‫فتیک‬ ‫شانزدهمی المپیاد نجوم و ر‬

‫اخت ن‬ ‫ن‬
‫نهای پایان دوره‬
‫آزمون ی‬

‫پاسخنامه سواالت کیهانشنایس‬

 ‫امتحان تئوری ‪ ،۱‬سوال چهارم (‪ 50‬نمره) رمبش جهان‬

‫فرض کنید که محتوای ماده عالم شامل غبار )‪ (𝑝 = 0‬و انرژی تاریک )𝜌‪ (𝑝 = −‬است‪ .‬چگالی غبار به صورت‬
‫)𝑡( ‪ 𝜌𝑚 ∝ 𝑎−3‬تحول می یابد در حالی که چگالی انرژی تاریک با زمان ثابت است) ‪.(𝜌Λ = 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡.‬‬

‫𝑚𝜌 = 𝑚‪ Ω0‬و 𝑐𝜌‪ Ω0Λ = 𝜌Λ0 /‬به دست آورید‬

‫‪0‬‬
‫الف) شرطی بین مقادیر پارامتر چگالی ماده و انرژی تاریک 𝑐𝜌‪/‬‬
‫که جهان تا ابد منبسط شود‪ ( .‬بدیهی است که انحنای عالم صفر نیست) ( ‪ 15‬نمره)‬

‫ب) با توجه به مقادیر پارامتر چگالی جهان ما‬

‫‪Ω0𝑚 = 0.31‬‬ ‫‪Ω0Λ = 0.69‬‬

‫آیا جهان تا ابد منبسط خواهد شد؟(‪ 10‬نمره)‬

‫باشد‪ .‬چگالی ماده 𝑚‪ Ω0‬باید تقریبا ً چند برابر چگالی‬ ‫ج) برای یک جهان خیالی فرض کنید ‪Ω0𝑚 ≫ Ω0Λ‬‬
‫انرژی تاریک ‪ Ω0Λ‬باشد تا این جهان فرضی در نهایت برمبد‪ 10( .‬نمره)‬

‫د) در این بخش با مشتق گیری از رابطه ی هابل‪ ،‬فاکتور مقیاس را در زمانی که انبساط عالم دارای شتاب‬
‫مثبت می شود به دست آورید‪ .‬ضریب مقیاس را امروز ‪ 𝑎(𝑡0 ) = 1‬فرض کنید‪ 15(.‬نمره)‬

‫پاسخ‪:‬‬

‫الف)‬

‫برای حل این سوال باید شرایطی را بدست بیاوریم که پارامتر هابل هیچ گاه صفر نشود‪ .‬با استفاده از معادله‬
‫فریدمان داریم‪:‬‬

‫𝑘 ‪𝑎̇ 2‬‬ ‫𝐺𝜋‪8‬‬

‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪𝜌,‬‬
‫‪𝑎2 𝑎2‬‬ ‫‪3‬‬
‫مولفه های چگالی‬
‫‪2 −3‬‬
‫𝑚𝜌  = ‪𝜌 = 𝜌𝑚   + 𝜌Λ‬‬ ‫‪𝑎 + 𝜌Λ‬‬
 ‫‪−𝑘𝑐 2‬‬
‫𝑘‪= Ω‬‬
‫‪𝐻02‬‬
‫‪Ω𝑘 + Ω𝑚 + ΩΛ = 1‬‬
‫با استفاده از این معادله و بازنویسی برحسب پارامترهای چگالی داریم‬

‫‪𝐻0 2 0‬‬
‫‪2‬‬
‫= ̇𝑎‬ ‫) ‪(Ω𝑚 + (1 − Ω0𝑚 − Ω0Λ )𝑎 + Ω0Λ 𝑎3‬‬
‫𝑎‬
‫‪3⁄‬‬
‫𝑚‪Ω0‬‬ ‫𝑚‪2 Ω0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪≥ 3 ( 0 + 1 − 0‬‬
‫‪ΩΛ‬‬ ‫‪√3 ΩΛ‬‬ ‫‪ΩΛ‬‬

‫ب)‬

‫بله؛ به سادگی می توانیم ببینیم که شرط باال برای جهان ما ارضا می شود‪.‬‬

‫ج)‬

‫شرط باال (برای انبساط ابدی) به صورت زیر ساده می شود‪:‬‬ ‫برای حد ‪Ω0𝑚 ≫ Ω0Λ‬‬

‫‪Ω𝑚 27‬‬
‫≤‬ ‫‪,‬‬
‫‪ΩΛ‬‬ ‫‪4‬‬
‫پس برای اینکه جهان فرضی در نهایت برمبد باید داشته باشیم‬

‫‪Ω𝑚 27‬‬
‫‪≥ .‬‬
‫‪ΩΛ‬‬ ‫‪4‬‬
‫د)‬

‫با استفاده از معادله دوم فریدمان (معادله شتاب )‬

‫̈𝑎‬ ‫𝐺𝜋‪4‬‬
‫‪=−‬‬ ‫)𝑝‪(𝜌 + 3‬‬
‫𝑎‬ ‫‪3‬‬
‫با بازنویسی این رابطه بر حسب پارامترهای چگالی داریم‬

‫̈𝑎‬ ‫𝑚‪𝐻0 2 Ω0‬‬

‫‪=−‬‬ ‫) ‪( 3 − 2Ω0Λ‬‬
‫𝑎‬ ‫𝑎 ‪2‬‬
 ‫امتحان تئوری ‪ ،۲‬سوال چهارم‪ :‬زمان همدیس در معادالت فریدمان (‪ 50‬نمره)‬

‫در این سوال تالش می کنیم‪ ،‬معادالت فریدمان را برای جهان پر شده از تابش و یا غبار به کمک یک تبدیل‬
‫مناسب حل کنیم‪ .‬حال به جای استفاده از زمان کیهانی‪ ،𝑡 ،‬از زمان همدیس‪،𝜂 ،‬که به صورت زیر تعریف‬
‫شده است‪ ،‬استفاده می کنیم‬

‫𝑡𝑑‬
‫= 𝜂𝑑‬
‫)𝑡(𝑎‬
‫الف) نشان دهید معادله فریدمان به شکل زیر ساده می شود که در آن پرایم به معنی مشتق گیری نسبت‬
‫𝑑‬
‫به زمان همدیس‪ ( ′≡ 𝑑𝜂) ،‬است‪ 10(.‬نمره)‬

‫𝐺𝜋‪4‬‬
‫= 𝑎𝑘 ‪𝑎′′ +‬‬ ‫‪(𝜌 − 3𝑝)𝑎3‬‬
‫‪3‬‬
‫ب) این معادله را برای ماده نسبیتی با معادله حالت ‪ 𝑝 = 𝜌/3‬حل کنید‪ .‬ابتدا ضریب مقیاس را به عنوان‬
‫تابعی از زمان همدیس محاسبه کنید‪ .‬فرض کنید که در زمان های اولیه ‪ 𝑡 → 0‬ضریب مقیاس به سمت‬
‫صفر میل می کند‪ .‬سپس زمان کیهانی 𝑡 را نیز به عنوان تابعی از زمان همدیس به دست آورید‪ .‬توجه کنید‬
‫که معادله را برای حالت های مختلف ‪ 𝐾 = +1,0, −1‬باید جداگانه حل کنید‪ 20(.‬نمره)‬

‫ج) در کدام حالت عمر جهان محدود است؟ زمان بین مهبانگ )‪ (big bang‬و رمبش بزرگ )‪(big crunch‬‬
‫در این حالت چقدر است؟ (‪10‬نمره)‬

‫د) تالش کنید که برای حالت ‪ 𝑘 = 0‬ضریب مقیاس را به عنوان تابع صریحی از زمان کیهانی 𝑡 محاسبه‬
‫کنید‪10( .‬نمره)‬

‫پاسخ‪:‬‬

‫الف)‬

‫̈𝑎‬ ‫𝐺𝜋‪4‬‬
‫‪=−‬‬ ‫)‪(𝜌 + 3𝑝)(1‬‬
‫𝑎‬ ‫‪3‬‬
‫با تغییر متغیر زمان به زمان همدیس برای شتاب انبساط داریم داریم‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑎𝑑 𝑑‬ ‫𝑎𝑑 ‪1 𝑑 1‬‬ ‫‪1 𝑎′′‬‬ ‫‪𝑎′‬‬
‫= ) ( = ̈𝑎‬ ‫(‬ ‫)‪) = ( − ( ) ) (2‬‬
‫𝑡𝑑 𝑡𝑑‬ ‫𝜂𝑑 𝑎 𝜂𝑑 𝑎‬ ‫𝑎 𝑎‬ ‫𝑎‬

‫از طرف دیگر با استفاده از معادله اول فریدمان و تغییر متغیر زمان به زمان همدیس می یابیم‬
 ‫𝑎𝑑‬ ‫𝑎𝑑‬ ‫𝐺𝜋‪8‬‬ ‫𝑘‬
‫= ‪𝑎′‬‬ ‫𝑎=‬ ‫( ‪⇒ (𝑎′ )2 = 𝑎2 𝑎̇ 2 = 𝑎4 𝐻2 = 𝑎4‬‬ ‫)‪𝜌 − 2‬‬ ‫)‪(3‬‬
‫𝜂𝑑‬ ‫𝑡𝑑‬ ‫‪3‬‬ ‫𝑎‬
‫با جایگذاری رابطه ‪2‬و ‪ 3‬در معادله شتاب داریم‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪𝑎′′‬‬ ‫𝐺𝜋‪8‬‬ ‫𝑘‬ ‫𝐺𝜋‪4‬‬

‫>= )‪(2) (3‬‬ ‫‪𝑎2‬‬
‫( ‪( 𝑎 − 𝑎2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪𝜌−‬‬
‫‪𝑎2‬‬
‫‪)) == −‬‬ ‫‪3‬‬
‫(‪(𝜌 + 3𝑝) )1‬‬

‫در نتیجه داریم‬

‫𝐺𝜋‪4‬‬
‫= 𝑎𝑘 ‪𝑎′′ +‬‬ ‫‪(𝜌 − 3𝑝)𝑎3‬‬
‫‪3‬‬
‫ب‪:‬‬

‫با در نظر گرفتن اینکه در زمان های اولیه ‪ 𝑡 → 0‬ضریب مقیاس باید به سمت صفر میل کند‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫𝑡𝑑‬
‫‪K=0 :‬‬ ‫‪𝑎′′ = 0 ⇒ 𝑎 = 𝐶 𝜂 ,‬‬ ‫)𝑡(𝑎 = 𝜂𝑑‬ ‫⇒‬ ‫‪𝑡 = 𝐶𝜂2 /2‬‬

‫𝑡𝑑‬
‫‪K=1 :‬‬ ‫))𝜂(‪𝑎′′ + 𝑎 = 0 ⇒ 𝑎 = 𝐶 sin(𝜂) , 𝑑𝜂 = 𝑎(𝑡) ⇒ 𝑡 = 𝐶(1 − cos‬‬

‫𝑡𝑑‬
‫‪K=-1 : 𝑎′′ − 𝑎 = 0 ⇒ 𝑎 = 𝐶 (𝑒 𝜂 − 𝑒 −𝜂 ),‬‬ ‫)𝑡(𝑎 = 𝜂𝑑‬ ‫⇒‬ ‫)‪𝑡 = 𝐶(𝑒 𝜂 + 𝑒 −𝜂 − 2‬‬

‫که در آن 𝐶 یک ثابت دلخواه است‪.‬‬

‫ج‪:‬‬

‫;)𝜂(‪K=1 => 𝑎 = 𝐶 sin‬‬ ‫‪𝜂 =𝜋 →𝑎 =0,‬‬ ‫→ ))𝜂(‪𝑡 = 𝐶(1 − cos‬‬ ‫= 𝑚𝑡‬

‫𝐶‪2‬‬
‫که در آن 𝑚𝑡 عمر کل جهان است‪.‬‬

‫د‪:‬‬

‫‪𝑎=𝐶𝜂,‬‬ ‫→ ‪𝑡 = 𝐶𝜂2 /2‬‬ ‫𝑡√ ∝ 𝑎‬

 ‫امتحان تئوری‪ ،۳‬سوال سوم‪ 50( :‬نمره) مسئله افق‬
‫به اصطالح "سطح آخرین پراکندگی" ‪ ، 𝑡𝐿 ،‬زمانی است که فوتون های محبوس در پالسمای گرم‬
‫اولیه عالم از آن به بعد سرتاسر عالم را بدون هیچ برهم کنشی می پیمایند (شارش آزاد)‪ .‬این فوتون‬
‫ها تا قبل از جدایی از این سوپ گرم فرصت داشته اند که با هم به تعادل گرمایی برسند‪ .‬امروزه‬
‫این زمان را به خوبی می شناسیم و می دانیم که این آخرین سطح پراکندگی در انتقال به سرخ‬
‫‪ 𝑧𝐿 ≅ 1100‬اتفاق افتاده است‪ .‬این یعنی در آن زمان اندازه فیزیکی عالم تقریبا ً یک هزارم اندازه‬
‫امروز بوده است‪.‬‬

‫الف) فرض کنید که جهان در بیشتر تحول خود‪ ،‬در حالت ماده غالب بوده است‪( .‬انحنای جهان‬
‫صفر است و تابش نقش مهمی در طول تحول عالم نداشته است)‪ .‬اندازه فیزیکی افق ذره تا سطح‬
‫آخرین پراکندگی ) 𝐿𝑡( 𝐻𝑃‪ 𝐷𝑃,‬را برحسب ثابت هابل امروز ‪ 𝐻0‬و انتقال به سرخ سطح آخرین‬
‫پراکندگی 𝐿𝑧 بدست آورید‪ .‬توجه کنید که طبق تعریف داریم (‪ 20‬نمره)‬
‫𝑇‬
‫𝑡𝑑‬
‫∫ )𝑇(𝑎 = )𝑇( 𝐻𝑃‪𝐷𝑃,‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪0‬‬ ‫)𝑡(𝑎‬
‫ب) با همان فرض باال‪ ،‬فاصله قطری زاویه ای ما از سطح آخرین پراکندگی 𝐴𝐷 را برحسب ثابت‬
‫هابل امروز و انتقال به سرخ سطح آخرین پراکندگی بدست آورید‪ .‬طبق تعریف فاصله قطری زاویه‬
‫ما از سطح آخرین پراکندگی برابر است با‬
‫‪𝑡0‬‬
‫𝑡𝑑‬
‫∫ ) 𝐿𝑡(𝑎 = ) 𝐿𝑡( 𝐴𝐷‬ ‫‪.‬‬
‫𝐿𝑡‬ ‫)𝑡(𝑎‬
‫توجه کنید که ‪ 20(.𝑡𝐿 ≪ 𝑡0‬نمره)‬

‫ج) این دو اندازه را با هم مقایسه کنید‪ .‬آیا اگر فوتون های اولیه که از جهات مختلف به ما می رسند‬
‫دارای یک دمای مشترک باشند عجیب نیست؟ (‪10‬نمره)‬

‫پاسخ‪:‬‬
‫الف‪( :‬در طول این محاسبه در واحدهایی کار می کنیم که در آن داریم ‪). 𝑐 = 1‬‬
‫‪2⁄‬‬
‫𝑡‬ ‫‪3‬‬
‫) ( ) ‪𝑎(𝑡) = 𝑎(𝑡0‬‬
‫‪𝑡0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪𝑡𝐿 3 𝑡 3‬‬ ‫𝑡𝑑 𝐿𝑡‬
‫) ( ) ‪𝐷𝑃,𝑃𝐻 (𝑇) = 𝑎(𝑡0‬‬ ‫𝐿𝑡‪∫ 2 = 3‬‬
‫) ‪𝑡0 𝑎(𝑡0‬‬
‫‪𝑡3‬‬
‫‪0‬‬
‫داریم‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑎‬ ‫‪𝑡 3‬‬
‫) (=) (‬
‫‪𝑎0‬‬ ‫‪𝑡0‬‬
 ‫‪3‬‬
‫‪𝑎𝐿 2‬‬
‫) ( ‪𝐷𝑃,𝑃𝐻 (𝑇) = 3𝑡𝐿 = 3𝑡0‬‬
‫‪𝑎0‬‬
‫و همچنین داریم‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫= ‪𝐻0‬‬
‫‪3𝑡0‬‬
‫می دانیم ‪:‬‬
‫) 𝐿𝑡(𝑎‬ ‫‪1‬‬
‫=‬
‫𝐿𝑧 ‪𝑎(𝑡0 ) 1 +‬‬
‫در نتیجه‪:‬‬

‫‪−3‬‬
‫‪2‬‬
‫= )𝑇( 𝐻𝑃‪𝐷𝑃,‬‬ ‫‪(1 + 𝑧𝐿 ) 2‬‬
‫‪𝐻0‬‬

‫ب‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪𝑡𝐿 3‬‬ ‫‪𝑡03‬‬ ‫𝑡𝑑 ‪𝑡0‬‬
‫) ( ) ‪𝐷𝐴 (𝑡𝐿 ) = 𝑎(𝑡0‬‬ ‫∫‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪𝑡0 𝑎(𝑡0‬‬
‫𝐿𝑡‬ ‫‪𝑡3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2 1‬‬
‫‪𝑡𝐿 3‬‬
‫= ) 𝐿𝑡( 𝐴𝐷 ‪𝑡0 ≪ 𝑡𝐿 :‬‬ ‫‪3𝑡𝐿3 𝑡03‬‬ ‫‪= 3 ( ) 𝑡0‬‬
‫‪𝑡0‬‬
‫‪2‬‬
‫= ) 𝐿𝑡( 𝐴𝐷‬ ‫‪(1 + 𝑧𝐿 )−1‬‬
‫‪𝐻0‬‬

‫ج‪:‬‬
‫𝐻𝑃‪𝐷𝑃,‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪1‬‬
‫‪(1‬‬ ‫)‬
‫‪= + 𝑧𝐿 2 ≅ 0.03‬‬
‫) 𝐿𝑡(𝐷‬
‫این یعنی افق ذره (بیشینه جدایی فضایی ممکن برای ذرات در ارتباط علی ) در سطح آخرین‬
‫پراکندگی‪ ،‬امروز در زاویه‬
‫‪360‬‬ ‫‪1‬‬
‫=𝜃‬ ‫‪1‬‬ ‫‪≅ 1.7°‬‬
‫𝜋‪2‬‬
‫‪(1 +‬‬ ‫‪𝑧𝐿 )2‬‬
‫دیده می شود‪ .‬با توجه به آنچه که محاسبه شد‪ ،‬تابش زمینه کیهانی باید از حدود چند ده هزار تکه‬
‫با دماهای متفاوت تشکیل شده باشد‪ .‬یکی از راه های حل این مشکل‪ ،‬فرض وجود یک دوره ی‬
‫تورم است‪.‬‬