‫‪ /‬فصل‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫پودمان سوم‬
‫معادلههای درجة دوم‬

‫رایجترین آزمون سرعت عکسالعمل در تربیت بدنی‬

‫آزمون خطکش است‪ .‬برای اجرا کردن این آزمون‪،‬‬
‫دستهای آزمودنی را طوری در کنار لبۀ میز قرار‬
‫میدهند که انگشت شست و سبابۀ او به طور موازی با‬
‫یکدیگر قرار گیرند‪ .‬سپس نقطۀ صفر خطکش را مقابل‬
‫لبۀ باالیی دست قرار میدهند و در عرض سه ثانیه آن را‬
‫رها میکنند‪ .‬فرد باید به محض رها شدن خطکش‪ ،‬آن‬
‫را با دست بگیرد‪ .‬به نظر شما اگر فردی خطکش را در‬
‫فاصلۀ ‪ 4/9‬سانتی متری پس از رها شدن بگیرد‪ ،‬زمان‬
‫عکسالعمل او چقدر بوده است؟‬

‫‪65‬‬
 ‫‪3‬ـ‪1‬ـ مفهوم معادله‌های درجة دوم‬

‫مادر زهرا از کارآفرینان نمونۀ کشور است‪ .‬او یک کارگاه تولید صنایع دستی دارد که افراد زیادی در آنجا‬
‫مشغول به‌کارند‪ .‬برای تأمین هزینه‪‎‬ها‪ ،‬الزم است که این کارگاه سه میلیون تومان درآمد ماهیانه داشته‬
‫باشد‪ .‬مادر زهرا برای کسب درآمد مورد نظر باید بداند چه تعداد کاال تولید شود و به فروش برسد‪ .‬او برای‬
‫یافتن جواب این سؤال‌ها‪ ،‬نظر مشاور مالی کارگاه را جویا می‌شود‪.‬‬

‫مشاور می‌گوید‪ :‬برای افزایش درآمد می‪‎‬توان قیمت کاال را افزایش داد اما با این کار‪ ،‬ممکن است تعداد مشتری‪‎‬ها‬
‫کم و درآمد کمتر شود‪ .‬یک راه دیگر‪ ،‬افزایش تولیدات است ولی ممکن است همۀ تولیدات به فروش نرسند و‬
‫مجبور شویم قیمت را پایین بیاوریم‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬ممکن است درآمد باز هم کمتر شود‪ .‬باید حساب شده عمل‬
‫کنیم و رابطۀ بین تعداد کاالی تولید شده و سود به دست آمده را به طور دقیق حساب کنیم‪.‬‬

‫با بررسی آمار فروش دوره‌های گذشته‪ ،‬میتوان رابطۀ بین قیمت کاال و میزان کاالی به فروش رفته را پیدا‬
‫کرد‪ .‬بر اساس این اطالعات‪ ،‬اگر قیمت کاال را با ‪ p‬نشان دهیم و ‪ x‬تعداد کاالی فروش رفته با این قیمت‬
‫باشد‪ ‌،‬رابطۀ ‪ x = 60.000 - 300p‬به طور تقریبی بین آنها برقرار است‪‬.‬‬

‫از طریق این معادله می‪‎‬توان پیش‌بینی کرد که اگر قیمت یک واحد کاال ‪ p‬باشد‪ ،‬طبق رابطة باال‪ ،‬به تعداد‬
‫‪ x‬واحد از آن کاال به فروش می‌رسد‪ .‬بر این اساس‪ ،‬در چنین وضعیتی چند واحد کاال باید تولید شود تا با‬
‫فروش آنها درآمد کارگاه سه میلیون تومان شود؟ فعالیت صفحة بعد به شما در حل این مسئله کمک می‪‎‬کند‬‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫فعاليت ‪1‬‬
‫‪ )1‬با استفاده از رابطۀ ‪ ، x = 60.000 - 300p‬مقدار ‪ p‬را بر حسب ‪ x‬به دست آورید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬درآمد حاصل از فروش ‪ x‬کاال با قیمت ‪ p‬را با ‪ R= x.p‬نشان می دهند‪ .‬معادلۀ درآمد را بر حسب‬
‫‪ ، x‬بنویسید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫حسب ‪ x‬از درجۀ چند است؟‬

‫ِ‬ ‫‪ )3‬چند جمله‌ایِ درآمد بر‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬اگر درآمد حاصل از فروش‪ ،‬ماهیانه سه میلیون تومان باشد‪ ،‬چه معادله‌ای برای ‪ x‬به‌دست میآید؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫معادله‌هایی مانند معادلۀ به دست آمده از فعالیت باال را معادلۀ درجۀ دوم می‌نامند‪ .‬در بسیاری از‬
‫مسئله‌های کاربردی‪ ،‬به این گونه معادله‌ها برخورد می‌کنیم‪‬‬‬‬‬ .‬‬

‫تعریف‬
‫معادله به شکل ‪ a x 2 + b x + c = 0‬که در آن ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬اعداد حقیقی مشخصی هستند و ‪،a ≠ 0‬‬
‫معادلۀ درجۀ دوم نامیده می‌شود‪.‬‬
‫مقدارهایی برای ‪ x‬که به ازای آنها تساوی برقرار می‪‎‬شود‪ ،‬جواب‪‎‬های معادله نامیده می‪‎‬شوند‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫مثال‪1‬‬
‫کدام یک از معادله‌های زیر‪ ،‬معادلة درجۀ دوم هستند؟‬

‫= )‪( (3 x − 1)( x + 2‬الف‬

‫‪6‬‬ ‫‪( (2 x + 1)( x − 1)= 2 x2 + 3‬ب‬

‫معادلة (الف) پس از ساده‌سازی‪ ،‬به شکل زیر در می‌آید‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫‪(3 x − 1)( x + 2) = 6‬‬ ‫= ‪3 x2 + 6 x − x − 2 − 6‬‬ ‫‪0‬‬ ‫= ‪⇒ 3 x2 + 5 x − 8‬‬ ‫‪0‬‬

‫بنابراین‪ ،‬معادلۀ به دست آمده‪ ،‬معادلۀ درجۀ دوم است‪.‬‬

‫اما‪ ،‬معادلۀ (ب) پس از ساده‌سازی‪ ،‬به شکل زیر در می‌آید‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫= ‪(2 x + 1)( x − 1) = 2 x2 + 3 ⇒ 2 x2 − 2 x + x − 1 = 2 x2 + 3 ⇒ − x − 4‬‬ ‫‪0‬‬

‫بنابراین‪ ،‬معادلۀ به دست آمده‪ ،‬معادلۀ درجۀ اول است‪.‬‬

‫مثال ‪2‬‬
‫زمینی مستطیل شکل به مساحت ‪ ۶۰۰‬مترمربع را با ‪ ۱۰۰‬متر نرده محصور کرده‌ایم‪ .‬طول و‬
‫عرض زمین چقدر است؟‬

‫اگر طول و عرض این زمین بر حسب متر ‪ x‬و ‪ y‬در نظر گرفته شود‪ ،‬داریم‪2)x + y( = 100 :‬و‪. x y = 600‬‬
‫از معادلۀ اول نتیجه می‌شود‪ y = 50- x :‬و با جایگذاری در معادلۀ دوم داریم‪:‬‬
‫=‪x(50‬‬
‫‪− x) 600‬‬ ‫⇒‬ ‫=‪x2 − 50x +‬‬
‫‪600 0‬‬

‫این معادله نیز یک معادلۀ درجۀ دوم است‪ .‬پس از یاد گرفتن روش‌های حل معادله‌های درجۀ دوم‪،‬‬
‫مي‌توانید آن را حل کنید‪.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫کاردرکالس‪1‬‬
‫در مثال ‪ ،2‬از معادلۀ ‪ ،2)x + y( =100‬مقدار ‪ x‬را بر حسب ‪ y‬حساب کنید و معادله‪‎‬ا‌ی بر حسب ‪y‬‬
‫بنویسید‪ .‬معادلة به دست آمده بر حسب ‪ x‬و معادلة بر حسب ‪ y‬چه شباهتی با هم دارند؟‬

‫‪...........................................................................................................................‬‬

‫تاریخچة معادله‬ ‫خواندنیها‬

‫ریاضی مکتوب‪،‬‬
‫ِ‬ ‫معادلهها‪ ،‬از اولین دستاوردهای ریاضی بشرند‪ .‬آنها را میتوان در قدیمی‮ترین اسناد‬
‫مانند برخی از متون میخی باب ِلیهای باستان و‬
‫پاپیروسهای مصر باستان‪ ،‬یافت‪ .‬بنا به ساختار‬
‫جامعۀ بابلی‪ ،‬مسئلههای مربوط به تقسیم ارث‪ ،‬از‬
‫اهمیت بسیاری برخوردار بودند‪ .‬اولین پسر همواره‬
‫بیشترین سهم را دریافت می‮کرد‪ ،‬دومی بیشتر از‬
‫سومی‪ ،‬و به همین ترتیب‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬
‫چنین محاسباتی نسبتاً زیاد رخ می‮دادند و متناظر با‬
‫معادلههای خطی ما هستند‪ .‬پیدا کردن طول و عرض زمینهایی که مساحت مشخصی باید داشته‬
‫باشند منجر به حل معادلههای درجة دوم میشد‪ .‬البته مفهوم معادله در آن زمان موجود نبود و‬
‫فقط مسئلههایی مطرح بودند که با دستورالعملهایی حل میشدند‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬
‫در مسئلههای مطرح در بابل‪ ،‬مجهول نسبتاً واضح توصیف شده است و در پاپیروسهای مصری با‬
‫عالمت ‪ h‬نمایش داده شده است‪.‬‬
‫پیش از اینکه زبان نمادین جبری مطرح شود‪ ،‬مجبور بودند معادلهها را به صورت کالمی بیان کنند‪.‬‬
‫با نوشته شدن کتاب جبر و مقابله توسط خوارزمی در سده‮های سوم و چهارم هجری‪ ،‬جبر وارد‬
‫ریاضیات شد و به حل معادله‮ها پرداخته شد‪ .‬واژة جبر به معنای جبران کردن و مقابله به معنای‬
‫رو به رو قرار دادن دو سوی برابری است‪‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫‪3‬ـ‪2‬ـ رابطههای غیر خطی‬

‫در فصل‪‎‬های قبل‪ ،‬در مورد رابطۀ بین کمیت‪‎‬های متناسب بسیار کار کرده‪‎‬اید‪ .‬در حالتی که دو کمیت‬
‫به طور مستقیم با یکدیگر متناسب اند‪ ،‬مقدار هر کدام به صورت مضربی از مقدار دیگری است‪ .‬در این‬
‫حالت نمودار این گونه رابطه‪‎‬ها به صورت خط مستقیم است؛ به همین دلیل‪ ،‬این رابطه‪‎‬ها از نوع رابطه‌های‬
‫خطی هستند‪.‬‬
‫در طبیعت‪ ،‬بسیاری از رابطه‪‎‬ها به صورت خطی نیستند‪ .‬برای مثال‪ ،‬طول قد انسان‪‎‬ها با سن آنها رابطه‬
‫دارد‪ .‬آیا این رابطه یک رابطۀ خطی است؟ اگر این رابطه‪ ،‬یک رابطۀ خطی ‪‎‬بود‪ ،‬تصور کنید طول قد‬
‫انسان‌های سالمند چقدر می‪‎‬شد؟ می‪‎‬دانید که بعد از تولد‪ ،‬طول قد انسان افزایش پیدا می‌کند ولی‬
‫میزان این افزایش در بازه‪‎‬های زمانی ثابت نیست و تقریب ًا بعد از بیست و دو سالگی‪ ،‬طول قد انسان ثابت‬
‫می‪‎‬ماند‪ .‬نمودار این رابطه برای یک فرد مانند شکل زیر است‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫فعالیت ‪ ،2‬تفاوت رابطه‪‎‬های خطی و غیرخطی را نشان می‪‎‬دهد‪.‬‬

‫رابطۀ طول ضلع یک مربع با محیط آن و رابطۀ طول ضلع یک مربع با مساحت آن را در نظر بگیرید‪.‬‬ ‫فعاليت ‪2‬‬

‫طول ضلع مربع را با ‪ ، x‬محیط آن را با ‪ P‬و مساحت آن را با ‪ S‬نشان دهید‪.‬‬

‫‪ )۱‬رابطۀ ‪ P‬و ‪ x‬و همچنین رابطۀ ‪ S‬و ‪ x‬را با دو معادله بنویسید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪( x‬طول ضلع مربع)‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪ )۲‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫‪( p‬محیط مربع)‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪( s‬مساحت مربع)‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪ )۳‬نقاط به دست آمده در جدول را در دو دستگاه محورهای مختصات زیر نشان دهید‪.‬‬
‫محیط مربع‬

‫‪20‬‬

‫‪15‬‬

‫‪10‬‬ ‫شکل (‪)1‬‬

‫‪5‬‬

‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫طول ضلع مربع‬
‫‪25‬‬
‫مساحت مربع‬

‫‪20‬‬

‫‪15‬‬

‫‪10‬‬ ‫شکل (‪)2‬‬

‫‪5‬‬

‫‪0‬‬
‫طول ضلع مربع‬

‫‪71‬‬
 ‫‪ )۴‬جدولی رسم کنید که میزان افزایش محیط و مساحت مربع را وقتی طول ضلع آن از ‪ 1‬به‪ ،۲‬از‬
‫‪ ۲‬به ‪ 3‬و از ‪ 4‬به ‪ 5‬افزایش می‌یابد‪ ،‬نشان دهد‪.‬‬

‫‪ )5‬آیا نسبت افزایش محیط مربع به افزایش طول ضلع آن‪ ،‬مقدار ثابتی است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )6‬آیا نسبت افزایش مساحت مربع به افزایش طول ضلع آن‪ ،‬مقدار ثابتی است؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )7‬میخواهیم نقاط شکل (‪ )1‬را به هم وصل کنیم؛ آیا می‌توانیم با یک خط راست همۀ این نقاط‬
‫را به هم وصل کنیم؟ چرا؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )8‬میخواهیم نقاط شکل (‪ )2‬را به هم وصل کنیم؛ آیا می‌توانیم با یک خط راست همۀ این نقاط‬
‫را به هم وصل کنیم؟ چرا؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫فعالیت باال نشان می‪‎‬دهد که نمودار رابطۀ بین طول ضلع مربع و محیط آن به صورت خط راست است‪.‬‬
‫در این حالت‪ ،‬نسبت افزایش محیط مربع به افزایش طول ضلع آن‪ ،‬مقداری ثابت است و این دو مقدار‬
‫با  هم رابطۀ خطی دارند‪ .‬ولی نسبت افزایش مساحت مربع به طول ضلع آن‪ ،‬مقدار ثابتی نیست‪ .‬به همین‬

‫‪72‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫دلیل‪ ،‬نمودار رابطۀ طول ضلع مربع و مساحت آن به صورت خط راست نیست و رابطة بین طول ضلع‬
‫مربع و مساحت آن را غیرخطی می‌نامند‪‬‬‬‬.‬‬

‫کاردرکالس‪2‬‬
‫در شکل زیر‪ ،‬محور افقی نشان‌دهندۀ زمان بر حسب ماه و محور عمودی نشان‌دهندۀ وزن یک انسان‬
‫بر حسب کیلوگرم است‪ .‬کدام یک از نمودارهای زیر می‌تواند نمودار وزن یک انسان در طول زمان‬
‫باشد؟‬

‫کار در کالس زیر‪ ،‬نمودار یک رابطۀ غیرخطی مهم را بررسی می‪‎‬کند‪‬‬‬‬.‬‬

‫کاردرکالس‪3‬‬
‫‪۲‬‬
‫یک عدد حقیقی و مجذور آن را در نظر بگیرید‪ .‬عدد حقیقی دلخواه را با ‌‪ x‬و مجذور آن (‌ ‪ ) x‬را با‬
‫‪ y‬نشان دهید‪.‬‬

‫‪ )۱‬رابطۀ بین‌‪ x‬و ‪ y‬را با یک معادله نشان دهید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۲‬جدول زیر را کامل کنید (برای محاسبه می‌توانید از ماشین حساب استفاده کنید)‪.‬‬

‫‌‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1/8‬‬ ‫‪-1/6‬‬ ‫‪-1/4‬‬ ‫‪-1/2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1/2‬‬ ‫‪1/4‬‬ ‫‪1/6‬‬ ‫‪1/8‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪1/44‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪73‬‬
‫‪ )۳‬نقاط جدول صفحة قبل را روی محورهای مختصات زیر نشان دهید و نمودار رابطۀ ‪ y = x 2‬را‬
‫‪y‬‬ ‫رسم کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬

‫رسم نمودار با جئو جبرا‬

‫‪y‬‬ ‫به کمک جئوجبرا‪ ،‬نمودار رابطۀ ‪ y = x 2‬به طور دقیقتر‬
‫‪7‬‬ ‫به صورت شکل روبه رو رسم می‪‎‬شود‪‬‬‬‬.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-1‬‬

‫برای رسم نمودار یک رابطه‪ ،‬معادلة آن را در‬

‫کادر پایین صفحه وارد کنید‪.‬‬

‫‪74‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫در وضعیت‌های زندگی روزمره‪ ،‬گاهی چند پدیده را هم زمان بررسی می‌کنیم‪ .‬در چنین حاالتی ممکن‬
‫است نمودا ِر نمایش‌دهندة این پدیده‌ها با هم برخورد داشته باشند‪ .‬در فعالیت زیر با معنا و مفهوم نقاط‬
‫برخورد نمودار رابطه‪‎‬ها آشنا خواهیم شد‪‬‬‬‬.‬‬

‫فعاليت ‪3‬‬
‫هزینۀ ثابت ماهیانة یک کارگاه تولید سیم برق‌‪ ۱۷۰,۰۰۰ ،‬تومان است‪ .‬هزینۀ تهیۀ مواد اولیه برای‬
‫هر متر سیم ‪ 6۰‬تومان و قیمت فروش هر متر سیم ‪ ۴۰۰‬تومان است‪.‬‬

‫‪ )1‬با توجه به این اطالعات‪ ،‬جدول را کامل کنید‪.‬‬

‫‪ )2‬اگر ‪ x‬طول سیمهای فروخته شده‪ C ،‬هزینۀ تولید و ‪ R‬درآمد حاصل از فروش سیم در یک‬
‫ماه باشد‪ ،‬رابطۀ بین طول سیمهای فروخته شده و هزینه و همچنین‪ ،‬رابطۀ بین طول سیمهای‬
‫فروخته شده و درآمد حاصل از فروش را بنویسید‪.‬‬

‫‪ )3‬در دستگاه مختصات زیر‪ ،‬اگر محور افقی‪ ،‬طول سیمهای فروخته شده بر حسب متر و محور‬
‫عمودی هزینۀ تولید (برای رسم نمودار هزینه) و درآمد حاصل از فروش (برای رسم نمودار درآمد)‬
‫بر حسب تومان در یک ماه در نظر گرفته شود‪ ،‬رابطه‌های باال را در این دستگاه مختصات رسم کنید‬
‫(هر واحد محور افقی را ‪ ۱۰۰‬متر و هر واحد محور عمودی را ‪ ۱۰۰‬هزار تومان در نظر بگیرید)‪.‬‬
‫هزینه بر حسب صد هزار تومان‬

‫طول سیم بر حسب ‪ 100‬متر‬

‫‪75‬‬
 ‫‪ )4‬مختصات نقطۀ برخورد دو خط را بیابید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬نقطۀ برخورد این دو خط چه چیزی را نشان می‌دهد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )6‬اگر مختصات نقطه‪‎‬ای در هر دو معادله صدق‪ 1‬کند‪ ،‬این نقطه در کجا قرار دارد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫ط قرار دهیم‪ ،‬تساوی‬

‫محل برخورد دو خط‪ ،‬نقطه‌ای است که اگر مختصات آن را در معادلههای هر دو خ ‌‬
‫برقرار می‌شود‪ .‬برعکس‪ ،‬اگر مختصات نقطه‪‎‬ای در هر دو معادله صدق کند‪ ،‬این نقطه همان محل برخورد‬
‫دو خط است‪.‬‬

‫کاردرکالس‪4‬‬
‫یک کارگاه تولید میز تحریر در هر ماه برای پرداخت مخارج دستگاه‌هایش‪ ،‬سیصدو بیست هزار‬
‫تومان هزینه میکند‪ .‬هزینۀ مواد اولیه برای هر میز ‪ ۲۰,۰۰۰‬تومان و قیمت فروش هر میز‬
‫‪ ۳۰,۰۰۰‬تومان است‪‬‬‬‬.‬‬

‫‪ )1‬جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬

‫تعداد میزهای تولید شده در یک ماه‬ ‫‪0‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬

‫هزینة تولید (بر حسب هزارتومان)‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫درآمد حاصل از فروش (بر حسب هزارتومان)‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪1‬ـ اگر با جایگذاری مختصات یک نقطه در یک معادله‪ ،‬تساوی برقرار شود‪ ،‬گوییم که مختصات نقطه در معادله صدق می کند‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫‪ )2‬اگر در یک ماه‪ ،‬تعداد میزهای تولید شده ‪ ، x‬هزینۀ تولید ‪ C‬و درآمد حاصل از فروش ‪ R‬در نظر‬
‫گرفته شود‪ ،‬رابطۀ بین تعداد میزها و هزینۀ تولید و همچنین رابطۀ بین تعداد میزها و درآمد حاصل‬
‫از فروش در یک ماه را بنویسید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬در دستگاه مختصات زیر اگر محور افقی‪ ،‬تعداد میزهای تولید شده و محور عمودی‪ ،‬هزینة‌‬
‫تولید (برای رسم نمودار هزینه) و درآمد حاصل از فروش (برای رسم نمودار درآمد) بر حسب‬
‫صد هزار تومان در یک ماه را نشان دهد‪ ،‬رابطه‌های باال را در این دستگاه مختصات رسم کنید‪.1‬‬
‫هزینه یا درآمد بر حسب صد هزار تومان‬

‫تعداد میز‬

‫‪ )4‬مختصات نقطۀ برخورد دو خط باال را به صورت تقریبی بیابید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬نقطۀ تقاطع دو خط چه چیزی را نشان مي‌دهد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪1‬ـ اگر چه تعداد میزها‪ ،‬عدد حسابی و نمودار واقعی گسسته است‪ ،‬برای داشتن تصویر بهتری از روابط‪ ،‬مناسب است نمودار را یک خط فرض کنیم‪.‬‬

‫‪77‬‬
 ‫‪3‬ـ‪3‬ـ روشهای حل معادلههای درجة دوم‬

‫در فعالیت‌های قبل با توصیف پدیده‌ها به کمک معادله آشنا شدیم‪ .‬اما برای رسیدن به‬
‫جواب های مسئلههایمان‪ ،‬باید جواب‌های آن معادله‌ها را به‌دست آوریم‪ .‬برای حل معادله‌ها‬
‫روش‌های مختلفی وجود دارد‪ .‬در فعالیت ‪ ،4‬با روش هندسی حل معادله‌های درجۀ دوم آشنا‬
‫خواهیم شد‪.‬‬
‫خواندنی‬
‫خوارزمی برای حل معادله‌های درجۀ دوم‪ ،‬شش حالت‬
‫خاص را بررسی کرده است‪ .‬از میان این حالت‌ها فقط‬
‫یکی از آنها را توضیح خواهیم داد‪.‬‬

‫در این حالت‪ ،‬جملۀ ثابت ‪   C‬در ‪ a x2+  bx  +   c‬باید منفی‬

‫= ‪ x2 + 6 x − 40‬را در نظر‬
‫باشد‪ .‬برای مثال‪ ،‬معادلۀ ‪0‬‬
‫بگیرید‪ .‬در روش خوارزمی‪ ،‬جمله‌هایی را که مجهول دارند‪،‬‬
‫= ‪x2 + 6 x‬‬
‫در یک طرف تساوی نگه میداریم؛ عدد ثابت را به طرف دیگر می‌بریم و معادله را به صورت ‪40‬‬
‫می‪‎‬نویسیم‪ .‬نصف ضریب ‪ x‬را حساب می‌کنیم که در این مثال‪ ،‬برابر ‪ 3‬است‪ .‬با این محاسبات میتوانیم‪،‬‬
‫مساحت مربعی با ضلع ‪ x +3‬را حساب کنیم ‬‬‪.‬‬

‫‪x‬‬

‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬

‫در شکل باال‪ ،‬مساحت مربع رنگی ‪ 3×3‬می‌شود‪ .‬مساحت قسمت باقیمانده یعنی ‪ x2 + 6 x‬برابر‪40‬‬
‫است پس‪ ،‬مساحت مربع بزرگ ‪ 40+9=49‬است و طول ضلع مربع بزرگ برابر ‪ 49 = 7‬خواهد بود‪.‬‬
‫پس ‪ x  +3=7‬و در نتیجه ‪ . x  =4‬همۀ معادله‌های درجۀ دوم را نمی‪‎‬توان با این روش حل کرد‪ .‬همچنین‬
‫با این تعبیر هندسی‪ ،‬فقط یکی از جواب‌های معادله‌های درجۀ دوم به دست می‌آید‪‬‬ .‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫فعاليت ‪4‬‬
‫‪ )1‬دو رابطه ‪ y1=x2‬و ‪ y2=2x+3‬را در نظر بگیرید و جدول زیر را کامل کنید‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪2x + 3‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪...‬‬

‫‪y‬‬
‫‪ )۲‬با استفاده از جدول باال‪ ،‬نمودار‬

‫معادله‌های ‪ y1= x2‬و ‪ y2=2x +3‬را‬

‫در دستگاه مختصات روبه رو رسم کنید‪.‬‬

‫‪x‬‬

‫‪ )3‬مختصات نقطۀ برخورد این دو نمودار را بیابید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۴‬آیا مختصات نقاط برخورد خط و منحنی در هر دو معادله صدق می‌کنند؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۵‬آیا طول‌های نقاط برخورد منحنی ‪ y1‬و خط ‪ y2‬در معادلۀ ‪ x2= 2x +3‬صدق می‪‎‬کنند؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫فعالیت باال نشان می‪‎‬دهد که طول‌های نقاط برخورد دو نمودار رابطه‪‎‬های ‪ y1= x2‬و ‪ y2  =2x +3‬جواب‪‎‬هایی‬
‫برای معادلۀ ‪ x2=2x +3‬هستند‪ .‬برعکس‪ ،‬هر جوابی از این معادله‪ ،‬یک نقطۀ برخورد نمودارهای ‪ y1=x2‬و‬
‫‪ y2=2x +3‬را نشان می‪‎‬دهد‪ .‬معادلۀ ‪ x2=2x +3‬را می‌توان به صورت معادلۀ درجۀ دوم ‪ x2-2x -3=0‬نوشت‪.‬‬
‫مالحظه می‌شود برای یافتن جواب‪‎‬های یک معادلۀ درجة دوم می‪‎‬توان از این شیوه کمک گرفت‪.‬‬

‫‪79‬‬
‫برای مثال‪ ،‬معادلۀ ‪ x2-2x -3=0‬را در نظر بگیرید‪ .‬این معادله را به صورت ‪ x2= 2x +3‬می‌نویسیم‪ .‬می‌توان‬
‫گفت جواب‌های این معادله‪ ،‬مقدارهایی از ‪ x‬هستند که به ازای آنها‪ ،‬مقدارهای ‪ x2‬و ‪ 2x +3‬با هم برابر‬
‫می‌شوند‪ .‬با رسم نمودارهای ‪ y1=x2‬و ‪ y2=2x +3‬و مشخص کردن نقطه برخورد این دو نمودار و تعیین‬
‫طول نقاط برخورد می‌توان جواب‌های معادلۀ ‪ x2-2x -3=0‬را به دست آورد‪ .‬به کمک این روش‪ ،‬هر‬
‫معادلة درجۀ دوم دیگری را نیز می‪‎‬توانیم حل کنیم‪ .‬این روش را روش هندسی حل معادله‌های درجۀ‬
‫دوم می‪‎‬گویند‪‬‬‬‬‬‬‬‬.‬‬

‫مثال ‪3‬‬
‫معادلۀ درجۀ دوم ‪ x2 − x − 2 = 0‬را با روش هندسی حل کنید‪.‬‬

‫ابتدا آن را به صورت ‪  x2 = x + 2‬می‪‎‬نویسیم و نمودارهای معادله‌های ‪ y1 = x2‬و ‪ y2 = x + 2‬را رسم‬

‫میکنیم‪ .‬این دو نمودار در نقاط ‪ A‬و ‪ B‬با یکدیگر برخورد می‪‎‬کنند‪ .‬به ازای طول نقطۀ ‪ A‬و طول نقطۀ‬
‫‪ ، B‬مقدارهای ‪ x2‬و ‪ x +۲‬مساوی شده‌اند‪ .‬این مقدارها‪ ،‬دو جواب معادلۀ ‪ x2 − x − 2 = 0‬می‌باشند‪ .‬یعنی‬
‫‪ x = −1‬و ‪ x = 2‬جواب‌های مسئله هستند‪.‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪-۳‬‬ ‫‪-۲‬‬ ‫‪-۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۹‬‬

‫‪x+2‬‬ ‫‪-۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۵‬‬

‫‪y‬‬

‫‪y1 = x2‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪y2 = x + 2‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪B 1‬‬

‫‪-5 -4 -3 -2 -1‬‬ ‫‪0 1 2 3 4 5‬‬

‫‪x‬‬
‫‪x1 = −1‬‬ ‫‪x2 = 2‬‬

‫‪80‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫مثال ‪4‬‬
‫= ‪ 3 x2 − x + 6‬را با روش هندسی حل کنید‪.‬‬ ‫معادلۀ درجۀ دوم ‪0‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= را رسم‬ ‫‪y2‬‬ ‫=‪ x‬می‪‎‬نویسیم و نمودارهای معادله‌های ‪ y1 = x2‬و ‪x − 2‬‬
‫‪2‬‬
‫ابتدا آن را به صورت ‪x − 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫می‪‎‬کنیم‪ .‬دیده می‌شود که این نمودارها با یکدیگر برخورد نمی‌کنند‪ .‬پس‪ ،‬نقطة مشترکی ندارند و به ازای‬
‫هیچ مقداری از ‪ x‬دو مقدار ‪ x2‬و ‪ 1 x − 2‬مساوی نمی‪‎‬شوند‪ .‬پس معادلۀ ‪ x=2 1 x − 2‬جواب ندارد ‬‬‬‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-۳‬‬ ‫‪-۲‬‬ ‫‪-۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۳‬‬
‫‪y‬‬

‫‪y1 = x2‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪۹‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۹‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x −2‬‬ ‫‪-۳‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪-۲‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪-۱‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪y2‬‬
‫=‬ ‫‪x −2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫مثال ‪5‬‬
‫معادلۀ درجۀ دوم ‪ x2 − 2 x + 1 =0‬را با روش هندسی حل کنید‪.‬‬
‫=‪ y‬را رسم‬
‫‪2‬‬ ‫=‪ x‬می‪‎‬نویسیم و نمودارهای معادله‌های ‪ y1 = x2‬و ‪2 x − 1‬‬
‫‪2‬‬
‫ابتدا آن را به صورت ‪2 x − 1‬‬
‫می‪‎‬کنیم‪ ‬‬‬.‬دیده می‌شود که این نمودارها بر هم مماس هستند‪ .‬با توجه به امکان وجود خطای دید‪ ،‬حدس‬
‫می‌زنیم معادله فقط یک جواب دارد و برای بررسی درستی حدس خود‪ ،‬از جدول کمک می‌گیریم‪ .‬در‬
‫این حالت ‪ x = 1‬جواب معادله است‪.‬‬
‫‪y1 = x2‬‬ ‫‪y‬‬ ‫=‪y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2x − 1‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪۰‬‬
‫‪5‬‬
‫‪-۲‬‬ ‫‪-۱‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۲‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪۴‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۰‬‬ ‫‪۱‬‬ ‫‪۴‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2x − 1‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪81‬‬
‫همان طور که در مثال‪‎‬ها دیدید‪ ،‬برخی از معادله‌های درجۀ دوم‪ ،‬دارای یک جواب (یک نقطۀ مشترک‬
‫بین خط و منحنی)‪ ،‬برخی دیگر دارای ‪ ۲‬جواب (دو نقطۀ مشترک بین خط و منحنی) و برخی هم بدون‬
‫جواب (بدون نقطۀ مشترک بین خط و منحنی) هستند‪‬‬‬.‬‬

‫مثال ‪6‬‬
‫جواب معادلة ‪ x 2 + 2 x − 3 =00‬است‪ .‬سپس جواب‬ ‫‪2 x − 3 =0‬‬
‫یک‪x 2 +‬‬ ‫با روش هندسی نشان دهید عدد‬
‫دیگر معادله را پیدا کنید‪.‬‬

‫= ‪ y2‬را رسم می‪‎‬کنیم‪.‬‬‫نمودارهای منحنی ‪ y1 = x2‬و خط ‪−2 x + 3‬‬

‫‪−2 x + 3‬‬
‫‪y‬‬
‫= ‪y2‬‬ ‫‪y1 = x2‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪-3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫این دو نمودار در نقطه‌ای به طول ‪ -3‬همدیگر را قطع می‌کنند‪ .‬بنابراین ‪ -3‬یک جواب معادله است‪ .‬با‬
‫دقت در نمودار مشاهده می‌شود که این دو نمودار یکدیگر را در نقطه‌ای به طول ‪ 1‬نیز قطع کرده‌اند‪.‬‬
‫بنابراین‪ x =1 ،‬جواب دیگر معادله است‪.‬‬
‫کاردرکالس‪5‬‬
‫معادله‌های زیر را با روش هندسی حل کنید (برای سهولت در رسم‪ ،‬از نرم افزار جئوجبرا کمک‬
‫بگیرید)‪.‬‬
‫‪( x2+2x+1=0‬الف‬ ‫‪( x2 − 1 =0‬ب‬ ‫‪( 2 x2 + x + 1 =0‬پ‬

‫‪82‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫‪ )1‬معادله‌های زیر را با روش هندسی حل کنید و جواب‪‎‬های آنها را به طور تقریبی به دست آورید‪‬‬‬ .‬‬ ‫مسئلهها‬

‫= ‪( 2 x2 − 3 x‬الف‬
‫‪5‬‬

‫= ‪( 4 x2 + 8 x‬ب‬
‫‪0‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪( x2 + x‬پ‬

‫= ‪( x2 + 4 x‬ت‬
‫‪−4‬‬

‫= را در نظر بگیرید‪ .‬مقادیر ‪ a‬و ‪ b‬را با توجه به شکل مشخص‬

‫‪ )2‬در شکل زیر‪ ،‬خط به معادلة ‪y ax + b‬‬
‫کنید‪ .‬سپس معادلۀ درجۀ دومی بنویسید که جوابهای آن ‪ ۱‬و ‪ ۳‬باشد ‬‬‬(راهنمایی‪ :‬یک دستگاه دو‬
‫معادله با دو مجهول بر حسب ‪ a‬و ‪ b‬تشکیل دهید‪ ،‬یا ابتدا شیب این خط را بیابید)‪.‬‬

‫‪y1 = x2‬‬ ‫‪y ax + b‬‬

‫=‬
‫‪y‬‬

‫‪10‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪8‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪A‬‬
‫‪-3 -2 -1‬‬ ‫‪0 1 2 3 4 5 6 7 8‬‬
‫‪x‬‬
‫‪-1‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪-3‬‬

‫‪83‬‬
 ‫روش جبری حل معادله‌های درجۀ دوم‬

‫با توجه به وجود خطای رسم و اندازه‌گیری در روش هندسی‪ ،‬همواره نمی‪‎‬توان به جواب دقیق رسید‪ .‬با‬
‫انجام فعالیت ‪ 5‬با روش دیگری آشنا می شوید که با استفاده از آن‪ ،‬جواب‌های معادلۀ درجۀ دوم به طور‬
‫دقیق‪ ‎‬محاسبه می‪‎‬شود‪‬‬‬‬.‬‬

‫فعاليت ‪5‬‬
‫= ‪ x2 + 6 x − 7‬را در نظر بگیرید‪.‬‬‫معادلۀ ‪0‬‬

‫‪ )1‬جمله‌هایی را که مجهول دارند‪ ،‬در یک طرف تساوی نگه دارید و جملۀ ثابت را به طرف دیگر ببرید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )2‬نصف ضریب ‪ x‬در معادلۀ باال را به دست آورید و آن را به توان ‪ ۲‬برسانید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۳‬عدد به دست آمده از مرحلۀ (‪ )۲‬را به دو طرف معادلۀ مرحلۀ (‪ )۱‬اضافه کنید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬طرف اول تساوی را به کمک اتحاد مربع دو جمله‌ای‪ ،‬به صورت مجذور یک عبارت بنویسید‪.‬‬

‫(یادآوری‪ :‬اتحاد مربع دو جمله‌ای به صورت ‪ (a + b)2 =a2 + 2ab + b2‬است‪).‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۵‬از دو طرف تساوی جذر بگیرید و دو جواب برای ‪ x‬به دست آورید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫روشی را که در باال برای حل معادلۀ درجۀ دوم به کار بردیم‪ ،‬برای هر معادلۀ درجة دوم دیگری هم‬
‫می‪‎‬توان به کار برد‪‬‬.‬‬

‫‪84‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫= ‪ x2 − 3 x + 2‬را مانند فعالیت ‪ 5‬حل کنید‪.‬‬‫معادلۀ ‪0‬‬

‫کاردرکالس‪6‬‬

‫از روش فعالیت ‪ 5‬برای حل یک معادلۀ درجۀ دوم دلخواه استفاده می‌کنیم تا تشخیص دهیم در‬
‫چه شرایطی یک معادلۀ درجۀ دوم جواب دارد‪ .‬در صورت وجود جواب‪ ،‬فرمولی هم برای جواب‌های‬
‫معادلۀ درجۀ دوم پیدا میکنیم‪.‬‬

‫= ‪ ax2 + bx + c‬را در نظر بگیرید ( ‪.) a ≠ 0‬‬

‫معادلۀ درجۀ دوم دلخواه ‪0‬‬ ‫فعاليت ‪6‬‬

‫‪ )۱‬طرفین معادلۀ باال را بر ‪ a‬تقسیم کنید و معادلۀ درجة دومی بنویسید که ضریب ‪ x2‬در آن برابر ‪ 1‬باشد‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۲‬جمله‌های دارای ‪ x‬را در یک طرف تساوی نگه دارید و جملة ثابت (جملۀ فاقد ‪ )x‬را به طرف‬
‫دیگر ببرید‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۳‬در معادلة باال‪ ،‬نصف ضریب ‪ x‬را به دست آورید و آن را به توان ‪ ۲‬برسانید‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )۴‬عدد به دست آمده از مرحلۀ (‪ )۳‬را به دو طرف معادلۀ مرحلۀ (‪ )2‬اضافه کنید‪.‬‬
‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )5‬به کمک تساوی‌های باال‪ ،‬جاهای خالی را پر کنید‪:‬‬

‫‪(x +‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪.....‬‬
‫= ‪)2‬‬
‫‪− 4a c‬‬
‫‪.....‬‬ ‫‪.........‬‬

‫= ‪ ax2 + bx + c‬در چه شرایطی جواب دارد؟‬

‫‪ )۶‬تساوی باال در چه شرایطی امکان‌پذیر است؟ معادلۀ درجۀ دوم ‪0‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )7‬نشان دهید در صورت مثبت بودن ‪ b − 4 ac‬جواب‌های معادلۀ ‪0‬‬

‫= ‪ ax2 + bx + c‬برابر جواب‌های دو‬ ‫‪2‬‬

‫معادلۀ زیر است‪.‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪b2 − 4 ac‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b2 − 4 ac‬‬

‫‪x+‬‬ ‫=‬
‫‪−‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x+‬‬ ‫=‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬

‫‪85‬‬
‫با انجام فعالیت صفحة قبل نتیجه می‌گیریم که در صورت مثبت بودن ‪ ، b2 − 4ac‬که معادلۀ درجۀ دوم‬
‫دارای جواب‌های زیر است‪:‬‬

‫‪−b + b2 − 4 ac‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪−b − b2 − 4 ac‬‬

‫= ‪x1‬‬ ‫= ‪x2‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬
‫فرمول‌های باال را فرمول‌های محاسبۀ جواب معادلۀ درجۀ دوم می‌گویند‪ .‬در هر معادلۀ درجۀ دوم‬
‫به صورت ‪ ، ax2 + bx + c = 0‬عبارت ‪ b2 − 4ac‬را با ∆ (بخوانید دلتا) نشان می‌دهند‪ .‬شرط وجود جواب‬
‫برای یک معادلۀ درجۀ دوم این است که ‪. ∆ ≥ 0‬‬

‫= ‪x1‬‬
‫∆ ‪−b +‬‬ ‫اگر ‪ ، ∆ > 0‬معادله دو جواب دارد که عبارت‌اند از ‪, x2 = −b − ∆ :‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬
‫‪b‬‬
‫‪ x = −‬است؛ زیرا از فرمول‌های محاسبۀ جواب معادله‪ ،‬نتیجه‬ ‫اگر ‪ ، ∆ = 0‬معادله فقط دارای جواب‬
‫‪2a‬‬
‫‪b‬‬
‫‪‬‬‬‬. x1 = x2 = −‬‬ ‫می‪‎‬شود‪:‬‬
‫‪2a‬‬
‫اگر ‪ ، ∆ < 0‬معادله جواب ندارد‪ .‬چرا؟‬

‫مثال ‪7‬‬
‫جواب‌های معادلۀ ‪ x2 − 3 x + 1 = 0‬را در صورت وجود پیدا کنید‪.‬‬

‫در این معادله ‪ a =1‬و ‪ b = -3‬و ‪ . c =۱‬بنابراین ‪. ∆ = (−3)2 − (4)(1)(1) = 5‬‬

‫چون ‪ ، ∆ = 5 > 0‬این معادله دارای دو جواب زیر است‪:‬‬

‫‪3+ 5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3− 5‬‬

‫= ‪x1‬‬ ‫= ‪x2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫کاردرکالس‪7‬‬
‫جواب‌های معادله‌های زیر را در صورت وجود پیدا کنید‪.‬‬

‫پ) ‪x2 − 3 x = 0‬‬ ‫ ‬

‫ب) ‪x2 − 6 = 0‬‬ ‫الف) ‪ 5 x2 + 2 x + 1 = 0‬‬

‫‪86‬‬
 ‫پودمان‪ / 3‬معادله های درجة دوم‬

‫‪ )۱‬جواب‌های معادله‌های زیر را در صورت وجود پیدا کنید‪.‬‬ ‫مسئلهها‬

‫‪( 2 x2 + 5 x = 0‬الف‬

‫= ‪( 3 x2 + 13 x + 3‬ب‬
‫‪0‬‬

‫= ) ‪( 2 x ( x + 5‬پ‬‫‪8‬‬

‫‪( x2 + x + 2 = 0‬ت‬

‫= ‪( (2 x − 1)2‬ث‬
‫‪5‬‬

‫= ‪( ( x + 2)2‬ج‬
‫‪−4‬‬

‫= ‪ 5 x2 + 13 x + c‬برابر (‪ )-۳‬باشد‪ ،‬جواب دیگر این معادله را بیابید‪.‬‬

‫‪ )2‬اگر یکی از جواب‌های معادلۀ ‪0‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )3‬اگر طول مستطیلی سه برابر عرض آن باشد و مساحت آن ‪ 300‬مترمربع باشد‪ ،‬طول و عرض این‬
‫مستطیل چقدر است؟ این مسئله چند جواب دارد؟‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )4‬مساحت ذوزنقة متساویالساقین زیر‪ 108 ،‬سانتی‌متر مربع است‪ .‬مقدار ‪ x‬را پیدا کنید‪.‬‬
‫‪3x‬‬
‫‪.................................................................‬‬

‫‪4x‬‬ ‫‪.................................................................‬‬

‫‪12‬‬
‫‪ )5‬حاصل ضرب دو عدد صحیح متوالی‪ 132 ،‬میباشد‪ .‬این دو عدد را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪87‬‬
 ‫‪ )6‬عددی طبیعی بیابید که دو برابر آن به اضافۀ ‪ ،35‬با توان دوم آن عدد مساوی باشد‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )7‬نشان دهید ‪ −1+ 2‬یک جواب معادلۀ ‪ x2 + 2 x − 1 =0‬است‪.‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪ )8‬مساحت ناحیۀ خاکستری ‪ 40‬سانتی متر مربع است‪ .‬اندازۀ هر ضلع مربع‌ها را به دست آورید‪.‬‬

‫‪.............................................................‬‬

‫‪y‬‬
‫‪............................................................‬‬

‫‪3y+2‬‬

‫‪ )9‬معمای زیر در کتاب « الجبر و المقابله» خوارزمی آمده است (گرفته شده از کتاب خوارزمی‬
‫بنیان گذار جبر‪ ،‬کارونا برزینا)‪.‬‬

‫“ مقداری است که اگر یک سوم آن و یک درهم را در یک چهارم آن و یک درهم ضرب کنم‪ ،‬حاصل‬
‫آن بیست می شود‪”.‬‬

‫این مقدار را پیدا کنید‪.‬‬

‫‪ )10‬مساحت مثلث روبه رو ‪ 24‬سانتی مترمربع است‪.‬‬

‫‪x+3‬‬ ‫الف ) مقدار ‪ x‬را پیدا کنید‪.‬‬

‫ب ) اندازة قاعده و ارتفاع مثلث چقدر است؟‬

‫‪3x-1‬‬

‫‪.............................................................................................................................‬‬

‫‪88‬‬