólnego ciągu
na wzór rekurencyjny. W drugim okienku zapisują definicję rekurencyjnego opisu
ciągu. W trzecim okienku umieszczają opisy poznanych sposobów tworzenia wzorów
rekurencyjnych.
3. W czwartym okienku umieszczają pomysły, pytania, zadania dla innych grup.
4. Po prezentacji „okienek” grupy wybierają jeden plakat, który ewentualnie uzupełniają
i umieszczają w klasie, aby służył pomocą na następnych lekcjach.
5. W końcowej części tej fazy zajęć, uczniowie rozwiązują zadania przygotowane przez
poszczególne grupy.

Faza podsumowująca:
 1. Uczniowie podsumowują lekcję metodą Smily. Na plakacie znajduje się schemat służący
do oceny lekcji. Uczniowie zaznaczają mazakiem w wybranym przez siebie miejscu
kropkę  - która ma być odpowiedzią na pytania zadane przez nauczyciela – czy temat
lekcji był  zrozumiały, czy praca w grupach przebiegała przyjaźnie, itp.
2. Jeden z uczniów omawia wykonany plakat, nauczyciel wyjaśnia ewentualne
wątpliwości.

Praca domowa:

Wykonanie ćwiczeń interaktywnych.

Materiały pomocnicze:

Pojęcie ciągu. Ciąg jako funkcja zmiennej naturalnej

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Animację można wykorzystać na zajęciach omawiających własności ciągów liczbowych.