ΕΠΟ 11 • 3η ΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΠΟ 11 | ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

3η Γραπτή Εργασία
«Στο πλαίσιο της ιστορικής έρευνας για τους
παράγοντες που συνετέλεσαν στην εκβιομηχάνιση
της Ευρώπης (β΄ μισό του 18ου αι. - αρχές 20ού αι.)
έχει ευρέως διερευνηθεί ο ρόλος της τεχνολογίας
και της επιστήμης. Να εξεταστεί αν και σε ποιο
βαθμό η τεχνολογία και η επιστήμη επηρέασαν την
εν λόγω διαδικασία και την εν γένει οικονομική
ανάπτυξη της γηραιάς ηπείρου κατά τον μακρύ 19ο
αιώνα».

Σύμβουλος Καθηγητής: Α. Χατζηκυριάκου

Ακαδημαϊκό Έτος: 2021-2022
Φοιτητής: Όλγα Ράντη
Αρ. Μητρώου: 147071
Τμήμα: ΗΛΕ47

Αθήνα, 27 Φεβρουαρίου 2022

Page | 1
 ΕΠΟ 11 • 3η ΕΡΓΑΣΙΑ

Πίνακας περιεχομένων

Εισαγωγή ……………………………………….………………………..………Σελ. 3

Ενότητα 1 – Ο καπιταλισμός…...………………………………… ...….…..……Σελ. 3-5

Ενότητα 2 – Η ευρωπαϊκή εκμηχάνιση.…………………………… ...….….……Σελ.5-6

Ενότητα 3 – Το ανθρώπινο εργατικό δυναμικό ...………………… ...….….……Σελ. 6-7

Συμπεράσματα…………….…………………….……………..…………….……Σελ. 7

Βιβλιογραφία ………………………………..……………………………………Σελ. 7

Page | 2
 ΕΠΟ 11 • 3η ΕΡΓΑΣΙΑ

Εισαγωγή
Κατά τη χρονική περίοδο της ιστορίας από το δεύτερο μισό του 18ου μέχρι και την απαρχή του
20ου αιώνα ο ευρωπαϊκός χώρος χαρακτηρίζεται από την κυρίαρχη στροφή και μετάβαση στη
βιομηχανική οικονομία (από την αγροτική), με την κατάργηση των εναπομεινάντων
φεουδαρχικών θεσμών για τον σκοπό ενός καπιταλιστικού μετασχηματισμού και οικονομικής
προσέγγισης. Η επίδραση αυτή αναδιάρθρωσε τις υφιστάμενες μέχρι τότε κοινωνικοπολιτικές
πτυχές και οικονομικές προοπτικές της Ευρώπης, εισάγοντας και επικυρώνοντας μία καινούρια
τάξη πραγμάτων. Στο πρώτο μέρος της εργασίας θα αναλύσουμε τα κύρια δεδομένα και
αποτελέσματα της Βιομηχανικής Επανάστασης, εν συνεχεία θα μελετήσουμε τον βαθμό της
ενότητας της μεθοδολογίας εκβιομηχάνισης στο ευρωπαϊκό τοπίο με την επίδραση της
τεχνολογίας και της επιστήμης. Τέλος, θα εξετάσουμε τον βαθμό επίδρασης των παραγόντων
αυτών στη διαδικασία μεταμόρφωσης της οικονομίας κατά τον «μακρύ» 19ο αιώνα.

Ενότητα 1 – Ο καπιταλισμός
Η περίοδος της Βιομηχανικής Επανάστασης (1780-1850) αποτελεί την ιστορική περίοδο αθρόας
προώθησης του βιομηχανικού καπιταλιστικού συστήματος, κατά κύριο λόγο στον βρετανικό
χώρο, η οποία από τη μία μεριά σηματοδότησε μία νέα εποχή και από την άλλη έτυχε καθολικής
αναγνώρισης, αναδιαρθρώνοντας την κατεύθυνση εξέλιξης οικονομικών γεγονότων σε
παγκόσμιο επίπεδο.1 Τα αποτελέσματα της Βιομηχανικής Επανάστασης εκδηλώθηκαν σε
απόλυτη συνάρτηση σε δύο χρονικές περιόδους. Η πληθυσμιακή έκρηξη του 17 ου αιώνα στην
Αγγλία επέφερε το φαινόμενο της αστικοποίησης, της αριθμητικής αύξησης των πόλεων, της
εγκατάλειψης της αγροτικής υπαίθρου, της τροποποίησης των αγροτικών τεχνών και
μεθοδολογίας εργασιών, αλλά και της ταυτόχρονης επικράτησης οικοτεχνίας στην αγροτική
ύπαιθρο.2 Η μεταβίβαση και συγκέντρωση της ιδιοκτησίας σημαντικών εκτάσεων σε λίγους 3
συσχέτισε την οικονομία της αγροτικής υπαίθρου με την ευθύνη του ατόμου και συνάμα με το
κεφαλαιοκρατικό επιχειρείν, μέσω της παραγωγικής αύξησης, καταλύοντας ταυτόχρονα κάθε
φεουδαρχικό υπόλειμμα. Η εμφάνιση της οικοτεχνίας και η περαιτέρω εκμηχανική της εξέλιξη,
με πρωτόλεια βάση τον τομέα της υφαντουργίας, υπήρξε το θεμέλιο της βιομηχανικής
εκτόξευσης που παρατηρήθηκε στη συνέχεια.4

1
Βλ. Τeich M., «Η Βιομηχανική Επανάσταση και η κοινωνία στην Ευρώπη κατά τον 19ο αιώνα» στο Κοινωνική και
Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, επιμ. Δρίτσα Μ., εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2008, σελ. 76
2
Βλ. Γαγανάκης Κ, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 239-240
3
Βλ. Hobsbawm E.J., Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1992, σελ. 76)
4
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 241, 245, 265, Βλ. Teich, σελ. 77, Βλ. Hobsbawm (1992), σελ. 60

Page | 3
 ΕΠΟ 11 • 3η ΕΡΓΑΣΙΑ

Η εκβιομηχάνιση του αγροτικού χώρου οδήγησε στην εμφάνιση των πρώτων βιομηχανιών, όπως
λ.χ. της κλωστοϋφαντουργίας, της βαμβακοβιομηχανίας, του τομέα εξόρυξης σιδήρου ή
άνθρακα. Ειδικότερα, στον μεταλλουργικό τομέα εμφανίζεται και εντάσσεται η χρησιμοποίηση
μηχανών που κινούνται με ατμό, η οποία και εξαπλώνει την αύξηση παραγωγής και παράλληλα
η εξορυκτική δραστηριότητα του άνθρακα εξελίσσεται μέχρι και που καταφέρνει να ξεχωρίσει
εντελώς από τον αγροτικό χώρο, συγκροτώντας έναν πλήρως αυτόνομο και αυτάρκη τομέα.
Ακόμη και η εξεύρεση εναλλακτικής πηγής ενέργειας (χρησιμοποίηση άνθρακα αντί για το
κάρβουνο) αφενός οριοθέτησε την έναρξη της πρώτης βιομηχανικής περιόδου, προωθώντας την
παρουσία πλήθους εργοστασίων τα οποία προσέδωσαν με τη σειρά τους στις εκάστοτε πόλεις
την νέα, γκρίζα και με νέφος εμφάνισή τους και αφετέρου επηρέασε την μετέπειτα εξέλιξη της
περιόδου, καθώς οι νέες ατμοκίνητες μηχανές αποτέλεσαν την αιτία δημιουργίας του
σιδηρόδρομου, επαναστατικό σημείο-τομή στον τομέα των συγκοινωνιών και μέσων μεταφοράς,
που έστρωσε το δρόμο με τη σειρά του για την επόμενη περίοδο της ευρωπαϊκής
εκβιομηχάνισης.5
Η ραγδαία εξέλιξη στη δημιουργία σιδηροδρόμων προϋπέθεσε την έκρηξη της παραγωγικής
διαδικασίας κεφαλαιουχικών προϊόντων (λ.χ. άνθρακας και σίδηρος), και ακολούθως την ένταξη
του πλήρους εκβιομηχανισμένου τομέα σε μία άκρως επεκτατική και διογκωτική πορεία
ανάπτυξης. Πέραν της Αγγλίας, η παραγωγή μετατοπίζεται πλέον στην Αμερική αλλά και τις
χώρες της Ιταλίας, Σουηδίας, Ρωσίας, Αυστρίας, με οδηγό τη Γερμανία. Οι πλέον εξελιγμένες
χώρες προχωρούν ταχύτατα και κυριαρχούν στο παγκόσμιο αποικιακό περιβάλλον.6
Τα βιομηχανικά περίχωρα χαρακτηρίζονται από την εμφάνιση πλήθους νέων πόλεων, η εργατική
τάξη συγκεντρώνεται στις καινούριες γειτονιές και μία τάση πρακτικών αισχροκέρδειας
σκανδάλισε τον αστικό χώρο.7 Μολονότι οι επενδυτές αρχικώς ήταν ουσιαστικά θαρραλέοι
αριβίστες, εν συνεχεία ακολούθησε το ενδιαφέρον αξιόλογων και σημαινόντων κεφαλαιούχων,
οι οποίοι με τη σειρά τους προώθησαν περαιτέρω την αναπτυξιακή τροχιά της βιομηχανίας. 8
Βάση για αυτόν ακριβώς τον αναπτυξιακό ρου της εκβιομηχάνισης αποτέλεσε η ανάπτυξη και
εδραίωση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, χάριν στα συνεχώς αυξανόμενα επενδυτικά
κονδύλια της μεσαίας τάξης.9 Παράλληλα, τόσο η διεύρυνση της αγοράς όσο και η σχέση
προσφοράς/ζήτησης παγκοσμίως προκάλεσαν την εδραίωση του «διεθνούς χρυσού κανόνα», της
αποτίμησης του εκάστοτε κρατικού πλούτου δηλαδή σε χρυσό, καθώς έτσι επιτυγχάνεται ένα
σημαντικό νομισματικό ισοζύγιο για τις συναλλαγές σε διεθνές επίπεδο. 10 Ο ανταγωνισμός
κινήθηκε σε τέτοια επίπεδα ώστε εμφανίστηκαν νέοι οικονομικοί όροι βέλτιστων πρακτικών των

5
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 238-239, 243-244, Hobsbawm (1992), σελ. 70, Hobsbawm E.J., Η εποχή του κεφαλαίου,
1848-1875, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994, σελ. 87
6
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 257-259, 263, 267
7
Βλ. Ηobsbawm (1992), σελ. 72-74
8
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 246
9
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 256, 265
10
Ο.π., σελ. 265, Hobsbawm (1994), σελ. 62

Page | 4
 ΕΠΟ 11 • 3η ΕΡΓΑΣΙΑ

τραπεζών, οι οποίες στόχευαν στη διασφάλιση των υψηλών επενδύσεων και στην εδραίωση
μονοπωλιακής προσέγγισης της αγοράς.11
Επιταχυντικής σημασίας στην αναπτυξιακή τροχιά της βιομηχανικής επανάστασης ήταν η τάση
μελέτης, έρευνας και υιοθέτησης καινούριων επιστημονικών μεθόδων και πρακτικών
εφαρμογών. Μέχρι πρότινος κάθε τεχνολογική καινοτομία αφορούσε στην εκάστοτε τάση της
αγοράς, ενώ πλέον συγκροτεί και απαρτίζει αυτόνομη και ξεχωριστή επενδυτική κατηγορία και
ευκαιρία.12 Προβάλλουν επομένως καινούριοι τομείς, όπως λ.χ. η χημική αλλά και η ηλεκτρική
βιομηχανία και προκύπτει συνάμα μία τάση σε ολοένα και πιο ριζοσπαστικές εναλλακτικές
πηγές ενέργειας, σαν το ηλεκτρικό ρεύμα, το πετρέλαιο. Παρατηρούμε εντός της αγοράς να
δημιουργούνται και διοχετεύονται νέα ριζοσπαστικά δημιουργήματα και προϊόντα (όπως λ.χ. τα
αυτοκίνητα) και παρατηρούνται εφευρέσεις συσκευών που μετέβαλλαν τον τομέα της
επικοινωνίας (όπως λ.χ. το τηλέφωνο και ο ασύρματος). 13 Την ίδια περίοδο εφευρίσκεται και το
αεροπλάνο, το αερόπλοιο, αλλά και το φορντικό μοντέλο παραγωγής, το οποίο εν συνεχεία θα
εδραιωθεί στον ευρωπαϊκό χώρο αργότερα, τα οποία όμως προχωρούν σε παραγωγή παρά μόνο
μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.14

Ενότητα 2 – Η ευρωπαϊκή εκμηχάνιση

Αναφέραμε ήδη ανωτέρω ότι, η Αγγλία ήταν η χώρα που είχε επιτύχει εξαρχής το πέρασμα από
την αγροτική στη νέα οικονομική καπιταλιστική κατάσταση, δεδομένου ότι κατείχε ήδη έμπειρες
κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές περιβάλλουσες, πρόσφορες για την εδραίωση της ατομικής
ευθύνης του επιχειρείν. Η ελεύθερη αγορά καθώς και τα δημοκρατικά φρονήματα συνετέλεσαν
σημαντικά στην όλη πορεία της εκβιομηχάνισης και στην παροχή βοήθειας από τράπεζες και
κρατικούς φορείς.15 Παράλληλα, η συνάρτηση, σύνδεση και επικοινωνία με τη διευρυμένη
αποικιακή της αγορά συνέβαλλε στη σημαντική εξάπλωση του εμπορίου σε διεθνές επίπεδο,
τομέας που συμπαρέσυρε και τόνωσε τη βιομηχανική επανάσταση. 16 Σημειώνεται επίσης ότι, η
επιστημονική προσέγγιση της Αγγλίας, σε συνάρτηση με τα εσωτερικά ανοικτά της οικονομικά
θέματα υπήρξαν ο τρόπος έκφρασης των επαναστατικών νεωτερισμών της συγκεκριμένης
περιόδου.17
Από την άλλη μεριά, στη Γαλλία, μολονότι η πολιτική εξέγερση επέτυχε την κατάλυση κάθε
φεουδαρχικού υπολείμματος, η πολυδιάσπαση της γης μεταξύ αστικής και αγροτικής τάξης δεν
άφησε περιθώρια για την κατάλληλη εξάπλωση της απαραίτητης καπιταλιστικής διαδικασίας.
Ακόμη πιο πίσω στην αναπτυξιακή τροχιά ήταν οι χώρες της Γερμανίας, της Ρωσίας, της
Αυστρίας, οι οποίες όμως ακολουθούσαν υιοθετώντας το αγγλικό πρότυπο. Η νέα τροχιά

11
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 269
12
Βλ. Teich, σελ. 79, - Βλ. Γαγανάκης, σελ. 243
13
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 266-268, Hobsbawm (1994), σελ. 72-76, 96
14
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 267, Hobsbawm (1994), σελ. 75
15
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 246, 252, 266, Teich, σελ. 76, Hobsbawm (1992), σελ. 52
16
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 244-245, Βλ. Hobsbawm (1992), σελ. 55-57
17
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 238

Page | 5
 ΕΠΟ 11 • 3η ΕΡΓΑΣΙΑ

ανάπτυξης επηρέασε αργά ή γρήγορα όλο τον κόσμο με το σιδηρόδρομο και γενικότερα όλες τις
ριζοσπαστικές οδούς να εξαπλώνονται διεθνώς. 18 Επομένως, στη β’ φάση της βιομηχανικής
επανάστασης προβάλλουν πρωτόφαντα βιομηχανικά κράτη (λ.χ. Γερμανία) που επιλέγοντας
επενδύσεις και εξαγωγή κεφαλαιουχικών αγαθών, εξασφαλίζουν την υπεροχή στον έλεγχο της
οικονομίας της Ευρώπης. Παράλληλα, κράτη όπως της Ιταλίας, της Ρωσίας ή των Βαλκανίων, τα
οποία επέλεξαν τη συνάρτηση σε ξένες επενδύσεις κατέληξαν να περιέλθουν σε κατοχική τροχιά
υπό των δανειστών τους. Η σημαντική ένδεια σε κεφάλαια του ανατολικού ευρωπαϊκού χώρου
ήταν φρένο στην εδραίωση δημοκρατικού φρονήματος, που είχε ως αποτέλεσμα την
κρατικοποίηση των ιδιωτικών βιομηχανικών χρηματαγορών και την επιδείνωση δυσβάσταχτης
φορολογίας στους αγρότες. Οι νότιες ευρωπαϊκές χώρες καθυστέρησαν σημαντικά την
εκμηχάνισή τους, παραδιδόμενες υπό τον έλεγχο των ισχυρότερων κρατών.19

Ενότητα 3 – Το ανθρώπινο εργατικό δυναμικό

Η εξασφάλιση της Βιομηχανικής Επανάστασης επήλθε μέσω της εργατικής τάξης. Η στελέχωση
των ανθρώπινων πόρων στα νεοσύστατα τότε εργοστάσια ολοκληρώθηκε μέσω του εφοδιασμού
των εργατών εκ των οικοτεχνιών, αλλά και από το πλήθος άνεργων αγροτών που είχαν
μετοικήσει στα αστικά κέντρα. Σε τόπους όπου η εκμηχάνιση καθυστερούσε, προκλήθηκε
σημαντικό ποσοστό ανεργίας, που επέφερε με τη σειρά του δεινή εξαθλίωση καθώς και μαζικές
μετακινήσεις πληθυσμών. Στην καινοτόμο Αγγλία, η έκρηξη της φτώχειας καταπολεμήθηκε
μέσω της κατάρτισης πρακτικών αφομοίωσης των ανέργων σε ανερχόμενες βιομηχανικές δομές.
Πλέον, η υιοθέτηση εφάμιλλων διαδικασιών πρόνοιας αποσκοπούσε στην εξισορρόπηση μιας
διαρκώς αύξουσας εργατικής αποξένωσης της εξεταζόμενης περιόδου. 20
Η μεγιστοποίηση της παραγωγικότητας επετεύχθη μέσω της χρήσης μηχανών αλλά και
μειώνοντας αντίστοιχα τις εργατικές αμοιβές, αλλοιώνοντας τη ζήτηση εξειδικευμένου
προσωπικού έναντι ανειδίκευτων εργατών.21 Έτσι, η μικροαστική τάξη καταλήγει να είναι
εργατική, οι συντεχνίες καταργούνται, το εργασιακό πλαίσιο αλλάζει, το ωράριο είναι πλέον
συνεχές, μεταβάλλεται ο τρόπος αξιολόγησης και πληρωμής των εργατών. 22 Η οργάνωση, οι
αμοιβές και ο καταμερισμός αρμοδιοτήτων συνδέεται με την ηλικία και το φύλο, με το γυναικείο
φύλο αλλά και τα παιδιά να καταλήξουν να αντιμετωπίζονται σαν το φθηνότερο εργατικό
ανθρώπινο δυναμικό. Ως αποτέλεσμα όλων αυτών, παρουσιάζεται η έγνοια αναφορικά με την
εκπαιδευτική υποχρεωτικότητα.23

18
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 242, 248-249, Teich, σελ. 77, Hobsbawm (1994), σελ. 60, 61, 69
19
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 249, 258, 264-269, Hobsbawm (1992), σελ. 68
20
Βλ. Ηobsbawm (1992), σελ. 77, Teich, σελ. 77, Γαγανάκης, σελ. 249-251, 254-256, 277
21
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 271
22
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 246, 252, 273
23
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 273, 276-277

Page | 6
 ΕΠΟ 11 • 3η ΕΡΓΑΣΙΑ

Η επικρατούσα δυσαρέσκεια στην εργατική τάξη λόγω της υποβολής τους στις εκάστοτε
αξιώσεις της εργοδοσίας, οδήγησε σε απόπειρες διεκδίκησης καλύτερων συνθηκών εργασίας, με
κινητοποιήσεις ακόμη και με κοινωνικές εξεγέρσεις, δίχως όμως αποτελέσματα. 24

Συμπεράσματα
Η βιομηχανική επανάσταση αποτέλεσε πέρασμα και λύση στα ανθρώπινα περιθώρια για
περαιτέρω βελτίωση αλλά και εξέλιξη. Η ανθρώπινη καθημερινότητα εξελίχθηκε σε μία
γρηγορότερη και πολυδιάστατη δυναμική, με πλήθος επιλογών. Οι ριζοσπαστικές πρωτοτυπίες
της τεχνολογίας με την παράλληλη χρήση εναλλακτικών πηγών ενέργειας συντέλεσαν στην
βελτίωση των μαζικών μεταφορών ανθρώπων και αγαθών, ενώ εισήγαγαν την έννοια της
διεθνούς υπόστασης και δυναμικής. Η οικονομία ενισχύθηκε, προτεραιότητα δόθηκε στη
βιομηχανία και οι προβολείς προσοχής έπεσαν στον καπιταλισμό και στην προοπτική και τις
οικονομικές μεθοδολογίες και στρατηγικές που τον συνθέτουν. Οι θαλάσσιοι και χερσαίες οδοί
των συγκοινωνιών και μαζικών μεταφορών ανέδειξαν τον διεθνή χαρακτήρα των επενδυτικών
κεφαλαίων, στην κυριαρχία του τραπεζικού συστήματος και την εξέλιξη του βιομηχανικού
χώρου. Το σύνολο των ανωτέρω νέων μεταβολών επαναπροσδιόρισαν την ανθρώπινη κοινωνία,
ενώ παρατηρούνται μέχρι και στις μέρες μας κοινωνική ανισορροπία και ανισότητα, περίοδοι
ανεργία, παρατεταμένη φτώχεια και δυσκολία προσέγγισης εκπαιδευτικών διεξόδων.

Βιβλιογραφία

 Γαγανάκης Κ., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα 1999.
 Hobsbawm E., Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848, Αθήνα 1992.
 Hobsbawm E., Η Εποχή του Κεφαλαίου 1848-1875, Αθήνα 1996.
 Teich M., «Η Βιομηχανική Επανάσταση και η Κοινωνία στην Ευρώπη κατά το 19ο αιώνα»,
στο Μ. Δρίτσα (επιμ.), Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης. Θέματα
Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης, Πάτρα 2008, σ. 73-84.
 Ville S., «Μεταφορές και Επικοινωνίες», στο D. Aldcroft, S. Ville (επιμ.), Η Ευρωπαϊκή
Οικονομία 1750-1914. Θεματική Προσέγγιση, Αθήνα 2005, σ. 223-260.

24
Βλ, Ηobsbawm (1992), σελ. 62

Page | 7