ΕΠΟ 11 • ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ • 2η ΕΡΓΑΣΙΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΠΟ 11 | ΚΟΙΝΩΝΙΚΉ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

2η Γραπτή Εργασία
Κατά τον 16ο και 17ο αιώνα η Ευρώπη
αντιμετώπισε μια σειρά από κρίσεις και αναταραχές
που χαρακτηρίζονται ως «γενικευμένη κρίση». Ποια
είναι η σημασία αυτής της κρίσης ως προς τις
οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις που
διαμορφώθηκαν αυτή την περίοδο και πώς
αποτυπώνεται ιστοριογραφικά;

Σύμβουλος Καθηγητής: Α. Χατζηκυριάκου

Ακαδημαϊκό Έτος: 2021-2022
Φοιτητής: Όλγα Ράντη
Αρ. Μητρώου: 147071
Τμήμα: ΗΛΕ47

Αθήνα, 9 Ιανουαρίου 2022

1|Page
 ΕΠΟ 11 • ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ • 2η ΕΡΓΑΣΙΑ

Πίνακας περιεχομένων

Εισαγωγή ……………………………………….……………………….………Σελ. 3

Ενότητα 1 – Η οικονομική κρίση………………………………… ...….….……Σελ. 3-5

Ενότητα 2 – Κοινωνικές σχέσεις και συνέπειες..………………… ...….….……Σελ. 5-6

Συμπεράσματα…………….…………………….……………..…………………Σελ. 6-7

Βιβλιογραφία ………………………………..……………………………………Σελ. 7

2|Page
 ΕΠΟ 11 • ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ • 2η ΕΡΓΑΣΙΑ

Εισαγωγή
Η παρούσα μελέτη ξεκινά με την εξέταση και παράθεση συνόλου στοιχείων αναφορικά με μία
αλλεπάλληλη εμφάνιση οικονομικών αναστατώσεων και ερίδων κατά τον 16 ο-17ο αιώνα στον
ευρωπαϊκό χώρο – στοιχείων, δηλαδή πιο συγκεκριμένα γνωρισμάτων, αφορμών, λόγων αλλά
και συνεπειών που σχετίζονται με τα φαινόμενα αυτά. Ειδικότερα, θα προσεγγίσουμε τη
βαρύτητα και τις εκφάνσεις τις οποίες έλαβε αυτή η «γενικευμένη κρίση» σε συνάρτηση με την
παράλληλη δόμηση και διάπλαση κοινωνικών και οικονομικών αναλογιών κατά την εξεταζόμενη
χρονική περίοδο, σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Παράλληλα, θα εξετάσουμε από
ιστοριογραφικής πλευράς, τον τρόπο με τον οποίο αντανακλάται και προσδίδεται γενικότερα η
εν θέματι «γενικευμένη κρίση» στην Ευρώπη. Στο πλαίσιο της εργασίας θα επιχειρήσουμε να
προσεγγίσουμε λοιπόν τις κρίσεις και τους λόγους που τις προκάλεσαν, τα γνωρίσματα που τις
στοιχειοθετούν και τις συνέπειες τις οποίες εκείνες επέφεραν στις χώρες της Ευρώπης.

Ενότητα 1 – Η οικονομική κρίση

Ξεκινώντας, είναι απαραίτητη η παράθεση μιας εισαγωγικής πεζολογίας, ότι κάθε μια
οικονομική κρίση και οικονομική αναστάτωση ιστορικά, αποτελεί γνώρισμα του καπιταλισμού.
Αποτελεί δηλαδή μέρος και γνώρισμα του καπιταλιστικού συστήματος γενικότερα. Σύμφωνα με
τις ιστορικές προσεγγίσεις του παρελθόντος, αποτέλεσε ευρέως θέσφατο το γεγονός και η
σιγουριά ότι ήδη από τον 15ο αιώνα (ευρωπαϊκός μεσαίωνας) η Ευρώπη έτυχε ολοένα
αυξανόμενης ανάπτυξης. Η κραταιά φεουδαρχία λοιπόν επέτρεψε την κυριαρχία του εμπορικού
καπιταλισμού (16ος-17ος αιώνας) και ακολούθως του βιομηχανικού (18 ος αιώνας). Έως και το
μέσον του 16ου «ωραίου» αιώνα επικρατεί μια γενικευμένη ευημερία η οποία υποστηρίζεται με
την άνοδο της αγροτικής παραγωγικής γραμμής καθώς και των τιμών της αγοράς. 1
Η νεότερη προσέγγιση με σαφήνεια παραθέτει ότι τον 16 ο αιώνα η άνοδος αυτή σταμάτησε
εξαιτίας μιας συνολικής και γενικευμένης πτώσης, η οποία ιδίως έπληξε τον οικονομικό τομέα,
με πρόσκαιρες αποσταθεροποιήσεις. Ο ρυθμός της διαδικασίας παραγωγής, της ανόδου και
βελτίωσης της εμπορικής δραστηριότητας, ο ρυθμός κίνησης των τιμών της αγοράς είχαν
σημαντικές αποκλίσεις, εξασθένιση και ακινησία. Κάτι τέτοιο, είχε ως αποτέλεσμα την
ταυτόχρονη επίδραση και σε άλλους χώρους, όπως η δημογραφική πορεία και άνοδος, περίοδο
κατά την οποία ήταν γεγονός η κραταιά επέκταση των ευρωπαϊκών αποικιών. Το συγκεκριμένο
γεγονός παρουσιάστηκε εντατικότερο αλλά και ευρύτερο τον 17 ο αιώνα. Αξίζει να λάβουμε
υπόψη και να υπογραμμίσουμε ότι νωρίτερα από τη Βιομηχανική Επανάσταση, επομένως την
περίοδο του καπιταλιστικού συστήματος στο εμπόριο, η σειρά εκδηλωθεισών οικονομικών
κρίσεων και αναταραχών αφορούσε ειδικότερα σε παραγωγικούς παροξυσμούς και ακολούθως

1
Βλ. Ανδρονίκη Διαλέτη, «Η μετάβαση από το Μεσαίωνα στη Νεότερη Εποχή στην Ευρώπη», στο Μαργαρίτα
Δρίτσα (επιμ.), Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ 2008, σελ. 31.

3|Page
 ΕΠΟ 11 • ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ • 2η ΕΡΓΑΣΙΑ

στον ρυθμό δημογραφικής εξέλιξης και ανόδου των τιμών αγοράς, με τις κλιματικές συνθήκες να
πρωταγωνιστούν σε βαρύτητα.

Η άνοδος των τιμών την περίοδο 1500-1600 των προϊόντων διατροφής αποκαλείται
«επανάσταση των τιμών» και αποτυπώνει την οικονομικά διαμορφωμένη κατάσταση, με κύρια
γνωρίσματα αυτής την ανεπάρκεια ευελιξίας έναντι των οικονομικών μεταβολών, την ανυπαρξία
επιλογών στα είδη καθημερινής κατανάλωσης, την αυξομείωση αμοιβών και μισθωμάτων
αγροτικής γης καθώς και τους κρατικούς χειρισμούς έναντι του νομίσματος.2
Μία προσέγγιση σε σχέση με την αιτία της οικονομικής κρίσης αφορά σε μια σειρά υποτιμήσεων
της τιμής των νομισμάτων της Ευρώπης εκ μέρους της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας.
Λαμβάνοντας υπόψη ότι η ευρωπαϊκή ευπορία υποστηριζόταν κυρίως από την υπεραφθονία
πολύτιμων μεταλλευμάτων των αμερικανικών κτήσεων, εμφανίζεται μία οικονομική
συρρίκνωση εξαιτίας της ελαχιστοποίησης εισαγωγών και αντίστοιχη μείωση του αριθμού
ενεργών νομισμάτων. Τόσο η αφθονία νομισμάτων όσο και οι εσφαλμένες νομισματικές
ενέργειες διαχείρισης αυτών από πλευράς των κυβερνώντων επηρέασαν άμεσα την υποτίμηση
της νομισματικής αξίας. Η κρατική οικονομία τορπιλίστηκε από τις εισαγωγές πολύτιμων
μετάλλων (π.χ. ασημιού) καθότι μέχρι πρότινος κερδοσκοπούσε με μηχανορραφίες έναντι της
συναλλαγματικής αξίας. Παράλληλα, τα μεγάλα έξοδα συντήρησης πολεμικών και διοικητικών
αναγκών οδήγησαν σε δανεισμό, με την υποτίμηση να αποτελέσει αναγκαίο κακό. Πλαστά
νομίσματα εισέβαλαν κερδοσκοπικά στην αγορά δυσχεραίνοντας την οικονομική θέση των
άπορων.
Η οικονομική αναστάτωση διατάραξε το διεθνές εμπόριο με σημαίνον γεγονός τη μεταφορά του
ευρωπαϊκού οικονομικού επίκεντρου από τη Μεσόγειο στη βορειοδυτική Ευρώπη και τον
Ατλαντικό. Η ισπανική οικονομική στενότητα, απόρροια της συρρίκνωσης εισαγωγών
μετάλλων, των λιμών και επιδημιών καθώς και της αδυναμίας βιοτεχνικών επενδύσεων
συμπαρασύρει την Αμβέρσα (1580), ενώ μεταβάλλονται οι υφιστάμενες μέχρι τότε οδοί
εμπορίου και οδηγούνται στην παρακμή εμβληματικές οικονομικές βάσεις – όπως λ.χ. η
Φλωρεντία, η Βενετία, η Γένοβα, ενώ αντίθετα ευνοούνται νέοι σταθμοί εμπορίου σε βόρειες
ευρωπαϊκές χώρες – τέτοιοι ήταν το Λονδίνο αλλά και το Άμστερνταμ. Επιπλέον την εμπορική
δραστηριότητα έπληξαν ιδιαίτερα και οι συχνές διαμάχες των ευρωπαϊκών χωρών, τόσο
πολεμικές όσο και σε επίπεδο εμπορίου (εμπάργκο), οι εμπορικές συνεργασίες, η επιβολή
φόρων, η εμπόδιση εξαγωγών ή εισαγωγών. 3
Κατά τη μετάβαση και εναλλαγή μεταξύ 16 ου-17ου αιώνα, ο πληθυσμιακός αριθμός ελαττώθηκε
σημαντικά – ως αποτέλεσμα αιτιών όπως η πείνα, μια σειρά από μολυσματικές νόσους,
θρησκευτικές εξεγέρσεις. Συνεπώς, η πληθυσμιακή ελαχιστοποίηση επέφερε και εκείνη
ταυτόχρονη μείωση στην παραγωγή (ανεξάρτητα από τις κακές επικρατούσες κλιματολογικές
συνθήκες της εποχής ή και ασθένειες στη χλωρίδα, χαρακτηριστικά που επηρέαζαν κάθετα την
άνοδο τιμών).

2
Βλ. Κώστας Γαγανάκης, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, Πάτρα, ΕΑΠ 1999, σελ.145
3
Βλ. Ανδρονίκη Διαλέτη, σελ. 62-63

4|Page
 ΕΠΟ 11 • ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ • 2η ΕΡΓΑΣΙΑ

Αφενός η εισαγωγική εμπορική δραστηριότητα εν μέρει συντελούσε πυροσβεστικά (όπως λ.χ.

στα προϊόντα βιοτικών αναγκών), καθώς η πλειονότητα αποτελούσαν οι πρώτες ύλες για τον
βιομηχανικό τομέα, αφετέρου η εξαγωγική εμπορική δραστηριότητα στρατηγικά στόχευε στην
προώθηση και εδραίωση των εγχώριων βιομηχανικών προϊόντων στις αγορές, δραστηριότητα η
οποία κλονίστηκε κ αυτή σημαντικά. Είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο να αντιληφθούμε το γεγονός
ότι το κλίμα δεν ήταν η αιτία αλλά η αφορμή και παράγοντας της οικονομικής ευρωπαϊκής
κρίσης. Οι υψηλές θερμοκρασίες της χρονικής περιόδου από τον 15 ο μέχρι τα μέσα του 16ου
αιώνα επέφεραν αφενός αύξηση στο ρυθμό παραγωγής π.χ. σιτηρών στις βόρειες και κεντρικές
ευρωπαϊκές χώρες, αφετέρου συντέλεσαν επιβλαβώς στη Μεσόγειο (π.χ. εμφάνιση σμηνών
ακρίδων από την αφρικανική ήπειρο). Ακολούθησε μετάπτωση κλιματολογικών συνθηκών, με
σκληρές χειμερινές περιόδους σε όλο το φάσμα του ευρωπαϊκού χάρτη και φαινόμενα όπως το
να παγώσουν ποταμοί με ολοκληρωτικές ζημιές σε εκτάσεις καλλιέργειας ελιάς και αμπελιών.
Αυτή η κρύα επέλαση που διήρκησε μέχρι και το 1620 (όταν δηλαδή η οικονομική κρίση
ολοκληρωνόταν).

Ενότητα 2 - Κοινωνικές σχέσεις και συνέπειες

Η συνέπεια της γενικευμένης οικονομικής κρίσης στις κοινωνικές σχέσεις ήταν η εξάλειψη των
πραγματικών μισθών και αμοιβών, εντός του πλαισίου πάντα καταμερισμού ευμάρειας αλλά και
της αναδόμησης καινούριων στρωμάτων στην κοινωνία, βάσει της νόρμας του καπιταλιστικού
πλαισίου.
Η αναφορά στην επανάσταση των τιμών δεν έχει να κάνει αποκλειστικά με οικονομικές
επιπτώσεις (ειδικότερα για τη Γερμανία, την Αγγλία και Γαλλία). Είναι απαραίτητο να
αναφερθούμε στη μεγάλη. Η δημογραφική επέκταση έφερε αντίστοιχη αύξηση στη ζήτηση
προϊόντων και επομένως άνοδο στις τιμές τους. Η δημογραφική διεύρυνση οδήγησε στην
εκχέρσωση εκτάσεων που ευρωπαϊκή δημογραφική εξάπλωση παράλληλα με την αδυναμία
υιοθέτησης νέων τεχνικών στην γεωργία δεν έφεραν άνοδο στο ρυθμό παραγωγής και επομένως
δεν βοήθησαν στο να μειωθούν οι τιμές. Η ευρωπαϊκή δημογραφική εξάπλωση διεκόπη τον 17 ο
αιώνα εξαιτίας συνεχών λιμών και επιδημιών αλλά και εξαιτίας έλλειψης τεχνικού
εκσυγχρονισμού. Η διακοπή αυτή είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση του ρυθμού γεωργικής
παραγωγικής αφενός εξαιτίας της έλλειψης ανθρώπινου δυναμικού λόγω επιδημιών, αφετέρου
της κερδοφορίας της γεωργικής καλλιέργειας και τέλος εξαιτίας των έρημων εκτάσεων λόγω
πολέμων.4
Η επιβολή μεγάλης φορολόγησης επηρεάζει και αυτή με τη σειρά της την άνοδο τιμών και
σαφώς επιδεινώνει την κατάσταση των φτωχότερων. Η φτώχεια φανερώνεται σε όλες τις δυνατές
εκφάνσεις: ληστείες, εγκατάλειψη παιδιών, επαιτεία κ.α. Τόσο η Εκκλησία όσο και οι
κυβερνώντες επιχειρούν να διαχειριστούν το μεγάλο ζήτημα της φτώχειας με τη λήψη
ανεπαρκών τελικώς μέτρων να σβήσουν τις λαϊκές επαναστάσεις που γεννιούνται.

4
Βλ. Ανδρονίκη Διαλέτη, σελ. 64-65

5|Page
 ΕΠΟ 11 • ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ • 2η ΕΡΓΑΣΙΑ

Από τα τέλη του 15ου αιώνα εκκίνησαν συνεχείς και αιματηρές αγροτικές εξεγέρσεις,
συνταρακτικές για τον ευρωπαϊκό χώρο που κορυφωθήκαν τον 16ο αιώνα στις οποίες
συμμετείχαν επίσης ευγενείς και αστοί και ξέσπασαν σε πολυάριθμες ευρωπαϊκές χώρες –
Αγγλία, Ισπανία, Γερμανία, Ουγγαρία. Σημειώνεται ότι η καινοτομία και ο κοινωνικός
χαρακτήρας τέτοιων εξεγέρσεων ξεκαθάρισε εύκολα τα αστικά στρώματα από την επαναστατική
αγροτική στρατιά, η οποία και υπέστη σκληρή βία έναντι ολίγων τελικώς διεκδικήσεων. Η
σπουδαιότερη εξέγερση του 16ου αιώνα υπήρξε ο «Πόλεμος των χωρικών» στην Γερμανία
(1524-1526).5
Ο πόλεμος ήταν ξεκάθαρα το επιστέγασμα του συνόλου των αγροτικών εξεγέρσεων που
κυριαρχούσε ως μια έκφραση αντίθεσης στην οικονομική εκμετάλλευση, ενώ εξαπλώθηκε σε
μεγάλο εύρος στην Ευρώπη. Το κίνημα αυτό υπό την ηγεσία του Thomas Muntzer (με έντονη
κομμουνιστική έκφραση) διεκδικούσαν κοινωνική εξίσωση καθώς και κοινοκτημοσύνη αγαθών.
Όλα αυτά οδήγησαν σε λουθηρανική αδράνεια, σε συντριβή του κινήματος, την εξασθένιση του
σε σχέση με το ήθος φρονήματος των επαναστατών καθώς και εν τέλει στον μετριασμό της
εξέγερσης συνεπεία μεγάλων επιπτώσεων στους αγρότες.6
Ως το ιδανικό πολίτευμα που δύναται να περισώσει την κατάσταση αναδύεται η απολυταρχία,
ενή σημαίνοντα χαρακτήρα είχε η θρησκευτική προσέγγιση της δυτικής Ευρώπης, με τη
Μεταρρύθμιση να αποτελεί μήνυμα ελευθερίας στο σύνολο των καταπιεσμένων της αγροτικής
για υπαίθρου. Στα μέρη όπου καθιερώθηκε η θρησκεία του προτεσταντισμού εκφράστηκε και η
οριστική παύση φορολογικής υποχρεωτικότητας προς την Καθολική Εκκλησία. 7
Υπήρξε όμως και αφορμή για νέα σειρά εξεγέρσεων με θεολογικές διαμάχες, όπως π.χ. στη
Γαλλία (1560-1620). Ανεξάρτητα από την εμφάνιση εξεγέρσεων τοπικά, το λαϊκό αίσθημα
εξαθλίωσης εξωτερικευόταν μέσω της καταφυγής στο οργανωμένο έγκλημα. 8
Η ληστεία εκδηλώνεται σε δύο κατηγορίες, εκ διαμέτρου ετερόκλητες: αφενός την
αριστοκρατική ληστεία η οποία αφορούσε στην αντίδραση των φεουδαρχικών ομάδων έναντι
της εξάπλωσης του απολυταρχισμού και αφετέρου στην λαϊκή ληστεία, η οποία καθιστούσε
σαφή την λαϊκή εναντίωση απέναντι στην κρίση της οικονομίας κρίση καθώς και στην
εξαθλίωση των αγροτικών ομάδων.9
Η οικονομική κρίση έθεσε τη βάση για την επικείμενη επικράτηση και κυριαρχία του
ανανεωμένου καπιταλισμού -σύμφωνα με τον Eric Hobsbawm (1917-2012) και προϊδέασε τον
κόσμο για τη Βιομηχανική Επανάσταση και την παγκόσμια επικράτηση της Αγγλίας ως
οικονομική δύναμη.10

Συμπεράσματα
5
Βλ. Γαγανάκης, σελ.152
6
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 153
7
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 157-158
8
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 159
9
Βλ. Γαγανάκης, σελ. 159
10
Βλ. Ανδρονίκη Διαλέτη, σελ. 28-29

6|Page
 ΕΠΟ 11 • ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ • 2η ΕΡΓΑΣΙΑ

Η χρονική περίοδος 1580-1650 εκδηλώνεται με ουσιαστικές και αλλεπάλληλες αναστατώσεις

στο σύνολο των οικονομικών και κοινωνικοπολιτικών εκφάνσεων. Η οικονομική κρίση η οποία
εκδηλώνεται με την έξαρση τιμών αγοράς, μέσω της υποβάθμισης του νομίσματος και του
μπλοκαρίσματος των αμοιβών, οδηγεί σε σημαντικές δημογραφικές αναστατώσεις, θρησκευτικές
αλλά και σαφώς κοινωνικές, οι οποίες καταλήγουν ακολούθως ως λαϊκές εξεγέρσεις που
εξαλείφθηκαν εξαιτίας της έντονης άσκησης βίας όσων κυβερνούσαν. Η εποχή των κοινωνικών
αυτών επαναστάσεων εκδηλώνεται συνολικά στον ευρωπαϊκό χώρο και επιφέρει το πέρασμα από
τη φεουδαρχική κοινωνία σε απολυταρχικό καθεστώς (17ος-18ος αιώνας).

Βιβλιογραφία
o Κώστας Γαγανάκης, Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα 1999
o Ανδρονίκη Διαλέτη, «Η μετάβαση από το Μεσαίωνα στη Νεότερη Εποχή στην Ευρώπη», στο
Μαργαρίτα Δρίτσα (επιμ.), Θέματα Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας της Ευρώπης,
Πάτρα, ΕΑΠ 2008, σσ. 19-72.

7|Page