‫به نام ستاره آفرین‬

‫قضیه ویریال‬
‫درود بر ملت نجومی ! در این درس نامه می خواهیم یکی از قضیه های معروف اخترفیزیک و مکانیک‬

‫‪ ،‬یعنی قضیه ی شریفه ی ویریال ‪ ،‬را به دست آوریم ‪ .‬به طور خالصه قضیه ی ویریال متوسط انرژی‬

‫جنبشی کل ذرات یک سیستم پایدار مقید به نیرو های پایستار را به متوسط انرژی پتانسیل کل شان‬

‫مربوط می کند ‪ .‬برای رسیدن به این قضیه دو اثبات ارائه می دهیم ‪:‬‬

‫‪ .1‬اثبات اخترفیزیکی ‪ .2‬اثبات مکانیکی‬

‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫‪ .1‬اثبات اخترفیزیکی ‪:‬‬

‫فرض می کنیم در یک محیط گازی معادله حفاظت جرم و تعادل هیدرواستاتیک برای یک پوسته‬

‫کروی برقرار باشد ‪ .‬پس‪:‬‬

‫معادله ی حفاظت جرم ‪:‬‬

‫𝑟𝑑 ‪𝑑𝑀𝑟 = 𝜌𝑟 4𝜋𝑟 2‬‬

‫که در آن ‪ r‬فاصله از مرکز پوسته ی کروی ‪ 𝜌𝑟 ،‬چگالی گاز در فاصله ی ‪ r‬از مرکز پوسته ‪ 𝑑𝑀𝑟 ،‬جرم‬

‫پوسته و ‪ dr‬هم ضخامت پوسته ی کروی می باشد ‪.‬‬

‫تعادل هیدروستاتیک ‪:‬‬

‫𝑃𝑑‬ ‫𝑟𝑀𝐺‬
‫𝑟𝜌 ‪= − 2‬‬
‫𝑟𝑑‬ ‫𝑟‬
‫𝑃𝑑‬
‫گرادیان فشار محیط گازی در فاصله ی ‪ r‬از مرکز ‪ 𝑀𝑟 ،‬جرم موجود در‬ ‫که در آن ‪ r‬فاصله از مرکز ‪،‬‬
‫𝑟𝑑‬
‫کره ای به شعاع ‪ r‬حول مرکز و 𝑟𝜌 هم چگالی گاز در فاصله ی ‪ r‬از مرکز می باشد ‪.‬‬

‫دو معادله را بر هم تقسیم می کنیم و چگالی و دیفرانسیل شعاع را حذف می کنیم‪.‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫𝑟𝑀𝐺‬
‫‪−‬‬ ‫‪d𝑀𝑟 = 4πr 3 dP‬‬
‫‪r‬‬

‫ان شاء هللا در ریاضیات با روش جز به جز در انتگرال گیری آشنا هستید ‪:‬‬
 ‫𝑢𝑑𝑣 ‪𝑢𝑑𝑣 = 𝑑(𝑢𝑣) −‬‬

‫بنابراین طرف راست معادله را با استفاده از روش جز به جز در انتگرال گیری می توانیم به شکل زیر‬

‫بازنویسی کنیم ‪:‬‬

‫‪P‬‬
‫𝑟𝑀‪4πr 3 dP = d(4πr 3 P) − 12π𝑟 2 𝑃𝑟 dr = d(4πr 3 dP) − 3 d‬‬
‫‪ρ‬‬

‫که در آخر دوباره از محافظت جرم استفاده کرده و ‪ dr‬را حذف نمودیم‪.‬‬

‫حال از معادله کلی به دست آمده انتگرال می گیریم‪:‬‬

‫‪4πR3 P‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪3‬‬
‫‪P‬‬ ‫𝑀𝐺‬
‫∫‬ ‫∫ ‪d(4πr P) − 3‬‬ ‫‪dM = ∫ −‬‬ ‫‪dM‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0 ρ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪r‬‬

‫جمله سمت راست تساوی همان انرژی پتانسیل کل برای جرم داخل پوسته است ‪ .‬جمله اول سمت چپ‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫ناشی از فشار وارد بر پوسته است‪.‬در حالت تعادل فشار بیرونی و درونی مساوی بوده و این جمله‬

‫صفر است‪ .‬میتوان این طور هم استدالل کرد ‪:‬‬

‫‪4𝜋𝑅 3‬‬
‫𝑅=𝑟‬
‫∫‬ ‫‪𝑑(4𝜋𝑟 3 𝑃𝑟 ) = 4𝜋𝑟 3 𝑃𝑟 𝑟=0 = 4𝜋𝑅 3 𝑃𝑅 − 4𝜋. 03 . 𝑃0‬‬
‫‪0‬‬

‫که 𝑅𝑃 فشار در سطح بوده برابر صفر است و فشار در مرکز ستاره هم بی نهایت نیست ‪ .‬بنابراین در‬

‫مجموع حاصل انتگرال صفر میشود ‪ .‬جمله دوم سمت چپ ناشی از گاز درون پوسته می باشد‪.‬بسته‬

‫به رابطه فشار و انرژی درونی این جمله به شکل های گوناگون نوشته می شود‪:‬‬

‫در ترمودینامیک فشار و انرژی درونی (واحد حجم) این ذرات به شکل زیر رابطه دارند‪:‬‬

‫𝑛𝑖𝐸𝑑 ‪2‬‬
‫= ‪Pgas‬‬
‫𝑉𝑑 ‪3‬‬

‫که ‪ Pgas‬فشار ذرات گاز (غیر نسبیتی) می باشد ‪ .‬با قرار دادن فشار از رابطه ی باال در انتگرال به روش‬

‫جز به جزء مان و با فرض اینکه چگالی جزء حجمی که انتخاب کرده ایم ثابت است ‪ ،‬داریم ‪:‬‬

‫‪4πR3 P‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪3‬‬
‫𝑛𝑖𝐸𝑑‪2‬‬ ‫𝑀𝐺‬
‫∫‬ ‫∫ ‪d(4πr P) − 3‬‬ ‫‪dM = ∫ −‬‬ ‫⇒ ‪dM‬‬
‫‪0‬‬ ‫𝑉𝑑‪0 3ρ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪r‬‬

‫𝑈 = 𝑛𝑖𝐸‪0 − 2‬‬
 ‫که 𝑛𝑖𝐸 انرژی درونی (جنبشی) ذرات توده گازی و 𝑈 هم انرژی پتانسیل گرانشی ذرات گاز می باشد‬

‫‪.‬بنابراین‪:‬‬

‫‪2𝐸𝑖𝑛 + 𝑈 = 0‬‬

‫و چنین بود که قضیه ویریال را برای ذرات غیرنسبیتی به دست آوردیم ‪.‬‬

‫این ذرات از همان شکل رابطه پیروی می کنند‪.‬تنها تفاوت ضریب ‪ 2‬در عبارت فشار است‪.‬‬

‫𝑛𝑖𝐸𝑑 ‪1‬‬
‫= ‪Prad‬‬
‫𝑉𝑑 ‪3‬‬

‫که ‪ Prad‬فشار ذرات نسبیتی (فشار تابشی) می باشد ‪ .‬پس قضیه ی ویریال برای این نوع ذرات به‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫شکل زیر است‪:‬‬

‫‪𝐸𝑖𝑛 + 𝑈 = 0‬‬

‫در حالت کلی تر باید رابطه فشار و انرژی درونی گاز را به طور کامل نوشت‪.‬چون در ستاره ها هر دو‬

‫نوع فشار (گاز کامل و تابشی) وجود دارد‪ .‬در این باره مدل ادینگتون را می توان به کار برد ‪.‬‬

‫این مدل می گوید فشار درون ستاره متشکل از دو نوع فشار (فشار گاز کامل و فشار تابشی) است‪.‬‬

‫سهم هر یک از فشار ها با یک ضریب ‪ β‬بیان می شود‪.‬‬

‫‪Prad = (1 − β)P‬‬

‫‪𝑃gas = βP‬‬

‫که ‪ β‬کوچکتر از یک است ‪ .‬حال دو رابطه قبل را می نویسیم‪:‬‬

‫𝑠𝑎𝑔𝐸𝑑 ‪2‬‬
‫= ‪Pgas‬‬
‫𝑉𝑑 ‪3‬‬
‫𝑑𝑎𝑟𝐸𝑑 ‪1‬‬
‫= ‪Prad‬‬
‫𝑉𝑑 ‪3‬‬

‫از هر دو عبارت جمله انرژی را به دست آورده و با هم جمع می کنیم تا انرژی کل به دست آید‪:‬‬

‫‪𝑑𝐸𝑡𝑜𝑡 𝑑𝐸𝑔𝑎𝑠 𝑑𝐸𝑟𝑎𝑑 3‬‬ ‫‪3‬‬

‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫𝑃)𝛽 ‪= 𝑃𝑔𝑎𝑠 + 3𝑃𝑟𝑎𝑑 = 𝛽𝑃 + 3(1 −‬‬
‫𝑉𝑑‬ ‫𝑉𝑑‬ ‫𝑉𝑑‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫𝑡𝑜𝑡𝐸𝑑‬ ‫‪β‬‬
‫) ‪= 3P (1 −‬‬
‫𝑉𝑑‬ ‫‪2‬‬

‫از اینجا فشار را به دست آورده در انتگرال جاگذاری می کنیم‪.‬با همان فرض های قبلی خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫(‬ ‫‪)E‬‬ ‫‪+ U=0‬‬
‫‪2 − 𝛽 tot,in‬‬

‫که برای ذرات نسبیتی (فشار کامال تابشی) ‪ 𝛽 = 0 ،‬و برای ذرات غیر نسبیتی (فشار گاز تماما کامل!) ‪،‬‬

‫‪ 𝛽 = 1‬است‪ .‬این هم از این !‬

‫‪ .2‬اثبات مکانیکی‪:‬‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫برای اثبات قضیه ‪ ،‬کمیت اسکالر لختی دورانی (‪ )moment of inertia‬را می نویسیم‪:‬‬

‫‪N‬‬

‫‪𝐼 = ∑ 𝑚𝑖 |ri |2‬‬

‫‪i=1‬‬

‫از آن مشتق می گیریم‪:‬‬

‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬

‫‪dI d‬‬ ‫‪dr⃗⃗i‬‬
‫𝑖𝑚 ∑ ‪= ∑ 𝑚𝑖 ⃗⃗ri . ⃗⃗ri = 2‬‬ ‫⃗⃗⃗ ∑ ‪∙ ⃗⃗r = 2‬‬
‫‪pi ∙ ⃗⃗ri‬‬
‫‪dt dt‬‬ ‫‪dt i‬‬
‫‪i=1‬‬ ‫‪i=1‬‬ ‫‪i=1‬‬

‫کمیت آخر را با نماد ‪ Q‬نمایش می دهیم‪.‬‬

‫‪N‬‬

‫⃗⃗⃗ ∑ = 𝑄‬
‫‪pi ∙ ⃗⃗ri‬‬
‫‪i=1‬‬

‫از آن مشتق می گیریم‪:‬‬

‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬

‫‪dQ‬‬ ‫‪dr⃗⃗i‬‬ ‫⃗⃗⃗⃗⃗⃗‬
‫‪dpi‬‬ ‫‪dr⃗⃗i dr⃗⃗i‬‬
‫⃗⃗⃗ ∑ =‬
‫∙ ‪pi‬‬ ‫∑‪+‬‬ ‫‪∙ ⃗⃗ri = ∑ mi‬‬ ‫∙‬ ‫⃗⃗⃗ ∑ ‪+‬‬
‫⃗⃗⃗ ∑ ‪Fi ∙ ⃗⃗ri = 2K +‬‬
‫‪Fi ∙ ⃗⃗ri‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt dt‬‬
‫‪i=1‬‬ ‫‪i=1‬‬ ‫‪i=1‬‬ ‫‪i=1‬‬ ‫‪i=1‬‬

‫عبارت آخر به عنوان ویریال کالسیوس شناخته می شود‪.‬‬

 ‫از این به بعد راه های مختلفی وجود دارد که به قضیه اصلی ویریال منجر می شود‪.‬یکی از آن راه ها‬

‫را می آوریم ‪ .‬در این روش از متوسط گیری زمانی در طی یک دوره ‪ ‬استفاده می کنیم ‪:‬‬

‫‪N‬‬
‫𝑄𝑑‬ ‫)‪Q(τ) − Q(0‬‬
‫= ‪〈 〉τ‬‬ ‫‪⃗⃗⃗i ∙ ⃗⃗ri 〉τ‬‬
‫‪= 2〈𝐾〉𝜏 + ∑〈F‬‬
‫𝑡𝑑‬ ‫‪τ‬‬
‫‪i=1‬‬

‫”> <“ نماد متوسط گیری می باشد ‪ .‬اگر سیستم ما تناوبی باشد یعنی پس از مدت زمان ‪ ‬به حالت‬
‫𝑄𝑑‬
‫〈 صفر می شود ‪ .‬بنابراین‪:‬‬ ‫〉‬ ‫اولیه برگردد‪،‬عبارت‬
‫‪𝑑𝑡 τ‬‬

‫‪N‬‬
‫‪⃗⃗⃗i ∙ ⃗⃗ri 〉τ‬‬
‫‪2〈𝐾〉𝜏 = ∑〈F‬‬
‫‪i=1‬‬

‫از قضیه های مکانیک می دانیم عبارت داخل سیگما در حقیقت انرژی پتانسیل متوسط است‪.‬پس‪:‬‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫‪N‬‬
‫‪⃗⃗⃗i ∙ ⃗⃗ri 〉τ = −〈𝑈tot 〉τ‬‬
‫‪∑〈F‬‬
‫‪i=1‬‬

‫عالمت منفی به خاطر تعریف انرژی پتانسیل که در بینهایت صفر است وارد معادله شده است ‪.‬‬

‫بنابراین‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪〈𝐾〉𝜏 = − 〈Utot 〉τ‬‬
‫‪2‬‬

‫تمام شد رفت !‬

‫‪1‬‬
‫‪ 𝐾 = 2 p‬نیست‪.‬پس نمی توانیم در‬ ‫می دانیم در نسبیت خاص دیگر انرژی جنبشی یک جسم برابر ⃗‬
‫‪⃗ ∙v‬‬

‫مراحل اثبات که به عبارت زیر رسیدیم از تعریف انرژی جنبشی استفاده کنیم‪.‬‬

‫‪N‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪dQ‬‬ ‫‪dr⃗⃗i‬‬ ‫⃗⃗⃗⃗⃗⃗‬
‫‪dpi‬‬
‫⃗⃗⃗ ∑ =‬
‫∙ ‪pi‬‬ ‫∑‪+‬‬ ‫‪∙ ⃗⃗r‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt i‬‬
‫‪i=1‬‬ ‫‪i=1‬‬

‫‪𝐾 = (𝛾 − 1)𝑚𝑐 2‬‬ ‫اما می دانیم انرژی جنبشی یک تک ذره در نسبیت به شکل مقابل است‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ p‬و انرژی جنبشی به دست می آوریم‪:‬‬ ‫بنابراین رابطه ای بین ⃗‬
‫‪⃗ ∙v‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 𝑣2‬‬ ‫‪1 v2 K‬‬

‫‪⃗ ∙v‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪⃗ = γmv‬‬ ‫‪⃗ = γ 2 mc 2 = γ 2‬‬
‫‪⃗ ∙v‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 c‬‬ ‫‪2 c γ−1‬‬
 ‫عبارت آخر را می توانیم ساده کنیم و در آخر با جاگذاری در محاسبات به چیزی که می خواستیم‬

‫برسیم‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪𝛾+1‬‬
‫‪⃗ ∙v‬‬
‫‪p‬‬ ‫= ⃗‬ ‫‪K‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2γ‬‬
‫‪N‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪γi + 1‬‬
‫( ∑〈 = ‪− 〈Utot 〉τ‬‬ ‫𝜏〉 𝑖 ‪) K‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2γi‬‬
‫‪i=1‬‬

‫این عبارت می گوید که نسبت انرژی جنبشی و پتانسیل دیگر ثابت نیست‪.‬اما عبارت طرف راست در‬

‫حد ها برای ذرات نسبیتی و غیر نسبیتی (کامل) دو مقدار اختیار می کند‪:‬‬

‫‪N‬‬
‫‪γi + 1‬‬
‫( ∑〈‬ ‫𝜏〉 𝑡𝑜𝑡𝐾〈]‪) K 𝑖 〉𝜏 = [1 or 0.5‬‬
‫‪2γi‬‬
‫‪Downloaded from: www.icosmo.ir‬‬

‫‪i=1‬‬

‫برای ذرات نسبیتی ‪ 5.0‬و برای ذرات غیر نسبیتی ‪ 1‬قابل قبول است ‪ .‬بنابراین باز هم به همان قضیه‬

‫ویریال دست یافتیم‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫𝑈 ‪𝐾 = 𝐸𝑖𝑛 = −‬‬
‫‪2‬‬
‫𝑈‪𝐾 = 𝐸𝑖𝑛 = −‬‬

‫از دیاری ویریالی می گذشت !‬

‫پتانسیل به گشت !‬
‫ّ‬ ‫دید جنبش با‬

‫گفت ‪ :‬آیا نسبتی دارید ؟! هان ؟!‬

‫پاسخ آمد ‪ :‬یار در عقد من است !‬

‫‪hasanpoormdra@yahoo.com‬‬ ‫تهیه و گردآوری ‪ :‬محمدرضا حسن پور‬

‫‪s.h.hashemi@ut.ac.ir‬‬ ‫بازبینی و تنظیم ‪ :‬سید حسین هاشمی‬

 :‫منابع‬

An introduction to modern astrophysics [B. Carroll , D. Ostlie]

Physic of star [A. C. Phillips]

Classical mechanics [H. Goldstein]

First exam in 9’th astronomy summer school

http://en.wikipedia.org/wiki/Virial_theorem

http://wiki.avastarco.com/index.php
Downloaded from: www.icosmo.ir