‫آشنائي با ميكروسكوپ و انواع آن‬

‫میکروسکوپ چیست ؟‬
‫ميكروسكوپ يكي از وسايل آزمايشگاهي اصلي در آزمايشگاه گياه شناسي است ‪ .‬كه در اينجا انواع آن را‬
‫مورد بحث و بررسي قرار داده و طرز كار با ميكروسكوپ نوري معمولي را به تفصيل ارائه مينمائيم ‪.‬‬
‫ميكروسكوپهاي مختلف داراي بزرگنمائي هاي متفاوتي ميباشند كه عمومًا با وجود عدسيهاي گوناگون‪،‬‬
‫تصوير نمونه مورد نظر چند برابر ميشود ‪ .‬اصول كلي در تمامي انواع ميكروسكوپها براساس عبور نور‬
‫با طول موجهاي متفاوت از چندين عــدسي محدب ميباشد كه هرچقدر طول موج نور بكار رفته در‬
‫ميكروسكوپ مزبور كوتاهتر باشد قدرت تفكيك و يا جــداكنندگي آن ميكروسكوپ بيشتر است ‪ .‬براي مثال‬
‫قدرت تفكيك چشم انسان ‪ 1/0‬ميليمتر ميباشد و ميكروسكوپ نوري معمولي ‪ 24/0‬ميكرون ‪.‬‬
‫در طول قرن هیجدهم میکروسکوپ در زمره وسایل تفریحی به شمار می‌آمد‪ .‬با پژوهشهای بیشتر‬
‫پیشرفتهای قابل توجهی در شیوه ساختن عدسی شئی حاصل شد‪ .‬بطوری که عدسی‌های دیگر بصورت ذر ‌ه‬
‫بینهای معمولی نبودند بلکه خطاهای موجود در آنها که به کجنمایی معروف هستند‪ ،‬دفع شده‌اند و آنها‬
‫می‌توانستند جرئیات یک شی را دقیقا نشان دهند‪ .‬پس از آن در طی پنجاه سال‪ ،‬پژوهشگران بسیاری تالش‬
‫کردند تا بر کیفیت و مرغوبیت این وسیله بیافزایند‪ .‬باالخره ارنست آبه توانست مبنای علمی میزان‬
‫بزرگنمایی میکروسکوپ را تعریف کند‪.‬‬
‫بدین ترتیب میزان بزرگنمایی مفید آن بین ‪ ۵۰‬تا ‪ ۲۰۰۰‬برابر مشخص شد‪ .‬البته می‌توان‬
‫میکروسکوپ‌هایی با بزرگنمایی بیش از ‪ ۲۰۰۰‬برابر ساخت‪ .‬مثًال قدرت عدسی چشمی را بیشتر کرد‪ .‬اما‬
‫قدرت تفکیک نور ثابت است و درنتیجه حتی بزرگنمایی بیشتر می‌تواند دو نقطه از یک شی را بهتر‬
‫تفکیک کند‪ .‬هر چه بزرگنمایی شی افزایش یابد به میزان پیچیدگی آن افزوده می‌شود‪ .‬بزرگنمایی شی در‬
‫میکروسکوپهای تحقیقاتی جدید معموًال ‪ ۳ X، ۶ X، ۱۰ X، ۱۲ X، ۴۰ X‬و ‪ ۱۰۰ X‬است‪ .‬در نتیجه‬
‫بزرگنمایی در این میکروسکوپ بین ‪ ۱۸‬تا ‪ ۱۵۰۰‬برابر است‪ .‬چون بزرگنمایی میکروسکوپ نوری بدلیل‬
‫وجود محدودیت پراش از محدوده معینی تجاوز نمی‌کند برای بررسی بسیاری از پدیده‌هایی که احتیاج به‬
‫بزرگنمایی خیلی بیشتر دارند مفید است‪ .‬تحقیقات بسیاری صورت گرفت تا وسیله دقیق تری با بزرگنمایی‬
‫بیشتر ساخته شود‪ .‬نتیجه این پژوهشها منجر به ساختن میکروسکوپ الکترونی شد‪.‬‬

‫انواع میکروسکوپ از نظر نوع آشکارساز‬

‫‪-1‬میکروسکوپ‌های الکترونی‬
‫‪-2‬میکروسکوپ الکترونی روبشی‬
‫‪-3‬میکروسکوپ الکترونی عبوری‬
‫‪-4‬میکروسکوپ نوری‬
‫‪-5‬میکروسکوپ نوری عبوری‬

‫‪1‬‬
 ‫‪-6‬میکروسکوپ نوری بازتابی‬
‫‪-7‬میکروسکوپ‌های پراب پویشی‬
‫‪-8‬میکروسکوپ نیروی جانبی‬
‫‪-9‬میکروسکوپ نیروی اتمی‬
‫‪-10‬میکروسکوپ نیروی مغناطیسی‬
‫‪-11‬میکروسکوپ تونلی پویشی‬
‫‪-12‬میکروسکوپ میدان نزدیک نوری‬

‫میکروسکوپ ولتاژ پویشی‬

‫انواع ميكروسكوپ به طور کلی به سه دسته زیر تقسیم می شوند ‪:‬‬
‫‪ .1‬ميكروسكوپ پالريزان‪:‬‬
‫كاربرد آن در زمين شناسي است و براي مطالعه خواص نوري بلورها‪ ،‬شناسايي كاني ها ‪،‬مطالعه‬
‫پترولوژي و پتروگرافي سنگ هاي آذرين ‪،‬دگرگوني و رسوبي از آن استفاده مي شود‬
‫‪ .2‬ميكروسكوپ پيناكوالر‪:‬‬
‫دوچشمي هستند و فقط اجسام را بزرگ مي كنند در زمين شناسي در قسمت فسيل شناسي كاربرد بيشتري‬
‫دارد‪.‬‬
‫‪ .3‬ميكروسكوپ انعكاسي‪:‬‬
‫براي شناسايي كاني هاي فلزي مورد استفاده قرار مي كيرند چون آن ها نور را از خودشان عبور نمي‬
‫دهند ‪.‬و براي مطالعه شكل و اندازه آنها بررسي مراحل كاني سازي ‪،‬وضعيت و رابطه نسبي كاني ها به‬
‫يكديگر‪.‬‬
‫انواع میکروسکوپ آشکارساز‬
‫میکروسکوپ نوری‬
‫با توجه به گسترش روز افزون میکروسکوپها در شاخه‌های مختلف علوم پزشکی و صنعت هر روزه‬
‫شاهد پیشرفتهای مختلف در صنعت میکروسکوپها می‌باشیم‪ .‬این پیشرفتها شامل پیشرفت سیستم روزی‬
‫طراحی اجزای مکانیکی ‪ ،‬پایداری استحکام و راحتی در استفاده از آنها می‌باشد‪ .‬میکروسکوپهای نوری‬
‫معمولی که در تحقیقات بیولوژیکی و پزشکی بکار می‌روند دو دسته می‌باشند‪ .‬یک دسته دارای چشمه‬
‫نوری مجزا از میکروسکوپ می‌باشند و دسته دوم میکروسکوپهایی می‌باشند که دارای چشمه نوری تعبیه‬

‫‪2‬‬
 ‫شده در میکروسکوپ می‌باشند‪ .‬میکروسکوپهای معمولی مدرن مورد استفاده از نوع دوم می‌باشد و تقریبا‬
‫ساخت و استفاده نوع اول منسوخ شده است‪.‬‬
‫اجزای اصلی میکروسکوپ نوری‬
‫پایه‬
‫یک قطعه شامل یک بخش پایین به صورتهای مختلف و گاهی بصورت نعل اسبی می‌باشد که بر روی میز‬
‫محل مطالعه قرار می‌گیرد‪ .‬پایه دارای ستون می‌باشد که اجزا مختلف به آن متصل می‌شود‪ ،‬وزن پایه نسبتا‬
‫زیاد است و اجزائی که بر روی پایه سوارند عبارتند از‪ :‬چشمه نور و حرکت دهنده لوله میکروسکوپ‪.‬‬
‫لوله‬
‫میکروسکوپهای مختلف تک چشمی (‪ )monocular‬و یا دو چشمی (‪ )binocular‬می‌باشند‪ ،‬وقتی به‬
‫مدت طوالنی می‌خواهیم از میکروسکوپ استفاده کنیم دو چشمی بهتر است‪ ،‬چون مانع خستگی چشم‬
‫می‌باشد‪ .‬لوله شامل دو گروه عدسی به نامهای چشمی و شیئی است‪.‬‬
‫عدسیهای شیئی‬
‫در میکروسکوپهای معمولی چهار عدسی شیئی بر روی صفحه چرخان نصب شده که ویژگیهای این‬
‫عدسیها بصورت زیرا است‪:‬‬
‫عدسی شیئی آکروماتیک ‪ 16( X10‬میلیمتری با ‪)N.A = 0.3‬‬
‫عدسی شیئی آکروماتیک ‪ 4( X40‬میلیمتری با ‪)N.A = 0.65‬‬
‫عدسی فلورئیت ‪ 35( X45‬میلیمتری)‬
‫عدسی آکروماتیک ‪ 2( X90‬میلیمتری و ‪)N.A = 1.2‬‬
‫دو عدسی اول در حالت خشک و دو عدسی بعدی در حالت ایمرسیون روغنی مورد استفاده قرار‬
‫می‌گیرند‪ .‬وظیفه عدسی شئی تهیه تصویر بزرگ شده از شیئی مورد نظر است عدسیهای شیئی وقتی به‬
‫صورت خشک بکار می‌روند‪ ،‬دارای ‪ N.A‬زیاد نمی‌باشند و لذا مدت تفکیک آنها است‪ .‬استفاده از روش‬
‫ایمرسیون روغنی می‌تواند موجب افزایش ‪ N.A‬و افزایش روزلوشن شود‪ .‬عدسیهای شیئی معموال‬
‫بصورت عدسیهای مرکب می‌باشند‪ .‬کیفیت در عدسیهای شیئی وابسته به شدت روشنایی تصویر می‌توان‬
‫تفکیک می‌باشد‪.‬‬
‫عدسیهای چشمی‬
‫وظایفی که چشمی بر عهده دارند عبارتند از‪ :‬بزرگ سازی تصویر معکوس حاصله از عدسی شیئی ‪،‬‬
‫تشکیل تصویر مجازی از تصویر حاصله بوسیله عدسی شیئی ‪ ،‬اندازه گیری و سنجش اجزا واقع در‬
‫تصویر‪ .‬چشمیها دارای انواع مختلفی می‌باشند که دو نوع معروف و معمول آنها عبارتند از چشمی‬
‫هویگنس (‪ )Huygenian‬و چشمی رامزدن (‪ .)Ramsden‬چشمی هویگنس متشکل از دو عدسی سطح‬
‫محدب می‌باشد که یک طرف هر کدام مسطح و یکطرف محدب می‌باشد‪.‬‬
‫در نوع هویگنس سطح محدب هر دو عدسی بطرف پایین می‌باشد و بین این دو عدسی دیافراگم قرار گرفته‬
‫‪ ،‬دیافراگم در محل کانون عدسی باالی عدسی چشمی واقع است‪ .‬عدسی پایین پرتوهای رسیده از عدسی‬
‫شی را جمع آوری نموده و در محل دیافراگم یا در نزدیکی آن متمرکز می‌نماید‪ .‬عدسی چشمی این تصویر‬
‫را بزرگ نموده و البته بصورت یک تصویر مجازی بزرگ شده به چشم فرد مشاهده‌گر منتقل می‌کند‪.‬‬
‫کار دیافراگم کاهش خیره کننده‌گی نور رسیده به چشم بیننده است‪.‬چشمیهای هویگنس به چشمیهای منفی‬
‫معروفند و دارای بزرگنمایی ‪ 10‬و ‪ 5‬می‌باشند‪ .‬چشمی هویگنس دارای قیمت نسبتا ارزان و کارایی مناسب‬

‫‪3‬‬
 ‫می‌باشد‪ ،‬اشکال عمده آن محدود بودن میدان دید و عدم تامین راحتی کافی برای چشم است‪ .‬چشمیهای‬
‫رامزدن به چشمیهای مثبت معروفند‪ ،‬این چشمیها با دقت خوبی انحرافات عدسیهای آپکروماتیک را‬
‫تصحیح می‌نمایند‪.‬‬
‫سیستم روشنایی‬
‫میکروسکوپها دارای محدودیتهای متعددی می‌باشند و لیکن در عمل اغلب روشنایی میکروسکوپ موجب‬
‫محدودیت اصلی می‌شود‪ .‬بنابراین تالشهای زیادی در تهیه روشنایی و روش تهیه روشنایی مناسب برای‬
‫میکروسکوپها گردیده است‪ .‬پس تهیه نور مناسب می‌تواند نقش اساسی در وضوح تصویر داشته باشد‪.‬‬
‫روشنی محیط نمی‌تواند برای تهیه تصویر مناسب و کافی باشد‪ ،‬لذا در تهیه روشنایی حتما باید از المپها و‬
‫چشمه‌های مصنوعی نوری استفاده می‌شود‪ .‬المپهای مورد استفاده در میکروسکوپها عبارتند از‪:‬‬
‫• المپ هالوژن‪ :‬این المپ نور سفید ایجاد می‌کند و متشکل از یک رشته تنگستن در گاز هالوژن می‌باشد‪.‬‬
‫حاصلضرب شدت نور حاصله در طول عمر این المپ تقریبا ثابت است‪ .‬از لحاظ قیمت در مقایسه با المپ‬
‫جیوه و گزنون ارزانتر می‌باشد و برای کارهای فتومیکروگرافی مفید است‪.‬‬
‫• المپ تنگستن‪ :‬این المپها در میکروسکوپهای ارزان قیمت و آموزشی بکار می‌روند‪.‬‬
‫• المپ گزنون‪ :‬این نوع المپ یک المپ تخلیه الکتریکی است‪ .‬این المپها دارای پایداری بیشتری نسبت‬
‫به المپهای جیوه‌ای می‌باشند‪.‬‬
‫• المپ جیوه‌ای‪ :‬این المپ همانند المپ گزنون از طریق تخلیه الکتریکی ایجاد نور می‌نماید‪ .‬المپ‬
‫جیوه‌ای حاوی مقدار کمی جیوه است که در اثر یونیزه شدن هوای داخل المپ ‪ ،‬یونهای تولید شده موجب‬
‫تبخیر و یونیزه شدن جیوه‌ها می‌شوند‪.‬‬
‫کندانسور‬
‫وظیفه کندانسور متمرکز سازی نور بر روی نمونه می‌باشد‪ .‬کندانسور در زیر ‪ Stage‬که محل قرار‌‌گیری‬
‫نمونه است واقع می‌شود‪.‬‬
‫• کندانسور آبه‪ :‬این نوع کندانسور عموما در میکروسکوپهای معمولی بکار می‌روند‪ .‬در این نوع‬
‫کندانسورها دو عدسی بکار رفته است و دارای قیمت ارزان می‌باشند‪ .‬این کندانسورها با عدسیهای شیئی و‬
‫آکرومات ‪ CF‬با بزرگنمایی ‪ 4x‬تا ‪ 100x‬برای مشاهدات عمومی و کاربردهای تشخص مفید می‌باشند‪.‬‬
‫• کندانسور با عدسی متحرک‪ :‬این کندانسور برای فتومیکروگرافی همراه با عدسی‌های شیئی و پلن‬
‫آکرومات از نوع ‪ CF‬مفید می‌باشند‪.‬‬
‫• کندانسور آکرومات‪ :‬این گروه کندانسور در مشاهدات و فتومیکروگرافی مورد استفاده قرار می‌گیرد این‬
‫نوع کندانسور با عدسیهای شیئی ‪ 4x‬تا ‪ 100x‬می‌تواند بکار رود‪.‬‬
‫• کندانسور آکرومات ‪ -‬آپالنت‪ :‬این نوع کندانسور را پایه همراه با عدسی های شیئی آپوکرومات بکار برد‬
‫این کندانسور ها برای فتومیکروگرافی جهت تصویرگیری از اجزا بسیار ریز بسیار مفید می باشد‪.‬‬
‫• کندانسور جهت عدسیهای شیئی با توان کم ‪ ،‬که این نوع کندانسور معموال در بزرگنماییهای بسیار پایین‬
‫مثل عدسی شیئی با بزرگنمایی ‪ 4x‬تا ‪ 460x‬مفید هستند‪.‬‬

‫چگونگی تشکیل و مشاهده تصویر‬

‫نور به صورت موج سینوسی پیوسته انتشار نمی‌یابد و لیکن می‌توان تصور کرد که یک فوتون همچون‬
‫یک بار ولی با سرعت ‪ 300000‬کیلومتر در ثانیه حرکت می‌کند‪ .‬و چون این ذرات بطور پی‌در‌پی در‬
‫حال تعقیب یکدیگرند‪ ،‬لذا در عمل راهی جز نمایش آنها به صورت یک موج پیوسته نیست‪ .‬فوتونهای‬

‫‪4‬‬
‫نوری می‌توانند دارای طول موجهای متفاوتی باشند‪ ،‬رنگ نور بوسیله طول موج آن تعیین می‌شود‪ .‬مخلوط‬
‫نورهای مختلف موجب تحریک شبکیه چشم می‌شود که انسان احساس رنگ سفید می‌نماید‪.‬‬
‫اکثرا اشیایی که توسط میکروسکوپ مشاهده می‌شوند نسبت به نور شفاف می‌باشند و اجزای آنها تنها وقتی‬
‫قابل مشاهده می‌باشند که این اجزا نسبت به زمینه دارای کنتراست (کنتراست در شدت و یا رنگ) باشند‪.‬‬
‫وقتی که نور سفید به یک جسم قرمز بتابد‪ ،‬تمامی طول موجهای موجود در نور سفید بجز نور قرمز در آن‬
‫جذب می‌شود‪ .‬بنابراین یک جسم با ناحیه قرمز را در یک زمینه سفید بخاطر آنکه دارای کنتراست رنگی‬
‫می‌باشد می‌توان دید‪.‬‬
‫عدسی شیئی در میکروسکوپ که یک عدسی همگرا با فاصله کانونی کوچک است‪ ،‬تصویر حقیقی و‬
‫وارونه و بزرگتر از شیئ را تشکیل می‌دهد‪ .‬برای این منظور شیئ باید بین کانون عدسی شیئی و قرار‬
‫گیرد‪ ،‬توان عدسی شیئی بزرگتر از توان عدسی چشمی است و تصویر اول را بزرگتر می‌کند (عدسی‬
‫چشمی مثل ذره بین عمل می‌کند) و تصویر حاصل از عدسی شیئی باید در فاصله کانونی عدسی چشمی‬
‫باشد‪ .‬از این شیئ ‪ ،‬تصویر مجازی نهایی تشکیل می‌شود که بزرگتر است‪.‬‬
‫میکروسکوپ الکترونی (‪)Electron Microscopy‬‬
‫میکروسکوپ الکترونی نوعی میکروسکوپ مرکب است‪ .‬اولین میکروسکوپ مرکب ‪ ،‬احتماال در سالهای‬
‫‪ 1600‬میالدی توسط دو نفر هلندی به نام هانس و زاکاریاس جنس ساخته شد‪ .‬درسال ‪ 1873‬ارنست آبه‬
‫ثابت کرد که برای تشخیص دقیق دو ذره نزدیک به هم ‪ ،‬طول موج نور نباید بیشتر از دو برابر فاصله دو‬
‫ذره از یکدیگر باشد‪ .‬باالخره درسال ‪ 1939‬اولین میکروسکوپ الکترونی ساخته شد‪.‬‬
‫سیر تحولی و رشد‬
‫میکروسکوپهای اولیه که میکروسکوپ ساده نام داشت‪ ،‬شامل فقط یک عدسی بودند اما میکروسکوپ‬
‫الکترونی ‪ ،‬که میکروسکوپ مرکب است از ترکیب حداقل دو عدسی بوجود آمده است‪ .‬در طول قرن‬
‫هیجدهم میکروسکوپ در زمره وسایل تفریحی به شمار می‌آمد‪ .‬با پژوهشهای بیشتر پیشرفتهای قابل‬
‫توجهی در شیوه ساختن عدسی شئی حاصل شد‪ .‬بطوری که عدسیهای دیگر یصورت ذر ‌ه بینهای معمولی‬
‫نبودند بلکه خطاهای موجود در آنها که به کنجهایی معروف هستند‪ ،‬دفع شده‌اند و آنها می‌توانستند جرئیات‬
‫یک شی را دقیقا نشان دهند‪ .‬پس از آن در طی پنجاه سال ‪ ،‬پژوهشگران بسیاری تالش کردند تا بر کیفیت‬
‫و مرغوبیت این وسیله بیافزایند‪ .‬باالخره ارنست آبه توانست مبنای علمی میزان بزرگنمایی میکروسکوپ‬
‫را تعریف کند‪.‬‬
‫بدین ترتیب میزان بزرگنمایی مفید آن بین ‪ 50‬تا ‪ 2000‬برابر مشخص شد‪ .‬البته می‌توان‬
‫میکروسکوپ‌هایی با بزرگنمایی بیش از ‪ 2000‬برابر ساخت‪ .‬مثال قدرت عدسی چشمی را بیشتر کرد‪ .‬اما‬
‫قدرت تفکیک نور ثابت است و درنتیجه حتی بزرگنمایی بیشتر می‌تواند دو نقطه از یک شی را بهتر‬
‫تفکیک کند‪ .‬هر چه بزرگنمایی شی افزایش یابد به میزان پیچیدگی آن افزوده می‌شود‪ .‬بزرگنمایی شی در‬
‫میکروسکوپهای تحقیقاتی جدید معموال ‪ 3X ، 6X ، 10X ، 12X ، 40X‬و ‪ 100X‬است‪ .‬در نتیجه‬
‫بزرگنمایی در این میکروسکوپ بین ‪ 18‬تا ‪ 1500‬برابر است‪ .‬چون بزرگنمایی میکروسکوپ نوری از‬
‫محدوده معینی تجاوز نمی‌کند برای بررسی بسیاری از پدیده‌هایی که احتیاج به بزرگنمایی خیلی بیشتر‬
‫دارند مفید است‪ .‬تحقیقات بسیاری صورت گرفت تا وسیله دقیق تری با بزرگنمایی بیشتر ساخته شود‪.‬‬
‫نتیجه این پژوهشها منجر به ساختن میکروسکوپ الکترونی شد‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫مکانیزم‬
‫میکروسکوپ مرکب از یک لوله تشکیل شده که در دو انتهای آن دو عدسی شئی نزدیک به شی مورد‬
‫مطالعه و عدسی چشمی قرار دارد‪ .‬تصویری که توسط عدسی شئی بوجود می‌آید‪ ،‬بوسیله عدسی چشمی‬
‫بزرگتر می‌شود‪ .‬به این جهت بزرگنمایی آن بیش از قدرت یک عدسی است‪ .‬در میکروسکوپهای‬
‫پیشرفته ‪ ،‬دستگاه نوری پیچیده تر است‪ .‬بدین ترتیب که در آنها عالوه بر المپ ‪ ،‬یک کندانسور (مجموعه‬
‫عدسیهای متمرکز کننده نور) و یک دیافراگم که شدت نور را کنترل می‌کند‪ ،‬قرار داده شده است‪ .‬المپی که‬
‫در این نوع میکروسکوپها مورد استفاده قرار می‌گیرد‪ ،‬با ولتاژ کم کار می‌کند‪ .‬المپهای فراوانی برای این‬
‫منظور وجود دارند که هرکدام نوری با شدت و طول موج مورد نظر تامین می‌کنند‪ .‬بنابراین برای تفکیک‬
‫دو نقطه نزدیکتر از ‪ 2500‬آنگستروم باید از میکروسکوپ الکترونی استفاده کرد‪.‬‬
‫زیرا طول موج الکترون از طول موج نور کمتر است‪ .‬اولین میکروسکوپ الکترونی که ساخته شد‪،‬‬
‫درست مانند میکروسکوپ نوری که شعاع نور را از داخل نمونه مورد مطالعه عبور می‌دهد‪ ،‬شعاع‬
‫الکترون را از داخل مقطع بسیار نازکی عبور می‌دهد‪ .‬چون تراکم مواد در تمام قسمتهای نمونه مورد‬
‫مطالعه یکسان نیست‪ ،‬میزان الکترونی که از قسمتهای مختلف عبور می‌کند متفاوت است‪ .‬درنتیجه‬
‫تصویری از قسمتهای تاریک و روشن آن بدست می‌آید‪ .‬میکروسکوپ الکترونی دارای یک قسمت لوله‌ای‬
‫شکل است که الکترون می‌تواند آزادانه از آن عبور کند‪ .‬در قسمت باالی لوله یک قطب منفی الکتریکی به‬
‫شکل رشته سیم نازک وجود دارد که جنس آن از تنگستن است‪ .‬این قسمت آنقدر حرارت داده می‌شود تا‬
‫بتواند از خود الکترون آزاد کند‪.‬‬
‫این عمل با ایجاد اختالف پتانسیل از ‪ 20000‬تا ‪ 100000‬ولت بین کاتد و آند صورت می‌گیرد‪ .‬در نتیجه‬
‫یک شعاع الکترونی بسوی پایین قسمت لوله‌ای شکل شتاب داده می‌شود‪ .‬به این سیستم تفنگ الکترونی‬
‫می‌گویند‪ .‬در طول لوله عدسیهایی همگرا اندازه و روشنایی شعاع الکترونی را قبل از برخورد با نمونه‬
‫مورد مطالعه کنترل می‌کنند‪ .‬مقطع مورد بررسی روی یک صفحه مشبک دایره شکلی قرار داده می‌شود‪.‬‬
‫شعاع الکترونی پس از عبور از مقطع و قبل از این که به حد بزرگنمایی نهایی برسد‪ ،‬از میان عدسیهایی‬
‫شئی عبور کرده و تنظیم می‌شود‪ .‬سپس توسط عدسیهایی بر روی صفحه زیر میکروسکوپ منعکس‬
‫می‌شود‪ .‬چگالی بزرگنمایی بیشتر میکروسکوپها از ‪ 50‬تا ‪ 800000‬برابر است‪ .‬صفحه زیر میکروسکوپ‬
‫از مواد فسفردار (فسفید روی) پوشانیده شده که در مقابل پرتو الکترون از خود نور تولید می‌کند‪ .‬در زیر‬
‫این صفحه یک دوربین عکاسی قرار دارد که از تصویر روی صحنه عکس می‌گیرد‪.‬‬
‫اطالعاتی که میکروسکوپ الکترونی ارائه می‌دهد‪.‬‬
‫• توپوگرافی شی (نقشه برداری)‪ :‬در این کار با آشکار کردن مشخصات سطح و بافت داخلی شی ‪،‬‬
‫می‌توان به خواصی مانند سفتی و میزان ارتجاعی بودن آن پی برد‪.‬‬
‫• مورفولوژی (زیست شناسی)‪ :‬به دلیل اینکه در این رویت شکل و سایر ذرات مشخص است‪ ،‬می‌توان به‬
‫نیروی استحکام پی برد‪.‬‬
‫• ترکیب‪ :‬این میکروسکوپ می‌تواند عناصر سازنده شی را مشخص نماید‪ .‬بنابراین می‌توان به خواصی‬
‫مانند نقطه ذوب ‪ ،‬اکتیویته شی دست یافت‪.‬‬
‫• بلور شناسی‪ :‬میکروسکوپ الکترونی چگونگی چیده شدن اتم را در مجاورت یکدیگر نشان می‌دهد‪ .‬به‬
‫این ترتیب می‌توان آنها را از نظر رسانایی و خواص الکتریکی بررسی نمود‪.‬‬
‫• میکروسکوپ فلورسانت (‪)fluorescent microscope‬‬
‫• انواع خاصی از میکروسکوپ نوری که منبع نور آن پرتوهای فرابنفش است‪.‬برای مشاهده نمونه زیر‬
‫‪6‬‬
 ‫این میکروسکوپ ها بخش ها یا ملکول های ویژه داخل سلول با مواد فلورسانت یا نورافشان رنگ آمیزی‬
‫می شوند‪ .‬زمانی هدف تشخیص پروتئین های خاص یا جایگاه آنها در سلول باشد‪ ،‬روش های معمولی‬
‫رنگ آمیزیکه پروتئین ها را به طور عام رنگ می کنند قابل استفاده نیست‪.‬برای رنگ آمیزی اختصاصی‪،‬‬
‫معموال از پادتن های اختصاصی متصل به مواد فلورسانت استفاده می شود‪.‬مواد فلورسانت نور را در‬
‫طول موج فرابنفش جذب می کنند و در طول موج بلندتری در طیف مرئی تابش می کنند‪ .‬تصویری که‬
‫دیده می شود حاصل نور تابش شده از نمونه است‪ .‬رودامین و فلورسئین دو نوع از رنگ های معمول‬
‫فلورسانت هستند که به ترتیب نور قرمز و سبز از خود تابش می کنند‪.‬‬
‫• میکروسکوپ اختالف فاز (‪)phase contrast microscope‬‬
‫• مزیت میکروسکوپ اختالف فاز در این است که می توانیم با آن سلول های زنده را با جزئیات بیشتر‬
‫مشاهده کنیم‪.‬تیمارهایی مثل تثبیت نمونه می توانند دگرگونی هایی در ساختار درونی سلول بوجود آورند‪.‬‬
‫بنابراین مطاله سلوله های زنده که هیچ تیماری ندیده اند خیلی مطلوب است‪ .‬می توان فرایند هایی مثل‬
‫تقسیم میتوز(‪ )mitosis‬در سلول های زنده را نیز با این میکروسکوپ ها مطالعه کرد‪ .‬در برخی موارد‬
‫برای عکس برداری پیوسته و دراز مدت از سلول فعال ‪ ،‬دوربینی به میکروسکوپ وصل می شود‪.‬مطالعه‬
‫سلولهای زنده با میکروسکوپ تداخلی(‪ )interference microscope‬و میکروسکوپ زمینه سیاه(‬
‫‪ )dark field microscope‬نیز مقدور است‪ .‬سیسم های نوری خاصی در تمام این نوع میکروسکوپ‬
‫ها وجود دارد که به علت ویژگی آنها تباین کافی بین اجزای سلول ایجاد و مشاهده ی سلول های زنده‬
‫مقدور می شود‪ .‬استفاده از میکروسکوپ زمینه سیاه برای مشاهده ی حرکت باکتری معمول است‪ ،‬که در‬
‫این مورد ایجاد تباین بین سلول باکتری زنده و محیط اطرافش مهم است‪.‬‬
‫• میکروسکوپ الکترونی نگاره (‪ )scanning electron microscope‬نوع ساده تر میکروسکوپ‬
‫الکترونی است برای بررسی نمونه با این میکروسکوپ ‪ ،‬نمونه با الیه ای نازک از فلز سنگین به صورت‬
‫یکنواخت پوشیده شود‪ .‬الکترون های تابیده شده به سطح نمونه از هیچ ناحیه ای از آن عبور نمی کنند‪،‬‬
‫بلکه در برخورد با سطح نمونه باعث تولید الکترون های بازتابیده می شوند‪ .‬این الکترون ها تشخیص داده‬
‫شده و تصویری سه بعدی از سطح نمونه حاصل می گردد‪ .‬قدرت جداسازی میکروسکوپ الکترونی نگاره‬
‫حدود ‪ nm10‬است‪.‬‬

‫• میکروسکوپ ‪ STM‬و میکروسکوپ پرتو ‪X‬‬

‫• ‪ STM‬حروف اول ‪ Scanning Tunneling Microscope‬است این نوع میکروسکوپ در دهه‬
‫‪ 1970‬اختراع شد و مخترعان آن در سال ‪ 1981‬جایزه نوبل را دریافت کردند‪.‬همانطور که گفته شد طول‬
‫موج محدودیتی برای میزان ‪ R‬تعیین می کند‪ .‬نوآوری ‪ STM‬در این است که در آن امواج نوری یا امواج‬
‫نوع دیگر به کار گرفته نمی شودو هیچ نوع عدسی در آن وجود ندارد‪.‬بیان دقیق نحوه کار این‬
‫میکروسکوپ خارج از توان این مطلب است ولی به طور خالصه سوندی که نوک آن به اندازه یک اتم‬
‫است‪ ،‬ویژگی های نمونه را در ابعاد اتمی روبش می کند‪ STM .‬ساختار سطحی نمونه را بررسی می‬
‫کند‪.‬اما میکروسکوپ مشابه دیگر ویژگی های الکتریکی ‪ ،‬مغناطیسی و یا دمای نمونه را تعیین می کنند‪.‬‬
‫در حال حاضر این میکروسکوپ ها برای نمونه های زیستی و بیشتر برای نمونه های غیر زیستی مورد‬
‫استفاده قرار می گیرند‪.‬‬
‫• میکروسکوپ پرتو ‪ X‬نوع دیگری از میکروسکوپ های نوین است که کاربرد بیشتری برای نمونه های‬

‫‪7‬‬
 ‫زیستی دارد‪ .‬قدرت جداسازی آن چند صد آنگسترم و ضعیفتر از میکروسکوپ الکترونی است ‪ ،‬اما سلول‬
‫های زنده با آن قابل بررسی هستند‪.‬‬
‫ميكروسكوپ ماوراء بنفش ( ‪) Ultra Violet Microscope‬‬
‫ميكروسكوپ ماوراء بنفش يا ميكروسكوپ ‪ .U.V‬كه منبع تغذيه نور ‪ ،‬اشعه ‪ .U.V‬ميباشد‪ .‬نسبت به‬
‫ميكروسكوپ نوري معمولي قدرت تفكيك باالتري داشته چراكه اشعه ماوراء بنفش طول موج كوتاهتري‬
‫نسبت به نور مرئي دارد ‪ .‬عدسي شيئي بكار رفته در اين ميكروسكوپ از جنس كوارتز ميباشد‪ .‬بدليل‬
‫مضر بودن اشعه ماوراء بنفش براي چشم انسان‪ ،‬از تصوير شيء عكسبرداري شده و سپس بر روي‬
‫صفحه مانيتور قابل مشاهده است ( قدرت تفكيك ‪ 600‬آنگستروم )‪.‬‬
‫ميكروسكوپ زمينه سياه ( ‪) Dark Field Microscope‬‬
‫منبع تغذيه نور در اين نوع ميكروسكوپ نور مرئي ميباشد و با ايجاد انكسار نور توسط آئينه هاي محدب و‬
‫مقعر شيء يا نمونه مورد بررسي‪ ،‬شفاف و نوراني در زمينه سياه ديده ميشود‪.‬‬

‫فصل اول‪:‬اپتیک عمومی و تعاریف‬

‫‪1:‬نور‬
‫ن‬ ‫ور دارای تعریف دقیقی نیست‪ ،‬جسم شناخته‬
‫ش‬ ‫ده یا مدل مشخص که شبیه آن باشد وجود‬
‫ن‬ ‫دارد‪ .‬نظریه الکترومغناطیسی و نظریه‬
‫ک‬ ‫وانتومی با هم ایجاد یک نظریه نامتناقض و‬
‫ب‬ ‫دون ابهام می‌کنند که تمام پدیده‌های نوری را‬
‫ت‬ ‫وجیه می‌کنند ‪.‬‬
‫ن‬ ‫ظریه ماکسول درباره انتشار نور بحث می‌کند‪،‬‬
‫د‬ ‫ر حالیکه نظریه کوانتومی بر هم کنش نور و‬
‫ماده یا جذب و نشر آن را شرح می‌دهد‪ .‬ازآمیختن این دو نظریه‪ ،‬نظریه جامعی که الکترودینامیک‬
‫کوانتومی نام دارد‪ ،‬شکل می‌گیرد‪ .‬چون نظریه‌های الکترو مغناطیسی و کوانتومی عالوه بر پدیده‌های‬
‫مربوط به تابش بسیاری از پدیده‌های دیگر را نیز تشریح می‌کنند منصفانه می‌توان فرض کرد که مشاهدات‬
‫تجربی امروز را الاقل در قالب ریاضی جوابگو است‪ .‬سرشت نور کامًال شناخته شده‌است اما باز هم این‬
‫‪.‬پرسش هست که واقعیت نور چیست‬

‫گستره طول موجی نورنور گستره طول موجی وسیعی دارد(شکل‪ . )1-1‬ناحیه نور مرئی از حدود ‪۴۰۰‬‬
‫نانومتر (آبی) تا ‪ ۷۰۰‬نانومتر (قرمز) است که در وسط آن طول موج ‪ ۵۵۵‬نانومتر (نور زرد) که چشم‬
‫انسان بیشترین حساسیت را نسبت به آن دارد یک ناحیه پیوسته که ناحیه مرئی را در بر می‌گیرد و تا‬

‫‪1‬‬
‫کانی شناسی نوری‪،‬ضرغام معزز لسکو‪،‬فصل اول‪1.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫فروسرخ دور گسترش می‌یابد‪ .‬خواص نور و نحوه تولید سرعت نور در محیط‌های مختلف متفاوت است؛‬
‫بیشترین آن در خالء و یا بطور تقریبی در هوا است در داخل ماده به پارامترهای متفاوتی بر حسب حالت‬
‫و خواص الکترومغناطیسی ماده وابسته‌است‪ .‬به‌وسیله کاواک جسم سیاه می‌توان تمام ناحیه طول موجی‬
‫نور را تولید نمود‪ .‬در طبیعت در طول موج‌های مختلف مشاهده شده اّم ا مشهورترین آن نور سفید است که‬
‫یک نور مرکبی از سایر طول موج هاست‪ .‬تک طول موج‌ها آن را به‌وسیله المپ‌های تخلیه الکتریکی که‬
‫‪.‬معرف طیف‌های اتمی موادی هستند که داخل آنها تعبیه شده می‌توان تولید کرد‬

‫‪2‬ماهیت‌های متفاوت نور‬

‫‪:‬ماهیت ذره‌ای‬

‫ایزاک نیوتن در کتاب خود در رساله‌ای درباره نور نوشت‪ :‬پرتوهای نور ذرات کوچکی هستند که از یک‬
‫جسم نورانی نشر می‌شوند‪ .‬احتماًال نیوتن نور را به این دلیل بصورت ذره در نظر گرفت که در محیط‌های‬
‫همگن به نظر می‌رسد در امتداد خط مستقیم منتشر می‌شوند که این امر را قانون می‌نامند‪ .‬یکی از مثالهای‬
‫خوب برای توضیح آن بوجود آمدن سایه است‪ .‬برخی دیگر از دانشمندان نیز اظهار داشته‌اند که نور از‬
‫ذرات در ارتعاش شدید تشکیل یافته‌است‪.‬نیوتن معتقد بود نور از درون واسطه‌ای به نام اتر گذر می‌کند که‬
‫غیر ماّد ی است و دیده نمی‌شود‪ .‬بر اساس نظریه اتر‪ ،‬فضا آکنده است از این واسطه‪ .‬هم اکنون این نظریه‬
‫‪.‬باطل شده است و معتبر نمی‌باشد‬

‫م‬ ‫‪:‬اهیت موجی‬

‫ه‬ ‫‪3‬‬
‫مزمان با نیوتن‪ ،‬کریستیان هویگنس‬
‫ط‬ ‫رفدار توضیح دیگری بود که در آن‬
‫ح‬ ‫رکت نور به صورت موجی است و از‬
‫چ‬ ‫شمه‌های نوری به تمام جهات پخش‬
‫م‬ ‫ی‌شوددر شکل(‪)1-2‬این ماهیت موجی و‬
‫ذ‬ ‫ره ای نور نشان داده شده است‪ .‬هویگنس‬
‫ب‬ ‫ا به کاربردن امواج اصلی و موجک‌های‬
‫ث‬ ‫انوی قوانین بازتاب و شکست را تشریح‬
‫ک‬ ‫رد‪ .‬حقایق دیگری که با تصور موجی‬
‫بودن نور توجیه می‌شوند پدیده‌های تداخلی اند مانند به وجود آمدن فریزهای روشن و تاریک در اثر‬
‫‪.‬بازتاب نور از الیه‌های نازک و یا پراش نور در اطراف مانع است‬

‫‪22.‬‬
‫‪.WWW.wikipedia.org‬‬
‫‪3‬‬
‫)‪. Christiaan Huygens(1695-1629‬‬

‫‪9‬‬
 ‫‪:‬ماهیت کوانتومی نور‬
‫طبق نظریه مکانیک کوانتومی نور‪ ،‬که در دو دهه اول سده بیستم به وسیله پالنک و آلبرت انیشتین و‬
‫بور برای اولین بار پیشنهاد شد‪ ،‬انرژی الکترو مغناطیسی کوانتیده است‪ ،‬یعنی جذب یا نشر انرژی میدان‬
‫بسامد ‪ ν‬که در آن ‪. . E=hν‬الکترو مغناطیسی به مقدارهای گسسته‌ای به نام «فوتون» انجام می‌گیرد‬

‫‪:‬ماهیت الکترومغناطیسی‬
‫‪4‬‬
‫بی‬ ‫شتر به خاطر نبوغ جیمز کالرک ماکسول‬
‫س‬ ‫ت که ما امروزه می‌دانیم نور نوعی انرژی‬
‫ال‬ ‫کترومغناطیسی است که معموًال به عنوان‬
‫ام‬ ‫واج الکترومغناطیسی توصیف می‌شود‪.‬‬
‫گ‬ ‫سترده کامل امواج الکتروو مغناطیسی‬
‫شا‬ ‫مل‪ :‬موج رادیویی‪ ،‬تابش فروسرخ نور‬
‫مر‬ ‫ئی از قرمز تا بنفش‪ ،‬تابش فرابنفش‪ ،‬پرتو‬
‫ای‬ ‫‪.‬کس و پرتو گاما می‌باشد‬

‫تابش الکترومغناطیسی یا موج الکترومغناطیسی نوعی موج است که در فضا انتشار می‌یابد و از‬
‫میدان‌های الکتریکی و مغناطیسی ساخته شده‌است(شکل ‪ .)1-3‬این میدان‌ها در حال انتشار بر یکدیگر و بر‬
‫جهت‬

‫ٔ‬
‫گستره‬ ‫گاهی به تابش الکترومغناطیسی نور می‌گویند‪ ،‬ولی باید توجه داشت که نور مرئی فقط بخشی از‬
‫امواج الکترومغناطیسی است‪ .‬امواج الکترومغناطیسی بر حسب بسامدشان به نام‌های گوناگونی خوانده‬
‫می‌شوند‪ :‬امواج رادیویی‪ ،‬ریزموج‪ ،‬فروسرخ (مادون قرمز)‪ ،‬نور مرئی‪ ،‬فرابنفش‪ ،‬پرتو ایکس و پرتو‬
‫گاما این نام‌ها به ترتیب افزایش بسامد مرتب شده‌اند‪ .‬امواج الکترومغناطیسی نوعی موج عرضی‬
‫پیش‌رونده هستند که از میدان‌های الکتریکی و مغناطیسی ساخته شده‌اند‪ .‬این شکل موجی را نشان می‌دهد‬
‫صفحه افقی‬
‫ٔ‬ ‫صفحه عمودی و میدان مغناطیسی در‬
‫ٔ‬ ‫که از چپ به راست می‌رود‪ .‬میدان الکتریکی در‬
‫هستند‪ .‬طول موج به فاصله بین دو قله متوالی موج (یا بین هر دو نقطه تکراری موج که شکل یکسان‬
‫نشان می‌دهند‪ .‬برای دو موجی که دارای سرعت یکسان باشند‪ ،‬موجی که ‪ λ‬دارند) گفته می‌شود و آن را با‬
‫دارای فرکانس باالتری است طول موج کوتاه‌تر دارد و موجی که فرکانس پایین‌تری دارد‪ ،‬طول موج‬
‫‪.‬بلندتری دارد‬

‫‪5:‬شکست نور‬

‫‪4‬‬
‫)‪. James Clerk Maxwell(1879-1831‬‬
‫‪5‬‬
‫مبانی تئوری و عملی کانی شناسی نوری ؛منصور وثوقی عابدینی ‪،‬فصل ششم‪5.‬‬

‫‪10‬‬
‫ش‬ ‫کست نور یک پدیده اپتیکی است‬
‫ک‬ ‫ه در آن نور رسیده از یک منبع‬
‫ن‬ ‫ورانی (مانند المپ‪ ،‬خورشید و‬
‫س‬ ‫تارگان) به خاطر تغییر سرعتی که‬
‫ب‬ ‫رای آن در دو محیط با ضریب‬
‫ش‬ ‫کست متفاوت رخ می‌دهد دچار‬
‫ت‬ ‫غییر مسیر می‌شود‪.‬لذا هنگامی که‬
‫ش‬ ‫خص به این نور نگاه می‌کند گویی‬
‫ک‬ ‫‪.‬ه نور دچار شکست شده است‬

‫ت‬ ‫‪:‬داخل سازنده‬

‫اگر امواجی که در یک نقطه به هم می‌رسند‪ ،‬همدیگر را تقویت کنند و دامنه برآیند آنها برابر مجموع دامنه‬
‫اختالف( موجهای اولیه باشد‪ ،‬تداخل را سازنده گویند‪ .‬در این نوع تداخل ‪ ،‬امواج بر هم نهاده همفاز هستند‬
‫فاز‬ ‫‪).‬است‪π‬آنها مضرب زوجی از‬

‫تدا‬ ‫‪:‬خل ویرانگر‬

‫اگر امواج در نقطه‌ای که به هم می‌رسند‪،‬‬
‫هم‬ ‫دیگر را تضعیف کنند و دامنه برآیند برابر‬
‫اختالف دو دامنه باشد‪ ،‬تداخل را ویرانگر گویند‪ .‬امواجی که تداخل ویرانگر را ایجاد می‌کنند‪ ،‬در فاز‬
‫می‌دانیم که نور از جنس امواج ‪).‬است‪ π‬اختالف فاز آنها مضرب فردی از( مخالف هم قرار دارند‬
‫الکترومغناطیسی است که در سه بعد منتشر می‌شود‪ .‬برای تفهیم بهتر تداخل امواج نوری ‪ ،‬تداخل امواج‬
‫مکانیکی را در یک یا دو بعد در نظر می‌گیریم‪ ،‬سپس نمونه‌های امواج نوری را با آنها مقایسه‬
‫‪.‬می‌کنیم(شکل ‪)1-5‬‬

‫ن‬ ‫‪:‬ور پالریزه‬

‫ن‬ ‫ور قطبیده خطی یا قطبیده تخت یعنی نوری که‬
‫س‬ ‫متگیری میدان الکتریکی آن ثابت است هر چند‬
‫ب‬ ‫زرگی و عالمت آن با زمان تغییر می‌کند‪ .‬بنابراین‬
‫م‬ ‫یدان الکتریکی یا آشفتگی نوری در صفحه‌ای به نام‬

‫‪11‬‬
 ‫«صفحه ارتعاش» جای می‌گیرد(شکل ‪ )1-6‬نور معمولی متشکل از فوتونها هستند دارای بردارهای‬
‫الکتریکی و مغناطیسی عمود بر هم می‌باشند‪ .‬این دو میدان بطور سینوسی در حال نوسان می‌باشند و در‬
‫ضمن در جهت عمود بر صفحه دو میدان و یا صفحه ارتعاشات این دو منتشر می‌شوند‪ .‬ارتعاشات میدان‬
‫الکتریکی نور غیر پالریزه در یک نقطه در همه جهات می‌باشد‪ .‬اکثر مواد شیشه‌ای و بسیاری از مواد‬
‫دارای این ویژگی هستند که وقتی یک دسته پرتو نوری به آنها وارد شود در آن صورت سرعت انتشار و‬
‫نحوه انتشار نور در جهات مختلف در آنها مشابه و یکسان می‌باشد و تنها تغییری که در نحوه حرکت دسته‬
‫پرتو ضمن عبور از این مواد حاصل می‌شود آن است که بر اساس قوانین اسنل مسیر و جهت آنها نسبت به‬
‫قبل از ورودشان به آن ماده تغییر می‌کند‪ .‬اینگونه مواد را مواد ایزوتروپیک می‌نامند‪ .‬مواد ایزوتروپیک‬
‫اگر جسم ایزوتروپ باشد‪ ،‬تغییری در نور‬ ‫در همه جهات دارای ضزیب شکست مشابه هستند‬
‫پالریزه رخ نمی دهد‪ .‬در صورتیکه اگر جسم مورد مطالعه انیزوتروپ باشد‪ ،‬نور پالریزه ضمن عبور از‬
‫جسم تجزیه خواهد شد‪ .‬عدسی شیئی جسم را بزرگ می نماید‪ .‬اگر آنالیزور در مسیر نور باشد‪ ،‬نور بعد از‬
‫عدسی شیئی وارد صفحه آنالیزور می شود‪ .‬جهت نوسان نور در صفحه آنالیزور عمود بر صفحه‬
‫پالریزور است‪ .‬اگر جسم مورد مطالعه ایزوتروپ باشد‪ ،‬در حالتی که آنالیزور داخل است هیچ گونه نوری‬
‫بعد از ورقه آنالیزور عبور نخواهد کرد و جسم در تمام موقعیت تاریک خواهد بود‪ .‬ولی اگر جسم‬
‫آنیزوتروپ باشد‪ ،‬نور تجزیه خواهد شد‪ .‬لذا در حالتی که آنالیزور داخل است‪ ،‬ضمن چرخاندن میز‬
‫میکروسکوپ‪ ،‬جسم تاریک و روشن خواهد شد‪ .‬عدسی شیئی ضمن بزرگ کردن جسم تصویر آن را در‬
‫‪.‬محل تارهای رتیکول قرار می دهد‬

‫بعضی مواد شفاف و نیمه شفاف دارای دو ضریب شکست می‌باشند‪ ،‬یعنی نحوه انتشار نور در داخل این‬
‫مواد در جهات مختلف متفاوت است‪ .‬وقتی که یک دسته پرتو نوری به داخل این گونه مواد وارد می‌شود‬
‫این دو دسته پرتو‬ ‫اگر نور غیر پالریزه باشد در آنصورت به دو دسته پرتو تقسیم می‌شود‪.‬‬
‫در جهات عمود بر هم حرکت می‌کنند و ارتعاشات میدان الکتریکی ْآنها کامال بر هم عمود می‌باشد‪ .‬هر‬
‫دسته پرتو بنام نور پالریزه شده و صفحه ارتعاش آنها را صفحه پالریزاسیون می‌نامند‪ .‬موادی که دارای‬
‫این چنین خاصیتی هستند بنام مواد غیر ایزوتوپ می‌نامند‪ .‬بعضی مواقع نیز اینگونه مواد را مواد با‬
‫ضریب شکست دو گانه می‌نامند‪ .‬در بررسیهای پالریزاسیون الزم است که ما نور پالریزه داشته باشیم این‬
‫عمل را به وسیله یک صفحه پالریزور می‌توان انجام داد‪ .‬نور خارج شده از صفحه پالریزور یک نور‬
‫پالریز است‪ .‬میدان الکتریکی این فوتونها تنها در امتداد محور پالریزاسیون صفحه پالریزور ارتعاش‬
‫می‌نماید‬

‫تقسیم بندی کانی ها از نظر بلور شناسی هندسی‬

‫‪12‬‬
 ‫کانی ها از واحد هایی به نام بلور که دارای شکل هندسی معینی است ‪ ،‬تشکیل یافته اند ‪.‬این شکل هندسی‬
‫دلیل بر نظم ثابت اتم ها و یون هاست‪ .‬به عبارت دیگر اگر اتم ها و یون ها در یک جسم به ترتیب منظمی‬
‫دور هم جمع شوند و با ابعاد کوچک و بزرگ شکل هندسی معینی ایجاد کنند‪ ،‬در این صورت جسم جامد‬
‫بلورین به وجود می آید‪ .‬در غیر اینصورت به حالت بی شکل آمورف جسم جامد بلورینسخت می گردد‪ .‬با‬
‫توجه به مطالب فوق می توان بلور را به این صورت تعریف کرد که بلور یا کریستال جسمی است جامد با‬
‫ساختمان داخلی منظم و شکل هندسی معموًال مشخص که به واسطه داشتن سطوحی سخت و متقاطع در‬
‫‪.‬امتداد اضالعی مستقیم احاطه شده است و جهت این سطوح رابطه ای نزدیک با ساختار درونی آن دارد‬

‫‪6 :‬سیستم تبلور‬

‫بلورها با توجه به حالت های مختلف محور ها و زاویه بین انها به هفت سیستم و هر سیستم با توجه به‬
‫‪:‬عناصر تقارنی به چند رده تقارنی (مجموعًا ‪ 32‬رده) تقسیم می شوند که عبارتند از‬

‫سیستم کوبیک یا ایزومتری ‪): ̊a=b=c,α=β=γ=90) 1-‬‬

‫کانی هایی همچون پیریتف گارنت‪ ،‬گالن‪ ،‬مس‪،‬کوپریت‪ ،‬الماس ‪ ،‬فلوئوریت‪،‬‬

‫طال‬ ‫‪ ،‬هالیت و اسفالریت در این سیستم متبلور می شوند‪ .‬رده های تقارنی در این‬
‫سی‬ ‫ستم عبارتند از ‪ -1 :‬هگزا اکتاهدرون (هگزاکیزاکتاهدرال) ‪-2‬‬
‫هگ‬ ‫زاتتراهدرون (هگزاکیزتتراهدرال) ‪ -3‬پنتاگون ایکوزی تتراهدرال‬
‫(ژی‬ ‫روئید) ‪ -4‬دی دو دکاهدرال (دیپلوئید) ‪ -5‬تتراهدرال پنتاگونال دودکاهدرال‬
‫(تتا‬ ‫رتوئی)‬

‫‪):‬‬ ‫سیستم تتراگونال ‪a=b≠c,α=β=γ=90 °) 2-‬‬

‫کانی هایی مانند زیرکن‪ ،‬کالکوپیریت‪ ،‬لوسیت‪ ،‬روتیل‪ ،‬اسکاپولیت و آناتاز در‬
‫این‬ ‫سیستم متبلور می شوند‪ .‬رده های تقارنی در این سیستم عبارتند از ‪ -1 :‬تتراگونال‬
‫پیرا‬ ‫مید ‪ -2‬دی تتراگونال پیرامید ‪ -3‬تراگونال دی پیرامید ‪ -5‬تتراگونال‬
‫تراپ‬ ‫زوهدرون ‪ -6‬تتراگونال دی اسفنوئید ‪ -7‬تتراگونال اسکالنوهدرون‬

‫‪:‬‬ ‫سیستم هگزاگونال ‪( or 120 ̊̊ a=b≠c Angels = 90°) 3-‬‬

‫‪6‬‬
‫کانی شناسی بلوری‪،‬حبیب مالئی‪6.‬‬

‫‪13‬‬
 ‫در سیستم هگزاگونال می توان به جای محور های و سه محور افقی‪ ،‬مساوی و واقع در یک صفحه‬
‫فرض کرد که با یکدیگر زاویه ‪ 120‬درجه می شازند‪ .‬محور چهارم قائم و از سه محور دیگر بلندتر و یا‬
‫کوتاه تر است و با ان سه محور زاویه قائمه می سازد‪ .‬کانی های آپاتیت و بریل در این سیستم متبلور می‬
‫شوند‪ .‬رده های تقارنی در این سیستم عبارتند از ‪ -1‬هگزاگونال پیرامید ‪ -2‬دی هگزاگونال پیرامید ‪-3‬‬
‫هگزاگونال دی پیرامید ‪ -4‬دی هگزاگونال دی پیرامید ‪ -5‬تریگونال دی پیرامید ‪ -6‬دی تری گونال دی‬
‫پیرامید ‪ -7‬هگزاگونال تراپزوهدرون‬

‫‪:‬‬ ‫سیستم تریگونال‪( or 120 ̊̊ a=b=c Angels≠ 90°) 4-‬‬

‫از‬ ‫نظر زوایا و محورهای بلورشناسی مانند سیستم هگزاگونال است؛ به طوری‬
‫که‬ ‫بعضی‪ ،‬ان را همراه با سیستم هگزاگونال توضیح می دهند‪ .‬کانی های‬
‫کوا‬ ‫رتز آلفا‪ ،‬تورمالین‪ ،‬دولومیت‪ ،‬کرندومف کلسیت در این سیستم متبلور می‬
‫شو‬ ‫ند‪ .‬رده های تقارنی در این سیستم عبارتد از ‪ -1 :‬تریگونال پیرامید ‪ -2‬دی‬
‫تری‬ ‫گونال پیرامید ‪ -3‬تریگونال تراپزوهدرون ‪ -4‬رومبوهدرون ‪ -5‬تریگونال‬
‫اسکالنوهدرون‬

‫سیستم ارتورمبیک ‪(a≠b≠c , α=β=γ=90 ̊ ) 5-‬‬

‫کان‬ ‫ی های آندالوزیت ‪ ،‬اراگونیت‪ ،‬باریت‪ ،‬الیوین و گوگرد در این سیستم متبلور می‬
‫شو‬ ‫ند‪ .‬رده های تقارنی در این سیستم عبارتند از ‪ -1 :‬رومبیک پیرامید ‪ -2‬رومبیک‬
‫دی‬ ‫پیرامید ‪ -3‬رومبیک در اسفنوئید‬

‫سیستم منوکلینیک‪: (a≠b≠c , β = γ=90 ̊, α ≠90 ̊ ) 6-‬‬

‫کانی هایی مانند ژیپس‪ ،‬آکتینولیت‪ ،‬آزوریت‪ ،‬بیوتیت‪ ،‬دیوپسید‪ ،‬اپیدوت‪،‬‬

‫مو‬ ‫سکویت‪ ،‬ارتوکالز و تالک در این سیستم متبلور می شند‪ .‬رده های تقارنی در‬
‫این‬ ‫سیستم عبارتند از ‪ -1 :‬منوکلینیک اسفنوئید ‪ -2‬منوکلینیک دماتیک ‪-3‬‬
‫من‬ ‫وکلینیک پریسماتیک‬

‫‪14‬‬
 ‫سیستم تریکلینیک‪: (a≠b≠c , α،β،γ≠90 ̊ ) 7-‬‬

‫کانی های پالژیوکالز‪ ،‬کیانیت‪ ،‬میکروکلین و والستونیت در این سیستم متبلور می شوند‪ .‬رده های تقارنی‬
‫در این سیستم عبارتند از ‪ -1 :‬تریکلینیک پدیال (پدیون) ‪ -2‬تریکلینیک پیناکوئید‬

‫‪:‬تقسیم بندی کانی ها از نظر خواص نوری‬

‫‪:‬کانی ها بطور کلی از نقطه نظر خواص نوری به دو دسته تقسیم می شوند‬

‫کانی های اوپک ‪ :‬مانند کانی های فلزی که بعضًا نور را به مقدار کم از خود عبور می دهند و برای ‪1-‬‬
‫‪.‬مطالعه آنها باید از میکروسکوپ انعکاسی استفاده شود‬

‫کانی های شفاف ‪ :‬کانی هایی هستند که نور از انها عبور می کند‪ .‬اکثر کانی های تشکیل دهنده سنگ ها‪2-‬‬
‫در زیر میکروسکوپ شفاف هستند‪ .‬که اصطالحًا ترانسلوسنت گویند‪ .‬این کانی ها خود به خود به دو گروه‬
‫‪:.‬ایزوتروپ و آنیزوتروپ تقسیم می شوند‬

‫الف ‪ :‬کانی های ایزوتروپ شامل بلورهای مکعبی‪ ،‬کانی های بی شکل‪ ،‬مقاطع عمود بر محور نوری‪،‬‬
‫بلورهای یک محوری و دو محوری هستند‪ .‬از جهت نوری‪ ،‬اجسام ایزوتروپ را می توان به شکل یک‬
‫کره فرض کرد که شعاع ان در تمام جهات یکسان است؛ زیرا اجسام ایزوتروپ‪ ،‬نور را در تمام جهات‬
‫‪.‬به طور یکسان و بایک سرعت انتشار می دهند‬

‫‪:‬ب ‪ :‬غیر از کانی های فوق بقیه کانی ها آنیزوتروپ هستند که خود به دو دسته تقسیم می شوند‬

‫کانی های یک محوری ‪ :‬شامل سیستم تتراگونال‪ ،‬تریگونال و هگزاگونال‪1-‬‬

‫کانی های دو محوری ‪ :‬شامل سیستم ارتورمبیک‪ ،‬منو کلینیک و تریکلینیک‪2-‬‬

‫‪15‬‬
 ‫‪ Cu‬مس فلزی‬
‫‪.‬مس فلزی با ‪ %92‬مس و وزن مخصوص ‪ 8/9 – 5/8‬و سختي ‪ 5/2‬تا ‪ 3‬می باشد‬

‫(‪: )Tenorite‬تنوريت‬
‫نشان داده مي شود و وزن مخصوص آن ‪ 5/6‬بوده و حاوي ‪ % 89/89‬مس مي ‪ CuO‬تنوريت با فرمول‬
‫باشد ‪ .‬تنوريت نسبت به كوپريت نادرتر است و در سيستم منوكلينيك و در رده پريسماتيك متبلور مي‌شود‪.‬‬
‫بلورها‪ ،‬شكل شش گوش و سياه رنگ دارند و ورقه‌هاي بسيار نازك آن نيمه شفاف و قهوه‌اي رنگ‬
‫مي‌باشد‪ .‬ضريب انكسار اين جسم باال است و در منطقه اكسيداكسيون تشكيل مي‌شود‪.‬تنوريت از تجزيه‬
‫سولفيدهاي مس گاهي به مقدار قابل استخراج تشكيل مي‌شود و به ندرت از منشاء اگزاالسيون آتشفشاني‬
‫‪.‬پيدا شده است‬

‫‪: ( Cuprite‬كوپريت ‪) Cu2O‬‬

‫ترکيب شيميايي اين کاني حاوي ‪ %8/88‬مس است و داراي ناخالصي هايي است‪ .‬اين کاني در سيستم‬
‫کوبيک رده هگزاكيزكتاهدرال متبلور مي شود و به رنگ سرخ تا خاکستري سربي است وداراي شكستگي‬
‫صدفي و حالت ترد مي‌باشد‪ .‬سطح تجزيه نشده بلور و سطح شكست آن داراي جالي الماسي است بلور‬
‫كوپريت نيمه شفاف تا كدر و به رنگ سرخ تا سرخ مايل به سياه و نمونه‌هاي توده‌اي آن قهوه‌اي سرخ تا‬
‫خاكستري سرخ تيره است‪ .‬كوپريت در منطقه كاله آهنين توده‌هاي معدني مس گسترش زياد دارد‪ .‬كوپريت‬
‫در قسمتهاي زيرين منطقه اكسيداسيون كانسارها و به ويژه در محل‌هايي كه منطقه سمنتاسيون در معرض‬
‫‪.‬هوازدگي قرار مي‌گيرد تشكيل مي‌شود‬

‫اين کاني داراي جالي الماسي يا نيمه فلزي ‪ ،‬سختي ‪ ، 5/3 -4‬شکننده و با چگالي ‪ 85/5 – 15/6‬مي‬
‫باشد ‪ .‬کوپريت به وسيله فوتک روي زغال ‪ ،‬ابتدا سياه مي شود و سپس مي گدازد و گويچه اي از مس در‬
‫حل مي شود و رنگ محلول را ‪ HNO3‬شعله احيا کننده را تشکيل مي دهد ‪ .‬اين کاني به آساني در اسيد‬
‫سبز مي کند‪ .‬اگر به اين محلول آمونياک زياد بيافزائيم ‪ ،‬به رنگ کبود در مي آيد کوپريت در جريان فرآيند‬
‫هاي اکسايش کاني هاي کالکوسيت‪ ،‬در منطقه سمانتاسيون (در زير سطح آب هاي زير زميني) تشکيل مي‬
‫شود‪ .‬کوپريت همراه با مس طبيعي در برخي از سنگ هاي رسوبي که حاوي بقاياي گياهي هستند ‪ ،‬ديده‬
‫مي شوند‪ .‬کوپريت در اين حالت بر اثر احياي سولفات مس ‪ ،‬به وسيله ماده آلي ‪ ،‬در حضور مقدار اندکي‬
‫‪.‬اکسيژن به وجود مي آيند‬

‫‪: ( Covelline &Covellite‬كووليت ‪) CuS‬‬

‫‪16‬‬
 ‫کووليت در سيستم تري گونال (سيستم دي‌هگزاگونال بي‌پيراميدال) متبلور مي شود و به صورت بلورهاي‬
‫هگزاگونال و زرد ‪ -‬قهوه اي رنگ ديده مي شود و گوگرد درآن به عنوان محصول فرعي است اغلب پهن‬
‫‪.‬و به بلورهاي آن داراي رخ كامل در جهت سطح قاعده هستند‬

‫اين کاني به رنگ آبي روشن تا تيره است و داراي سختي ‪ ، 5/1 -2‬شکننده ‪ ،‬چگالي ‪ 68/4‬و در ترکيب‬
‫شيميايي اين کاني ‪ %5/66‬مس وجود دارد‪ .‬بلورهاي تجزيه نشده آن جالي چرب دارند‪ .‬اين كاني خاصيت‬
‫پراكندگي نوري قوي دارد و به آساني ذوب مي‌شود‪ .‬ورقه‌هاي نازك اين كاني نيم شفاف است كه در مقابل‬
‫هوا به رنگ آبي سياه در مي‌آيد‪ .‬كووليت فراوانترين كاني منطقه اكسيداسيون و به ويژه منطقه سمنتاسيون‬
‫‪.‬است و به ندرت از منشاء آبهاي فروروتشكيل مي‌شود‬

‫(‪: )Chalcocite‬كالكوسيت ‪Cu2S‬‬

‫در سيستم ارتورومبيك و رده بي‌پيراميدال متبلور مي‌شود ‪ .‬بلورهاي پهن و منشوري دارد ‪.‬در ترکيب‬
‫شيميايي اين کاني ‪ %9/79‬مس وجود دارد و گوگرد درآن به عنوان محصول فرعي مي باشد‪ .‬اين کاني به‬
‫رنگ خاکستري متمايل به سياه تا سياه است و داراي سختي ‪ ،5/2 -3‬چگالي ‪ ،5/5 – 8/5‬شكستگي صدفي‬
‫است و رنگ آن خاكستري تيره و در سطح شكست جالي فلزي دارد كه فورًا رنگ تيره و جالي مات پيدا‬
‫مي‌كند‪ .‬خط اثر آن جالي فلزي دارد و غالبًا حاوي مقداري آهن و نقره به شكل ناخالصي است‪ .‬كالكوسيت‬
‫‪.‬به صورت كاني اوليه از منشاء گرمابي تشكيل مي‌شود‬

‫(‪: Chalcopyrite‬کالکو پیریت)‪CuFeS2‬‬

‫كالكوپيريت مهمترين و فراوانترين كاني اوليه کانسنگ محسوب می شود محسوب مي‌شود که در حضور‬
‫اکسيژن‪ ،‬آب و در محيط هاي پوسته اي کم عمق جايي که اکسيد مي شود‪ ،‬ناپايدار است‪ .‬مقدار مس آن‬
‫‪ %6/34‬وزن مخصوص ‪ 12/4‬و سختي ‪ 5/3‬الي ‪ 4‬مي‌باشد‪ .‬اين كاني در سيستم تتراگونال و رده‬
‫اسكانوهدرال متبلور مي‌شود و شكل آن شبيه چهار وجهي منظم است‪ .‬شبكه تبلور كالكوپيريت مشابه‬
‫اسفالريت است كه در آن شبكه مكعبي به نوع تتراگونال تغيير يافته است‪ .‬بلورهاي كالكوپيريت غالبًا از‬
‫شكل افتاده هستند و معموًال از فرم بي‌اسفنوئدر تشكيل مي‌شوند‪ً .‬ا سطوح مات يا مخطط دارد كالكوپيريت‬
‫فاقد رخ مشخص بوده و داراي شكست صدفي است‪ .‬سختي آن حدود ‪ 4‬است اين كاني به رنگ زرد برنجي‬
‫و مايل به سبز و در نمونه‌هايي كه سطح خارجي آن‌ها اكسيد شده است‪ ،‬به رنگ زرد طاليي و غالبًا به‬
‫رنگ‌هاي متغير سطحي تا حد سياه رنگ است‪ .‬خط اثر آن سياه مايل به سبز بوده وگوگرد درآن به عنوان‬
‫محصول فرعي مي باشد ‪.‬کالکوپيريت داراي سختي ‪ ،5/3 -4‬جالي فلزي‪ ،‬تيره و با چگالي ‪35/4 – 40/4‬‬
‫‪.‬مي باشد‬

‫‪17‬‬
 ‫)‪: ( Malachite‬ماالکیت‪Cu2CO3 (OH)2‬‬

‫در سيستم مونوکلينيک رده پريسماتيك متبلور مي شود و در ترکيب شيميايي آن ‪ %5/57‬مس وجود دارد‪.‬‬
‫بلورهاي آن منشوري و سوزني است‪ .‬ماالكيت غالبًا بصورت رشته‌هاي شعاعي‪ ،‬متراكم‪ ،‬قلوه‌اي‪ ،‬دانه‬
‫انگوري‪ ،‬گرهك مانند تا استاالگتيتي تشكيل مي‌شود‪ .‬بلور ماالكيت داراي رخ خوب و در ساير جهات‬
‫شكستگي صدفي دارد‪ .‬خط اثر آن سبز روشن است و در سطح شكست جالي ابريشمي تا مات دارد‪ .‬حالت‬
‫نيمه شفاف دارد و پلئوكروئيسم آن شديد و خاصيت نوراني آن منفي است‪ .‬اين کاني به رنگ سبز روشن تا‬
‫تيره يا سبز متمايل به سياه است و داراي سختي ‪ ، 5/3 -4‬نيمه شفاف تا اپک و با چگالي ‪ 4 – 05/4‬مي‬
‫‪.‬باشد ‪.‬ماالكيت مهمترين كاني منطقه اكسيداسيون است‬

‫) ‪ (Azurite‬آزوريت ‪Cu3 (CO3)2 (OH)2:‬‬

‫درسيستم مونوکلينيک و رده پرسيماتيك متبلور مي شود بلورهاي آن درشت و بعضي از انواع آن به شكل‬
‫منشور كوتاه و گاهي توده‌هاي كروي مجتمع شده‌اند‪ .‬بلور آرزويت شكستگي آن صدفي است‪ .‬آزوريت به‬
‫رنگ آبي روشن تا تيره‪ ،‬نيمه شفاف تا اپک‪ ،‬سختي ‪ ،5/3 -4‬شکننده و ترد‪ ،‬چگالي ‪ 78/3‬و داراي جالي‬
‫شيشه‌اي مي باشد‪ %55 .‬مس در تركيب اين كاني وجود دارد و پايداري آن كمتر از ماالكيت است‪.‬‬
‫آرزويت پلئوكروئيسم ضعيف دارد و در مقابل هوا مانند ماالكيت واكنش نشان مي‌دهد‪ .‬آرزويت همراه با‬
‫‪.‬ماالكيت از فراوانتريي كاني‌هاي حاصل از تغيير تركيبات اوليه مس در منطقه اكسيداكسيون است‬

‫انواع رخ) ‪: (Cleavage‬‬

‫رخ کامل‪:‬درصورتی که کانی به راحتی و به صورت صفحات نازک با سطوح صاف و و صیقلی ‪1-‬‬
‫بشکند می گویند که داری رخ کامل است ‪ .‬مانند میکا و ژیپس‬

‫رخ خوب‪:‬هرگاه کانی در امتداد سطوح معینی بشکند و سطوح صاف ایجاد کند در آن صورت می‪2-‬‬
‫گویند که دارای رخ خوب است ‪ ,‬در این کانیها همواره کانی در جهات سطوح رخ می شکند و سطوح‬
‫‪.‬شکست ناهموار ندارد ‪ .‬مانند کلسیت ‪ ,‬نمک طعام ‪ ,‬گالن‬

‫رخ مشخص‪:‬کانیهائی که دارای این نوع رخ هستند گاهی در جهات رخ و به صورت سطوح صاف و‪3-‬‬
‫صیقلی میشکنند و گاهی با ایجاد سطوح ناهموار می شکنند مانند ‪ :‬فلدسپاتها ‪ ,‬آمفیبولها‬

‫رخ ناقص‪:‬دراین نوع رخ ؛سطوح صاف بسیار کم است و عمدتُا سطوح ناهموار ایجاد می شود‪ .‬مانند‪4-‬‬
‫بریل ‪ ,‬آپاتیت‬

‫‪18‬‬
 ‫‪7‬فصل دوم‪:‬معرفی میکروسکوپ پالریزان‬

‫میکروسکوپ دستگاهی است که جهت نشان دادن بزرگتر اجسام از اندازه طبیعی آنها به کار می رود‪ .‬این‬
‫کار توسط عدسی های همگرا‪ ،‬که در ساختمان عدسی شیئی‪ 8‬و عدسی چشمی‪ 9‬به کار رفته است ‪ ،‬صورت‬
‫می گیرد‪.‬عدسی شئیی از جسم مورد مطالعه تصویری حقیقی ‪،‬معکوس و بزرگتر ازاندازه طبیعی ایجاد‬
‫م‬ ‫ی کند‪.‬عدسی چشمی خاصیت ذره بین را دارد و از تصویر حقیقی ایجاد‬
‫ش‬ ‫ده‪ ،‬تصویر مجازی وبزرگتر را می سازد‪.‬شکل ‪ 2-1‬چگونگی تشکیل‬
‫ت‬ ‫صویررا در میکروسکوپ که به کمک عدسی شئیی و چشمی ایجادمی‬
‫گ‬ ‫‪.‬ردد ‪،‬نشان می دهد‬

‫ک‬ ‫اربرد میکروسکوپ نوری انعکاسی عموما برای استفاده آن دسته‬

‫م‬ ‫تخصصانی است که مایل اند از این میکروسکوپها برای بررسی نمونه‬
‫ه‬ ‫شکل ‪2-1‬‬ ‫ای فلزی ‪،‬سطوح سرامیکی و یا اسناد کاغذی چاپی استفاده کنند‪ .‬از نظر‬
‫س‬ ‫چشمی‬ ‫بزرگنمایی عدسی‬
‫میکروسکوپ های‬ ‫شئیی ×‬
‫شده و‬ ‫عدسی‬
‫ساخته‬ ‫میکروسکوپ=بزرگنمایی‬
‫میکروسکوپ‬ ‫کل در‬
‫کلی بین اولین‬ ‫بزرگنمایی‬
‫اختمان‬
‫امروزی تفاوتی وجود ندارد‪ .‬تنها اختالف بین آنها اینست که میکروسکوپ هایی که امروزه مورد استفاده‬
‫قرار می گیرند دارای خصوصیات فنی پیشرفته تری هستند‪.‬میکروسکوپی که درعلم کانی شناسی مورد‬
‫استفاده قرارمی گیرد‪،‬میکروسکوپ پالریزان‪ 10‬نامیده می شود‪ .‬تفاوتی که این نوع میکروسکوپ با‬
‫میکروسکوپ های معمولی دارد آن است که اوال دارای اجزایی از قبیل پالریزور‪،‬آنالیزور‪،‬عدسی برتران‬
‫و‪...‬بوده که میکروسکوپ های معمولی فاقد آن هستند و ثانیا صفحه یا میز میکروسکوپ پوالریزان بر‬
‫خالف صفحه یا میز میکروسکوپ های معمولی که ثابت است‪،‬دوار می باشد ‪.‬این خصوصیات در‬
‫میکروسکوپ پوالریزان به ما این امکان را می دهد که بتوانیم خواص نوری کانی را مورد بررسی قرار‬
‫‪.‬داده و نوع آنها را تعیین کنیم‬

‫ساختمان میکروسکوپ پالریزان و اجزای آن‬

‫میکروسکوپ پالریزان‬
‫از دو بخش دسته و پایه‬
‫ساخته شده است و تمام‬
‫اجزای آن که در زیر‬
‫شرح داده می شود؛ بر‬
‫روی این دو قسمت بنا‬
‫شده است‪ .‬لوله‬
‫‪7‬‬
‫‪.‬بلور شناسی نوری ‪،‬حسین پروین‪،‬فصل چهارم‪7.‬‬
‫‪8‬‬
‫‪.objective‬‬
‫‪9‬‬
‫‪.ocular‬‬
‫‪10‬‬
‫‪. Polarizing Microscope‬‬

‫‪19‬‬
‫میکروسکوپ به دسته آن متصل است ‪.‬در انتهای باالیی لوله میکروسکوپ عدسی چشمی و در انتهای‬
‫‪.‬دیگر آن عدسی شئیی است‪ .‬طول لوله درمیکروسکوپ های مختلف متفاوت است‬

‫عدسی چشمی‬
‫عدسی چشمی دارا ی سیستم بزرگنمایی است و درانتهای باالی لوله میکروسکوپ جای دارد ‪ .‬در داخل‬
‫عدسی چشمی دو تار عمود بر هم به نام تار های رتیکول قرار گرفته است ‪ .‬در موقع کار با‬
‫میکروسکوپ تارهای رتیکول می بایست توسط پیچی که در عدسی چشمی نصب شده اند تنظیم‬
‫گردند‪.‬صفحات مدرج شده مختلفی برای اندازه گیری ابعاد کانی ها در سنگ و مقاصد دیگر وجود دارند‬
‫که آنها را در داخل چشمی جای می دهند ‪.‬هر عدسی چشمی دارای مشخصات مخصوص به خود است‪.‬این‬
‫‪.‬مشخصات روی جدار فلزی یا سطح باالیی آن درج شده است‬

‫محل وارد کردن تیغه های کمکی‬

‫در قسمت پایینی آنالیزور ‪،‬شکافی در لوله میکروسکوپ قرار دارد ‪ .‬این شکاف محل وارد نمودن تیغه‬
‫های کمکی از قبیل کوارتز یا ژیپس ‪،‬میکا و ‪...‬می باشد که جهت بررسی برخی از خواص نوری کانی ها‬
‫‪.‬بکار برده می شود‬

‫‪11‬عدسی شیئی‬
‫عدسیهای شیئی به کاررفته در میکروسکوپهای نوری‬
‫انعکاسی از دو جهت با عدسیهای میکروسکوپهای نوری‬
‫انتقالی متفاوت است‪ :‬نخست اینکه سطوح لنزهای انها‬
‫دارای روکش ضد انعکاسی خاصی است که از انعکاس‬
‫نورمنبع بر روی عدسی چشمی جلوگیری می کند ؛چراکه‬
‫این انعکاسها تاثیر منفی بر تصویر می گذارد‪ .‬دوم آنکه‬
‫عدسیهای شیئی میکروسکوپ نوری انعکاسی برای نمونه‬
‫‪11‬‬
‫مبانی تئوری وعملی کانی شناسی نوری‪،‬منصور وثوقی عابدینی ‪،‬ص ‪11.4‬‬
‫شکل‪2-3‬‬
‫‪20‬‬
 ‫های غیر پوشیده مناسب است و سطح نمونه ها معموال بدون پوشش مورد بررسی قرار می گیرد‪ .‬لذا در‬
‫مقایسه با عدسیهای شیئی میکروسکوپ نوری انتقالی‪ ،‬دریچه های بیشتر نیاز به محاسبات نوری‬
‫متفاوتتری نیز خواهد داشت‪ .‬عدسی شیئی از مهمترین و گرانترین اجزا میکروسکوپ است و به قسمت‬
‫انتهای لوله میکروسکوپ متصل شده است‪ .‬میکروسکوپ های امروزی دارای دستگاه گردانی است که به‬
‫انتهای لوله آنها متصل شده است و تا ‪ 5‬عدسی شئیی با بزرگنمایی های متفاوت در آن نصب می گردد‪.‬با‬
‫گرداندن این دستگاه می توان عدسی های شیئی را بنوبت تعویض نمود‪.‬وضوح تصویر در میکروسکوپ‬
‫به جنس عدسی های شئیی که در آن به کار رفته بستگی دارد‪.‬نور خارج شده از منبع روشنایی از پهلو به‬
‫سطح نمونه برخورد می کند‪.‬شکل‪ 2-2‬انعکاس نور در اینگونه میکروسکوپ ها نشان می دهد‪ .‬این عدسیها‬
‫معموال در مقایسه با حالت عادی ضخیمتر اند‬ ‫‪.‬‬

‫میز یا صفحه دوار‬

‫میز یا صفحه دوار ‪ ،‬صفحه ای است که جسم یا مقطع مورد مطالعه را جهت بررسی روی آن قرار می‬
‫دهند‪ .‬این صفحه همانطور که قبال گفته شد دواراست‪.‬مقدار این چرخش با کمک درجه بندی هایی که در‬
‫‪.‬حاشیه صفحه موجود است به خوبی قابل بررسی می باشد‬

‫پیچ های تنظیم تصویر‬

‫در بدنه میکروسکوپ ‪،‬پیچهایی نصب شده است که برای تنظیم نمودن تصاویر اجسام مورد مطالعه به کار‬
‫می رود‪.‬با گرداندن این پیچ ها ‪،‬صفحه دوار و در برخی دیگر از آنها ‪ ،‬لوله بطور عمودی باال یا پایین‬
‫قابل انتقال است‪.‬پیچ های تنظیم بر دو نوعند‪:‬نخست پیچ معمولی که برای تنظیم نمودن سریع تصویر اجسام‬
‫بکار می رود و دیگری پیچ ظریفی که داخل پیچ معمولی نصب شده و برای تنظیم نمودن دقیق تصویر‬
‫‪.‬اجسام مورد استفاده قرار می گیرد‬

‫پوالریزور‪ 12‬یا نیکل پایینی‬

‫این‬ ‫منشور از بلور کلسیت درست شده است (کلسیت یا‬
‫کرب‬ ‫نات کلسیم)‪ .‬نور هنگام عبور از بلور کلسیت به دو دسته‬
‫پرت‬ ‫و تجزیه می‌شود به گونه‌ای که اگر این بلور را مثال بر‬
‫رو‬ ‫ی نوشته‌ای قرار دهیم نوشته‌ها بصورت مضاعف دیده‬
‫می‌‬ ‫شود‪ .‬نور وارد شده به کلسیت به دو دسته پرتو تجزیه‬
‫می‌‬ ‫شود‪ ،‬که یکی تابع قوانین اسنل است که آنرا شعاع عادی‬
‫می‌نامند‪ .‬دسته پرتو دیگر از قوانین نور عادی پیروی نمی‌کند؛ لذا به آن پرتو غیر عادی گویند‪ .‬مسیر نور‬
‫‪12‬‬
‫‪. polarizer‬‬

‫‪21‬‬
 ‫عادی و نور غیر عادی وهمچنین سرعت انتشار این دو دسته پرتوبا همدیگر متفاوت است‪ ،‬البته هر دو‬
‫دسته پرتو نور پالریزه می‌باشند می‌دانیم که نور طبیعی در تمام جهات قطبش دارد‪( ،‬میدان الکتریکی آن‬
‫در تمام جهات مولفه دارد) اگر این نور تحت زاویه‌ای نسبت به محور نوری به منشور نیکول بتابد‪ ،‬در‬
‫اولین سطح جدایی (بین هوا و لبه منشور) پدیده دو شکستی ‪ ،‬آن را به مولفه‌های قطبیده موازی و عمود بر‬
‫محور نوری تجزیه می‌کند‪ .‬بنابراین در دومین سطح جدایی (بین لبه بریده شده منشور و صمغ کانادا) دو‬
‫پرتو دارای زاویه تابش متفاوتی خواهند بود‪ .‬با توجه به اینکه ضریب شکست کلسیت برای پرتو غیر‬
‫عادی و ضریب شکست صمغ کانادا تقریبا باهم برابرند‪ ،‬لذا پرتو غیر عادی با کمی بازتابش وارد نیمه‬
‫دوم کریستال می‌شود و در نهایت از طرف دیگر بلور در امتداد موازی با پرتو فرودی و با کمی جابجایی‬
‫خارج می‌شودولی در مورد پرتو عادی ‪ ،‬چون ضریب شکست کلسیت بیشتر از ضریب شکست صمغ‬
‫کانادا است‪ ،‬یعنی نور از محیط غلیظ وارد محیط رقیق می‌شود‪ ،‬پس احتمال بازتابش داخلی کلی وجود‬
‫دارد‪ .‬بدین ترتیب ‪ ،‬پرتو عادی پس از بازتابش کلی ‪ ،‬به طرف قاعده منشور منحرف می‌شود‪.‬حال اگر‬
‫مجموعه‌ای از پرتوها را به منشور نیکول بتابانیم‪ ،‬پرتوهای غیرعادی از وجه مقابل و پرتوهای عادی از‬
‫قاعده خارج می‌شوند‪ .‬در اغلب موارد ‪ ،‬روی قاعده موادی قرار می‌دهند تا پرتو بازتاب یافته را جذب کند‬
‫و فقط از پرتوهای قطبیده عبوری استفاده می‌کنند‪ .‬ولی در بعضی از دستگاههای نوری ‪ ،‬پرتوهای‬
‫بازتابیده نیز که دارای درجه قطبش باالیی هستند‪ ،‬در قسمت دیگری از سیستم مورد استفاده قرار می‌گیرند‬
‫‪.‬‬

‫‪13‬آنالیزور‬
‫آنالیزور دستگاهی است که در لوله میکروسکوپ قرار گرفته شده است‪ .‬نام دیگر آن به نام سازنده اش‬
‫نیکل می باشد‪ .‬در قدیم جنس آنالیزورها از کلسیت بود اما آنالیزورها در ااغلب میکروسکوپ ها ی‬
‫امروزی از فیلترها ی مخصوص ساخته شده اند‪ .‬این فیلترها عبارتند از بلورهای بسیار ریز که با تکنیک‬
‫خاصی به موازات یکدیگر قرار دتده شده اند‪.‬در برخی از میکروسکوپها آنالیزور به اهرمی متصل میباشد‬
‫که توسط آن در مسیر نور قرار میگیرد‪ .‬آنالیزور در میکروسکوپهای پالریزان بین عدسی شیئی و چشم‬
‫مشاهده کننده واقع است‪ .‬معموال آنرا درست باالی عدسی شیئی و یا درست باالی عدسی چشمی قرار‬
‫می‌دهند تا از ایجاد مانع در مقابل نور جلوگیری نماید و لیکن در میکروسکوپهایی که از فیلترهای‬
‫پالروئید به عنوان آنالیزور استفاده می‌شود این در داخل لوله عدسی نصب می‌گردد و دارای ورنیه می‌باشد‬
‫عمدتا وقتی که نمونه‌ها را بوسیله نور پالریزه مورد‬ ‫که درصد چرخش آنرا می‌توان مشخص نمود‪.‬‬
‫تابش قرار دهیم و مشاهده نمائیم تصویر مشابه حالتی است که از نور غیر پالریزه استفاده می‌شود‪ .‬اما‬
‫وقتی که در مقابل آن یک آنالیزور قرار دهیم در آنصورت مشاهده می‌شود که با چرخش آنالیزور در‬
‫جهات مختلف روشنایی تصویر متفاوت خواهد بود‪ .‬در حالتی که محور پالریزاسیون پالریزور و آنالیزور‬
‫بر همدیگر عمود باشند‪ ،‬در آن صورت نوری از آن به چشم مشاهده گر نمی‌رسد و در صورتی که دو‬
‫محور به موازات هم باشند حداکثر نور خارج می‌شود‪ .‬در این صورت می‌توان تأثیر نمونه در چرخش نور‬
‫را مشاهده و اندازه گیری نمود‪ .‬در حالتی که محور پالریزاسیون پالریزور و آنالیزور بر همدیگر عمود‬

‫‪13‬‬
‫‪.analyzer‬‬

‫‪22‬‬
 ‫باشند کلیه نورهایی که مستیقما از پالریزور به آنالیزور می‌رسند متوقف می‌شوند و از آن خارج نمی‌شوند‬
‫و تنها آن بخش از نورهایی که بوسیله نمونه خارج و تغییر جهت داده می‌شود بوسیله آنالیزور عبور داده‬
‫می‌شود و می‌توان بنابراین تأثیر نمونه را بر روی نور پالریزه عبوری مطالعه نمود‬

‫مشاهده بوسیله نور پالریزه‬

‫وضــعیتهای مختلفی را کــه در مطالعــه بــا میکروســکوپ‬
‫پالریزان می‌توان مشاهده نمود‪ :‬وقتی که محور دو صــفحه‬
‫پالریزور و آنــالیزور مــوازی یا عمــود بــر یکــدیگر می‬
‫باشــند‪ .‬وقــتی کــه نــور از چشــمه خــارج و بــه پالریزور‬
‫برخــورد نماید نــور خــارج شــده از آن نــور پالریزه و بــه‬
‫موازات محور پالریزاسیون پالریزور می‌باشد‪ .‬در حــالتی‬
‫که آنالیزور به گونه‌ای باشد که محور پالریزاســیون آن بــه‬
‫شکل ‪2-5‬‬ ‫مـوازات محـور پالریزاسـیون صــفحه پالریزر باشـد نـور‬
‫خارج شده از پالریزور بدون تغییر از آن عبــور نمــوده و‬
‫شکل ‪2-5‬‬ ‫بــه چشــم می‌رســد‪ .‬در صــورتی کــه دو صــفحه محــور‬
‫پالریزاسیونشان عمود بر همدیگر باشند نور خارج شده از پالریزور نمی‌تواند از آنالیزور خارج و بوســیله‬
‫آن جــذب می‌شــود‪ ،‬در آن صــورت نــوری بــه چشــم نمی‌رســد‪ .‬وضــعیت اولی وضــعیت مــوازی دو صــفحه‬
‫پالریزور و آنالیزور است و وضعیت دومی وضعیت متقاطع محورهای پالریزاسیون دو صفحه پالریزور‬
‫و آنالیزور است‪ .‬این آزمایش را می‌توان در میکروسکوپ پالریزاسیون با چزخش آنــالیزور انجــام داد‪ .‬در‬
‫هر چرخش کامل ‪ 360‬درجه‌ای دو مرتبه روشنایی ماکزیمم و دو مرتبه روشنایی مینیمم می‌شود‪ .‬در حالت‬
‫زاویه ‪ 90‬درجــه نســبت بــه یکــدیگر نــور رســیده بــه چشــم قطــع می‌شــود و در صــفر درجــه و ‪ 180‬درجــه‬
‫‪.‬روشنایی ماکزیمم می‌شود‬

‫‪14‬دستگاه تولید نور‬

‫در میکروسکوپ های پیشرفته امروزی سیستم تو لید نور به نام ایلو میناتور هستند‪.‬این دستگاه در پایه‬
‫میکروسکوپ جای گرفته است و مجموعه ای از المپ ؛عدسی کلکتور ‪،‬دیافراگم و فیلتر می باشد‪ .‬المپها‬
‫بیشتر از نوع ‪ 7،8‬ولتی هستندکه برای بکار انداختن آنها باید از منبع تغذیه استفتده نمود‪.‬عدسی کلکتور‬
‫برای یکنواخت کردن‬ ‫کیفیت نور در‬
‫فضای دید بکار‬ ‫میرود‪.‬نور بعد از‬
‫عبور ازکلکتور به سمت‬ ‫دیافراگم باز می‬
‫تابد دیافراگم می تواند‬ ‫میدان دید‬
‫میکروسکوپ را بخ‬ ‫دلخواه تنظیم‬
‫کند‪.‬فیلتر ها هم به نوبه‬ ‫خود در بهبود‬
‫‪14‬‬
‫‪.illuminator‬‬

‫‪23‬‬
 ‫کیفیت نور سهیم اند‪.‬در برخی از میکروسکوپها در پایه آیینه متحرکی جا داده شده که نور را از منبع‬
‫‪.‬گرفته و به داخل دستگاه زیر میکروسکوپ باز می تاباند‬

‫‪15‬فصل سوم‪:‬آماده کردن نمونه صیقلی‬

‫‪ :‬نمونه های الزم جهت آزمایش با میکروسکوپ نوری در طی مسیر زیرآماده می شوند‬

‫تعیین محل مورد نظر ‪3-1‬‬

‫تهیه مقطع ‪3-2‬‬

‫مانت کردن ‪3-3‬‬

‫سنگ زنی ریز ‪3-4‬‬

‫پولیش مکانیکی ‪3-5‬‬

‫پولیش شیمیایی ‪3-6‬‬

‫پولیش اکترولیتیکی ‪3-7‬‬

‫اچ کردن ‪3-8‬‬

‫تعیین سطح مناسب ‪3-1‬‬

‫بخشی ازنمونه که نشان دهنده کل حجم قطعه یا جایی که شامل سطح موضعی مورد نظر است باید برای‬
‫‪.‬آزمایش انتخاب شود‬

‫‪15‬‬
‫ساختار فلزات زیر میکروسکوپ نوری‪،‬ا‪.‬تومر‪،‬صص‪15.33-25‬‬

‫‪24‬‬
 ‫تهیه مقطع ‪3-2‬‬
‫بعد از تعیین مقطع مورد نظر باید نمونه از مقطع جدا شود ‪،‬ضمن اینکه اثرات تحت تبرید بیش گرمایش یا‬
‫تغییر شکل (که ممکن است سبب رخ دادن تبلور مجدد یا دگرگونی فازی شود)به حداقل رسانیده شود‪ .‬بدین‬
‫ترتیب نمونه ای که نشان دهنده قطعه اولیه است بدست می آید‬

‫متداولترین روش برای تهیه مقطع ‪ ،‬استفاده از یک اره است(شکل ‪ )3-1‬که بــا آب خنــک میشــود‪.‬و دارای‬
‫ذرات بوکسیت یا کاربید سیلیسیم در داخل یک چسـب اسـت‪.‬البتـه در فراینـد تهیه مقطـع‪،‬در هـر صـورت‬
‫مقداری اثرات مخرب در نمونه به جای خواهد ماندوباید در فراینــد آمــاده ســازی بعــدی نمونــه ازبین بــرده‬
‫‪.‬شود‬

‫مانت کردن ‪3-3‬‬

‫هدف اصلی از مانت کردن‪ ،‬تسهیل جابه جایی نمونه ها با اشکال و اندازه های مختلف در حین مراحل‬
‫‪.‬بعدی آماده سازی و تحقیق می باشد‬

‫‪:‬عمل مانت کردن به سه علت صورت می گیرد‬

‫الف) کوچک بودن قطعه کار و مشکل بودن انجام سایر عملیات آماده سازی‬

‫ب ) تطابق یافتن نمونه با سایر تجهیزات اتوماتیک‬

‫ج ) حفظ دقیق لبه ها و عیوب سطحی در هنگام آماده سازی‬

‫روش مانت کردن باید به گونه ای باشد که هیچگونه صدمه ای به ریز ساختار نمونه وارد نکند‪ .‬مانت‬
‫‪.‬کردن‪ :‬یعنی نصب کردن قطعه در داخل مواد پالستیکی که به دو روش سرد و گرم انجام می پذیرد‬

‫‪:‬مانت گرم‬
‫در اینجا نمونه را از ظرفی که مورد بررسی قرار می گیرد در کف محفظه قالب قرار داده و پودر‬
‫مخصوص مانت کردن را روی آن می ریزند سپس این پودر تحت فشار و دما ذوب شده و دور نمونه‬
‫رامی گیرد‪ .‬در مرحله بعد نمونه با آب‪ ،‬سرد شده و نمونه مانت شده به دست می آید‪.‬‬
‫‪:‬مانت سرد‬
‫زمانی که نمونه قادر به تحمل فشار و حرارت قالب گیری گرم نباشد از تکنیک های مانت سرد استفاده می‬
‫شود‪.‬به طور کلی برای فلزاتی که دارای نقطه ذوب پائین بوده و یا انعطاف پذیری زیادی دارند نمی توان‬

‫‪25‬‬
 ‫از روش مانت گرم استفاده کرد‪ .‬چرا که فشار و درجه حرارت مانت گرم منجر به تغییر ساختمان سطح‬
‫مقطع نمونه می گردد‪ .‬در چنین حالتی از مانت سرد استفاده می کنیم‪ .‬در این روش بیشتر برای فلزات غیر‬
‫‪.‬آهنی نظیر سرب و قلع و ‪ ...‬استفاده می گردد‬

‫در این روش از یک پودر به عالوه محلول و کاتالیزور به خصوصی استفاده می شود‪ .‬با ریختن مخلوط‬
‫فوق در کف محفظه قالب پس از مدتی خودگیر می شود‪ .‬مواد مورد استفاده در مانت سرد به ‪ 3‬گروه‬
‫اپوکسی ها‪ ،‬پلی استرها و اکریلیک ها تقسیم می شوند‪ .‬این سیستم ها دو جزئی بوده و از یک رزین و‬
‫‪.‬سخت کننده تشکیل می شوند رزین های اپوکسی بیشترین استفاده را در مانت سرد دارا می باشد‬

‫سنگ زنی ریز ‪3-4‬‬

‫سنگ زنی با استفاده ازکاغذ های سنباده که به ترتیب ریز دانه می شوند‪،‬انجام می گیرد تــا ســطح صــاف و‬
‫بدون عیب بدست آید‪.‬غالبا سنباده زنی نرم با کاغذ شــماره ‪120‬شــروع و بــا شــماره هــای‪320،400، 240‬‬
‫‪،600‬دنبال میشود‪.‬درهرمرحله الیه تغییر شکل یافته ماده در نزدیکی سطح را کــه در طــول مرحلــه پیشــین‬
‫ایجاد شده بود ‪،‬ازمیان برمی دارد و خود یک الیه تغییر شکل یافته نازکتری باقی می گــذارد‪.‬ســنباده کــاری‬
‫باید طوری انجام گــیرد کــه خراشــها در یک جهت باشــند و نمونــه باید ســرد شــود تــا از بیش گرمــایش آن‬
‫‪.‬جلوگیری شود‬

‫پولیش مکانیکی ‪3-5‬‬

‫پولیش مکانیکی یا شیمیایی‪،‬الیه نازک خراب و تغییر شــکل یافتــه بــاقی مانــده پس از ســنباده زنی را ازبین‬
‫می برد و در واقع سطحی بدون خراش را ایجاد می کند‪،‬به طوری کــه ســاختمان واقعی فلــز درمعــرض اچ‬
‫قرار گیرد‪ .‬پولیش مکانیکی بر روی پارچه های مناســب‪،‬کــه مــواد ســاینده نظــیر بوکســیت‪،‬اکســید منــیزیم‪،‬‬
‫پودر الماس یا کاربید سیلیسم به آن اضافه شــده‪،‬انجــام می گــیرد‪.‬مرحلــه نهــایی پــولیش معمــوال بااســتفاده از‬
‫ساینده های ریزتر از ‪1‬میکرون همراه است ‪ .‬پولیش کاری یا توسط دست یا بــا اســتفاده از دســتگاه پــولیش‬
‫همراه با خنک کننده مایع مناسب (معموال آب یا نفت ســفید)انجــام می گــیرد‪.‬عــواملی کــه طــبیعت پــولیش و‬
‫مناسب بودن آن را برای نوع فلز تعیین می کند عبارتند از‪:‬نوع پودر پارچــه‪،‬ســرعت پــولیش کــاری‪،‬زمــان‬
‫پولیش کاری‪،‬روش پولیش کاری‬

‫پولیش شیمیایی ‪3-6‬‬

‫ازپـولیش شـیمیایی اغلب بـرای آلومینیوم‪ ،‬مس وآلیاژهـای مس ‪ ،‬آهن ‪ ،‬فـوالد ضـد زنـگ و روی اسـتفاده‬
‫می شود‪ .‬با فرو بردن نمونه در یک محلول شـیمیایی مناسـب ‪،‬کـه الیه نـازکی از سـطح ‪،‬بـدون ایجـاد اثـر‬
‫مخرب مکانیکی حل می شود‪،‬سطح بسیار خوبی را میتوان بدســت آورد‪.‬امــا لبــه هــای نمونــه و ناخالصــی‪-‬‬
‫های غالبا عمیقتر از سطح درمعرض حمله قرار می گیرند‪.‬گاهی اوقات پولیش کــاری در دمــایی بــاالتر از‬
‫دمای اتاق (‪60‬تا‪ 100‬درجه سانتی گراد)انجام می گیرد‪،‬وقتی پــولیش شــیمیایی همــراه بــا پــولیش مکــانیکی‬
‫‪26‬‬
‫است به آن پولیش ‪،‬حمله شیمیایی گفته می شود‪،‬زمان پولیش کاهش می یابد و سطح یکنـواخت تـری می‬
‫‪.‬تواند حاصل شود‬

‫پولیش الکترولیتیکی ‪3-7‬‬

‫برخی از فلزات با استفاده از روشهای معمـول مکـانیکی یا شـیمیایی بـه راحـتی پـولیش نمی شـوند‪.‬بعـد از‬
‫پولیش مکانیکی‪،‬سطح نمونه ممکن است در نتیجه کار ســرد ‪،‬کــرنش داشــته باشــد یا تغییر شــکل یابــد ‪.‬در‬
‫اینگونه موارد‪ ،‬پولیش الکترولیتیکی بـرای نمایان سـاختن سـاختار واقعی مـاده کمـک میکنـد‪.‬مزایای این‬
‫‪:‬پولیش عبارتند از‬

‫‪.‬این روش سریعتر است(چند ثانیه) ‪1-‬‬

‫‪.‬مراحل کمتری نسبت به پولیش مکانیکی دارد ‪2-‬‬

‫‪.‬سطوح نمونه هیچ عالئمی از تغییر شکل نشان نمی دهند ‪3-‬‬

‫‪.‬مساحت بزرگتری از سطح را می توان پولیش کرد ‪4-‬‬

‫‪.‬برای رسیدن به نتیجه مطلوب به مهارت کمتری نیاز است ‪5-‬‬

‫در طول عملیات پولیش الیه نازکی از آند(نمونه)حل شده و سطح نمونه به تدریج صاف وصــیقلی می شــود‬
‫ومناطق خشن نمونه شدیدا درمحلول حل می شود بنابرین درهنگام تهیه سطح اولیه دقت کرد تا دارای بافت‬
‫یکنواخت و بدون خراش عمیق باشــد‪ .‬درعمــل بهــتر اســت بــه لبــه هــای نمونــه الک والکــل زده شــود تــا از‬
‫‪.‬خوردگی شدید آنها در ضمن پولیش جلوگیری شود‬

‫اچ کردن ‪3-8‬‬

‫سطح فلز پولیش داده شده ‪،‬به هنگام اچ کردن با استفاده ازعوامل شیمیایی نظــیر اســیدها و بازهــا در حاللی‬
‫نظیر الکل ‪،‬آب یا گلیسیرین تحت حمله قرار می گیرند ‪.‬چون تمام مناطق سطح پــولیش شــده بطــور یکســان‬
‫تحت حمله قرار نمی گیرند‪ ،‬ساختار ماده قابل رویت می باشـد‪.‬فلـزات خـالص و آلیاژهـای تـک فـاز کـه در‬
‫ساختار خود ترکیب شیمیای یکنواخت دارند‪ ،‬همگن هستند به هنگام اچ کردن مرز دانه ها تحت حمله قرار‬
‫می گیرند‪ .‬این مناطق انرژی باالتری نسبت به خود دانه هــا دارنــد‪ ،‬زیرا در مــرز دانــه هــا مــوقعیت اتمهــا‬
‫نامنظم تر است‪.‬اچ کردن این مرز دانه هاسبب می شــود کــه طــرح دانــه هــا بــه روشــنی نمایان شــود و این‬
‫امکان را می دهد که دانه ها در آزمایش میکروســکوپی از هم تشــخیص داده شــوند‪.‬همچــنین بــه علت جهت‬
‫‪.‬دانه هامیزان اچ ممکن است از دانه ای به دانه دیگر متفاوت باشد‬

‫‪27‬‬
 ‫فصل چهارم‬
‫مطالعه چند نمونه صیقلی مسی توسط نور انعکاسی میکروسکوپ پالریزان‬
‫در( تصویر‪ 16)4-1‬سولفید مس قرمز رنگی دیده می شود ‪.‬فاز نارنجی فاز نرمی است چون خط های پولیش‬
‫آن معلوم می باشد‪.‬دراین فازبا چرخش میز دوار تغییرات رنگی نارنجی تا کرمی دیده می شود درنتیجه‬
‫آنیزوتروپ می باشد وکوبیک نیست‪ .‬چیزی که تر کیبات آهن ومس دارد و آنیزو تروپ در مرکز تصویر‬
‫یک ساختار کامال کوبیک با رنگ کرمی دیده می شود که نشان دهنده ساختار پریت است‪ .‬پریت در‬
‫نمونه های طبیعی با رنگ صورتی یا زرد کمرنگ و ساختار کوبیک مشخص می شود‪ .‬قسمت خاکستری‬
‫تصویر فضای خالی(واکس‪،‬چسب و‪)...‬می باشد‪.‬قسمت تغییر رنگ متمایل به آبی و زرد یا تاثیرات‬
‫‪.‬هوازدگی کالکو پریت هستند یا وجود چربی بر روی نمونه بواسطه تماس سطح سنگ است‬

‫در مرز خارجی کالکو پریت با توجه به تشکیل پریت در نمونه شاهد نمونه مس طبیعی برنگ طالیی‬
‫هستیم‪.‬که به آن پاراژنز مس نیز میگوییم‪.‬پریت اصوال بخاطر اینکه نجیب تر است سریعتر از روی سطح‬
‫خورده می شود وتا ثیرات خوردگی و هوازدگی رابرسطح آن مشاهده می کنیم‪.‬پریت رخ نا قص‬
‫‪.‬داردوکالکو پریت دارای رخ کلفت است‪ .‬همچنین سطح پریت همواره شفاف تر از کالکو پریت میباشد‬

‫مس در آثار‬ ‫باستانی‬

‫و‬
‫ب‬
‫تصویر ‪4-1‬‬
‫خ‬ ‫صوص‬
‫د‬ ‫ر اشیا‬
‫د‬ ‫ر قالب‬
‫م‬
‫‪16‬‬
‫عکس ها توسط نگارنده تهیه شده است‪14.‬‬

‫‪28‬‬
‫فرغ‪،‬مس طبیعی یا برنج است‪ .‬در عین حال در سرباره ذوب این مواد‪،‬مس به صورت قطره خود را نشان‬
‫میدهند‪ (.‬چون در درجه حرارت کمتری از محیط اطراف ودر نتیجه زودتر شکل گرفته اند ‪ ،‬به صورت‬
‫قطره مانند در ماده مذاب در می آیند)‪ .‬قرمز رنگی مس در زیر میکروسکوپ میتواند دلیل خالصی یا نا‬
‫خالصی باشد‪ .‬رنگ مس خالص قرمز است و اگر به سمت زرد یا نارنجی رود دارای ترکیباتی نظیر‬
‫‪.‬آنتیموان و بیسموت است‬

‫یک قطره مس با درصد خلوص باال دریک محیط سیلسیکاته‪،‬سرباره‪،‬را نشان می دهد‪) .‬تصویر ‪ 4-2‬الف(‬
‫الزم به ذکر است در تکنیک مشاهده به روش تصویر درحوزه تاریکی‪ ،‬ساختار درونی مس وبرخی فلزات‬
‫دیگر خود را بهتر مشخص می کنند‪ ،‬به همین دلیل دراین (تصویر‪4-2‬ب) مقداری ترکیبات سولفیدی‬
‫‪(.‬آبی)بر روی مس می بینیم ومحیط اطراف ازساختار سیلیکاته هوالستونیت تشکیل شده است‬

‫تصویر‪ 4-2‬ب‬
‫دیاگرام تعادلی مس باحضورسولفور و‬
‫کربنات‬
‫د‬
‫ر‬

‫ف‬
‫ل‬
‫ز‬
‫ا‬
‫ت باستانی اصوال توالی محصوالت اکسیداسیون‬
‫براساس جدول پتانسیل –احیا مشخص می‬
‫گردد‪.‬روی خوردگی آنها الیه های مختلف‬
‫تشخیص داده می شود‪ .‬در چنین حالتی بهتر است‬
‫سطح اچ نشود چرا که اطالعات بیشتری از سطح‬
‫خام فلز بدست می آید وحتی ساختارهای که با اچ‬
‫شدن می شود مشاهده کرد؛ در صورت تجربه‬
‫‪.‬کاری باال بدون اچ هم دیده می شوند‬

‫‪29‬‬
 ‫نمونه خاصی از )تصویر ‪(4-3‬‬
‫مفرغ تخت جمشید است که در‬
‫این نمونه‪ ،‬فلز استفاده شده دیگر‬
‫کالکو پریت یا پریت نمی باشد‬
‫بلکه سولفید مس بصورت س‬
‫استفاده شده است ‪.‬در تصویر‬
‫میکروسکوپی با نور منعکسه‬
‫معمولی دارای رخ فراوان و‬
‫موازی و آنیزوتروپی بسیار‬
‫‪.‬باال(آبی و سفید) می باشد‬

‫تصویر ‪4-3‬‬
‫در( تصویر ‪4 -4‬الف) فلز مس با الیه های اکسیدی در اطراف دیده می شودرنگ آن رو شن است و قرمز‬
‫نیست؛ در نتیجه همانطور که از شیئ انتظار می رود با یک ساختار آلیاژ گونه روبرو هستیم که مفرغ‬
‫می باشد‪ .‬کناره های آن الیه های خاکستری و بعد الیه کله غازی رنگی است؛که برخی از این الیه ها ایزو‬
‫تروپ هستند (اکسید ‪1‬ظرفیتی مس)و برخی دیگر آنیزوتروپ هستند (اکسید قلع)‪ .‬تشخیص اینکه با چه‬
‫‪ .‬ترکیبی سرو کار داریم مشکل است در نتیجه بایستی از مشاهده تصویر در حوزه تاریکی استفاده نمود‬

‫در( تصویر ‪4-4‬ب)مس بصورت فاز مرکزی ‪،‬فاز اکسید قلع روی الیه مس نشسته(سیاه ایزوتروپ)‬
‫کوپریت قرمز جگری (ایزوتروپ)است‪.‬در قسمت باالی این الیه ها و قسمت انتهای کربنات مس یا‬
‫ماالکیت می باشد‪.‬بین کوپریت و‬
‫ماالکیت یک فاز آبی رنگ آزوریتی‬
‫(آنیزوتروپ)دیده می شود‪ .‬این فاز به‬
‫صورت پاراتاکامیت با ساختار تری‬
‫گونال مشخص می گردد‪ .‬پارا تاکامیت‬
‫همواره برنگ آبی فیروزه ای بر روی‬
‫الیه های خوردگی زیر ساختار ماالکیت‬
‫تشکیل می شود‪.‬علت این توالی اینست‬
‫که محیط خوردگی با گذر زمان از‬
‫حیط خنثی با قلیایی کم به سمت قلیایی م‬
‫تصویر ‪4-4‬الف‬ ‫زیاد پیش می رود‪.‬همچنین در قسمت‬
‫باالی تصویر بیماری برنز دیده می‬
‫شود‬

‫‪30‬‬
 ‫دربسیاری از مواقع ترکیبات کربناته در محیط قلیایی با توجه به خوردگی متوالی مس حل شده‬
‫‪.‬و جای خالی این ترکیبات دوباره توسط اکسید مس بصورت مدور و الیه ای پر می شود‬

‫به این ساختاربدست آمده‬

‫لیزگانگ می گویند‪.‬که ناشی از‬
‫تغییرات شیمیای شرایط دفن‬
‫بوده یا در بسیاری از مواقع‬
‫آنقدر ادامه می یابد تا شی‬
‫کامال خورده شود‪ .‬در پدیده‬
‫لیزگانگ در تصاویر‬
‫میکروسکوپی بایستی همواره‬
‫به محل تغذیه و انحالل و‬
‫بجاگذاری مواد توجه‬
‫داشت‪.‬در(تصویر ‪ )4-6‬این‬
‫ساختار در قالب ترک های‬
‫تصوی‪4-5‬‬
‫ش‬ ‫عاعی به سمت داخل نمونه‬
‫خود را آشکار می سازد‪.‬‬
‫در( تصویر‪)4-5‬ساختار یک‬
‫مس قدیمی بدون اچ کردن‬
‫مشاهده می گرددتصویربا‬
‫بزرگنمایی باال از یک نمونه‬
‫مفرغی با سرد شدن بسیار‬
‫سریع تهیه شده است‪.‬فاز مس به‬
‫صورت دندریتی و صورتی‬
‫رنگ و قلع را در فواصل بین‬
‫دندریتها و خاکستری رنگ‬
‫دیده می شود‪ .‬که به مرور‬
‫تصویر‪4-6‬‬ ‫زمان قلع خورده شده‬
‫است و این به وضوح در‬
‫‪.‬تصویر دیده می شود‬

‫در تصاویر زیرخوردگی‬

‫مس همواره از روی‬
‫سطح مس شروع شده و‬
‫در اثر بیماری برنز‬

‫‪31‬‬
 ‫ترکیبات پاراتاکامیتی خود را در زیر الیه های اکسیدی نشان می دهند‪ .‬در این تصویر رنگهای خاکستری‬
‫و آبی مشخص کننده دقیقی از ترکیبات خوردگی نمی باشند و بایستی دوباره از دید در حوزه تاریکی‬
‫استفاده نمود تا توالی خوردگی ها مشخص شوند‪.‬تصویر پایین دید در حوزه تاریکی استفاده شده است که‬
‫‪.‬در آن توالی خوردگی ها به وضوح دیده می شود‬

‫تصویر ‪ 4-7‬ب‬

‫در تصویر‪ 4-8‬زیر ساختار یک قطعه مس در نور منعکسه معمولی که بر روی آن عملیات چکش کاری‬
‫‪.‬و سرد کردن انجام گرفته؛دیده می شود‪ .‬ساختار دو قلویی به وضوح در آن مشاهده می گردد‬

‫‪32‬‬
 ‫تصویر ‪4-8‬‬

‫در ساختار این فلز خاص بدست آمده از محدوده تخت جمشید (تصویر ‪ )4-9‬روند خاصی از خوردگی که‬
‫خوردگی بین دانه ای نام گرفته مشاهده می گردد‪.‬خوردگی بین دانه ای به صورت جدا شدگی مرز دانه‬
‫‪.‬در روی سطح فلزات مشاهده می شود‪ .‬لکه های سیاه رنگ پخش شده بر روی فلز ‪،‬سرب می باشند‬

‫محیط‪ 4‬پر هرج ومرج است و با )تصویر ‪ 4-10‬الف(‬

‫تصویر‪-9‬‬
‫یک قطره مس در نور معمولی است و اطراف‬
‫کنتراست رنگی یکنواخت دیده می شود‪.‬در حوزه تاریکی این کنتراست خاکستری‪(،‬تصویر ‪4-9‬ب) توالی‬
‫‪.‬خوردگی مس در یک محیط ادیده می شود‬

‫تصویر ‪4-10‬‬
‫الف‬

‫‪33‬‬
 ‫تصویر ‪ 4-10‬ب‬

‫نتیجه گیری‬

‫براساس مطالعات میکروسکوپی میتوان وضعیت خوردگی‪،‬شرایط محیطی‪،‬حتی نوع فن آوری بر روی‬
‫یک جسم رابا دانش استفاده از تکنیک های مختلف نوری مشخص کرد و برای بررسی دقیق تر باید از‬
‫‪.‬آزمایشات بیشتر و روش های دیگری استفاده نمود‬

‫‪34‬‬
 ‫منابع‬
‫‪.‬اوینیوم ‪،‬تومر‪"،‬ساختار فلزات زیر میکروسکوپ نوری"‪،‬انتشارات دانشگاه صنعتی سهند‪1- 1376،‬‬

‫‪.‬پروین‪،‬حسین‪"،‬بلورشناسی نوری"‪،‬انتشارات دانشگاه پیام نور‪2- 1384،‬‬

‫‪.‬زمانیان‪،‬رحیم‪"،‬خوردگی وروشهای کنترل آن"‪،‬انتشارات دانشگاه تهران‪3- 1374،‬‬

‫‪.‬وثوقی عابدینی‪،‬منصور‪"،‬مبانی تئوری وعملی کانی شناسی نوری"‪،‬انتشارات آرین زمین‪4- 1383،‬‬

‫معزز لسکو‪،‬ضرغام‪"،‬کانی شناسی غیر سیلیکاتها"‪،‬واژگان خرد‪5- 1381،‬‬

‫‪.‬معززلسکو‪،‬ضرغام‪"،‬کانی شناسی نوری"‪،‬انتشارات واژگان خرد‪6- 1380،‬‬

‫‪.‬مفیدی‪،‬جمشید‪"،‬اصول خوردگی ومحافظت"‪،‬انتشارات دانشگاه تهران‪7- 1377،‬‬

‫مالئی‪،‬حبیب‪"،‬کانی شناسی نوری"‪،‬سخن گستر‪،‬مشهد‪8- 1385،‬‬

‫‪ http://fa.wikipedia.org‬میکروسکوپ‬
‫‪ http://geoaria.blogfa.com‬انواع ميكروسكوپ‬
‫‪ http://daneshnameh.roshd.ir‬میکروسکوپ نوری‬
‫‪ http://msshamraz.wordpress.com‬انواع ميكروسكوپ‬
‫‪ http://www.omzm.blogfa.com‬میکروسکوپ‬
‫‪ http://www.sanru.ac.ir‬آشنائي با ميكروسكوپ و انواع آن‬
‫‪ http://daneshnameh.roshd.ir‬میکروسکوپ الکترونی‬
‫‪ http://www.metallurgyis.ir‬انواع ميكروسكوپ‬

‫‪35‬‬
36