‫دانشكده مهندسی مكانیک‬

‫سرریز‬

‫تاریخ انجام آزمایش‪:‬‬

‫‪1402/08/14‬‬

‫تاریخ تحویل آزمایش‪:‬‬

‫‪1402/08/20‬‬

‫محمدمهدی دشتی‬

‫‪99542015‬‬

‫‪1‬‬
 ‫خالصه آزمایش‪:‬‬
‫هدف از این آزمایش بدست آوردن رابطه بین ارتفاع موثر بر روی سرریزها و شدت جریان برای دو سرریز مستطیل و مثلثی شکل میباشد‪.‬‬
‫سرریز سازه ای است که آب اضافی را خصوصا به هنگام سیالب که جریان آب به بدنه سد صدمه وارد می آورد و امکان دارد باعث تخریب‬
‫آن شود دفع می کند‪ .‬در حقیقت این نوع سازه تخلیه کننده دریاچه سد در مواقع اضطراری میباشد‪ .‬مهمترین و حساسترین بخش در‬
‫سازه های آبی سرریز می باشد‪ .‬در حقیقت اگر سرریز یک سد به درستی محاسبه و احداث گردد‪ ،‬مشکل ناپایداری سازه و بحث سیالب‬
‫در آن منطقه را نخواهیم داشت‪.‬‬

‫به کمک رابطه برنولی میتوان مقدار سرعت جریان در یک نقطه اختیار شده روی دهانه تخلیه سرریز لبه تیز که به ارتفاع ‪ h‬از سطح آزاد‬
‫سیال داخل حوضچه پشت سرریز قرار دارد را تعیین نمود‪ .‬خط جریانی در نظر میگیریم که از نقطه مورد نظر عبور کند )روی دهانه‬
‫سرریز لبه تیز( و داخل حوضچه پشت سرریز در نقطه هم ارتفاع نقطه مورد نظر بگذرد‪.‬‬

‫شکل ‪ :1‬یک نوع سرریز و نمایش مشخصات آن‬

‫با نوشتن رابطه برنولی داریم‪:‬‬

‫‪𝑉12 𝑃1‬‬ ‫‪𝑉22 𝑃2‬‬

‫= ‪+ + 𝑍1‬‬ ‫𝑓‪+ + 𝑍2 + ℎ‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫𝛾 𝑔‪2‬‬ ‫𝛾 𝑔‪2‬‬

‫چون تخلیه از روی سرریز لبه تیز در فشار محیط آزاد انجام میشود‪:‬‬

‫‪𝑃1 = 𝛾. ℎ , 𝑃2 = 0‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫با قرار دادن مقادیر در رابطه برنولی به دست میآید‪:‬‬

‫‪𝑉22 𝑃1‬‬ ‫(‪)3‬‬

‫‪= =ℎ‬‬
‫𝑔‪2‬‬ ‫𝛾‬

‫سرعت جریانی که از این رابطه تعیین میشود‪ ،‬سرعت تئوری جریان گویند که آن را با نشان میدهیم‪:‬‬

‫‪𝑉𝑜 = √2𝑔ℎ‬‬ ‫(‪)4‬‬

‫‪2‬‬
 ‫مقدار شدت جریان کوچکی که از المان سطح کوچک ‪ dA‬عبور میکند‪ ،‬طبق رابطه پیوستگی برابر است با‪:‬‬

‫𝐴𝑑 ‪𝑑𝑄 = 𝑉𝑜 . 𝑑𝐴 = √2𝑔ℎ.‬‬ ‫(‪)5‬‬

‫یک پارهخط افقی رسم میکنیم تا لبههای مقابل هم از دهانه تخلیه سرریز مستطیلی شکل را روی لبههای تیز قطع نماید‪ .‬طول این پاره‬
‫خط برابر ‪ b‬میباشد‪ .‬چون پارهخط افقی میباشد‪ ،‬کلیه نقاط روی آن دارای مقدار سرعت جریان نظیر یکدیگر است‪ .‬بنابراین باضرب‬
‫کردن آن در تغییر ارتفاع کوچک ‪ dh‬مقدار المان به دست میآید‪:‬‬

‫‪𝑑𝐴 = 𝑏. 𝑑ℎ‬‬ ‫(‪)6‬‬

‫پس‪:‬‬
‫‪𝑑𝑄𝑜 = √2𝑔ℎ. 𝑏. 𝑑ℎ‬‬ ‫(‪)7‬‬

‫با انتگرالگیری رابطهای برای تخلیه سرریز لبه تیز به دست میآید‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪𝑄𝑜 = 𝑏√2𝑔 ∫ √ℎ𝑑ℎ‬‬ ‫‪𝑏√2𝑔𝐻 2‬‬ ‫(‪)8‬‬
‫‪3‬‬
‫اگر سرریز لبه تیز مثلثی شکل به زاویه راس‪ 2θ‬باشد‪ ،‬اگر نیمساز زاویه را رسم کنیم بر سطح افقی عمود خواهد بود‪ .‬پارهخط افقی رسم‬
‫میکنیم‪ ،‬آنگاه طول پارهخط برابر است با‪:‬‬

‫𝜃 ‪2(𝐻 − ℎ) tan‬‬

‫چون این پارهخط افقی است‪ ،‬پس تمام نقاط روی آن دارای سرعت یکسانی میباشد‪ .‬پس با انتگرالگیری خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬
‫= 𝑜𝑄‬ ‫‪𝑏√2𝑔 tan 𝜃 𝐻 2‬‬ ‫(‪)9‬‬
‫‪15‬‬
‫چون در انتگرالگیری روابط بال‪ ،‬از تراکم خطوط جریان که در لبهها اتفاق میافتد صرف نظر شده‪ ،‬پس به این روابط روابط تئوری تخلیه‬
‫آب از روی سرریزها میگویند و مقادیر آنها را با اندیس صفر نشان میدهند‪(𝑄𝑜 ).‬‬

‫نسبت دبی واقعی به مقدار شدت جریان به دست آمده از تئوری را ضریب تخلیه سرریز گویند‪:‬‬

‫𝑎𝑄‬
‫= 𝑑𝐶‬ ‫(‪)10‬‬
‫𝑜𝑄‬

‫ضریب تخلیه برای سرریزهای لبه تیز حدود ‪ 0.6‬می باشد‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫(‪)11‬‬
‫‪: 𝑄𝑜 = 𝐶𝑑 . 𝑏√2𝑔𝐻 2‬مستطیلی‬
‫‪3‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬
‫(‪)12‬‬
‫‪: 𝑄𝑜 = 𝐶𝑑 .‬مثلثی‬ ‫‪𝑏√2𝑔 tan 𝜃 𝐻 2‬‬
‫‪15‬‬

‫‪3‬‬
 ‫در هر یک از معادلت بال 𝑑𝐶 و توان 𝐻 را میتوان از طریق زیر به دست آورد‪ .‬هر دو معادله را میتوان به صورت زیر نوشت‪:‬‬

‫𝑛 𝐻 ‪𝑄 = 𝐾.‬‬ ‫(‪)13‬‬

‫𝐻 ‪log 𝑄 = log 𝐾 + 𝑛. log‬‬ ‫(‪)14‬‬

‫اگر با به کار بردن نتایج آزمایش منحنی 𝑄 ‪ log‬بر حسب 𝐻 ‪ log‬رسم شود‪ ،‬به شرط این که در حدود مقادیر آزمایش ‪ K‬و ‪ n‬ثابت باشد‪،‬‬
‫یک خط راست به دست خواهد آمد که گرادیان آن‪ n ،‬و عرض نقطه تقاطع خط راست و محور‪ y‬ها 𝐾 ‪ log‬خواهد بود‪.‬‬

‫شرح دستگاه و مراحل انجام آزمایش‪:‬‬

‫وسایل آزمایش تشکیل شده از یک کانون کوتاه که در انتهای آن میتوان یک سرریز مثلثی یا مستطیلی شکل را که در یک صفحه فلزی‬
‫ایجاد شدهاند نصب نمود‪ .‬در یک طرف بدنه کانال‪ ،‬یک استوانه شفاف نصب شده که از طریق یک لوله پالستیکی به داخل تانک راه دارد‪.‬‬
‫در داخل استوانه یک ارتفاع سنج اولتراسونیک قرار گرفته است که برای اندازهگیری سطح آب داخل کانال به کار میرود‪ .‬این ارتفاع سنج‬
‫موج اولتراسونیک میفرستد که به سطح آب برخورد کرده و باز میگردد و دستگاه با اندازه گیری زمان رفت و برگشت موج صوتی فاصله‬
‫سطح آب تا محل نصب دستگاه )‪ (H‬را اندازه می گیرد‪.‬‬

‫‪ )1‬از روی نمایشگر عمق سنج دیجیتال فاصله ی 𝑜‪ ℎ‬را یادداشت کنید‪(𝐻 = 2.05 𝑑𝑚 = 20.5 𝑐𝑚).‬‬

‫‪ )2‬سرریز مستطیلی شکل را در انتهای کانال نصب کرده‪ ،‬پمپ را روشن نموده تا لحظهای که سریز اتفاق بیفتد‪.‬‬

‫‪ )3‬حال پمپ را خاموش نموده و دقیقا زمان پایان سرریز از لبهی مستطیل شکل را به عنوان زمان نقطهی شروع سر ریز یادداشت کنید‪.‬‬

‫‪ )4‬از روی نمایشگر عمق سنج دیجیتال نقطه ی شروع سرریز را ثبت نمایید‪.‬‬

‫‪ )5‬حال با توجه به دارا بودن نقطهی 𝑜‪ ℎ‬و نقطهی شروع سر ریز ‪ ،h‬عمق 𝐻) 𝑜‪(𝐻 = ℎ − ℎ‬را به دست آورید‪.‬‬

‫‪ )6‬شیر اصلی آب ورودی به سر ریز را که پشت دستگاه قرار دارد‪ ،‬از روی نشانگر شیر نیم دور باز کنید‪.‬‬

‫‪ )7‬با اندازهگیری زمان جمعآوری مقدار ‪ 7.5‬لیتر آب‪ ،‬شدت جریان را به کمک کرونومتر پیدا کنید‪.‬‬

‫‪ )8‬این عمل را با باز کردن تدریجی یک ربع دور‪ ،‬یک ربع دور شیر اصلی برای ‪ 6‬مقدار مختلف ‪ h‬تکرار نمایید‪.‬‬

‫‪ )9‬آزمایش بال را برای سرریز مثلثی شکل تکرار نمایید‪.‬‬

‫‪)10‬عرض سرریز مستطیلی شکل و زاویه سرریزمثلثی شکل را یادداشت کنید‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫جدول ‪:1‬جدول داده برداری آزمایش سرریز‪ -‬نوع مستطیلی‬

‫جدول ‪: 2‬جدول داده برداری آزمایش سرریز‪ -‬نوع مثلثی‬

‫سواالت‪:‬‬

‫‪-1‬ب ا توجه به داده های آزمایش‪ ،‬نمودارهای دبی بر حسب ارتفاع را به صورت خطی و لگاریتمی برای سر ریز های مثلثی و‬
‫مستطیلی ترسیم نمایید‪.‬‬

‫جدول ‪ Q-H :3‬سرریز مستطیلی‬

‫‪5‬‬
 ‫جدول ‪ Q-H:4‬برای سرریز مثلثی‬

‫‪ -2‬ت فاوت عمده سرریز مستطیلی و مثلثی در چیست ؟ این دو سرریز را اگر از کانال بردارید و فقط یک سرریز بگذارید که‬
‫فقط لبه تیز باشد ‪ ،‬جریان سیال عبوری چگونه خواهد بود ؟‬

‫سرریز لبه تیز عموما از یک صفحه قائم کار گذاشته شده در مسیر جریان تشکیل شده اند که دارای لبه و تاجی نسبتا تیز در بال میباشد‪.‬‬
‫سر ریزهای لبه تیز عالوه براینکه به عنوان یک وسیله اندازهگیری دبی در کانال باز‪ ،‬مورد استفاده قرار میگیرند‪ ،‬به عنوان یک سرریز که‬
‫باعث افزایش ارتفاع و حجم آب در بالدست شده و آب از روی آن میگذرد نیز بکار میروند‪ .‬این سر ریزها با مصالح بنایی‪ ،‬فلزی و یا‬
‫چوبی ساخته میشوند‪ .‬سر ریزهای لبه تیز بیشتر در کانالهای کوچک و فاقد رسوب معمول میباشد‪ .‬سرریزهای مستطیلی در تمامی‬
‫قسمتهای تصفیه خانه ها استفاده میشود ولی در صورت نشست احتمالی مخازن آبدهی این نوع سر ریزها دچار مشکل میشود‪.‬‬

‫‪ – 3‬در کانالهای باز از سرریز لبه تیز و مثلثی و مربعی استفاده میشود‪ .‬روابط حاکم بر هریک از این سرریزهای لبه تیز و‬
‫مثلثی و مربعی را بیان کنید‪.‬‬

‫نسبت دبی واقعی به مقدار شدت جریان به دست آمده از تئوری را ضریب تخلیه سرریز گویند‪:‬‬

‫𝑎𝑄‬
‫= 𝑑𝐶‬
‫𝑜𝑄‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪: 𝑄𝑜 = 𝐶𝑑 . 𝑏√2𝑔𝐻 2‬مستطیلی‬
‫‪3‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪: 𝑄𝑜 = 𝐶𝑑 .‬مثلثی‬ ‫‪𝑏√2𝑔 tan 𝜃 𝐻 2‬‬
‫‪15‬‬

‫‪6‬‬
‫‪ – 4‬ی ک نوع سرریز در کانال باز داریم که به سرریز لبه پهن معروف است‪ .‬این سرریز چه ویژگیهایی دارد و کاربرد آن‬
‫کجاست؟‬

‫سر ریز لبه پهن یک سازه آبشار با یک تاج افقی‪ ،‬به اندازه کافی طولنی در جهت جریان میباشد‪ ،‬که خطای ناشی از توزیع فشار هیدرو‬
‫استاتیکی بر روی آن به دلیل شتاب ناشی از جریان شعاعی آن قابل صرف نظر کردن میباشد‪ .‬این سر ریزها به گونهای عمل میکنند که‪،‬‬
‫جریان در بال دست آن زیر بحرانی و بر روی آن فوق بحرانی خواهد شد‪ ،‬در نتیجه یک مقطع کنترل جریان در بالدست آن ایجاد میگردد‪.‬‬
‫از خصوصیات این گونه سرریز این است که‪ ،‬در فاصله کوتاهی از تاج سر ریز‪ ،‬خطوط جریان تقریبا موازی میباشد ‪.‬در این نوع سرریز ها‪,‬‬
‫لبهی سرریز به اندازهی کافی پهن بوده و در مقایسه با سایر ابعاد‪ ,‬دارای اندازهی قابل توجهی میباشد‪ .‬اغلب به سرریز های لبه پهن سرریز‬
‫سد هم اطالق میشود‪.‬‬

‫‪ - 5‬ا گر بخواهیم گذر حجمی جریان عبوری از یک سرریز را کنترل کنیم چه ابزاری مناسب است ؟‬

‫دبی حجمی عبوری از لولهها را می توان به راحتی و با استفاده از انواع شیرهای صنعتی کنترل کرد‪ .‬اما در کانال باز‪ ،‬انجام این کار به‬
‫سادگی نیست‪ .‬برای کنترل دبی حجمی جریان در کانال باز‪ ،‬به دلیل محدودیتهایی که وجود دارد‪ ،‬باید قسمتی از کانال مسدود شود‪.‬‬
‫بدین منظور‪ ،‬دو حالت امکان پذیر است‪ .‬در حالت اول‪ ،‬با کمک یک دریچه سرریز ‪ Gate Overflow‬جریان از بالی یک مانع و در‬
‫حالت دوم و با استفاده از یک دریچه زیرگذر ‪ Gate Underflow‬جریان از زیر یک مانع عبورمیکند‪ .‬تجهیزاتی که چنین امکانی را‬
‫فراهم کنند‪ ،‬برای کنترل دبی حجمی در کانال باز مورد استفاده قرار میگیرند‪.‬‬

‫‪ -6‬ضریب تخلیه در سرریزها با ضریب تخلیه در دبی سنجهای اریفیس ‪ ،‬ونتوری و نازل چه تفاوتی دارد ؟‬

‫در سرریز ها فشار قبل و بعد تخلیه برابر و معادل فشار محیط است‪ .‬ولی در بقیه موارد به دلیل اختالف فشار قبل و بعد تخلیه اختالف‬
‫فشار در ضریب تخلیه تاثیرگذار است‪.‬‬

‫‪7‬‬