‫ابوریحان بیرونی‬

‫محمدبن احمد بیرونی در سال‪ 352‬هجری‬ ‫ابوریحان ّ‬

‫شمسی در خوارزم دیده به جهان گشود‪ .‬او بزرگمردی‬
‫از سرزمین‌های اسالمی   ــ   ایرانی است که دانشمندان‬
‫اروپایی به دستاوردهایش در سده‌های هفدهم و هجدهم‬
‫میالدی دست یافتند‪ .‬ابوریحان بیرونی در نوشته‌های‬
‫پُرشمارش به روشنی از گردش زمین به دور خود یادکرده‬
‫است‪ .‬وی در اثرخود با نام «اسطرالب» روشی برای‬
‫اندازه‌گیری شعاع زمین ارائه کرده است‪ .‬آثار گوناگون‬
‫و پُرشمار بیرونی در علوم مختلف شامل‪ :‬ریاضی‪،‬‬
‫اخترشناسی‪ ،‬جغرافیا‪ ،‬شیمی‪ ،‬داروسازی و در فیزیک و‬
‫مکانیک است‪ .‬کتاب‌های بیرونی در فیزیک و مکانیک‬
‫عبارت‌اند از (‪ )1‬اثری ارزنده در پیوند با فیزیک نور‪،‬‬
‫درباره فلزات و جواهرات‪ .‬از سه‬
‫ٔ‬ ‫زمینه اوزان و مقادیر و (‪ )4‬کتابی‬
‫درباره بازتاب نور‪ )3( ،‬کتابی در ٔ‬
‫ٔ‬ ‫(‪ )2‬کتابی‬
‫کتاب اول هیچ‌گونه دست‌نویسی در دست نیست و تنها در دیگر نوشته‌های بیرونی و گاهی دانشمندان دیگر‬
‫فرازهایی از آنها آمده است‪.‬‬
‫کار بزرگ ابوریحان بیرونی کاربردی کردن ریاضیات در علومی مانند اخترشناسی‪ ،‬جغرافیا‪ ،‬فیزیک‪،‬‬
‫شیمی و کانی‌شناسی است‪ .‬محاسبه‌های دقیق بیرونی در اندازه‌گیری زمین به روش کارتوگرافی صدها سال‬
‫زودتر از دانشمندان مغرب زمین به انجام رسیده است‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫فصل ‪4‬‬

‫آیا میدانید بیشترین مسافت ثبتشده که تا کنون یک اسب توانسته است در یک ثانیه طی کند حدود ‪ 24‬متر بوده است؟‬
‫بررسی و شناخت حرکت اجسام از هزاران سال پیش مورد توجه بشر بوده است؛ بهطوری که تند و کند بودن حرکت‬
‫یک جسم برای هر کس واژهای آشناست‪.‬‬
‫در این فصل خواهیم دید که با تعریف کمیتهای فیزیکی مانند‪ :‬مسافت‪ ،‬جابهجایی‪ ،‬تندی‪ ،‬سرعت و شتاب میتوانیم به‬
‫بررسی حرکت اجسام بپردازیم‪ .‬با پیدا کردن هریک از این کمیتهای فیزیکی برای یک جسم درحال حرکت‪ ،‬میتوان‬
‫شناخت بهتری از حرکت آن جسم بهدست آورد‪.‬‬
 ‫حرکت در همه جا و همه چیز‬
‫همه چیز در جهان پیرامون ما در حرکت است‪ .‬حتی زمین‬
‫که ساکن به ‌نظر می‌رسد‪ ،‬نیز در حرکت ‌است(شکل‪.)1‬‬
‫شناخت حرکت‪ ،‬یکی از راه های شناخت جهان فیزیکی‬
‫پیرامون است‪ .‬به همین دلیل دانشمندان راه‌های ساده‌ای‬
‫(الف)‬ ‫را برای بررسی و شناخت حرکت ارائه داده‌اند‪.‬‬
‫مسیر حرکت زمین‬
‫به دور خورشید‬

‫خورشید‬

‫(پ)‬
‫شکل ‪1‬ــ‬
‫الف) الکترون‌های هر اتم‪ ،‬همواره به دور هسته می‌چرخند‪.‬‬
‫ب) اتم‌های موجود در نوک مدادی که روی میز شماست‪ ،‬همواره در محل خود نوسان می‌کنند‪.‬‬
‫(ب)‬ ‫پ) زمین عالوه بر آنکه در هر شبانه‌روز یک بار به دور خود می‌چرخد‪ ،‬در هر ثانیه مسافتی برابر ‪30‬‬
‫کیلومتر را دور خورشید می‌پیماید‪.‬‬

‫مسافت و جابه‌جایی‬
‫برای رفتن از یک محل به‬
‫‪320m‬‬
‫‪73m‬‬ ‫مقیاس‬ ‫محل دیگر‪ ،‬معموال ً از کوچه‌ها‬
‫‪100m‬‬
‫و خیابان‌های زیادی عبور‬
‫‪202m‬‬
‫‪300m‬‬ ‫می‌کنیم‪ .‬شکل ‪ 2‬مسیر حرکت‬
‫دانش‌آموزی را نشان می‌دهد‬
‫پایان‬
‫که برای رفتن از خانه تا مدرسه‬
‫‪323m‬‬ ‫می‌پیماید‪ .‬به مجموع طول‌هایی‬
‫شمال‬ ‫که این دانش‌آموز برای رفتن از‬
‫غرب‬ ‫شرق‬ ‫خانه (مبدأ) به مدرسه (مقصد)‬
‫جنوب‬ ‫شروع ‪200m‬‬ ‫می‌پیماید‪ ،‬مسافت پیموده‌شده یا‬
‫شکل ‪ 2‬ــ طول کل مسیر طی‌شده بین نقطۀ شروع و نقطۀ پایان حرکت را مسافت‬ ‫به اختصار مسافت میگوییم‪.1‬‬
‫پیموده‌ شده می‌نامند‪.‬‬
‫‪1‬ــ مسافت را می توان با نماد ‪ l‬نشان داد‪.‬‬
‫‪40‬‬
 ‫‪73m‬‬ ‫مقیاس‬
‫همان‌طورکهمی‌دانیمکوتاه‌ترین‬
‫‪320m‬‬
‫‪100m‬‬ ‫فاصله یا مسیر بین دو نقطه‪،‬‬
‫‪300m‬‬ ‫پارهخط راستی است که آن‬
‫‪202m‬‬
‫دو نقطه را به یکدیگر وصل‬
‫پایان‬ ‫می‌کند‪ .‬در ریاضی سال هشتم‬
‫→‬
‫→‬ ‫دیدید که اگر پارهخطی دارای‬
‫‪323m‬‬
‫‪ dd‬ه جایی‬
‫ار جاب‬ ‫جهت باشد به آن بردار گفته‬
‫شمال‬ ‫برد‬
‫نقطه‬
‫میشود‪ .‬به برداری که ٔ‬
‫غرب‬ ‫شرق‬
‫نقطه پایان‬
‫شروع حرکت را به ٔ‬
‫جنوب‬ ‫شروع ‪200m‬‬
‫حرکت وصل میکند‪ ،‬بردار‬
‫شکل ‪3‬ــ پاره خط جهت داری که مبدأ حرکت را به مقصد وصل می‌کند بردار‬ ‫جابه‌جایی گفته می‌شود که‬
‫جابه‌جایی نامیده می‌شود‪.‬‬ ‫→‬
‫آن را با ‪ d‬نشان میدهیم‬
‫اندازه بردار جابهجایی را با ‪ d‬نشان میدهیم‪.‬‬
‫(شکل‪ٔ .)3‬‬
‫مسافت و بردار جابه‌جایی هر دو از جنس طول‌اند و برحسب متر (‪ )m‬اندازه گیری می‌شوند‪ ،‬ولی‬
‫می‌توانیم آنها را برحسب یکاهای کوچک تر یا بزرگ تر از متر‪ ،‬مانند سانتی​متر (‪ )cm‬یا کیلومتر (‪)km‬‬
‫نیز بیان کنیم‪.‬‬
‫فعالیت‬
‫الف) مسافت طی‌شده در شکل ‪ 3‬را برحسب متر و کیلومتر بیان کنید‪ .‬ب) با توجه به مقیاس داده‬
‫اندازه بردار جابه‌جایی دانش‌آموز را به کمک خط‌کش به‌دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫شده روی شکل‪،‬‬

‫فکر کنید‬
‫اندازه بردارجابه‌جایی‌اش یکسان‬
‫ٔ‬ ‫یک جسم باید چگونه حرکت کند تا مسافت طی شده توسط آن با‬
‫باشد؟‬

‫خود را بیازمایید‬
‫شکل روبه رو مسیر پیموده شده توسط یک دونده‬
‫را نشان می دهد‪ .‬الف) بردار جا به جایی دونده را‬
‫شروع‬
‫روی شکل مشخص کنید‪.‬‬
‫اندازه بردار جابه​جایی دونده را باهم‬
‫ٔ‬ ‫ب) مسافت و‬
‫پایان‬ ‫مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪41‬‬
 ‫تندی متوسط‬
‫مطالعه چگونگی‬
‫ٔ‬ ‫گالیله دانشمند سرشناس ایتالیایی نزدیک به ‪ 500‬سال پیش به کمک آزمایش به بررسی و‬
‫حرکت اجسام پرداخت‪ .‬یکی از کارهای گالیله‪ ،‬معرفی تندی متوسط‪ 1‬یک متحرک بود که به‌صورت زیر‬
‫تعریف می‌شود‪.‬‬
‫مسافت پیموده شده‬
‫= تندی متوسط‬ ‫(‪)1‬‬
‫مدت   زمان صرف شده‬
‫اگر مسافت برحسب متر (‪ )m‬و زمان برحسب ثانیه (‪ )s‬اندازه گیری شوند‪ ،‬در این صورت یکای تندی‬
‫متوسط متر بر ثانیه (‪ )m/s‬خواهد شد‪.‬‬

‫مثال ‪1‬‬
‫دوچرخه سواری مسافت ‪ 840‬متر را در مدت زمان ‪ 60‬ثانیه می پیماید‪ .‬تندی متوسط دوچرخه سوار‬
‫چند متر بر ثانیه است؟‬
‫رابطه (‪ )1‬داریم‪:‬‬
‫حل‪ :‬با توجه به ٔ‬
‫‪840m‬‬
‫= تندی متوسط‬ ‫‪=14 m/s‬‬
‫‪60s‬‬
‫این دوچرخه سوار در هر ثانیه به‌طور متوسط ‪ 14‬متر از مسیر را پیموده است‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫تندی متوسط خودتان را هنگام رفتن از خانه به مدرسه حساب كنید‪ .‬اگر با پای پیاده این فاصله را‬
‫طی می كنید‪ ،‬برای اندازه​گیری مسافت می​توانید تعداد قدم های خود را از خانه تا مدرسه بشمارید‬
‫و طول هر قدم را حدود ‪ 0/4‬متر بگیرید‪ .‬اگر با خودرو این فاصله را می پیمایید مسافت طی شده‬
‫را از روی كیلومتر شمار خودرو بخوانید‪ .‬در هر دو حالت زمان طی مسافت را به كمک ساعت یا‬
‫زمان سنج اندازه بگیرید‪.‬‬
‫خود را بیازمایید‬
‫‪ 1‬ــ رکورد جهانی دوی ‪ 100‬متر مردان‪ 9/58 ،‬ثانیه و در اختیار اوسین بولت‬
‫دونده جامائیکایی است که در سال ‪ 2009‬به نام خود ثبت کرده است‪ .‬تندی‬
‫ٔ‬
‫متوسط این قهرمان جهانی را حساب کنید‪ .‬مفهوم فیزیکی عدد به دست آمده‬
‫را توضیح دهید‪.‬‬

‫‪١‬ــ تندی متوسط ‪ Average Speed‬است‪ .‬بنابراین می توان تندی متوسط را با نماد ‪ sav‬نشان داد‪.‬‬
‫‪42‬‬