‫ابو عبدهللا محمد بن موسي خوارزمي‬

‫خوارزمي نخستين رياضيدان دوره ي اسالمي استكه آثارش به دست م ا‬

‫رسيده‪  ‬و كتاب (جبر و مقابل ه ي او ) ق ديمترين كت ابي اس ت ك ه در اين‬
‫باره نوشته شده است ‪ .‬اين كتاب قرنها مرجع و ماخذ اروپايين و ت ا س ده‬
‫ي ش انزدهم‪  ‬ميالدي مبن اي مطالع ات علمي آن ان در اين رش ته ب وده‬
‫است ‪ .‬كت اب حس اب خ وارزمي ‪ ،‬نخس تين كت ابي اس ت ك ه در دوره ي‬
‫اسالمي راجع به حساب هندي تاليف كرده است ‪.‬‬
‫آثار‪  ‬موجود رياضي وي ‪ -1 :‬مختصر من حساب الجبر و المقابل ه‪ -2  ‬‬
‫كتاب الجمع و التفريق‪ -3  ‬زيج‬
‫اسحاق بن حنين بن اسحاق عبادي ابويعقوب‬
‫ترجمه هاي رياضي او به عربي ‪-1:‬كتاب االصول از اقليدس‪ -2  ‬كت اب‬
‫المعطيات از اقليدس‪ – 3  ‬كتاب المناظر از اقلي دس ‪ – 4‬كت اب االك ر از‬
‫مناالوس ‪ -5‬كتاب الكره المتحركه از اوطولوقس ‪.‬‬
‫بنو موسي‪:‬سه برادر – محمد‪،‬احمد‪،‬حسن‪-‬كه‪  ‬هميشه ب ه عن وان‪  ‬پس ران‬
‫موسي معروف بودند‪.‬‬
‫بنو موسي در زمره ي نخستين دانشمندان اسالمي بودند كه به مطالعه ي‬
‫كتابه اي رياض ي يون اني پرداختن دو مكتب اس المي رياض يات را بني اد‬
‫نهادند‪.‬‬
‫محاسبه ي حجم كره توسط بنو موسي‪.‬‬
‫نبو موسي به دست آوردن د ك ه حجم ك ره مس اوي حاص ل ض رب ش عاع‬
‫كره است در يك سوم سطح آن‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫اثب ات روش ارش ميدس ب راي تع يين مق دار تقري بي‪   ‬‬
‫‪    ‬توسط بنو موسي‪.‬‬
‫ارشميدس با محاط ك ردن و محي ط ك ردن ‪ 96‬ض لعي منتظم در داي ره و‬
‫‪  ‬باي د بين مق دارهاي تقري بي‪ ‬‬ ‫بر آن ‪،‬ثابت كرده بود ك ه‬

‫‪  ‬واق ع باش د‪ .‬بن و‬ ‫‪  ‬و‬

‫موسي گفتند كه اين روش را ميتوان ادامه داد تا به حدود مق دار‬

‫‪ ‬نزديكتر شد يع ني‬

‫‪( ‬كه ‪p‬‬
‫‪   n‬محي ط چن د ض لعي‬

‫محيطي و محاطي است‪.).‬‬

‫‪.‬‬
‫اثبات‪  ‬قضيه ي ( هرون) توسط بنو موسي‬
‫بنو موسي در گزاره هفتم رساله ‪ ،‬اين قضيه را اثبات كردند كه هر گ اه‪ ‬‬
‫‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬سه ضلع مثلثي‪  ‬و‪A  ‬مساحت آن و ‪P=(a+b+c)/2    ‬باشد‪ ‬‬

‫اه‪  ‬‬ ‫‪ ،‬آنگ‬

‫اين قض يه را غالب ا قض يه ه رون‬

‫مي گويند‪.‬‬
‫تعيين مساحت سطح كره توسط بنو موسي‬
‫تثليث زاويه توسط بنو موسي‬
‫تعيين دو واسطه هندسي توسط بنو موسي‬

‫‪2‬‬
‫مساله عبارت اس ت از تع يين دو مق دار مجه ول ‪ y‬و ‪ x‬از روي دس تور‬
‫هاي‪  a/x=x/y=y/b    ‬وقتي ك ه‪  a  ‬و ‪  b‬معل وم باش ند ‪ .‬اين مس ئله را‬
‫نخستين بار آرخوتاس با روشي متفاوت حل كرده بود ‪ .‬بنو موسي ب راي‬
‫حل اين مسئله ‪ ،‬روش عملي بوسيله اس بابي ك ه ب ا چن د خ ط كش ب ه هم‬
‫لوال شده بود ارائه كردند ‪.‬‬
‫محاسبه ي مساحت دايره ب ا روش ي متف اوت از روش ارش ميدس توس ط‬
‫بنو موسي‪.‬‬
‫بن و موس ي مس احت داي ره را ب ا روش ي ك ه ب ا روش ارش ميدس تف اوت‬
‫داشت اما مبتني ب ر انديش ه ه اي بينه ايت كوچ ك ه اي او ب ود حس اب‬
‫كردند‪.‬‬
‫اثبات قضيه ي زير توسط ابو جعفر محمد بن حسين صاغاني خراساني خازن‪.‬‬

‫مجموع مربعات دو عدد كه هر دو فرد باشند نمي تواند مربع كامل باشد ‪،‬بلكه بايد هر دو عدد‪،‬زوج و ي ا يكي از آنه ا زوج و‬

‫ديگري فرذ باشد تا مجموع مربعات آنها ‪،‬مربع كامل شود‪.‬‬

‫ثابت بن‪  ‬قره‪   ‬صابي حراني ‪:‬‬

‫ثابت بن قره با هدايت س ه پس ر موس ي بن ش اكر‪  ‬دانش مندي ب زرگ در‬
‫رياض يات و نج وم ش د ‪ .‬نوش ته ه اي رياض ي او ك ه بيش تر از آث ار‬
‫ديگرش‪  ‬مورد پ ژوهش ق رار گرفت ه اس ت در هم وار ك ردن راه ب راي‬
‫كشف هاي مهم رياضي از قبيل تعميم دادن مفه وم ع دد ب ه اع داد حقيقي‬
‫(مثبت) ‪ ،‬حساب انتگرال ‪ ،‬قضايايي در‪  ‬مثلثات ك روي ‪ ،‬هندس ه تحليلي‬
‫و هندسه‪  ‬نا اقليدسي‪  ‬نقشي مهم داشته است ‪.‬‬
‫ثابت تقريبا در همه شاخهاي رياضي كار‪  ‬كرد چند كتاب رياضي قديمي‬
‫از يون اني‪  ‬ترجم ه ك رد از قبي ل ‪ ،‬قض اياي مق دماتي ؤدر داي ره ه اي‬
‫متماس ‪ ،‬و در مثلثها و ن يز مخروط ات‪  ‬آپولوني وس را ‪  .‬ش رحهايي هم‬
‫بر اصول اقليدس و مجسطي بطلميوس نوشت ‪.‬‬
‫ساختن عددهاي (متحاب )‪  ‬براي اولين بار توسط ثابت بن قره‬

‫اثباتي تازه و بسيار ظريف از قضيه منالئ وس درب اره ي‪  ‬چه ار ض لعي‬

‫‪3‬‬
 ‫كامل كروي توسط ثابت بن قره‬

‫محاسبه ي‪  ‬حجم هاي اجسامي با قاعده هاي متفاوت توسط ثابت بن قره‬

‫بررسي سلسله اعمال مسائل هندسي در سه نوع ‪ :‬ساختن ‪ ،‬اندازه گ يري‬

‫و اثبات توسط ثابت بن قره ‪.‬‬

‫ارائه ي سه اثبات جديد‪  ‬براي‪  ‬حالت كلي‪  ‬قض يه ي‪  ‬فيث اغورس توس ط‬
‫ثابت بن قره ‪.‬‬

‫اثبات اين قضيه كه دو خط به دو زاويه ي كوچك تر از دو قائم ه (نس بت‬

‫به خط سومي ) رسم شوند يكديگر را قطع مي كنند توسط ثابت بن قره‬
‫محاسبه ي مساحت قسمتي از سطح جانبي يك استوانه‪  ‬ي‪  ‬مستدير ماي ل‬
‫كه محدود به دو مقطع مستوي مي باشد‪  ‬توسط ثابت بن قره‬

‫اثبات اين نكته كه بيضي از فشردن دايره به زاويه ي قائمه به دس ت مي‬

‫آيد توسط ثابت بن قره‬

‫اثبات مساحت بيضي توسط ثابت بن قره‬

‫ثابت در گزاره اي اثبات مي نمايد كه مساحت بيض ي ب ه نيم محوره اي‬

‫‪a‬و ‪  b‬برابر است با مساحت دايره اي به شعاع‬

‫تقسيم قطر سهمي به قطعات متناسب با عددهاي فرد توسط ثابت بن قره‬
‫ثابات قضايايي در باره ي جمع بندي دنباله اي عددي توسط ثابت بن قره‬

‫اثبات قضييه اي در مورد نسبت توسط ثابت بن قره‪.‬‬

‫ثابت بن قره اين قضيه را ثابت كرد كه به ازاي هر نس بت‬

‫‪4‬‬
‫‪، ‬هر قدر هم كوچك باشد مي توان هميشه عددي طبيعي چ ون ‪n‬ي افت‬

‫كه به ازاي آن رابط ه ي‪  ‬‬

‫ه هم ارز‬ ‫‪ ‬ك‬

‫اس ت ب ا رابط ه ي‬

‫‪. ‬‬

‫معرفي طبقه اي ازاجسام كه از دوران قطعه اي از سهمي حول قط ر ب ا‬ ‫‪901-836‬‬

‫راس هموار يا برجسته‬
‫يا فشرده به وجود مي آيند‪،‬توسط ثابت بن قره‪.‬‬
‫متناظر كردن مساحت هر قطعه از بيض ي ب ا قطع ه اي از داي ره توس ط‬ ‫‪901-836‬‬
‫ثابت بن قره‬
‫اثبات حجم گنبد سهمي شكل توسط ثابت بن قره‬ ‫‪901-836‬‬
‫‪901-836‬‬
‫حل مسايل متعارف تثليث زاويه و ساختن دو واسطه ي هندسي كه منجر‬
‫به معادالت درجه سوم مي شوند توسط ثابت بن قره‬

‫‪5‬‬
 ‫‪930-850‬‬
‫ابو كا مل ‪،‬شجاع بن اسلم بن محمد بن شجاع‪.‬‬
‫از بزرگترين جبريان اسالم بعد از دوره ي خوارزمي و نخستين ج بري‬
‫مسلمان است‪.‬او توانهاي بزرگتر از ‪x2‬‬

‫(‪  )x8,x6,x5,x3‬را به آساني بكار برده است و بر اثر كارهاي ابو كام ل‬
‫رياض يات ان تزاعي ب ا روش عملي تري در رياض ي در هم آميخت و‬
‫موجب گسترش صعودي جبر شد‪.‬‬
‫‪930-850‬‬
‫تاليف كتاب (المخمس و المعشر) توسط ابو كام ل درب اره ي پنج ض لعي‬
‫و ده‪  ‬ضلعي‪.‬‬

‫اين كتاب با بيان جبري‪،‬متضمن راه حل هايي اس ت ب راي معادل ه اي از‬

‫درجه ي چهارم و معادالت درجه ي سوم مختلط با ضرايب گنگ‪.‬‬
‫‪930-850‬‬
‫به كار بردن بعضي از جالب توجه ترين مسايل جبر توسط ابو كامل‪.‬‬
‫بعضي از جالب توجه ترين مس ايلي ك ه در ج بر ميت وان ي افت ب ا زب ان‬
‫امروزي چنين است‪:‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪          ،         ‬‬

‫در‪  ‬عبارت زير ‪          x<y<z‬مي باشد ‪                                                        .‬‬

‫‪6‬‬
 ‫‪ ‬‬
‫‪                                                               ‬‬

‫ه ي‪  ‬‬ ‫ل معادل‬ ‫ح‬ ‫‪930-850‬‬

‫‪    ‬در حالت ‪    x>p/2‬توسط ابو كامل‪.‬‬

‫‪ ‬‬
‫اب و كام ل در معادل ه ي‬

‫‪     ‬ش رط‪  x <p/2  ‬را در نظ ر گرفت ه بودك ه‬

‫ابو كامل معادله را در حالت‪     x>p/2  ‬نيز حل كرده است‪.‬‬

‫ارائه قضايايي كه منجر به محاسبه مجموع مربع ات و مكعب ات اولين ‪n‬‬

‫عدد طبيعي شد توسط ابوبكر محمد بن حسين كرجي ‪.‬‬ ‫‪1000-900‬‬
‫آثار رياضي موجود وي ‪:‬‬
‫‪              -1‬الفخر في (صناعة) الجبر و المقابلة‪.‬‬

‫‪7‬‬
 ‫‪              -2‬الكافي في الحساب ‪.‬‬
‫‪              -3‬البديع في الحساب ‪.‬‬
‫‪              -4‬علل حساب الجبر و المقابلة و شرحها ‪.‬‬
‫‪              -5‬مختصر في الحساب و المقابلة‬
‫‪              -6‬االجذار‪.‬‬
‫‪              -7‬المسائل والجوابة في الحساب‪.‬‬
‫‪905-900‬‬

‫بسط و شرح مقاله پنجم اصول اقليدس توسط ابن دايه‬

‫ابن دايه تعريفهايي را كه اقليدس از نس بت و تناس ب ك رده ب ود در بحث‬
‫جدلي مفصلي پرورد ‪.‬پس از‪  ‬روشن ساختن معاني اين دو اص طالح ب ه‬
‫بسط مقال در اين باره پ رداخت ك ه ؛وق تي بين مق ادير معل وم ومجه ول‬
‫رابطه ي تناسب برقرار باشد‪ .‬چگونه مي توان آن مقادير مجه ول را ب ه‬
‫روشهاي مختلف به دست آورد‪.‬‬

‫به كار بردن اعداد منفي با عنوان دين (وام ) توسط ابوالوفا بوزجاني ‪.‬‬ ‫‪988-928‬‬
‫اين تنها مورد استفاده از اعداد منفي در رياضيات دوره ي اسالمي است‬
‫‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫به ك ار ب ردن مفه وم قط ر ظ ل (س كانت) در مثلث ات ب راي نخس تين ب ار‬ ‫‪988-928‬‬
‫توسط ابوالوفا بوزجاني‪.‬‬

‫ابداع روشي براي تعيين حجم فلزات وجواهر ب ه كم ك مخ روط ‪ .‬توس ط‬ ‫‪1400-962‬‬
‫ابو ريحان بيروني‪.‬‬
‫اب داع روش ي ب راي تع يين جهت قبل ه در كت اب تحدي د نهاي ات االم اكي‬ ‫‪1400-962‬‬
‫توسط ابو ريحان بيروني ‪.‬‬
‫صورتبندي اصل موضوع پنجم اقليدس توسط ابن هيثم ‪.‬‬ ‫‪1040-965‬‬
‫در اين صورتبندي آمده كه دو خط مس تقيم متق اطع امك ان ن دارد ب ا خ ط‬
‫سومي موازي باشند ‪.‬‬

‫استفاده از برهانهاي مستقيم به جاي برهانه اي خل ف اقلي دس توس ط ابن‬ ‫‪1040-965‬‬

‫هيثم‬
‫ابداع ‪ 24‬قضيه توسط ابن هيثم‬ ‫‪1040-965‬‬

‫اثبات( امكان) تربيع دايره توسط ابن هيثم ‪.‬‬

‫ابن هيثم در رساله (تربيع شكل هاي هالل مانند ) بي ان مي كن د ك ه اگ ر‬
‫بتوان اشكال مسطحي را كه بين دو قوس دايره با شعاع هاي ن ا مس اوي‬
‫محصورند تربيع كرد ‪ ،‬چرا نتوان با دايره كه ساده تر است انجام داد‪.‬‬

‫حل كردن مسائل هندسي كه به معادالت ب االتر از درج ه دوم منج ر مي‬
‫شوند توسط ابو سهل كوهي‪.‬‬
‫كوهي دو طول مجهول را از تقاطع دادن يك هذلولي متساوي الس اقين و‬
‫يك سهمي ساخت و سپس به دقت ‪،‬در مورد شرايط قابل حل بودن مسئله‬

‫‪9‬‬
 ‫بحث ك رد ه اس ت ‪.‬ك وهي ب ا تجزي ه ي معادل ه ي‬

‫‪ ‬به اين نتيجه رسيد ك ه‬

‫معادل ه داراي ي ك ريش ه ي مثبت اس ت ه ر گ اه‬

‫‪  ‬باشد‪.‬‬
‫‪1000-970‬‬
‫توصيف پرگار مخروطي توسط كوهي براي اولين بار ‪.‬‬
‫كوهي اولين كسي است كه پرگار به اصطالح مخروطي را وصف ك رد‬
‫ه است ‪ .‬پرگاري ك ه ط ول ي ك ش اخه ي آن متغ ير اس ت و ب راي رس م‬
‫مقاطع مخروطي به كار مي رود ‪.‬‬
‫بحثي درباره ي مثلثات كروي در رس اله مجه والت قس ي الك ره (تع يين‬ ‫‪1079-990‬‬
‫اندازه ي قوس ها بر سطح كره به زبان عربي ) توسط ابو عبدهللا محم د‬
‫بن معاذ جياني ‪.‬‬

‫ارائه تحقيقاتي درباره ي تقاطع قطوع مخروطي توس ط اب و س عيد احم د‬ ‫حوالي ‪1000‬‬
‫بن محمد بن عبد الجليل سجزي ‪.‬‬

‫حل مساله ي تثليث زاوي ه ب ه وس يله ي تق اطع ي ك داي ره و ي ك ه ذلولي‬ ‫حوالي ‪1000‬‬
‫متساوي القطرين (روش هندسه ثابت) توسط ابو سعيد احمد بن محمد بن‬
‫عبدالجليل سجزي ‪.‬‬

‫ارائه ‪ 34‬فقره كتاب و رساله در مورد رياضي توسط ابو سعيد احم د بن‬ ‫حوالي ‪1000‬‬
‫محمد بن سجزي ‪.‬‬

‫‪  ‬توسط ابن يونس ‪.‬‬ ‫محاسبه ي مقدار جيب قوس‪ ‬‬ ‫حوالي ‪1000‬‬

‫‪  ‬را (بر مبناي ‪ )60‬مساوي‬ ‫ابن يونس مقدار جيب قوس‬

‫‪10‬‬
‫با ‪1،2،49،43،28‬حساب كرده و روشي به كار برده كه كه ب ا درون ي ا‬

‫ب راي‬ ‫بي خطي مي ان مق ادير‬

‫‪ ‬و‬

‫‪  ‬معادل است ‪.‬‬

‫نهفتن‬
‫ویکی‌پدیا به سوی شمایلی جدید می‌رودبه ما در اشکال‌زدایی کمک کنی‬

‫]نهفتن[‬
‫چیزی فرق می‌کند؟ما ویکی را تغییر داده‌ایم اطالعات بیشتر‬
‫]!به ما در ترجمه‌ها کمک کنید[‬
‫محمد بن موسی خوارزمی‬
‫از ویکی‌پدیا‪ ،‬دانشنام ٔه آزاد‬
‫ناوبری‪ ,‬جستجو‬ ‫پرش به‪:‬‬
‫‪.‬برای جشنواره‌ای به همین نام به جشنواره خوارزمی مراجعه کنید‬

‫‪11‬‬
‫محمد بن موسی خوارزمی‬
‫ابوجعفر محمد بن موس ی خ وارزمی از دانش مندان ب زرگ ریاض ی و ستاره‌ش ناس ایرانی می‌باش د‪ ]۱[.‬از‬
‫زندگی خوارزمی چندان اطالع قابل اعتمادی در دس ت نیس ت ج ز اینک ه وی در ح دود س ال ‪۷۸۰‬‬
‫میالدی در خ وارزم (ازبکس تان کنونی) ک ه در آن زم ان‪ ،‬بخش ی از قلم رو حک ومت خوارزمش اهیان ب ود‪،‬‬
‫زاده شد‪ .‬شهرت علمی وی مربوط به کارهایی است که در ریاضیات به‌ویژه در رشته ج بر انج ام داده‬
‫به طوری که هیچیک از ریاضیدانان سده‌های میانه مانند وی در فکر ریاض ی ت أثیر نداش ته‌اند‪ .‬وی را‬
‫پدر جبر نامیده‌اند‪ ]۲[.‬بیشترین چیره‌دستی وی در حل معادله‌ه ای خطی و درج ه دوم بوده‌اس ت‪ .‬کت اب‬
‫‪Algoritmi de numero Indorum‬‬ ‫التین‬ ‫که ترجمه کتاب جمع و تفریق با عددهای هندی او به‬
‫است باعث شد تا دستگاه عددی در اروپ ا از دس تگاه اع داد التین ب ه دس تگاه اع داد هن دی تغییر یاب د ک ه‬
‫است‪]۳[.‬‬ ‫هنوز نیز در اروپا و دیگر نقاط جهان فراگیر‬
‫مامون‬ ‫به هنگام خالفت مامون وی عضو دارالحکمه که مجمعی از دانشمندان در بغداد به سرپرستی‬
‫بود‪ ،‬گردید خوارزمی کارهای دیوفانت را در رشته جبر دنبال کرد و به بسط آن پرداخت خود نیز‬
‫‪.‬کتابی در این رشته نوشت‬
‫تألیفات خوارزمی ]ویرایش[‬

‫صفحه‌ای از کتاب جبر خوارزمی‬

‫خوارزمی کارهای دیونانتوس را در رشته جبر دنبال کرد و به بسط آن پرداخت خود نیز کتابی در‬
‫این رشته نوشت‪ .‬یکی از مشهور ترین کتاب‌های وی در اروپا جبر و مقابله است که در سده ‪۱۲‬‬
‫است‪]۴[.‬‬ ‫میالدی به التین ترجمه شد‪ .‬این کتاب در باره ریاضیات مقدماتی‬
‫دانش پژوهان بر سر این که چه مقدار از محتوای کتاب از منابع یونانی و هندی و عبری گرفته‬
‫شده‌است اختالف نظر دارند‪ .‬معموالٌ در حل معادالت دو عمل معمول است خوارزمی این دو را‬
‫تنقیح و تدوین کرد و از این راه به واردساختن جبر به مرحله علمی کمک شایانی انجام داد‪ .‬اثر‬
‫ریاضی دیگری که چندی پس از جبر نوشته شد رساله‌ای است مقدماتی در حساب که ارقام هندی (یا‬
‫به غلط ارقام عربی) در آن به کار رفته بود و نخستین کتابی بود که نظام ارزش مکانی را(که آن‬
‫نیز از هند بود) به نحوی اصولی و منظم شرح می‌داد‪ .‬اثر دیگری که به مامون تقدیم شد زیج السند‬

‫‪12‬‬
 ‫هند بود که نخستین اثر اخترشناسی به زبان عربی است که به صورت کامل بر جای مانده و شکل‬
‫‪.‬جداول آن از جداول بطلمیوس تأثیر پذیرفته‌است‬
‫کتاب صورةاالرض که اثری است در زمینه گیتاشناسی اندک زمانی بعد از سال ‪ ۱۹۶ – ۱۹۵‬نوشته‬
‫شده‌است و تقریبا ٌ فهرست طول‌ها و عرض‌های همه شهرهای بزرگ و اماکن را شامل می‌شود‪.‬‬
‫این اثر که احتماالٌ مبتنی بر نقشه جهان‌نمای مامون است (که شاید خود خوارزمی هم در تهیه آن‬
‫کار کرده بوده باشد)‪ ،‬به نوبه خود مبتنی بر جغرافیای بطلمیوسی بود‪ .‬این کتاب از برخی جهات‬
‫‪.‬دقیق‌تر از اثر بطلمیوس بود به‌ویژه در قلمرو اسالم‬
‫تنها اثر دیگری که بر جای مانده‌است رساله کوتاهی است در باره تقویم یهود‪ .‬خوارزمی دو کتاب‬
‫‪.‬نیز در باره اسطرالب نوشت‬
‫آثار علمی خوارزمی از حیث تعداد کم ولی از نفوذ کم‌نظیر برخوردارند زیرا که مدخلی بر علوم‬
‫سده ششم‪/‬دوازدهم به التینی ترجمه شد و‬
‫یونانی و هندی فراهم آورده‌اند‪ .‬بخشی از جبر دوبار در ٔ‬
‫نفوذی عمده بر جبر قرون وسطایی داشت‪ .‬رساله خوارزمی در باره ارقام هندی پس از آنکه در‬
‫سده دوازدهم به التینی ترجمه و منتشر شد بزرگ‌ترین تأثیر را بخشید‪ .‬نام خوارزمی مترادف شد‬
‫ٔ‬
‫با هر کتابی که در باره حساب جدید نوشته می‌شد (و از اینجا است اصطالح جدید)) الگوریتم)) به‬
‫‪.‬معنی قاعده محاسبه‬
‫کتاب جبر و مقابله خوارزمی که به عنوان آلجبرا به التینی ترجمه گردید باعث شد که همین کلمه‬
‫در زبانهای اروپایی به معنای جبر به کار رود نام خوارزمی هم در ترجمه به جای الخوارزمی به‬
‫صورت الگوریتمی تصنیف گردید و الفاظ آلگوریسم و نظایر آنها در زبان‌های اروپایی که به‬
‫‪.‬معنی فن محاسبه ارقام یا عالمات دیگر است مشتق از آن می‌باشد‬
‫ارقام هندی که در زبان‌های اروپایی به غلط ارقام عربی نامیده می‌ش ود از طریق آث ار فیبون اتچی ب ه‬
‫اروپا وارد گردید همین ارقام انقالبی در ریاضیات به وجود آورد و هر گون ه اعم ال محاس باتی را‬
‫مقدور ساخت‪ .‬باری کتاب جبر خوارزمی سده‌ها در اروپا مأخذ و مرج ع دانش مندان و پژوهن دگان‬
‫بوده و یوهانس هیسپالنسیس و گراردوس کرموننسیس و رابرت چستری در قرن دوازدهم هر یک‬
‫از آن را به زبان التینی ترجمه کردند‪ .‬نفوذ کتاب زیج الس ند چندان زیاد نب ود ام ا نخس تین اث ر از این‬
‫گونه بود که به صورت ترجمه التینی به همت آدالردباثی در سدهٔ دوازدهم به غرب رس ید‪ .‬ج داول‬
‫طلیطلی (تولدویی) یکجا قرار گرفتند و به توسط ژرار کرمونایی در اواخر قرن یازدهم به التینی ترجمه‬
‫شدند‪ ،‬از مقبولیت گسترده‌تری در غ رب برخ وردار ش دند و دس ت کم یکص د س ال بس یار مت داول‬

‫‪13‬‬
‫بودند‪ .‬از کارهای دیگر خوارزمی تهیه اطلسی از نقشه آس مان و زمین و همچ نین اص الح نقش ه‌های‬
‫‪.‬جغرافیایی بطلمیوس بود‪ .‬جغرافیای وی تا اواخر قرن نوزدهم در اروپا ناشناخته ماند‬
‫توجه‪ :‬نباید این دانشمند ایرانی را با هموطنش ابوعبدهللا محمد خوارزمی که در حدود سال ‪۳۶۶‬‬
‫‪.‬هجری برابر ‪ ۹۷۶‬میالدی کتابی به نام مفاتیح العلوم نوشته اشتباه کرد‬
‫‪.‬خوارزمی در حدود سال ‪ ۸۵۰‬میالدی مطابق با ‪ ۲۳۶‬هجری قمری در گذشت‬
‫ابو جعفر محمد بن موسی خوارزمی‬

‫خ وارزمی اب و جعف ر محم د بن موس ی از دانش مندان ب زرگ ریاض ی و‬

‫نجوم می باشد از زندگی خوارزمی چندان ا طالع قابل اعتمادی در دست‬
‫نیست اال اینکه وی در حدود سال ‪ 780‬میالدی در خوارزم(خیوه کنونی)‬
‫متولد شد شهرت علمی وی مرب وط ب ه کاره ایی اس ت ک ه در ریاض یات‬
‫مخصوصا‌ٌ در رشته جبر انجام داده به طوری که هیچیک از ریاضیدانان‬
‫قرون وسطی مانند وی در فکر ریاضی تاثیر نداشته اند اجداد خ وارزمی‬
‫احتماالٌ اهل خوارزم بودند ولی خودش احتماالٌ از قطر بولی ناحیه ای نزدیک بغداد بود‪ .‬ب ه هنگ ام‬
‫خالفت ماموی عضو دارالحکمه که مجمعی از دانشمندان در بغداد به سرپرستی مامون بود‪ ،‬گردید‬
‫خوارزمی کارهای دیونانتوس را در رشته جبر دنبال کرد و به بسط آن پرداخت خود نیز کتابی در‬
‫این رشته نوشت ‪.‬‬

‫الجبر و المقابله که به مامون تقدیم شده کتابی است در باره ریاضیات مقدماتی و شاید نخستین کتاب‬
‫جبری باشد که به عربی نوشته شده است دانش پژوهان بر سر این که چه مق دار از محت وای کت اب‬
‫از منابع یونانی و هندی و عبری گرفته شده است اختالف نظر دارن د معم والٌ در ح ل مع ادالت دو‬
‫عمل معمول اس ت خ وارزمی این دو را تنقیح و ت دوین ک رد و از این راه ب ه واردس اختن ج بر ب ه‬
‫مرحله علمی کمک شایانی انجام داد اثر ریاضی دیگری که چندی پس از جبر نوشته شد رس اله ای‬
‫است مقدماتی در حساب که ارقام هندی(یا به غلط ارقام عربی) در آن به کار رفت ه ب ود و نخس تین‬
‫کتابی بود که نظام ارزش مکانی را(که آن نیز از هند بود) به نحوی اص ولی و منظم ش رح می داد‬
‫اثر دیگری که به مامون تقدیم شد زیج السند هند بود مه نخستین اثر اختر شناسی عربی است که به‬
‫صورت کامل بر ج ای مان ده و ش کل ج داول آن از ج داول بطلمیوس ت اثیر پذیرفت ه اس ت‪ .‬کت اب‬

‫‪14‬‬
‫صورت االرض که اثری است در زمینه جغرافیا اندک زمانی بعد از سال ‪ 196 – 195‬نوشته شده‬
‫است و تقریبا ٌ فهرست طولها و عرضهای همه شهرهای بزرگ و اماکن را شامل می ش ود این اث ر‬
‫الٌ مبتنی بر نقشه جهان نمای مامون است(که شاید خود خوارزمی هم در تهیه آن کار کرده‬
‫که احتما ‌‬
‫بوده باشد)‪ ،‬به نوبه خود مبتنی بر جغرافیای بطلمیوسی بود این کتاب از بهضی جهات دقیق ت ر از‬
‫اثر بطلمیوس بود خاصه در قلمرو اسالم‪ .‬تنها اثر دیگری که بر ج ای مان ده اس ت رس اله کوت اهی‬
‫است در باره تقویم یهود‪ .‬خوارزمی دو کتاب نیز در باره اس طرالب نوش ت آث ار علمی خ وارزمی‬
‫از حیث تعداد کم ولی از نفوذ بی بدیل برخوردارند زیرا که مدخلی بر علوم یونانی و هن دی ف راهم‬
‫آورده اند بخشی از جبر دوبار در قرن ششم ‪ /‬دوازدهم به التینی ترجمه شد و نفوذی عمده بر ج بر‬
‫قرون وسطایی داشت رساله خوارزمی در باره ارقام هندی پس از آنکه در قرن دوازدهم به التینی‬
‫ترجمه و منتشر شد بزرگترین تاثیر را بخشید نام خوارزمی مترادف شد ب ا ه ر کت ابی ک ه در ب اره‬
‫حساب جدید نوشته می شد(و از اینجا اس ت اص طالح جدید))الگ وریتم)) ب ه مع نی قاع ده محاس به‬
‫کتاب جبر و مقابله خوارزمی که به عنوان الجبرا به التینی ترجمه گردید باعث ش د ک ه همین کلم ه‬
‫در زبانهای اروپایی به معنای جبر به کار رود نام خوارزمی هم در ترجمه به جای الخوارزمی ب ه‬
‫صورت الگوریتمی تصنیف گردید و الفاظ آلگوریسم و نظایر آنها در زبانهای اروپایی که به مع نی‬
‫فن محاسبه ارقام یا عالمات دیگر است مشتق از آن می باشد ‪.‬‬

‫ارقام هندی که به غلط ارقام عربی نامیده می شود از طریق آث ار فیبون اتچی ب ه اروپ ا وارد گردید‬
‫همین ارقام انقالبی در ریاپیات به وجود آورد و هر گونه اعمال محاسباتی را مق دور س اخت ب اری‬
‫کت اب ج بر خ وارزمی قرنه ا در اروپ ا ماخ ذ و مرج ع دانش مندان و محققین ب وده و یوه انس‬
‫هیسپالنسیس و گراردوس کرموننس یس و راب رت چس تری در ق رن دوازدهم ه ر یک از آن را ب ه‬

‫‪15‬‬
‫زبان التینی ترجمه کردند نفوذ کتاب زیج السند چندان زیاد نبود اما نخستین اثر از این گونه بود که‬
‫ب ه ص ورت ترجم ه التینی ب ه همت آدالردب اثی در ق رن دوازدهم ب ه غ رب رس ید ج داول‬
‫طلیطلی(تولدویی) یکجا قرار گرفتند و به توسط ژرار کرمونایی در اواخر قرن یازدهم ب ه التینی‬
‫ترجمه شدند‪ ،‬از مقبولیت گس تره ت ری در غ رب برخ وردار ش دند و دس ت کم یکص د س ال بس یار‬
‫متداول بودند از کارهای دیگر خوارزمی تهیه اطلس ی از نقش ه آس مان و زمین و همچ نین اص الح‬
‫نقشه های جغرافیایی بطلمیوس بود جغرافیای وی تا اواخر قرن ن وزدهم در اروپ ا ناش ناخته مان د‪،‬‬
‫دیگر از کتب مهم خوارزمی کتاب مفاتیح العلوم است که کت اب مهم و ارزن ده ای اس ت خ وارزمی‬
‫در حدود سال ‪ 848‬میالدی مطابق با ‪ 232‬هجری قمری در گذشت‪ ‬‬

‫‪16‬‬