‫درس دوم‪:‬دایره مثلثاتی‬

‫نقطه‬
‫فاصله ٔ‬
‫ٔ‬ ‫فاصله ‪ Q‬تا مبدأ با ……… برابر است و‬
‫ٔ‬ ‫ب) با توجه به قسمت (الف) می توان دید‬
‫‪y‬‬
‫نقطه ‪ Q‬با ……… برابر است‪.‬‬ ‫‪ P‬تا پای عمود‪ ،‬یعنی ٔ‬
‫‪P‬‬

‫‪sinθ‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪θ‬‬
‫‪x‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪cosθ‬‬

‫با توجه به قسمت (ب) محور ‪ x′ox‬یا محور ‪x‬ها را محور کسینوس ها و محور ‪ y'oy‬یا محور‬
‫دایره مثلثاتی باشد‬
‫نقطه دلخواهی روی ٔ‬
‫‪y‬ها را محور سینوس ها می نامیم‪ .‬بهعبارت دیگر‪ ،‬اگر ‪ٔ P‬‬
‫‪y′‬‬ ‫زاویه ‪ θ‬می سازد‪ ،‬آنگاه ‪ P‬نقطه ای با مختصات (‪)x,y‬‬
‫که نیمخط ‪ OP‬با قسمت مثبت محور ‪x‬ها ٔ‬
‫است که در آن ‪ x=cosθ‬و ‪.y=sinθ‬‬

‫‪y‬‬
‫نکته‪ :‬دو محور عمود بر هم ‪ x′ox‬و ‪ y′oy‬صفحه را به چهار قسمت تقسیم می کنند‪ .‬هر یک‬
‫دایره مثلثاتی‪،‬‬
‫از این قسمت ها را یک ناحیه یا یک ربع مثلثاتی می نامیم‪ .‬با توجه به جهت ٔ‬
‫ربع دوم‬ ‫ربع اول‬
‫ناحیه ‪ xoy′‬را‬
‫ناحیه ‪ x′oy′‬را ربع سوم و ٔ‬
‫ناحیه ‪ x′oy‬را ربع دوم‪ٔ ،‬‬
‫ناحیه ‪ xoy‬را ربع اول‪ٔ ،‬‬‫ٔ‬
‫‪x′‬‬
‫‪x‬‬
‫ربع چهارم مثلثاتی می نامیم‪.‬‬
‫‪O‬‬
‫ربع سوم‬ ‫ربع چهارم‬
‫نکته‪ :‬زاویه های ‪ 270° ،180° ،90° ،0°‬و ‪ 360°‬زوایای مرزی هستند و آنها را در هیچ کدام‬
‫از ناحیه های فوق در نظر نمی گیریم‪.‬‬

‫‪y′‬‬ ‫کار در کالس‬

‫‪ 1‬مشخص کنید انتهای کمان مربوط به هر یک از زاویه های زیر در کدام یک از نواحی‬
‫چهارگانه قرار می گیرد؟‬
‫ت) ‪-95°‬‬ ‫پ) ‪182°‬‬ ‫ب) ‪65°‬‬ ‫الف) ‪-30°‬‬

‫‪ 2‬با توجه به آنچه در فعالیت قبل‪ ،‬به دست آوردید‪ ،‬توضیح دهید که اگر انتهای کمان روبه رو‬
‫به زاویه ای در ربع اول باشد ( زاویه در ربع اول باشد)‪ ،‬آنگاه چرا نسبت های مثلثاتی آن زاویه‪،‬‬
‫‪y‬‬
‫همگی مثبت اند؟‬
‫(‪B)0,1‬‬
‫مثال‬
‫(‪P)x,y‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫‪x‬‬
‫دایره مثلثاتی روبه رو‪،‬‬
‫زاویه ‪ 0‬را به دست آوریم‪ .‬می دانیم در ٔ‬
‫‪°‬‬
‫می خواهیم نسبت های مثلثاتی ٔ‬
‫(‪C)-1,0‬‬ ‫‪O‬‬ ‫(‪A)1,0‬‬ ‫نقطه ‪ A‬قرار می گیرد و داریم ‪،sin0°=0‬‬
‫‪ sinθ=y‬و ‪ .cosθ=x‬اگر ‪ ،θ=0‬آنگاه نقطه ‪ P‬روی ٔ‬
‫‪°‬‬

‫‪y 0‬‬
‫همچنین ‪ cos0°=1‬و ‪ ، tan0= = = 0‬اما ‪ cot0°‬تعریف نمی شود (چرا؟)‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬
‫(‪D)0,-1‬‬
‫‪y′‬‬

‫‪37‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫فعالیت‬ ‫‪y‬‬
‫(‪B)0,1‬‬
‫‪ 1‬در ٔ‬
‫دایره مثلثاتی روبه رو اگر ‪ ،θ=90°‬نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را پیدا کنید‪.‬‬ ‫‪θ=90°‬‬ ‫(‪P)x,y‬‬

‫‪ 2‬اگر ‪ ،θ=180°‬نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را پیدا کنید‪.‬‬ ‫‪θ=180°‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫‪θ=0°‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪x‬‬
‫(‪C)-1,0‬‬ ‫‪O‬‬ ‫(‪A)1,0‬‬

‫‪ 3‬اگر ‪ ،θ=270°‬نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪θ=270°‬‬ ‫(‪D)0,-1‬‬
‫کار در کالس‬ ‫‪y′‬‬

‫با توجه به نتایج باال جدول زیر را کامل کنید‪:‬‬

‫مقدار‬ ‫‪0°‬‬ ‫‪90°‬‬ ‫؟‬ ‫‪270°‬‬ ‫‪360°‬‬

‫‪ α‬در ربع اول است ⇒ ‪0° > α > 90°‬‬
‫‪sinθ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪ α‬در ربع دوم است ⇒ ‪90° > α > 180°‬‬
‫‪cosθ‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪ α‬در ربع سوم است ⇒ ‪180° > α > 270°‬‬
‫‪tanθ‬‬ ‫تعریف نشده‬ ‫‪0‬‬ ‫‪ α‬در ربع چهارم است ⇒ ‪270° > α > 360°‬‬
‫‪cotθ‬‬ ‫تعریف نشده‬
‫‪y‬‬

‫فعالیت‬
‫‪θ‬‬
‫‪ 1‬فرض کنید ‪ θ‬زاویه ای در ربع سوم ٔ‬
‫دایره مثلثاتی باشد‪ .‬با توجه به اینکه ‪ y=sinθ‬و ‪x=cosθ‬‬ ‫‪x′‬‬
‫‪O‬‬
‫‪x‬‬
‫و در ربع سوم‪ ،x , y>0 ،‬عالمت هر یک از نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را در ربع سوم مشخص کنید‪.‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪y′‬‬

‫‪ 2‬فرض کنید ‪ α‬زاویه ای در ٔ‬

‫دایره مثلثاتی در ربع دوم باشد‪ .‬فعالیت قبل را برای ‪ α‬نیز‬ ‫‪y‬‬
‫تکرار کنید‪.‬‬
‫‪P‬‬
‫‪α‬‬
‫‪x′‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪ 3‬جدول زیر را کامل کنید‪:‬‬

‫‪y′‬‬
‫مقدار‬ ‫ربع اول‬ ‫ربع دوم‬ ‫ربع سوم‬ ‫ربع چهارم‬
‫‪x,y<0‬‬ ‫………‬ ‫………‬ ‫………‬
‫‪sinθ‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪cosθ‬‬ ‫‪-‬‬
‫زاویه دلخواه ‪،θ‬‬
‫نکته‪ :‬برای هر ٔ‬
‫‪tanθ‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪ −1 ≤ sin θ ≤ 1‬و ‪. −1 ≤ cos θ ≤ 1‬‬
‫‪cotθ‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪38‬‬
‫درس دوم‪:‬دایره مثلثاتی‬

‫‪y‬‬ ‫مثال‬
‫‪5‬‬
‫(‪P)x,y‬‬ ‫آقای جاللی‪ ،‬از دانشآموزان پرسید‪ :‬اگر ‪ θ‬زاویهای در ربع دوم مثلثاتی باشد و = ‪، sin θ‬‬
‫‪7‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪x‬‬
‫آیا می توان سایر نسبت های مثلثاتی ‪ θ‬را پیدا کرد؟‬
‫‪x′‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪5‬‬
‫=‪ ، sin θ‬بنابراین ‪ P‬نقطه ای به عرض ……… است‪.‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫امین‪ :‬می دانیم‬
‫‪7‬‬
‫معلم‪ :‬درست است و حاال طول نقطه ‪ P‬چگونه به دست می آید؟‬
‫‪y′‬‬
‫رابطه فیثاغورس‪ ،‬در مثلث قائم الزاویه داریم‪ .x2+y2=1 :‬بنابراین ……… و در‬
‫امیرعلی‪ :‬طبق ٔ‬
‫‪24‬‬
‫= ‪. x2‬پس داریم ……… = ‪.x‬‬ ‫نتیجه‬
‫‪49‬‬
‫معلم‪ :‬آفرین‪ ،‬این راه کامال ً درست است‪ ،‬ولی کدام مقدار قابل قبول است؟‬
‫نقطه ‪ P‬منفی است و از‬
‫محمد مهدی‪ :‬چون ‪ θ‬زاویه ای در ربع ……… است‪ ،‬پس طول ٔ‬
‫این رو ……… =‪ x‬قابل قبول است‪.‬‬
‫معلم‪ :‬استدالل محمدمهدی کامال ً منطقی است و ‪ P‬نقطه ای به مختصات‬
‫(……… و ………) است‪ .‬در نتیجه‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪y ‬‬
‫=‪cot θ‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪tan θ‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫‪cos θ= x= ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪x ‬‬

‫‪y‬‬
‫فعالیت‬
‫‪− 2‬‬
‫‪x′‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪x‬‬
‫= ‪ . cos θ‬می دانیم‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 1‬فرض کنید نقطه ‪ P‬روی ٔ‬
‫دایره مثلثاتی قرار دارد به طوری که‬
‫‪O‬‬ ‫‪ θ‬در ربع سوم مثلثاتی قرار دارد‪ ،‬بنابراین …………= ‪. y =sinθ‬‬
‫(‪P)x,y‬‬ ‫نقطه ‪ P‬را به دست آورید‪.‬‬
‫الف) مختصات ٔ‬
‫‪y′‬‬
‫ب) سایر نسبت های مثلثاتی زاویه ‪ θ‬را به دست آورید‪.‬‬

‫‪ 2‬اگر ‪ ، cos α = −2‬آنگاه در مورد ناحیه ای که ‪ α‬در آن قرار می گیرد‪ ،‬بحث کنید‪.‬‬
‫‪5‬‬

‫‪ 3‬زاویه ای مثال بزنید که سینوس آن منفی و کسینوس آن مثبت باشد‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫رابطه شیب خط با تانژانت زاویه‬

‫فعالیت‬
‫نقطه ‪ B‬و ‪ C‬روی این خط را‬ ‫نمودار خط ‪ y=2x-4‬در شکل روبه رو رسم شده است‪ .‬دو ٔ‬
‫درنظر بگیرید و خطی از آنها به محور ‪x‬ها عمود کنید‪ .‬پای عمودها را به ترتیب‪ E ،‬و ‪ F‬بنامید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫زاویه ‪ α‬را به دست آورید‪.‬‬
‫الف) تانژانت ٔ‬ ‫‪C‬‬

‫ب) شیب این خط را پیدا کنید‪.‬‬

‫تفاضل عرض ها‬ ‫‪B‬‬
‫…………= ـــــــــــــــــــــــــــــــ = شیب خط‬
‫تفاضل طول ها‬ ‫‪A α‬‬
‫‪E‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪x- ٤‬‬
‫‪y= ٢‬‬
‫مقایسه قسمت (الف) و (ب) چه نتیجه ای می گیرید؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫پ) از‬

‫زاویه بین آن خط و جهت‬

‫شیب هر خط که محور افقی را قطع می کند‪ ،‬برابر است با تانژانت ٔ‬
‫مثبت محور افقی‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬اگر ‪ α‬زاویه ای باشد که خط با جهت مثبت محور افقی‬
‫می سازد‪ ،‬آنگاه‪:‬‬
‫‪ =tanα‬شیب خط‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬مراحل فعالیت باال را برای خط های زیر‪ ،‬تکرار کنید‪.‬‬
‫ب) ‪x+y=2‬‬ ‫الف) ‪2y-3x=5‬‬

‫زاویه آن با جهت مثبت محور ‪x‬ها ‪ 30‬است و از ٔ‬

‫نقطه (‪)1,0‬‬ ‫‪°‬‬
‫معادله خطی را بنویسید که ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪2‬‬
‫می گذرد‪.‬‬

‫تمرین‬
‫دایره مثلثاتی رسم کنید‪ ،‬سپس مشخص کنید در کدام‬
‫‪ 1‬هر یک از زاویه های زیر را روی ٔ‬
‫یک از نواحی چهارگانه قرار می گیرد‪.‬‬
‫ت) ‪185°‬‬ ‫پ) ‪-135°‬‬ ‫ب) ‪225°‬‬ ‫الف) ‪+270°‬‬

‫‪40‬‬