‫بختیاری نسب‬ ‫ریاضی کاربردی کاردانی برق صنعتی‬

‫‪ -1‬معادلات دیفرانسیل خطی مرتبه اول‬

‫تعریف معادله دیفرانسیل‪ :‬معادله ای است که شامل یک تابع و مشتقاتش نسبت به یک یا چند متغییر که‬
‫هدف از حل معادله یافتن تابع مورد نظر باشد‪.‬‬

‫مرتبه و درجه معادله‪ :‬مرتبه یک معادله عبارتند از بزرگترین مشتق موجود در معادله‪ .‬اگر بهتوان معادلهای را‬
‫بر حسب بزرگترین مشتق بهصورت چند جملهای نوشت درجهی آن چند جملهای درجه معادله است‪.‬‬

‫حل یک معادله دیفرانسیل یعنی یافتن تابع مجهول بهطوریکه در معادله صادق باشد‪ .‬معادله دیفرانسیل مرتبه‬
‫اول را میتوان به شکل زیر نشان داد‪:‬‬
‫𝑦𝑑‬
‫‪f(𝑥, 𝑦, 𝑦 ́ ) = 0‬‬ ‫↔‬ ‫= )𝑦 ‪f(𝑥,‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫معادلات دیفرانسیل خطی مرتبه اول‪ :‬فرم کلی یک معادله خطی مرتبه اول )𝑥(𝑞 = 𝑦 ) 𝑥(𝑝 ‪ 𝑦 ́ +‬میباشد‬
‫جواب عمومی معادله دیفرانسیل فوق بهصورت زیر‬ ‫با انتخاب فاکتور انتگرال 𝑥𝑑)𝑥(𝑝 ∫ 𝑒 = )𝑥(𝜇‬
‫نوشته میشود‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫=𝑦‬ ‫𝑥𝑑)𝑥(𝜇)𝑥(𝑞 ∫‬
‫)𝑥(𝜇‬
‫مثال‪ :1‬معادلات خطی مرتبه اول زیر را حل کنید‪.‬‬
‫𝑦‬
‫‪1. 𝑦 ́ +‬‬ ‫‪= 4𝑥 2‬‬
‫𝑥‬
‫حل‪ :‬در ابتدا ) 𝑥(𝑝 و ) 𝑥( 𝑞 را مشخص میکنیم‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫= )𝑥(𝑝‬ ‫‪,‬‬ ‫‪𝑞(𝑥) = 4𝑥2‬‬
‫𝑥‬
‫فاکتور انتگرال را بهدست میآوریم‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫𝑥𝑑𝑥∫‬
‫= )𝑥(𝜇‬ ‫𝑥𝑑)𝑥(𝑝 ∫ 𝑒‬ ‫𝑒 =‬ ‫𝑥 = 𝑥 ‪= 𝑒 ln‬‬
‫و در نهایت جواب عمومی محاسبه کردیم‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫=𝑦‬ ‫) 𝑐 ‪∫ 𝑞(𝑥)𝜇(𝑥 )𝑑𝑥 = ∫(4𝑥 2 )(𝑥 )𝑑𝑥 = ∫(4𝑥 3 )𝑑𝑥 = (𝑥 4 +‬‬
‫) 𝑥(𝜇‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬

‫‪1‬‬
‫بختیاری نسب‬ ‫ریاضی کاربردی کاردانی برق صنعتی‬

‫‪2‬‬
‫‪2. 𝑦 ́ + 𝑦 = 5𝑥 2‬‬
‫𝑥‬
‫حل‪ :‬در ابتدا ) 𝑥(𝑝 و ) 𝑥(𝑞 را مشخص میکنیم‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫= ) 𝑥( 𝑝‬ ‫‪,‬‬ ‫‪𝑞(𝑥 ) = 5𝑥 2‬‬
‫𝑥‬
‫فاکتور انتگرال را بهدست میآوریم‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑥𝑑𝑥∫‬ ‫‪2‬‬
‫= )𝑥(𝜇‬ ‫𝑥𝑑)𝑥(𝑝 ∫ 𝑒‬ ‫𝑒 =‬ ‫‪= 𝑒 2ln 𝑥 = 𝑒 ln 𝑥 = 𝑥 2‬‬
‫و در نهایت جواب عمومی محاسبه کردیم‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫=𝑦‬ ‫) 𝑐 ‪∫ 𝑞(𝑥)𝜇(𝑥 )𝑑𝑥 = 2 ∫(5𝑥 2 )(𝑥 2 )𝑑𝑥 = 2 ∫(5𝑥 4 )𝑑𝑥 = 2 (𝑥 5 +‬‬
‫) 𝑥(𝜇‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬

‫معادله دیفرانسیل همگن مرتبه اول‪:‬‬

‫تابع دو متغییره )𝑦 ‪ 𝑓 (𝑥,‬را همگن گوییم هرگاه‬

‫)𝑦𝑡 ‪𝑡 𝑛 𝑓 (𝑥, 𝑦) = 𝑓 (𝑡𝑥,‬‬

‫( 𝑛 مرتبه تابع همگن است‪).‬‬

‫مثال‪ :3‬کدامیک از تابعهای زیر همگن هستند‪ ،‬مرتبه آنها را مشخص کنید‪.‬‬

‫‪1. 𝑓 (𝑥, 𝑦) = 𝑥 2 + 𝑦 2‬‬

‫حل‪:‬‬

‫) ‪𝑓 (𝑡𝑥, 𝑡𝑦) = (𝑡𝑥 )2 + (𝑡𝑦)2 = 𝑡 2 𝑥 2 + 𝑡 2 𝑦 2 = 𝑡 2 (𝑥 2 + 𝑦 2‬‬

‫) ‪𝑓 (𝑡𝑥, 𝑡𝑦) = 𝑡 2 (𝑥 2 + 𝑦 2‬‬
‫‪ 𝑛 = 2‬همگن مرتبه ‪ 2‬میباشد‪.‬‬
‫𝑥‬
‫) ( ‪1. 𝑓 (𝑥, 𝑦) = sin‬‬
‫𝑦‬
‫حل‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫بختیاری نسب‬ ‫ریاضی کاربردی کاردانی برق صنعتی‬

‫𝑥𝑡‬ ‫𝑥‬
‫) ( ‪𝑓 (𝑡𝑥, 𝑡𝑦) = sin ( ) = sin‬‬
‫𝑦𝑡‬ ‫𝑦‬
‫‪ 𝑛 = 0‬همگن مرتبه صفر میباشد‪.‬‬
‫𝑦𝑑‬
‫را همگن گوییم هرگاه تابع‬ ‫معادله دیفرانسیل همگن( تعریف اول)‪ :‬معادله دیفرانسیل )𝑦 ‪= 𝑓 (𝑥,‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫)𝑦 ‪ 𝑓(𝑥,‬همگن مرتبه صفر باشد یعنی‪:‬‬

‫)𝑦 ‪𝑓 (𝑡𝑥, 𝑡𝑦) = 𝑓 (𝑥,‬‬

‫معادله دیفرانسیل همگن( تعریف دوم)‪ :‬معادله دیفرانسیل ‪ 𝑀(𝑥, 𝑦)𝑑𝑥 + 𝑁(𝑥, 𝑦)𝑑𝑦 = 0‬یک‬
‫معادله دیفرانسیل همگن میباشد اگر تابعهای )𝑦 ‪ 𝑀(𝑥,‬و )𝑦 ‪ 𝑁(𝑥,‬تابعهایی همگن و هم مرتبه باشند‪.‬‬

‫روش حل معادله دیفرانسیل همگن‪ :‬ابتدا درجه همگنی معادله را بهدست میآوریم‪ .‬طرفین را به 𝑛 𝑥 (𝑛‬
‫𝑦‬
‫معادله را به یک معادله جداشدنی‬ ‫درجه همگنی) تقسیم میکنیم و در این حالت با تغییر متغییر 𝑢 =‬
‫𝑥‬
‫تبدیل میکنیم‪.‬‬
‫𝑦‬
‫𝑢=‬ ‫→‬ ‫𝑢𝑥 = 𝑦‬
‫𝑥‬
‫𝑥 را ثابت و 𝑢 را متغییر در نظر گرفته شده است‪.‬‬

‫́𝑢 𝑥‪𝑦́ = 𝑢 +‬‬

‫مثال‪ :4‬معادلات دیفرانسیل همگن زیر را حل کنید‪.‬‬

‫‪1. 2𝑥𝑦𝑦 ́ − 𝑦 2 + 𝑥 2 = 0‬‬

‫𝑦𝑑‬
‫تبدیل میکنیم‪:‬‬ ‫حل‪ :‬ابتدا تابع را به شکل )𝑦 ‪= 𝑓 (𝑥,‬‬
‫𝑥𝑑‬

‫́‬
‫‪𝑦2 − 𝑥2‬‬ ‫‪𝑑𝑦 𝑦 2 − 𝑥 2‬‬
‫= 𝑦‬ ‫↔‬ ‫=‬ ‫)𝑦 ‪= 𝑓 (𝑥,‬‬
‫𝑦𝑥‪2‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑦𝑥‪2‬‬
‫‪𝑦 2 −𝑥2‬‬
‫= )𝑦 ‪ 𝑓 (𝑥,‬میپردازیم‪:‬‬ ‫حال به بررسی همگن بودن تابع‬
‫𝑦𝑥‪2‬‬

‫‪(𝑡𝑦)2 − (𝑡𝑥 )2‬‬ ‫‪𝑡 2𝑦2 − 𝑡 2𝑥 2‬‬ ‫) ‪𝑡 2 (𝑦 2 − 𝑥 2‬‬ ‫‪𝑦2 − 𝑥2‬‬

‫= )𝑦𝑡 ‪𝑓 (𝑡𝑥,‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫)𝑦 ‪= 𝑓 (𝑥,‬‬
‫)𝑦𝑡() 𝑥𝑡(‪2‬‬ ‫)𝑦𝑡() 𝑥𝑡(‪2‬‬ ‫)𝑦() 𝑥( ‪2𝑡 2‬‬ ‫𝑦𝑥‪2‬‬
‫همگن از مرتبه صفر میباشد‪.‬‬

‫حال با تغییر متغییر معادله را به یک معادله جداشدنی تبدیل میکنیم‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫بختیاری نسب‬ ‫ریاضی کاربردی کاردانی برق صنعتی‬

‫𝑦‬
‫𝑢=‬ ‫→‬ ‫𝑢𝑥 = 𝑦‬
‫𝑥‬
‫𝑥 را ثابت و 𝑢 را متغییر در نظر گرفته شده است‪.‬‬

‫́𝑢 𝑥‪𝑦́ = 𝑢 +‬‬

‫́‬
‫‪𝑦2 − 𝑥2‬‬ ‫́‬
‫‪𝑦2‬‬ ‫‪𝑥2‬‬ ‫𝑦‬ ‫𝑥‬
‫= 𝑦‬ ‫→‬ ‫= 𝑦‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬
‫𝑦𝑥‪2‬‬ ‫𝑦𝑥‪2𝑥𝑦 2‬‬ ‫𝑦‪2𝑥 2‬‬
‫در نتیجه با قرار دادن تغییر متغییر داریم‪:‬‬
‫𝑦‬ ‫𝑥‬ ‫اعمال‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ́𝑦‬ ‫‪−‬‬ ‫→‬ ‫‪𝑢 + 𝑥 𝑢́ = 𝑢 −‬‬
‫𝑦‪2𝑥 2‬‬ ‫تغییر متغییر‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑢‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫دو طرف را‬

‫‪𝑢+𝑥 𝑢́ = 𝑢 −‬‬ ‫‪→ 2𝑢2 + 2𝑥𝑢 𝑢 ́ = 𝑢2 − 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫𝑢‪2‬‬ ‫در𝑢‪ 2‬ضرب میکنیم‬

‫برای ساده سازی ́ 𝑢 را در یک نگه میداریم‪:‬‬

‫𝑢𝑑‬
‫‪𝑢2 − 1 − 2𝑢2 −𝑢2 − 1‬‬
‫́‬
‫𝑥𝑑 = ́ 𝑢‬ ‫‪𝑑𝑢 −𝑢2 − 1‬‬
‫= 𝑢‬ ‫=‬ ‫→‬ ‫=‬
‫𝑢𝑥‪2‬‬ ‫𝑢𝑥‪2‬‬ ‫جایگذاری‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑢𝑥‪2‬‬
‫یکطرف 𝑥‬ ‫𝑢‪−2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫از دو طرف‬ ‫𝑢‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫→‬ ‫𝑢𝑑‬ ‫=‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫∫‪→ −‬‬ ‫𝑢𝑑‬ ‫=‬ ‫∫‬ ‫𝑥𝑑‬
‫یکطرف 𝑢‬ ‫‪𝑢2 + 1‬‬ ‫𝑥‬ ‫انتگرال میگیریم‬ ‫‪𝑢2 + 1‬‬ ‫𝑥‬
‫منفی توان‬
‫𝑐 ‪→ − ln(𝑢2 + 1) = ln 𝑥 + ln‬‬ ‫𝑐 ‪→ ln(𝑢2 + 1)−1 = ln 𝑥.‬‬
‫قرار میگیرید‬

‫از دو طرف‬ ‫توان منفی‬ ‫‪1‬‬

‫𝑐 ‪→ (𝑢2 + 1)−1 = 𝑥.‬‬ ‫→‬ ‫𝑐 ‪= 𝑥.‬‬
‫‪ ln‬ساده میشود‬ ‫کسری میشود‬ ‫‪𝑢2 + 1‬‬
‫برگرداندن‬ ‫‪1‬‬
‫→‬ ‫𝑐 ‪= 𝑥.‬‬ ‫جواب معادله‬
‫متغییر تغییر‬ ‫‪𝑦 2‬‬
‫‪( ) +1‬‬
‫𝑥‬
‫𝑦 ‪2. 𝑥𝑦 ́ + 𝑦 = 𝑥 −‬‬
‫𝑦𝑑‬
‫تبدیل میکنیم‪:‬‬ ‫حل‪ :‬ابتدا تابع را به شکل )𝑦 ‪= 𝑓 (𝑥,‬‬
‫𝑥𝑑‬
‫𝑦‪𝑥−‬‬ ‫𝑦 ‪𝑑𝑦 𝑥 −‬‬
‫= ́𝑦‬ ‫↔‬ ‫=‬ ‫)𝑦 ‪= 𝑓 (𝑥,‬‬
‫𝑦‪𝑥+‬‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑦‪𝑥+‬‬
‫‪4‬‬
‫بختیاری نسب‬ ‫ریاضی کاربردی کاردانی برق صنعتی‬

‫𝑦‪𝑥−‬‬
‫= )𝑦 ‪ 𝑓 (𝑥,‬میپردازیم‪:‬‬ ‫حال به بررسی همگن بودن تابع‬
‫𝑦‪𝑥+‬‬

‫)𝑦𝑡( ‪(𝑡𝑥 ) −‬‬ ‫𝑦𝑡 ‪𝑡𝑥 −‬‬ ‫)𝑦 ‪𝑡 (𝑥 −‬‬ ‫𝑦‪𝑥−‬‬

‫= )𝑦𝑡 ‪𝑓 (𝑡𝑥,‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫)𝑦 ‪= 𝑓(𝑥,‬‬
‫)𝑦𝑡( ‪(𝑡𝑥 ) +‬‬ ‫)𝑦𝑡( ‪(𝑡𝑥 ) +‬‬ ‫)𝑦 ‪𝑡(𝑥 +‬‬ ‫𝑦‪𝑥+‬‬
‫همگن از مرتبه صفر میباشد‪.‬‬

‫حال با تغییر متغییر معادله را به یک معادله جداشدنی تبدیل میکنیم‪.‬‬

‫𝑦‬
‫𝑢=‬ ‫→‬ ‫𝑢𝑥 = 𝑦‬
‫𝑥‬
‫𝑥 را ثابت و 𝑢 را متغییر در نظر گرفته شده است‪.‬‬

‫́𝑢 𝑥‪𝑦́ = 𝑢 +‬‬

‫𝑦‪𝑥−‬‬ ‫𝑥‬ ‫𝑦‬

‫= ́𝑦‬ ‫→‬ ‫= ́𝑦‬ ‫‪−‬‬
‫𝑦‪𝑥+‬‬ ‫𝑦‪𝑥+𝑦 𝑥+‬‬
‫در نتیجه با قرار دادن تغییر متغییر داریم‪:‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑦‬ ‫اعمال‬ ‫𝑥‬ ‫𝑢𝑥‬
‫= ́𝑦‬ ‫‪−‬‬ ‫→‬ ‫= ́𝑢 𝑥‪𝑢+‬‬ ‫‪−‬‬
‫𝑦‪𝑥+𝑦 𝑥+‬‬ ‫تغییر متغییر‬ ‫𝑢𝑥 ‪𝑥 + 𝑥𝑢 𝑥 +‬‬

‫𝑥‬ ‫𝑢𝑥‬ ‫𝑥 را‬ ‫𝑢‪1−‬‬

‫= ́𝑢 𝑥‪𝑢+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫→‬ ‫= ́𝑢 𝑥‪𝑢+‬‬
‫)𝑢 ‪𝑥 (1 + 𝑢) 𝑥 (1 +‬‬ ‫ساده میکنیم‬ ‫)𝑢 ‪(1 +‬‬
‫برای ساده سازی ́ 𝑢 را در یک نگه میداریم‪:‬‬

‫́‬
‫𝑢‪1−‬‬ ‫𝑢 ‪ 1 −‬مخرج مشترک‬ ‫‪𝑢(1 + 𝑢) 1 − 𝑢 − 𝑢2 − 𝑢 1 − 2𝑢 − 𝑢2‬‬
‫= 𝑢𝑥‬ ‫𝑢‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫)𝑢 ‪(1 +‬‬ ‫)𝑢 ‪(1 +‬‬ ‫)𝑢 ‪(1 +‬‬ ‫𝑢‪1+‬‬ ‫𝑢‪1+‬‬
‫𝑢𝑑‬
‫𝑥𝑑 = ́ 𝑢‬ ‫‪𝑑𝑢 1 − 2𝑢 − 𝑢2‬‬
‫𝑥 →‬ ‫=‬
‫جایگذاری‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫𝑢‪1+‬‬
‫یکطرف 𝑥‬ ‫𝑢‪1+‬‬ ‫‪1‬‬ ‫از دو طرف‬ ‫𝑢‪1+‬‬ ‫‪1‬‬
‫→‬ ‫𝑢𝑑‬ ‫=‬ ‫𝑥𝑑‬ ‫∫ →‬ ‫𝑢𝑑‬ ‫=‬ ‫∫‬ ‫𝑥𝑑‬
‫یکطرف 𝑢‬ ‫‪1 − 2𝑢 − 𝑢2‬‬ ‫𝑥‬ ‫انتگرال میگیریم‬ ‫‪1 − 2𝑢 − 𝑢2‬‬ ‫𝑥‬
‫‪1‬‬ ‫منفی توان‬ ‫‪1‬‬
‫𝑐 ‪→ − ln(1 − 2𝑢 − 𝑢2 ) = ln 𝑥 + ln‬‬ ‫𝑐 ‪→ ln(1 − 2𝑢 − 𝑢2 )−2 = ln 𝑥.‬‬
‫‪2‬‬ ‫قرار میگیرید‬

‫‪5‬‬
‫بختیاری نسب‬ ‫ریاضی کاربردی کاردانی برق صنعتی‬

‫از دو طرف‬ ‫‪−‬‬

‫‪1‬‬ ‫توان منفی‬ ‫‪1‬‬
‫𝑐 ‪→ (1 − 2𝑢 − 𝑢2 ) 2 = 𝑥.‬‬ ‫→‬ ‫𝑐 ‪= 𝑥.‬‬
‫‪ ln‬ساده میشود‬ ‫کسری میشود‬ ‫‪√1 − 2𝑢 − 𝑢2‬‬
‫برگرداندن‬ ‫‪1‬‬
‫→‬ ‫𝑐 ‪= 𝑥.‬‬ ‫جواب معادله‬
‫متغییر تغییر‬
‫)𝑦( ‪√1 − 2 (𝑦) −‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬

‫‪6‬‬