‫درس دوم‪:‬دایره مثلثاتی‬

‫‪ 2‬در هر یک از موارد زیر‪ ،‬نسبت مثلثاتی زاویه ای داده شده است‪ .‬سایر نسبت های مثلثاتی‬
‫در اخترشناسی‪ ،‬اغلب به مسئله هایی برمی خوریم‬ ‫را به دست آورید‪.‬‬
‫که برای حل آنها به مثلثات نیازمندیم‪ .‬ساده ترین‬ ‫الف) ‪ α( cos α = 3‬در ربع چهارم)‬
‫‪7‬‬
‫این مسئله ها‪ ،‬پیدا کردن یک کمان دایره‬
‫‪−1‬‬
‫برحسب درجه است‪ .‬پیدایش مثلثات براساس‬ ‫در ربع سوم)‬ ‫ب) = ‪β( sin β‬‬
‫‪2‬‬
‫روابط بین کمان ها و وترها بوده است‪ .‬کهن ترین‬
‫جدولی که به ما رسیده است و در آن طول‬ ‫‪ 3‬اگر ‪ tanθ‬و ‪ sinθ‬هم عالمت باشند‪ ،‬آنگاه ‪ θ‬در کدام ربع مثلثاتی قرار دارد؟‬
‫وترهای برخی کمان ها داده شده است متعلق به‬
‫سده دوم میالدی است‬ ‫هیپارک‪ ،‬اخترشناس ٔ‬ ‫زاویه ‪ θ‬را در هر یک از حاالت زیر مشخص کنید‪.‬‬
‫‪ 4‬حدود ٔ‬
‫و شاید بتوان تنظیم این جدول را نخستین گام‬
‫همه کارهای‬ ‫ب) ‪sinθ>0 , cosθ<0‬‬ ‫الف) ‪sinθ<0 , cosθ<0‬‬
‫در راه پیدایش مثلثات دانست‪ٔ .‬‬
‫ریاضی دانان و اخترشناسان یونانی در درون‬
‫هندسه انجام گرفت و هرگز به مفهوم های اصلی‬ ‫‪ 5‬اگر ‪ ،sinα ×cosα>0‬آنگاه ‪ α‬در کدام یک از نواحی چهارگانه می تواند قرار بگیرد؟‬
‫مثلثات نرسیدند‪ .‬خوارزمی نخستین جدول های‬ ‫چرا؟‬
‫سینوسی را تنظیم کرد و پس از او همه‬
‫ریاضی دانان ایرانی گام هایی در جهت تکمیل‬ ‫‪ 6‬زاویه ای مثل ‪ α‬پیدا کنید به طوری که ‪ .tanα > cotα‬اکنون زاویه ای مثل ‪ β‬پیدا کنید‪،‬‬
‫این جدول ها و گسترش مفهوم های مثلثاتی‬ ‫به طوری که ‪ .cotβ > tanβ‬از این تمرین چه نتیجه ای می گیرید؟‬
‫برداشتند‪ .‬مروزی جدول سینوس ها را تقریباً‬
‫‪ 30‬درجه به ‪ 30‬درجه تنظیم کرد و برای نخستین‬
‫‪ 7‬در تمرین ‪ ٦‬به جای تانژانت و کتانژانت به ترتیب سینوس و کسینوس قرار دهید و در مورد‬
‫بار به دلیل نیازهای اخترشناسی مفهوم تانژانت‬
‫را تعریف کرد‪ .‬جدی ترین تالش ها به وسیله‬ ‫آن بحث کنید‪.‬‬
‫ابوریحان بیرونی و ابوالوفای بوزجانی انجام‬
‫گرفت و سرانجام خواجه نصیرالدین طوسی با‬ ‫نقطه (‪)0,2‬‬
‫زاویه آن با جهت مثبت محور ‪x‬ها ‪ 45‬است و ٔ‬
‫‪°‬‬
‫معادله خطی را بنویسید که ٔ‬
‫ٔ‬ ‫‪8‬‬
‫جمع بندی کارهای دانشمندان ایرانی پیش از‬ ‫روی آن قرار دارد‪.‬‬
‫خود‪ ،‬نخستین کتاب مستقل مثلثات را نوشت‪.‬‬
‫بعد از طوسی‪ ،‬جمشید کاشانی ریاضی دان‬
‫ایرانی با استفاده از روش زیبایی که برای حل‬
‫معادله خط ‪ l‬را به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫‪ 9‬با توجه به شکل زیر‪،‬‬
‫معادله درجه سوم پیدا کرده بود‪ ،‬توانست راهی‬
‫ٔ‬
‫محاسبه سینوس کمان یک درجه‪ ،‬با‬ ‫ٔ‬ ‫را برای‬
‫هر دقت دلخواه پیدا کند‪ .‬پیشرفت بعدی دانش‬
‫‪l‬‬
‫سده پانزدهم میالدی و در اروپای‬ ‫مثلثات از ٔ‬ ‫‪120°‬‬
‫غربی انجام گرفت‪.‬‬

‫‪-3‬‬

‫‪41‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫درس سوم‪ :‬روابط بین نسبت های مثلثاتی‬

‫دایره مثلثاتی آشنا شدید‪ .‬در این درس روابطی بین‬

‫در درس های قبل با نسبت های مثلثاتی و ٔ‬
‫این نسبت ها و کاربردهایی از آنها را بیان می کنیم‪.‬‬

‫فعالیت‬
‫الزاویه ‪ ABC‬را درنظر بگیرید‪.‬‬
‫ٔ‬ ‫مثلث قائم‬
‫اندازه وتر یعنی ‪ x‬را بیابید و سپس مقدار عددی هر یک از چهار نسبت مثلثاتی را برای‬
‫ٔ‬ ‫الف‬
‫‪A‬‬
‫زاویه ‪ θ‬و ‪ α‬به دست آورید‪.‬‬
‫ٔ‬
‫‪θ‬‬
‫………= ‪sinα‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪sin‬‬
‫‪θ‬‬ ‫=‬
‫‪AC‬‬
‫‪x‬‬
‫………=‪cosθ‬‬
‫‪BC‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪cos‬‬
‫‪α‬‬ ‫=‬ ‫‪4‬‬
‫‪AC ‬‬

‫=‪tan‬‬
‫‪θ‬‬
‫‪BC sin θ‬‬
‫=‬ ‫‪= ‬‬ ‫=‪tan‬‬
‫‪α‬‬
‫‪AB‬‬
‫=‬ ‫………‬
‫‪B‬‬ ‫‪α‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪AB cos θ‬‬ ‫‪BC‬‬
‫‪3‬‬
‫‪cosθ‬‬
‫………= ‪cotα‬‬
‫‪1‬‬
‫=‬
‫‪cot‬‬ ‫‪θ‬‬ ‫……… = =‬
‫‪ ‬‬

‫ب با توجه به مقادیر عددی حاصل در قسمت (الف) مقدار ‪ sin2θ+cos2θ‬و ‪sin2α+cos2α‬‬

‫را به دست آورید‪.‬‬
‫‪sinθ  *  sinθ  =  (sinθ)2  =   sin2θ‬‬

‫پ درستی ٔ‬
‫رابطه ‪ sin2θ+cos2θ =1‬را با استفاده از تعریف و اضالع مثلث‪ ،‬بررسی کنید‪.‬‬
‫‪BC 2 AB 2 BC2 + AB2‬‬
‫=‪(sinθ)2 + (cosθ‬‬
‫=‪)2 sin2θ + cos2‬‬
‫( ‪θ‬‬ ‫= (‪) +‬‬ ‫)‬ ‫=‬ ‫………‬
‫‪AC‬‬ ‫‪AC‬‬ ‫‪AC2‬‬

‫رابطه ‪ sin2α+cos2α =1‬را بررسی کنید‪.‬‬

‫ت مشابه قسمت (پ) درستی ٔ‬

‫‪42‬‬
‫درس سوم‪:‬روابط بین نسبت های مثلثاتی‬

‫زاویه دلخواهی باشد‪ ،‬همواره داریم‪:‬‬

‫اگر ‪ٔ α‬‬
‫‪sin2α+cos2α =1‬‬

‫کار در کالس‬
‫رابطه باال‪ ،‬یعنی ‪ sin2α+cos2α =1‬جاهای خالی را پر کنید‪:‬‬
‫با توجه به ٔ‬
‫‪( sin2α+cos2α =1 ⇒ sin2α = ……… ⇒ sinα= ± ‬الف‬
‫‪( sin2α+cos2α =1 ⇒ cos2α = ……… ⇒ cosα= ± ‬ب‬

‫زاویه ‪ α‬در آن قرار دارد‪ ،‬تعیین می شود‪.‬‬ ‫تذکر‪ :‬در رابطه هایی که به دست آوردید‪ ،‬عالمت نسبت مثلثاتی ٔ‬
‫زاویه ‪ ،α‬با توجه به ناحیه ای که ٔ‬

‫مثال‬
‫‪ ، sin α = −4‬آنگاه مقدار ‪ cosα ، tanα‬و ‪ cotα‬را به دست آورید‪.‬‬ ‫ناحیه سوم مثلثاتی باشد و‬
‫اگر ‪ α‬زاویه ای در ٔ‬
‫‪5‬‬
‫‪ α‬درناحیه سوم‬
‫‪16‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪cosα = ± 1− sin2α ⇒ cosα = − 1−‬‬ ‫‪=−‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪−‬‬
‫‪sinα‬‬ ‫‪5 4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 3‬‬
‫=‪tan‬‬
‫‪α‬‬ ‫= =‬ ‫=‪cotα‬‬ ‫= =‬
‫‪cosα − 3 3‬‬ ‫‪tanα 4 4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫کار در کالس‬
‫رابطه های تانژانت برحسب کسینوس و کتانژانت برحسب سینوس‬

‫در این قسمت رابطه ای برای تانژانت بر حسب کسینوس یک زاویه و همچنین رابطه ای برای کتانژانت برحسب سینوس‪ ،‬به دست می آوریم‪:‬‬

‫‪sin2 α‬‬‫‪cos2 α‬‬ ‫‪1‬‬

‫⇒ ‪sin2 α + cos2 α =1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪+‬‬ ‫=‬
‫‪cos α  ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪⇒ tan2 α + 1‬‬
‫=‬ ‫)‪(cos α ≠ 0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪cos2 α‬‬

‫‪sin2 α‬‬ ‫………=………‬

‫⇒‪sin2 α + cos2 α = 1‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪sin2 α‬‬

‫‪1‬‬
‫‪⇒ 1+ cot2 α‬‬
‫=‬ ‫)‪(sin α ≠ 0‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪sin2 α‬‬

‫‪43‬‬
 ‫فصل ‪ : 2‬مثلثات‬

‫‪−3‬‬
‫زاویه ‪ α‬را به دست‬
‫‪ 3‬اگر ‪ 90 > α >180‬و ‪ ، tan α = 4‬آنگاه سایر نسبت های مثلثاتی ٔ‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬

‫آورید‪.‬‬

‫اتحاد مثلثاتی‬
‫‪1‬‬
‫و‬ ‫‪1+ tan2 α‬‬
‫=‬ ‫‪(cos α ≠ 0) ، si n2 α + cos2 α =1‬‬ ‫هر یک از تساویهای‬
‫‪cos2 α‬‬
‫=‪ 1‬را که به ازای هر ‪ α‬همواره برقرار است‪ ،‬یک اتحاد مثلثاتی‬
‫‪+ cot2 α‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪(sin α ≠ 0‬‬
‫‪sin2 α‬‬
‫ساعت آفتابی وسیله‌ای است که زمان را‬
‫می نامیم‪.‬‬
‫با استفاده از مکان خورشید در آسمان‬
‫هرگاه بخواهیم ثابت کنیم بین دو عبارت مثلثاتی یک تساوی (اتحاد) برقرار است‪ ،‬می توانیم‬
‫می‌سنجد و از میله‌ای ساخته شد ‌ه است که‬
‫یک طرف تساوی را بنویسیم و با توجه به روابط بین نسبت های مثلثاتی به طرف دیگر برسیم‪.‬‬
‫روی صفحه‌ای قرار دارد و ساعت‌های‬
‫به مثال زیر توجه کنید‪:‬‬ ‫شبانه‌روز‪ ،‬روی صفحه نشانه‌گذاری شده‌اند‪.‬‬
‫وقتی مکان خورشید در آسمان عوض‬
‫سایه میله هم روی صفحه‬ ‫می‌شود‪ ،‬مکان ٔ‬
‫مثال‬ ‫جابه‌جا می‌شود و ساعت را نشان می‌دهد‪.‬‬
‫ِ‬
‫درستی اتحاد مثلثاتی زیر را بررسی کنید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫(‬ ‫‪+ tan θ)(1 − sin θ)= cos θ‬‬
‫‪cos θ‬‬

‫اتحاد مزدوج‬
‫‪)1 + sinθ()1- sinθ( =1- sin2θ = cos2θ‬‬

‫حل‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪sin θ‬‬
‫( = طرف چپ‬ ‫=‪+ tan θ)(1− sin θ‬‬
‫( )‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪)(1− sin θ‬‬
‫‪cos θ‬‬ ‫‪cos θ cos θ‬‬
‫‪1+ sin θ‬‬ ‫‪1− sin2 θ cos2 θ‬‬
‫( =‬ ‫=)‪)(1− sin θ‬‬ ‫=‬ ‫طرف راست = ‪= cos θ‬‬
‫‪cos θ‬‬ ‫‪cos θ‬‬ ‫‪cos θ‬‬

‫کار در کالس‬
‫‪ 1‬با فرض بامعنی بودن هر کسر‪ ،‬درستی هر یک از تساوی های زیر را بررسی کنید‪:‬‬
‫(الف‬ ‫=‪sin 4 θ − cos4‬‬
‫‪θ sin2 θ − cos2 θ‬‬

‫اتحاد مزدوج‬
‫…… = )‪ = sin4 θ − cos4 θ = (sin2 θ − cos2 θ) × (sin2 θ + cos2 θ‬طرف چپ‬
‫‪44‬‬