‫دانشگاه تهران‬

‫مطالب تکمیلی شماره ‪۴‬‬ ‫دانشکده ریاضی آمار و علوم کامپیوتر‬ ‫حل تمرین مبانی ترکیبیات‬

‫مروری بر مطالب درس (دوگانه شماری)‪:‬‬

‫در ترکیبیات دوگانه شمردن که به آن شمارش مضاعف نیز گفته می شود‪ ،‬یک روش اثبات ترکیبیاتی برای نشان دادن آن است که دو عبارت‬ ‫•‬
‫با یکدیگر برابرند؛ با ادعا کردن این که دو روش برای شمردن اندازه یک مجموعه وجود دارد‪.‬‬
‫به این صورت عمل میکنیم که یک مجموعه متناهی ‪ X‬عضوی را از دو دیدگاه متفاوت توصیف میکنیم و به دو عبارت مجزا میرسیم‪ .‬چون‬ ‫•‬
‫هر دو عبارت برابر اندازه یک مجموعه هستند پس با یکدیگر برابرند‪.‬‬
‫یکی از روش ها‪ ،‬استفاده از یک ماتریس یا جدول میباشد‪ .‬هر یک از ستون و سطرهای ماتریس را متناظر با چیزی میکنیم‪ .‬سپس به خانه‪-‬‬ ‫•‬
‫های ماتریس‪ ،‬عددی را متناظر کرده و آنگاه مجموع اعداد موجود در ماتریس یکبار با جمع اعداد در سطرها و یکبار جمع اعداد ستونها‬
‫محاسبه میکنیم‪ .‬جمع اعداد سطرها و جمع اعداد ستون ها دو روش شمردن اعداد موجود در ماتریس هستند و دو عبارت مساوی با هم را‬
‫تولید میکنند‪.‬‬

‫سواالت کالس حل تمرین‪:‬‬

‫‪ )1‬اعداد ‪ 1‬تا 𝑛 در خانههای یک جدول 𝑛 × 𝑛 قرار دارند به طوری که در هر سطر و در هر ستون هر یک از این اعداد دقیقا یکبار ظاهر شدهاند‪ .‬یک‬
‫خانه از این جدول را ویژه می نامیم اگر عدد واقع شده در این خانه از شماره ستون آن بزرگتر باشد‪ .‬به ازای چه 𝑛 هایی جدولی وجود دارد که تعداد‬
‫خانههای ویژه هر سطر آن با هم برابر باشند؟‬

‫‪ ۲۰۰۹ )۲‬نقطه در صفحه‪ ،‬آبی و قرمز شدهاند بهطوری که روی هر دایره به شعاع واحد به مرکز نقطهای آبی‪ ،‬دقیقا دو نقطه قرمز قرار دارند‪ .‬حداکثر‬
‫تعداد نقاط آبی بر روی صفحه را بیابید‪.‬‬

‫‪ 1۰ )۳‬مجموعه ‪ ۳‬عضوی داده شده است به طوری که اشتراک هر دوتا ناتهی است‪ .‬بزرگترین عدد 𝑛 را بیابید که همواره عضوی متعلق به حداقل 𝑛‬
‫تا از این مجموعهها موجود باشد‪.‬‬

‫‪ )۴‬مجموعه }𝑘 ‪ 𝐴 = {1,۲, ⋯ ,‬را در نظر بگیرید‪ .‬دنباله 𝑛𝑇 ‪ 𝑇1 , 𝑇۲ , ⋯ ,‬یک زنجیره به طول 𝑛 خوانده میشود‪ ،‬اگر هر یک از 𝑖𝑇 ها‪ ،‬یک‬
‫زیرمجموعه از مجموعه 𝐴 باشد و برای ‪ 1 ≤ 𝑖 ≤ 𝑛 − 1‬داشته باشیم ‪ ،𝑇𝑖 ⊆ 𝑇𝑖+1‬تعداد زنجیرهای به طول 𝑛 را محاسبه کرده و ادعای خود را‬
‫ثابت کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫پاسخ سواالت کالس حل تمرین‪:‬‬

‫‪ )1‬یک مربع التین مرتبه 𝑛 را در نظر بگیرید‪ .‬در ستون 𝑗‪-‬ام آن هر کدام از اعداد ‪ 1‬تا 𝑛 یکبار ظاهر میشوند‪ ،‬بنابراین در این ستون 𝑗 ‪𝑛 −‬‬
‫خانه ویژه وجود دارد‪ .‬در نتیجه در کل جدول‬

‫)‪𝑛(𝑛 − 1‬‬
‫= ‪(𝑛 − 1) + (𝑛 − ۲) + ⋯ + 1 + ۰‬‬
‫‪۲‬‬
‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬
‫= 𝑘𝑛 و در نتیجه مقدار‬ ‫خانه ویژه وجود دارد‪ .‬حال چنانچه در هر سطر از مربع التین دقیقا 𝑘 خانه وجود داشته باشد‪ ،‬آنگاه خواهیم داشت‬
‫‪۲‬‬
‫)‪(𝑛−1‬‬
‫𝑘 برابر ‪ ۲‬خواهد بود و بنابراین 𝑛 باید عددی فرد باشد‪ .‬حال ثابت میکنیم برای هر عدد فرد 𝑛 مربع التین از مرتبه 𝑛 وجود دارد که تعداد خانه‪-‬‬
‫های ویژه همه سطرها با هم برابر هستند‪ .‬فرض کنید که ‪ 𝑛 = ۲𝑘 + 1‬باشد‪ .‬مربع التینی را در نظر بگیرید که سطر 𝑖‪-‬ام آن به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪𝑖, 𝑖 − 1, ⋯ ,1, 𝑛, 𝑛 − 1, ⋯ , 𝑖 + 1‬‬

‫ثابت میکنیم که در هر سطر این مربع التین 𝑘 خانه ویژه وجود دارد‪.‬‬
‫𝑖‪𝑛−‬‬ ‫𝑖‬
‫⌊ خانه ویژه وجود دارد‪ .‬بنابراین در این سطر‪:‬‬ ‫در 𝑖 خانه اول سطر 𝑖‪-‬ام ⌋‪ ⌊۲‬خانه ویژه و در 𝑖 ‪ 𝑛 −‬خانه بعدی ⌋‬
‫‪۲‬‬

‫𝑖‪𝑛−‬‬ ‫𝑖‬ ‫𝑖‬ ‫𝑖 ‪۲𝑘 + 1 −‬‬ ‫𝑖‬ ‫𝑖‪1−‬‬ ‫𝑖‬ ‫𝑖‪1−‬‬

‫⌊‬ ‫⌊‪⌋+⌊ ⌋= ⌊ ⌋+‬‬ ‫⌊‪⌋=⌊ ⌋+𝑘+‬‬ ‫⌊‪⌋=𝑘+ ⌊ ⌋+‬‬ ‫𝑘=⌋‬
‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬ ‫‪۲‬‬
‫خانه ویژه داریم‪.‬‬

‫𝑟‬
‫‪ )۲‬فرض کنید تعداد نقاط آبی موجود در صفحه 𝑏 و تعداد نقاط قرمز 𝑟 باشد‪ .‬حال ماتریس ) ( × 𝑏 را در نظر بگیرید‪ .‬به طوری که هر سطر آن‬
‫‪۲‬‬
‫متناظر با یکی از نقاط آبی ( 𝑏 ≤ 𝑖 ≤ ‪ )𝐵𝑖 , 1‬و هر ستون آن متناظر با یک دوتایی از نقاط قرمز )𝑟 ≤ 𝑗 ‪ ({𝑅𝑖 , 𝑅𝑗 } , 1 ≤ 𝑖,‬باشد‪ .‬در خانه محل‬
‫تقاطع 𝑖𝐵 و } 𝑘𝑅 ‪ {𝑅𝑗 ,‬عدد ‪ 1‬را میگذاریم‪ .‬اگر فاصله هر یک از 𝑘𝑅 ‪ 𝑅𝑗 ,‬با 𝑖𝐵 برابر با ‪ 1‬باشد و در غیر اینصورت عدد ‪ ۰‬میگذاریم‪.‬‬

‫میدانیم که مجموع اعداد هر سطر دقیقا برابر با ‪ 1‬می باشد زیرا که بر روی دایره به مرکز هر نقطه آبی دقیقا دو نقطه قرمز موجود میباشد‪ .‬همچنین‬
‫مجموع اعداد هر ستون حداکثر ‪ ۲‬می باشد زیرا که برای دو نقطه در صفحه حداکثر دو دایره با شعاع برابر وجود دارند که از این دو نقطه بگذرند (دو‬
‫دایره متقاطع را در نظر بگیرید)‪ .‬بنابراین برای دو نقطه قرمز موجود در صفحه حداکثر دو نقطه آبی موجود است به طوری که این دو نقطه روی‬
‫دایرهای به طول واحد به مرکز این دو نقطه قرار داشته باشند‪.‬‬

‫بنابراین اگر مجموع اعداد موجود در ماتریس 𝑆 باشد‪:‬‬

‫𝑟‬
‫‪𝑆 =𝑏 ≤ ( )×۲‬‬
‫‪۲‬‬
‫𝑟‬
‫𝑟 ‪۲۰۰۹ − 𝑟 ≤ ( ) × ۲ = 𝑟 ۲ −‬‬
‫‪۲‬‬
‫‪𝑟 ≥ ۴5 → 𝑏 ≤ 1۹6۴‬‬

‫حال اگر بتوانیم مثال بزنیم که در صفحه ‪ 1۹6۴‬نقطه آبی و ‪ ۴5‬نقطه قرمز موجود باشد آنگاه جواب مسئله این خواهد بود که حداکثر ‪ 1۹6۴‬نقطه آبی‬
‫در صفحه میتوانیم داشته باشیم‪ .‬پاره خطی به طول حداکثر ‪ ۲‬را نظر بگیرید‪ ۴5 .‬نقطه با فاصله یکسان بر روی این پاره خط در نظر بگیرید‪ .‬حال می‪-‬‬

‫‪۲‬‬
‫دانیم که از هر دو نقطهای بر روی این خط دایرهای به شعاع ‪ 1‬عبور میکند‪ .‬همچنین تمامی این دایرهها از هم متمایز هستند زیرا که یک دایره‬
‫حداکثر یک پارهخط را در دو نقطه قطع میکند و اگر دو دایره از این مجموع دایرهها یکسان باشند آنگاه آن دایره باید پارهخط را حداقل در ‪ ۳‬نقطه‬
‫‪۴6‬‬
‫قطع کند که این اتفاق رخ نمیدهد‪ .‬حال در مرکز هر دایره یک نقطه آبی قرار میدهیم‪ .‬پس در مجموع ‪ ( ) = 1۹6۴‬نقطه آبی خواهیم داشت‪.‬‬
‫‪۲‬‬

‫‪ )۳‬فرض کنید ‪ 1۰‬مجموعه } ‪ {𝐴1 , 𝐴۲ , ⋯ , 𝐴1۰‬باشند‪ .‬حال مجموعه } ‪ 𝐴1۰ = {𝑥1 , 𝑥۲ , 𝑥۳‬در نظر بگیرید‪ .‬میدانیم که اشتراک این مجموعه با‬
‫دیگر مجموعهها‪ ،‬ناتهی است‪ .‬حال فرض کنید یک عضو از 𝑖𝐴 ها حداکثر متعلق به 𝑝 تا از مجموعهها باشد‪.‬‬

‫حال ماتریس ‪ ۳ × ۹‬را در نظر بگیرید که هر سطر آن متناظر با 𝑖𝑥 باشد و هر ستون آن متناظر با 𝑖𝐴 )‪ (𝑖 ≤ ۹‬باشد‪ .‬در خانه محل تقاطع 𝑖𝑥 و 𝑖𝐴‪،‬‬
‫‪ 1‬میگذاریم اگر 𝑖𝐴 ∈ 𝑖𝑥 باشد و در غیر اینصورت ‪ ۰‬میگذاریم‪.‬‬

‫مجموع اعداد هر سطر حداکثر ‪ 𝑝 − 1‬خواهد بود زیرا هر عضو ‪ 𝐴1۰‬در حداکثر ‪ 𝑝 − 1‬مجموع دیگر قرار دارد‪.‬‬

‫مجموع اعداد هر ستون هم حداقل ‪ 1‬میباشد زیرا هر دو مجموعهای اشتراکشان ناتهی میباشد‪.‬‬

‫پس اگر مجموع اعداد داخل ماتریس 𝑆 باشد‪:‬‬

‫‪۹ ≤ 𝑆 ≤ (𝑝 − 1) × ۳‬‬
‫‪𝑝−1≥۳‬‬
‫‪𝑝≥۴‬‬
‫حال ثابت میکنیم که 𝑝 نمیتواند مساوی با ‪ ۴‬باشد‪ .‬اگر 𝑝 برابر با ‪ ۴‬باشد‪ ،‬همه نامساویهای باال به تساوی تبدیل شده و آنگاه هر کدام از‬
‫‪ 𝑥1 , 𝑥۲ , 𝑥۳‬در دقیقا ‪ ۳‬تا از مجموعههای ‪ 𝐴1 , 𝐴۲ , ⋯ , 𝐴۹‬قرار میگیرند‪ .‬این استدالل را برای دیگر 𝑖𝐴 ها )‪ (𝑖 ≤ ۹‬میتوانیم انجام دهیم و نتیجه‬
‫‪𝑖=1۰‬‬ ‫‪𝑖=1۰‬‬
‫بگیریم که هر عضو 𝑖𝐴 ‪ ⋃𝑖=1‬در دقیقاً ‪ ۴‬تا ازمجموعههای ‪ 𝐴1 , 𝐴۲ , ⋯ , 𝐴1۰‬قرار دارد‪ .‬پس اگر مجموعه 𝑖𝐴 ‪ 𝑟 ،⋃𝑖=1‬عضوی باشد آنگاه داریم‪:‬‬

‫‪۴ × 𝑟 = 1۰ × ۳ = ۳۰‬‬
‫در رابطه باال 𝑟 صحیح نخواهد بود پس 𝑝 نمیتواند مساوی با ‪ ۴‬باشد‪.‬‬

‫حال میتوانیم مثالی بزنیم که ‪ 𝑝 = 5‬باشد و عضوی در ‪ 6‬تا از مجموعهها نباشد‪(.‬این مثال بر عهده شما! 𝑟 را ‪ 6‬در نظر بگیرید‪).‬‬

‫بنابراین همواره عضوی وجود دارد که حداقل متعلق به ‪ 5‬تا از 𝑖𝐴 ها باشد و ‪ 5‬بزرگترین عدد ممکن است‪.‬‬

‫‪ )۴‬ماتریس به اندازه 𝑘 × 𝑛 را در نظر بگیرید‪ .‬سطر های این ماتریس را به هر یک از 𝑖𝑇 ها متناظر و ستون های آن را به هر یک از اعضای مجموعه‬
‫‪ A‬متناظر میکنیم‪ .‬اگر 𝑗 متعلق به 𝑖𝑇 باشد آنگاه خانه )𝑗 ‪ (𝑖,‬در ماتریس را برابر با ‪ 1‬و در غیر اینصورت برابر با صفر قرار میدهیم‪ .‬در این ماتریس‬
‫اگر در هر ستون یک ظاهر نمیشود ولی اگر بشود آنگاه تا سطر 𝑛‪-‬ام ‪ 1‬ظاهر خواهد شد‪ .‬بنابراین هر ستون ‪ 𝑛 + 1‬حالت دارد‪( .‬همه ستون صفر‬
‫قرار گیرد یا همه ستون ‪ 1‬باشد یا سطر اول ستون صفر و بقیه ستون ‪ 1‬یا ‪ ...‬تا سطر 𝑛‪-‬ام صفر و سطر 𝑛‪-‬ام ‪ 1‬باشد‪ ).‬بنابراین در کل 𝑘)‪(𝑛 + 1‬‬
‫حالت خواهیم داشت‪.‬‬

‫‪۳‬‬